DOMO - notlarL İ K Y A ’ Y A D A İ R

Köyceğiz’den Antalya’ya çekilecek bir çizginingüneyindekalanvebugünküadıylaTekeYarımadasıolarakbilinenbölgeM.Ö.7 ile8. yy.arasında LİKYAolarakad-landırılmıştır.Akdeniz’esarkıtılmışbirkazanabenzeyenbukıyıkesimiKariavePamphyliabölgeleriarasınadüşer(1)

“

”

COĞRAFYA

Köyceğiz’denAntalya’yaçekilecekbirçizginingüneyindekalanvebugünküadıylaTekeYarımadasıolarakbilinenbölgeM.Ö.7ile8.yy.arasındaLİKYAolarakad-landırılmıştır.Akdeniz’esarkıtılmışbirkazanabenzeyenbukıyıkesimiKariavePamphy-liabölgeleriarasınadüşer(1) BatısınırınıDalaman(Indus)çayı,doğusunuPhasaliskenti,kuzeyiniAkdağ(Massikytos)sınırlar.Kocaçay/EşenÇayı(Xanthos),Alakır(Lymiros)veKarasu/BaşgözÇayı(Arycan-dos)gibibüyüknehirlercesulananbölge,dağlararasındakiyüksekverimliovalarla,sedirveserviağaçlarınınyetişebildiğiyaylalarlakaplıdır.

TekeYarımadası,buadıKeyhüsrev’inatadığı,HazarbölgesindengelenTekeAşireti’ndenSelçukluTekeBey’denmiyoksadağlarındaki,tepelerindekitekelerdenmialırtartışılır.(2)

KÖKEN Albright’ınbulduğuMısır ’ınOrtaKrallıkDönemiByblosmetinlerindeM.Ö.2.bininsonlarınadoğruLUKUyadaLUQQAadındabirkavimdensözedilir.DahasonraKıbrısKralı’nınMısırfiravunuAkhenaton’aLukkahalkınışikayetettiğiAmarnaarşivindebulunan1375tarihlimektupta,Halktan‘’LUKKİÜLKESİHALKI’’olarakbahsedilir.Lukki’lerikorsanlıkyapanhalklararasındazikretmekte,KsantosvadisindekiDalawa(Tlawa,Tlos),Hinduwa(Candyba)gibişehirlerinisminivermektedir.

YazılıbelgelerinyardımıylaLUKKİyadaLUKKA’nınerkenisimolduğuartıkbilinmektedir.ErkenYunanca’dakiLİKYAad-landırmasıdaburadankaynaklanır.LuvicekaynaklıLUKKAadınıLikyaadınabırakır.(2)

Buisminkökeni,Latince’deki‘’LUX’’‘’IŞIK’’akadargitmektedir.DolayısıylaLikya“IşıkÜlkesi”anlamınagelmektedir.Helen-lerinLikyalıları‘’LYKOİOİ’’olarakadlandırmasıdabundankaynaklıdır.(2)

MÖ.2.bindenitibarenvarlıklarıbilinenLikyalılarıntarihsahnesindegerçekanlamdagörünmeyebaşlamalarıiseMÖ.VI.yüzyıldanitibarenolmuştur.

BölgedenvebazıkentlerindenbahsedenHititYalburtmetinleriiseilkkezLUKKA’nınyerinibelirtir.

BölgenininsanlarıyaşadıklarıyereTRMMİSE,kendilerinedeTRMMİLİ’yizderlermiş.Luvice’deanlamı‘’DağDoruğu’’dur.VegerçektenbugünDİRMİLYAYLASI’nıneskiismiolanTirmisilYaylasıdaKızlarSivrisi’nineteklerindebölgeninenyüksekveenbitekyaylasıözelliğindedir.(2)

Homeros’unLikyalılariçinkullandığıTERMİLAİifadesiTRMMİLİileözdeştir.TrmmiliyadaTermilaikelimelerininbugünküDirmil/Altınyaylayerleşimiileaynıolduğu,CladiusDönemi’ndedikilenPataraYolKlavuzAnıtıüzerindekiTrimiliifadesiylekesinlikkazanmıştır.BununladaHeredotos’unTrmmilihalkınınGirit*adasındangeldiğiaktarımınıngerçeğiyansıtmadığıanlaşılır.(5)Ancaksonyıllardayapılanarkeolojikveepigrafikçalışmalar,LikyalılarınİÖ.2.binbaşlarındaKafkaslarüzerindenAnadolu’yagelenveAkdenizBölgesi’neyerleşenIndo-GermenkökenliLukkakavimlerindenolduğunuortayaçıkarmıştır.

