nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Transcript of nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Im �ofi �ok ke omoyom ntiitem! Mme Mb �ume Oro¯
Nkparawa Owo �Eb �upde
—Mme Ib �or �o Oro �EnyenedeUf �on, Eboho 2, ekeme
ndin �o fi nti item. Ukem
nte Eboho 1, eboho enye
emi¯nko es�ine nd �u
¯n �ode oro
�ekenamdeye ediwak uyen
ke of �uri ererimbot. Nti item
oro Bible �on �ode ama
a¯nwam mm �o. Idahaemi, se
nte nti item emi �ekemede
ndi¯nwam fi.
Mme mb �ume oro¯nkparawa owo �eb �upde
mme ib �or �o oro �enyenede uf �onEBOHO 2
¯nkp
ara
wa
ow
o� eb
� up2
yp
2-E
F
¯Nwed emi aya
¯nwam fi
�ob �or �o mme mb �umeoro �eba
¯nade
OWO ISIO UDUOT
MME UKP �UH �ODE OROOK �UTDE KE IDEM FO
MME UFAN
UF �OK¯
NWED YE NDIT �OUF �OK
¯NWED MBUFO
OK �UK
ETE YE EKA FO
NTE ETIEDE FI KE IDEM
MME EDINAM ININDU �OKODUDU
¯NK �ORI EKE SPIRIT FO
“Nyene �oni �o¯n,
ny �u¯n nyene asian.”—Mme
¯Nke 4:5.
Im �ofi �ok ke omoyom ntiitem! Mme Mb �ume Oro¯
Nkparawa Owo �Eb �upde
—Mme Ib �or �o Oro �EnyenedeUf �on, Eboho 2, ekeme
ndin �o fi nti item. Ukem
nte Eboho 1, eboho enye
emi¯nko es�ine nd �u
¯n �ode oro
�ekenamdeye ediwak uyen
ke of �uri ererimbot. Nti item
oro Bible �on �ode ama
a¯nwam mm �o. Idahaemi, se
nte nti item emi �ekemede
ndi¯nwam fi.
Mme mb �ume oro¯nkparawa owo �eb �upde
mme ib �or �o oro �enyenede uf �onEBOHO 2
¯nkp
ara
wa
ow
o� eb
� up2
yp
2-E
F
¯Nwed emi aya
¯nwam fi
�ob �or �o mme mb �umeoro �eba
¯nade
OWO ISIO UDUOT
MME UKP �UH �ODE OROOK �UTDE KE IDEM FO
MME UFAN
UF �OK¯
NWED YE NDIT �OUF �OK
¯NWED MBUFO
OK �UK
ETE YE EKA FO
NTE ETIEDE FI KE IDEM
MME EDINAM ININDU �OKODUDU
¯NK �ORI EKE SPIRIT FO
“Nyene �oni �o¯n,
ny �u¯n nyene asian.”—Mme
¯Nke 4:5.
EdimaAndikot:Enyene- �oni �o
¯n Edidem Solomon ekewet ete:
“Akparawa [`
mmˆe
¯nkaiferi], dara ke uyen fo, yak
es �it fo ony �u¯n enem fi ke mme usen emi afo edide
akparawa, ny �u¯n tiene us �u
¯n emi es �it fo amade ye
mme¯nkp �o emi eny �in fo ok �utde.” (Ecclesiastes
11:9) Uwem esinem etieti ony �u¯n akama
nduaidem ke ini uyen, ndien nny �in imoyom afookop inem uwem. Edi nny �in is �in ud �o
¯n fi ite okop
inem uwem ke us �u¯n oro enemde Jehovah Abasi
es �it. Kˆudedei ufre ke enye ke ok �ut nte afo odude
uwem, oyony �u¯n ada oro ekpe ikpe �on �o fi. Ntem,
ene¯nede �of �on anam item e
¯nwen oro Solomon
�ok �on �ode ete: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edideakparawa.”—Ecclesiastes 12:1.
Nny �in ine¯nede ib �o
¯n akam ite yak se idude ke
¯nwed emi a
¯nwam fi �os �o
¯n �o ada ke ini osobode
mf �ighe ye mme idomo oro mme uyen �esobodemf �in ony �u
¯n ow �ut fi nte ekemede ndinam
mme ubiere oro �ekemde ye uduak Abasi. Afoayanam es �it Jehovah adat edieke ayakde
¯nwed
emi a¯nwam fi.—Mme
¯Nke 27:11.
Otu Ukara ekeMme Ntiense Jehovah
index owo emiekpekpebede
Eyena¯nwan Shulam 33
Joseph 50
Lydia 97
Ndit �o Hebrew Ita134
Ubuene Ebeakpa 166
Hezekiah 193
Paul 227
David 257
Asaph 287
Ndi emenyene seekpewetde abanante nwed emi enye-nede uf �on �on �o fi?Wet leta n �o mmeandisio nwed emike nnennen adres.
EdimaAndikot:Enyene- �oni �o
¯n Edidem Solomon ekewet ete:
“Akparawa [`
mmˆe
¯nkaiferi], dara ke uyen fo, yak
es �it fo ony �u¯n enem fi ke mme usen emi afo edide
akparawa, ny �u¯n tiene us �u
¯n emi es �it fo amade ye
mme¯nkp �o emi eny �in fo ok �utde.” (Ecclesiastes
11:9) Uwem esinem etieti ony �u¯n akama
nduaidem ke ini uyen, ndien nny �in imoyom afookop inem uwem. Edi nny �in is �in ud �o
¯n fi ite okop
inem uwem ke us �u¯n oro enemde Jehovah Abasi
es �it. Kˆudedei ufre ke enye ke ok �ut nte afo odude
uwem, oyony �u¯n ada oro ekpe ikpe �on �o fi. Ntem,
ene¯nede �of �on anam item e
¯nwen oro Solomon
�ok �on �ode ete: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edideakparawa.”—Ecclesiastes 12:1.
Nny �in ine¯nede ib �o
¯n akam ite yak se idude ke
¯nwed emi a
¯nwam fi �os �o
¯n �o ada ke ini osobode
mf �ighe ye mme idomo oro mme uyen �esobodemf �in ony �u
¯n ow �ut fi nte ekemede ndinam
mme ubiere oro �ekemde ye uduak Abasi. Afoayanam es �it Jehovah adat edieke ayakde
¯nwed
emi a¯nwam fi.—Mme
¯Nke 27:11.
Otu Ukara ekeMme Ntiense Jehovah
index owo emiekpekpebede
Eyena¯nwan Shulam 33
Joseph 50
Lydia 97
Ndit �o Hebrew Ita134
Ubuene Ebeakpa 166
Hezekiah 193
Paul 227
David 257
Asaph 287
Ndi emenyene seekpewetde abanante nwed emi enye-nede uf �on �on �o fi?Wet leta n �o mmeandisio nwed emike nnennen adres.
� 2008WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF PENNSYLVANIAQuestions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2�Em �um Of �uri Unen �Ekama
� 2012Wachtturm Bibel- und Traktat-Gesellschaft der Zeugen Jehovas, e. V., Selters/TaunusMme Mb �ume Oro
¯Nkparawa Owo �Eb �upde—Mme Ib �or �o Oro �Enyenede Uf �on, Eboho 2
Alle Rechte vorbehalten�Em�i
¯n ke 2012
¯Nwed emi id �ighe unyam. Enye edi kiet ke otu us �u
¯n oro �edade �ekpep mme owo Bible
ke of �uri ererimbot, emi �edade en �o imaes �it �ese �eba¯
na.
Ib �oh �oke �esiak Bible e¯
nwen, mme itie¯
Nwed Abasi oro �ekotde �es �in ke¯
nwed emi �etoEdisana
¯Nwed Abasi—Edikabade Eke Obufa Ererimbot.
�Ekp �uh �o eny �i¯
n ndus �uk uyen oro �esiakde ke¯
nwed emi.
Mme Ebiet Oro �Edade Ndise �Eto: Page 165:¯
Nwan emi obiomde ifia;obio Europe: � 2003 BiblePlaces.com
Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2 Efik (yp2-EF)Made in Germany�Enam ke Germany
Druck und Verlag: Wachtturm-Gesellschaft, Selters/Taunus
Mme mb �ume oro¯nkparawa owo �eb �upde
mme ib �or �o oro �enyenede uf �onEBOHO 2
enyene¯nwed emi
Eyen �ow �o¯n ndikpon
¯nkabade akwa owo ekeme nditie nte
owo ndisa¯na ke ur �uk. Enye ekeme ndisio ikpat nd �ik nd �ik nte
¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke �om �o
¯n �odu �o. Sia mbufo �edide ete ye eka,
ekeme nditie mbufo ndus �uk ini nte ke ikpanaha �eyak ndit �ombufo ‘ �esa
¯na ke ur �ukemi.’ Edi mbufo ikemeke ndikpan mm �o,
utu ke oro, �emekeme nditie nte eto oro mm �o �em �umde �esa¯na
ke ur �ukemi mbak �edidu �o. Edi mbiomo mbufo ndi¯nwam ndit �o
mbufo �eka iso �esa¯na ke ur �ukemi tutu mm �o �ekponi �ekabade
ikp �o owo.
�Emekeme ndid �oh �o ke enem nditet �i¯n. Ih, im �ofi �ok ke emi
id �ighe ifia ub �ok kiet. Ekeme ndidi ekpri eyeneren mbufo emiekesiyomode ik �o nte in �im imaha-ma aba ndit �i
¯n ik �o ye mbufo ke
emi ama okokpon mi.¯
Nkp �o nte isua ifa¯n ko ke edem, ekeme
ndidi ekpri eyena¯nwan mbufo ekesiyoyom ndisa
¯na ye mbufo
¯nw �or �o, edi idahaemi edikokop b �ut ndisa
¯na ye mbufo; iyomke-
yom mme owo �ek �ut nte im �o isa¯nade ye ete ye eka im �o!
Kpa ye oro, inaha �ekere ke mmim �o ikemeke ndise mba¯na
mme ukp �uh �ode emi. Mbufo �emenyene ebiet emi �ekemede ndi-b �o ifi �okoro ekemede ndin �o mbufo ye eyen mbufo eti ndaus �u
¯n.
Bible, kpa Ik �o Abasi edi ebiet oro, ndien enye ekeme ndinammbufo �enyene �oni �o
¯n.
�Et �im Mme Mb �ume Oro¯
Nkparawa Owo �Eb �upde—MmeIb �or �o Oro �Enyenede Uf �on, Eboho 2, man a
¯nwam eyen mbufo
et �im ekere aba¯na se
¯Nwed Abasi et �i
¯nde. �Ese ‘Se Is �inede’ ke
page 4 ye 5 man �efi �ok nsio nsio ibuotik �o oro �enemede ke¯nwed
emi. Edi enye �od �o¯n �o
¯nkp �o akan oro. Kere ba
¯na mme
¯nkp �o
emi:(1) �Ewet
¯nwed emi ke ido nneme. Ke ediwak itie ke
¯nwed emi, �eyeb �up eyen mbufo nsio nsio mb �ume �eny �u
¯n �en �o
enye ifet ndit �i¯n ekikere esie. Ke uw �ut
¯nkp �o, ekebe oro �ekotde
“Se Ndinamde ke Ini Mme Uke Mi �Eyomde Ntiene Nnam SeM
ˆıf �onke,” emi odude ke page132 ye133 aya
¯nwam eyen mbufo
ekere aba¯na mme mf �ina oro enye esisobode ony �u
¯n ewet se
Se �Et �i¯nde �En �oMmeEteyeEka
2¯nkparawa owo �eb �up
enye edinamde. Ke adianade do, kiet kiet ke otu ikpehe us �uk-kiet oro �edude ke
¯nwed emi etre ye page oro �ekotde “Se¯
Nwetde Nn �im,” emi eyen mbufo ekemede ndiwet se enye eke-rede aba
¯na se �enemede ke ikpehe oro.
(2)¯
Nwed emi es �in ud �o¯n �on �o eyen esinyene nneme ye ete
ye eka esie. Ke uw �ut¯nkp �o, page 63 ye 64 �enyene ekebe emi
ibuotik �o edide “Nt �ot �o¯n �o Didie Nneme Oro Aba
¯nade Ida
¯n ye
Papa`
mmˆe Mama?”
¯Nko-
¯nko, ke ut �it ibuot kiet kiet, ekebe odu
emi �ekotde “Afo Ekere Didie?” Ke adianade ye edida enye nteekebe nd �u
¯n �ode, mme ubon �ekeme ndineme mme mb �ume oro
�edude ke ekebe emi �ot �okiet. Ibuot kiet kiet �enyene¯nko ikpehe
oro �ekotde “Se Ndinamde,” ndien akpatre¯nkp �o ke ekebe emi,
“Se ndib �upde ete ye eka mi mba¯na
¯nkp �o emi edi . . .” es �in ud �o
¯n
�on �o eyen ewet mb �ume. Emi ayanam mme uyen �esika �eb �ineete ye eka mm �o �ekeb �o nti item nte mm �o �es �uk �ekponde �ekaba-de ikp �o owo.
Edi �ekpeme: �Ekˆudomo ndisise se ndit �o mbufo �ewetde ke
¯nwed mm �o sia emi idiyakke mm �o �ewet nnennen nte etiedemm �o ke idem. Nte ini akade, mm �o �ekeme ndisian mbufose mm �o �ekewetde.
�Eb �o¯nwed emi, �eny �u
¯n �ene
¯nede �emehe ye enye. Ke ini �ekot-
de, �edomo nditi nte ekesitiede mbufo ke idem, mme ndudueoro �ekesinamde, ye edit �imede es �it oro �ekesikopde nte �ekes �uk�ekponde �ekabade ikp �o owo. Ke ini odotde, �et �i
¯n mme
¯nkp �o emi
�ekew �or �ode mbufo �en �o ndit �o mbufo. Oro ayanam mm �o �esimandit �i
¯n mf �ina mm �o nn �o mbufo. Ke ini mm �o �et �i
¯nde ik �o, �ekpa
¯n
ut �o¯n! Edieke etiede nte ukeme oro mbufo �es �inde ndineme nne-
me ye mm �o iw �or �oke us �u¯n, �ek
ˆuyak idem emem mbufo. Idem
�okp �ok �om etie nte ndit �o mbufo idaha item mbufo ke¯nkp �o,
�efi �ok �ete ke ndit �ow �o¯n �esima item ete ye eka mm �o �ekan eke
mme uke mm �o.Imenem es �it ndin �o mbufo ye ndit �o mbufo
¯nwed emi �edade
Bible �ewet mi, ndien ib �o¯n akam ite enye ene
¯nede enyene uf �on
�on �o ubon mbufo.
Mme Andisio
3
se is �inedeMbemiso Ik �o:
`Mm �
`o
¯n ke
¯Nkeme Ndib �o Nti Item? 6
OWOISIOUDUOT
MMEUKP �UH �ODEOROOK �UTDEKE IDEMFO
MMEUFAN
UF �OK¯
NWEDYENDIT �OUF �OK¯
NWEDMBUFO
1 1 Ndi Mmebe¯ne Idem Ndit �o
¯n �o Uyomima? 14
2 Nso Idi �ok ke Ndided �ibe Nt �o¯n �o Uyomima? 21
3 Ndi Owo Emi �Oy �of �on ye Ami? 28
4 Ndi Imaka Anyan Ikaha? 42
5 Ntak Emi¯
Nkpos �uk Ntiede Ntem NnamkeIda
¯n Akanam? 48
2 6 Nsinam Idem Okp �uh �ode Mi Ntem? 58
7 Nso ke¯
Nkpanam Edieke Mmemmaha Nte Ntiede? 67
8 Ntak Emi Nsid �o¯n �ode Ntem-e? 74
3 9 Nso ke¯
Nkpanam man¯
Nkˆune
¯nede
¯Nkop Ndobo? 86
10 Ntak Emi Ufan Mi Akanamde Se Ibiakde Mi-e? 92
11 Ndi �Odi �ok Ndida Intanet Nnam Ufan ye Owo? 99
12 Ntak Emi Ik �o-Edem Mˆıf �onke? 105
4 13 Nso ke¯
Nkpanam man Nne¯nede Ndi �o
¯n �o
¯Nwed? 114
14 Didie ke¯
Nkpekpeme Idemmi ke Uf �ok¯nwed? 121
15 Nso ke¯
Nkpanam ke Ini Mme Uke Mi �EyomdeNtiene Nnam Se M
ˆıf �onke? 128
16 Mmanie ke¯
Nkpanam �Efi �ok ke Ndu Uwem Es �it Iba? 136
17 Nso ke¯
Nkp �ofi �ok Mba¯na Edinam
Ufan ke Uf �ok¯nwed? 142
OK �UK
ETEYEEKAFO
NTEETIEDEFIKE IDEM
MMEEDINAMININDU �OKODUDU
¯NK �ORIEKESPIRITFO
5 18 Nso ke¯
Nkpanam man Nnyene Ok �uk? 150
19 Didie ke¯
Nkeme Ndibiat Ok �uk Mi ke Eti Us �u¯n? 156
20 Nso ke¯
Nkpanam Edieke Ubon Nny�inEdide Ubuene? 165
6 21 Nso ke¯
Nkpanam ke Ini �Ed �oh �ode ke SeNnamde If �onke? 174
22 Ntak Emi Ibet Awakde Ntem-e? 181
23 Nso ke¯
Nkpanam Edieke �Okp �os �o¯n Mm�in
`Mm
ˆe¯
Nkp �os �o¯n Ib �ok Emehede Ete
`Mm
ˆe Eka Mi? 190
24 Nso ke¯
Nkpanam Edieke Ete ye Eka Mi �Et �oh �ode? 199
25 Ndi Mmekeme Ndikop Inemes �it ke Ubon OroEte
`Mm
ˆe Eka Kp �ot Esede Eny �in? 208
7 26 Didie ke¯
Nkeme Ndim �um Idem¯
Nkama? 218
27 Ntak Emi Nsikerede ke Akpana KpukpruSe Nnamde �Ef �of �on? 225
28 Didie ke¯
Nkeme Ndib �oh �o Ida¯n Ukemuduot? 231
29¯
Nkpanam Didie Ntre Ndisikere Mba¯na Ida
¯n? 237
8 30 Ndi Akpana Mbre Mbre Ilektr �onik? 246
31 Nso ke¯
Nkpanam Mbak Ikw �o Edidia Mi Idem? 253
32 Nso ke¯
Nkpanam man Nsikop Inem Uwem? 263
33 Ntak Emi Mme¯nkpesehe Ndise Ida
¯n? 273
9 34 Ntak Emi¯
Nkpodude Uwem Nte Bible Etemede? 282
35 Didie ke¯
Nkeme Ndidi Ufan Abasi? 289
36 Didie ke¯
Nkeme Ndinam �Efi �ok Se Nn �imdeMba
¯na Abasi? 297
37 Ndi Akpana Nna Baptism? 304
38 Nso ke Ndida Uwem Mi Nnam? 311
MBEMISO IK �O `Mm �
`o
¯n ke
¯nkeme
ndib �o nti item?eke ibanKpukpru ini, os �uk ekere abana ediye akparawa oro edi-
de uf �oknwed mbufo obufa. Afo ke ekere ete, ‘Nso idi �okke ami ndikere mbana enye; eyen mbon ikam idi �on �okeke ut �o owo nte ami mm �odo.’ Idem nkp �o, id �ighe afoikp �on ama enye. Id �uhe eyenanwan emi mımaha akpara-wa emi. Et �in emi sia emesikop ndit �o iban eken�enemede nneme �ebana enye kpukpru ini.Etise, eny �in esie edid �uk ye okwo.Ukpenke-kpen
idem, enye atuak inua imam ediye ediye. Imam ony �un�ob �oh �o fi ekpri. Enye asana edi ndineme nneme ye afo.Enye �ok �om fi nte nkp �o eke b �ut anamde enye, ete,
“Mm �ok �om-o!”Afo �ob �or �o enye ete, “Mm �ok �om nde-o!”
eke irenowoNdit �o uf �oknwed mbufo iba ke �esana �edi. Nsia eyeme-
de fi sia mm �o �edodomo ndinam fi �onw �on sika ikabakana urua emi. �Oy �oh �o ikata oyom ndidi emi.Akpa owo �od �oh �o fi ete: “Afo asana ikp �on eb �ok emi.
Yak nw �ut fi ufan kiet.” Enye otop fi ke eny �in ke ini �od �o-h �ode “ufan” kiet, ony �un osio nkp �o ke ekpat �of �onidemesie anyan �on �o fi.Omok �ut ke nkp �o emi enye osiode ke ekpat ebiet sika.
Emenenede �ofi �ok se nkp �o emi edide, ndien nsia etet �imeyemede fi.
Mbemiso Ik �o 7
Enye ete fi, “Ami nkere Eyamba.”Uyo �ob �oh �o fi inikiet inikiet, “Ndi edi mi obufa?”Enye ete, “Ib �ighike ik �ow �or �o idi mi.”Un �imke ke Eyamba ekpet �in ik �o ye afo!Eyamba �od �oh �o fi ete, “Mm �on nnam ekpri us �or �o ke
uf �ok nny �in nwed ama asuana mf �in.¯
Nk �o eyedi?”Ekem, enye otop fi ke eny �in anam nte iyom ndis �in fi
etap ke ut �on ony �un �od �oh �o ete, “Yak nsian fi, ete ye ekami idid �uhe ke uf �ok ini oro, ndien se �enw �onde oyodu ba-rasuene. �Od �oh �o didie, nk �o eyedi?”Eyamba ke ebet �on �o im �o ib �or �o. Id �uhe eyenanwan emi
mıkp �os �opke-s �op iny �ime ke iyaka!Afo edib �or �o enye nso?
Afo �od �oh �o mm �o ete, “Mm �od �od �oh �o mbufo ke nsinw �on-ke . . .”Owo enye eken es �ibe od �uk ony �un �od �oh �o ete: “Mm �on �o,
ndi id �ighe ido ukpono mbufo edi ntak? Owo iyakkeokop inem uwem ndomo esis �it!”Akpa owo �on �o fi inua ete, “Okudi edi mbe-o?”Afo �ob �or �o uko uko ete, “Nd �ighe mbe!”Ekem, �oy �oh �o owo iba odori fi ub �ok ke afara ony �un et �in
s �uns �un ete: “Da, b �o f �ip.”Akpa owo anyan afia nkp �o �on �o fi ony �un et �in s �uns �un
ete: “Nny �in idit �inke in �o owo, owo ndomokiet idiny �unifi �okke tutu amama.”Nso ke edinam?
SE IT �I¯
NDE emi esit �ibe kpukpru usen ke ekperede ndidikpukpru ebiet ke ererimbot. Edi se idude edi ke ndus �ukuyen �esifi �ok se �ekpenamde ke mme ut �o idaha emi �ekanmme uyen eken. Ke ini �ed �oh �ode eyeneren etiene �o
¯nw �o
¯n si-
ka, enye ekeme ndikere: ‘Nyomke ndi¯nw �o
¯n sika, edi
nyomke �esisak mi. Ntak emi mme¯nkemeke ndiw �ut ndit �o
uf �ok¯nwed nny �in ke inyeneke se inamde mi?’ M
ˆıd �ighe, eyen-
a¯nwan emi erenowo �od �oh �ode edi iw �or �o a
¯nwa ekeme ndike-
re: ‘Akparawa emi �ofi �ok ndikama idem-o! Nsinam mmeny �i-meke— �okp �ok �om inikiet emi kp �ot?’
�En �o ediwak uyen ukpep man �es �o¯n �o �eda �ew �ut ke se
mmim �o in �imde ke akpanik �o enen. Okpos �ukedi ekemedenditie esen esen, ukpep oro �en �ode mm �o esinam mm �o iyak-ke �eny �ik mm �o �enam se idi �okde. Ndi akpama ndidi ut �o uyenoro? Se idude edi ke emekeme ndidi! Edisa
¯na didie edi?
Bible ekeme ndi¯nwam fi anam
¯nkp �o uko uko ke ini oso-
bode mf �ina. Sia enye edide Ik �o Abasi oro �ekedade oduduspirit �ewet, enye �od �o
¯n �o ata nti item. (2 Timothy 3:16, 17)
Mme mf �ina ewe ke Bible ekeme ndi¯nwam fi ese aba
¯na? Se
mme¯nkp �o oro �ewetde ke idak emi ny �u
¯n s �in idi �o
¯n �o emi �
kpere enye oro ene¯nerede ebehe fi.
ıO Nte akpanamde nkp �o ye owo isio uduotO Se akpanamde man ama nte idem fo etiedeO Nte akpasanade enyene mme ufanO Nte ekpesede abana mme mf �ina ke uf �oknwedO Nte akpabiatde ok �uk fo ke eti us �unO Nte akpanamde nkp �o ye ete ye eka foO Nte ekpesede abana nte etiede fi ke idemO Mme edinam ini ndu �okodudu oro ekpemekdeO Nte akpanamde nk �ori eke spirit
Nte edik �utde ke page 4 ye 5, �eneme mme¯nkp �o oro
�esiakde mi ke ikpehe us �ukkiet oro �edude ke¯nwed emi.
Mme¯nkp �o ewe ke ekes �in idi �o
¯n �o? Emekeme ndibem iso
¯nkot mme ikpehe oro ka
¯na. Item Bible �ekeme ndi
¯nwam fi
Mbemiso Ik �o 9
ese aba¯na
¯nkp �o emi kiet kiet.
¯Nwed emi os �uk okotde mi
oyow �ut fi nte akpanamde emi.�¯Nwed emi �oy �on �o fi ifet et �i
¯n ekikere fo. Ke uw �ut
¯nkp �o,
ke ekperede ndis �im ut �it ibuot kiet kiet, oyok �ut ekebe oro�ekotde “Se Ndinamde.” Do, �eyed �oh �o fi ewet nte aduak-de ndida se okotde ns �in ke edinam. Mme page oro utom-uf �ok �edude—ut �o nte enye oro �ekotde “Se Ndinamdeke Ini Mme Uke Mi �Eyomde Ntiene Nnam Se M
ˆıf �onke”
ke page 132 ye 133— �eye¯nwam fi ene
¯nede ekere aba
¯na
mme mf �ina oro esisobode ye se akpanamde aba¯na mm �o.
Ke adianade do, ikpehe kiet kiet ke¯nwed emi etre ye
page emi �ekotde “Se¯
Nwetde Nn �im.” �En �im page emi manafo ewet nte se okotde ke ikpehe oro ebehede fi. Oyok �utnsio nsio page us �ukkiet ke
¯nwed emi, oro �ekotde “Owo Emi
Ekpekpebede.” Mm �o �et �i¯n �eba
¯na nsio nsio owo ke Bible emi
odotde ekpebe.Bible eteme fi ete: “Nyene �oni �o
¯n, ny �u
¯n nyene asian.”
(Mme¯
Nke 4:5) Ik �o oro “ �oni �o¯n” ye “asian” �enyene se �ew �or �o-
de �ekan s �uk ndifi �ok eti ye idi �ok. Oyom afo �ofi �ok ntak emimme owo �esinamde se mm �o �enamde. Ke uw �ut
¯nkp �o, ndi-
fi �ok idi �ok ut �ip oro idi �ok edinam edidade edi �ok �or �o ye nti ut �iporo afo edib �ode ke ndinam se inende aya
¯nwam fi �os �o
¯n �o ada
uko uko es �in nditiene mme uke fo nnam se mˆıf �onke.
Fi �ok ete: Okpos �ukedi emi ekemede nditie ndus �uk ininte ke mf �ina �om �o
¯n emen fi emen, id �ighe afo ikp �o
¯n oso-
bo ut �o mf �ina oro. Mbon e¯nwen �ema �esobo ut �o mf �ina oro
�eny �u¯n �ese �eba
¯na enye uforo uforo. Afo
¯nko emekeme ndi-
se mba¯na mf �ina fo! Da
¯nwed Mme Mb �ume Oro
¯Nkparawa
Owo �Eb �upde—Mme Ib �or �o Oro �Enyenede Uf �on, Eboho 2nam
¯nkp �o nte �of �onde. Enye ayanam fi ene
¯nede en �im ke Bi-
ble �on �o mf �on¯nkan item oro owo ekemede ndib �o ke ebiet
ekededi!
� �Eda ekese ibuotik �o ke¯nwed emi �eto ndus �uk ibuotik �o “Young People Ask”
(¯
Nkparawa Owo �Eb �up) emi �esidude kpukpru ini ke Awake! oro Mme Ntiense Jeho-vah �esiode.
10¯nkparawa owo �eb �up
¯nwedemies �ine . . .
=mme akpan itie
¯Nwed Abasi oro
�esiode mme akpan¯nkp �o �ew �ut
?NDI AMA �OFI �OK . . .
� ITEM
se ndinamde
AFO EKERE DIDIE?
keadianadedo. . .
se nwetde nn �im
OWO EMI EKPEKPEBEDE
mme akpan nt �ot oro
�edinamde ekere¯nkp �o
nti ekikere oro�edi
¯nwamde fi ok �ut
unen
ı �en �o fi ifet ndiwet nte edidadese okotde es �in ke edinam
˘ mme mb �ume emi �edi¯nwamde
fi ene¯nede ekere aba
¯na se
okokotde
ikpehe kiet kiet ke¯nwed emi etre yepage emi �en �imde manewet se afo ekerede
�esiak ndus �uk owoke Bible emi afoekpekpebede
Erenowo ye¯nwan,
¯nwan ye erenowo. Id �uhe ebiet
emi mˆudukwe mm �o—ke uf �ok
¯nwed, ke efak, ke urua.
Ini ekededi oro ok �utde mm �o, ekeme nditie fi ke idemnte akpana etiene enyene owo fo. Edi ndi emebe-¯ne idem ndit �o
¯n �o uyomima? Edieke edide ntre, akpa-
nam didie ok �ut owo emi edif �onde ye afo? Edieke ony �u¯n
ok �utde owo emi �of �onde ye afo, nso ke �ekpenam mbakmbufo �edinam oburob �ut ido ke of �uri ini uyomima mbu-fo? Ibuot1es �im5aya
¯nwamfi �ob �or �ommemb �umeemi.
1OWOISIOUDUOT
Ekpetie fi didie ke idemedieke okpok �utde ndit �o
uf �oknwed mbufo, eren yenwan, �em �umde kiet eken
ub �ok �esana ke k �orid �o?
ıO Nso ibehe mi do?O Etie nte �okp �od �on miO Ekpenenede �od �on mi
Ekpetie fi didie ke idemedieke ekpetiede ye mme
ufan fo ese fim, edi etise afook �ut ke kpukpru owo �etie ye
iban mme iren mm �o kemıb �oh �oke afo ikp �on?
O Mf �ina id �uheO Ikpenemke miO Ekpenenede �od �on mi
Ekpetie fi didie ke idemedieke edima ufan fo
�okp �ot �on �ode ndinyene ud �onke idem owo isio uduot
ndien mm �o �et �on �o uyomima?
O Ekpenem miO Etie nte �okp �od �on miO Akpayat mi
13
IDEM ke ini owo os �uk edide eyen �ow �o¯n, esine
¯nede �od �o
¯n enye
ndidu ye owo oro es �it esie amade, owo emi ony �u¯n ene
¯nerede
ama enye. Jenifer �od �oh �o ete: “Ama esid �o¯n mi ndit �o
¯n �o uyom-
ima toto ke ini emi¯nkedide isua 11.” Brittany �od �oh �o ete: “Ke
uf �ok¯nwed, esitie nte ke enyene se if �inade fi edieke m
ˆut �o
¯n �oke
uyomima—inamke¯nkp �o
`mm
ˆe ye anie!”
1
Ndi mmebe¯ne idem
ndit �o¯n �o uyomima?
“Ata ediwakowo �ed �oh �o nt �on �o uyomima. Ndiyenkparawa �eny �un �edu barasuene.”—Whitney.
“Ndus �uk iban �esid �oh �o mi iso ye iso �ete nt �on �ouyomima ye mmim �o, ndien nkpama ndinam oro. Edinkpededei nd �oh �o ete ye eka mi ke mm �on nt �on �ouyomima, mm �ofi �ok se mm �o �edib �or �ode mi.”—Phillip.
14¯nkparawa owo �eb �up
Nso kaba¯na fi? Ndi emebe
¯ne idem ndit �o
¯n �o uyomima? Man
�ob �or �o mb �ume emi, oyom ibem iso ib �or �o ata akpan mb �ume:
Nso ke �ekot “Uyomima”?S �in idi �o
¯n �o kpere ib �or �o emi emekde ke mme mb �ume oro
�etienede mi:
Anaedi ik �os �o¯nke fi ndib �or �o akpa mb �ume oro. Edi ekeme
ndidi ama eme¯ne mbemiso �ok �ob �or �ode udiana ye �oy �oh �o mb �ume
ita. Nso ke uyomima ene¯
nede edi? Ke ndit �im nt �i¯n, uyomima edi
ndinyene ud �o¯n ke idem owo isio uduot oro afo amade, owo
oro ndiny �u¯n nnyene ke idem fo. Ntre, ib �or �o mb �ume mbita oro
�eb �upde ke eny �o¯n emi edi ih. Edide ke fon
`mm
ˆe iso ye iso, edide
�enam ke eferife`
mmˆe �eded �ibe �enam, edieke afo ye owo isio
uduot �enyenede sa¯nasa
¯na ima �en �o kiet eken, �esiny �u
¯n �enemede
nneme ye kiet eken kpukpru ini, �ow �or �o mbufo �emet �o¯n �o uyom-
ima. Ndi emebe¯ne idem ndinam emi? Ndikere mba
¯na nte �eb �o-
r �ode mb �ume ita oro �etienede mi aya¯nwam fi �ofi �ok
`mm
ˆe emebe-
¯ne idem.
Ntak Emi Oyomde Ndit �o¯n �o Uyomima?
Ke ediwak id �ut, �eny �ime akparawa ye¯nkaiferi �et �o
¯n �o uyom-
ima man mm �o �et �im �emehe ye kiet eken. Edi ndit �o¯n �o uyomima
ntem ekpedi ye eti ntak—man a¯nwam akparawa ye
¯nkaiferi
�ebiere`
mmˆe mmim �o iyama ndid �o kiet eken.
Edi akpanik �o ke ekeme ndidi mme uke fo idaha¯nkp �o emi
ke akpan¯nkp �o. Ekeme ndidi esinenem ndit �o mbon ndidu ye
Enyene owo isio uduot emi afo esimade ndisanakiet nw �or �o kpukpru ini. Ndi uyomima edi oro?
ıO IhO Ihih
Enyene owo isio uduot emi amade fi,emi afo nde ony �un amade.Usen kiet ete ibe,
�emesin �o kiet eken etop ediwak ini mıd �ighe�et �in ik �o ke fon. Ndi uyomima edi oro?
O IhO Ihih
Kpukpru ini oro odude ye mme ufan fo,afo ye owo isio uduot emi �esis �uk �etie kiet.
Ndi uyomima edi oro?O IhO Ihih
Ndi mmebe¯ne idem ndit �o
¯n �o uyomima? 15
edima ufan mm �o oro edide owo isiouduot okpos �ukedi emi mm �o m
ˆıyomke
ndid �od �o owo oro. Ndus �uk owo �ekam�ekeme ndinamufan ye owo man �esidaowo oro �eta
¯n ase ke iso mbon e
¯nwen,
mˆıd �ighe nte
¯nkp �ombana emi �ek �o
¯n �o-
de ke it �o¯n man mme owo �ese �eny �u
¯n
�ekpono mmim �o. Nte ededi, ut �o inua-okot ufan oroisib �ighike. Eyena
¯nwan emi ekerede Heather �od �oh �o ete: “Edi-
wak¯nkparawa ye
¯nkaiferi emi �esit �o
¯n �ode uyomima �esidia
¯nade
ke urua kiet`
mmˆe iba �ema �ekebe. Mm �o �eda uyomima nte
¯nkp �o
mf �in ye¯nkp �o
¯n, ndien �ekeme ndid �oh �o ke emi esikam ekpep
mm �o nte �edidia¯narede nd �o utu ke ndikpep mm �o nte �edinamde
nd �o mm �o eb �ighi.”
Nte a¯nwa
¯nade, ke ini �ot �o
¯n �ode uyomima ye owo, amanam
owo oro �ot �o¯n �o ndinyene ud �o
¯n ke idem fo. Ntre, k �ut ete ke �ot �o-
¯n �o uyomima man ese
`mm
ˆe eyedi se �od �ode owo oro. Kere ise:
Ndi akpama owo ada fi anam mbubru nte¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke
edi eyen �okp �o emi �ekamade mf �in,¯nkp �o
¯n �etop �edu �ok?
¯Nkaiferi
kiet emi ekerede Chelsea �od �oh �o ete: “Mmesikere ndus �uk ini keerenowo ye
¯nwan �ekpet �o
¯n �o uyomima ye kiet eken
¯nkuk �ure nte
¯nkp �o ndida nn �o idemm �o inemes �it, edi isid �ighe ntre ke ini owokiet ke otu mm �o adade emi ke akpan
¯nkp �o.”
Afo Ededi Isua Ifa¯
n?Afo ekere ke �okp �of �on owo edi isua ifa
¯n mbemiso �ot �o
¯n �ode
uyomima?ı ...............
Idahaemi b �up ete`
mmˆe eka fo, m
ˆıd �ighe b �up mm �o mbiba
ukem mb �ume oro ny �u¯n wet ib �or �o mm �o mi. ...............
