Nodra Bula E Na Pasifika 2016 - Monash University...i tuvaki ni nodra bula e ra vakai tavi tale ga e...

PACIFIC ISLANDS FORUM SECRETARIAT

PACIFIC DISABILITYFORUM

CBM – Nossal Institute Partnership for Disability Inclusive Development

Vakatakilakila Ni Nodra Vuli Vei Curumaki Na Gone Ka Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula E Na Pasifika 2016

Na Vakamacala Lekaleka

Na Vakamacala Lekaleka – Vakatakilakila Ni Nodra Vuli Vei Curumaki Na Gone Ka Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula E Na Pasifika 2016

Na Yacadra Ka Ra Vola Na Vakadidike E Toqai Koto E Ra.Umesh Sharma, Chris Forlin, Manjula Marella, Beth Sprunt, Joanne Deppeler, and Filipe Jitoko.

VakavinavinakaNa i tuvatuva ni vakatakilakila ni nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na nodra i tuvaki ni bula e na Pasifika a mai vakavatukana e na nodra vakaitavi kina na Monash University, CBM – Nossal Institute Partnership for Disability Inclusive Development, Nossal Institute Partnership for Disability-inclusive Development, Pacific Disability Forum, Kei na Pacific Islands Forum Secretariat. E gadrevi me vakavinavinakataki na cau kei na veitokoni nei Mr Setareki Macanawai, Ms Angeline Chand vata kei Mr Shane Antonio mai na Pacific Disability Forum [PDF] e Viti ka vakauasivi na kena qaravi na i tuvatuva ni veitalanoa me vakasokomuni mai kina na i tukutuku e gadrevi e na vakadidike oqo e na Pasifika. E gadrevi talega me vakavinavinakataki na veitokoni mai vei Mr Laisiasa Merumeru vata kei Mr Michael Sivendra mai na Pacific Islands Forum Secretariat [PIFS] main a gauna ka tekivutaki kina vakadidike oqo.

E gadrevi me vakavinavinakataki na nodra vakaitavi na Fiji Disabled Federation kei na Tabcakacaka ni Vuli e Viti; Nuanua O Le Alofa [NOLA] kei na tabacakacaka ni vuli e Samoa; Tabacakacaka ni vuli kei na tabana ni veivakatorocaketaki vakacakacaka; na i soqosoqo ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na Yatu Yanuyanu ko Solomone [PWDSI] kei na Univesiti ni Yatu Yanuyanu ko Solomone; Tabacakacaka Ni Vuli Mai Vanuatu kei na i soqosoqo ka vukea na kena vakatetei na i tukutuku baleta na kena gadrevi na nodra vuli veicurumaki ko ira na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na veikoro ni vuli kece sara.

E vakatabakidua na vakavinavinaka vei iratou na dau vakadidike mai Viti, Samoa, Solomone kei Vanuatu ka toqai koto oqori e ra na yacadra.

• Kitione Ravulo (Corpus Christi Teachers College) and Savaira Tinaivunivalu (Fiji Disabled Peoples Federation) from Fiji;

• Mailo Pesamino (Ministry of Education), Faaolo Utumapu-Utailesolo (NOLA), and Ailini Ioelu (Ministry of Education) from Samoa;

• Janine Simi and James Porakari (Solomon Islands National University), George Saemane (Florence Young Christian School), Simon Dolaiano, and Casper Fa’asala (People With Disabilities Solomon Islands) from the Solomon lslands; and

• George Maeltoka, Glenden Ilaisa (Ministry of Education) and Freda Willie (Disability Promotion Advocacy and Awareness) from Vanuatu.

E gadrevi talega me vakavinavinakataki ko Professor Tim Loreman, Professor Roger Slee, Professor Lani Florian Professor Martyn Rouse, Professor Richard Rose, Mrs Karen Underwood, Dr Susie Miles, Professor Spencer Salend, Rick Frost, Dr Keshari Narain Ojha, Dr Amanda Watkins kei na UNICEF e na Pasifika e na vuku ni nodra veivuke

e na vakadidike kei na daumaka ni nodra i vakasala ka vukea sara vakalevu na kena tuvani vakamatau na vakadidike oqo.

E vica mai na CBM-Nossal e ra veitokoni e na kena vakatorocaketaki na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e ra vakai tavi tale ga e na vakadidike oqo; oka kina ko Dr Hasheem Manam, Tamara Jolly, Sally Baker, Mathew Allen, Amanda Benson, Joanne Webber, Tanya Edmonds kei Lisa Fitzgerald. Na nodra vaka i tavi kei na veitokoni e sa vakavinavinaka taki sara vakalevu.

Na vakadidike oqo e a vakailavo taka na Tabana ni Veika Vakamatanitu e na Vanua Tani kei na Veivoli e na vukuna na Matanitu ko Ositerelia. Na yaca ni tabani vakadidike oqo na – Australian Development Research Award Scheme [ADRAS]; na naba ni vakadidike – 66440. Na vakadidike e vakatokai na kena dikevi e so na i vakatakilakila ni nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na Pasifika. Na vakasama kece ka vakaraitaki e na ruku ni ulutaga e vakatabakidua mai vei-ira na dau volavola ka sega ni nodra na Matanitu ko Ositerelia. E na sega ni oka na Matanitu ko Ositerelia e na dua na ka me baleta na kena gadrevi me tabaki se volai na vakadidike oqo.