A n d r i a k eA n t i p h e l l o sA p e r l a iA p o l l o n i aA r a x aA r i a s s o sA r n e a iA r n n aA r s a d aA r y k a n d aB a l b u r aB u b o nC h o m aD a e d a l a G a g a eH i p p o u k o m eI d e b e s s o sİ s i n d aI s t l a d aK a d y a n d aK a n d y b aK a r m y l a s s o sK i b y r aK o r y d a l l aK y a n e a iL e t o o nL m y r aM y r a N y s aO k t a p o l i sO i n o a n d aO l y m p o sP a t a r aP h a s e l i sP h e l l o sP ı n a r aP o d a l i aP y d n a iR h o d i a p o l i sS i m e n aS u r aS i d y m aT e l m e s s o sT e r m e s s o s M .T h e i m u s s aT l o sT r e b e n n aT y b e r i s s o sT y p a l l i aT r y s a

“Patar Dağı’nın karşısında Adaklar ve armağanlar yaptım, Steller diktirip, Kutsal mekânlar inşa ettim.”

HititkralıIV.Tudhaliya(1250-1220)LukkaSeferi

Kyaneai Antik Kenti

5. AtinalıIsokrates’insöylediklerinegörePerslerhiçbirzamanLikyaüzerindesürekliegemenolamamıştır.HarpagossonrasıdöneminseramikbulgularınınPersgeleneğindegörünmemesinedeniyle,Likya’dakiPers

varlığıhepazımsanmıştır.6. Perikle’nin,PerssatrabıArrtumpara’yıXanthosvadisindenatmasıylayerliegemenliğitekrarsağlanmıştır.7. DiğerLikyatopraklarınayönelikegemenlikisteklerininardıarkasısenelercekesilmiştirçünküdeğerlikeresteler

(Sedirveselviağaçlarıgemiyapımıiçinçokönemliydi)LikyadağlarındaydıvebundandaönemlisiEgeveAkdeniz’esahipolmanınyollarıLikyalimanlarındangeçiyordu.

8. M.Ö.4.yüzyıldaBüyükİskender ’in“DoğuSeferi”indeMakedonyalılarınişgalineuğradı..İskender ’intümLikyaülkesinielegeçirdiği,tektekbütünLikyakentlerinieldeettiğiamaTermesosKentinialamadığıkaynaklardanbilinmektedir.Termessos,İskender`inAsyaseferinde,Anadolu`daelegeçiremediğitekkentti.

11. İskender ’inölümüilegenerallerindenPtolemaiosbubölgeyialdıancakvarlığınıeskisigibihissettiremedi.BölgeyavaşyavaşYunankültürüvesosyaldeğerlerininetkisindekaldı.DiğertopluluklaragöredeğişiminboyutuLikya’dafarklıoldu.EkremAkurgalbunu‘’HelenetkilerinekarşıözgünlüğünüeniyikoruyantoplulukLikyalılardır.’’Cümlesiileanlatır.

12.M.Ö.168-167yıllarındaiseRomaİmparatorluğuLikya’nınbağımsızlığınıilanetti. BuyüzyıliçerisindeAnadolu’nunbirçokbölümüRomaeyaletişeklindedüzenlenmiştirfakatLikyabağımsı-

zlığınıkorumayıbaşarmıştır.13.M.Ö.42yılındabüyükbirRomaordusuylaBrutusXanthos’ukuşatmıştır.YenileceklerinianlayanLykialılaryine

topluintiharlaragirişmişlerdir.KucağındaçocuğuylaateşeatlayanbirkadınıgörenSezar ’ınkatiliBrutusbileüzüntüyekapılmıştır.AskerlerinekurtaracaklarıherXanthosluiçinödülvaatetmiştir.Özgürlüklerinikaybetmek-tenseölmeyitercihedenKsanthoslulardanancak150’sikurtarılabilmiştir.

14.M.Ö.13.yy.daHomeros’unİliada’sındaLikyalılarınliderleriGlaukosveSarpedonilebirlikte,Troyalılarınyanındasavaştıklarıyazılıdır.