Edieke �ot �o¯
n �ode uyomima ye owo emim
ˆuyomke ndid �o, �ow �or �o etie nte eyen �ow �o
¯n
emi ebrede mbre ye¯
nkp �ombre esie, ekemotop
¯nkp �ombre oro �odu �ok
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 29 YE 30 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 29 YE 30 KE EBOHO 116
¯nkparawa owo �eb �up
Etie nte isua emi afo ekewetde ekpri akanenye emi ete ye eka fo �esiakde. Ony �u
¯n ekeme
ndidi id �ighe ntre. Ekeme ndidi afo es �ine ke otumme uyen emi �edade eti ibuot �ebiere ke mmi-m �o idit �o
¯n �oke uyomima ka
¯na tutu mmim �o ine
¯ne-
de idi �o¯n �o or �uk owo emi ikpamade ndid �o. Se
Danielle emi edide isua 17 ekebierede ndi-nam edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Or �uk owo emi¯nkpamade ndid �o idahaemi ene
¯nede okp �uh �o-
de ye or �uk owo emi¯nkpakamade ndid �o ke
isua iba emi �ekebede. Ke ndit �im nt �i¯n,
¯nkereke
ke¯nkpekeme ndinam ut �o ubiere oro idem ida-
haemi. Edieke nte nnamde¯nkp �o m
ˆıne
¯nekede
ikp �uh �ode ke ufa¯n isua ifa
¯n, do nyebiere
`mm
ˆe
akpana nt �o¯n �o uyomima.”
Odu ntak e¯nwen emi �okp �o-
f �onde owo ebet. Bible okot ini emiud �o
¯n ida
¯n esine
¯nerede �os �o
¯n ub �ok
—kpa ini emi idem esitiede owourua urua—“ini nsehe uyen.”(1 Corinth 7:36) Ndit �o
¯n �o uyom-
ima ke ini nsehe uyen ekemendinam ud �o
¯n ida
¯n etet �im �os �o
¯n
ub �ok ony �u¯n ekeme ndinam mbu-
fo �enam oburob �ut ido. Edi akpanik �o ke ekeme ndidi mme ukeafo idaha
¯nkp �o emi ntre. Ediwak mm �o �esikam �eyoyomus �u
¯n nte
�ekpenamde ida¯n. Edi inaha etiene mm �o! (Rome 12:2) Ke ndi-
t �im nt �i¯n, Bible �od �oh �o yak afo ‘efehe �okp �o
¯n use.’ (1 Corinth 6:
18) Edieke ebetde tutu afo okpon ebe ini nsehe uyen, emekeme‘ndib �in se idi �okde ke ob �ukidem fo mfep.’—Ecclesiastes 11:10.
Ndi Emebe¯ne Idem Ndid �o Nd �o?
Man ekeme ndib �or �o mb �ume emi, fiak kere ise nte esinam-de
¯nkp �o. Kere ba
¯na se itienede emi:
Nte Esinamde¯
Nkp �o ye Mbon Enwen. Esinam¯nkp �o didie
Ndi mmebe¯ne idem ndit �o
¯n �o uyomima? 17
Ediwak nd �u¯n �ode �ew �ut ke
etie nte ediwak¯nkaiferi
ye¯nkparawa oro �ed �ode
kiet eken ke ini mm �om
ˆıy �oh �oke ka
¯na isua 20
�eyedia¯nade nd �o ke ufa
¯n
isua ition.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
ye ete ye eka fo �ok �or �o ye ndit �ouka? Ndi emesiwak ndiyat es �it yemm �o ony �u
¯n et �i
¯n ik �o uyat uyat ye mm �o man ow �ut ke im �o ima-
ha se mm �o �enamde? Afo ekere ke mm �o �ekped �oh �o ke afo esi-nam
¯nkp �o didie ye mmim �o? Nte anamde
¯nkp �o ye mbonubon
mbufo ke edinam ye nsa¯na nd �o fo.—Kot Ephesus 4:31.
Or �uk Owo Oro Afo Edide. Ndi emesiwak ndikop idates �it`
mmˆe esis �uk etie mf �uh �o mf �uh �o? Ndi emesiny �ime �on �o mbon
e¯nwen, m
ˆıd �ighe ndi emesis �o
¯n �o ey �ire ete mm �o �enam
¯nkp �o nte
afo oyomde? Ndi emesim �um idem akama ke ini okopde mf �i-ghe? Ndi emesinyene ime? Edieke enyenede mbu
¯nw �um spirit
Abasi idahaemi, oro aya¯nwam fi ebe
¯ne idem man akpakabade
edi eti ebe`
mmˆe
¯nwan nte ini akade.—Kot Galatia 5:22, 23.
Ok �uk. Esibiat ok �uk didie? Ndi emesiwak ndikama owois �on? Ndi emekeme ndinam utom ke ebiet kiet mb �ighi? Ediekem
ˆukemeke, nso idi ntak? Ndi utom oro anamde edi ntak? M
ˆı-
d �ighe, ndi eteutom fo edi ntak?Ok
ˆudi enyene edu
`mm
ˆe ido emi
akpanade okp �uh �ode? Ediekeesibiatde ok �uk nt �ime nt �ime, ndiemekere ke eyekeme ndikamaok �uk ubon fo?—Kot 1 Timothy5:8.
Ndinam¯
Nkp �o Abasi. Edi-eke afo edide kiet ke otu MmeNtiense Jehovah, nso ke esi-nam man aka iso edi ufan Aba-si? Ndi emesikot Ik �o Abasi, aka
‘‘¯
Nkere ke �okp �ot �on �o uyomima ediekeenenerede ama owo, edieke ony �un ekeredeke mbufo mbiba �eyekeme ndid �un kiet ntenwan ye ebe. �Okp �ot �on �o uyomima ke ntak emiamade owo, id �ighe man �ek �ut ke emetieneenyene owo.
’’—Amber
18¯nkparawa owo �eb �up
Man ebe¯ne idem ndit �o
¯n �o
uyomima ndiny �u¯n nd �o nd �o,
kot 2 Peter 1:5-7 ny �u¯n
mek edu kiet emiakpanade anam
¯nkp �o
aba¯na. Ke ufa
¯n �ofi �o
¯n kiet,
se`
mmˆe nso ye nso ke
ekpep aba¯na edu oro ny �u
¯n
se`
mmˆe amanam
¯nk �ori ke
nte enyenede edu oro.
ITEM�
ukw �or �oik �o, ony �u¯n od �uk mme mbono esop ke idemfo? Owo
emi afo edid �ode edima owo emi ene¯nerede ama Abasi.—Kot
Ecclesiastes 4:9, 10.
Se AkpanamdeEdieke �eny �ikde fi �ot �o
¯n �o uyomima ke ini m
ˆube
¯neke idem,
oro editie ukem nte emi �ekpeny �ikde fi etie udomo ke¯nkp �o
emi �ot �o¯n �ode-t �o
¯n �o ndikpep. Ana i
¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ke oro ikp �of �on-
ke! Oyom �en �o fi ini ekpep¯nkp �o emi man �ofi �ok ib �or �o mme mb �u-
me oro �edib �upde fi.
Kpas �uk ntre ke edi ye ndit �o¯n �o uyomima. Nte ima ikokok �ut,
ndit �o¯n �o uyomima id �ighe
¯nkp �o mbubru. Mm �odo, mbemiso �ot �o-
¯n �ode ndisibiat ini ye akpan owo kiet, oyomada ini ekpepnte afoekemede ndinyene nti ufan. Nte ini akade, ama ok �ut owo emiedif �onde ye afo, �eyekeme ndika iso ndi ufan tutu mbufo �ed �o kiet
=“Owo mbufi �ok ekere ikpatisa
¯n esie.”
—Mme¯
Nke 14:15.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Man mbene idem nn �o nd �o, ana nnam nkp �ombana mme edu emi:
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Nyekeme ndinam nkp �o mbana mme edu emi edieke
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
eken. Kamse, ke ini ndima ufan iba �ed �ode kiet eken, nd �o oroesinem etieti.
Edieke ebetde esis �it mbemiso �ot �o¯n �ode uyomima, oro idib �o-
h �o fi if �ure oro ekpenyenede. Utu ke oro, edikam ananam ‘ada-ra ke uyen fo.’ (Ecclesiastes 11:9) Ndien eyenyene ini ndidambe
¯ne idem nn �o nd �o ke ndikpep ndinyene nti edu ndiny �u
¯n
nnyene eti itie ebuana ye Abasi.—Eseme 3:27.Ka
¯na ke emi, emekeme ndis �uk
¯nkop inem ke ini odude ye
owo isio uduot. Nso idi mf �on¯nkan us �u
¯n ndinam emi? Du ke otu
emi �es �inede¯nkparawa iren ye iban �eny �u
¯n �eyak ikp �o owo �edu ye
mbufo man �ese eny �in ke se �enamde. Eyena¯nwan kiet emi eke-
rede Tammy �od �oh �o ete: “¯
Nkere ke enye oro enem akan. �Of �onowo enyene ediwak ufan.” Eyena
¯nwan e
¯nwen emi ekerede Mo-
nica eny �ime ye enye ete: “ �Of �on owo odu ke otu sia oro ayanamenye ekeme ndik �ut nsio nsio edu oro mme owo �enyenede.”
Edi edieke �os �opde-s �op �ot �o¯n �o ndiw �uk nt �i
¯neny �in ke idem
owo kiet kp �ot, �ow �or �o oyom mf �ina. Ntre kˆus �os �op ut �o
¯n �o uyom-
ima. Da ini emi kpep nte �okp �ot �o¯n �ode ony �u
¯n akade iso edi ufan
ye nsio nsio owo. Nte ini akade, edieke �ot �o¯n �ode uyomima, eye-
ne¯nede �ofi �ok or �uk owo emi afo edide ye mme edu emi akpama-
de owo emi afo edid �ode enyene.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi esid �o¯n fi ndided �ibe nt �o
¯n �o
uyomima mbak ete ye eka fo �edifi �ok? Edinam emiakama ediwak afanik �o
¯n emi afo m
ˆufi �okke.
20¯nkparawa owo �eb �up
˘ Mme idaha ewe ke akparawa ekeme nditiene ndu yemme
¯nkaiferi,
¯nkaiferi ony �u
¯n etiene odu ye
¯nkparawa?
˘ Nso ke ekpet �i¯n ye ekpri eyenuka emi oyomde ndit �o
¯n �o
uyomima okpos �ukedi emi enye ekpride akaha?
˘ Edieke �ot �o¯n �ode uyomima ye owo emi m
ˆuyomke
ndid �od �o, didie ke editie owo oro ke idem?
AFO EKERE DIDIE?
NSO ke ekpet �i¯n edieke owo emi es �it
fo amade �okp �od �oh �ode eded �ibe �ot �o¯n �o
uyomima ye im �o? Ekeme ndidi ayakpafi idem ndifi �ok ke Jessica ama eny �imendid �ibe nt �o
¯n �o uyomima ye Jeremy.
Jessica �od �oh �o ete: “Mma nne¯nede
nn �im ke edieke nt �o¯n �ode uyomima ye
enye, ke nyanam enye ekpep ndimaJehovah.” Nso iket �ibe ke akpatre? Iy �o-fi �ok nte ini akade. Akpa ka
¯na, �eyak ine-
me se isinamde ndus �uk owo �eded �ibe�et �o
¯n �o uyomima.
Ntak Mm �o �Esinamde EmiNtak emi ndus �uk uyen �esid �ibede-
d �ibe �et �o¯n �o uyomima? Akparawa
kiet emi ekerede David et �i¯n se
isidide ntak. Enye �od �oh �o ete:
2
Nso idi �ok ke ndided�ibent �o
¯n �o uyomima?
Jessica ik �ofi �okke se akpanamde ke ini eyen uf �oknwedmm �o emi ekerede Jeremy �ok �ot �on �ode ndinyene ud �on keidemesie. Jessica �od �oh �o ete: “Jeremy ama eye etieti, ndienmme ufan mi �eked �oh �o ke ndikwe akparawa enwen emienyenede ido nte enye. Ediwak ndit �oiban �ema �edomondinam ufan ye enye, edi enye ikamaha mm �o. Ami ikp �onke enye akama.”Ikeb �ighike, Jeremy ama �od �oh �o Jessica anam it �on �o uyom-
ima. Jessica ama asian enye ke im �o idi kiet ke otu MmeNtiense Jehovah, ndien ke owo idiny �imeke im �o it �on �o uyom-ima ye owo emi mıkaha ido ukpono im �o. Jessica �od �oh �o ete:“Edi Jeremy ama osio ekikere edi, ony �un �od �oh �o mi ete, ‘Yakided �ibe it �on �o uyomima nana mbak ete ye eka fo �edifi �ok.’”
“Mm �o �efi �ok ke ete ye eka mmim �o idiny �imeke, ntak edi oromm �o m
ˆısiyakke mm �o �efi �ok.” Jane et �i
¯n se ikemede ndidi ntak
e¯nwen. Enye �od �oh �o ete: “Edieke ed �ibede-d �ibe �ot �o
¯n �o uyomima,
�ow �or �o oyom ndiw �ut ke ud �uhe aba ke idak owo. Edieke ekere-de ke �es �uk �eda fi nte eyen �ow �o
¯n, emekeme ndikere ke akpana
anam se oyomde ndinam, edi ed �ip ete ye eka fo.”
Ndi �om �ofi �ok ntak e¯nwen emi ndus �uk uyen �esid �ibede-d �ibe
�et �o¯n �o uyomima? Edieke edide �om �ofi �ok, wet mm �o ke idakemi.
ı ............................................................................
............................................................................
Nte ededi, afo �om �ofi �ok ke Bible �od �oh �ookop uyo �on �o ete ye eka fo. (Ephesus 6:1)Ndien edieke ete ye eka fo m
ˆıny �imeke �ot �o-
¯n �o uyomima, anaedi enyene eti ntak emianamde mm �o �ek
ˆuny �ime. Kpa ye oro, eme-
keme ndis �uk¯nkere ete:
˘ Mme uyen eken �et �on �o uyomima;ami ikp �on ns �uh �o.
˘ Owo oro nkpamade ndida nt �on �ouyomima ikaha ido ukpono mi.
˘¯
Nkpama ndit �on �o uyomima yeekemm �o Christian okpos �ukediemi mmeny �oh �oke ndid �o nd �okana.
Anaedi �om �ofi �ok se ete yeeka fo �edit �i
¯nde �eba
¯na emi.
Ndien ke �ow �o¯nes �it fo, �om �o-
fi �ok ke se mm �o �edit �i¯nde
edidi akpanik �o. Ekeme¯nko nditie fi ke idem nteeketiede eyena
¯nwan
kiet emi ekerede Ma-nami, emi �ok �od �oh �ode
ete: “Esine¯nede �od �o
¯n mi ndit �o
¯n �o uyomima tutu
¯nkere
`mm
ˆe
ndikebiere ke ndit �o¯n �oke uyomima ama akam enen. Mme uyen
mf �in ifi �okke se ikpanamde owo okˆ
ut �o¯
n �o uyomima. Idem¯nkp �o,
isinemke mi ndidu ntre ke idemmi!” Ndus �uk mbon oro �edudeke ut �o idaha emi �et �o
¯n �o uyomima, edi iyakke ete ye eka mm �o
�efi �ok. Didie?
“ �Eked �oh �o Ikˆuyak Owo �Ofi �ok”
Ana owo osu nsu man ekeme ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima.
Ndus �uk owo �esineme nneme¯nkuk �ure ke fon
`mm
ˆe ke Intanet
mbak mbon e¯nwen �edifi �ok ke mm �o �et �o
¯n �o uyomima. Mm �o �esi-
nam nte idi ikpˆıkpu ufan ke ini mm �o �edude ye mbon e
¯nwen, edi
nneme oro mm �o �esinyenede ke e-mail, ke fon, ye etop oromm �o �esin �ode kiet eken ke fon �esiw �ut ke mm �o id �ighe ikp
ˆıkpu
ufan.
Nkari e¯nwen emi mme uyen �esinamde esidi ndidiomi ndidu
ke otu, ndien etise, edidi enyene owo esie es �ik ekpere. James�od �oh �o ete: “Ini kiet, �ema �ekot nny �in us �or �o, edi ekem ima idifi �okke �ekediomi us �or �o emi man owo iba ke otu nny �in—akparawaye
¯nkaiferi— �edu �ot �okiet. Mm �o �eked �oh �o ik
ˆuyak owo �ofi �ok se
mmim �o inamde.”
Nte James ow �utde, mme ufan �esiwak ndi¯nwam owo ed �i-
be �ot �o¯n �o uyomima. Carol �od �oh �o ete: “Ke ns �uh �ode
¯nkaha,
ana ufan fo kiet os �uk �odi �o¯n �o aba-
¯na se ikade iso, edi emek ndi-d �ip sia afo �ok �od �oh �ode enye ok
ˆu-
yak mbon e¯nwen �efi �ok.” Ndus �uk
ini, ndus �uk owo �esisu anafai nsu.Beth emi edide isua 17 �od �oh �oete: “Man �eka iso �ed �ibe �ew �or �oa
¯nwa ye owo isio uduot, ediwak
uyen �esisu nsu �en �o ete ye ekamm �o �eba
¯na ebiet oro mm �o �eka-
de.” Se Misaki emi edide isua 19akanamde edi oro. Enye �od �oh �oete: “
¯Nkesitetie
¯nkere nsu oro
Nso idi �ok ke ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima? 23
Ana mbon oro �eyomdeitie ebuana mm �o eb �ighi�eyak mbon e
¯nwen �enyene
mbu �otidem ke idemm �o.Ndided �ibe nt �o
¯n �o
uyomima idiyakke ete yeeka fo �eka iso �enyenembu �otidem ke idemfo,idiny �u
¯n iyakke owo emi
afo amade do enyenembu �otidem ke idemfo.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
ndisude. Mma nsiny �u¯n nne
¯nede ndomo ndit �i
¯n akpanik �o ke
mme¯nkp �o oro m
ˆıba
¯nake erenowo oro
¯nkesisa
¯nade kiet
¯nw �o-
r �o a¯nwa man ete ye eka mi �eka iso �enyene mbu �otidem ke
idemmi.”
Se Idi �okde ke Ndided �ibe Nt �o¯n �o Uyomima
Edieke �od �o¯nde fi ndided �ibe nt �o
¯n �o uyomima—m
ˆıd �ighe edi-
eke edide ke anam oro—oyom ob �up idemfo mb �ume iba emi:
Se nnamde emi edida nso edi? Ndi amaduak ndis �op nd �oowo oro? Evan emi edide isua 20 �od �oh �o ete: “Ndit �o
¯n �o uyom-
ima ye owo emi mˆuyomke ndid �od �o etie nte ndisuan etop
¯nkp �ourua emi m
ˆuyomke ndinyanyam.” Nso ikeme ndidi ut �ip?
Mme¯
Nke 13:12 �od �oh �o ete: “Idoteny �in emi eb �ighide ndidianam es �it �od �o
¯n �o.” Ndi emene
¯nede oyom ndinam es �it owo emi
afo amade �od �o¯n �o? Ntak e
¯nwen emi m
ˆıkpanaha eded �ibe �ot �o
¯n �o
uyomima edi koro enye idiyakke ete ye eka fo, �ok �or �o ye ikp �oowo eken oro �emade fi, �en �o fi nti item. Etie nte emi ekeme ndi-nam fi anam oburob �ut ido.—Galatia 6:7.
Jehovah Abasi ese didie se nnamde emi? Bible �od �oh �o:“Kpukpru
¯nkp �o �ena iferi �eny �u
¯n �ena i
¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ke eny �in
enye emi nny �in inyenede ndinam ibat nn �o.” (Mme Hebrew 4:13) Mm �odo, edieke ed �ibede-d �ibe �ot �o
¯n �o uyomima—
`mm
ˆe ed �ip-
de eke ufan fo—Jehovah �ofi �ok se ikade iso. Ndien edieke edi-de emesisu nsu man ed �ip edinam emi, �okp �of �on afiak ekere`
mmˆe se anamde emi �of �on. Jehovah Abasi asasua nsu. Ke ndi-
t �im nt �i¯n, Bible asiak “edeme nsu” es �in ke otu
¯nkp �o emi enye
asuade!—Mme¯
Nke 6:16-19.
Nte Ekpetrede Edinam EmiKe akpanik �o, �okp �of �on asian ete ye eka fo
`mm
ˆe Christian
oro ama �ok �ok �ori es �im �oy �oh �o idaha nte ke emesid �ibe oyomima ye owo isio uduot. Ndien edieke edide ufan fo ke ed �i-
=“Nny �in [iyom] ndinam akpanik �o kekpukpru
¯nkp �o.”—Mme Hebrew 13:18.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
24¯nkparawa owo �eb �up
be oyom ima ye owo isiouduot, k
ˆutiene ud �ip se
enye anamde. (1 Timo-thy 5:22) Kere ise, editiefi didie ke idem ediekeedinam emi es �inde enyeke afanik �o
¯n? Ndi ukereke ke afo etiene edi ntak afanik �o
¯n oro?
Ke uw �ut¯nkp �o: Yak id �oh �o ke ufan fo emi �od �o
¯n �ode ud �o
¯n �o
ik �im a¯nwan
¯nk �uh �o esid �ibe adia in �i
¯ne ini
¯ne udia. Nso ke akpa-
nam edieke edide edifi �ok, edi enye ekpe fi ub �ok ete okˆut �i
¯n un �o
owo? Nso ikpebehe fi ikan—nditiene ufan fo nd �ip se enyeanamde
`mm
ˆe ndit �i
¯n nn �o mbon e
¯nwen man �e
¯nwam enye?
Afo odu ke ukem idaha oro edieke �ofi �okde ke ufan fo keed �ibe oyom ima ye owo isio uduot. K
ˆukere ke ndisian mbon
e¯nwen ayanam mbufo �etre ndidi ufan. Nte ini akade, eti ufan
eyedifi �ok ke se afo akanamde oro akakam edi ke uf �on im �o.—Psalm 141:5.
Ndided �ibe Nt �o¯n �o Uyomima
`mm
ˆe Ndid �ip Ndus �uk Owo?Nte ededi, id �ighe kpukpru
¯nkp �o oro afo ed �ipde ke ini uyom-ima edi abia
¯na. Ke uw �ut
¯nkp �o,
yak id �oh �o ke eren ye¯nwan �ekpe-
ma ndine¯nede mmehe ye kiet
eken, edi mm �o iyomke kpukpruowo �edi �o
¯n �o ke nsonso oro. Nte
akparawa emi ekerede Thomas
Ndid �ip ufan fo emi �ot �o¯
n �odeuyomima ke nd�ibe etie ntendid �ip owo emi �od �o
¯n �ode
ud �o¯
n �o ik �im a¯
nwan¯
nk �uh �oedi emi esid �ibede-d �ibeadia ini
¯ne in �i
¯ne udia
Nso idi �ok ke ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima? 25
Inaha asian of �uriekondo ke �om �ot �o
¯n �o
uyomima. Edi sian mbonoro �ekpenade �efi �ok. Emies �ine ete ye eka fo,�ok �or �o ye ete ye eka owooro afo amade do.
ITEM �
et �i¯nde, “mm �o iyomke mme owo �ekama mmim �o �enam mbubru
�eny �u¯n �esak mmim �o �ete, ‘ �Edinanam nd �o mbufo emi ini ewe?’ ”
Ekeme ndine¯nede mf �ina owo edieke mbon e
¯nwen �edomo-
de ndiny �ik enye anam¯nkp �o. (Ikw �o Solomon 2:7) Ke ntre, ndu-
s �uk owo �ekeme ndibiere ke if �onke mmim �o iyak kpukpru owo�edi �o
¯n �o ke nsonso oro mmim �o it �o
¯n �ode uyomima. (Mme
¯Nke
10:19) Anna emi edide isua 20 �od �oh �o ete: “Emi esin �o eren ye¯nwan ini ndida mbiere
`mm
ˆe akpana id �uk ediomi nd �o. Edieke
mm �o �ek �utde ke �of �on inam ntre, do mm �o �ekeme ndinam kpu-kpru owo �edi �o
¯n �o.”
Edi ikp �of �onke ed �ip mbon oro akpanade �efi �ok ke mbufo�emet �o
¯n �o uyomima, ut �o nte ete ye eka fo
`mm
ˆe ete ye eka owo
oro. Ke ndit �im nt �i¯n, edieke m
ˆuyomke �edi �o
¯n �o ke mbufo �emet �o-
¯n �o uyomima, b �up idemfo se idide ntak. Ndi �om �of �ofi �ok ke enye-ne se idinamde ete ye eka fo �ek
ˆuny �ime?
“Mma Mfi �ok Se¯
Nkpanamde”Jessica oro iket �i
¯nde iba
¯na ke nt �o
¯n �o ama adia
¯nade idem
�okp �o¯n Jeremy ke ini enye okokopde se Christian e
¯nwen oro
Edieke nked �ibede-d �ibe nt �on �o uyomima ye ekemm �o Christian,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Edieke ufan mi ed �ibede-d �ibe �ot �on �o uyomima, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
eked �ibede-d �ibe �ot �o¯n �o uyomima eket �i
¯nde. Jessica �od �oh �o ete,
“Ke mma¯nkokop nte enye akasa
¯nade adia
¯nade idem �okp �o
¯n
owo oro enye ekesid �ibede-d �ibe ama, mma mfi �ok se¯nkpa-
namde.” Edi, ndi ama emem enye utom ndisio¯no idem
¯nkp �o
¯n
Jeremy? Baba! Jessica �od �oh �o ete: “Enye ekedi¯nkuk �ure eren-
owo oro¯nkamade ke of �uri es �it. Mma nsitua eyet kpukpru usen
ke ediwak urua.”
Kpa ye oro, Jessica ama �ofi �ok ke im �o imama Jehovah.Ndien okpos �ukedi emi enye �ok �okp �o
¯nde nnennen us �u
¯n ke ibio
ini, enye okos �uk oyoyom ndinam se inende. Nte ini akade, ndi-kp �o
¯n Jeremy ikene
¯nekede ibiak enye aba. Jessica �od �oh �o ete:
“Mmene¯nede
¯nkpere Jehovah idahaemi. Mmene
¯nede
¯nk �om
enye ke ndisin �o nny �in ndaus �u¯n oro iyomde ke nnennen ini!”
‘‘ Mma nsiono idem nkp �on Jeremy. Edi amaesif �ina mi ke ini nk �utde enye ke uf �oknwedkpukpru usen. Jehovah Abasi �ofi �ok kpukpruse ikpeket �ibede, edi nny �in ifi �okke. Ana ibu �otidem ye Jehovah.
’’—Jessica
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Yak id �oh �o ke emebe¯ne idem ndit �o
¯n �o
uyomima, omony �u¯n ok �ut owo emi amade. Akpasa
¯na didie
�ofi �ok ke enye �oy �of �on ye afo?
Nso idi �ok ke ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima? 27
˘ Fiak se¯nkp �o ita oro �ewetde ke ndodobi ub �ok
¯nwed
ke page 22. Ewe ke otu mm �o et �i¯n nte esitiede fi ke
idem ndus �uk ini?
˘ Didie ke ekpese aba¯na mf �ina emi utu ke ndided �ibe
nt �o¯n �o uyomima?
˘ Nso ke akpanam edieke �ofi �okde ke ufan fo amaed �ibe �ot �o
¯n �o uyomima, ndien ntak emi akpanamde
ntre?
AFO EKERE DIDIE?
3
Ndi owoemi
�oy �of �onye ami?
NDOMOKIET ke otu mme¯nkp �o oro �esiakde mi idi �okke. Mm �o
kiet kiet �ekeme ndinam owo ama owo. Edi ndi id �ighe akpanik �onte ke ini ima okod �ukde fi ibuot ke ini nsehe uyen, ke se akama-de ekedi mme
¯nkp �o oro �esiakde ke ub �ok ufien?
Edi nte os �uk okponde, afo �om �ot �o¯n �o ndida ukeme ukere
¯nkp �o fo nd �u
¯n �ode mme
¯nkp �o oro �ene
¯nerede �edi akpan
¯nkp �o,
ut �o nte mbon oro �esiakde ke ub �ok nnasia. Ke uw �ut¯nkp �o, eme-
keme ndidifi �ok ke¯nkaiferi oro eyede akan ke mb �oh �o mbufo id �i-
ghe se �ekpene¯nerede �eberi edem, m
ˆıd �ighe nte ke akparawa oro
�ow �or �ode etop akan ke uf �ok¯nwed mbufo id �uhe eti uwem. Edieke
edide omokpon ebe ini nsehe uyen, anaedi eyene¯nede ekere
aba¯na mme
¯nkp �o oro �ekam �edide akpan
¯nkp �o ke ini �ob �or �ode
mb �ume emi, “Ndi owo emi �oy �of �on ye ami?”
Bem Iso Di �o¯n �o Idemfo
Mbemiso ekerede aba¯na owo emi edif �onde ye afo,
oyom ebem iso �odi �o¯n �o idemfo. Man ene
¯nede
�odi �o¯n �o idemfo, b �or �o mme mb �ume oro �etie-
nede mi:
Nenedekerembemiso �ob �or �odemmemb �umeemi�etienedemi:
Mmeeduewekeakpamaowoemioyomdendid �oenyene, okpony �un amaenye etie didie?Keotummenkp �o oro �etienedemi, s �in idi �on �o emi � kpere nkp �oinan oro adadente ata akpan nkp �o.
O Eye O Enenede ama AbasiO Etie ufan ufan O Edi se �ebu �otde idemO �Ow �or �o etop O Odu eti uwemO Enem itie O Enyene nti ut �itmbuba
Ke ini ekedide eyen �ow �on, ndi amaoduowo isiouduot emi afo ekenenerede ama?Keotumme nkp �ooro �esiakdekeeny �on emi, s �in idi �on �o emi � kpere nkp �okiet emi akanamdeenenede amaenye ini oro.
ı
Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 29
Mme ukeme ewe ke nnyene?
..................................................................................................
..................................................................................................
Mme mmeme ewe ke nnyene?
..................................................................................................
..................................................................................................
Didie ke¯nkpama nsa
¯na nd �o mi anam
¯nkp �o ye ami, didie ke
¯nkpony �u
¯n nyom itie ebuana mi ye Abasi etie?
..................................................................................................
..................................................................................................
Imemke utom ndidi �o¯n �o idemfo, edi mme mb �ume oro �edude
ke eny �o¯n emi �ekeme ndi
¯nwam fi. Ada
¯na nte �odi �o
¯n �ode idemfo,
ntre ke edikeme ndine¯nede ndi �o
¯n �o owo emi edinamde fi �od �o-
di �o¯n ada mme ukeme oro enyenede anam
¯nkp �o utu ke ndinam
mmeme fo �od �odi �o¯n �odi �ok.�Nso ke akpanam edieke ekerede ke
omok �ut owo emi �of �onde ye afo?
Ndi Owo Ekededi �Oy �of �on ye Afo?“Ndi akpama ine
¯nede imehe?” Mb �ume oro ekeme ndinam
otop afara mˆıd �ighe anam okop idates �it—etiene owo emi ob �up-
de fi. Yak id �oh �o ke emeny �ime. Didie ke ekeme ndida ini oro �edi-de ufan do ndi �o
¯n �o
`mm
ˆe owo
oro �oy �of �on ye afo?Yak id �oh �o ke oyom ndi-
� Emekeme ndine¯nede ndi �o
¯n �o
idemfo edieke ekerede aba¯na mme
mb �ume oro �edude ke ekpri ibuotik �ooro “Ndi Emebe
¯ne Idem Ndid �o Nd �o?”
ke Ibuot 1.
ı
Id �ighe ikpaukot ekedediedikem fi; kpas �uk ntre,id �ighe owo ekededi oro
ok �utde edidi eti nsa¯
na nd �o
30
dep obufa ikpaukot. Amaka urua okok �ut ikpaukot emi ene¯ne-
rede ama. Edi ke ini es �inde ukot, ke ndi �okiso fo enye ekpriakaha. Nso ke akpanam? Ndi ekpedep adaha? M
ˆıd �ighe ndi
okpoyom e¯nwen? Ke akpanik �o, �okp �of �on ayak enye oro en �im
oyom e¯nwen. Idiw �utke eti ibuot ndis �ine ikpaukot emi m
ˆıkem-
ke fi.
Ndimek owo emi edid �ode ony �u¯n etie ntre. Id �ighe owo isio
uduot kiet kp �ot edid �uk fi eny �in. Edi id �ighe owo ekededi edidi etinsa
¯na nd �o. Idem
¯nkp �o,
¯nk �o oyom owo emi afo edikemede ndi-
d �u¯n kiet—owo emi edu ye ut �itmbuba esie ekemde ye okwo-
mm �o? (Genesis 2:18; Matthew 19:4-6) Ndi omok �ut ut �o owooro? Edieke edide omok �ut, edinam didie �ofi �ok
`mm
ˆe enye �oy �o-
f �on ye afo?
T �i¯n Eny �in ke Se Ikam Idide Akpan
¯Nkp �o
Man �ob �or �o akpatre mb �ume emi, ne¯nede kama eny �in se nte
ufan fo esinamde¯nkp �o. Edi kpeme nte anamde oro! M
ˆıd �ighe
ntre, edik �ut s �uk se amade ndik �ut. Ntem, kˆunam
¯nkp �o it �ok it �ok.
Ne¯nede domo ndifi �ok or �uk owo emi ufan fo edide. Emi idimem-
ke utom. Anaedi afo �om �of �ofi �ok oro. Ke uw �ut¯nkp �o: Da nte ke
oyom ndidep ubomis �o¯n. Nso ke ekpene
¯nede ese ke ubomis �o
¯n
oro? Ndi¯nkuk �ure se ekpesede ekpedi nte ubomis �o
¯n oro eyede
idem? Ndi ikp �of �onke ene¯nede ese mme
¯nkp �o oro �ekam �edide
akpan¯nkp �o, ut �o nte ndiyom us �u
¯n mfi �ok nte engine esie etiede?
Edieke ekerede ke �okp �of �onese mme
¯nkp �o e
¯nwen ke
adianade ye nte ubomis �o¯
noro oyomde ndidep eyedeidem, ndi ukereke ke�okp �of �on ene
¯nede et �i
¯n eny �in
ke ini oyomde ndimeknsa
¯na nd �o?
Ndimek owo emi edid �ode �os �o¯n utom akan ndimek ubom-
is �o¯n emi edidepde. Edi ediwak mbon oro �ema �eket �o
¯n �o uyom-
ima isisehe se ikam idide akpan¯nkp �o. Utu ke oro, mm �o �esiwak
ndit �i¯n mba
¯na mme
¯nkp �o oro mm �o �edade �ebiet kiet eken, ut �o
nte ndid �oh �o: ‘Mme ikw �o oro nsimade ke enye ony �u¯n ama.’
‘Mme¯nkp �o oro mmade ke enye ony �u
¯n ama.’ ‘Akananam nny �in
ifa¯nake
¯nkp �o!’ Edi nte ima iketet �i
¯n, edieke edide emebe ini nse-
he uyen, edise mme¯nkp �o oro �ekam �edide akpan
¯nkp �o. Afo
oyok �ut ntak emi anade �ofi �ok “nded �ibe owo eke es �it.”—1 Peter3:4; Ephesus 3:16.
Ke uw �ut¯nkp �o, utu ke ndiw �uk nt �i
¯neny �in ke mme
¯nkp �o oro
mbufo mbiba �esiny �imede, emekeme ndikpepekese mba¯na ufan
fo ke ndise se isit �ibede ke ini mbufo mˆıny �imeke ke
¯nkp �o. Ke
ndit �i¯n ke us �u
¯n e
¯nwen, enye esinam
¯nkp �o didie ke ini mbufo
�enyenede isio isio ekikere ke¯nkp �o—ndi enye esik �o
¯n ey �ire ke
ekikere esie, idem �odu �ode obom ke ini es �it ayatde enye`
mmˆe
os �u¯nide owo? (Galatia 5:19, 20; Colossae 3:8) M
ˆıd �ighe, ndi
enye esiw �ut eti ibuot—eny �ime ndisio¯no idem
¯nkp �o
¯n
¯nkp �o man
emem odu ke ini owo mˆıbiatke ibet Abasi?—James 3:17.¯
Nkp �o e¯nwen oro ekpekere-
de aba¯na edi: Ndi enye etie uka-
ra ukara, esiyom �enam¯nkp �o
�es �in ke inemes �it im �o, mˆıd �ighe
ndi enye esima ndif �ibe uf �up? Ndienye esiyom ndifi �ok kpukpru¯nkp �o mba
¯na fi? Eyena
¯nwan emi
ekerede Nicole �od �oh �o ete:“Mmesikop nte eren ye
¯nwan
emi �ema �eket �o¯n �o uyomima �et �o-
h �ode ke ntak emi kiet mˆıkanam-
ke enye eken �ofi �ok ebiet emi im �oidude. Edieke oro et �ibede,
¯nke-
re ke oyom owo ekpeme idem.”—1 Corinth 13:4.
Mmeor �uk¯nkp �ooro �enemede
32¯nkparawa owo �eb �up
�Enam mme¯nkp �o emi
�edi¯nwamde mbufo �efi �ok
nte kiet eken esinamde¯nkp �o:
˘ �Ekpep Ik �o Abasi�ot �okiet.
˘ �Ese nte kiet ekenanamde
¯nkp �o ke mbono
esop ye ke a¯nwautom.
˘ �Etiene �enamUf �okmbono Obio Ub �o
¯n
asana �eny �u¯n �etiene
�e¯nwam ke utom
ub �op¯nkp �o.