1

Ulutaga

Na I Vakamacala ........................................................................................................................................................................ 2

Na vakasamalelevu ni kena vakayagataki na I Vakatakilakila Ni Vuli Veicurumaki Vata Kei Ira Ka Vakaleqai Tu Na Nodra Bula E Na Pasifika ..........................................................................................................................................................................3

Vakavakadewa Ni Vuli Veicurumaki Kei Ira Ke Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula ..........................................................................................................3

Na cava na i Vakatakilakila? ..........................................................................................................................................................................................................................................3

Na Vuli Veicurumaki Vata Kei Ira Ka Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula E Na Pacifika ...................................................................................................3

Digitaki Ni Vakatakilakila ................................................................................................................................................................................................................................................4

Na I Tuvatuva Ni Nodra vuli Veicurumaki Na Gone Ka Vakaleqai tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula ........................................................................................4

Na Kena Vakayagataki Na I Vakatakilakila ............................................................................................................................................................................................................5

Na

I Tab

a E

Tab

aka

Ko A

rlene

Bax

, Ka

Vaka

raut

aka

Na

Oxf

am V

anua

tu

‘Na i vakatakilakila me na vakayagataki me baleta na nodra vuli veicurumaki ka vakaleqai

tu na i tuvaki ni nodra bula e na veikoro ni vuli e na Pasifika ka sa tabaki koto e ra e ganita

sara ga na nodra vuli veicurumaki na gone vuli ka vakaleqai tu e na Pasifika ka dodonu me

da ciqoma e na vakabauta baleta ni ra vakatavi sara ga e na vakadidike oqo e so vei keda

na kai Pasifika. Na tabana ni vakadidike oqo - [Pacific INDIE - Vakatakilakila Ni Nodra

Vuli Veicurumaki Na Gone Ka Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula]; e na tokona na kena

tauyavutaki kei na kena vakadikevi na kena taracake na i tuvatuva vou ni vuli veicurumaki

kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na veikoro ni vuli kece sara e na Pasifika.’

Nelly Caleb Vukevuke Ni Dabedabe Liu Ni Pacific Disability Forum


2

Na I Vakamacala

Oqo na vakaleleka ni tuvatuva ni vakadidike me baleta na i vakatakilakila ni nodra vuli veicurumaki ko ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na Pasifika. Na Pacific INDIE e kauta mai vei keda e na yatuyanuyanu e na Pasifika na kena vukei na vuli veicurumaki vata kei ira na vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula. E dua na vuli e a sa vakarautaki oti me baleti ira vakatabakidua na veitabana ni matanitu e na Pasifika oka kina ko ira na dauraivuli, qasenivuli liu kei ira na qasenivuli ka me ra na tutaka na kena vakadeuci vei ira na lewe ni vanua na kena tokoni na vuli veicurumaki vatakei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Na I tuvatuva ni vakadidike oqo e wasei tiko vaka tolu.

• Part A: Na I Vakamacalataumada Ni Vakadidike Oqo Na vakadidike oqo kei na veikakece e tuvalaki kina e vakaraitaka na i naki ni kena vakatorocake taki na I vakatakilakila ni vuli veicurumaki vata kei ira na gone ka vakaleqai tu na nodra bula. E vakaraitaka tiko na vakadidike oqo na vuna levu ni vuli veicurumaki vata kei ira na gone ka vakaleqai tu na nodra bula e dodonu me da kauwai sara kina vakalevu o i keda e na Pasifika ka vakauasivi na kena vakayagataki na i vakatakilakila oqo e na kena laurai ni sa vakayacori tiko vakavinaka na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na nodra i tuvaki ni bula.

• Part B: Na I Vakaro Vei Keda Kece Sara Ka Oka E Na Vakadidike Oqo E ra oka e na nodra vuli veicurumaki ko ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e vukea na nodra vakayagataka na I vakatakilakila me vakarautaki kina na kena sa toso tiko na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tovo ni nodra bula e na vanua vaka Pasifika.

• Part C: Na i vakatakilakila E vakaraitaka na i tuvatuva se na vanua me vagolei kina na kena tekivutaki na ka me caka kei na kena laurai ni sa toso dina tiko na cakacaka. E 48 taucoko na levu ni vakatakilakila ka sa laurai rawa mai na vakadidike ka sa caka oti. E ra qai vidai na 48 na i vakatakilakila oqo kina 10 na i wasewase lelevu ni vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E gadrevi vakabibi mo ni wilika na i wasewase e rua ni tukutuku [Part A & Part B] me rawa kina mo ni kila na kena vakatotovotaki e na noda vanua. E sega ni saumi e dua na kena vakacavacava ke ko gadreva mo ni na katona e na nomuni computer. Dolava ga na web site: http://monash.edu/education/research/projects/pacific-indie/