15.Likya,M.S.2.ve3.yüzyıllardayaşadığıbüyükdepremlerinveM.S.6.ve8.yüzyıllarıarasındayaklaşık200yılsürenvebasalgınınınardındanbirdahakendisinitoparlayamamıştır.

TARİH1. KadeşSavaşı’ndaHititlerinyanındasavaşanLikyalı’lar7.yy ’ınilkyarısındayerelbirkrallıkkurdular.2. İÖ.6.yy ’ınortalarındaPersegemenliğialtınagirenLikyabölgesiİÖ.5.yüzyıldaPersler ’ekarşıoluşturulanDelos

Birliği’ndeyeraldılar.3. EnbaşındanberiYunanlılarınsaldırılarınakarşılıkverebilenLikyalılar,Anadolu’daLidyaegemenliğinedegirmeyen

tektopluluktufakatbununlabirlikteM.Ö.545’tensonraPershakimiyetialtınagirmişlerdir.4. Heredotos’unM.Ö.545’tekiPersişgalianlatımıylaLikyatarihitekraryazılmayabaşlar.BaşkentXanthoshalkınınPers

işgalikarşısındaintiharıseçişi,Likyadirenişinidestanlaştırmıştır.(Tarihinilerikiaşamalarında,1606yılındaAzizSteph-anosŞövalyeleriyineaynıbölgesınırlarıiçerisindekiFinike’yesaldırdıklarında,neyeuğradıklarınışaşıranTürklerdekaybedeceklerinianlayındatoplucaintiharetmeyiseçmişlerdir.)

Herodotos;“…Lykialılaragelince,HarpagosordusuKsanthosOvası’naindiğizaman,onlardakarşıkoydular,bitmeztükenmezkuvvetlerekarşıazsayıiledövüştüler,yiğitliklenamaldılar,amayenildiler,kentlerinegeriatıldılar,kadınları,çocukları,hazinelerivekölelerikaleyedoldurdularvealttan,yandanateşeverdiler,öyleki,yangınkaleyiyerlebiretti.BundanböylebirbirlerinekorkunçyeminlerlebağlanarakdüşmanasaldırdılarveKsanthos’taoturanlarıntümüdesavaşarakölmüşoldular…”(9)

“Evlerimizi mezar yaptık, Mezarlarımızı ev Yıkıldı evlerimiz Yağmalandı mezarlarımız Dağların doruğuna çıktık, Toprağın altına girdik Suların altında kaldık, Gelip buldular bizi Bozdular birliğimizi Altüst ettiler bizi Yakıp yıktılar Yağmaladılar bizi Biz ki analarımızın, kadınlarımızın ve ölülerimizin uğruna Biz ki onurumuz ve özgürlüğümüz uğruna Toplu ölümleri yeğleyen Bu toprağın insanları Bir ateş bıraktık Hiç sönmeyen ve sönmeyecek olan...”

AZRA ERHAT- XANTHOS TABLETİ

“Ben ta uzaklardan geldim yardıma Anaforlu Xanthos’tan geldim, uzak Lykia’dan Sevgili karmi, yavrumu kodum orada, Yoksulların göz dikeceği bir sürü mal mülk kodum, Savaşa sürüyorum Lykialıları gene de, Kendim de en öndeyim işte bak”

YunanmitolojisindeZeusileLaodamia’nınoğlu,Likyalıprens,adaletseverliğiiletanınmışAnadolulu,TruvalılarınbaşkahramanlarındanbirisiolanSarpedon’unHektor ’aseslenişi

LİKYA BİRLİĞİ MECLİSİ VE DEMOKRASİSİ1. AntikÇağ’daLikya’da60’ınüzerindekentolduğubilinmektedir.BukentlerikuranLikyalılarıngüçlübirulusalbirlikan-

layışınasahipolduklarıdaanlaşılmaktadır.BuulusalbirlikanlayışısayesindeM.Ö.4.Yüzyılakadarkendiaralarındaotonombiryaşamsürdürmebaşarısınıgöstermiş,diğerbirifadeylekendiaralarında‘’Symmachia’’ve‘’Sympoliteia’’gibisiyasalbirlikyapılanmalarıoluşturmuşlardır.