ITEM�
Eyenanwan Shulam �ofi �ok ke ikpanaha iyak ima abiatim �o ibuot. Enye �od �oh �o mme ufan esie ete: “Mmow �uk mbufonte �ek
ˆudomo ndidemede ima ke es �it mi tutu enye edemede
ikp �o¯n.” Eyena
¯nwan Shulam �ofi �ok ke ekikere ima ekeme ndi-
s �op¯nk �im owo eny �in. Ke uw �ut
¯nkp �o, enye �ofi �ok ke mbon
e¯nwen �ekeme ndiny �ik im �o ima owo oro m
ˆıdif �onke ye im �o. Es �it
esie akam ekeme ndinam enye anam idi �ok ubiere. Ntre,eyena
¯nwan Shulam etie nte “ibibene.”—Ikw �o Solomon 8:
4, 10.
Ukem nte eyena¯nwan Shulam, ndi emesise ima ke eny �in
akwa owo? Ndi emesida eti ibuot ebiere se akpanamde utuke ndinam
¯nkp �o ntiene nte etiede fi ke idem? (Mme
¯Nke 2:
10, 11) Ndus �uk ini, mbon e¯nwen �ekeme ndidomo ndiny �ik fi
�ot �o¯n �o ndinam ufan ye owo isio uduot ke ini m
ˆube
¯neke idem
ka¯na. Akam ekeme ndidi afo anam
¯nkp �o emi �od �o
¯n fi. Ke uw �ut-
¯nkp �o, ke ini ok �utde nte akparawa ye
¯nkaiferi �em �umde ub �ok
�esa¯na, ndi esinenede �od �on fi ndim �um owo ub �ok
¯nko nsa
¯na
ntre? Ndi eyeny �ime ndinam ufan ye owo oro mˆıkaha ido
ukpono mbufo? Eyena¯nwan Shulam akanam
¯nkp �o nte akwa
owo ke¯nkp �o emi aba
¯nade ima erenowo ye
¯nwan. Afo
¯nko
emekeme ndinam¯nkp �o nte akwa owo!
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Eyena¯nwan Shulam
34¯nkparawa owo �eb �up
“ �Ekˆudian idem ut �i
¯ne ut �i
¯ne ye mm �o eke m
ˆın �imke ke akpan-
ik �o.” Item Bible emi odu ke 2 Corinth 6:14, ndien etie nte omo-k �ut ke ow �ut eti ibuot ndinam item emi. Kpa ye oro, es �it fo eke-me ndima owo emi m
ˆın �imke ke akpanik �o. Ntak-a? Ndus �uk ini,
ekeme ndidi ke ntak emi owo oro eyede fi. Akparawa kiet emiekerede Mark �od �oh �o ete: “Enyene
¯nkaiferi kiet emi ekesitiene-
de edi itie emi �esikpepde mme owo nte �ekpes �i¯nerede idem.
Enye ama esidaha ikp �o¯n ke idemesie edit �i
¯n ik �o ye ami. Ik �os �o
¯n-
ke nny �in ndit �o¯n �o ufan.”
Edieke �odi �o¯n �ode idemfo ony �u
¯n en �imde ke se Bible ekpepde
edi akpanik �o, edieke mˆusuny �u
¯n unamke
¯nkp �o utiene nte etie-
de fi ke idem, �oy �ofi �ok se akpanamde. Ke ndit �im nt �i¯n, owo emi
afo amade mi—inamke¯nkp �o
`mm
ˆe enye eye didie,
`mm
ˆe ama
enye ada¯na didie,
`mm
ˆe nso nti edu ke enye ony �u
¯n enyene—idi-
namke afo ye Abasi �ene¯nede �edi ufan.—James 4:4.
Nte ededi, edieke edide �emet �ot �o¯n �o ndima kiet eken, idi-
memke utom ndidia¯nade. Se iket �ibede in �o eyena
¯nwan kiet emi
ekerede Cindy edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Mma nsitua eyet kpu-kpru usen.
¯Nkekemeke ndisio ekikere
¯nkp �o
¯n akparawa oro
idem ke ini mbono esop os �uk akade iso. Mma nne¯nede mma
enye tutu¯nkere ke akpakam �of �on
¯nkpa utu ke ndidia
¯nade
¯nkp �o
¯n enye.” Edi ke m
ˆıb �ighike, Cindy ama edik �ut ke item oro
eka esie �ok �on �ode enye ete okˆut �o
¯n �o uyomima ye owo oro m
ˆı-
n �imke ke akpanik �o ama es �ine ifi �ok. Enye �od �oh �o ete: “Ama �of �onnte ikadia
¯narede. Mmene
¯nede nn �im ke Jehovah �oy �on �o mi
mme¯nkp �o oro nne
¯nerede nyom.”
Ndi se ik �ow �or �ode Cindy �ow �or �o fi? Ke edide ntre, t �i¯n nte etie-
de fi ke idem n �o owo. Emekeme ndit �i¯n nn �o ete ye eka fo. Se Jim
akanamde edi oro ke ini enye �ok �ot �o¯n �ode ndima eyena
¯nwan
kiet ke uf �ok¯nwed mm �o ndis �ime ndis �ime. Enye �od �oh �o ete: “Ke
akpatre, mma nd �oh �o ete ye eka mi �eteme mi se¯nkpanamde.
Item mm �o aka¯nwam mi nsio
¯no idem
¯nkp �o
¯n eyena
¯nwan oro.”
Mbiowo esop¯nko �ekeme ndi
¯nwam fi. Ntak m
ˆusianke owo mm �o
kiet nte etiede fi ke idem?—Isaiah 32:1, 2.
“ �ekˆudian idem ut �i
¯ne ut �i
¯ne”
mi �ene¯nede �eba
¯na edu uwem ye ido owo. Nte ededi, ene
¯ne-
de �of �on �ofi �ok se mbon e¯nwen �et �i
¯nde �eba
¯na owo emi oyomde
ndid �o. Mbon e¯nwen �ese enye didie? �Okp �of �on enyene nneme
ye mbon emi �edi �o¯n �ode enye, ut �o nte mbon oro �ema �ekek �o-
ri �es �im �oy �oh �o idaha ke esop Christian. Nte edisa¯nade �ofi �ok
`mm
ˆe mme owo “ �et �i
¯n nti ik �o �eba
¯na enye” edi oro.—Utom 16:
1, 2.
Emekeme ndifi �ok ekese¯nkp �o mba
¯na ufan fo edieke ewetde
mme¯nkp �o oro enye esinamde �of �on ye mbon oro enye m
ˆısinam-
ke �of �on ke mme¯nkp �o oro inemede ke ibuotik �o emi.
Edu uwem ı ......................................................................
..................................................................................................
Ido ......................................................................................
..................................................................................................
Se mbon e¯nwen �et �i
¯nde ........................................................
..................................................................................................
�Oy �ob �o uf �on¯nko edieke esede ekebe oro “Ndi Akparawa
Emi Eyedi Eti Ebe Edieke Nd �ode Enye?” ke page 39`
mmˆe eke-
be oro “Ndi Eyena¯nwan Emi Eyedi Eti A
¯nwan Edieke Nd �ode
Enye?” ke page 40. Mme mb �ume oro �edude ke ekebe oro �eye-¯nwam fi ebiere
`mm
ˆe �oy �of �on �od �o enye.
Ke ama okod �u¯n �ode kpukpru emi ama, nso ke akpanam edi-
eke etiede nte ke enye idif �onke ye afo? Edieke edide ntre, �ow �o-r �o ana �ob �or �o akpan mb �ume emi:
Ndi Akpana Idia¯nade?
Ndus �uk ini, mme ufan ndi-dia
¯nade esinyene uf �on. Da Jill
ke uw �ut¯nkp �o. Eyena
¯nwan emi
�od �oh �o ete: “Ke akpa, ibuot amaesikpon mi ndifi �ok ke ufan mieren esikere kpukpru ini
`mm
ˆe
ndu ke`
mm �`o
¯n,
`mm
ˆe nnam nso,
Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 35
Mme nd �u¯n �ode oro
�enamde �ew �ut ke ediekeeren ye
¯nwan emi �ekade
nsio nsio ido ukpono�ed ��ode kiet eken, keene
¯nede etie nte mm �o
�eyedia¯nade nte ini akade.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
`mm
ˆe nny �u
¯n ndu ye anie. Edi nte ini akakade, enye ikesiyak-
ke ndu ye mbon e¯nwen—ekesiyom ndu ye enye ikp �o
¯n. Enye
ama esikam ayat es �it ke ini ndude ye mbonubon nny �in—akpanakpan ye ete mi. Ke ima ikadia
¯nade, eketie nte
¯nkp �o eke �ebio-
morede mi ata akamba mbiomo!”Se ikony �u
¯n it �ibede ye Sarah edi oro. Enye ama
�ot �o¯n �o ndik �ut ke John, akparawa emi �ok �ot �o-
¯n �ode uyomima ye enye, esiy �ire
¯nkp �o akaha,
�os �o¯n ido, ony �u
¯n anam
¯nkp �o emiom emiom.
Sarah �od �oh �o ete: “Usen kiet, John ama ediuf �ok nny �in ke hour ita �ema �ekebe t �o
¯n �o ke
ini oro iken �imde. Enye ik �ok �omke eka miemi ekebererede us �u
¯n �on �o enye, edi �ok �o-
d �oh �o ete: ‘Di idaha ke imabiat ini ikaha.’Enye ik �od �oh �oke ke im �o ikabiat ini, edi kenny �in ikabiat ini. Akpakana enye ekpemi ub �ok, m
ˆıd �ighe et �i
¯n se ikanamde enye
edi ke idi �ok ini. Se ikakam ibiakde miikan edi ke enye ikokponoke eka mi!”Nte ededi, emi iw �or �oke ke ana �edia
¯nade
edieke owo anamde ndudue`
mmˆe ow �utde
idi �ok edu ini kiet. (Psalm 130:3) Ke ini Sarah ekedide edifi �ok kente John esinamde
¯nkp �o ye mme owo edi oro, enye ama ebie-
re ndidia¯nade nsa
¯na ye John.
Ukem nte Jill ye Sarah, nso ke akpanam edieke ekerede keowo emi eked �ibede �ot �o
¯n �o uyomima ye afo idid �ighe eti nsa
¯na
nd �o? Edieke edide ntre, kˆ
unam nte¯
nkp �o it �ibeke! Okpos �ukedim
ˆısimemke, etie nte mf �on
¯nkan
¯nkp �o ekpedi mbufo ndidia
¯nade.
Mme¯
Nke 22:3 �od �oh �o ete: “Owo mbufi �ok ada ok �ut afanik �o¯n
ndien ed �ibe.” Ke uw �ut¯nkp �o, edieke ufan fo enyenede kiet
`mm
ˆe
=“Se eyen �ow �o
¯n anamde ke �eda
�efi �ok`
mmˆe edinam esie
asana ony �u¯n enen.”
—Mme¯
Nke 20:11.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 31 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 31 KE EBOHO 136
¯nkparawa owo �eb �up
ediwak ke otu mme¯nkp �o oro oyomde ekpeme idem, emi �esiak-
de ke page 39 ye 40, �okp �of �on �edia¯nade—yak id �oh �o ke ns �uh �o-
de¯nkaha tutu enye okp �uh �ode edu emi. Ke akpanik �o, ekeme
ndidi idimemke mbufo ndidia¯nade. Edi nd �o id �ighe
¯nkp �o mf �in ye
¯nkp �o
¯n. �Of �on ndiy �o ubiak ke ibio ini akan nditua
¯nkp �ofi �ok ke
of �uri eyouwem fo!
Ndisian Owo Oro ke �Of �on �Edia¯nade
Edinam didie asian owo oro eked �ibede �ot �o¯n �o uyomima ye
afo ke �of �on �edia¯nade? Akpa, mek ebiet ye ini oro �okp �of �onde
�eneme¯nkp �o emi. Didie ke akpanam emi? �Of �on, didie ke akpa-
ma ufan fo asian fi or �uk¯nkp �o emi edieke ekpedide
enye oyom ndisian fi? (Matthew 7:12) Ndi akpa-ma enye asian fi ke iso mbon e
¯nwen? Etie nte
ukpamaha. Ikp �of �onke ada fon emi esim �umdeuyo owo en �im asian ufan fo ke �of �on mmim �oidia
¯nade
`mm
ˆe ndiwewet or �uk etop emi ke fon
`mm
ˆe ke e-mail nn �o enye ib �oh �oke nte
¯nkp �o etie-
de ow �ut ke �of �on anam ntre. Utu ke oro, mekini ye ebiet emi �edikemede nditie nneme akpan¯nkp �o emi.
Nso ke ekpet �i¯n ke ini oyomde ndisian ufan fo
se is �inede fi ke es �it? Apostle Paul eketeme mmeChristian ete ‘ �et �i
¯n akpanik �o’ �en �o kiet eken.
(Ephesus 4:25) Ekpene¯nede �of �on ada mbu-
fi �ok et �i¯n ik �o, edi ukpanamke ufan fo ekere ke
anam mbubru. T �i¯n nnennen se inamde ekere
ke ikp �of �onke mbufo �eka iso �edi ufan. Idiyom-ke etie abat kpukpru ndudue esie
`mm
ˆe atak ke
ndik �ut ndudue nn �o enye. Utu ke ndid �oh �o, “Afo usˆunamke” emi
`mm
ˆe “Akananam afo unamke” oko, akpakam �of �on et �i
¯n se afo
‘‘ Nte ufan fo anamde nkp �o yembonubon esie ke enye edinamye afo.
’’—Tony
Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 37
ekerede, ut �o nte ndid �oh �o, “Nyom ndid �o owo emi . . .” mˆıd �ighe
“¯
Nkere ke akpana idia¯nade sia . . .”
Id �ighe ut �o ini emi ke ekpetie nte mm �o¯n ubom, aka iso afiak
edem`
mmˆe ayak ufan fo anam fi okp �uh �ode ekikere. K
ˆufre ke
enyene akpan ntak emi anamde ebiere ndidia¯nade. Ntem, ne-
¯nede kpeme idem edieke ufan fo odomode ndida
¯nkari nnam
okp �uh �ode ekikere.¯
Nkaiferi kiet emi ekerede Lori �od �oh �o ete:“Ke ami ye ufan mi eren ima ikadia
¯nade, enye ekesitie mf �uh �o
mf �uh �o kpukpru ini. Etie mi nte enye akanam oro man mb �omesie anam mi. Ih, mb �om esie ama anam mi. Edi
¯nkayakke oro
anam mi¯nkp �uh �o ekikere.” Ukem nte Lori, fi �ok se oyomde.
S �o¯n �o da ke ubiere fo. Yak ihih fo edi ihih.—James 5:12.
Se Ikemede Ndit �ibe ke �Ema �Ekedia¯nade
Kˆuyak idem akpa fi edieke es �it ayatde fi ke �ema �ekedia
¯nade.
Ekeme ndikam ntie fi ke idem nte eketiede andiwet psalm emi�ok �od �oh �ode ete: “Idem mi et �imede, mmon �uh �o mbe nde; nsa
¯na
mf �uh �o mf �uh �o kpukpru usen.” (Psalm38:6) Ndus �uk ufan fo emi�enyenede eti es �it �ekeme ndidomo ndi
¯nwam fi ke ndid �oh �o afiak
Edieke nt �on �ode ndima owo emi mˆın �imke ke akpanik �o,
se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Man nkeme ndifi �ok se mbon enwen �et �inde �ebana owooro �ot �on �ode uyomima ye ami, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
ido esie
˚ Didie ke enye esinam¯
nkp �o ye mbon e¯
nwen keini �en �ode enye odudu?—Matthew 20:25, 26.
˚ Nso idi mme ut �itmbuba esie?—1 Timothy 4:15.
˚ Ndi enye ke anam¯
nkp �o idahaemiman es �im mmeut �itmbuba oro?—1 Corinth 9:26, 27.
˚ Enye esinam¯
nkp �o didie ye mbonubon mm �o?—Exodus 20:12.
˚ Mmanie �edi ufan esie?—Mme¯
Nke 13:20.
˚ Enye esiwak ndineme mba¯
na nso?—Luke 6:45.
˚ Ndi enye ama ok �uk?—Mme Hebrew 13:5, 6.
˚ Mme edinam un �o idem inemes �it ewe ke enye esima?—Psalm 97:10.
˚ Didie ke enye ow �ut ke imama Jehovah?—1 John 5:3.
edu esie
˚ Ndi enye esis �in idem anam utom?—Mme¯
Nke 6:9-11.
˚ Ndi enye esit �im ok �uk akama?—Luke 14:28.
˚ Ndi mme owo �et �i¯
n nti ik �o �eba¯
na enye?—Utom 16:1, 2.
˚ Ndi enye esikere aba¯
na mbon e¯
nwen?—Philippi 2:4.
mme¯nkp �o oro anade ekpeme idem
˚ Ndi enye esis �op iyates �it?—Mme¯
Nke 22:24.
˚ Ndi enye esidomo ndinam fi etiene anam oburob �ut ido?—Galatia 5:19.
˚ Ndi enye esimia`
mmˆ
e os �u¯
ni owo?—Ephesus 4:31.
˚ Ndi �okp �os �o¯
n mm�in kp �ot ke enye esida okop inem uwem?—Mme
¯Nke 20:1.
˚ Ndi enye esif �ibe uf �up ony �u¯
n oyom uf �on idemesie kp �ot?—1 Corinth 13:4, 5.
ndi akparawa emi eyedieti ebe edieke nd �ode enye?
Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 39
ido esie
˚ Didie ke enye esiw �ut ke imos �uh �ode idem ke ubonmm �o ye ke esop?—Ephesus 5:21, 22.
˚ Enye esinam¯
nkp �o didie ye mbonubon mm �o?—Exodus 20:12.
˚ Mmanie �edi mme ufan esie?—Mme¯
Nke 13:20.
˚ Enye esiwak ndineme mba¯
na nso?—Luke 6:45.
˚ Ndi enye ama ok �uk?—1 John 2:15-17.
˚ Nso idi mme ut �itmbuba esie?—1 Timothy 4:15.
˚ Ndi enye ke anam¯
nkp �o idahaemiman es �im mmeut �itmbuba oro?—1 Corinth 9:26, 27.
˚ Mme edinam un �o idem inemes �it ewe ke enye esima?—Psalm 97:10.
˚ Didie ke enye ow �ut ke imama Jehovah?—1 John 5:3.
edu esie
˚ Ndi enye esis �in idem anam utom?—Mme¯
Nke 31:17, 19, 21,
22, 27.
˚ Ndi enye esit �im ok �uk akama?—Mme¯
Nke 31:16, 18.
˚ Ndi mme owo �et �i¯
n nti ik �o �eba¯
na enye?—Ruth 3:11.
˚ Ndi enye esikere aba¯
na mbon e¯
nwen?—Mme¯
Nke 31:20.
mme¯nkp �o oro anade ekpeme idem
˚ Ndi enye esima ut �ok?—Mme¯
Nke 21:19.
˚ Ndi enye esidomo ndinam fi etiene anam oburob �ut ido?—Galatia 5:19.
˚ Ndi enye esimia`
mmˆ
e os �u¯
ni owo?—Ephesus 4:31.
˚ Ndi �okp �os �o¯
n mm�in kp �ot ke enye esida okop inem uwem?—Mme
¯Nke 20:1.
˚ Ndi enye esif �ibe uf �up ony �u¯
n oyom uf �on idemesie kp �ot?—1 Corinth 13:4, 5.
ndi eyena¯nwan emi eyedi
eti a¯nwan edieke nd �ode enye?
40¯nkparawa owo �eb �up
akadiana ye ufan fo. Kpeme! Afo ediy �o se ededi oro ubiere foedidade edi, id �ighe mm �o. Ntem, k
ˆuyak nd �ik anam fi anana iw �uk
—okpos �ukedi se it �ibede abiakde fi.Fi �ok ete ke ubiak oro idid �ighe ke nsinsi. Ka
¯na ke emi, nam
mme¯nkp �o oro �edi
¯nwamde fi �oy �o se it �ibede emi. Emekeme ndi-
nam mme¯nkp �o oro �etienede mi.
T �i¯n nte etiede fi ke idem n �o owo emi afo ekemede ndibe-
ri edem.� (Mme¯
Nke 15:22) Men mf �ina emi b �ine Jehovah keakam. (Psalm 55:22) S �in idem nam
¯nkp �o Abasi. (1 Corinth
15:58) Kˆudia
¯nade utie ikp �o
¯n! (Mme
¯Nke 18:1) S �os �op fiak t �o
¯n �o
ndid �uk nsa¯na ye mbon oro �edi
¯nwamde fi. Domo ndiw �uk ekike-
re fo ke nti¯nkp �o.—Philippi 4:8.
Nte ini akade, emekeme ndinyene obufa ufan. Ey �ighe id �uheke afo eyet �i
¯n eny �in ke ini oyomde ndimek owo emi akpamade
ndid �o. Isa¯n emi, ekeme ndidi edib �or �o ih ke ini ob �upde idemfo
“Ndi owo emi �oy �of �on ye ami?”
� Ete ye eka fo`
mmˆe ikp �o owo eken, ut �o nte mbiowo Christian �ekeme ndi
¯nwam fi.
Amakam ekeme ndidifi �ok ke mm �o¯nko �ema �enyene ukem mf �ina emi ke ini mm �o
�ekedide uyen.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ke ini �ot �o¯n �ode uyomima, mme
¯nkp �o
ewe ke afo ye owo fo mˆıkpanamke ke ini �eyomde ndiw �ut ke
imama kiet eken?
Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 41
˘ Nti edu ewe ke oyom enyene man nd �o mbufo �okp �of �on?
˘ Nti edu ewe ke akpama nsa¯na nd �o fo enyene?
˘ Ikp �o mf �ina ewe ke ekeme ndinyene edieke �od �ode owoemi m
ˆın �imke se afo en �imde ke akpanik �o?
˘ Didie ke afo ekeme ndifi �ok nte owo oro �ot �o¯n �ode
uyomima ye afo esinamde¯nkp �o ye se mbon e
¯nwen
�et �i¯nde �eba
¯na enye?
AFO EKERE DIDIE?
ANAEDI emene¯nede ekere aba
¯na
¯nkp �o emi. Kamse, edieke mbu-
fo �et �o¯n �odeuyomima,ekemendis �o
¯nndifi �oksem
ˆıkpanaha �enamke
ini �ew �utdeke imamakiet eken. �Eyak ineme`
mmˆe
¯nkp �o itaoro �et �i
¯n-
dekeeny �o¯nemi �ediakpanik �o
`mm
ˆensu iny �u
¯n isente Ik �oAbasieke-
medendi¯nwam nny �in ib �or �omb �umeoro, “Ndi imakaanyan ikaha?”
˘ Ikpanaha eren ye nwan emi �et �on �ode uyomima �esit �ukkiet eken ke us �un ndomokiet.
4
Ndi imaka anyan ikaha?Akpanik �o mme nsu . . .
Ikpanaha eren ye nwan emi �et �on �ode uyom-ima �esit �uk kiet eken ke us �un ndomokiet.
ıO Akpanik �o
O Nsu
�Es �uk �ekeme ndid �oh �o ke eren ye nwan emimınamke idan �enam use.
O Akpanik �o
O Nsu
Eren ye nwan emi �et �on �ode uyomima ikeme-ke ndinenede mma kiet eken ib �oh �oke mm �o�esifat, �efi �on �o, �esiny �un �et �im kiet eken inua.
O Akpanik �o
O Nsu
42¯nkparawa owo �eb �up
Nsu. Bible id �oh �oke eren ye¯nwan emi �et �o
¯n �ode uyomima �ek
ˆu-
sut �uk kiet eken, ama akam edi mm �o inamke oro ke idi �ok us �u¯n. Ke
uw �ut¯nkp �o,Bible �od �oh �o ke eyena
¯nwanShulam yeakparawa ekpe-
mer �o¯n �ema �ema kiet eken. Mm �o ikanamke oburob �ut ido ke ini
uyomima. Kpa ye oro, anaedi mm �o �ema �esit �uk kiet eken mbemisomm �o �ekenamde nd �o. (Ikw �o Solomon 1:2; 2:6; 8:5) Mf �in, ndus �ukmbon oro �ed �ukde ediomi nd �o �ekeme ndikere ke idi �okke mmim �ondisit �uk kiet eken, ama akam edi mmim �o inamke oburob �ut ido.�
Edi ana eren ye¯nwan oro �et �o
¯n �ode uyomima �ene
¯nede �edu ke
ukpeme. Ndit �im owo inua, ndifat owo,`
mmˆe ndinam
¯nkp �o ekededi
oroekemedendinam idemadahaowoekemendida¯nkes �imoburo-
b �ut ido. Ekeme ndis �o¯n eren ye
¯nwan emi �esinamde mme ut �o
¯nkp �o
emi ndim �um idem¯nkama, idem �okp �ok �om mm �o �ema �ebiere ke
mmim �o idinamke oburob �ut ido.—Colossae 3:5.
˘ �Es �uk �ekeme ndid �oh �o ke eren ye nwan emi mınamkeidan �enam use.
Akpanik �o. Ik �o Greek oro �ekabarede nte “use” (por·nei�a) �ow �o-r �o ediwak
¯nkp �o. Enye aba
¯na kpukpru or �uk ebuana ida
¯n ke uf �ot
owo iba emi mˆıd �ighe ebe ye
¯nwan ony �u
¯n aba
¯na edida ndido ida
¯n
nnam¯nkp �oke idi �okus �u
¯n.Ntem,use id �igheowondinam ida
¯nkp �ot,
edi es �ine ut �o¯nkp �o nte owo ndifi �o
¯n �o ndido ida
¯n owo e
¯nwen, �ok �or �o
ye ida¯n inua
`mm
ˆe ida
¯n et �itifu �o.
Ke adianade do, id �ighe use kp �ot ke Bible akpan. Apostle Paulekewet ete: “Mme utom ob �ukidem �eyarade, ndien mm �o �edi use,mbubiam ido, obukpo ido.” Enyeama adian do ete: “Mbon oro �eka-de iso �enamut �omme
¯nkp �o emi idi-
daha obio ub �o¯n Abasi inyene.”
—Galatia 5:19-21.Nso idi “mbubiam ido”? Ik �o
� Ke ndus �uk ebiet ke ererimbot, owo iny �i-meke eren ye
¯nwan emi m
ˆıd �oh �o nd �o ka
¯na
�efat, �efi �o¯n �o,
`mm
ˆe �et �im kiet eken inua ke
eferife. Ana mme Christian �ekpeme mbakse mm �o �enamde edinam mbon e
¯nwen
�etuak ukot �edu �o¯n �o.—2 Corinth 6:3.
Ndi imaka anyan ikaha? 43
Edieke edide �ema �ed �ukediomi nd �o, oyom �enemendus �uk ntot �u
¯n �o
¯nkp �o
�eba¯na idem mbufo. Edi
nneme oro �enemede man�edemede owo ud �o
¯n ida
¯n
edi ndek ndek ido—idem�okp �ok �om �esineme ke fon`mm
ˆe �esin �o nte etop ke fon.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
Greek oro �ekabarede nte “mbubiam ido” aba¯na ndek ndek ido eke-
dedi, edide ik �o inua`
mmˆe edinam. Ke akpanik �o, ekpedi mbubiam
ido edieke owo es �inde owo e¯nwen ub �ok ke idak �of �o
¯n �ofi �o
¯n �o, osio-
¯node owo e
¯nwen �of �o
¯n,
`mm
ˆe �ofi �o
¯n �ode owo idem, ut �o nte ndifi �o
¯n �o
owo eba. Ebe ye¯nwan kp �ot ke Bible eny �ime �esifi �o
¯n �o kiet eken eba
�ekop inem.—Mme¯
Nke 5:18, 19.Ndus �ukuyen isinyeneke isoob �utke inimm �o �ebiatdemmeedu-
mbet Abasi. Mm �o �esikokoi �enam oburob �ut ido, mˆıd �ighe �enyene
nsionsioowoemimm �o �esidade �enammbubiam ido.Mmeut �oowooro �enam se apostle Paul okokotde “obukpo ido.” Ik �o Greek oro�ekabarede nte “obukpo ido” �ow �or �o ‘edinam oro odorode owo ndi-dien, ndinam
¯nkp �o mbe ub �ok, emiom, ebeub �ok ud �o
¯n ida
¯n.’ Ke ndi-
t �im nt �i¯n, ikpanaha ayak ‘es �it fo odoro ufi �on’ ke ndiyak idem nn �o
“obukpo ido ndinam kpukpru or �uk mbubiam ido ke idi �okit �o¯n.”
—Ephesus 4:17-19.
˘ Eren ye nwan emi �et �on �ode uyomima ikemekendinenede mma kiet eken ib �oh �oke mm �o �esifat, �efi �on �o,�esiny �un �et �im kiet eken inua.
Nsu. Ndus �uk owo �ekere ke owo ndisifat, mfi �o¯n �o, nny �u
¯n nt �im
owo oro enye oyomde ndid �o inua esinam mm �o �ene¯nede �ema kiet
eken, edi emi id �ighe akpanik �o. Utu ke mm �o ndine¯nede mma kiet
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 144
¯nkparawa owo �eb �up
Nso ke akpanam edieke edide amanam idi �ok ido? Kˆubia-
¯na idem ukere ke emekeme ndise mba
¯na mf �ina oro ikp �o
¯n.
Uyen kiet �ok �od �oh �o ete: “Mma nsib �o¯n akam nn �o Abasi nte,
‘¯
Nwam nny �in ikˆufiak unam idi �ok ido emi aba.’ Emi ama esi-
¯nwam nny �in ndus �uk ini, edi iked �ighe ntre kpukpru ini.” Mm �o-
do, sian ete ye eka fo se iket �ibede. Bible �on �o nny �in eti item
emi¯nko ete: “[Kot] mbiowo esop.” (James 5:14) Mbiowo emi
�ekeme ndin �o fi item ye nsuann �o man afiak enyene eti itie
ebuana ye Abasi.
nso ke ikpanam ediekeedide imaka anyan ikaha?
Yak mbon e¯nwen �etiene
�edu ke ini �ow �or �ode a¯nwa
ye owo oro aduakdendid �o, m
ˆıd �ighe yak owo
kiet e¯nwen odu ini
ekededi oro odude yeenye. Fep ebiet emi mbufo�ekemede ndinamoburob �ut ido, ut �o ntendidu ikp �o
¯n ke ubomis �o
¯n
oro �en �imde ke mbenus �u¯n`
mmˆe ndidu ke ubet
`mm
ˆe
uf �ok emi owo e¯nwen
mˆıd �uhe.
ITEM �
eken, edinam emi isiyakke mm �o �ene¯nede �ekpono �eny �u
¯n �enyene
mbu �otidem ke idem kiet eken. Kere ba¯na se iket �ibede in �o Laura.
Enye �od �oh �o ete: “Usenkiet, ufanmi erenama edi uf �ok nny �in ke inieka mi m
ˆıkod �uhe;
¯nkekere ke enye edi ndise TV. Ke nt �o
¯n �o, enye
okom �um mi ub �ok kp �ot. Edi ntise, enye �ot �o¯n �o ndit �uk mi mme ebiet
e¯nwen. Nd �ik ikayakke nd �oh �o enye etre sia
¯nkekere ke oro ekeme
ndinam enye ayat es �it �ony �o¯n.”
Afo ekere didie? Ndi ufan Laura ama ene¯nede ama Laura, m
ˆı-
d �ighe ndi enye okoyom ndiy �uh �o ib �uk ib �uk ud �o¯n esie? Ndi emekere
ke owo emi odomode ndinam fi etiene im �o anam ndek ndek idoene
¯nede ama fi?
Ke ini akparawa eny �ikde eyena¯nwan efre aba
¯na of �uri ukpep
oro �eken �ode enye nte Christian ony �u¯n anamde enye abiat ubie-
res �it esie, �ow �or �o akparawa oro abiat ibet Abasi ony �u¯n ow �ut ke
im �o ine¯nekede ima eyena
¯nwan oro nte im �o id �oh �ode. Ke adianade
do, edieke eyena¯nwan okoide-koi
eny �ime, �ow �or �o enye ayak erenowoada enye anam se amade. Se ikamidi �okde ikan emi edi ke enye anamndek ndek ido—ony �u
¯n akam eke-
me ndinam use.�—1 Corinth 6:9, 10.
�Eneme Se Mbufo �Ekpenamdeye Se M
ˆıkpanamke
Edieke edide �ema �et �o¯n �o uyom-
ima, didie ke �ekpefep ndit �uk kieteken nte m
ˆıdotke? Nnennen
¯nkp �o
� Mme¯nkp �o emi �enemede mi ebehe iren
ye iban.
=“Ima . . . inamke
ido eke mˆıdotke.”
—1 Corinth 13:4, 5.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Ndi imaka anyan ikaha? 45
emi �ekpenamde �ekpedi ndibem iso nneme se mbufo �ekpenamdeye se m
ˆıkpanamke. Mme
¯Nke 13:10 �od �oh �o ete: “Mbon oro �ek �ok-
de ibuot �enyene �oni �o¯n.” Ntre tie ye owo oro oyomde ndid �o �eneme
nti us �u¯n oro �ekpew �utde kiet eken ima. Ndibet tutu idem adaha
mbufo mbemiso �edomode ndineme¯nkp �o emi etie nte ndibet tutu
ika¯nod �ukuf �okmbemiso �enyenedeukwak ilektr �onik emi esinamde
uyom ke ini ika¯n oyomde ndid �uk uf �ok.
Edi akpanik �o ke ekeme ndis �o¯n mbufo ndineme ut �o
¯nkp �o oro
—akam ekeme ndinam mbufo b �ut—akpan akpan ke ini �et �o¯n �ode-
t �o¯n �o uyomima. Edi ndibiere se mbufo �ekpenamde ye se m
ˆıkpa-
namke ekeme ndinam �efep ikp �o mf �ina oro �ekemede ndidemedente ini akade. Ndibiere se mbufo �ekpenamde ye se m
ˆıkpanamke
ekeme nditie nte ukwak ilektr �onik emi esinamde uyom ke ini ika¯n
‘‘ Ami ye owo emi nyomde ndid �o imesitie kietikot mme ibuotik �o emi �edade �eto Bible, emi�ebanade nte �ekpefepde oburob �ut ido. Imama ntemm �o �enwamde nny �in ika iso inyene edisanaubieres �it.
’’—Leticia
Mbak ndibre ndis �ime mbre ye owo isio uduot,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Edieke owo oro �ot �on �ode uyomima ye ami odomode ndiny �ikmi ntiene im �o nnam ndek ndek ido, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
oyomde ndid �uk uf �ok. Ke adianade do, edieke mbufo �ekemede ndi-neme
¯nkp �o emi, oro ow �ut ada
¯na nte mbufo �edik �utde unen ke nd �o
mbufo. Kendit �im nt �i¯n,mfara ke idem, ime, ye unana ib �uk �edi mme
akpan¯nkp �o oro �esi
¯nwamde ebe ye
¯nwan �ekop inem ida
¯n ke nd �o
mm �o.—1 Corinth 7:3, 4.
Edi akpanik �o ke ndika iso nnam item Abasi isimemke utom.Edi afo emekeme ndine
¯nede nn �im ke se Jehovah �od �oh �ode anam
enen.Kamse,ke Isaiah48:17,Jehovah �od �oh �oke im �o idi “Enyeemiekpepde fi man afo �ob �o uf �on, Enye emi anamde fi asa
¯na ke us �u
¯n
emi afo akpasa¯nade.” Jehovah ene
¯nede oyom
¯nkp �o �of �on ye afo!
Ndi �ekpebet tutu ika¯
n od �uk uf �ok mbufo mbemiso�enyenede ukwak ilektr �onik emi esinamde uyomke ini ika
¯n oyomde ndid �uk uf �ok? �Ek
ˆubet tutu
idem adaha mbufo mbemiso �ebierede se�ekpenamde ye se m
ˆıkpanamke
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Afo nditre ndinam ida¯n iw �or �oke ke
enyene se if �inade fi. Utu ke oro, nnennen¯nkp �o ke akam anam
oro. Kot ibuotik �o e¯nwen man �ofi �ok ntak emi id �oh �ode ntre.
Ndi imaka anyan ikaha? 47
˘ Mme ebiet ewe ke afo ebiere ke im �o idit �ukkeowo isio uduot?
˘ T �i¯n nte use, mbubiam ido, ye obukpo ido
�ekp �uh �orede.
AFO EKERE DIDIE?
“NDI akanam unamke ida¯n?” Mb �ume emi ekeme ndinam idem
enyek fi. Kamse, ke ediwak ebiet, �esise uyen emi akanam mˆı-
namke ida¯n ke
¯nkpaidem, nte
¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke enyene se
if �inade enye. Oro esinam ata ediwak uyen �enam ida¯n mbemiso
mm �o �es �imde isua 20.
5
Ntak emi¯nkpos �uk
ntiede ntem nnamkeida
¯n akanam?
“Esinenede �od �on mi ndinam idan.”—Kelly.
“Esitie mi ke idem nte nd �ighe ata erenowo siaakanam nnamke idan.”—Jordon.
48¯nkparawa owo �eb �up
Ud �o¯n ye Uke
Edieke afo edide Christian, �om �ofi �ok ke Bible �od �oh �o ‘ebetuse.’ (1 Thessalonica 4:3) Edi ekeme ndis �o
¯n fi ndim �um idem
¯nkama ke ini ida
¯n �od �o
¯nde fi. Akparawa kiet emi ekerede Paul
�od �oh �o ete: “Ndus �uk ini esidi ke ntie ke ntie, nt �o¯n �o ndikere
mba¯na ida
¯n.” Ke ndus �uk idaha, se isit �ibede in �o ediwak uyen
edi oro.