E tolu na yabaki taucoko na dede ni kena vakadikevi tiko mai kina na i vakatakilakila taucoko ka sa laurai rawa. Na vakadidike

oqo e tekivutaki e na kena vakayacori taumada e na kena vakadikevi e so na vakadidike ka sa vakayacori oti, e a vakayacori talega e so na veitalanoa vata kei ira na vaka i tutu e cake ni veimatanitu e na Pasifika; vaksokumuni mai ni so nai tukutuku e na veitalanoa vata kei ira na i tubutubu, qasenivuli e na primary kei na secondary, ira na qase ni vuli ka ra veivakatavulici tiko e na koro ni vuli ni vuli qase ni vuli vata kei na veitalanoa kei ira na vaka i tutu e na veitaba ni matanitu e na 14 na vaunua e na wasa Pasifika. E vuqa sara na kena vakadikevi e so na i tukutuku ka sa volai oti mai vei ira na kena dau e na Pasifika kei na kena mai vanuatani. Kevaka ko via raica na i matailalai ni kena vakasokumuni na i vakatakilakila ni vuli veicurumaki kei ira ka vakleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e sa kerei mo qai wilika na Part A ni Pacific INDIE. E rawa ni laurai oqori e na: http://monash.edu/edu/education/research/projects/pacific-indie/


3

Na vakasamalelevu ni kena vakayagataki na I Vakatakilakila Ni Vuli Veicurumaki Vata Kei Ira Ka Vakaleqai Tu Na Nodra Bula E Na Pasifika.E tolu na vakasama e vakarautaki me tekivutaki kina na kena vakasaqarai na i vakatakilakila.

[1] Veitalanoa.

[2] Na kena gadrevi me veisautaki e dua na i tuvatuva; vata kei na

[3] E sega ni du na ka e baleti keimami me keimaminsega ni oka kina: Oqo e usutu ni noda veiliutaki e na Pacifika.

Vakavakadewa Ni Vuli Veicurumaki Kei Ira Ke Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula.Na vakadeitaki ni vakaleqai ni tuvaki ni bula e duidui sara vakalevu e na loma ni wasa Pasifika ka vakatalega kina e na veivanua e na vuravura. Na vakavakadewa ni leqa ni tuvaki ni bula e sa dua na i tavi bibi. E sa i tavi ni dua na matanitu e na wasa Pasifika e na nodra veitalanoa kei ira na i soqosoqo ka vakaleqai tu na nodra bula kei ira na lewe ni vanua me ra tasereka na lawa se na i tuvatuva kei na i vakarau ni veiqaravi ka me rawa ni laurai kina e dua na vakavakadewa cokona ni “disability”.

Ni toso tiko na nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula, e sa dodonu me vakadeitaki na kena laurai ni dua na gone e tiko dina vua e so na malumalumu se segai. Io e na yasana tale ka dua me kakua ni toqai e so na vosa lolovira vei ira na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula. Na vakadidike oqo e vakatokai na nodra vuliveicurumaki na gone vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

• Na nodra vakacurumi me ra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na i vakatagedegede ni vuli kece sara e sa i vakaraitaki ni noda tutaka tiko na nodra dodonu ka sega ni duidui mai vei ira na gone ka tu vinaka tu na i tuvaki ni nodra bula ka ra bula veimaluwai vata e na dua na i tikotiko. E oka eke na

kena vakamalumalumu taki na i lati e so ka dau tarova tu na nodra vakavulici vakavinaka na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na veikoro ni vuli kece sara e na noda vanua. E oka talega eke na kena sotavi na duidui ni veika e gadrevi ka me taucoko kina na nodra vuli veicurumaki na gone vata oqo me rawa kina me ra vakatavulici vakavinaka.

E na kena gadrevi me laurai e so na i vakatakilakila ni sa toso tiko ki liu na nodra vulika ko ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula, e sa dodoni me laurai e dua na i vakamacala daumaka ni vakaleqai ni tuvaki ni bula baleta me rawa kina ni laurai na toso ki liu ni nodra vuli na gone ka vakeleqai.

Na kena rawa vakavinaka na vuliveicurumaki e vakatau taki e na kena cokonaki na i lati e so ka tu e na loma ni vale ni vuli kei na loma ni bai ni koro ni vuli. E dodonu me ra cakacaka vata na tabacakacaka ni vuli kei na veitabana tale e so ni matanitu, nodra i soqosoqo ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula, kei na bula vaka i tikotiko me ra cakacaka vata e na kena sagai me vakatorocaketaki na nodra vuliveicurumaki na gone vuli ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Na cava na i Vakatakilakila?Na i vakatakilakila e rawa me vakayagataki me vakatorocake taki kina na ka e gadrevi me caka. E dodonu me kilai tiko vakamatata ni vakatakilakila e vakaraitaka ga na i tuvatuva ka sa tu oti tu me vakayacori kina na vuliveicurumaki, e sega tale ni dua na ka me vakamacalataka na i “vakatakilakila” - [indicator].

E na buturara ni vuli, na i vakatakilakila e rawa ga ni vakamacalataka na levu ni gone e ra lako tiko mai vuli e na veisiga kei ira e ra sega ni mai vuli tiko. Se na vu ni nodra mai vuli tiko na gone e vakatautaki mai na so tale na i vakatakilakila, me vakataka beka na veivakatavulici vinaka mai vei ira na qase ni vuli ka ra taleitaka na gone.