2. M.Ö.1.yy.’ınortalarındaise23kenttenoluşan“LikyaBirliği”kurulmuştur.Bubirliktarihtekiilkdemokratikbirlikolup,günümüzdemokratiksistemleriiçindeesinkaynağıolmuştur.BuLikyakentlerivevatandaşlarıdemokratikbiryasaçerçevesiiçindeoylamaesaslıseçimleyönetilmelerinedayanan‘LikyaBirliği’nikuranvebubirliğedahilolankentlerdir.Çağdaşbatıyönetimlerineörnekolanbu“birlik”anayasasıantikdünyadatekörnektir.

3. BufederasyonunönemlikentleriPatara(başkent),Xanthos,Pinara,Olympos,MyraveTlos’tur.BunlaradahasonraPhaselisdeeklenmiştir.

4. LikyaBirliğiniİon,Yunan,Akha,TselyaveMakendonyabirliklerindenayıranözellikLikyaBirliğinin,“ulusal”olmasıdır;çünkübirliğioluşturankentlerinaynısoydanhalklarolarakortakbirtarihigeçmişivekültürüvardır.

5. BirliğinbirMeclisivardır;üyelerburadatoplanır,kararlarburadaalınır.Heryıliçinaynızamandabirbaşrahip(Arkh-iereus)olanbirLykiarkhseçilir.Lykiarkhbirliğinvemeclisinbaşkanıdır.

6. Atina’daseçilenbaşkanlarömürboyuseçildiğihaldeLikya’dabaşkanlarbiryıllığınaveherseferindebirbaşkakenttenseçilmekteydi.Antikçağbirliklerininhiçbirindekadınüyebulunmazken,LikyaBirliği’ndekadınlarolasılıklameclisbaşkanıseçilebilmekteydi.

7. Meclisatlıbirlikleriçinbirbirlikkomutanı,denizfilosuiçinbiramiral,birliksekreterivebirlikhazinesinindenetimindensorumlubirhaznedarseçer;kentlerinönemiyleorantılıolarakortakmahkemelerkurar,hâkimleratar.

8. Mahkeme,kentlerinkendiarasındakiyadakentlerlebirlikarasındakidavalardakararverir.9. Meclis,savaşvebarış,birlikanlaşmalarıkonusundakararalmadayetkilidir.10.TekeYarımadası’ndaLikyaBirliği’neaitdahaküçükkentlerdebulunmaktavebukentlersistemlikazılar,sikkelerve

yazıtlardanbilinmektedir.BunlararasındaiseAndriake,Sura,Kyaenai,Limyra,Theimmusa,Simena,Istlada,Trebende,Aperlaebulunmaktadır.

İNANÇ VE TOPLUM YAPISILikya Bölgesi’nde günümüze kadar gelebilmiş en önemli yapılar mezarlardır ve genelde anıtsal ölçüle-rde inşa edilmişlerdir. Likya bölgesinde mezar yapımına bu denli önem verilmesi, bölge halkının ‘’ATA-LAR KÜLTÜNE’’ önem verdiğinin açık bir göstergesidir. Zaten Letoon Kutsal Alanı’nın dışında diğer Likya kentlerinde tapınak çok azdır. Kaldı ki Letoon Kutsal Alanı’ndaki Letoon, Apollon ve Artemis tapınakları da M.Ö. 7-8.yy. sonrası yapılmıştır. Bu bilgi ile diğer Likya kentlerindeki tapınakların çok az sayıda olmalarını bir-likte düşündüğümüzde; Letoon Kutsal Alanındaki tapınakların Yunan ve Roma etkisi ile yapılmış olabileceğini söyleyebiliriz. Bu da en azından ilk dönemlerde Likyalılar için ‘’Atalar Kültünün’’ önemli olduğunu gösterdiği gibi mezarları da neden anıtsal yapmış olabileceklerine dayalı ipuçları verecektir.

Leto ve Artemis gibi Apollon’un da kaynağı Anadolu’da Likya’da aranır.Cevat Şakir, Nietzsche’nin ‘’Putların Alacakaranlığı’’ yapıtından alıntı yaparak Helenik kültürün Anadolu tarafından kurulduğunu bir ozan aydınlığında dile getirir.