Nte ededi, b �ut ekeme ndinam fi ke ini �esakde fi sia akanamm
ˆunamke ida
¯n. Ke uw �ut
¯nkp �o, nso ke akpanam edieke mme
uke fo �ed �oh �ode ke ud �ighe ata erenowo`
mmˆe
¯nwan ib �oh �oke afo
anam ida¯n? Ellen �od �oh �o ete: “Mme uke �esinam etie nte ke
Ntak emi¯nkpos �uk ntiede ntem nnamke ida
¯n akanam? 49
Mme uke fo ye mme �ow �or �oetop edinam un �o idem inemes �itisiwakke ndiyarade ndi �oi ut �ip oro owo edinyenede edieke enyeanamde ida
¯n mbemiso nd �o. Se uw �ut
¯nkp �o ita oro �en �ode ke idak
emi. Ekere ke nso idine¯nede it �ibe in �o mme uyen emi?
˘ Eyen uf �ok¯nwed mbufo anam inua aba
¯na nte im �o ikanamde
ida¯n ye ediwak iban. Eyen mbon �od �oh �o ke ama enem etieti—ke
¯nkp �o iket �ibeke in �o owo mmim �o ndomokiet. Nso ikene
¯nede it �ibe
in �o enye ye ndit �oiban oro ke oro ebede?ı.................................
..................................................................................................
˘ Fim etre ke ini akparawa ye¯nkaiferi emi m
ˆıd �ighe ebe ye
¯nwan
�enamde ida¯n man �ew �ut ke imama kiet eken. Edieke ekpedide
ata idem¯nkp �o, nso ikpet �ibe in �o mm �o ke oro ebede? .................
..................................................................................................
˘ Ediye akparawa �od �oh �o fi edinam ida¯n ye im �o. Enye �od �oh �o
ke owo ndomokiet idifi �okke. Edieke anamde ony �u¯n odomode
ndid �ip se akanamde oro, nso idine¯nede it �ibe ke oro ebede? .......
..................................................................................................
nso isine¯nede it �ibe ke oro ebede?
Joseph osobo akwa mf �ina.¯
Nwan eteuf �ok esie ey �ireenye ndien ndien ete edida
¯n ye im �o. Ndien idahaemi
¯nwan
emi afiak edi! Edi Joseph iny �imeke. Ke ndit �im nt �i¯n, ib �or �o
Joseph ow �ut ke tutu amama im �o idinamke or �uk nkp �ooro. Joseph �od �oh �o enye ete: “
¯Nkeme didie ndinam ut �o
akwa idi �ok¯nkp �o emi nny �u
¯n ndue Abasi?” Ke ini
¯nwan emi
mˆımaha ndisio
¯no idem
¯nkp �o
¯n enye—idem akam om �umde
enye—Joseph iyakke b �ut akpan enye ndifehe¯nw �or �o
a¯nwa! Joseph ow �ut ke im �o imekeme ndis �on �o nda nnam
se inende.—Genesis 39:7-12.
Afo¯nko emekeme ndisobo ukem idaha emi—owo
ekeme ndid �oh �o fi edinam ida¯n ye im �o. Id �ighe mfara ke
idem kp �ot edinam es �in. Akpa¯nkp �o akam edi afo ndinyene
ud �o¯n ndinam se inemde Andibot fo, kpa Jehovah Abasi,
es �it. Joseph ama enyene ud �o¯n ida
¯n kpa nte afo nde. Edi
enye ikedehedei iyom ndiy �uh �o ud �o¯n emi ke us �u
¯n oro edi-
namde Andibot esie ayat es �it. Ukem ntre, oyom enenedeen �im ke Abasi esiyat es �it ye mbon oro �enamde oburob �utido ye nte ke edinam emi esisa
¯na ye afanik �o
¯n. Ntre kpep
ndis �o¯n �o nda nnam se inende ny �un ka iso nam emi ukem
nte Joseph.
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Joseph
idi �okke ndinam ida¯n, ke ida
¯n esikam enenem. Edieke m
ˆunam-
ke ida¯n nte amama, mm �o �esikere ke enyene se if �inade fi.”
Edi enyene¯nkp �o oro aba
¯nade ida
¯n mbemiso nd �o emi mme
uke fo mˆısimaha ndit �i
¯n mba
¯na. Ke uw �ut
¯nkp �o, Maria emi aka-
namde ida¯n ye ufan esie eren, eti se iket �ibede ete: “Ke ima ika-
nam ida¯n ima, b �ut ama ene
¯nede anam mi. Mma nsua ufan mi
nny �u¯n nsua idemmi
¯nko.” Ediwak uyen ifi �okke ke es �it esine
¯ne-
de af �ina mme uyen oro �esinamde ida¯n. Ke ndit �im nt �i
¯n, esine-
¯nede af �ina mbon oro �enamde ida
¯n ke ini mm �o m
ˆıd �oh �o nd �o,
edinam emi esiny �u¯n akama ndi �oi ut �ip.
Nte ededi, uyen kiet emi ekerede Shanda ob �up ete, “Nsi-nam Abasi anam mme uyen �esinyene ud �o
¯n ida
¯n okpos �ukedi
emi enye �ofi �okde ke ikpanaha mm �o �enam ida¯n ib �oh �oke ke
mm �o �ema �eked �o nd �o?” Eti mb �ume edi oro. Edi kere ba¯na se
itienede mi:
Ndi ud �on idan edi nkuk �ure �okp �os �on ud �on emi afo esi-nyenede? Baba. Jehovah Abasi okobot fi ye ukeme ndinyenensio nsio ud �o
¯n.
Ndi akpana anam se ede-di oro �od �onde fi ke ndondo oronkp �o oro �od �onde fi? Baba, siaAbasi okobot fi
¯nko ye ukeme
ndimemek se akpanamde.Nso, ndien, ke ekeme ndi-
kpep nto emi? Ekeme ndidi udu-kemeke ndikpan ndus �uk
¯nkp �o
ndid �o¯n fi, edi emekeme ndikpe-
me nte anamde¯nkp �o aba
¯na se
id �o¯nde fi. Ke ndit �im nt �i
¯n, ndinam
‘‘ Se isinwamde mi nkan idomo edinam idanedi ndisiti ke ‘baba owo use kiet mme owoemi edehede inyeneke udeme ke obio ub �onAbasi.’
’’(Ephesus 5:5)—Lydia
Ntak emi¯nkpos �uk ntiede ntem nnamke ida
¯n akanam? 51
Etie nte nd �o idinamkembon oro �esinamde ida
¯n
nte �emama �ekp �uh �odeus �u
¯nuwem mm �o.
Ke¯nka
¯n eken, ene
¯nede
etie nte mbon oro �edudeuwem nte Abasi etemedembemiso �ed �ode nd �o�eyenam akpanik �o �en �onsa
¯na nd �o mm �o.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
ida¯n ini ekededi oro enye �od �o
¯nde fi ekpetie ukem ukem nte
ndit �o owo ita ini ekededi oro es �it ayatde fi—oro ikp �of �onkeokpony �u
¯n edi ndite
¯n.
Se idude edi ke Abasi iyomke nny �in ida ndido ida¯n nny �in
inam¯nkp �o ke idi �ok us �u
¯n. Bible �od �oh �o ke akpana ‘owo kiet kiet
�ofi �ok nte akpakarade ndido esie ke edisana ido ye ukpono.’(1 Thessalonica 4:4) Ukem nte “ini eke �emade ye ini eke �esua-de” �edude, akpana ini eke �enamde ida
¯n ye ini eke �em �umde
idem �ekama �edu¯nko. (Ecclesiastes 3:1-8) Ke akpanik �o, afo
emekeme ndikara ud �o¯n fo!
Edi nso ke akpanam edieke owo asakde fi ony �u¯n ob �upde fi
ke¯nkpaidem ete, “T �i
¯n akpanik �o
ise, ndi akanam unamke ida¯n?”
Kˆuyak idem enyek fi. Edieke
¯nkuk �ure se enye oyomde edi-de ndisak fi, emekeme ndid �o-h �o enye ete: “Ih, akanam nnam-ke ida
¯n. Ndien akam enenem mi
nditie ntre!” Mˆıd �ighe emekeme
ndid �oh �o, “Mbubehe mi edi oro; nsinemeke ye owo.”� (Mme¯Nke 26:4; Colossae 4:6) Ke
¯nka
¯n eken, emekeme ndikere ke
odot ada ini �ob �or �o mb �ume oro enye ob �upde fi. Ke edide ntre,emekeme ndinam se afo en �imde ke akpanik �o a
¯nwa
¯na enye.
Ndi emekeme ndikere mba¯na
¯nkp �o e
¯nwen oro ekpet �i
¯nde
ke ini owo asakde fi ony �u¯n ob �upde ete, “T �i
¯n akpanik �o ise, ndi
akanam unamke ida¯n?” Edieke edide ntre, wet ke idak emi.
ı..................................................................................................
..................................................................................................
�Os �o¯nurua En �o
Didie ke esitie Abasi ke idem ke ini mme owo �ebierede ndi-nam ida
¯n mbemiso �ed �ode nd �o? �Of �on, da nte ke emedep
¯nkp �o
�¯
Nk �o emeti ke Jesus okododop uyo ke ini Herod okob �upde enye mb �ume. (Luke23:8, 9) Esif �on �edodop uyo edieke �eb �upde owo mb �ume emi m
ˆınyeneke uf �on.
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 152
¯nkparawa owo �eb �up
Kˆud �uk nd �uk ye mbon oro
mˆıd �uhe eti uwem, idem
�okp �ok �om mm �o �ed �oh �o keimetiene in �im se afoen �imde ke akpanik �o.
ITEM�
oro oyomde ndin �o ufan fo. Edi ke ini mˆun �oh �o enye ka
¯na, enye
atat ekwo oro ke ntak �okp �os �o¯n nduaidem. Ndi es �it ikpayatke
fi? Kere ndien nte ekpetiede Abasi ke idem edieke afo akpa-namde ida
¯n mbemiso �od �ode nd �o. Enye oyom ebet tutu afo �od �o
nd �o mbemiso anamde ida¯n.—Genesis 1:28.
Nso ke akpanam ke ini ida¯n �od �o
¯nde fi? Ke ndit �i
¯n ibio ibio,
kpep ndikara ud �o¯n fo. Oro is �o
¯nke ikan fi! B �o
¯n akam be
¯ne
Jehovah a¯nwam fi. Spirit esie ekeme ndinam ene
¯nede enye-
ne mfara ke idem. (Galatia 5:22, 23) Ti ke Jehovah “idis �in-ke mbon oro us �u
¯n mm �o m
ˆınyeneke ndudue baba eti
¯nkp �o
kiet.” (Psalm 84:11) Uyen kiet emi ekerede Gordon �od �oh �oete: “Ini ekededi oro
¯nkerede ke ndinam ida
¯n mbemiso nd �ode
=“Edieke owo ekededi . . . [enyenede] iw �uk
ke ubiere es �it esie ndis �o¯n �o mm �um itie
unana nd �o esie¯nkama, enye ayanam �of �on.”—1 Corinth 7:37.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Edieke mmenyomke ndinam idan tutu nd �o nd �o,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke mme ufan mi �enamde �os �on mi ndinam se nkebierede,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
nd �o ine¯nekede idi �ok, mmesike-
re nte emi edibiatde itie ebuanami ye Jehovah nny �u
¯n
¯nk �ut ke id �u-
he¯nkp �o ndomokiet emi okponde
ekem se¯nkpayakde abiat itie ebuana
mi ye Jehovah.”Edieke edide akanam unamke ida
¯n, oro iw �utke ke enyene
se if �inade fi. Ndinam oburob �ut ida¯n akam �odi �ok, edehe, ony �u
¯n
akama ndi �oi ut �ip. Ntre, kˆuyak se ererimbot �et �i
¯nde anam ekere
ke enyene se if �inade fi ke ntak emi anamde item Bible. Ediekeakade iso etie ntre unamke ida
¯n, udunyeneke idi �ok ud �o
¯n �o, eki-
kere ayana fi s �u¯n, ndien ke akande kpukpru
¯nkp �o, ayaka iso
enyene eti itie ebuana ye Abasi.
Ndinam ida¯
n mbemiso �od �odend �o etie nte nditat ekwo emi�ekedepde �es �ok fi ke ini owom
ˆıkam in �oh �o fi ka
¯na
54¯nkparawa owo �eb �up
˘ Afo ekere ke nso isinam ndus �uk owo �esak mbon oroakanam m
ˆınamke ida
¯n?
˘ Ntak emi esis �o¯nde owo emi akanam m
ˆınamke ida
¯n
ndika iso mm �um idem¯nkama?
˘ Mme uf �on ewe ke edinyene edieke om �umde idemakama tutu afo �od �o nd �o?
˘ Didie ke ekpet �i¯n uf �on edika iso mm �um idem
¯nkama
nn �o ekpri eyenuka?
AFO EKERE DIDIE?
Edieke edide amaduak ndid �o nd �o, wet ata akpan edu iba emiakpamade owo emi edid �ode enyene ny �un t �in se inamde amamme edu emi. Edieke m
ˆuyomke ndid �o nd �o kana, wet uf �on iba
oro ekemede ndib �o ke ndibet kana.
se nwetde nn �im1OWOISIOUDUOT
ı
55
Edieke �ob �or �ode “ih” ke ekededi ke otu mmemb �ume oro �eb �upde ke eny �o
¯n emi, k
ˆuf �ina idem
—inyeneke se if �inade fi! Se idude edi nte ke mmeukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo �ekeme ndinamidem aduai fi, �ekeme ndinam fi of �uh �o ony �u
¯n �ekeme
¯nko ndinam idem etie fi ntre ntre. Im �ofi �ok ke ekesi-yoyom ndikabade ndi akwa owo, ndien idahaemi seekesiyomde oro �ot �o
¯n �o, edi emi ekeme ndinam idem
enyek fi. Ibuot 6 es �im 8 �eye¯nwam fi ese aba
¯na mme
ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo.
2MMEUKP �UH �ODEOROOK �UTDEKEIDEMFO
Ndi amama mme ukp �uh �odeoro �ot �on �ode ndik �ut ke idem fo?
ıO Ih O Ihih
Ndi ukp �uh �ode oro ok �utdeke idem fo sia �ot �on �ode ndik �ori
nkabade akwa owo esinam okopndobo, et �imede es �it, mme
anam idem enyek fi? O Ih O Ihih
Ndi emesida ekese ini ekereabana owo isio uduot? O Ih O Ihih
57
NDI akanam emetiene mbonubonmbufo �ow �or �o okod �u
¯n ke ebiet e
¯nwen?
Anaedi ndikp �o¯n ebiet kiet
¯nka e
¯nwen
ikememke utom. Ke ndit �im nt �i¯n, aka-
na �okp �o¯n kpukpru
¯nkp �o oro ekeme-
hede—uf �ok mbufo, uf �ok¯nwed mbufo,
ye mme ufan fo. Anaedi amaada fi ndus �uk ini mbem-
iso obufa¯nkan
¯nk �uk
mbufo ekemehede fi.
6
Nsinam idemokp �uh �ode mi
ntem?
“¯
Nk �oni �on nte usen �om �on okok �ure. Ikenemke mike idem. Okpos �ukedi emi nkesikopde nduaidemmbana nte nk �oni �onde, ibikpai ama esidoro mi keukot.
¯Nkamaha nte nketiede.”—Paul.
“ �Om �ofi �ok ke idem fo ke okp �uh �ode, ndien ekereke owo ndomokiet ifi �okke. Edi etise, owo oroekerede ke ikam iyom ndit �in se afo edimade
ndikop ob �up fi ete, ‘Nso ke okpokpon etakis �in ntem?’
¯Nkp �o emi anam fi b �ut tutu afo
ediyoyom ebiet emi ekped �ipde iso!”—Chanelle.
Ke ini eyen �ow �o¯n �ot �o
¯n �ode-t �o
¯n �o ndik �ori
¯nkabade akwa owo,
enye esik �ut ikp �o ukp �uh �ode ke idem esie. Esitie nte¯nkp �o eke
�ed �oh �ode ke enye �ow �or �o ke ebiet emi enye ekesid �u¯nde oko-
d �u¯n ke ebiet e
¯nwen. Emi esidi ata ini nduaidem �on �o ediwak
uyen! Edi eyen �ow �o¯n ndik �ori
¯nkabade akwa owo ekeme ndika-
ma nduaidem ye edit �imede es �it, ony �u¯n ekeme ndif �ina enye
ke nsonso oro. Nso isine¯nede it �ibe ke akpan ini emi ke uwem
fo—kpa ini emi esikamade nduaidem ye afanik �o¯n?
Eke IbanIkp �o ukp �uh �ode �esida itie ke ini eyena
¯nwan �ot �o
¯n �ode ndik �o-
ri¯nkabade akwa a
¯nwan. Oyok �ut ndus �uk ukp �uh �ode emi. Ke
uw �ut¯nkp �o, ndus �uk mm �o
¯nib �ok ke idem fo �eyenam idet �ot �o
¯n �o
ndit �ibe¯nkanade ndido ida
¯n fo.
¯Nko, oyok �ut ke eba, ekikoi, if �u-
hi, ye mbombom fo ke �ekponi. Idem fo ke okp �uh �ode �okp �o¯n
eke eyen �ow �o¯n, ke ony �u
¯n �ot �o
¯n �o nditie nte eke akwa a
¯nwan.
Kˆuyak emi akpa fi idem—inyeneke se if �inade fi. Mme ukp �uh �o-
de emi �ew �ut ke afo ke ebe¯ne idem �on �o ini oro edikemede ndi-
man eyen!Esis �it ini ke ama akakabade ekpri
¯nkaiferi, �oy �ot �o
¯n �o ndisi-
k �ut itieis �o¯n. Edieke m
ˆube
¯neke idem mf �on mf �on, akpan
¯nkp �o-
nt �ibe emi ke uwem fo ekeme ndinam idem enyek fi. Samanthaeti se iket �ibede in �o enye ete: “
¯Nkebe
¯neke idem ndomo esis �it
ke ini¯nk �ot �o
¯n �ode ndik �ut itieis �o
¯n.
¯Nkekere ke nsanake. Mma
nsine¯nede nt �uk idem ke ini nyerede mm �o
¯n sia
¯nkekere ke
mmedehe mbe nde. Ndifi �ok ke nyesik �ut itieis �o¯n ntem
kpukpru �ofi �o¯n ama
anam idem ene-¯nede enyek mi!”
Ndik �ori¯
nkabadeakwa owo etie ntendikp �o
¯n ebiet kiet
¯nkod �u
¯n
ke ebiet e¯
nwen—ediemekeme ndinam mmeukp �uh �ode oro �eyomde
59
Nte ededi, ti ete ke ndisik �ut itieis �o¯n ow �ut ke afo emekeme
ndiman eyen. Okpos �ukedi emi ediwak isua �edibede mbem-iso afo oyomde ndiman eyen, ndisik �ut itieis �o
¯n ow �ut ke afo
ke okpon akabade akwa a¯nwan. Kpa ye oro, idem ekeme
ndit �imede fi ke ini �ot �o¯n �ode ndisik �ut itieis �o
¯n. Kelli �od �oh �o ete:
“Ndi �ok¯nkan
¯nkp �o oro �ok �ow �or �ode mi ekedi nte ke mmekeme
ndikop inemes �it idahaemi, ntise nt �o¯n �o ndif �uh �o. Ama ene
¯ne-
de abiak mi sia¯nk �ofi �okke se ikpanamde
¯nkop inemes �it of �uri
uwemeyo edi ntua of �uri okoneyonte nyom ndikpakpa!”
Edieke etiede fi ke idem ida-haemi nte ekesitiede Kelli, nye-ne ime. Nte ini akade, �oy �ofi �okse akpanamde man mme ukp �u-h �ode emi �emehe fi. Annette emiedide isua 20 �od �oh �o ete: “Ke nte-ti ini emi
¯nkedide ndifi �ok ke se
ikam inamde mi ndi¯nwan edi
emi ye nte ke emi esit �ibe sia Je-hovah �on �o mi ukeme uman eyen. Esida ini mbemiso ndit �oiban�efi �okde
¯nkp �o emi, esiny �u
¯n �os �o
¯n ndus �uk mm �o, edi nte ini aka-
de ukp �uh �ode emi eyemehe fi.”Ndi �om �ot �o
¯n �o ndik �ut ndus �uk ukp �uh �ode oro it �i
¯nde iba
¯na mi
ke idem fo? Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet mb �ume ekededi oroenyenede aba
¯na mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo.ı .....
..................................................................................................
..................................................................................................
Eke IrenowoEdieke edide erenowo, idem eyene
¯nede okp �uh �ode fi ke ini
�ot �o¯n �ode ndik �ori
¯nkabade akwa owo. Ke uw �ut
¯nkp �o, sia aran
awakde fi ke idem, mb �o¯n �ekeme ndiw �o
¯n �o fi ke idem �eny �u
¯n
�ebon fi mb �on.� Matt emi edide isua 18 �od �oh �o ete: “Esine¯ne-
� Mb �o¯n �esiw �o
¯n �o iban
¯nko. Owo ekeme ndise mba
¯na mf �ina emi edieke enye et �im-
de akama idemesie.
60¯nkparawa owo �eb �up
Ndus �uk ndit �ow �o¯n �esit �o
¯n �o
ndik �ut nte idem mm �ookp �uh �orede ke ini mm �o�es �imde isua itiaita, edimbon eken �esis �im isuaef �it mbemiso �et �o
¯n �ode
ndik �ut eke mm �o. Isid �igheukem ye kpukpru owo.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
de abiak mi ndik �ut nte mb �o¯n �ew �o
¯n �ode �ef �uk mi idem. Esitie
nte ndu ke iso ek �o¯n, ndien ana ntuak nda
¯n
¯nwana. Mfi �okke
`mm
ˆe mb �o
¯n emi �eyekpa
¯na ke idemm �o m
ˆıd �ighe �ebon mi mb �on;
mfi �okke¯nko
`mm
ˆe mme owo �eyese mi ke us �uh �ode ke ntak emi
mb �o¯n �ew �o
¯n �ode mi ke idem.”
Nte ededi, id �ighe kpukpru ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo�edif �ina fi. Anaedi omok �ut ke �om �ot �o
¯n �o ndikpon nny �u
¯n
¯nkop
odudu¯nkan nte ekesikopde, ndien etie nte afara fo ke atara
¯nko.
¯Nko, idet ekeme ndif �ut fi ke ukot, es �it, iso, ye ke
¯nkpafa-
ha. Nte ededi, id �ighe uwak idet oro �ef �utde fi ke idem ke �eda�ebiere ke edi erenowo; idet edi
¯nkp �o uf �ok.
Sia mˆıd �ighe kpukpru itie ke idem fo edik �ori ke ukem udo-
mo, ekeme nditie fi mf �ina mf �ina ke idem. Dwayne �od �oh �o ete:“
¯Nkeye nte a
¯nwambana emi �odu �ode od �uk aran. Eketie nte
¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke ub �ok ye ukot mi iny �imeke ndinam semfre mi etemede mm �o.”
Ke ini edide¯nkp �o nte isua 14, 15,
`mm
ˆe 16, uyo fo �oy �ot �o
¯n �o
ndikpon, edi emi edidi s �u¯ns �u
¯n. Ndus �uk ini, ekeme ndidi ke et �i
¯n
ik �o ke akamba uyo, etise uyofo okp �uh �ode etie nte eke eyen-�ow �o
¯n, ndien emi ekeme ndinam
fi b �ut. Edi kˆuyak oro af �ina fi. Nte
ini akade, uyo fo iditiehe ntreaba. Nte ededi, b �ut idine
¯neke-
de inam fi edieke ekpepde ndisi-tuak inua imam ke ini oro et �i-bede.
Nte mme ndido ubon eyen
‘‘ Odu ediwak nkp �o emi �esif �inade owo nte enye�ok �oride, ndien ukemeke ndinenede mfi �ok nteidem fo editiede. Edi nte os �uk �ok �oride, eyekpepndise mbana mme ukp �uh �ode oro ok �utde keidem fo ony �un ama mm �o.
’’—Annette
Nsinam idem okp �uh �ode mi ntem? 61
Nte �ot �o¯n �ode ndik �ori
¯nw �or �o owo, k
ˆus �ine �of �o
¯n
oro ekemede ndidemedembon e
¯nwen ud �o
¯n ida
¯n.
S �ine �of �o¯n emi “ow �utde iso
o-b �ut ye eti ibuot” kpukpruini.—1 Timothy 2:9.
ITEM �
fo �ek �oride, ndido ida¯n fo oyokpon, idet oyony �u
¯n et �ibe akanade
enye. Mme ndido emi �eyet �o¯n �o ndinyene nsene. Ediwak mili �on
nsen emi owo mˆıkemeke ndik �ut ke ata eny �in �ed �o
¯n �o ke nsene
emi esiw �or �ode erenowo ke idem ke ini enye anamde ida¯n. Ke
ini nsen nsene emi osobode ye nsen eyen oro odude¯nwan ke
idem, enye ekeme ndinam¯nwan oyomo.
Nsene emi �esit �o¯n �o ndiwak fi ke idem. Ndus �uk �esitak �ed �o-
¯n �o fi ke idem, edi ke ini ke ini, ndus �uk �ekeme ndiw �o
¯n �o fi ke
idem ke ada¯naemi os �uk edede ke okoneyo. Emi id �ighe esen
¯nkp �o. Kamse, Bible et �i
¯n aba
¯na nsene ndiw �or �o erenowo ke
idem. (Leviticus 15:16, 17) Emi ow �ut ke mme ndido ubon eyenfo ke �ef �of �on ye nte ke afo ke okpon akabade akwa erenowo.
Ndi �om �ot �o¯n �o ndik �ut ndus �uk ukp �uh �ode oro it �i
¯nde iba
¯na mi
ke idem fo? Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet mb �ume ekededi oroenyenede aba
¯na mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo.ı .....
..................................................................................................
..................................................................................................
Ndise Mba¯na Nte Etiede Fi ke Idem
Nte mme ndido ubon eyen �ek �oride,¯nkparawa �esit �o
¯n �o ndi-
d �uk¯nkaiferi eny �in,
¯nkaiferi �esiny �u
¯n �et �o
¯n �o ndid �uk
¯nkparawa
eny �in. Matt �od �oh �o ete: “Ke mma¯nk �ot �o
¯n �o ndikpon
¯nw �or �o
owo, mma nt �o¯n �o ndik �ut ke ndiye iban �ey �oy �oh �o kpukpru ebiet.
Edi ama abiak mi ndifi �ok ke¯nkemeke ndibre ima ye owo mm �o
ndomokiet tutu nne¯nede
¯nkpon owo.” Ke ibuot 29, iyeneme
iba¯na or �uk
¯nk �ori enye emi. Edi idahaemi, fi �ok ete ke oyom
ekpep ndim �um idem¯nkama ke ini ida
¯n �od �o
¯nde fi. (Colossae
3:5) Okpos �ukedi emi esis �o¯nde, afo emekeme ndikara ud �o
¯n
emi!
Nte os �uk �ok �oride man akabade akwa owo, ekeme ndiyom
=“Nyotoro fi koro afo akanamde mi ke ut �ibe ut �ibe
us �u¯n emi enyenede nd �ik.”—Psalm 139:14.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
62¯nkparawa owo �eb �up
Edieke afo etiede nte Beth`
mmˆe Dennis, �ow �or �o ekikere inaha
fi s �u¯n. Akpama ndifi �ok
¯nkp �o mba
¯na ida
¯n, edi ete ye eka fo emi
�ekam �ekemede ndi¯nwam fi ke afo m
ˆumaha ndib �up. Ediwak
¯nkp �o
ke �et �imede fi es �it:
Didie ke mm �o �edise mi?
“Nyomke mb �ume emi mb �upde mm �o anam mm �o �ekere keenyene se nnamde.”—Jessica.
“Mm �o �eyom fi aka iso edi eti eyen �ow �on, ndien usen ekededioro �ot �on �ode ndineme nkp �o mbana idan ye mm �o, mm �o �ekereke etie nte �om �ot �on �o ndibiara.”—Beth.
Didie ke mm �o �edinam¯nkp �o �eba
¯na se mb �upde mm �o?
“Nsikere ke ete ye eka mi idibetke nk �ure se nnyenede ndit �in,ke mm �o �eyes �os �op �ekere ke enyene se inamde mb �up mb �umeoro �eny �un �et �on �o ndikaha mi ye ik �o.”—Gloria.
“Ete ye eka mi isid�ipke nte etiede mm �o ke idem, ntre nsiyom-ke ndik �ut mm �o �eb �opde iso ye ami sia �ekerede ke enyene sennamde ndue. Ke ndit�im nt�in, ekpedi ke nt�in ik �o mi ke inua, pa-pa ke ekere esiemm �o se edit �inde ida inenede mi.”—Pam.
Ndi mm �o �eyeda se nt �i¯nde ke us �u
¯n e
¯nwen?
“Mm �o �ekeme ndiyat es�it �eny �un �et �on �o ndib �up ut �o mb �ume nte,‘Ndi esid �on fi ndinam idan?’ mıd�ighe ‘Ndi mme ufan fo �esif �ina fi�ete anam idan?’ Edi akam ekeme ndidi okony �un obob �up man�ofi �ok.”—Lisa.“Iso ete mi esikp �uh �ode ini ekededi oro nsiakde akpawara
eny�in. Ntise, enye �ot �on �o ndin �o mi item mbana idan. Mmesikere,‘Papa, nkuk �ure se nket�inde ekedi ke akparawa oro eye. Nket�in-ke nkp �o ndomokiet mbana nd �o mme idan!’ ”—Stacey.Etie nte ayama ndifi �ok ke ete ye eka fo �ekeme ndikop b �ut ndi-
neme¯nkp �o mba
¯na ida
¯n ye afo kpa nte afo esikopde b �ut ndineme
nt �ot �o¯n �o didie nneme oro
aba¯nade ida
¯n ye papa
`mm
ˆe mama?
“Edieke nnyenede mb �umemba
¯na ida
¯n, ndib �upke ete
ye eka mi.”—Beth.
“¯
Nkpekemekendit �o
¯n �o or �uk nneme
emi.”—Dennis.
Nsinam idem okp �uh �ode mi ntem? 63
ye mm �o! Ekeme ndidi oro edi ntak emi¯nkp �o nte owo itiaba ke otu
ete`
mmˆe eka duop emi �ekedade �enam nd �u
¯n �ode, ke �ebaharede
ukem ukem, �eked �oh �ode ke ima ineme¯nkp �o iba
¯na ida
¯n ye ndit �o
mmim �o, edi ke ini �ekeb �upde ndit �o mm �o,¯nkp �o nte owo ina
¯n ke otu
duop, ke �ebaharede ukem ukem, �ekeny �ime ke ima inyene ut �o nne-me oro.
Se idude edi ke ekeme ndidi ete ye eka fo idimaha ndineme¯nkp �o ye afo mba
¯na ida
¯n. Ke ediwak idaha, ekeme ndidi ete ye eka
mm �o ikesimaha ndineme¯nkp �o mba
¯na ida
¯n ye mm �o. Inamke
¯nkp �o
`mm
ˆe nso idi ntak, k
ˆuy �ire ete mm �o �et �o
¯n �o nneme emi ye afo. Edi-
eke enyenede uko �ot �o¯n �o nneme emi ye ete ye eka fo, emi ekeme
ndida uf �on ns �ok fi ye mm �o. Didie ke ekeme ndinam oro?
Nte ekemede ndit �o¯n �o or �uk nneme emi
Ete ye eka fo �ene¯nede �enyene ifi �ok �eba
¯na
¯nkp �o emi �eny �u
¯n
�ekeme ndin �o fi nti item. Edi oyom �ofi �ok nte �okp �ot �o¯n �ode or �uk nne-
me emi. Domo ndinam se itienede mi ise:
1 Sianete`
mmˆeekafokeokpos �ukediemi �os �o
¯ndefindit �i
¯n se if �inade
fi,keakpamandinyenennemeyeenye. “Inuaododobimindinemembana nkp �oemisia nkerekeemiekemendinammbufo �ekere . . .”
2 Ekem sian ete`
mmˆe eka fo se inamde oyom ndinyene nneme
yeenye. “Edimmenyenemb �ume,ndien nkpamaediafo �ob �or �omimb �umeemiutukeowoenwen.”
3 Ekemt �i¯n se if �inadefi. “Mb �umemiedi . . .”
4 Keut �it nnemeoro, t �i¯n
¯nkp �oemiedinamdeenyeoyomndisinyene
nnemeyeafo. “Edieke nkp �oenwenaf�inademi,ndimmekemendi-fiakndib �upfi?”Okpos �ukedi emi �ofi �okde ke ib �or �o esie edidi ih, ndikop nte ete
`mm
ˆe eka fo �ob �or �ode fi ntem ayanam ekeme ndinyene nnemeye
enye ini ekededi oro¯nkp �o afiakde af �ina fi. Mm �odo, domo se it �i
¯nde
emi se! Emekeme ndiny �ime ye se Trina emi edide isua 24 idaha-emi et �i
¯nde. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini
¯nkenyenede nnemeye Mama,
mmeti nte¯nkekerede ke ekpedi mma mfi �ok
¯nkpekenemeke or �uk
¯nkp �o emi ye enye. Edi idahaemi, mmenem es �it sia eka mi iked �ipke
mi¯nkp �o ndomokiet. Nneme oro ene
¯nede a
¯nwam mi!”
64¯nkparawa owo �eb �up
Nte ns �uk nkponde, edu oro oyomde nnenedennam ukp �uh �ode edi
.................................................................................................................................
Se ndinamde man nka iso nk �ori ke nkan eke spirit edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
ekpep nte ekpesede aba¯na nte etiede fi ke idem. Ke uw �ut-
¯nkp �o, ekeme ndisitie fi ke idem nte ke uw �or �oke
¯nkp �o ndomo-
kiet. Ediwak uyen �esiwak ndikop ndobo ye �okp �os �o¯n mf �uh �o. Ke
mme ut �o ini emi, �okp �of �on et �i¯n nte etiede fi ke idem �on �o ete ye
eka fo`
mmˆe akwa owo e
¯nwen emi ekemede ndiberi edem. Wet
eny �i¯n akwa owo emi afo ekemede ndit �i
¯n nte etiede fi ke idem
nn �o ke idak emi.
ı..................................................................................................
¯Nk �ori Emi �Of �onde Akan
Ata akpan¯nk �ori emi anade anam isa
¯nake
¯nkp �o ye nte afo
�oni �o¯nde, nte idem
`mm
ˆe iso fo etiede, edi aba
¯na nte afo okpo-
dude uwem—nte ekpekerede¯nkp �o, nte ekpesede aba
¯na mme
¯nkp �o oro �ed �o
¯nde fi, ndien ke akande kpukpru, nte akpanamde
¯nkp �o Abasi. Apostle Paul �ok �od �oh �o ete: “Ke ini
¯nkedide eyen-
�ow �o¯n,
¯nkesit �i
¯n ik �o nte eyen �ow �o
¯n,
¯nkere
¯nkp �o nte eyen �ow �o
¯n,
¯nk �ok ibuot nte eyen �ow �o
¯n; edi ke emi mma
¯nkokpon
¯nw �or �o
owo, mm �odu �o¯n �o mme ido uyen.” (1 Corinth 13:11) Nso ke
ikpep ito emi? Ikpep nte ke id �ighe nditie nte akwa owo edi¯nkp �o, edi akam edi ndinam
¯nkp �o nte akwa owo, ndit �i
¯n ik �o nte
akwa owo, ndiny �u¯n
¯nkere
¯nkp �o nte akwa owo. K
ˆuyak mme
ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo �ef �ina fi tutu afo efre aba¯na nti
edu emi akpanade enyene!Ti
¯nko ete ke Abasi “ese es �it.” (1 Samuel 16:7) Bible �od �o-
h �o ke Edidem Saul ama �oni �o¯n ony �u
¯n eye, edi enye ikanam-
ke �of �on idem ke ini enye mˆıked �ighe edidem. (1 Samuel 9:2)
Edi Zacchaeus iketiehe nte Saul. Okpos �ukedi emi enye ‘oko-m �uh �ode’ etieti, enye ama ene
¯nede es �in ukeme man okp �uh �ode
uwem esie ony �u¯n akabade edi mbet Jesus. (Luke 19:2-10)
Nte a¯nwa
¯nade, edu uwem owo akam ene
¯nede edi akpan
¯nkp �o
akan.Se idude edi: Id �uhe eti
¯nkp �o ndomokiet emi afo ekemede
ndinam man okpon inikiet inikiet`
mmˆe �ok �ori s �u
¯ns �u
¯n. Ntem,
utu ke ndisasua`
mmˆe ndikop nd �ik mba
¯na mme ukp �uh �ode emi
ok �utde ke idem fo, kam ne¯nede ma mm �o ny �u
¯n kpep ndisituak
inua imam ke ini ok �utde mm �o. Mme ukp �uh �ode emi id �ighe ud �o-¯n �o iny �u
¯n id �ighe afo edi akpa owo emi �ok �oride �ow �or �o owo.
Kˆuf �ina idemfo;
¯nkp �o idinamke fi. Ke ama ekese aba
¯na mme
mf �ina emi ukp �uh �ode emi �edade �es �ok fi, nte ini akade afo aya-kabade ata akwa owo!
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam edieke mˆumaha
nte etiede ke ini esede idemfo ke uk �utiso? Didie ke ekemendinyene nnennen ekikere mba
¯na nte etiede?
66¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi esis �o¯nde eyen �ow �o
¯n ndise mba
¯na mme
ukp �uh �ode oro enye ok �utde ke idem esie ke ini enye�ot �o
¯n �ode ndik �ori
¯nkabade akwa owo?
˘ Ke otu mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo, ewe�os �o
¯n fi akan ndise mba
¯na?
˘ Ntak emi ima emi amade Abasi ekemede ndib �it keini �ot �o
¯n �ode ndik �ori
¯nkabade akwa owo, ndien nso ke
akpanam man emi okˆut �ibe?
AFO EKERE DIDIE?
7
Nso ke¯nkpanam
ediekemmemmahante ntiede?
Ndi umaha nte etiede?ıO Ih O Ihih
Ndi akanam emekere ke akpanaaka usiakidem man �enam fi enenede
eye, mıd �ighe ndi emekere keakpana enenede asasat udia sia
mumaha nte idem fo etiede? O Ih O Ihih
Nso ke okpokp �uh �ode keidem fo edieke ekpekemede?
(S �in idi �on �o ke se mumaha ke idem fo.)
Uni �onNte idem fo etiedeUduot ikp �okidem
UbomIdetUyo
EDIEKE �ob �or �ode ihkeakpayeudianamb �umeoroony �u¯n es �inde
idi �o¯n �o ke
¯nkp �o ita
`mm
ˆe akande oro ke �oy �oh �o mb �ume ita, kere
¯nkp �o emi ise ke us �u
¯n e
¯nwen: Akam etie nte afo udi �okke mbon
e¯nwen ke eny �in nte ekerede. Edieke m
ˆukpemeke, emekeme
ndinam¯nkp �o mbe ub �ok ony �u
¯n et �imede es �it aba
¯na nte idem fo
etiede.Ke ndit �im nt �i¯n, nd �u
¯n �ode kiet oro �ekenamde ama ow �ut ke
ndikpon ubom esinam ediwak¯nkaiferi nd �ik akan ek �o
¯n nuclear,
kansa,`
mmˆe idem ete ye eka mm �o ndikpa!
Edi akpanik �o ke nte afo etiede ekeme ndinam ada idem-fo ke
¯nkp �o
`mm
ˆe ese idemfo ke us �uh �ode
—ony �u¯n ekeme ndinam mbon e
¯nwen
�eda fi ke¯nkp �o
`mm
ˆe �ese fi ke us �uh �o-
de. Maritza emi edide isua 19 �od �o-h �o ete: “Mma
¯nkpon ndik �ut ke adiaha
ye udu¯nwan eka mi �ene
¯nede �eye, edi
ami¯nkebiet aba
¯n. �Ema �esisakmi eti-
eti ke uf �ok¯nwed. Nte
¯nkp �o eke
�ed �oh �ode ke oro ikemke, eyen-eka eka mi ekesikot mi Chubs,kpa eny �i
¯n emi enye ekesiny �u
¯n
okotde ekpri ebua esie emi eke-ne
¯nerede okpon ubom.” Ukem
oro ke ekedi ye Julie emi edideisua 16. Enye �od �oh �o ete: “Eyenkiet ke uf �ok
¯nwed nny �in ama esi-
sak mi ony �u¯n �od �oh �o ke ntiai
edetnte ekumbakara.Okpos �uk-edi ik �o esie m
ˆıkene
¯nekede if �ina
mi, se enye eket �i¯nde ama anam
mi b �ut, ndien tutu es �im emi ns �ukmmaha nte edet mi etiede!”
Ndi emekere¯nkp �o emi akan
nte ekpekerede?Idi �okke ndikere mba
¯na nte afo
etiede. Ke ndit �im nt �i¯n, Bible et �i
¯n nti
Nte afo adadeidemfo ekeme nditie
nte emi owo ekpesedeidemesie ke uk �utiso
oro mˆıf �onke
68¯nkparawa owo �eb �up
¯nkp �o aba
¯na ediwak ndiye iban ye iren, es �inede Sarah, Rachel,
Joseph, David, ye Abigail. Bible �od �oh �o ke¯nwan kiet emi ekeke-
rede Abishag ama “eye ata etieti.”—1 Ndidem 1:4.Edi ediwak uyen �esikere �eba
¯na nte mm �o �etiede �ekan nte
�ekpekerede. Ke uw �ut¯nkp �o, ndus �uk ndit �oiban �ekere ke uyai
�ow �or �o owo ndine¯nede
¯nkpri idem, ndien iban emi �etiede esa
¯n
esa¯n, oro isik �utde ke
¯nwed usuanetop
¯nkp �ourua anam etie nte
emi edi akpanik �o. Edi mm �o �ekoi �efre ke enyene mme¯nkp �o oro
�esinamde man ndise oro �ene¯nede �eye ntre, ut �o nte, ndida k �om-
puta nsio¯no ndo ekededi oro mm �o �enyenede ke ndise oro mfep
ye nte ke ndiye iban oro �esidia ata esis �it udia kpukpru usenman �etie nte mm �o �etiede oro! Kpa ye oro, es �it ekeme ndit �ime-de fi edieke emende idemfo okodomo ye mbon oro esik �utde ke¯nwed. Nso ke akpanam edieke edide enyene akpan
¯nkp �o emi
anamde okˆuma nte etiede? Akpa ka
¯na, �of �on et �im ese nte afo
etiede.
Ndi Emet �im Ese?Ndi akanam emese idemfo ke
uk �utiso emi mˆıf �onke? Se edik �ut-
de oyokpon`
mmˆe ekpri akan nte
afoakam etiede. Edi id �ighe nte afoetiede edi oro.
Kpas �uk ntre, id �ighe nte edi-wak uyen �esede idemm �o ke mm �o�etie. Kere ba
¯na emi: Ke nd �u
¯n �ode
kiet oro �ekenamde,¯nkp �o nte owo
itiokiet ke otu ndit �oiban duop, ke
‘‘ Ke anyan ini, �ema �esisak mi �ete ke eny �inmi �ekpokponi. Mma nkpep ndisitiene nsak, mmansiny �un ns �on �o idem mi es �it sia mfi �okde kemmenyene ndus �uk nti edu. Mmekpep ndima ntentiede. Mmama or �uk owo oro ndide.
’’—Amber
Nso ke¯nkpanam edieke mmemmaha nte ntiede? 69
Ndus �uk ntaifi �ok �ed �oh �o keedieke etiede bi �o
¯n man
etek ubom ke idem fo�oy �ofi �ok ke udiaha abaudia nte ekesidiade,ndien ke ekeme ndidiidiyakke ekpri udia oroadiade �os �op ataha. Emiayanam afiak �ot �o
¯n �o
ndikpon ubom.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
�ebaharede ukem ukem, �eked �oh �o ke imokpon ubom ikaha, ke iniedide
¯nkp �o nte owo iba kp �ot ke otu mm �o, ke �ebaharede ukem
ukem, �ekene¯nede �ekpon ubom. Ke nd �u
¯n �ode e
¯nwen,
¯nkp �o nte
owo ition ke otu iban duop, ke �ebaharede ukem ukem, �ekekereke imokpon ubom ikaha, ke ini mm �o m
ˆıkakam idianake ob �uk ke
idem!
Ndus �ukmmeanam-nd �u¯n �ode �ed �oh �o keata ediwakndit �oiban
emi �esit �imerede es �it �ekere ke imokpon ubom ikaha ikam ikpon-ke nte mm �o �ekerede. Nte ededi, ekeme ndidi se it �i
¯nde emi is �uk
i¯nwamke fi edieke edide omokpon ubom ke akpanik �o. Edieke
edide ntre, nso ikeme ndidi ntak?
Ekeme ndidi nsenubon edintak. Obot ndus �uk owo anammm �o �etie esa
¯n esa
¯n. Edi edi-
eke nsenubon fo anamde okponubom, �ow �or �o owo ikanamke fiman enyene esa
¯n esa
¯n idem.
Idem ke ini okponde ke nnen-nen udomo, ekeme ndis �uk ntie finte omokpon akaha. Ndisis �i
¯ne-
de idem nny �u¯n ndia nti udia eke-
me ndinam fi etek, edi id �uhe seekemede ndinam man okp �uh �o-de obot fo.¯
Nkp �o e¯nwen ekeme ndidi
mme ukp �uh �ode oro �esik �utde keini eyen �ow �o
¯n �ot �o
¯n �ode ndik �ori
¯nkabade akwa owo. Ke ini ekpri
eyena¯nwan �ot �o
¯n �ode ndik �ori
¯nkabade akwa a
¯nwan, enye esit �o-
¯n �o ndikpon idem
¯nkan nte ekesidide. Ke ediwak idaha, emi esi-
kp �uh �ode nte ini akade, ndien eyena¯nwan isua 11
`mm
ˆe 12 emi
enyenede idem es �it ekeme ndine¯nede nye ke ini enye �ow �or �ode
¯nkaiferi. Ke
¯nka
¯n eken, nso ke akpanam edieke or �uk udia oro
adiade`
mmˆe unana edis �i
¯nede idem anamde ekpri
`mm
ˆe okpon
idem? Nso ke akpanam edieke ok �utde ke �of �on etek mbak udu-d �o
¯n �o?
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 10 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 10 KE EBOHO 170
¯nkparawa owo �eb �up
Ke ini odomode nditekubom . . .
˘ Kˆutre ndisidia udia
usenub �ok. Edieke etrede,bi �o
¯n emi edid �o
¯nde fi
ekeme ndinam akam adia¯nkp �o akan nte akpadiade.
˘¯
Nw �o¯n �oy �oh �o akrasi
mm �o¯n kiet mbemiso
adiade udia. Emi ayanambi �o
¯n ok
ˆune
¯nede �od �o
¯n fi
ony �u¯n anam ok
ˆune
¯nede
udia¯nkp �o.
ITEM�
Kˆunam
¯Nkp �o Ube Ub �ok
Bible ene¯nede es �in ud �o
¯n �on �o nny �in ete ‘ifara ke idem.’
(1 Timothy 3:11) Mm �odo, kˆuma nditie bi �o
¯n
`mm
ˆe ndisasat udia
¯nkaha.Etie nte mf �on
¯nkanus �u
¯n nditekubomedi ndisidia nti udia
ke nnennen ini ndisiny �u¯n ns �i
¯nede idem ke udomo oro �of �onde.
Uf �on id �uhe nditiene mbon e¯nwen nsat udia. Ke uw �ut
¯nkp �o,
mme ib �ok �edu emi �ekemede ndinambi �o¯n ok
ˆus �op �od �o
¯n fi, edi idi-
b �ighike idem fo eyemehe ye mme ib �ok emi, ony �u¯n afiak eketie
nte ekesitiede. Mˆıd �ighe, ib �ok ekeme ndinam udia ok
ˆus �op ataha
fi ke idem, ndien oro ekeme ndinam ene¯nede okpon, owo it �i
¯n-
ke-t �i¯n mme mf �ina eken oro ndus �uk owo �esisobode ut �o nte isi �o
¯n,
ud �o¯n �o
¯nko
¯n
¯nko
¯n iy �ip, �okp �os �o
¯n edit �imede es �it, ye mbumehe.
�Ekeme ndit �i¯n ukem emi
¯nko mba
¯na mme ib �ok oro �esisio
¯node
owo mm �o¯n ke idem
`mm
ˆe mme ib �ok emi �esinamde udia �os �op
ataha owo ke idem.
Edi ndisidia nti udia ke nnennen ini, ndisiny �u¯n ns �i
¯nede idem
ke us �u¯n oro �of �onde ayanam eye ony �u
¯n okop idem inem. Ndisi-
s �i¯nede idem ke nnennen udomo kpukpru urua eyene
¯nede enye-
ne uf �on �on �o fi ony �u¯n anam idem �os �o
¯n fi. �Okp �ok �om ekeme ndi-
sa¯na nto efak kiet ns �im e
¯nwen
`mm
ˆe ndid �ok nny �u
¯n ns �uh �ode
obot, oro ekem.
Kpeme Mbak Udud �o¯n �o Anorexia!
Ndus �uk uyen �esis �in ibuot �es �in it �o¯n �eyom nditek ubom, ndien
oro esinam mm �o �ed �o¯n �o ud �o
¯n �o emi �ekotde anorexia, kpa ud �o
¯n �o
emi esinamde owo ekere ke imokponubom ikaha, ke ntem ima-ha ndidia udia. Masami ama enyene ud �o
¯n �o emi, ndien ke �ema
�ekes �ob �o enye idem ke �ofi �o¯n ina
¯n, enye �ok �od �oh �o ete: “Ke ini
mme owo �ed �oh �ode ke idem �os �o¯n mi, nsikere ke mmafiak nt �o
¯n �o
ndikpon ubom. Ke mme ini ntre, mmesitua nny �u¯n nd �oh �o ke
es �it mi nte, ‘Ubaha nte¯nkpekemede ndifiak ntie nte
¯nkesitiede
=“Owo ese se enye ok �utde ke eny �in; edi
Jehovah ese es �it.”—1 Samuel 16:7.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Nso ke¯nkpanam edieke mmemmaha nte ntiede? 71
Nyenenede nse mbana ns �onidem mi ediekennamde mme nkp �o emi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Nte ndisis �inerede idem kpukpru urua edi emi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
—ndifiak nnyene idem oro¯nkenyenede ke �ofi �o
¯n ina
¯n emi �eke-
bede!’”Anorexia ekeme ndit �o
¯n �o owo, edi enye ifi �okke. Ke uw �ut-
¯nkp �o, ekpri eyena
¯nwan ekeme ndit �o
¯n �o ndisasat udia man etek
esis �it. Edi, ke enye ama eketek es �im idaha idem oro enye okpo-yomde, enye ekere ke akpana ifiak itek. Eyen mbon ese idem keuk �utiso ony �u
¯n okp �uk afara ete, “Ns �uk
¯nkpokpon ubom!” Ntre,
enye ebiere ndifiak ntek esis �it. Ekem afiak anam. Amana anam.Nte anorexia esit �o
¯n �ode edi oro.
Edieke ok �utde mme¯nkp �o emi �ew �utde ke emenyene ud �o-
¯n �o emi
`mm
ˆe mf �ina e
¯nwen emi aba
¯nade udia, �okp �of �on oyom
u¯
nwam. T �i¯n se if �inade fi n �o ete
`mm
ˆe eka fo
`mm
ˆe akwa owo
e¯nwenemi afoekemede ndiberi edem.
¯Nke Bible kiet �od �oh �o ete:
“Ata ufan amama ufan kpukpru ini, ony �u¯n edi eyeneka emi
amanade �on �o ini nnaneny �in.”—Mme¯
Nke 17:17.
Se Ata Uyai EdideEdieke et �imde ese, oyok �ut ke Bible ine
¯nekede it �i
¯n
¯nkp �o iba-
¯na uyai ye nte owo etiede ke eny �o
¯n idem. Utu ke oro, nte owo
etiede ke es �itidem anam owo eye`
mmˆe ok
ˆuye ke eny �in Abasi.
—Mme¯
Nke 11:20, 22.
Da Absalom eyen Edidem David ke uw �ut¯nkp �o. Bible �od �oh �o
ete: “Baba owo eke eyede nte Absalom ikod �uhe ke of �uri Israel,eke �etorode etieti. Enye inyeneke baba ndo kiet �ot �o
¯n �ode ke
ikpat tutu es �im et �i¯nibuot esie.” (2 Samuel 14:25) Kpa ye oro,
akparawa emi ekedi owo abia¯na. Nta
¯nidem ye uyom ikp �o
¯nkp �o
�ema �enam enye oyom ndib �o edidem emi Jehovah ekemekdeitie. Ke ntem, Bible it �i
¯nke eti
¯nkp �o iba
¯na Absalom, edi �od �oh �o ke
enye ikanamke akpanik �o ye nte ke enye akasasua ete esie tutuoyom ndiwot enye.
Akpan¯nkp �o akam edi nte ke “Jehovah odomo es �it”—ido-
moke nte etak is �in eyena¯nwan okponde
`mm
ˆe nte afara eyen-
eren atarade. (Mme¯
Nke 21:2) Ntre, kpa ye oro mˆıdi �okke ndi-
nam se ekemede man eye, se ikam idide akpan¯nkp �o ikan edi
edu fo. Ke ndit �im nt �i¯n, ndinyene mme edu emi Jehovah amade
edinam fi ene¯nede eye ke eny �in mbon e
¯nwen, id �ighe ndikpon
etak afara`
mmˆe ndikpon etak is �in!
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ediwak uyen �esid �o¯n �o uy �ire uy �ire
ud �o¯n �o m
ˆıd �ighe �ebiomo ndo. Edieke emi et �ibede �on �o fi,
didie ke ekeme ndiy �o?
Nso ke¯nkpanam edieke mmemmaha nte ntiede? 73
˘ Ndi amama nte idem fo etiede?
˘ Nso idi ndus �uk¯nkpri
¯nkp �o oro afo ekemede ndinam
man amana eye?
˘ Nso ke ekpet �i¯n ye ufan fo emi m
ˆısimaha ndidia udia`
mmˆe emi esidiade udia akaha?
˘ Didie ke akpa¯nwam ekpri eyenuka enyene nnennen
ekikere aba¯na nte enye etiede?
AFO EKERE DIDIE?
KE JASON ama ekes �im isua 18, enye ama edifi �ok ke ime-nyene akamba ud �o
¯n �o ke nsia, kpa ud �o
¯n �o emi esibiakde owo
etieti. Ekeme ndidi afo¯nko emenyene uy �ire uy �ire ud �o
¯n �o m
ˆı-
d �ighe omobiomo ndo. Ekeme ndiyom ene¯nede es �in ukeme
man anam mme¯nkp �o oro mbon e
¯nwen m
ˆısidaha ke
¯nkp �o,
ut �o nte ndis �ine �of �o¯n, ndidia udia,
`mm
ˆe ndika uf �ok
¯nwed.
Uy �ire uy �ire ud �o¯n �o ekeme ndinam etie fi ke idem nte
¯nkp �o
eke �ed �oh �ode ke �es �in fi ke uf �ok-¯nkp �ok �obi. Emekeme ndikop
ndobo. Amakam ekeme ndikere`
mmˆe enyene se anamde
edue Abasi, mˆıd �ighe ekere
`mm
ˆe Abasi ene
¯nede oyom ndido-
mo fi nse`
mmˆe ayaka iso �os �o
¯n �o ada ye
im �o. Edi Bible �od �oh �o ke “owo ikeme-ke ndida idi �ok
¯nkp �o ndomo Abasi,
8
Ntak emi nsid �o¯n �ode
ntem-e?
“Ke ini edide eyen �ow �on, esitie nte idemenenede �os �on fi. Edi etise, idi �ok ud �on �oanam afo �ot �on �o ndikp �ot. Editie nte �om �o-s �on uken.”—Jason.
(Aka iso ke page 79)
Uy�ire uy �ire ud �o¯
n �oekeme ndinam etie
nte �es �in fi keuf �ok-
¯nkp �ok �obi,
edi Bible �on �ofi idoteny �in
74
DUSTIN, owo isua 22‘‘ Kenteti nte nkeberedeMamakeidemntua ke ini �ekesiandemi ke nditie ke nkp �oitie
mbon nkp �onnamkeof �uri eyouwemmi.¯Nkedi isua itiaita kp �ot ini oro.
Nd �o¯
n �o ud �o¯
n �o mmeme emi �ekotde musculardystrophy. Nsikemeke ndis �ine �of �o
¯n, ndiyere mm �o
¯n,
ndidia udia ke idem mi, nsiny �u¯
n¯
nkemeke ndime-nede ub �ok. Kpa ye oro, enyene mme
¯nkp �o oro
nsinamde emi �esin �ode mi inemes �it. Ntre,mmenyene ediwak ntak ndik �om Abasi.Mmesiwak ndiw �or �o a
¯nwautom, ndien ndi
asa¯
nautomunamutomke esop. Uwem ifekkemi. Nte ituakde ibuot in �o Jehovah, nny �ininanake se inamde ye se idoride eny �iniba
¯na. Mmene
¯nede ndori eny �in ke ‘ny �ofr �o nte
ayara edop’ ke obufa ererimbot Abasi.’’—Isaiah 35:6.
TOMOKO, owo isua 21‘‘ Ke ini nkedide isua inan kp �ot,abiaus �ob �o ama asian mi ke nnyene ndisik �imib �okemi �ekotde insulin ke of �uri eyouwemmi.
Isimemke utom owo emi �od �o¯
n �ode ud �o¯
n �oik �im a
¯nwan
¯nk �uh �o ndis �uh �ode udomo suka oro
odude enye ke iy �ip. Nsidiaha udia ke ini oro¯
nkpa-made ndidia, edi ke ini mmenyomke udia,�esid �oh �o ke ana
¯n
¯nwana ndia. T�o
¯n �o nte ud �o
¯n �o
emi �ok �ot �o¯
n �o mi, �ek �im mi ib �ok¯
nkp �o nte ut �imike-25,000; ub �ok ye if �uhi mi �editot �ut ke ntak�okp �os �o
¯n uk �imib �ok. Edi ete ye eka mi �e
¯nwammi
¯nkeme ndiy �o se it �ibede in �o mi. Mm �o �esitie idaraidara, idu �okke idoteny �in, �eny �u
¯n �enam mi mma
mme¯
nkp �o eke spirit. Jehovah �of �on ye ami. Ke ini idem �ok �on �o-de mi uta
¯nifia, mma mbiere ndinam utom uy �oh �o ini man nda
oro¯
nw �ut es �itek �omnn �o Abasi.’’Ntak emi nsid �o
¯n �ode ntem-e? 75
JAMES, owo isua 18‘‘Ndus �ukowo ifi �okkente �ekpenamde nkp �o ye owo nkp �onnamnte ami.
Mm �ofi �ok ke ud �o¯
n �o esinam owo om �u-h �o, edi ok �imm �o akak inya
¯n uyo. Mme owo
�esinam¯
nkp �o ye owo emi mˆıni �o
¯nke nte
�enam ye eyen �ow �o¯
n, ntre mmesidomo ndi-nam mm �o �efi �ok ke nd �ighe eyen �ow �o
¯n emi
enyenede akamba uyo. Utu ke ndisememba
¯na se mmend �ighe, nsikam
¯nw �uk nt �i
¯n-
eny �in ke se ndide. Uwem enem mi.MmesikpepBible nny �u
¯n mb �o
¯n akam mbe-
¯ne Jehovah nte a
¯nwam mi. Ubon nny �in
�esi¯
nwam mi kpukpru ini. Ke ntie mbet ini emi Abasi edisiodekpukpru ud �o
¯n �o efep. Ka
¯na ke emi, ns �ukndi owo
¯nkp �onnam,
edi nyakke oro af �ina mi.’’
DANITRIA, owo isua 16‘‘ Mmamfi �ok keenyene se if �inademike ini nk �ot �on �ode ndikop �okp �os �on ubiak, idem �okp �ok �omnyomndimen ekpri nkp �o nte akrasimm �on.
Nnyene ud �o¯
n �o emi �ekotde fibromyalgia, ndien enye esibiakowo etieti esiny �u
¯n anam idem emem owo. Nte uyen,
¯nkpama
nditiene mme uke mi nnamse mm �o �enamde, edi mmesine¯
nede¯
nkopubiak idahaemi ke ini nyomde ndinam¯
nkp �o ekededi¯
nkannte
¯nkesikopde. Akam edi
¯nkp �o nte ndide
idap,mmesina ke bed mmia¯
na ke anyan inimbemiso idap emende mi! Kpa ye oro,mm �ofi �ok ke Jehovah ekeme ndi
¯nwam mi
nnamse nyomde ndinam. Mma¯
nkam¯
nke-me nditiene
¯nkw �or �o ik �o ke ediwak hour nte
asiakus �u¯
n un �o u¯
nwam. Ikememke utom,edi mma nnam. Nsinam se
¯nkemede.
Mmesidomo ndifi �ok mme¯
nkp �o oro mme-¯
nkemeke ndinam, nsiny �u¯
n ndomokendinam mm �o. Eka mi esiti mi se m
ˆıkpana-
ha nnam edieke nduede nyom ndinam.’’
ELYSIA, owo isua 20‘‘Mmansidi �on �o nwed etieti. Ediidahaemi, ndikot ekpri ud �imik �o edidi ek �on, ndien oroesinamnnenedemf �uh �o.
Ud �o¯
n �o �okp �os �o¯
n mmemidem emi �ekotde chronic fatiguesyndrome anam
¯nkpri
¯nkp �o oro
¯nkesinamde �ene
¯nede �es �o
¯n mi.
Idem ndidaha nda ke bed isimemke utom.Kpa ye oro, nsis �inke es �it ke ud �o
¯n �o mi.
Mmesikot Bible kpukpru usen, idem�okp �ok �om edi ufa
¯nik �o ifa
¯n,m
ˆıd �ighe nd �oh �o
owo ke ubon nny �in okot �on �o mi. Mfi �okke`
mmˆ
e¯
nkpod �uk`
mm �`
o¯
n ke mˆıkped �ighe
mbonubon mi. Ete mi ama akam eny �imendisana ifetutom esie ke itie mbono nyakman a
¯nwam mi ntiene nd �uk mbono oro.
Akananam enye isemeke, edi esikam�od �oh �o ke
¯nkpon
¯nkan ifetutom oro im �o
inyenede edi ndise mba¯
na ubon im �o.’’KATSUTOSHI, owo isua 20‘‘Mmesidu �o ke is �on, nt �on �o ndituak,mfiori nkpo, ntuak nkp �o ndonode ndu �on �o, nny �un mbomnkp �o. Kpukpru emi �esit �ibe kembuari!¯
Nk �ot �o¯
n �o ndisidu �o ndisi toto ke ini oro¯
nkedide isua ition.Mmesidu �o ndisi ns �im ikatiaba ke �ofi �o
¯n. Nnyene ndimen ib �ok
kpukpru usen, ndien oro esinam idem ene¯
nede emem mi. Edimmesidomo ndikere mba
¯na mbon e
¯nwen utu ke ndikere mba
¯na
idemmi kp �ot. Mme asa¯
nautomuy �oh �o ini iba�edu ke esop nny �in emi �edide uke mi; mm �o�esi
¯nwam mi etieti. Ke mma
¯nkok �ure uf �ok-
¯nwed, mma ns �in ekese ini ke utomukw �or �oik �o. Ud �o
¯n �o ndisi id �ighe
¯nkp �o usen
kiet. Nte ededi,mmesidu �okodudu ke ini idemememde mi. Ke nda
¯nnsiere, mmesifiak
¯nkop
idem.’’Ntak emi nsid �o
¯n �ode ntem-e? 77
MATTHEW, owo isua 19‘‘ �Os �os �on mmeuke fondikponofi ediekemutiehemm �o keeny �inntemm �o �ekpemade kpukpru owo �etie.¯
Nkpama ndisitiene mbre mbre nny �u¯
nns �i
¯nede idem, edi
¯nkemeke. Unan oro
¯nke-
nyenede ke mfre ke ini¯
nkamanade obiomomi ndo iny �u
¯n iyakke nsa
¯na �of �on. Kpa ye oro,
nsit �imekede es �it mba¯
na se mme¯
nkemekendinam. Mmesis �in idemnnammme
¯nkp �o
oro¯
nkemede ndinam, ut �o nte ukot¯
nwed.Mma ndu ke Uf �okmbono Obio Ub �o
¯n, nsif �i-
nake idem`
mmˆ
e �eyet �i¯
n idi �ok �eba¯
na mi. Seid �o
¯nde mi es �it edi ke Jehovah ama mi sia enye �ofi �okor �ukowo
oro ami ndide. Ke ndit �imnt �i¯
n, ndaha idemmi nte owo¯
nkp �on-nam. Nda idemmi nte owo emi enyenede akpan mf �ina oroanade nse mba
¯na.’’
MIKI, owo isua 25‘‘Mmansibrembre nny �un ns �inede idem.Ekem, eketie nte nkp �o eke �ed �oh �ode kemm �os �on ke ini ns �ukndideekpri nkaiferi.¯
Nkadada ud �o¯
n �o es �it emi �ekotde atrial septal mmana. �Eket �o-¯
n �o ndik �ut idi �o¯
n �o ud �o¯
n �o emi ke ini¯
nkedide ekpri¯
nkaiferi. Mma¯
nka usiakidem, edi idahaemi—ke isua itiokiet �ema �ekebe—mmesis �op
¯nkop mmemidem, ibuot esiny �u
¯n �ok �o
¯n mi
¯nkpa
¯nkpa. Ntre,mma nn �immme ut �itmbu-
ba oro ndikemede ndis �op ns �im. Keuw �ut
¯nkp �o, ndi asiakus �u
¯n of �uri ini, ndien
¯nwak ndida leta ye fon
¯nkw �or �o ik �o.
¯Nko-
¯nko, ud �o
¯n �o emi anammi nnyene mme edu
emi mme¯
nkenyeneke, ut �o nte anyanime yens �uh �odeidem.’’
enye ke idemesie iny �u¯n idomoke owo ekededi.” (James 1:
13) Kpukpru owo �esid �o¯n �o;
¯nko “ini ye
¯nkp �ont �ibe unana idot-
eny �in” �ekeme ndis �im kpukpru nny �in.—Ecclesiastes 9:11.Edi
¯nkp �o inemes �it ndifi �ok ke Jehovah Abasi �o
¯nw �o
¯n �o ndi-
nam obufa ererimbot emi “baba andid �u¯n kiet [m
ˆıdid �oh �oke]
ite: ‘Nd �od �o¯n �o.’ ” (Isaiah 33:24) Enye ayanam idem mbon oro
�ema �ekekpa¯na �eset �edidu uwem ke obufa ererimbot oro.
(John 5:28, 29) Edi, ka¯na ke emi, didie ke akpada se iw �or �ode
fi anam¯nkp �o ke eti us �u
¯n?
Domo ndikop inem uwem. Bible �od �oh �o ete: “Es �it ekeadarade �ok �ok ubiak.” (Mme
¯Nke 17:22) Ndus �uk owo �ekeme
ndikere ke if �onke owo emi �od �o¯n �ode asak imam ony �u
¯n okop
idates �it. Edi nditie mbre mbre nny �u¯n ndian idem ye mbon
e¯nwen �ekeme ndinam idem enem fi ony �u
¯n anam oyom ndi-
ka iso ndu uwem. Ntre, kere se akpanamde man ene¯nede
okop idates �it ke uwem. Ti ete ke idates �it edi ubak mbu¯nw �um
spirit Abasi. (Galatia 5:22) Spirit Abasi ekeme ndi¯nwam fi
okop idates �it kpa ye oro �oy �ode ud �o¯n �o.—Psalm 41:3.
N �im mme ut �itmbuba emi afo ekemede ndis �im. Bi-ble �od �oh �o ete: “ �Eyak kpukpru owo �ek �ut eti ibuot mbufo.”(Philippi 4:5) Eti ibuot idiyakkeanam
¯nkp �o oro ekemede ndi-
da mfina ns �ok fi, idiny �u¯n iyakke
ededek idem akaha. Ke uw �ut-¯nkp �o, edieke idaha fo ayak-de, ndis �i
¯nede idem nte odot-
de ekeme ndinam enem fi keidem. Oro anam ndus �uk uf �ok-ib �ok �enyene mme
¯nkp �o emi
=“Ke ini oro . . . baba andid �u
¯n kiet idid �oh �oke
ite: ‘Nd �od �o¯n �o.’”—Isaiah 33:23, 24.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
( �Ok �ot �on �o ke page 74)
Ntak emi nsid �o¯n �ode ntem-e? 79
Ud �o¯n �o
`mm
ˆe ndo oro
obiomode id �ighe ufenAbasi. Utu ke oro, unanamf �onmma emi kpukprunny �in idade ito Adam edintak.—Rome 5:12.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
mm �o �esidade �e¯nwam mme uyen oro idem m
ˆıs �o
¯nke �es �i
¯ne-
de idem. Ke ediwak idaha, ndis �i¯nede idem ke nnennen us �u
¯n
ekeme ndinam idem �os �op �os �o¯n fi ony �u
¯n anam okop inem-
es �it. Akpan¯nkp �o akam edi afo ndine
¯nede nse nte idaha fo
etiede nny �u¯n nn �im mme ut �itmbuba emi ekemede ndis �im.
Kpep nte akpanamde nkp �o ye mbon enwen. Nso keakpanam edieke mbon e
¯nwen �et �i
¯nde idi �ok ik �o ye afo ke ntak
emi �od �o¯n �ode
`mm
ˆe obiomode ndo? Bible �od �oh �o ete: “K
ˆus �in
es �it fo ke kpukpru ik �o oro mme owo �et �i¯nde.” (Ecclesiastes 7:
21) Ndus �uk ini, mf �on¯nkan
¯nkp �o oro akpanamde ke ini mme
owo �et �i¯nde idi �ok ik �o ye afo ekpedi ndif �umi mm �o. M
ˆıd �ighe,
emekeme ndinam se ekemedembak mme owo �editet �i
¯n ut �o
ik �o oro ye afo. Ke uw �ut¯nkp �o,
edieke etiede nte afaf �ina mmeowo ndidu
¯nkpere fi ke ntak
emi etiede ke¯nkp �oitie mbon
¯nkp �onnam, domo ndinam eki-kere mm �o ana s �u
¯n. Emekeme
ndit �o¯n �o nneme oro edinamde
et �i¯n nte akasa
¯nade obiomo ndo.
Kuyak idem emem fi. Je-sus ama �ob �o
¯n akam �on �o Abasi ke ini enye okosobode �okp �o-
s �o¯n idomo, �obu �ot idem ye Enye, ony �u
¯n ow �uk ekikere esie ke
nyayama ini iso oro akanade ebet enye utu ke ubiak oro enye�ok �oy �ode. (Mme Hebrew 12:2) Enye ama ekpep
¯nkp �o oto se
ik �ow �or �ode enye. (Mme Hebrew 4:15, 16; 5:7-9) Enye amaeny �ime �e
¯nwam im �o �eny �u
¯n �es �in ud �o
¯n �en �o im �o. (Luke 22:43)
Enye ekene¯nede ekere aba
¯na nte
¯nkp �o �okp �of �onde ye mbon
e¯nwen utu ke ndikere mba
¯na mf �ina esie.—Luke 23:39-43;
John 19:26, 27.
Jehovah ‘Ekere Aba¯na Fi’
Inamke¯nkp �o
`mm
ˆe ewe ud �o
¯n �o af �ina fi, k
ˆukere ke Aba-
si ibatke fi ke¯nkp �o. Utu ke oro, Jehovah ada mbon oro
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 13 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 13 KE EBOHO 180
¯nkparawa owo �eb �up
Ndifi �ok se if �inade fiekeme ndinam nd �ik orookpokopde os �uh �ode ub �ok.Ntre, kpep of �urise ekekeme ba
¯na mf �ina
fo. B �up abiaus �ob �o fomb �ume edieke
¯nkp �o
mˆı¯nwa
¯nake fi.
ITEM�
�edomode ndinam se inemde enye es �it ke �os �o¯nurua. (Luke
12:7) Enye ene¯nede ‘ekere aba
¯na fi,’ ony �u
¯n enem es �it ndida
fi nnam uduak esie okpos �ukedi emi �od �o¯n �ode
`mm
ˆe obiomode
ndo.—1 Peter 5:7.
Ntre, kˆuyak nd �ik
`mm
ˆe ey �ighe akpan fi ndinam mme
¯nkp �o oro akpanade anam. Ka iso be
¯ne Jehovah Aba-
si ete a¯nwam fi. Enye �ofi �ok se afo oyomde ye nte etie-
de fi ke idem. Ke adianade do, enye ekeme ndin �o fi “odu-du eke ebede ukeme owo” man �oy �o mf �ina fo. (2 Corinth4:7) Nte ini akade, ekeme ndidi eyenyene nnennen ekikereukem nte Timothy emi �ok �od �o
¯n �ode ud �o
¯n �o �okp �os �o
¯n mmem-
idem ke ini enye ekedide isua 17. Enye �od �oh �o ete: “Nte�et �i
¯nde ke 1 Corinth 10:13, Jehovah idiyakke �edomo nny �in
Man nka iso nnyene eti ekikere mbana idem mi okpos �ukediemi nd �on �ode mme mbiomode ndo, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Eti ut �itmbuba oro nkemede ndin �im edi
.................................................................................................................................
Edieke owo et �inde idi �ok ik �o ye ami ke ntak ud �on �o mme ndooro mbiomode, nnennen nkp �o oro nkpanamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
�ebe se nny �in ikemede ndiy �o. Edieke Andibot mi en �imde kemmekeme ndiy �o idomo emi, ami ndi anie eke
¯nkpafa
¯na-
de?”
Edieke Owo Emi Afo �Odi �o¯n �ode �Od �o
¯n �ode
Nso ke akpanam edieke edide idem �os �o¯n fi, edi owo emi
afo �odi �o¯n �ode �od �o
¯n �o
`mm
ˆe obiomo ndo? Didie ke ekeme ndi-
¯nwam enye? Akpan
¯nkp �o oro akpanamde ekpedi ‘ndikere
mba¯na enye’ nny �u
¯n ‘ntua enye mb �om.’ (1 Peter 3:8) Domo
ndifi �ok nte etiede owo oro ke idem. N �im idemfo ke itie esie.Nina, emi akamanade ye ud �o
¯n �o �okp �o asakedem emi �ekotde
spina bifida, �od �oh �o ete: “Sia nnyenede ekpri idem nsiny �u¯n
ntiede ke¯nkp �oitie mbon
¯nkp �onnam, ndus �uk owo �esit �i
¯n ik �o
ye ami nte¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke ndi eyen �ow �o
¯n, ndien emi
esine¯nede abiak mi. Edi mbon e
¯nwen �esis �uh �ode �etetie ye ami
man ida ibuot ukem ukem ke ini inemede nneme. Mmesine-¯nede mma oro!”