Na Pacific INDIE e tuvai me vukei ira na matanitu; sega wale ga me tuvana na kena vakatorocaketaki na nodra vuli veicurumaki na gone kei ira e ra qasecake. Na i vakatakilakila e rawa sara tale ga ni ra vakayagataka na veimatanitu me ra

tuvanaka e so tale na ka me rawa kina vakavinaka e dua na i naki. Na Pacific INDIE e vakatara na veitalanoa vata kei ira na veisoqosoqo tale e so, me vaqarai e so na i wali e na loma ni ni nodra i tikotiko me baleta vakatabakidua na kena vakayacori vakavinaka na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Na Vuli Veicurumaki Vata Kei Ira Ka Vakaleqai Tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula E Na Pacifika.

E a sa solia na veivakadonui Na Tabana Ka Qarava Na Vakatorocake Taki Ni Vuli E na Pacifika ka vakauasivi na nodra veivakadonui ko ira kece na Minisita ni Vuli e na yanuyanu e na Pacifika e na nodra bose e na yabaki 2009, me ra na raica vakayalomatua sa i koya na kena tutaki na nodra vuli veicurumaki ko ira kece sara ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na vei tabana ni vuli kecesara. E ra sa solia kece na nodra veivakadonui na 14 taucoko na matanitu e na Pacifika [Pacific Island Forum] me ra cakcaka vata e na kena tutaki na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Na Pacific INDIE e vakaitavi e na kena laurai me vakayacori vakavinaka na nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula kei ira ka tu vinaka tu na i tuvaki ni nodra bula e na vei koroni vuli kecesara. Na Pacific INDIE e na dau solia na i vakasala me qaravi kina vakavinaka na vuli veimaliwai e na vei vanua e na Pasifika. Na Pacific INDIE e sega walega ni solia na i vakasala me vakatorocake taki kina na vuli vaicurumaki vei ira na gone vuli vata kei ira e ra qase cake, e rawa talega ni vukea na nodra rawaka vakalevu na gone vuli. Na i vakatakilakila e vakayagataki me vukea na kena laurai ni sa toso dina tiko ki liu na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvakio ni nodra bula.

Na i vakatakilakila e dikevi ka vakarautaki talega me veidonui kei na i tuvatuva ni vuli e na dua na matanitu e na Pasifika ka sa virikotori oti tu e na loma ni matabose ka qarava vakatabakidua na vakatorocake taki ni vuli e na Pasifika.


4

Digitaki Ni Vakatakilakila.E 48 taucoko na i wiliwili ni vakatakilakila ka dikevi me vakarau taki kina na vuli veicurumaki vatakei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na matanitu e na Pasifika. Oqo e vakarautaki me tokona ka veidonui talega na kena vukei na vakacokotaki ni vuli torocake ka sa virikotori oti tu e na matabose ni veivakatorocake taki ni vuli e na matanitu va Pacifika ka tolu tiko na kena usutu lelevu.

1. Me kua na veivakaduiduitaki e na kena gadrevi na kena dola raraba na vuli vei ira kece sara na tamata yadudua e na Pasifika.

2. Me vakatorocaketaki na rawaka e na buturara ni vuli.

3. Me tuvalaki vakamatau na dau ni veiqaravi e na nodra vakatavulici na gone ka meda na qatia tiko ga na kena vakatorocaketaki ni nodra vuli vinaka na noda i solisoli e na veiyabaki sa tu e matada.

Na i vakatakilakila e vakarautaki mai na 10 na i wasewase ka laurai mai e na so

na i tuvatuva ni vakatorocake ni vuli ka sa vakanamata tiko kina oqo na vuli e na Pasifika [Raica na Table 1 e na i lavelave oqo]. E tiko e dua na i vakatakilakila e na veiyadua na i wasewase; ia e levu taucoko ni vakatakilakila e 12, o koya me na qai laurai mai kina na macala ni vakadidike oqo.

Mai na 48 na vakatakilakila e 12 e laurai me vakayagataki e na veikoro ni vuli e na vei matanitu e na Pasifika ka me na rawa ni taucoko kina na kena vakadewataki na veika sa mai vakavatukana [raica na italicised inicators [vakatakilakila] e na Table 1]. Na i vakatakilakila kece ka sa na mai vakayagataki e na vei matanitu e na Pasifika e ra na rawa me vakarautaka na kena sa vakayacori vakavinaka tiko na vuli veicurumaki se segai; ka sa nanumi kina me ra taurivaki matua.

Mai na 12 na i vakatakilakila ka na tauraivaki e na matanitu vaka Pasifika e tiko tale e 36 na i vakatakilakila ka rawa me ra digidigi mai kina ka vakatautaki mai na lawa se so tale na i tuvatuva kei na duidui ni veiqaravi vakavuli e na veimatanitu e na Pasifika. E na rawarawa me na vakarautaki e so na i tukutuku vakamatanitu se vakoro ni vuli me

baleta na kena sa vakayacori tiko na vuli veicurumaki vata kei ira na gone ka vakaleqai tu na nodra bula.