Likya anaerkildir. Kadın erkekten makbuldür buralarda. Heredotos, Likyalıların kendilerini analarının adıyla tanıttıklarını anlatır.M.Ö. 1.yy. yazarı Damaskoslu Nikolaos ‘’ Likyalılar kadınlarını erkeklerinden daha fazla onurlandırır ve onlar adlarını annelerinden alır. Mirasçılar kızlardır der. Anadan gelen her şey kabuldür Likyalılarda. Evlilik dışı çocuk bile.

Likçe’de kadın anlamına gelen ‘’LADA’’ Apollon ve Artemisin annesiydi. Ana-kız-oğuldan oluşan yerli ailenin ortak tapınım merkezi Letoon’dur. Likya’nın tapınak kenti Letoon. Bu kadın egemen Likya aile ocağında yan yana üç tapınakla saygı görürler; Xanthos üçlü tapınağında olduğu gibi.

Geç Tunç Çağı’nın Luvi Panteonu’nun baş tanrısı, fırtına tanrısı ‘’Tarhunt’’ da görünür Likya’da. Adı sonradan Zeus’a da dönüşecek olan baba tanrı ‘’TRQQAS’’. Çünkü tanrıya ad olacak ulu Torosların bir ucu da Lik-ya’daydı.

Myra Antik Kenti

Patara Antik Kenti

SANAT / MİMARİ SİKKE1. Üzerinderesimlerveyazılaryeralansikkeler,Likyageçmişinindeğerlitanıklarından

biridir.Tarihevesanatatanıklıkederlerçünküsikkelerdebelirenyüzler,kentleringücühakkındafikirvermeninyanısırayöreninportreişleyiştarzınıdayansıtırkentarihlerdeodönemeışıktutar.

2. Likya’danbugüneulaşanparalardanenünlüsüveetkileyiciolanıdağrüzgarlarındadağılmışsaçlarıiletasviredilmişPerikle’dir.(2)

3. Sikkebasmak,güçgerektirir.Güçlübiregemenlikgerektirir.Satınalmagücünüyaratanşeydeegemenyöneticidenkaynaklanmaktadır.(2)Örneğin,PeriklesonrasıLikyaBirliğikurulanakadar150yılboyuncahiçbirsikkeörneğigörülememiştir.DahasonraLikyaBirliğiDönemi’ndedebukezyöresel beylerindeğildeinançlarınsimgelerisikkelerdeyerlerinialmıştır.(Apollon,Artemis…)

1. M.Ö.5.Ve4.yüzyıldankalananıtlar,bölgedeHelenistik veRomaÇağıyapıları,mezarlarvetapınaklarlabirlikteyeralır.

2. Likyalılarınbazıplastikeserlerinde‘’AKAMENİD*’’etkilergörülmekleberaber,sondereceolağanüstüvekendineözgübirmimarlıkstiligeliştirmişlerdir.

3. HeykeltraşlıksanatındastilolarakHelenancakruhveifadebakımındanLikyageleneğinebağlıkalmışlardır.(1)

Kyaneai Amfitiyatrosu

KAYNAKÇA:

(1) Anadolu Medeniyetleri / Ekrem Akurgal(2) Taşların izinde Likya / Nevzat Çevik(3) Halikarnas Balıkçısı / Düşün yazıları(4) Havva İŞKAN / Aktüel Arkeoloji Dergisi Sayı:56(5) Emre Sarı / Antik Kentler(6) Charles Fellows / An account of discoveriesin Lycia(7) Travels in Lycia, Milyas and the Cibyratis, by T.A.B. sprattand E. / T. Abel Brimage Spratt, Edward Forbes(8) Homeros / İlyada(9) Heredotos / Tarih

DEMİR-ÖNCÜ MİMARLIK ORTAKLIĞI

AndiflimahallesiCumhuriyetmeydanıVeliKaptansokakno:2/aKaş/Antalya+90(0)2428363019+90(0)5356279786info@atolyedomo.comwww.atolyedomo.com

DOMO - notlar;

bucoğrafyadayeralanyadabucoğrafyanınbizlerüzerindeyarattığıetkilerinsonucuoluşanşeylerüzerinedir.Hembugünekadariçindeyeraldığımız,kıyısındanköşesindendahilolduğumuzişleriolgunlaştırannotlardır;hemdeyineoişlerdengeriyekalan

kırıntılar,tortular,birikmişlerdir.