Edieke mˆut �i
¯nke eny �in ukaha ke ud �o
¯n �o
`mm
ˆe ndo oro owo
obiomode, oyok �ut ke enye ony �u¯n edi owo nte afo. Kamse,
emekeme ndin �o enye “en �o eke spirit,” oro edi, ndit �i¯n ik �o ns �o-
¯n �o enye idem! Ke ini anamde oro, oyokop inemes �it sia mbu-fo ‘ �eyes �in ud �o
¯n �en �o kiet eken.’—Rome 1:11, 12.
82¯nkparawa owo �eb �up
˘ Didie ke ekeme ndida se �enemede ke ibuotik �o emi¯n
¯nwam owo oro obiomode ndo
`mm
ˆe �od �o
¯n �ode uy �ire
uy �ire ud �o¯n �o?
˘ Edieke �od �o¯n �ode uy �ire uy �ire ud �o
¯n �o, nti
¯nkp �o ewe ke
ekpekere aba¯na man �e
¯nwam fi ada se iw �or �ode fi anam¯
nkp �o ke eti us �u¯n?
˘ Afo asa¯na didie �ofi �ok ke owo ndik �ut uk �ut iw �utke ke
Abasi asasua owo oro?
AFO EKERE DIDIE?
Wet nkp �o kiet oro mˆ
umaha ke idem fo ny �un wet ntak eminkp �o oro af �inade fi.
Wet nkp �o kiet oro amade ke idem fo ny �un wet se inamdeekere ke nkp �o oro enenede enyene uf �on.
se nwetde nn �im2MMEUKP �UH �ODEOROOK �UTDEKE IDEMFO
ı
83
Bible �od �oh �o ke “ata ufanamama ufan kpukpru ini, ony �u
¯n
edi eyeneka emi amanade �on �oini nnaneny �in.” (Mme
¯Nke 17:17)
Im �ofi �ok ke ut �o ufan oro ke afooyom! Edi isimemke utom ndi-nyene nti ufan. Ama ony �u
¯n enye-
ne, esis �uk �os �os �o¯n ndika iso ndi
ufan ye owo oro. Akpanam didieenyene ata nti ufan? Kot se �et �i
¯n-
de ke Ibuot 9 es �im 12.
3MMEUFAN
Ndi ndinyene mme ufanedi akpan nkp �o �on �o fi?
ıO Id �igheO Ekeme ndidiO Enenede edi
Ndi esimem fi utomndinyene mme ufan?
O IhO Ihih
Ndi emenyeneata akpan ufan?
O IhO Ihih
Ewe akpan edu ke akpamaufan fo enyene?
ı ................................................
85
9
Nso ke¯nkpanam man¯
nkˆune
¯nede
¯nkop ndobo?
Edi ata ediye usen, ndien inyeneke ebiet emiaduakde ndika. Edi mme ufan fo �enyene. Ndit �o mbon�ew �on �o �eka udia uwem. Isan enye emi nko, kpukpruowo �edaha �ekp �on fi! Abiak fi ke emi owo mıkotke fi.Edi, se ikam ibiakde fi ikan edi nte afo adade se it �ibe-
de oro. Emekeme ndikere,‘Mm �on �o, mme nso ikpa-nam mi? Ntak emi owondomokiet mımaha ndi-dian idem ye ami-e?’
ANAEDI se �et �i¯nde ke page ub �ok ufien emi esiw �or �o fi. Ekeme
nditie fi ke idem nte ke akamba ukpe odu emi abaharede fi yemme uke fo. Esis �o
¯n fi ndit �o
¯n �o nneme ye mm �o. Idem edieke
enyenede ifet ndidu ye mm �o, b �ut esif �uk fi iso. Ntak emi ikpˆı-
kpu edineme nneme ye mme ufan fo �os �o¯nde ntem-e?
Utu ke ndiyak ukpe emi akpan fi ndibe ns �im mme uke fo,emekeme ndidori eb �op mbe. Yak ineme nte akpanamde oro.
˘ Akpa Ukpe: Ndikere ke uw �or �oke nkp �o. Ndus �uk uyen�ekere ke mmim �o iw �or �oke
¯nkp �o ndomokiet. Mm �o �ene
¯nede
�en �im ke id �uhe eke amade mmim �o,¯nko ke mmim �o inyeneke
eti¯nkp �o ndomokiet ndit �ip ns �in ke nneme. Ndi esitie fi ntre
ke idem? Edieke edide ntre, ndikere ke im �o iw �or �oke¯nkp �o
edikam ananam ukpe oro odude ke uf �ot fo ye mme uke foetet �im okpon.
Eb �op: W �uk nt �ineny �in ke mme ukeme fo. (2 Corinth11:6) B �up idemfo ete, ‘Mme ukeme ewe ke nnyene?’ Kere ba-¯na mme ndammana ukeme
`mm
ˆe nti edu emi afo enyenede,
ny �u¯n wet mm �o mi. ı...............................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
Emekeme ndinam¯
nkp �o emietiede nte ndis �in eb �op mbe ukpeoro abaharede fi ye mme uke fo
Nso ke¯nkpanam man
¯nk
ˆune
¯nede
¯nkop ndobo? 87
Oyom �ofi �ok ke emesinam ndudue. (1 Corinth 10:12) Edioyom ofi �ok ke emesinam nti
¯nkp �o
¯nko. Ndifi �ok ke emesinam
nti¯nkp �o ayanam etre ndikere ke im �o iw �or �oke
¯nkp �o.
˘ Udiana Ukpe: B �ut. Akpama ndit �o¯n �o nneme ye owo,
edi ke ini enyenede ifet, editie nte¯nkp �o eke m
ˆufi �okke se
ekpet �i¯nde. Elizabeth emi edide isua 19 eseme ete:
“B �ut esinanam mi kpukpru ini. Esine¯nede �os �o
¯n mi
ndit �o¯n �o nneme ye mme
owo ke ini nd �ukde mbonoesop, edi mmesine
¯nede mma
mbon oro �ekemede ndinamntre!” Ukem nte Elizabeth,edieke edide esis �o
¯n fi ndit �o
¯n �o
nneme ye mme owo, emekemendikere ke udukemeke ndibeukpe enye emi.
Eb �op: Nenede nyene ud �onke idem mbon enwen. K
ˆuke-
re—emi iw �or �oke ke ana edi owo of �uri owo. T �o¯n �o ke ndi-
s �ik¯nkpere owo kiet. Uyen kiet emi ekerede Jorge �od �oh �o
ete: “Ndikam mb �up mbon e¯nwen nte
¯nkp �o etiede ye mm �o,
`mm
ˆe ndib �up nte utom mm �o etiede ekeme ndinam emehe ye
mm �o.”Domo ekikere emi se ise: K
ˆunam ufan ye mbon oro
�edide ub �ok¯nka fo kp �ot. Ndus �uk mbon oro Bible �od �oh �o-
de ke �ekedi ata nti ufan ut �o nte Ruth ye Naomi, David
‘‘ Eyenete anwan kiet ama odomo ndinamufan ye ami, edi nkeny �imeke ke nsonso oro.Ke mma nkediny �ime, mma ntua nkp �ofi �ok keemi mmenk �os �opke nny �ime. Idahaemi, enyeedi kiet ke otu ata nti ufan oro nnyenedeokpos �ukedi emi enye adade isua ed �ip ye ition�os �on �o mi!
’’—Marie
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 188
¯nkparawa owo �eb �up
Bible ow �ut ke anaediMoses, Jeremiah, yeTimothy �ema �esikop b �ut.—Exodus 3:11, 13; 4:1, 10; Jeremiah 1:6-8;1 Timothy 4:12;2 Timothy 1:6-8.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
ye Jonathan, Timothy ye Paul, iked �ighe ub �ok¯nka. (Ruth 1:
16, 17; 1 Samuel 18:1; 1 Corinth 4:17) Ti¯nko ete ke nneme
id �ighe uto emi owo kiet esimende of �uri ik �o et �i¯n ikp �o
¯n. Mme
owo �esima owo emi esit �imde akpa¯n ut �o
¯n ke ini owo e
¯nwen
et �i¯nde ik �o. Ntre edieke edide owo o-b �ut, ti ke id �ighe afo ikp �o
¯n
edit �i¯n of �uri ik �o!
Wet eny �i¯n ikp �o owo iba emi akpamade ndine
¯nede mme-
he ke idak emi.ı .....................................................................
..................................................................................................
Ka b �ine kiet ke otu owo iba oro ewetde eny �i¯n ke eny �o
¯n
emi k �ot �o¯n �o nneme ye enye. Edieke adade ifet ekededi oro
ebererede enyene nneme ye ndit �oete nny �in, udune¯nekede
ukop ndobo.—1 Peter 2:17.
˘ �Oy �oh �o Ukpe Ita: Idi �ok edu uwem. Enyene owo emiekerede ke im �o im �ofi �ok kpukpru
¯nkp �o, ndien enye
esiwak ndis �u¯ni owo
`mm
ˆe ndit �i
¯n ik �o ns �uh �ode owo
e¯nwen itie.
¯Nko, enyene owo emi esimade ndifa
¯na
mfa¯na esiny �u
¯n oyomde kpukpru owo �eny �ime ye
ekikere im �o. Sia owo emi ‘adade idem ke edinen akaha,’enye esis �op ndik �ut ndudue nn �o owo ekededi oro m
ˆınamke
¯nkp �o nte enye amade. (Ecclesiastes 7:16) Ene
¯nede etie
nte udumaha ndidian idem ye ut �o owo oro! Okˆudi
afo ndikam ndu uwem ntem anam mbon e¯nwen �ek
ˆuma
ndidian idem ye afo? Bible�od �oh �o ke “ndis �ime owo et �i
¯n
ediwak ik �o” ye nte ke “owo ekeet �i
¯nde ediwak ik �o itreke
ndidue.”—Ecclesiastes 10:14;Mme
¯Nke 10:19.
Eb �op: ‘Kere bana mbonenwen.’ (1 Peter 3:8) Idem edi-eke m
ˆuny �imeke se owo e
¯nwen
et �i¯nde, nyene ime bet enye et �i
¯n
ik �o esie ama. Domo ndineme se
Nso ke¯nkpanam man
¯nk
ˆune
¯nede
¯nkop ndobo? 89
Ma ndisinyene nneme yemme owo. Ke uw �ut
¯nkp �o,
edieke owo ob �upde fi`
mmˆe
ut �iturua fo eketie didie,k
ˆud �oh �o enye
¯nkuk �ure ke
ama enem. T �i¯n ntak emi
�od �oh �ode ke ama enem.Ekem b �up enye nteut �iturua esie eketiede.
ITEM �
mbufo mbiba �ediny �imede. Edieke ekerede ke �of �on et �i¯n ndu-
s �uk¯nkp �o oro m
ˆuny �imeke, nam ntre us �o us �o ye ke s �u
¯ns �u
¯n
ido.T �i
¯n ik �o ye mbon e
¯nwen ke us �u
¯n oro akpamade mm �o �et �i
¯n
ye afo. Bible eteme nny �in ete ‘ika iso inam kpukpru¯nkp �o ye
unana ns �ukuyo ye mfa¯na.’ (Philippi 2:14) Mme owo isimaha
ndidian idem ye owo emi �edi �o¯n �ode nte owo mfa
¯na, owo emi
esidade mbon e¯nwen anam mbubru, esis �u
¯nide owo,
`mm
ˆe esi-
k �utde ndudue kpukpru ini �on �o mbon e¯nwen. Mm �o �eyene
¯ne-
de �ema fi edieke ‘ayakde ik �o fo enyene inem kpukpru ini.’—Colossae 4:6.
Ndi Akpana Anam Se Ededi man Enyene Ufan?Ke ama okod �u
¯n �ode idemfo nte inemede mi, anaedi omo-
k �ut ndus �uk¯nkp �o emi afo ekemede ndinam emi etiede nte
=“Owo eke atatde ub �ok �on �o mbon e
¯nwen mm �o
¯n,
�eyetat ub �ok¯nko �en �o enye mm �o
¯n.”—Mme
¯Nke 11:25.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
¯Nkponnkan nkp �o oro m
ˆısiyakke nnam ufan ye mme owo edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndinamde man nse mbana mf �ina emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
ndis �in eb �op mbe ukpe emi abaha-rede fi ye mbon e
¯nwen. Nte ededi,
ana enyene nnennen ekikere. Kˆu-
kere ke kpukpru owo �eyema fi. Je-sus �ok �od �oh �o ke ndus �uk owo �eye-kam �esua mbon oro �enamde seinende. (John 15:19) Ntre uf �on id �u-he ndinam se ededi man enyene ufan.
Nte ededi, emekeme ndinam se ekemede man mme owo�edian idem ye afo—ama akam edi ubiatke mme edumbet Bi-ble. Samuel oro �et �i
¯nde �eba
¯na ke Bible ama ene
¯nede ebiere
ndinam se inemde Abasi es �it. Nso ikedi ut �ip? Bible �od �oh �o ke‘Jehovah ye owo �ema �ema enye.’ (1 Samuel 2:26) Ediekees �inde ukeme, mme owo �eyeny �u
¯n �ema fi!
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam edieke ata akpanufan fo �ot �o
¯n �ode ndinam
¯nkp �o nte
¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke enye
edidi ata idi �ok asua fo?
Edieke oyomde ndifi �ok¯
nkp �o efen efenmba
¯na emi, se DVD oro “Young People
Ask—How Can I Make Real Friends?”�Esio DVD emi ke se ibede usem 40
Nso ke¯nkpanam man
¯nk
ˆune
¯nede
¯nkop ndobo? 91
˘ Nso ikpanam Christian okop ndobo?
˘ Nso ikeme ndi¯nwam fi ese idemfo ke nnennen
us �u¯n utu ke ndikere ke im �o iw �or �oke
¯nkp �o?
˘ Didie ke ekeme ndid �o¯n ekpri eyenuka emi okopde
ndobo es �it?
AFO EKERE DIDIE?
SE IK �OW �OR �ODE Nicole ekeme ndiw �or �o owo ekededi, inam-ke
¯nkp �o
`mm
ˆe enye ye ufan esie �ema kiet eken ada
¯na didie.
Mm �o �ekeme ndidi itai ye aba¯n mf �in, edi
¯nkp �o
¯n mm �o isioroke
10
Ntak emi ufan miakanamde se ibiakde mi-e?“Kerry ekedi ata edimaufanmi.Mmansika nkemen enye
ke ubomis �on mi ke utom ama akasuana kpukpru usen siaenye mıkenyeneke ubomis �on. Edi ikeb �ighike, mma nt �on �ondik �ut ke nkuk �ure se ikanamdeenye anamufan ye ami eke-di ke ntak unwamoro nkesin �ode enye.“Kendondo oro enye od �ukde ubomis �onmi, enye amaesit �o-
n �o ndineme nneme ye owo ke fon mıd �ighe �on �o owo etop.Akananamenye ik �omkemi ke ndisidi ndimen im �o, isiny �unin �oh �o mi ok �uk aba ndian ndep aranuwat. Enye ama esiwakndit �in ik �o mbiat mbon enwen. Mma nditua nkp �ofi �ok nny �unmb �up idemmi se ikanamdeny �o enye ke adana anyan ini oro.“Usen kiet,mmansianKerry ke ndikemeke abandisimen
enye ke utom ama akasuana. Toto ke ini oro, enye amaadianade nsana ye ami, ndien emi akanam nnenede nn �im kenkuk �ure se ikanamdeenye anamufan ye ami ekediman adiami.Oro enenede abiakmi!”—Nicole.
kiet eken uyo aba. Nso ikpanam ndima ufan iba �es �os �op �esuakiet eken ntre?
˘ Kere ba¯na Jeremy. Mf �ina mm �o �ok �ot �o
¯n �o ke ini ufan esie
�ok �ow �or �ode okod �u¯n ke ebiet emi ene
¯nerede oyom us �u
¯n.
Jeremy �od �oh �o ete, “Enye ikokotke mi t �o¯n �o �ok �ow �or �o, ndien oro
ama ene¯nede abiak mi.”
˘ Kerrin ama �ot �o¯n �o ndik �ut ke eyena
¯nwan emi im �o ikanam-
de ufan ke of �uri isua ition inamke¯nkp �o aba nte ekesinamde.
Kerrin �od �oh �o ete, “Edu esie ye nte enye ekesit �i¯nde ik �o ama
ene¯nede af �ina mi. Enye ama esima ndise mme
¯nkp �o oro
¯nka-
dade ke akpan¯nkp �o ke mbio.Ke ini
¯nkodomode ndineme
¯nkp �o
emi ye enye, enye �ok �od �oh �o ke nnam nte mm �of �on¯nkaha, ke
mmaha im �o, ony �u¯n �od �oh �o ke im �o ikwe uf �on edika iso nnam
ufan ye ami.”˘ Eke Gloria ye ufan esie eketre ke mbuari! Gloria �od �oh �o ete,
“Ke nsonso oro, ima ine¯nede ima idem nny �in tutu enye �od �o-
h �o ke ntie nte ata eyeneka im �o. Ntise, enye �ot �o¯n �o ndis �on mi
ony �u¯n oyom ntak �on �o.”
˘ Mf �ina Laura ye Daria �ok �ot �o¯n �o ke ini Daria �ok �ob �ode Laura
ufan erenowo esie. Laura �od �oh �o ete: “Daria ama esine-me nneme ye ufan mi oro ke ediwak hour, okpos �ukedi emienye �ok �ofi �okde ke ami ye ufan oro ima it �o
¯n �o uyomima. Ata
93
edima ufan mi ama abia¯na mi ony �u
¯n anam ntaba owo oro
¯nkp �ok �od �ode!”
Nso Ikedi Mf �ina?Kpukpru owo �esinam ndudue. Ntre ebeb �ighi awawara,
ufan fo ayanam`
mmˆe et �i
¯n
¯nkp �o oro edibiakde fi. Edieke et �imde
ekere, eyeti ke odu mme ini emi afo¯nko akanamde se ibiakde
ufan fo. (Ecclesiastes 7:22)¯
Nkaiferi kiet emi ekerede Lisa �od �o-h �o ete: “Id �uhe owonny �in ndomokiet emi �of �onde ama,ntre ime-sinam
¯nkp �o oro abiakde ufan nny �in ndus �uk ini.” Nte ido edide,
ekpri nneme ekeme ndinam �ebiere mf �ina oro edemerede kentak emi owo m
ˆık �ofi �okke se ik �o
`mm
ˆe edinam owo enye eken
�ok �ow �or �ode.Ke mme idaha e
¯nwen, id �ighe ndudue usen kiet esinam
mme ufan �edia¯nade. Mm �o �esidia
¯nade ke ini �et �o
¯n �ode
ndik �ut ke etie nte mmim �o ine¯nekede ikem ye
kiet eken nte ikekerede.Ti ete ke nte afo okpon-de, ntre
¯nko ke mme
¯nkp �o
oro afo ekesimade �edikpu-h �ode—kpa ntre
¯nko ke edi
ye ufan fo. Nso ke akpanamke ini ok �utde ke afo ye ufan fo�emenyene mf �ina emi ekemede
ndinam mbufo �edia¯nade?
=“Edieke us �u
¯n odude, ada
¯na nte mbufo
�ekekeme, �etie ke emem ye kpukpru owo.”—Rome 12:18.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Mf�ina oro enyenede ye ufanfo etie nte �of �o
¯n fo ndiwaha
—ukem nte ekemede ndik �im�of �o
¯n oro, emekeme
¯nko
ndinam emem ye ufan fo
Se �Ekpenamde man �Efiak �Edi UfanNdi akanam emedue awak ata ediye �of �o
¯n fo? Nso ke aka-
nam? Ndi ama otop �of �o¯n oro �odu �ok? M
ˆıd �ighe, ndi ama ek �im
itie oro akawahade do? Ada¯na nte �of �o
¯n oro akawahade ye nte
es �it fo akamade enye akanam ebiere`
mmˆe akpana ek �im
`mm
ˆe
otop enye �odu �ok. Edieke edide ama ene¯nede ama �of �o
¯n oro,
anaedi ama oyom us �u¯n ek �im enye. Ke ediwak idaha, �ekeme
ndit �i¯n ukem oro mba
¯na mf �ina oro mme ufan �esinyenede. Se
iket �ibede ye ada¯na nte mbufo �ekemade kiet eken edinam �ebie-
re`
mmˆe akpana �efiak �edi ufan.�
Ke uw �ut¯nkp �o, edieke owo et �i
¯nde
`mm
ˆe anamde
¯nkp �o ye afo
ke idi �ok us �u¯n, emekeme ndifre mba
¯namf �ina oroke ndinam nte
�etemede ke Psalm 4:4, �ete: ‘Na ke bed fo neme ke es �it fo, ny �u¯n
dop uyo.’ Mm �odo, t �im kere mbemiso adia¯narede nsa
¯na ye ufan
fo. Ndi enye okokokoi anam se enye akanamde oro? Ediekem
ˆut �imke ufi �ok, ntakm
ˆusio
¯noke idem ukp �o
¯n? Ke ediwak idaha,
�okp �of �on ayak “ima [of �uk] ekese idi �ok¯nkp �o.”—1 Peter 4:8.
�Okp �of �on ekere¯nko
`mm
ˆe afo
emenyene ub �ok ke mf �ina oro. Keuw �ut
¯nkp �o, edieke ufan fo emen-
de ik �o id �ibi oro eket �i¯nde �on �o enye
eket �i¯n �on �o mbon e
¯nwen, �of �on
� Ekeme ndiyom adia¯nade nsa
¯na ye ndu-
s �uk owo, akpan akpan ye mbon oro mˆıd �uhe
uwem aba nte mme Christian.—1 Corinth5:11; 15:33.
‘‘ Ekpedi mma mfi �ok nkpekekereke ke akpanaufan mi �of �on ama. Akpakana nnenede nkpanut �on nn �o enye nny �un nnwam enye utu kendinam etie nte ndudue esie �ewawak �ekaha.Mmedifi �ok idahaemi ke se isinamde mme owo�edi ufan eb �ighi edi ndise mbana mf �ina ekededioro mm �o �enyenede.
’’—Keenon
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 195
Nti ufan isiwakkeikpat ikaha ke uf �ok ufanmm �o. (Mme
¯Nke 25:17)
Edieke owo af �inade ufanesie akaha, oro ekemendinam mm �o �edia
¯nade.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
ekere`
mmˆe ama akam �of �on afo ndikasian enye
¯nkp �o oro ke
akpa ifet.¯
Nkp �o e¯nwen oro oyomde ekere aba
¯na edi
`mm
ˆe afo
akakam anam ufan fo ada fi anam¯nkp �o nsahi ke ndit �i
¯n se m
ˆı-
kpakanaha et �i¯n �on �o enye. (Mme
¯Nke 15:2) Edieke edide ntre,
b �up idemfo, ‘Ndi ikp �of �onke¯nkp �uh �ode nte nsinamde
¯nkp �o man
ufan mi ene¯nede okpono mi?’
“Mb �ok Ndi Akpama Ineme Iba¯na Se Iket �ibede?”
Edi nso ke akpanam edieke os �uk etiede nte ukemeke ndi-fre mba
¯na se iket �ibede? Ekpene
¯nede �of �on aka eb �ine ufan fo
ekeneme¯nkp �o oro ye enye. Edi k
ˆuka ub �ine enye ke ini es �it
os �uk ayatde fi. Bible �od �oh �o ete: “Owo if �utes �it edemede ut �ok,edi owo eke m
ˆıs �opke iyates �it os �uk ut �ok.” (Mme
¯Nke 15:18)
Ntre bet es �it os �uh �ode fi mbemiso odomode ndise mba¯na mf �ina
oro.
Ke ini akade eb �ine ufan fo, ti ke ukaha man ‘akada idi �okosio enye usiene idi �ok.’ (Rome 12:17) Utu ke oro, aka manmbufo �ekebiere mf �ina oro �ekenyenede �eny �u
¯n �efiak �edi ufan.
Edieke nyomde ndisian ufan mi ke se enye akanamdeama abiak mi, mmekeme ndit �on �o ke ndid �oh �o
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Idem ke ini ufan mi anamde se iyatde mi, se ndinamdeman nka iso ndu ke emem ye enye edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
97
Okpos �ukedi emi Lydia edide obufa mbet, enye oyomus �un akama Paul ye mme nsa
¯na esie isen. (Utom 16:
14, 15) Oro anam enye akabade edi ufan mm �o. Ke ini�esiode Paul ye Silas ke uf �ok-
¯nkp �ok �obi,
`mm �
`o
¯n ke mm �o
�eka? �Efiak �eka uf �ok Lydia!—Utom 16:40.
Ukem nte Lydia, ndi emekeme ndiyom us �u¯n
mmehe ye mbon e¯nwen? Didie ke ekeme ndinam emi?
T �on �o ns �itns �it. Domo ndisineme nneme ye owo kiet kiet.Emekeme ndidomo ndisit �on �o nneme ye owo kiet ini eke-dedi oro od �ukde mbono esop Christian. Domo ndisituakinua imam. Edieke m
ˆufi �okke se ekpet �i
¯nde, b �up mb �ume
mˆıd �ighe t �i
¯n
¯nkp �o ba
¯na idemfo. T �im kpan ut �on ke ini
mbon e¯nwen �et �i
¯nde ik �o. Nte ini akade, ekeme ndidi
ayama ndisineme nneme. Mme owo �esima mbon e¯nwen
�et �i¯n ndinem ik �o ye mmim �o. (Mme
¯Nke 16:24) Lydia ama
enyene nti ufan ke ntak emi enye ekenemde itie okony �u¯n
amade ndikama isenowo. Edieke ekpebede Lydia, afo¯nko eyenyene nti ufan!
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Lydia
(Psalm 34:14) Ntre, t �i¯n nte etie-
de fi ke idem. Emekeme ndi-d �oh �o enye, “Eb �ighi nny �in ikediufan. Nyomke
¯nkp �o ndomokiet
adia¯nade mi ye afo. Mb �ok ndi
akpama ineme iba¯na se iket �i-
bede?” Edieke mbufo �efi �okde seikedide ntak ut �ok oro, idis �o
¯nke
mbufo ndikpe emem. Idem edi-eke ufan fo m
ˆımaha ndineme mba
¯na se iket �ibede, es �it eyenem
fi sia ama odomo ndikpe emem ye enye.
Ke akpatre, t �im fi �ok ke okpos �ukedi emi ndus �uk ‘nsa¯na �esi-
biatde kiet eken,’ ke “odu ufan emi adianade owo akan eyen-eka.” (Mme
¯Nke 18:24) Edi akpanik �o ke idem mbon oro �edide
ata nti ufan �ekeme ndinyene mf �ina ndus �uk ini. Ke ini oro et �ibe-de, nam of �uri se ekekeme man �ekpe emem.Ke ndit �imnt �i
¯n, edi-
eke ekemede ndibiere mfina oro enyenede ye ufan fo, oro ow �utke afo ke akabade akwa owo.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndus �uk uke fo �ekeme ndida ediwakhour nneme nneme ye mme owo ke Intanet. Nso isinam mm �o�ema ndinam oro?
98¯nkparawa owo �eb �up
Mbemiso �od �oh �ode keufan fo anam emi
`mm
ˆe
oko, �okp �of �on ebem isookop oto enye.—Mme¯Nke 18:13.
ITEM�
˘ Nso isinam mme ufan �edia¯nade?
˘ Nso ye nso ke ufan fo akpanam fi yak afo ebiere ndifremba
¯na? Nso ye nso ke enye akpanam fi yak afo ebiere
ke oyom eneme ye enye?
˘ Edieke ufan fo anamde se ibiakde fi, nso eti¯nkp �o ke
oro ekeme ndikpep fi?
˘ Nso ke ekeme ndinam mbak ufan fo edinam seibiakde fi?
AFO EKERE DIDIE?
FIAK se nte �ok �ob �or �ode akpa mb �ume. Ndi �ok �od �oh �o ke emesimandida k �omputa nnyene nneme
¯nkan ndineme iso ye iso? Edieke
edide ntre, fi �ok ete ke id �ighe afo ikp �o¯n esima. Ediwak uyen �esida
Intanet �et �o¯n �o ufan �eny �u
¯n �eka iso �enyene nneme ye mm �o.
¯Nka-
iferi kiet emiekeredeElaine �od �oh �o ete: “Ndifi �okkeemekemendi-sobo ye mme owo oro �etode nsio nsio itie ke ererimbot—kpambon emi m
ˆukpekemeke ndisobo ke m
ˆıkped �ighe Intanet—esi-
duai owo idem.” Tammy emi edide isua 19 et �i¯n
¯nkp �o e
¯nwen emi
esinamde mme owo �ema ndida Intanet nnyene nneme. Enye�od �oh �o ete: “Emekeme ndibiere nte oyomde mme owo �ese fi. Edike ini enemede nneme ye mme owo iso ye iso, edieke mm �o m
ˆı-
maha fi, inyeneke se ekemede ndinam yak mm �o �ema fi.”
Se¯nko nte �ok �ob �or �ode �oy �oh �o mb �ume iba ye ita. K
ˆuyak idem
akpa fi edieke esimemde fi utom ndineme nneme ye ndit �o uf �ok-¯nwed mbufo akan ndineme ye ekemm �o mme Christian ke iniod �ukde mbono esop. Jasmine emi edide isua 18 �od �oh �o ete:
11
Ndi �odi �ok ndida Intanetnnam ufan ye owo?
Ewe us �un unyene nnemeke esima?
ıO Iso ye iso
O Fon
O K �omputa
Mmanie ke esima ndinyenenneme nkan?
O Ndit �o uf �oknwed mbufoO Mbonubon mbufo
O Ekemm �o mme Christian`
Mm �on ke esikeme ndinemenneme if �ure if �ure?
O Ke uf �oknwed
O Ke uf �ok
O Ke mbono esop
99
“Oyok �ut ediwak mbon oro �esobode ukem¯nkp �o emi afo osobo-
dekeuf �ok¯nwed,ntre eyememfiutomndit �o
¯n �o nnemeyemm �o.”
Keamaekekereaba¯na of �uri se inemedeemi, ekemendid �o
¯n fi
ndit �o¯n �o ndisida Intanet nnyene nneme ye ndit �o uf �ok
¯nwed mbu-
fo. Tammy �od �oh �o ke ama enyene ini oro im �o ikesinamde oro.Enye �od �oh �o ete: “Kpukpru ndit �o uf �ok
¯nwed nny �in �ema �esineme
nnemeke Intanet �eba¯nansionsio
¯nkp �o,ndien
¯nkoyomkeetiente
ntieneke nd �uk otu.”�Natalie emi edide isua 20 ama enyene ikpe-he Intanet idemesie emi enye ye mme ufan esie �ekesidade �enye-ne nneme. Enye �od �oh �o ete: “Edi eyo esiere ntaifi �ok �esio
¯no mbu-
fa¯nkp �o �edi. �Esio
¯no mbufa us �u
¯n unyene nneme �edi. Intanet edi
kiet ke otu mm �o, ndien mmesima ndida enye nnyene nneme.”
Fi �ok ke Intanet Enyene Idi �ok EsieEdi akpanik �o ke is �o
¯nke ndus �uk owo ndisinyene nneme ye
mme ufan mm �o ke Intanet. Natalie �od �oh �o ete: “Intanet esinamowo et �i
¯n ik �o ye mbon e
¯nwen uko uko sia m
ˆıkwe mm �o iso.”
Tammy eny �ime ye se Natalie et �i¯nde, ete: “Edieke edide owo
o-b �ut, ndida Intanet nnyene nneme �oy �on �o fi ifet ndibem iso¯nkere se edit �i
¯nde.”
Edi ndinyene nneme ye owo ke Intanet asa¯na ye mme afan-
ik �o¯n, ndien ikpow �utke ifi �ok ndif �umi mm �o. Ke uw �ut
¯nkp �o,
ndi �okp �ob �ob �o¯nkp �o ke eny �in asa
¯na nnan nnan ebe ke idi �ok
efak? Kere ise, ndi �okp �of �on oyo ntre ke Intanet ke ini mˆu-
fi �okke mme¯nkp �ond �ik oro Intanet akamade?
Kere ba¯na mme afanik �o
¯n emi owo ekemede ndiso-bo ke ini oyomde ufan ke In-tanet. Elaine emi ekesidade In-tanet enyene nneme ye mbonemi enye m
ˆıdi �o
¯n �oke �od �oh �o ete:
“Mme oburob �ut owo �ey �oy �oh �oIntanet, ntre owo ekeme ndidu �ond �ukmm �oub �ok.Ndus �uk ini, eke-
� �Eyeneme �eba¯na ut �o ufan oro ekpe-
nyenede ke uf �ok¯nwed ke Ibuot 17.
100¯nkparawa owo �eb �up
Idi �ok owo ekeme ndida¯nkpri
¯nkp �o oro ewetde
ke Intanet aba¯na idemfo
—ut �o nte akpatre eny �i¯n
fo, eny �i¯n uf �ok
¯nwed
mbufo, ye n �omba fonfo—nyom fi
¯nk �ut.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
me ndidi �ot �ot �o¯n �o nneme ye owo, enye et �i
¯n oburob �ut ik �o ye afo,
mˆıd �ighe ob �up ut �o mb �ume nte, ‘Ndi akanam amanam ida
¯n? Ndi
emesinam ida¯n inua?’ Ndus �uk owo �ekam �ekeme ndit �o
¯n �o oburo-
b �ut nneme emi �enemede man edemede owo ud �o¯n ida
¯n.”
Nso edieke edide eneme nneme ke Intanet ye ufan fo emi�odi �o
¯n �ode ke edi eti owo? Os �uk oyoyom ekpeme idem. Joan
�od �oh �o ete: “Idem �okp �ok �om afo ye owo isio uduot �ed �oh �o kemmim �o ikereke-kere ndid �o kiet eken, �emekeme ndisinemenneme mb �ighi
¯nkaha. Ndien ada
¯na nte �on �ode enye etop, ntre
ke mbufo �edine¯nede �ekpere kiet eken, ndien nneme mbufo eke-
me ndinam �et �o¯n �o ndinyene idi �ok ud �o
¯n ke idem kiet eken.”
“Mm �o Eke �Ed �ipde Se Mm �o �Edide”Edidem David ama ene
¯nede �ofi �ok ntak emi �of �onde owo
ekpeme ut �o ufan emi enye enyenede. Enye ekewet ete: “Amintiehe ye mbon abia
¯na; nny �u
¯n nsa
¯nake ye mm �o eke �ed �ipde se
mm �o �edide.”—Psalm 26:4.Ke ini enyenede nneme ye mme owo ke Intanet, ndi emesi-
sobo ut �o mbon oro David eket �i¯nde aba
¯na mi? Nso isinam mme
owo ‘ �ed �ip se mm �o �edide’? ı .....................................................
..................................................................................................
Ke¯nka
¯n eken, ok
ˆudi
emesid �ip se afo edideke ini enyenede nne-me ye mme owo ke
Ndi �okp �ob �ob �o¯
nkp �o keeny �in asa
¯na nnan nnan
ebe ke idi �ok efak? Ukemntre, ndi �okp �of �on enyenenneme ye mme owo keIntanet ke ini m
ˆukereke
uba¯
na mme¯
nkp �ond �ik oro�edude?
Intanet? Abigail emi okod �ukde ikpehe unyene nneme ke Inta-net �od �oh �o ete: “Mmesit �o
¯n �o nneme ye mme owo, ndien ke mma
¯nkokop nte ukot nneme oro akade, mmesinam nte mmene
¯ne-
de ndi �o¯n �o se �enemede oro.”
Eyena¯nwan kiet emi ekerede Leanne akanam
¯nkari esie ke
us �u¯n e
¯nwen. Enye �od �oh �o ete: “Mma nsida Intanet nnyene nne-
me ye eyeneren kiet ke esop oro odude ke mb �oh �o nny �in. Ikeb �i-ghike, ima it �o
¯n �o ndit �i
¯n nte nny �in ‘imade’ kiet eken. Ke ini ete ye
eka mi �esa¯nade �ebe, mma nsikp �uh �o se
¯nkanamde ke Intanet
mbak mm �o �edifi �ok se ikade iso.¯Nkereke ke mm �o �ekpen �im keeyena
¯nwan mm �o emi edide isua
duopeta kp �ot ekpekeme ndiwetuto imann �o eyeneren isua duop-ena
¯n. Mm �o ikpekereke-kere ut �o
¯nkp �o oro.”
Se Akpanamde manEkpeme Idem
Nte ededi, enyene mme iniemi ekemede ndineme nnemeye owo ke Intanet. Ke uw �ut-
¯nkp �o, ediwak owo—
¯nkpri ye ikp �o— �esida Intanet �enyene nne-
me ye mme ufan mm �o. Edieke afo es �inede ke otu oro, nso keakpanam man ekpeme idem? Kere ba
¯na
¯nkp �o ifa
¯n oro �etiene-
de mi.
˘ Kpeme adana ini emi abiatde ke Intanet; kˆuyak enye �ob �o
fi ini emi akpadade anam mme akpan¯nkp �o—es �inede ndide
idap. Uyen kiet emi ekerede Brian �od �oh �o ete: “Ndus �uk ndit �ouf �ok
¯nwed nny �in �ed �oh �o ke imesinyene nneme ye mme owo ke
Intanet tutu es �im¯nkanika ita usiere.”—Ephesus 5:15, 16.