E sega ni namaki mera na vakayagataka kece na i vakatakilakila na veimatanitu; ia e dodonu me ra digitaka ka vakayagataka ga na i vakatakilakila ka veiraurau kei na nodra gagadre. Na veimatanitu e dudidui na nodra i tuvatuva kei na veika dredre e ra sotava ka rawa me vakavuna na nodra vakatulewa taka se vakatakilakila cava me ra taurivaka me rawa kina mera vakarautaka na toso ki liu ni vuliveicurumaki kei na veivakatorocake taki e na nodra i tikotiko. E dodonu me rogoci na domodra na lewe ni vanua e na veikoro vakavavalagi kei ira talega ka tu e na veidela ni yavu e na kena gadrevi me vakatorocaketaki na vuli veicurumaki vatakei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula ena vakatagedegede ni vuli kece sara e na veimatanitu vaka Pasifika.

Na I Tuvatuva Ni Nodra vuli Veicurumaki Na Gone Ka Vakaleqai tu Na I Tuvaki Ni Nodra Bula. Na Kena Vakadavori Na I Tuvatuva Ni Vakatakilakila Ni Vuli Veicurumaki Vata Kei Ira Ka Vakaleqai Na I Tuvaki Ni Nodra Bula E Na Pasifika.

• na macala kei na i naki ni vakatakilakila,

• vakamacala;

• vurevure ni vakasokumuni tukutuku;

• na i walewale ka taurivaki me vakasokumuni kina na i tukutuku;

• o cei e vakasokumuna main a i tukuituku;

• na gauna me dau vakasokumuni mai kina na i tukutuku;

• vakavakadewa ni tukutuku; kei

• na i lati e so.


5

6Raici lesu na i

tuvatuva kei na kena vakamatatataki na vakatorocaketaki

5Na kena

vakatavuvulitaki na i vakatakilakila

4Na kena dikevi na

kena vakayagataki na i vakatakilakila

3Na kena digitaki vakadodonu na i vakatakilakila2

Na kena vakammatatataki na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu

na nodra i tuvaki ni bula

1Na kena vakaduri

na timi ni veivakatorocaketaki

Figure 1. Ono [6] na i tuvatuva ka vakayagataki kina na i vakatakilakila

Na Kena Vakayagataki Na I Vakatakilakila.Na kena vakayagataki na i vakatakilakila e oka kina e 6 na i wasewase ka laurai vata kei na i tuvatuva ni vuliveicurumaki [Figure 1]. E tekivu taki na cakacaka e na kena tauyavutaki e dua na timi ni veivakatorocaketaki ka nona i tavi me qarava na kena vakayagataki na i vakatakilakila e na dua na matanitu. E muria oqo na kena vakamacalataki na vuliveicurumaki e na veimatanitu yadudua ka na digitaka talega na i vakatakilakila ka me na qai lauraivata kei na kena sa toso tiko na cakacaka ni vuliveicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na nodra bula. E na qai muria yani na kena vakarautaki e dua na i tuvatuva e na kena laurai ni sa toso tiko na cakacaka kei na nodra oka mai kina na lewe ni vanua. Na i otioti ni tuvatuva sa i koya na kena dikevi tale na i tuvatuva ni veivakatorocaketaki me vaqaqaco taki kina na i tuvatuva ni dua na matanitu e na nona yadrava matua tiko na nodra sa vakayagataka tiko na i vakatakilakila ni vuliveicurumaki na veikoronivuli kece sara.

Na vakavakarau ni vakasokumuni tukutuku, na timi ni veivakatorocaketaki e na vakarautaka e dua nai tuvatuva ni kena laurai me toso tiko vakavinaka na qaravi ni tavi. Oqo e oka kina na kena wasei na duidui ni leqa ka tarai ira tu ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na loma ni dua na matanitu. E oka talega eke na veilawa tudei kei na tuvatuva eso ni matanitu me baleta na vuliveicurumaki

kei na veitukutuku e so ka gadrevi me na vakasokumuni. E na vakarautaka talega na timi oqo na i tuvatuva me na vakayagataki kina e dua na i vakatakilakila ka sa digitaki me vei raurau kei na vanua e vakayagataki kina. Ni oti e 3 se 5 na yabaki e na qai laurai na takete me veiraurau vata kei na i tuvatuva ni ripote ka vakayagataki me baleta e dua na i vakatakilakila sa vakayagataki tiko.

Kevaka e vakayagataki na i tukutuku ka vakasokumuni me laurai kina na kena sa toso tiko na cakacaka, e na gadrevi e dua na i tuvatuva tudei ni kena soli na i tukutuki. Na kena vakasokumuni e so na i tukutuku ni toso ki liu kei na cakacaka vakaukaua e vakamareqeta na Pacific INDIE. Oqo e gadrevi kina na veivakadeitaki e na kena sa vakadewataki tiko vakadodonu na kena vakayagataki tiko na i vakatakilakila e na veitabana ni veiqaravi vakavuli vei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula. Me vaka na kena tuvalaki e na Part B; na vakasokumuni ni tutukutuku me tekivutaki mai na matanitu vaka Pasifika, noda matanitu, mai na veivanua e Viti, veikoro ni vuli kei na veikorokoro. E dodonu me caka na nodra vuli na dau veiqaravi ka ra cakacaka tiko e na vei wasewase lailai ni veiqaravi ka me rawa kina me ra kila vakavinaka se na cava sara mada e gadrevi mai na dua na i vakatakilakila ni nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na tuvaki ni nodra bula.