=“Ami ntiehe ye mbon abia
¯na; nny �u
¯n nsa
¯nake ye
mm �o eke �ed �ipde se mm �o �edide.”—Psalm 26:4.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
102¯nkparawa owo �eb �up
Ke ini anamde¯nkp �o
ke Intanet, ini esibe ntembio ibokpot! Ntre, biereini oro edibiatde keIntanet, ndien k
ˆube ini
emi. Edieke oyomde,emekeme ndinam
¯nkanika
fo anam uyom ke ini oroeken �imde mbak udub �ighiukan nte okoyomde.
ITEM�
˘ Nyene nneme nkuk �ure ye mbon oro �ofi �okde mme mbonoro ekemede ndib �up owo nkp �o mbana mm �o. Mme oburob �utowo �ey �oy �oh �o Intanet, ke �eny �u
¯n �esuan eny �in �eyom mme uyen
emi �etiede ke ndueidem man �ebia¯na.—Rome 16:18.
˘ Kpeme idem ke ini anamde mbubehe ke Intanet. Ne¯ne-
de kpeme idem ke ini �on �ode owo �okp �okp �o nt �ot. Mˆıd �ighe ntre,
�ekeme ndiwo fi—ke owo mˆıkam inamke fi se idi �okde ikan oro.
—Matthew 10:16.
˘ Ke ini �on �ode ndise �es �ok mme ufan fo, b �up idemfo ete,‘Ndi ndise owo emi �od �oh �ode ke inam
¯nkp �o Abasi edi emi?’
—Titus 2:7, 8.
˘ Kpa nte akpanamde ke ini enemede nneme ye owo iso
‘‘¯
Nkemeke ndid �uk nd �uk ke Intanet ye owoemi mmenkpamaha edi ufan mi ediekeikposobode iso ye iso.
’’—Joan
Nyama ndis �uh �ode ini oro nsibiatde ke Intanet ns �im ...................kpukpru urua, ndien se ndinamde man nkeme ndinam emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke nnemede nneme ye owo oro mmemfi �okke ke Intanet,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
ye iso, edieke nneme Intanet aba¯nade “mme
¯nkp �o eke m
ˆıdot-
ke,” tre nneme oro.—Ephesus 5:3, 4.
˘ Kuded �ibe uda Intanet unam nkp �o. Edieke ed �ipde ete yeeka fo ‘se afo edide,’ �ow �or �o ub �ok fo isanake.
¯Nkaiferi kiet emi
ekerede Kari �od �oh �o ete: “Nsid �ipke eka mi¯nkp �o. Mmesiyak
enye ok �ut se nnamde ke Intanet.”—Mme Hebrew 13:18.
�Of �on Owo Ebet!Im �ofi �ok ke �od �o
¯n fi ndinyene mme ufan. Inyeneke se idi �okde
do. Abasi okobot nny �in man ikop inem ndidu ye mbon e¯nwen.
(Genesis 2:18) Mm �odo, edieke edide esid �o¯n fi ndinyene mme
ufan, unamke idi �ok—nte Abasi okobotde nny �in edi oro. Edi t �imkpeme mbon oro emekde nte mme ufan fo.
Fi �ok ete ke eyenyene ata nti ufan edieke oyomde mm �o nteIk �oAbasi etemede. Eyena
¯nwan kiet emiedide isua 15 �od �oh �o ete:
“Imemke utom ndik �ut mme ufan emi �emade Jehovah �eny �u¯n
�emade fi. Edi ama ok �ut mm �o, oyok �ut ke �of �on nte ekebetde!”
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Kpukpru nny �in im �ofi �ok ke ik �oesiyat owo. Ik �o-edem ekeme ndibiak owo nte �eda ikwa�ek �im. Didie ke ekeme nditre ik �o-edem?
104¯nkparawa owo �eb �up
˘ T �i¯n uf �on ye idi �ok oro odude ke ndida Intanet
nnyene nneme ye owo utu ke ndisobo iso ye iso yeowo oro?
˘ Ntak emi mˆıs �o
¯nke owo ndinam nte idi owo e
¯nwen
ke ini enye enemede nneme ke Intanet?
˘ Nso ke akpanam mbak udubiat ini ukaha keIntanet?
˘ Didie ke ekeme ndida Intanet nnyene nneme yeowo ke us �u
¯n oro enyenede uf �on?
AFO EKERE DIDIE?
12
Ntak emi ik �o-edemm
ˆıf �onke?
“Mma nka us �or �o usen kiet, edi edem usen, mme owo�esana �et �in ke mma nnam idan do ye akparawa kiet.Oro ekedi ata anafai nsu!”—Linda.
“Ndus �uk ini, mmesikop mme owo �esanade �et �in keenyene eyenanwan emi nsisanade kiet nw �or �o anwa, keini edide ndi �on �oke-di �on �o idem owo emi mm �o �et �inde�ebana. Ediwak mbon oro �esisanade �esuan uf �umik �oisikereke-kere ke akpana iyom us �un ifi �ok mme seit �inde oro edi akpanik �o.”—Mike.
Ndikpa¯
n ut �o¯n nn �o
ik �o-edem ekeme ndinametiene enyene ndudu �oh �o.Edieke akade iso akpa
¯n
ut �o¯n tutu owo oro et �i
¯n
of �uri se iket �ibede, �ow �or �oemetiene anam mb �ukoro asuana!
NDI AMA �OFI �OK . . .?
IK �O-EDEM ekeme ndine¯nede mbiak owo. Okpoyom ndifi �ok,
b �up Amber emi edide isua 19. Enye �od �oh �o ete: “Mme owo �esi-wak ndit �i
¯n idi �ok ik �o mba
¯na mi. Enyene ini emi mme owo �eke-
sa¯nade �et �i
¯n ke nsa
¯na ye id �ibi, ekem �ete ke mmesisio
¯no id �ibi,
�ete ke esidi ndedep¯nkp �os �o
¯n ib �ok, nyanyam, ndada. Mfi �okke
se ikpanamde �et �i¯n ut �o ik �o emi �edian mi?”
Sia mˆıs �o
¯nke ndida k �omputa
`mm
ˆe fon nn �o mme owo etop
idahaemi, owo emi oyomde ndinam fi ibak ekeme ndibiatfi eny �i
¯n okpos �ukedi emi enye m
ˆık �ub �okede inua it �i
¯n
¯nkp �o
ndomokiet.¯
Nkuk �ure se enye edinamde edi ndiwet uf �umik �oifa
¯n nn �o �es �ok ediwak mbon emi �ekam �etiede-tie �ebet ut �o ik �o
oro. Ke ndus �uk idaha, �esit �o¯n �o obufa ikpehe Intanet
¯nkuk �u-
re man �eda �ebiat owo eny �i¯n. Ediwak ikpehe Intanet �edu emi
mme owo �esidade �eba¯na mbon e
¯nwen �eny �u
¯n �et �i
¯n
¯nkp �o emi
mm �o mˆıkpekemeke-keme ndit �i
¯n iso ye iso ye owo emi mm �o
�eba¯nade.Edi ndi �odi �ok ndisit �i
¯n ik �o mba
¯na mbon e
¯nwen? Ndi �ekeme
ndid �oh �o ke . . .
Kpukpru ik �o-edem �odi �ok?S �in idi �o
¯n �o ndiw �ut
`mm
ˆe se �et �i
¯nde emi edi akpanik �o
`mm
ˆe
nsu.
Ik �o-edem if �onke ke baba us �un kiet. ıO Akpanik �o O Nsu
Ewe ib �or �o enen, akpanik �o`
mmˆe nsu? Ke ndit �im nt �i
¯n, etie-
ne nte ik �o oro “ik �o-edem” esi¯nwa
¯nade fi. Edieke adade “ik �o-
edem” nte ikpˆıkpu ik �o oro �et �i
¯nde
owo ke edem, oro edi, ke ini owooro m
ˆıd �uhe, �ow �or �o enyene ini
emi “ik �o-edem” mˆıdi �okke. Kam-
se, Bible �od �oh �o ‘ise iba¯na mbu-
behe mbon e¯nwen
¯nko.’ (Philippi
2:4) Edi emi iw �or �oke ke ana in �o-h �o ke
¯nkp �o emi m
ˆıbeheke nny �in.
(1 Peter 4:15) Edi imesikop nti¯nkp �o ke ini inemede nneme ye
106¯nkparawa owo �eb �up
mbon e¯nwen, ut �o nte
`mm
ˆe anie oyom ndid �o nd �o
`mm
ˆe anie
ony �u¯n aman eyen. Se idude edi ke id �uhe nte ikemede ndid �oh �o
ke imekere iba¯na mbon e
¯nwen, edi nny �in it �i
¯nke
¯nkp �o iba
¯na
mm �o!Nte ededi, ikp
ˆıkpu nneme ekeme ndis �os �op
¯nkabade idi �ok
ik �o-edem. Ke uw �ut¯nkp �o, owo ekeme ndid �oh �o ke ‘Nkoyo okpo-
dot Effiong,’ edi it �i¯nke ke idi �ok. Owo e
¯nwen ekeme ndikop oro
�od �oh �o ke ‘Nkoyo ye Effiong �edidi ebe ye¯nwan’ okpos �ukedi
Nkoyo ye Effiong mˆıkereke-kere ndid �o kiet eken. Emekeme
ndid �oh �o ke im �o ikwe se idi �okde do, edi et �i¯n emi sia m
ˆud �ighe
Nkoyo`
mmˆe Effiong.
�Ema �et �i¯n ut �o ik �o emi �eba
¯na Julie emi edide isua 18, ndien
¯nkp �o emi ama ene
¯nede abiak enye. Enye �od �oh �o ete: “Ik �o oro
ama ayat mi ikony �u¯n iyakke
¯nkeme ndinyene mbu �otidem ke
idem mbon e¯nwen.” Ukem
¯nkp �o oro ama et �ibe �on �o Jane emi
edide isua 19. Enye �od �oh �o ete: “Mma ns �on akparawa emi �eke-d �oh �ode ke oyom ndid �od �o mi.
¯Nkereke ke se
¯nkanamde oro
ama �of �on. Sia edide mma mmehe ye enye,¯nkekere ke imeke-
me ndisineme nneme, edi owo iba¯nake nny �in.”
Ne¯nede Kpeme Se EnemedeNso ke akpanam mbak udutiene uba
¯na owo? Man �ofi �ok se
akpanamde, kere ba¯na ada
¯na nte oyomde owo ekpeme idem
ke ini enye awatde uwat ke us �u¯n oro ubomis �o
¯n �ewakde.
¯Nkp �o
ekeme ndit �ibe ke mbuari emi ekemede ndinam awat-ubomis �o¯n
ebiere ndiw �or �o ke ub �ok esie nd �uk ub �ok e¯nwen, ndiyak ubom-
is �o¯n oro etienede enye awat ebe,
`mm
ˆe ndituak nda. Edieke
enye et �i¯nde eny �in ke ini awatde uwat, enye ekeme ndik �ut se
ikemede ndit �ibe ony �u¯n ebiere se edinamde.
‘‘ Eny �in ama anwana mi ke ini owo eminket �inde idi �ok ik �o mbana okokpotde eb �ine mi.¯Nkenyeneke se nt �inde nnyana idem! Mma nkpepke �of �on owo et �in ik �o ye ufan esie iso ye iso utu kendit �in enye ke edem.
’’—Paula
Ntak emi ik �o-edem mˆıf �onke? 107
Ukem oro ke ediye nneme. Isis �o
¯nke
ndifi �ok ini emi nneme�ot �o
¯n �ode ndid �uk idi �ok
afa¯n. Ke ini oro �ot �o
¯n �ode,
emekeme ndida mbufi �ok¯nkp �uh �o nneme ukem nteawat-ubomis �o
¯n �okp �ow �or �ode
od �uk ub �ok e¯nwen. Edieke m
ˆunamke
emi, fi �ok ete ke ik �o-edem ekeme ndidamf �ina ndi. Mike �od �oh �o ete: “Mma nt �i
¯n
idi �ok ik �o mba¯na eyena
¯nwan kiet—nte
ke idem esitie enye urua urua ama okok �ut erenowo—ndienik �o emi ama okod �uk enye ut �o
¯n. Ndifreke nte enye eken �imde
uyo et �i¯n ik �o ye ami; et �i
¯n ada
¯na nte idi �ok ik �o oro
¯nket �i
¯nde aka-
biakde im �o. Ima inam emem, edi es �it ikenemke mi sia mm �ofi �okke se
¯nket �i
¯nde oro ama ene
¯nede abiak enye!”
Im �ofi �ok ke idi �ok ik �o esibiak owo. Bible �od �oh �o ke “enye-ne owo emi et �i
¯nde ik �o ye unana edikere, nte emi aka
¯n-
ka¯n ek �imde.” (Mme
¯Nke 12:18) Ntak edi oro �of �onde owo ekere
ka¯na mbemiso et �i
¯nde ik �o. Edi
akpanik �o, ekeme ndiyom owoenyene mfara ke idem man etreinem inem nneme oro aba
¯nade
owo e¯nwen. Edi nte Carolyn emi
edide isua 17 �od �oh �ode: “Oyomekpeme se et �i
¯nde. Edieke emen-
de se mˆufi �okke
`mm
ˆe edi akpan-
ik �o`
mmˆe nsu eket �i
¯n �on �o owo
Idi �ok ik �o-edem etie nte of �ut iso iba,ekeme ndibiat owo eny�i
¯n
108¯nkparawa owo �eb �up
Edieke okopde ik �o-edem,emekeme ndid �oh �o,“Mb �ok mmaha nnemeemi. Idem
¯nkp �o, ufan oro
id �uhe mi ndit �i¯n ik �o
nnya¯na idemesie.”
ITEM�
Mbemiso mmende se nkokopde mbana owo nket �in nn �o owoenwen, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke owo et �inde idi �ok ik �o abana mi, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
e¯nwen, emekeme nditiene nsuan nsu.” Mm �odo edieke okopde¯nkp �o emi ekemede ndidi idi �ok ik �o-edem, nam se apostle Pauleketemede ete: “ �Edomo nditie s �u
¯ns �u
¯n ndiny �u
¯n nse mbubehe
mbufo.”—1 Thessalonica 4:11.
Didie ke ekeme ndikere mba¯na mbon e
¯nwen, edi un �oh �oke
ke mbubehe mm �o? Mbemiso et �i¯nde ik �o aba
¯na owo, b �up idem-
fo ete: ‘Ndi mm �ofi �ok of �uri akpanik �o? Nsinam nyom ndimen se¯nkokopde
¯nket �i
¯n nn �o owo e
¯nwen? Mme owo �edida mi didie
edieke nt �i¯nde ik �o-edem?’ Akpatre mb �ume emi edi akpan
¯nkp �o
sia edieke �edi �o¯n �ode fi nte owo ik �o-inua, afo ke mme owo �edi-
kam �eda nte idi �okowo id �ighe owo emi afo aba¯nade.
Ke Ini �Et �i¯nde Idi �ok Ik �o �Eba
¯na Fi
Nso ke akpanam edieke �et �i¯nde idi �ok ik �o �eba
¯na fi? Ecclesi-
astes 7:9 eteme ete: “Kˆuyak es �it awara ndiyat fi.” Utu ke oro,
domo ndim �um idem¯nkama. Bible �od �oh �o ete: “K
ˆus �in es �it fo ke
kpukpru ik �o oro mme owo �et �i¯nde, . . . koro es �it fo et �imde �ofi �ok
ete ke afo¯nko emesis �u
¯ni mbon efen ediwak ini.”—Ecclesias-
tes 7:21, 22.
Edi akpanik �o ke eti ntak ndomokiet id �uhe ndit �i¯n idi �ok ik �o
mba¯na owo. Edi edieke ob �umerede ayat es �it, mme owo �ekam
�ekeme ndida fi nte idi �okowo, edi it �ighi aba se �ekekam �et �i¯nde
�eba¯na fi. Ntre �okp �of �on ese se �et �i
¯nde �eba
¯na fi nte Renee ekese-
de esie. Enye �od �oh �o ete: “Es �it esiwak ndiyat mi ke ini �et �i¯nde
idi �ok ik �o �eba¯na mi, edi mmesim �um idem
¯nkama. Etis �im urua
e¯nwen, ekeme ndidi �ediny �u
¯n �et �i
¯n �eba
¯na owo e
¯nwen
`mm
ˆe
¯nkp �o
e¯nwen.”�
W �ut ke emenyene eti ibuot ke ndikp �uh �o nneme edieke �et �o-¯n �ode ndiba
¯na owo ke idi �ok. Edieke �eny �u
¯n �eba
¯nade fi ke idi �ok,
nam¯nkp �o nte akwa owo—m �um idem kama. Yak nti edu fo
�ew �ut ke unamke se �et �i¯nde �eba
¯na fi oro. (1 Peter 2:12) Edieke
anamde ntre, ayaka iso ndidi ufan ye mbon e¯nwen, oyony �u
¯n
aka iso ndidi ufan Abasi.
� Ke ndus �uk idaha, ekeme ndidi �okp �of �on ada mbufi �ok osobo ye owo emi eket �i¯n-
de idi �ok ik �o aba¯na fi. Edi ke ediwak idaha, uf �on isid �uhe ndinam emi sia “ima of �ukde
ekese idi �ok¯nkp �o.”—1 Peter 4:8.
=“Owo eke ekpemede inua esie en �im ukp �o
¯n
esie uwem. Owo eke a¯nwa
¯narede inua esie
—enye oyok �ut nsobo.”—Mme¯
Nke 13:3.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
110¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ini ewe ke �okp �of �on et �i¯n
¯nkp �o aba
¯na mbon e
¯nwen?
˘ Ndi akanam owo et �i¯n idi �ok ik �o aba
¯na fi? Edieke edide
ntre, nso ke ekekpep oto oro?
˘ Didie ke ndit �i¯n idi �ok ik �o mba
¯na mbon e
¯nwen ekeme
ndinam fi �ow �or �o idi �ok etop?
AFO EKERE DIDIE?
T�in mf �ina oro ekenyenede ye ufan fo ke ndondo emi.
Ke ekerede abana se okotde ke ikpehe emi, didie ke ekpeseabana mf �ina emi?
se nwetde nn �im3MMEUFAN
ı
111
Afo emekeme ndikere ete, ‘Edieke¯nkemede ndika
¯nwed
¯nk �ure, �ow �or �o mmekeme ndiy �o nkp �o ekededi!’ Ndien
etie nte ekikere emi enen. Idem¯nkp �o,
¯nk �o uf �ok
¯nwed edi-
nam �efi �ok nte afo ekerede¯nkp �o, nte ekemede ndiy �o
¯nkp �o,
ye nte amade ndinam¯nkp �o Abasi. Didie ke ekeme ndib �o
eti ukpep edi uyakke ndi �oi edu ndus �uk ndit �o uf �ok¯nwed
mbufo abiat fi? Ibuot 13 es �im 17 ayanam �ofi �ok se akpa-namde.
4 UF �OK¯
NWEDYENDIT �OUF �OK
¯NWEDMBUFO
Ndi esis �on fi ndibe udomoke ndus �uk ukpepnkp �o?
ıO IhO Ihih
Ndi akanam �efiomo mme �edomondidan fi ke nkanub �ok ke uf �oknwed?
O IhO Ihih
Ndi esid �on fi ndus �uk ini nditiene ndit �ouf �oknwed mbufo nnam se mıf �onke?
O IhO Ihih
112
13
Nso ke¯nkpanam
man nne¯nede
ndi �o¯n �o¯
nwed?
YAK id �oh �o ke odu ke es �it akai. Ikp �o eto iyakke u¯nwana ut �in
es �im ebiet emi odude. Sia akai oro aba¯nde, afo ukemeke
ndisa¯na if �ure if �ure. Man �ow �or �o do, ana ada of �ut asiak ik �ot
ebe.
Ndus �uk ndit �o uf �ok¯nwed �ed �oh �o ke se iw �or �ode mmim �o
ke uf �ok¯nwed etie nte se is �uk it �i
¯nde emi. Esitie nte �eb �ob �op
mm �o �etem ke ubet ukpep¯nkp �o of �uri uwemeyo, owo it �i
¯nke-
t �i¯n utomuf �ok emi anade mm �o �etaba idap �enam. Ndi esitie fi
ntre¯nko? Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet ukpep
¯nkp �o oro esi-
s �o¯nde fi akan ke uf �ok
¯nwed.
ı..................................................................................................
Ekeme ndidi ete ye eka fo �ok �or �o ye mme andikpep �esi-d �oh �o fi ene
¯nede es �in idem ekpep
¯nkp �o oro. Edieke edi-
de ntre, kˆukere ke mm �o �eyom ndinam uwem �os �o
¯n ye afo.
Mm �o �ekam �eyom es �in of �uri ukeme fo ekpep¯nkp �o. Ntre,
edieke nte �ef �inade fi �ete es �in idem ekpep¯nkp �o anamde
¯nwed odorode fi, nso ke akpanam? Kpa nte owo emi odudeke es �it akai adade of �ut asiak ik �ot man �ow �or �o, oyom anammme
¯nkp �o oro �etienede mi:
˘ Akpa¯
Nkp �o: Ma ndisikpep nkp �o. Ekeme ndis �o¯n fi
ndis �in idem¯nkpep
¯nkp �o ke uf �ok
¯nwed edieke m
ˆumaha se
�ekpepde. Ntre domo ndifi �ok uf �on oro edib �ode ito uf �ok¯nwed.
Apostle Paul ekewet ete: “Owo emi of �u¯nde is �o
¯n ekpenyene
ndif �u¯n ye idoteny �in ndien owo
eke ed �ighide wheat akpanamntre ye idoteny �in nditienembuana.”—1 Corinth 9:10.
�Ot �oi¯nwa
¯n ndifi �ok ke iya-
dia ut �ip utom im �o esinam enyees �in idem of �u
¯n is �o
¯n. Edi ekeme
ndidi ukwe ntak emi akpanadees �in idem ekpep ndus �uk
¯nkp �o
idahaemi. Nte ededi, ndikpepnsio nsio
¯nkp �o ayanam �ofi �ok
Nso ke¯nkpanam man nne
¯nede ndi �o
¯n �o
¯nwed? 115
Ndiy �ip udomo idiyakkemme owo �enyenembu �otidem abake idemfo idiny �u
¯n iyakke
�os �op �odi �o¯n �o
¯nwed. Se
ikam idi �okde ikan edi keenye idiyakke Abasi akaiso edi ufan fo.—Mme¯Nke 11:1.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
ekese¯nkp �o. Ayanam
fi ‘akabade edi kpukpru¯nkp �o �on �o kpukpru or �ukowo,’ oyony �u
¯n anam
ekeme ndinyene nnemeye mme owo emi �etodensio nsio ebiet. (1 Cor-
inth 9:22) Ke ns �uh �ode¯nkaha, ndikpep nsio nsio
¯nkp �o aya-
nam ofori ukeme ukere¯nkp �o fo, ndien emi eyenyene uf �on
�on �o fi ke ini iso.˘ Udiana
¯Nkp �o: Ma mme nkp �o oro ekemede ndinam.
Uf �ok¯nwed ekeme ndinam �ofi �ok mme
¯nkp �o oro ekemede
ndinam. Paul ekewet �on �o Timothy ete: ‘Nam en �o Abasiemi afo �ok �ob �ode asak nte ika
¯n.’ (2 Timothy 1:6) Anaedi
�ema �en �o Timothy sa¯nasa
¯na ifetutom ke esop Christian.
Edi akana enye ofori en �o oro Abasi �ok �on �ode enyembak editatak. Nte ededi, Abasi idisiakke-siak fi ibuot is �inifi �ok
¯nwed. Edi enye �on �o fi ukeme ye en �o emi �ekp �uh �orede ye
eke mbon e¯nwen. Uf �ok
¯nwed ekeme ndinam �ofi �ok ukeme
oro mˆukpukereke ke emenyene.
Kˆudedei ukere ke udukemeke ndinam
¯nk �ori sia oro
�okp �ow �or �o ndinam idemfo ibak. Edieke ut �o ekikere orood �ukde fi es �it, kere ba
¯na mme
¯nkp �o oro ekemede ndinam.
Ke uw �ut¯nkp �o, ke ini mme owo �eked �oh �ode ke Paul ikemeke
Ndisika¯
nwed ekemenditie nte ndisiak akai¯
nw �or �o—emekeme ndinammbiba edieke �ofi �okde
nnennen¯
nkp �o oroakpanamde
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1116
¯nkparawa owo �eb ��up
ndit �i¯n ik �o �of �on, enye ama �ob �or �o ete: “Ekpedi ami ndi �ok �oi
ke ndit �i¯n ik �o, ke akpanik �o nd �ighe �ok �oi ke ifi �ok.” (2 Corinth
10:10; 11:6) Paul ama �ofi �ok mmeme esie. Enye ama �ofi �ok¯nko mme
¯nkp �o oro enye ekemede ndinam.
Nso kaba¯na fi? Nso ye nso ke ekpekeme ndinam? Edi-
eke mˆufi �okke, b �up akwa owo emi amade fi. Ut �o ufan oro
ekeme ndi¯nwam fi �ofi �ok mme
¯nkp �o oro ekpekemede ndi-
nam ye nte akpadade mm �o anam¯nkp �o ke eti us �u
¯n.
˘ �Oy �oh �o¯
Nkp �o Ita: S �in idem kpep nkp �o. Id �uhe nteekemede ndidi �o
¯n �o
¯nwed edieke m
ˆus �inke idem ukpep
¯nkp �o. Im �ofi �ok ke ndus �uk ndit �ouf �ok
¯nwed isimaha ndikpep
¯nkp �o. Edi ndikpep
¯nkp �o enyene
ekese uf �on. Edieke es �indeukeme, edikam enenem fi.
Man ekeme ndis �in idem¯nkpep
¯nkp �o, oyom esisio ini
en �im �on �o¯nkp �o kiet kiet
oro anade anam. Ti ete keakpa
¯nkp �o ke uwem eyen-
uf �ok edi ndis �in idem¯nkpep
¯nkp �o. Edi akpanik �o ke Bible�od �oh �o ke odu “ini eke �esak-de imam” ye “ini eke �enekde
‘‘ Mmok �ut nte ndus �uk uyen oro �edide ub �oknka mi�esinamde nkp �o. Nte ndus �uk mm �o �ekesikpepdenkp �o ke uf �oknwed, ntre nko ke mm �o�esikpep Bible ye mme nwed esop Abasi.Mbon oro mıkamaha ndis �in idem nkpep nkp �oke uf �oknwed isiny �un imaha ndis �in idemnkpep Bible.
’’—Sylvie
Nso ke¯nkpanam man nne
¯nede ndi �o
¯n �o
¯nwed? 117
Ke ini oyomde ndikpep¯nkp �o, bem iso d �u
¯n �ode se
oyomde ndikpep man �ofi �okse ukpep
¯nkp �o oro
aba¯nade. Ekem, b �up
idemfo mmemb �ume oroekemede ndik �ut ib �or �o keekpri ibuotik �o kiet kiet.Ndien kot ebiet orooyomde ndikpep ny �u
¯n yom
ib �or �o mb �ume oro. Keakpatre, se
`mm
ˆe eyekeme
nditi se okokotde.
ITEM �
unek.” (Ecclesiastes 3:1, 4; 11:9) Ntre, ukem nte mme uyeneken, �okp �of �on osio ini en �im �on �o mme edinam ini ndu �ok-odudu.� Nte ededi, Ecclesiastes 11:4 �od �oh �o ete: “Owo ekeesede of �um idisuanke
¯nkpas �ip; owo eke ony �u
¯n esede ikpa-
eny �o¯n idikpe
¯neke ukpe
¯ne.” Nso ke afo ekpep oto emi?
Kpep¯nkp �o mbemiso akade mbre! K
ˆukere ke udunyeneke
ini unam mbiba.
Nte Ekpesinamde Utomuf �ok Fo
Edi nso ke akpanam edieke utomuf �ok oro �en �ode fiawakde akaha? Ekeme nditie fi ke idem nte eketiede San-drine emi edide isua 17. Enye �od �oh �o ete: “Mmesida houriba es �im ita nnam utomuf �ok kpukpru okoneyo, mmesiny �u
¯n
� Edieke oyomde nt �ot efen efen aba¯na mme edinam ini ndu �okodudu, kot �Oy �oh �o
Ikpehe 8 ke¯nwed emi.
=“Owo eke esede of �um idisuanke
¯nkpas �ip;
owo eke ony �u¯n esede ikpaeny �o
¯n
idikpe¯neke ukpe
¯ne.”—Ecclesiastes 11:4.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Isan enwen, nyom ndinyene �������� ke nwed ib �or �o udomo mi keukpepnkp �o emi:
..........................................................................................................................
Nyes �in ukeme man nnenede ndi �on �o nkp �o emi ke ndinam seitienede mi:
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
Nso ke¯nkpanam man nne
¯nede ndi �o
¯n �o
¯nwed? 119
Nyene ebiet emi esitiede ekpep¯nkp �o.
Ikpanaha ayak¯nkp �o et �imede fi do. Tie ke
okpokoro edieke ekemede. KˆudomoTV.
Bem iso namse idide akpan¯nkp �o. Sia
uf �ok¯nwed edide akpan
¯nkp �o �on �o fi, biere ke
ududomoke TV tutu afo ok �ure utomuf �ok oro
�eken �ode fi.
Kˆus �ik un �im. N �im ini emi edisinamde
utomuf �ok, ny �u¯n nam enye ke ini oro
eken �imde.
Biere se edinamde. Biere`
mmˆe nso ke
ekpebem iso anam,`
mmˆe ewe ekpedi udia-
na, ye ntre ntre. Wet mm �o s �in ke¯nwed,
ny �u¯n wet udomo ini oro edidade anam
mm �o kiet kiet. S �ohi enye oro ok ��urede fep.
Sidu �ok odudu. Edieke ekikere oyode fi aka¯nkp �o e
¯nwen, da ekpri ini du �ok odudu. Edi
kˆudu �ok odudu eb �ighi akaha; fiak kanam
utomuf �ok fo.
N �im ke emekemendidi eti eyen uf �ok-¯nwed. Ti ke se �esidade �edi �o
¯n �o ke owo edi
eti eyen uf �ok¯nwed edi nte enye es �inde idem
ekpep¯nkp �o, id �ighe ifi �ok ibuot esie. N �im ke
emekeme ndidi �o¯n �o
¯nwed edieke es �inde
idem ekpep.
nnam¯nko ke ut �iturua.” Edinam didie ok �ure kpukpru utom-
uf �ok oro �en �ode fi? Domo ndinam mme ekikere oro �en �odeke page 119.
Ndikan Mme Mf �ina Oro OsobodeKe ini Paul eketemede Timothy nte enye akpanamde
¯nk �ori ke
¯nka
¯n eke spirit, enye �ok �od �oh �o ete: “Tie kere mme
¯nkp �o emi; s �in idem ke mm �o of �uri of �uri, man kpukpru owo�ekpek �ut
¯nk �ori fo.” (1 Timothy 4:15) Kpas �uk ntre, edieke
es �inde ukeme, �oy �ot �o¯n �o ndidi �o
¯n �o
¯nwed.
Kere ba¯na uw �ut
¯nkp �o oro ik �on �ode ke nt �o
¯n �o nt �o
¯n �o ibuot-
ik �o emi. Edieke odude ke es �it akai, oyoyom ada of �utasiak ik �ot �ow �or �o. Ukem oro ke edi ye uf �ok
¯nwed. Utu ke
ndiyak ediwak¯nkp �o oro ete ye eka fo �ok �or �o ye mme andi-
kpep �eyomde �eto fi anam akpa mba, nam¯nkp �o ita oro
inemede ke ibuotik �o emi man ene¯nede �odi �o
¯n �o
¯nwed. Ama
�ot �o¯n �o ndidi �o
¯n �o
¯nwed, oyok �ut ke �of �on nte akanamde se it �i
¯n-
de mi.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ke adianade ye utom uf �ok¯nwed oro
anade ok �ure, ndit �o uf �ok¯nwed mbufo �esis �in fi mf �ina ke idem.
Nso ke akpanam aba¯na oro?
120¯nkparawa owo �eb ��up
˘ Ntak emi ekpes �inde idem ekpep¯nkp �o ke
uf �ok¯nwed?
˘ Man ok �ut ete ke emekpep¯nkp �o ony �u
¯n anam
utomuf �ok oro �en �ode fi, ewe ndut �im �okp �of �on ye afo?
˘ Ke uf �ok mbufo,`
mm �`o
¯n ke ok �ut ke ekpene
¯nede �of �on
esitie anam utomuf �ok ony �u¯n ekpep
¯nkp �o?
˘ Nso ke akpanam mbak mbre edinam fi okˆube
udomo nte ekpebede?
AFO EKERE DIDIE?
14
Didie ke¯nkpekpeme
idemmi ke uf �ok¯nwed?
S �in idi �on �o ndiw �ut mme se �ewetdeke idak emi edi akpanik �o mme nsu:
1.¯
Nkuk �ure us �un oro �ekemede ndifiomoowo edi ndin �uk, ndituak, mme ndimia owo.
ıO Akpanik �o
O Nsu
2. Owo ikemeke ndid �oh �o ke owo af �ina owooyom idan edieke enye mıt �ukke owo oro.
O Akpanik �o
O Nsu
3. Iban �esitiene �efiomo �eny �un�ef �ina mbon enwen.
O Akpanik �o
O Nsu
4. Edieke �efiomode mme �ef �inade fi �eyomidan, inyeneke se ekemede ndinam.
O Akpanik �o
O Nsu
MME UYEN oro �esifiomode ke uf �ok¯nwed �esikop nd �ik kpukpru
usen. Uyen kiet emi ekerede Ryan �od �oh �o ete: “Esitie mi nte keminit 15 oro nsis �inede ke b �os ye ndit �o uf �ok
¯nwed nny �in eb �ighi
akaha ke ntak emi mm �o �esis �u¯nide �esiny �u
¯n �emiade mi.” Ke adia-
nade do, �esif �ina ndus �uk uyen �eyom ida¯n. Eyena
¯nwan kiet emi
ekerede Anita �od �oh �o ete: “Ke ini¯nkoyomde ndibe ke k �orid �o
uf �ok¯nwed nny �in, akparawa kiet oro �ene
¯nerede �edi �o
¯n �o ikayak-
ke mbe, edi ama �ot �o¯n �o ndit �uk mi idi �ok itie ke idem. Mma
¯nkpe
enye ub �ok nte okˆut �uk mi aba, edi enye ikeny �imeke. Enye eke-
kere ke nnam mbubru.”
Ke ini ndus �uk uyen �enamde¯nkp �o ke Intanet, ndit �o uf �ok-
¯nwed mm �o �esiyom mm �o ik �o ke Intanet. Ndi ndit �o uf �ok
¯nwed
mbufo �esifiomo fi? Edieke edide ntre, nso ke akpanam aba¯na
emi? Ediwak¯nkp �o �edu oro akpanamde. Edi yak ibem iso ineme
se �eket �i¯nde ke nt �o
¯n �o nt �o
¯n �o ibuotik �o emi man ifi �ok
`mm
ˆe ewe
edi akpanik �o.
1. Nsu. Ediwak owo �esida inua �efiomo mbon e¯nwen, isida-
ha ub �ok. Ndis �in owo nd �ik ke idem, ndis �u¯ni owo, ndida owo
nnam mbubru, ndiny �u¯n nsak owo �edi nsio nsio us �u
¯n oro �esifio-
mode owo.
2. Nsu. Ndik �om owo ke us �u¯n oro ow �utde ke owo oyom
ida¯n, ndit �i
¯n ik �o idi �ok mbubru,
`mm
ˆe ndise owo ke eny �in ima �edi
nsio nsio us �u¯n oro mme owo �esi-
f �inade mbon e¯nwen �eyom ida
¯n.
3. Akpanik �o. Eren`
mmˆe
¯nwan ekeme ndifiomo
`mm
ˆe ndi-
f �ina mbon e¯nwen.
4. Nsu. Enyene se akpanam-de man �etre ndisif �ina fi. Yak ine-me ndus �uk mm �o.
Nte Ekemede Ndikan OwoMfiomo,EdiU
¯nwanake-
¯Nwana
Ndus �uk owo �esiyom fi ik �oman �ese se afo edinamde. Edi Bi-
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1122
¯nkparawa owo �eb �up
Ndis �ine¯nkp �o nte ndus �uk
ndi �oi¯nka ekeme ndinam
�et �o¯n �o ndif �ina fi. Akani
owo¯nka nt �ime kiet
�od �oh �o ete: “Edieke owoes �inede �of �o
¯n nte nny �in,
edi id �ighe owo nny �in,nny �in ikesiwakkendisana enye nyak. Anaenye od �uk
¯nka nny �in,
mˆıd �ighe ntre, imia enye
in �o unan.”
NDI AMA �OFI �OK . . .?
ble �on �o eti item emi: “Kˆuyak es �it awara ndiyat fi.” (Ecclesiastes
7:9) Ke ndit �im nt �i¯n, ‘ndida idi �ok nsio owo usiene idi �ok’ edikam
ananam mf �ina oro ene¯nede okpon kpa nte nditop aranika
¯n
ndu �ok ke ika¯n ekemede ndinam ika
¯n �od �odi �o
¯n asak. (Rome
12:17) Didie ndien ke ekeme ndikan owo mfiomo, edi u¯nwana-
ke e¯nwan?