Na vuli me baleta na veiulutaga e so me vakataka na noda kila vakavinaka

na Pacific INDIE, na i walewale ni vakasokumuni tukutuku me baleta na i vakatakilakila yadudua ni vuli veicurumaki vata kena vakasokumuni na i tukutuku mai na so na i vurevure ni tukutuku ka ra sa tu oti tu. Oqo e rawa ni laurai e na: http://monash.edu/education/research/projects/pacific-indie/

E sa ka bibi na kena qaravi tiko vakavinaka na cakacaka me tokona tiko na nodra vuli veicurumaki ka ra vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula. Na kena vakayagataki na i vakatakilakila e na gadreva na kena vakadikevi vakavinaka na i vakarau ni nodra vakabibi taka na nodra vuli veicurumaki ko ira na gone ka vakeleqai tu na i tuvaki ni nodra bula, na nodra vakabauta na lewe ni vanua kei na veika eso e ra vakaliuca e na loma ni nodra bula vaka i tikotiko. E sa kabibi vei ira e ra qarava tiko na veivakatorocaketaki me ra vakadewataka tiko na i tukutuku e so me baleta na kena sa toso vinaka tiko na vuli veicurumaki me vakataka na kena tabaki e na veitaba ni tukutuku e so, e na nodra bose na qase ni vuli kei na bose vakoro.

E dodonu me tuvani vakamatata na kena vakadewataki na i tukutuku e na veitabana taucoko ni bula vaka i tikotiko, me vakataka na kena vakadewataki e na veimatanitu e na Pasifika, kei na tabacakacaka ni vuli; na kena vakayagataki na i vakatakilakila, na veika me baleta na vakasokomuni tukutuku, na kena vakadewataki vakamatata ni tukutuku e dodonu me laurai vakavinaka.


6

Table 1

Na kena vakarautaki na i vakatakilakila ni vuliveicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na veiyatuyanuyanu e na Pasifika [Pacific INDIE].

No Vakatakilakila PEDF Na I Naki Ni Takete

1. TUVATUVA VAKAMATANITU KEI NA TUVATUVA VAKALAWA

Na cava e kauta mai: Na nodra dodonu ni vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na nodra bula e tokona vakaukaua na lawa ni noda vanua kei na i tuvatuva vakacakacaka ni matanitu.

1.1 Na kena vakarautaki tu e dua na lawa ni vanu kei na lawa ni cakacaka ni matanitu ka vakamatatataki kina na nodra dodonu me ra vuli taucko na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E

1.2 Na pasede ni lavo ka sana vagolei e na nodra vuli veicurumaki na gone ka vaka leqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na veikoro ni vuli kecesara.

E

1.3 Na i tuvatuva vakamatanitu e na kena vakarautaki na vuli veicurumaki vei ira ka vakaleqai tu na i tovo ni nodra bula me veisotari vata kei na lawa ni vanua kei na lawa vakacakacaka ni matanitu.

E

1.4 Na nona sa vakadonua na tabacakacaka ni vuli na i tuvatuva ni nodra vuliveicurumaki na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E

1.5 Na pasede ni koro ni vuli ka sa vakayacora tiko na nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na nodra i tuvaki ni bula e na veitikina ni noda vanua.

E

2. NA KENA KILAI RARABA NA NODRA DODONU KO IRA KA VAKALEQAI TU NA I TUVAKI NI NODRA BULA

Na veika e kauta mai: Ko ira e ra bula tiko e na dua na i tikotiko e ra sana siqema na nodra dodonu vakalawa ko ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula kei ira na lewe ni nodra matavuvale kei na veika vivinaka ena kauta mai e na nodra i tikotiko na nodra vuli veicurumaki na gone vata kei ira ka sega ni vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na veikoro ni vuli kecesara.

2.1 Na i wiliwili ni kena sa vakadewataki vei ira na lewe ni vanua ka vakabibitaki kina na nodra sa sega tu ni vakacurumi e koro ni vuli e so na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E

2.2 Na i wiliwili ni kena vakadewataki na nodra dodonu ko ira ka vaka leqai tu na i tuvaki ni nodra bula ka oka kina na i soqosoqo ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E

2.3 Na i wiliwili ni vuli ka vakayacori vei ira na i tubutubu ka vakaqaqaco taki kina na nodra dau tutaka vakawasoma na veika e so baleti ira na nodra gone ka vakeleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

A

3. NA VULI QASE NI VULI KEI NA VAKATOROCAKE TAKI NI NODRA KILAKA NA QASE NI VULI

Na veika e na kauta mai: Na nodra vakarautaki vakavinaka na qase ni vuli me ra sa na vakavulici e na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

3.1 Na nodra vakavulici na qase ni vuli e na so na lesoni ka vaka tabakidua sara ga e na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Q

3.2 Na nodra vuli veivakatavulici na qase ni vuli e na vei koro ni vuli vuli qase ni vuli me oka talega e na nodra porokaramu na nodra veivakatavulici tale ga e na so na koro ni vuli ka vakayacori tiko kina na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Q

3.3 Na kedra i wiliwili na qase ni vuli ka ra sa tomana tiko na vakatorocaketaki ni nodra kila ka me baleta na vuliveicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Q

3.4 Na kedra i wiliwili na vukevuke ni qase ni vuli ka ra sa vakacavara na vuli me baleta na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E

Note: Tuvatuva Ni Vakatorocake Taki Ni Vuli E Na Pasifika [PEDF] Takete Ka Sa Navunavu Kina: A = Veitaratara; Q = Torocake; E = Rawaka; Gone Vakaleqai Tu Na Tuvaki ni Nodra Bula = Gone Vuli Kei na Taba Gone Ka Vakaleqai Tu Nai Tuvaki Ni Nodra Bula.

Na i vakatakilakila ka toqai toka vaka i italic e okati me dikevi kina na kena sa toso tiko vakavinaka na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na dua na matanitu.


7


4. TOMANI TIKOGA NI VULI KEI NA RAWAKA

Na veika e na kauta mai: Toso cake na i wiliwili ni nodra vakacurumi me ra vuli kei na nodra lako mai vuli e na veisiga na gone ka vakaleqai tu na i tuvake ni nodra bula.

4.1 Wiliwili ni koro ni vuli ka vakacurumi ira na gone ka vakaleqaitu na i tuvaki ni nodra bula. A

4.2 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e ra sa vakacavara na nodra vuli e na primary. A

4.3 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e ra sa vakacavara na nodra vuli e na secondary. A

4.4 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e ra sa vakacurumi me ra vuli e na primary kei na secondary. A

4.5 Pasede ni wiliwili ni gone vuli ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula curu vou, vakatautauvata taki kei ira na gone curu vou ka tu vinaka tu na i tuvaki ni nodra bula.

A

4.6 Pasede ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula ka vuli tiko e na veisiga. A

4.7 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula ka ra pasi taka na veitarogi ni wili vola vakavavalagi ka vakarautaka na tabacakacaka ni vuli.

Q

4.8 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula ka ra pasi taka na veitarogi ni caka fika ka vakarautaka na tabacakacaka ni vuli.

Q

4.9 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula ka ra sa biu vuli koso. A

4.10 Kedra i wiliwili na gone ka vakaleqai tu na nodra bula e ra sa biu vuli, ia e ra sa vakacurumi tale me ra vuli. A

4.11 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na nodra bula e ra sa vakacurumi me ra vuli e na koro ni vuli ni vuli cakacaka. A

4.12 Kedra wiliwili na gone ka vakaleqai tu na nodra bula ka ra sa vakauqeti me ra tomana tiko ga na nodra vuli. Q

5. TUVAKI NI VANUA E RA VULI TIKO KINA NA VAKALEQAI TU NA NODRA BULA VATA KEI NA GAUNISAL NI VEILAKOYAKI

Na veika e kauta mai: Na vanua e ra vuli tiko kina na gone ka vakaleqai na nodra bula e veiraurau kei na tuvaki ni nodra bula.

5.1 Pasede ni koro ni vuli [primary, lower and upper secondary] ka ra sa vaka i tavi e na kena sotavi na nodra leqa ni veitosoyaki e na loma ni bai ni koro ni vuli; se na veivuke me vukei kina vakavinaka na nodra vuli na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

Q

5.2 Wiliwili ni lori ka veiraurau kei na nodra gagadre ni veilakoyaki na gone ka vakaleqai tu na nodra bula. A

6. NA I VAKATAKILAKILA

Na veika e kauta mai: E vakadeitaki ko ira na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula e na nodra vakadikevi vakavuniwai ka vakatale ga kina na nodra i tovo ni raw aka.

6.1 Na kedra i tukutuku matailalai vakavuli na gone ka vakaleqai tu na nodra bula [EMIS]. E

6.2 Kedra i wiliwili na veikoro ni vuli ka vakadewataka tiko na kedra i wiliwili na gone ka vakaleqai na nodra bula ki na tabacakacaka ni vuli.

E

6.3 Na i wiliwili ni nodra dau vakatarogi na i tubutubu baleti ira na luvedra ka vakaleqai tu na nodra bula. E

6.4 Wiliwili ni koro ni vuli ka dau vakayacora tiko na nodra vakadikevi na gone vuli me laurai kina na veileqa vakavuli e so ka rawa me tu vua e dua na gone.

Q




8


7. NA MATAI NI VEIQARAVI KA DAU SOLI VUA E DUA NA GONE KA VAKALEQAI TU NA NONA BULA

Na veika e kauta mai: Na kena dau sotavi vakatotolo na veiqaravi e dodonu me soli vei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

7.1 Kedra wiliwili na gone ka vakaleqai tu na nodra bula e vakarautaki vei ira na veika e so me vukea na nodra vuli. Q

7.2 Kedra i wiliwili na veikoro ni vuli ka vakayagataka na nodra i vola tukutuku na gone mai vale ni bula me rawa kina me sotavi vakatotolo na leqa ka tara tu na nodra bula.

A

7.3 Kedra i wiliwili na vei koro ni vuli ka kerea na veivuke vakavuniwai me vukea na kena vakavoi na bula. E

7.4 Kedra i wiliwili na veikoro ni vuli ka kerea na nodra veivuke na kena dau me vukea na nodra vuli veicurumaki na gone ka vakaleqai tu na nodra bula.

Q

7.5 Kedra i wiliwili na kena dau ka vukea tiko na vuli veicurumaki kei ira ka vakaleqai tu na nodra bula. E

8. NA CAKACAKA VATA KAI NA VEITOKANI TAKI NI QARAVI TAVI

Na veika e kauta mai: E sa vakauqeti na nodra cakacaka vata na tabacakacaka ni vuli, nodra koro ni vuli ka vakaleqai na i tuvaki ni nodra bula, soqosoqo dau ni veiqaravi, nodra i soqosoqo ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula, soqosoqo dau ni veiqaravi vakaitikotiko kei ira na veimatavuvale yadudua me vakatorocake taka na nodra vuli veicurucmaki na gone ka vakaleqai tu na nodra bula.

8.1 E sa tauyavutaki e dua na i tuvatuva me ra na i vakaitavitaki kina na i tubutubu me balaeta na nodra vuli tiko na luvendra ka vakaleqai tu na nodra bula e na koro ni vuli vuli-veicurumaki.

E

8.2 Na i wiliwili ni bose ka ra oka kina na nodra i tubutubu na gone ka vakaleqai tu na nodra bula. Q

8.3 Wiliwili ni koro ni vuli e ra lewena vata e dua na matabose ka cakacaka vata e na kena veitauri liga taki na kena tokoni tiko na vuli veicurumaki vata kei ira ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula.

E

8.4 Kedra i wiliwili na veikoro ni vuli ka ra cakacaka vata kei ira na dau veitokoni me baleta na kena tutaki na vuli veicurumaki kei ira ka vakaleqai tu na nodra bula.

E

8.5 Kedra i wiliwili na gone vakaleqai tu na nodra bula kei na nodra matavuvale ka ra sa vulica oti na nodra rawa me ra qaravi ira ga vaka taki ira na vakaleqai tu na nodra bula.

E

8.6 Na kena vakarautaki na veiqaravi e so me vukea na nodra bula na gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra vakasama ka dredre me ra vukei ira ga vakataki ira.

Q

8.7 Kedra i wiliwili na gone vakaleqai tu na nodra bula ka ra sa vuli oti e na veivuli e so ka veiganiti kei na leqa ka vauca tu na nodra bula.

A




9


9. NA POROKARAMU NI VULI KEI NA I WALEWALE NI NODRA VEITAROGI

Na veika e kauta mai: Na porokaramu ni vuli kei na walewale ni kena veitarogi taki e matata vakavinaka ka veisotari vata kei na duidui ni vakarau ni kila ka na gone vuli ka vakaleqai tu na tuvaki ni nodra bula.

9.1 Na kedra i wiliwili na gone ka vakaleqai tu na nodra bula ka ra sa dabeca oti na veitarogi raraba ka dau vakarautaka na tabacakacaka ni vuli.

Q

9.2 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na nodra bula e ra dabeca na veitarogi ia e soli vei ira e so na veivuke. Q

10. NA NODRA VEITOSOYAKI NA GONE VULI

Na veika e kauta mai: Ko ira na gone ka vakaleqai tu na nodra bula e ra veitosoyaki mai na kalasi sara e ra me yacova yani na veitaba ni vuli torocake ni oti na nodra vuli e na secondary.

10.1 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na nodra bula ka ra sa vakacavara na nodra vuli e na primary ka toso sara yani e na secondary e na yabaki ka dodonu ga me ra toso kina.

A

10.2 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na i tuvaki ni nodra bula ka sa toso sara tiko na nodra vuli mai na nodra koro ni vuli ka vakaleqai tu na nodra bula ki na veikoro ni vuli raraba.

A

10.3 Wiliwili ni gone ka vakaleqai tu na nodra bula ka sa toso cake na nodra vuli mai na secondary ki na vuli torocake se ra sa cakacaka sara beka e na yabaki ga e dodonu me ra toso kina.

A

10.4 Wiliwili ni gone ka vakaleqau tu na nodra bula ka ra sa vuli oti ka ra sa vaqara cakacaka tiko. A



Veitaratara Mai Vatakei KeitouKevaka ko ni gadreva tale e so na i tukutuku baleta na vakadidike oqo yalovinaka mo veitaratara vei koya na:

Principal Investigator Associate Professor Umesh Sharma Email: [email protected] Phone: +61 3 990 54388

29 Ancora Imparo Way,Faculty of Education, Clayton CampusMonash UniversityVictoria 3800 Australia

Associate Professor Umesh Sharma

Nodra Bula E Na Pasifika 2016 - Monash University...i tuvaki ni nodra bula e ra vakai tavi tale ga e...

Documents

Transcript of Nodra Bula E Na Pasifika 2016 - Monash University...i tuvaki ni nodra bula e ra vakai tavi tale ga e...