Kpep ndida nkp �o mfefere mfefere. Edieke owo �on �ode fiinua man mbon e
¯nwen �esak, tiene mm �o sak utu ke ndiyayat
es �it. Ekpri eyeneren kiet emi ekerede Eliu �od �oh �o ete: “Ndus �ukini,
¯nkuk �ure se anade anam edi ndida se mbon e
¯nwen �et �i
¯nde ye
afo mfefere mfefere.” Edieke owo mfiomo ok �utde ke se im �o it �i¯n-
de iyatke fi, enye ekeme ndisio¯no idem
¯nkp �o
¯n fi.
B �or �o ik �o s �uns �un. Bible �od �oh �o ete: “S �u¯ns �u
¯n ib �or �o os �uk
if �utes �it.” (Mme¯
Nke 15:1) Owo mfiomo ikereke-kere ke afoemekeme ndib �or �o im �o ik �o s �u
¯ns �u
¯n, ntre ndib �or �o enye ik �o
s �u¯ns �u
¯n ekeme ndinam es �it os �uh �o enye. Im �ofi �ok ke oyom
owo enyene mfara ke idem man ekeme ndim �um idem¯nkama
ke ini �enamde enye idi �ok. Edinnennen
¯nkp �o oro akpanamde
edi oro. Mme¯
Nke 29:11 �od �o-h �o ete: “Ndis �ime owo ow �ut of �u-ri iyates �it esie, edi owo �oni �o
¯n
om �um idem akama tutu es �imakpatre.” Owo ndinyene s �u
¯n-
s �u¯n ido iw �utke ke enye edi mbe.
�Os �os �o¯n ndinam s �u
¯ns �u
¯n owo
ob �umede anam se enye mˆıkpa-
namke, edi owo mfiomo esis �op
‘‘ Edieke �odi �on �ode ke �em �on �enwana enwan,kutiene udu ke itie enwan oro; be okwomm �ony �on uf �ok. Ndus �uk owo �esituak �eda �ese �eny �un�es �in idem ke afanik �on.
’’—Jairo
Didie ke¯nkpekpeme idemmi ke uf �ok
¯nwed? 123
Edieke owo oyomdendifiomo fi, t �i
¯n ik �o uko
uko ye enye, edi kˆut �ot �oh �o.
S �o¯n �o d �oh �o enye etre se
enye anamde oro. Dahaemem emem. Ediekeenye os �uk akade iso, t �i
¯n
n �o owo emi ekemedendi
¯nwam fi.
ITEM �
iyates �it ony �u¯n anam
¯nkp �o ke mbreny �in. Oro anam Bible �od �oh �o
ke “owo eke mˆıs �opke iyates �it �of �on akan �okp �os �o
¯n owo.”—Mme¯
Nke 16:32.
Kpeme Idemfo. Edieke se it �ibede �os �o¯nde akan fi, ekeme
ndiyom �os �os �op adaha �okp �o¯n ebiet oro. Mme
¯Nke 17:14 �od �oh �o
ete: “Ke ut �ok mˆıka-isiahake ka
¯na, daha.” Ntre, edieke etiede
nte �em �o¯n �enam fi
¯nkp �o, sa
¯na daha, m
ˆıd �ighe fehe kp �o
¯n ebiet
oro. Edieke mˆukemeke ndikp �o
¯n ebiet oro, nam se ekekeme
man anya¯na idemfo.
T �in n �o owo. Ete ye eka fo �enyene unen ndifi �ok se it �ibedein �o fi. Mm �o �ekeme
¯nko ndin �o fi nti item. Ke uw �ut
¯nkp �o, mm �o
�ekeme ndid �oh �o fi asian andikpep mbufo. N �im ke ete ye eka fo�ok �or �o ye mme andikpep mbufo �eyeda mbufi �ok �ese �eba
¯na se
iket �ibede, idiny �u¯n inamke
¯nkp �o oro edikam anamde �ed �odi �o
¯n
�efiomo fi.
Se idude edi nte ke owo mfiomo idikanke fi edieke mˆunam-
ke¯nkp �o us �in ke inemes �it esie. Mm �odo, k
ˆuyak se enye anamde
anam fi ob �umede ayat es �it. Utu ke oro, da mme ekikere oro�en �ode mi s �in ke edinam man ese aba
¯na se it �ibede.
Se Akpanamde Edieke �Ef �inade Fi �Eyom Ida¯n
Es �it ekeme ndiyat fi edieke owo af �inade fioyom ida
¯n. Edi nso ke akpanam aba
¯na oro?
Ndiyat es �it ke ini owo mfiomoos �u
¯nide fi etie nte nditop
aranika¯
n ndu �ok ke ika¯
n
Enyene ediwak¯nkp �o emi ekemede ndinam! Kop ndus �uk ke otu
mm �o mi.Kudedei uny �ime un �o owo oro af �inade fi oyom idan. Ndu-
s �uk mm �o �ekeme ndikere ke afo ndid �oh �o ihih mme¯ne mme-
¯ne �ow �or �o ke emeny �ime—m
ˆıd �ighe ke eyeny �ime—ib �oh �oke afo
anam mm �o �efi �ok ke im �o idiny �imeke tutu amama. Mm �odo, yakihih fo edi ihih. (Matthew 5:37) Edieke asakde-sak
`mm
ˆe anam-
de nte ufi �okke se akpanamde, idem edieke anamde emi ke ntakoro b �ut anamde fi, owo mfiomo ekeme ndikere ke emeny �ime.S �o
¯n �o da ke se ekebierede. Se idikpemede fi edi oro!Sio ndiy �oh �o. Kop se
¯nkaiferi emi ekerede Anita et �i
¯nde mi
aba¯na owo emi ekesif �inade enye uwem: “Mma nsuene enye ke
iso mme ufan esie nny �u¯n mfiori nte ‘K
ˆUT �UK mi ntre aba!’ Kpu-
kpru mme ufan esie �ema �esak enye. Enye ikenenke iso ye ami
Didie ke¯nkpekpeme idemmi ke uf �ok
¯nwed? 125
Kˆunyenemf �ummf �um ima. Edieke enyenede mf �ummf �um
ima, �ow �or �o afo ke idemfo okot ed �im �ob �o¯n idem. Bible ob �up ete:
“Ndi emekeme ndimen ika¯n ns �in ke ikpanes �it fo ndien �of �o
¯nidem
fo itaha ika¯n?” (Mme
¯Nke 6:27, Today’s English Version) Se idu-
de edi ke mf �ummf �um ima etie nte ndida ika¯n mbre mbre.
Kpemembonoro od �ukde nsa¯na.Mme owo �edikere ke
afo odu uwem nte mme ufan fo �edude.¯
Nkaiferi kiet emi ekeredeCarla �od �oh �o ete, “Edieke od �ukde nsa
¯na ye mbon oro itoro esi-
kponde mm �o ibuot`
mmˆe mbon oro �eyomde mbon efen �ema mmi-
m �o, �ow �or �o usen kiet �eyef �ina fi �eyom ida¯n.”—1 Corinth 15:33.
Kpemente es �inede¯nkp �o.Ndis �ine
¯nkp �o oro m
ˆıw �utke iso
o-b �ut �ow �or �o ke afo akam etetie ebet owo isio uduot—oyony �u¯n
ok �ut.—Galatia 6:7.
Nam �edi �o¯n �o ke afo edi Christian. Edieke m
ˆunamke mme
owo �edi �o¯n �o, id �uhe eke edikerede ke afo odu uwem nte Christian
okpodude.—Matthew 5:15, 16.
se akpanamde mbakowo edif �ina fi oyom ida
¯n
ke nsonso oro, edi ke usen ifa¯n �ema �ekebe, enye ama edikpe mi
ub �ok. Nte ini akakade, enye akakam a¯nwam mi ke ini ufan kiet
okoyomde ndif �ina mi uwem.”
Ediekendit �in ik �o kp �otmınyenekeuf �on, sana daha. Ama-kam ekeme ndifefehe ndaha. Edi edieke m
ˆukemeke ndifehe,
k �ut ete ke amanam se ekekeme mbak owo edisabade fi. (Deu-teronomy 22:25-27) Ekpri eyena
¯nwan kiet emi edide Christian
�od �oh �o ete: “Ke ini eyeneren kiet okodomode ndif �ik mi mm �um,mma nsio of �uri odudu mi nt �o enye ita nny �u
¯n mfehe ndaha!”
T �in n �o owo. Adrienne emi edide isua 16 �od �oh �o ete: “Keakpatre, mma mbiere ndit �i
¯n nn �o owo. Mma nd �oh �o ete ye eka
mi �eteme mi se¯nkpanamde ke ini akparawa oro
¯nkekerede ke
edi eti owo mˆıkamaha ndisio
¯no idem
¯nkp �o
¯n mi. Ekedi ke
¯nwa-
¯nwana ndiw �ut enye ke mmaha se enye anamde oro, enye keeyey �ire mi nte usen �om �o
¯n ok �ure.” Ete ye eka Adrienne �ema �en �o
=“Edieke us �u
¯n odude, ada
¯na nte mbufo �ekekeme,
�etie ke emem ye kpukpru owo.”—Rome 12:18.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Edieke owo odomode ndis �uni mme ndiyat mi es �it,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Man mb �oh �o mf �ina, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
enye eti item oro aka-¯nwamde enye �oy �o mf �inaemi. Ete ye eka fo �ekemendi
¯nwam fi
¯nko.
Isimemke utom ndi-y �o mfiomo
`mm
ˆe ndi-
y �o ke ini owo af �inade fioyom ida
¯n. Edi k
ˆufre se
iyomde ndit �i¯n emi: Ikpa-
naha mme uyen emi �edide Christian �ededei �ekere ke mmim �oinyeneke
¯nkp �o oro ekemede ndi
¯nwam mmim �o ibi �o
¯n �o mbon
mfiomo, iny �u¯n inaha mm �o �eny �ime
`mm
ˆe �edu �o �ed �uk afia owo
oro af �inade mm �o. Edieke anamde se �enemede ke ibuotik �o emi,eyekeme ndise mba
¯na mf �ina emi.
D �oh �o owo emiaf �inade fi oyom
ida¯
n okˆ
uf �ina fi aba!
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nditre nditiene mme uke fo nnamse mm �o �enamde ekeme ndidi ata �okp �os �o
¯n
¯nkp �o. Kop nte
ekemede ndise mba¯na mf �ina emi uko uko.
Didie ke¯nkpekpeme idemmi ke uf �ok
¯nwed? 127
˘ Didie ke afo ekeme ndiw �ut ke emenyene ukoony �u
¯n akama idem uku uku man mme owo
�ekˆune
¯nede �efiomo fi?
˘ Nso ke akpanam edieke owo af �inade fi oyom ida¯n?
(Kere nsio nsio us �u¯n oro �ekemede ndif �ina fi ye se
�okp �ob �or �ode.)
˘ Ntak emi mˆukpudaha edif �ina owo nyom ida
¯n
mfefere mfefere?
AFO EKERE DIDIE?
ID �UHE owo oro mˆıyomke mbon e
¯nwen �ema im �o. Oro esinam
�os �o¯n ke ini mme uke �ed �oh �ode itiene mmim �o inam se m
ˆıf �onke.
Ke uw �ut¯nkp �o, edieke �ekeb �okde fi nte Christian, �om �ofi �ok ke
if �onke ndinam ida¯n ke ini m
ˆud �oh �o nd �o
`mm
ˆe ndida �okp �os �o
¯n
mm �in ke idi �ok us �u¯n. (Galatia 5:19-21) Edi ediwak mme uke fo
�ekeme ndid �oh �o etiene mmim �o anam mme¯nkp �o emi. Ndi mm �o
�esitie �ekere mme¯nkp �o emi �eny �u
¯n �ebiere
`mm
ˆe �of �on inam? Itie-
15
Nso ke¯nkpanam ke ini
mme uke mi �eyomde ntienennam se m
ˆıf �onke?
“Afo emesisobo ediwak idomo ke uf �oknwed, ut �o nteedinw �on sika, edida nkp �os �on ib �ok, ye edinam idan. �Om �ofi �okke se mme uke fo �ed �oh �ode anam if �onke. Edi enyene ini emiesitiede nte ukemeke ndifehe mb �oh �o.”—Eve.
128¯nkparawa owo �eb �up
he ntre. Akam etie nte mm �o �esiny �u¯n �etiene mbon e
¯nwen �enam
se mm �o �enamde. Mm �o �eyom mbon e¯nwen �ema mmim �o, ntre
mm �o �esiyak mbon e¯nwen �ebiere nte mm �o �edude uwem. Ndi
se afo esinamde edi oro? Mˆıd �ighe, ndi emesinyene uko ndinam
se �odi �o¯n �ode ke enen?
Enyene ini kiet emi Aaron eyeneka Moses akanamde semme uke esie �eked �oh �ode enye anam. Ke ini ndit �o Israel �ekeka-de �ekekpak enye ete anam abasi �on �o mmim �o, enye ama anamkpa nte mm �o �eked �oh �ode! (Exodus 32:1-4) Kamse—Aaronemi akaka iso Pharaoh akata
¯na etop Abasi uko uko. (Exodus 7:
1, 2, 16) Edi ke ini ekemm �o ndit �o Israel �ekekpakde enye �eteanam se mmim �o id �oh �ode, enye ama anam. Etie nte ama ememenye utom ndita
¯na etop Abasi nn �o edidem Egypt akan nditre
ndinam se mme uke esie �eked �oh �ode enye anam!
Nso kaba¯na fi? Ndi esis �o
¯n fi ndinam se afo �ofi �okde ke enen?
Ndi akpama ndifi �ok nte ekemedendinyene uko man etre ndinamse mme uke fo �ed �oh �ode anam?Ke akpanik �o, emekeme ndinyeneut �o uko oro! Akpan
¯nkp �o akam
edi ndibem iso mfi �ok ke mme ukefo �ekeme ndid �oh �o �etiene mmim �oanam se m
ˆıf �onke, nny �u
¯n mbie-
re se edinamde.¯
Nkp �o ina¯n oro
iyomde ndineme mi �eye¯nwam fi
anam emi.
1. Bem iso fi �ok. (Mme¯
Nke22:3) Ke ediwak idaha, eme-keme ndida
¯nk �ut afanik �o
¯n. Ke
=“Owo eke asa
¯nade ye mbon �oni �o
¯n eyenyene
�oni �o¯n, edi �oy �odi �ok ye owo eke od �ukde
nsa¯na ye mme ndis �ime.”
—Mme¯
Nke 13:20.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Ke ini mme uke mi �eyomde ntiene nnam se mˆıf �onke 129
Isua kiet ke ama�ok �okp �o
¯n uf �ok
¯nwed,
ediwak ndit �o uf �ok¯nwed
mbufo idikwe fi aba.Ekeme ndidi ediwakmm �o idikam it �ighi eny �i
¯n
fo aba. Edi mbonubonmbufo—ndien akpanakpan JehovahAbasi— �eyeka iso�enyene ud �o
¯n ke idemfo.
—Psalm 37:23-25.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
uw �ut¯nkp �o, yak id �oh �o ke amada ok �ut ndit �o uf �ok
¯nwed mbufo
�edade �e¯nw �o
¯n sika. Ndi emekere ke mm �o �ekeme ndin �o fi sika
oro? Edieke ebemde iso �ofi �ok mf �ina oro ekemede ndisobo, eye-be
¯ne idem ndifep
`mm
ˆe ndikan enye.
2. Kere. (Mme Hebrew 5:14) Emekeme ndib �up idemfo,‘Edieke ntienede nnam se kpukpru owo �enamde, didie ke editiemi ke idem nte ini akade?’ Edi akpanik �o ke mme uke fo �ekemendima fi ke nsonso oro. Edi editie fi didie ke idem nte ini akade,ke ini odude ye ete ye eka fo
`mm
ˆe ye ekemm �o mme Christian?
Ndi emebe¯ne idem ndibiat edisana idaha fo ke iso Abasi man
enem ndit �o uf �ok¯nwed mbufo es �it?
3. Biere. (Deuteronomy 30:19) Ebeb �ighi awawara, kpu-kpru mme asa
¯nautom Abasi �enyene ndibiere
`mm
ˆe iyanam
akpanik �o iny �u¯n ib �o edidi �o
¯n m
ˆıd �ighe itre ndinam akpanik �o
iny �u¯n ib �o ndi �oi ut �ip. Owo nte Joseph, Job, ye Jesus �ema �enam
eti ubiere, edi Cain, Esau, ye Judas ikanamke. Ini fo edi emi ndi-nam ubiere. Nso ke afo edibiere?
4. Nam se ebierede. Emekeme ndikere ke enye emi �os �o¯n
akan. Edi id �ighe ntre! Edieke edide ama ekere ut �ip oro ubierefo edidade edi ony �u
¯n ebiere se edinamde, ndit �i
¯n se ekebiere-
de idis �o¯nke nte afo ekerede—oyony �u
¯n okop inemes �it. (Mme¯
Nke 15:23) Kˆuyak idem enyek fi—iyomke okot of �uri Bible �on �o
mme uke fo. Ekeme ndidi ndis �o¯n �o nd �oh �o mm �o ke im �o idi-
namke eyekem. Mˆıd �ighe, man ow �ut ke udunamke tutu amama,
emekeme ndid �oh �o:“K
ˆusiak mi eny �i
¯n ke ut �o
¯nkp �o oro!”
“Nsinamke ut �o¯
nkp �o oro!”“Da, akpana �ofi �ok ke ndi-
namke ut �o¯
nkp �o oro!”Akpan
¯nkp �o edi ndin �o ib �o-
r �o ke ebe oro nny �u¯n
¯nw �ut ke
unamke mbubru. Edieke anam-de ntre, oyok �ut ke mme uke fo�eyes �os �op �esio
¯no idem �ekp �o
¯n
fi! Edi nso ke akpanam edieke
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 9 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 9 KE EBOHO 1130
¯nkparawa owo �eb �up
Man ene¯nede enyene
uko, kot ifi �okutom mmeasa
¯nautom Jehovah eyo-
mf �in emi �es �o¯n �ode �eda
�enam se inende.
ITEM�
mm �o �esakde fi? Nso ke akpanam edieke mm �o �ed �oh �ode, “Semi,nso if �ina fi—edi mbe?” Fi �ok ete ke mm �o �esak fi man �etieneanam se mm �o �enamde. Ntre, nso ke edinam? Ke ns �uh �ode
¯nka-
ha, enyene¯nkp �o ita emi akpanamde.
˘ Emekeme ndinam nte emeny �ime. (“Ke ndit �in akpanik �o,idem enyek mi!” Ekem t �i
¯n ibio ibio se inamde ok
ˆunam se mm �o
�ed �oh �ode anam.)˘ Emekeme ndis �in, ony �u
¯n et �i
¯n ntak emi afo m
ˆunamke se
mm �o �ed �oh �ode anam, edi kˆunam etie nte �et �ot �oh �o.
˘ Emekeme ndinam mme uke fo �ekere nkp �o. T �i¯n ntak emi
mˆuny �imeke ny �u
¯n t �i
¯n
¯nkp �o emi edinamde mm �o �ekere
¯nkp �o.
(“¯
Nkakam nkere ke �om �odi �on �o idem ekem ndifi �ok ke sikaif �onke!”)
‘‘ Ediwak nkparawa �efi �ok ke ndi Ntiense,ndien mm �o �esikpono mi. Edieke mm �o �eyomdendineme idi �ok nneme, mm �o �eyed �oh �o mi,‘Mike, im �on it �on �o ata nneme, edieke amade,emekeme ndidaha.’
’’—Mike
(Aka iso ke page 135)
Man nkˆ
utiene mme uke mi nnam se mˆıf �onke, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke mme uke mi �edomode ndinam ntiene mm �o nnamidi �oknkp �o, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
Ewe idomo? Ndinw �on sika.`
Mm �`o
¯n ke
¯nkeme ndisobo idomo emi? Ke edem esa uf �oknwed.
Edieke uke mi �od �oh �ode: “Da, b �o sika nw �on. Ndi nd �ik anam fi?”Se
¯nkemede ndinam edi
S �os �op kp �o¯n ebiet oro edieke mme uke fo m
ˆısio
¯noke idem ikp �o
¯n fi.
Ada¯na nte abiatde ini do, ntre ke edimem utom nditiene nnam se mm �o
�enamde. Idahaemi, wet¯nkp �o y �oh �o page oro etienede.
Se ndinamde ke ini mme uke mi�eyomde ntiene nnam se m
ˆıf �onke
bem iso fi �ok
kere
bie
renam
nsahim
me
uke
ndiny �ime ndis �in ndinam ekere¯nkp �o
Uw �utnkp �o
Nso idit �ibe edieke ntienede¯n
¯nw �o
¯n?
Es �it idinemke Jehovah ye eteye eka mi. Es �it oyobiom mi.�Oy �os �on mi isan enwen ndi-
d �oh �o ke nyomke.
Nso idit �ibe ediekemmentieneke
¯n
¯nw �o
¯n?
�Ekeme ndisak mme ndikot minsio nsio eny �in. Ndus �uk ndit �ouf �oknwed nny �in �ekeme ndi-
s �on mi. Edi nyanam es �it enemJehovah, nyony �un nkeme ndi-
s �on �o nda ini enwen.
Ndi¯nw �o
¯nke sika sia
Mm �ofi �ok ke es �it idinemke Je-hovah, nko ke sika ekeme ndi-
nam nd �on �o.
Edieke ntienede¯n
¯nw �o
¯n,
ntak edi keMbeneke idem nditre nditienemme uke mi nnam se m
ˆıf �on-
ke. Mmama ndinem mmeuke mi es �it nkan ndinem
Jehovah es �it.
Ny �od �oh �oke nyomke nny �un nsana mbe.
“Et �in akpanik �o. Nd �ikanam mi. Nyomkendinyene kansa.”
“Kˆ
ubaha sika fo.” “Nyomke.¯
Nkekere ke�om �odi �on �o idem ekem
ndifi �ok ke sika if �onke!”
1
2
3
4
Ewe idomo? ı ...............................................................................
`Mm �
`o
¯n ke
¯nkeme ndisobo idomo emi?................................................
Edieke uke mi �od �oh �ode: ı ............................................................Se
¯nkemede ndinam edi
Nam ndomonse ye ete`
mmˆe eka fo
`mm
ˆe ye akwa owo oro afo amade.
Se ndinamde ke ini mme uke mi�eyomde ntiene nnam se m
ˆıf �onke
bem iso fi �ok
kere
bie
renam
nsahim
me
uke
ndiny �ime ndis �in ndinam ekere¯nkp �o
Sionopage emiwet!
Nso idit �ibe edieke ndu �ode keidomo oro?
.............................................
.............................................
.............................................
Nso idit �ibe ediekembede idomo oro?
.............................................
.............................................
.............................................
Nyebe idomo oro sia . . .
.............................................
.............................................
.............................................
Edieke ndu �ode ke idomo oro,ntak edi ke . . .
.............................................
.............................................
.............................................
Se ndinamde edi . . .
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
................................
................................
................................
............................
............................
............................
.....................................
.....................................
.....................................
1
2
3
4
133
Hananiah, Mishael, ye Azariah �eda ke unais �o¯n Dura, emi
odude ekpere Babylon. Mme owo �ekan mm �o �ek �uk �eny �u¯n
�en �uh �o �en �o akwa mbiet. Okpos �ukedi emi mme uke mm �o�eny �ikde mm �o, edidem ony �u
¯n es �inde mm �o nd �ik ke idem,
mm �o in �uh �oke. Mm �o �esian Nebuchadnezzar ukpono ukponoke id �uhe se idinamde mmim �o itre ndinam
¯nkp �o Jehovah.
—Daniel 1:6; 3:17, 18.
Mm �o �ekedi uyen ke ini �eketa¯nde mm �o �eka Babylon.
Mm �o ndikanam akpanik �o ke ini mm �o �ekedide uyen—ndi-kes �in ndidia udia oro �etiede nte Ibet Abasi ama akpan—amaanwam mm �o �ekeme ndibe ikp �o idomo oro mm �o �ekesobodente ini akakade. (Daniel 1:6-20) Se iket �ibede in �o mm �o amaanam mm �o �efi �ok ke ndikop uyo Jehovah edi mf �on
¯nkan
¯nkp �o.
Ukem nte mm �o, ndi emebiere ndis �o¯n �o nda nn �im Ibet Abasi
kpa ye oro mme uke fo �eny �ikde fi �ete anam se mˆıf �onke? Edi-
eke ekpepde ndikop uyo Jehovah ke mme¯nkp �o emi �etiede
nte¯nkpri
¯nkp �o ke ini uyen fo, eyebe
¯ne idem ndis �o
¯n �o nda ke
ini ikp �o idomo �es �imde fi nte ini akade.—Mme¯
Nke 3:5, 6;Luke 16:10.
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Ndit �oHebrew Ita
Edieke mme uke fo �ekade iso ndisakfi, kp �o
¯n ebiet oro! Ada
¯na nte abiatde ini do,
ntre ke mm �o �editet �im �es �in ikpafak. Idem edi-eke �okp �o
¯nde ebiet oro, fi �ok ete ke ama akan
idomo oro—ukˆuyakke mme uke fo �ebiere nte
okpodude uwem!
Ndus �uk mme uke fo �ekeme ndisak fi �eny �u¯n
�ed �oh �o ke ukemeke ndibiere¯nkp �o ke idemfo. Edi
emekeme ndibiere! Jehovah oyom fi ow �ut ke�om �ofi �ok ke ndinam uduak im �o edi mf �on
¯nkan
¯nkp �o. (Rome 12:2) Ntre k
ˆuyak mme uke fo
�enam fi etie nte¯nkp �ombre mm �o. (Rome 6:16)
Nam se afo �ofi �okde ke edi nnennen¯nkp �o!
Ke ndit �im nt �i¯n, id �uhe nte ekemede ndib �o-
h �o mme uke fo of �uri of �uri. Edi afo �om �ofi �ok seanade anam, t �i
¯n se ekerede, k
ˆuyak mme uke fo �ebiere nte
okpodude uwem fo. Ke akpatre, afo edinam ubiere idemfo!—Joshua 24:15.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi odu uwem es�it iba? Ekere ke nsoidit �ibe edieke ete ye eka fo �eyararede �efi �ok?
Edieke anamde se mme uke fo�ed �oh �ode anam, �ow �or �o ke amakabade
etie nte¯
nkp �ombre mm �o
( �Ok �ot �on �o ke page 131)
Ke ini mme uke mi �eyomde ntiene nnam se mˆıf �onke 135
˘ Ke mme idaha ewe ke¯nkp �o ina
¯n oro �enemede ke
ibuotik �o emi �ekeme ndi¯nwam fi?
˘ Nso ikeme ndit �ibe edieke etienede mme uke fo anamse m
ˆıf �onke?
˘ Nso idi ndus �uk us �u¯n emi afo ekemede ndis �in nditiene
mme uke fo nnam se mˆıf �onke?
AFO EKERE DIDIE?
16
Mmanie ke¯nkpanam�efi �ok ke ndu
uwem es�it iba?
ˇ Ndinw �on �okp �os �on mm �in
ˇ Ndid �uk nd �uk ye mbon emi ete yeeka fo �ekerede ke �edi ndi �oi nsana
ˇ Ndibre oburob �ut ikw �o
ˇ Ndika idat idat us �or �o
ˇ Ndided �ibe nt �on �o uyomima
ˇ Ndise afai afai mme oburob �ut fimmme ndibre afai afai mbre vidio
ˇ Ndit �in oburob �ut ik �o
136¯nkparawa owo �eb �up
SE MME¯nkp �o oro �ebatde ke page ub �ok ufien emi. Ndi
emesinam ekededi ke otu mm �o, edi uyakke ete ye eka fo�edi �o
¯n �o? Edieke edide emesinam, anaedi �om �ofi �ok ke edi-
nam emi if �onke. Akam ekeme ndidi es �it esibiom fi. (Rome2:15) Kpa ye oro, isimemke fi ndit �i
¯n se akanamde nn �o ete
ye eka fo. Ndien ke ini ekerede ada¯na nte
¯nkp �o oro edi-
biakde mm �o iketre, emekeme ndikere ke uf �on id �uhe ndi-sian mm �o mbak idibiak mm �o. Edi ndi �om �ofi �ok ke ekemendidi uwem es �it iba ke afo odu oro? Nso ikpanam fi oduut �o uwem oro?
Ndi Oyom Nda-ke-Idem?Bible �od �oh �o ke ebeb �ighi awawara, “erenowo [ �oy �okp �o
¯n]
ete ye eka esie.” (Genesis 2:24) Ekeme ndit �i¯n ukem oro
¯nko
mba¯na
¯nwan. Id �uhe owo oro m
ˆıyomke ndik �ori
¯nw �or �o owo,
ndikere¯nkp �o ke idemesie, ndiny �u
¯n mbiere
¯nkp �o nn �o idem-
esie. Edi ke ini ete ye eka mˆıny �imeke eyen mm �o anam
¯nkp �o
emi mm �o �efi �okde ke if �onke, ndus �uk uyen �esis �o¯n ibuot.
Im �ofi �ok ke ndus �uk ete ye eka �ekeme nditie ukpanukpan
¯nkaha. Ekpri
¯nkaiferi kiet emi ekerede Kim �od �oh �o
ete: “Ete ye eka mi isiny �imeke nny �in ise fim ndomokiet.Ete mi isiyakke nny �in ibre ikw �o ekededi!” Mme ut �o ukpanemi esinam ndus �uk uyen �ekere ke ete ye eka mmim �o �etieukpan ukpan �ekaha, �eny �u
¯n �et �o
¯n �o ndif �ibe mme uke mm �o
emi etiede nte �enyene if �ure �ekan mm �o.
Ekpri¯nkaiferi kiet emi ekerede Tammy et �i
¯n
¯nkp �o
e¯nwen emi esinamde ndus �uk uyen �edu uwem es �it iba, oro
edi, man ndit �o uf �ok¯nwed mm �o �ema mm �o. Enye �od �oh �o ete:
“¯
Nk �ot �o¯n �o ndidu uwem es �it iba ke ndisitiene nt �i
¯n oburo-
b �ut ik �o ke uf �ok¯nwed. Ndit �i
¯n ik �o ke us �u
¯n emi ama esinam
etie mi ke idem nte ke mmod �uk otu. Nte ini akakade, mmant �o
¯n �o ndi
¯nw �o
¯n sika. Mma nsi
¯nw �o
¯n mm �in mbe ub �ok
¯nko.
Ekem mma nt �o¯n �o ndided �ibe nnyene ufan irenowo ke ntak
emi ete ye eka mi �ekes �o¯nde ido �ekaha m
ˆıkony �u
¯n iny �imeke
mi nsiw �or �o a¯nwa ye erenowo.”
Mmanie ke¯nkpanam �efi �ok ke ndu uwem es �it iba? 137
Ekpri akparawa kiet emi ekerede Pete ama anam ukem¯nkp �o emi. Enye �od �oh �o ete: “ �Ekeb �ok mi nte kiet ke otuMme Ntiense Jehovah. Edi
¯nkoyomke �esak mi.” Nso ke
Pete akanam? Enye �od �oh �o ete: “Mma ndomo ndinam¯nkp �o man
¯nw �or �o etop. Mma nsisu nsu nny �u
¯n nt �ibi ik �o nt �i
¯n
ke ini �eb �upde mi ntak emi owo mˆık �on �oh �o mi en �o ndomo-
kiet ke mme ini us �or �o ido ukpono.” Ke ndondo oro Pete�ok �ot �o
¯n �ode ndinam
¯nkpri
¯nkp �o ifa
¯n oro m
ˆıf �onke, ikeb �ighike
enye ama �ot �o¯n �o ndinam ata ikp �o idi �ok
¯nkp �o.
Id �uhe Se Id �ibedeUwem es �it iba it �o
¯n �oke mf �in. Ndus �uk ndit �o Israel �ema
�edu uwem es �it iba �eny �u¯n �ekere ke owo ididi �o
¯n �oke. Edi
pr �ofet Isaiah ama od �uri mm �o ut �o¯n ete: “Mb �om mbon
oro �es �inde idem �ed �ip item emi otode Jehovah, emi �enam-de edinam mm �o ke
¯nk �im
¯nk �im ebiet, ke ada
¯naemi mm �o
�ed �oh �ode �ete: ‘Anie owo ok �ut nny �in, anie owo ony �u¯n
�ofi �ok se nny �in inamde?’ ” (Isaiah 29:15) Ndit �o Israel�ema �efre ke Abasi ama ok �ut se mm �o �ekenamde. Ke edikemini, enye ama anam mm �o �edinam ibat �eba
¯na ndi �oi edinam
mm �o.
Ukem oro ke edi mf �in. Kpa ye oro ekemede ndid �ip eteye eka fo idi �ok
¯nkp �o oro aka-
namde, ukemeke ndid �ip Jeho-vah Abasi. Mme Hebrew 4:13�od �oh �o ete: “Id �uhe baba
¯nkp �o
kiet oro Abasi obotde eke ed �i-bede enye ke eny �in, edi kpu-kpru
¯nkp �o �ena iferi �eny �u
¯n �ena
i¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ke eny �in enye
emi nny �in inyenede ndinamibat nn �o.” Uf �on ndien ndide-d �ibe nnam se m
ˆıf �onke? Ti ete
ke ukemeke ndibia¯na Abasi
ke ndinam nte inam¯nkp �o esie
138¯nkparawa owo �eb �up
Es �it ndibiom owoesinyene uf �on sia enyeekeme ndinam owo etreidi �ok edinam. Edi owooro akade iso anamidi �ok
¯nkp �o esibiat
ubieres �it esie. Ubieres �itesidoro ufi �on, okp �up nteub �ok owo emi esim �umdeufiop eso tutu ikopke abaubiak.—1 Timothy 4:2.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
¯nkuk �ure ke ini akade mbono esop. Jehovah �ofi �ok ini emimme owo ‘ �ekponode enye ke
¯nkp �okinua mm �o, edi es �it
mm �o ada nsannsan ye enye.’—Mark 7:6.Ndi �om �ofi �ok ke esibiak Jehovah ndik �ut mme owo �edu-
de uwem es �it iba? Ndi ut �o¯nkp �o oro ekeme ndit �ibe? Ke
akpanik �o, ekeme ndit �ibe! Ke ini ndit �o Israel eset mˆıken �im-
ke Ibet Abasi aba, mm �o �ema “ �enam Edisana Abasi Israelokop ubiak.” (Psalm 78:41) Esine
¯nede abiak enye
¯nko mf �in
ke ini mme uyen oro �ekeb �okde “ke nt �un �o ye ke item Jeho-vah” �ed �ibede �enam idi �ok
¯nkp �o!—Ephesus 6:4.
Ne¯nede Se Ikwa
¯nade
Ke ntak Abasi ye ete ye eka fo, ye ke uf �on fo, oyom aya-rade se akanamde. Im �ofi �ok ke emi ekeme ndinam fi b �ut,ony �u
¯n ekeme ndinam �et �un �o fi. (Mme Hebrew 12:11) Ke
uw �ut¯nkp �o, edieke edide eb �ighi �ok �ot �o
¯n �o ndisisu nsu, ama-
nam ete ye eka fo etre ndinyene mbu �otidem ke idem fo.Ntre k
ˆuyak idem akpa fi edieke emi anamde mm �o �edori
fi ukpan ke ndus �uk ini �ekan nte �ekesidoride. Kpa ye oro,ndiyarade se akanamde �of �onakan. Ntak-a?
Kere ba¯na uw �ut
¯nkp �o emi:
Yak id �oh �o ke asa¯na ye
mbonubon mbufo �ob �o of �um.Ete ye eka fo �ed �oh �o kpukprumbufo �esa
¯na ikpat kiet, edi
ke ini mm �o mˆısehe, afo ada-
ha �okp �o¯n mm �o ony �u
¯n osop
=“Owo eke ed �ipde idi �ok
¯nkp �o esie idikwe unen, edi
owo eke ayararede ony �u¯n �okp �o
¯nde mm �o, �eyetua
enye mb �om.”—Mme¯
Nke 28:13.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Mmanie ke¯nkpanam �efi �ok ke ndu uwem es �it iba? 139
Kˆuse idi �ok edinam fo ke
us �uh �ode, kˆuny �u
¯n ubiom
idem ikpe ukaha. Ti keJehovah ebe
¯ne idem
ndifen nn �o fi.—Psalm86:5.
ITEM �
us �u¯n. Etise, afo �odu �o od �uk okp �uk. Ndi b �ut akpanam fi etre
ndifiori �edi �edi¯nwam fi? Ndi ekpetre ndiyom u
¯nwam ete
ye eka fo sia ekerede ke mm �o �ekeme ndit �un �o fi ke ntakemi m
ˆukokopke uyo mm �o? Baba! Okpofiori ada
¯na nte eke-
keme.
Ukem ntre, edieke edide odu uwem es �it iba, oyom �es �o-s �op �e
¯nwam fi. Ti ete ke ukemeke ndikp �uh �ode se ima ike-
bebe. Edi emekeme ndinam¯nkp �o mbak ud
ˆufiak udu ut �o
uwem oro ke ini iso. �Okp �ok �om �os �o¯n ony �u
¯n abiak fi di-
die, nnennen¯nkp �o oro akpanamde ekpedi ndiyom u
¯nwam
mbemiso se ikam idi �okde ikan emi et �ibede �on �o fi ony �u¯n
adade mf �uh �o �os �ok ubon mbufo. Edieke ene¯nerede atua
‘‘¯
Nkere ke akpana mme uyen �enam mme owo�edi �on �o ke mmim �o idi Christian emi �edude uwemnte Bible etemede. Ikpanaha mm �o �ebiat inindinam emi. Adana nte mm �o �ebiatde ini, ntre keedis �on ndinam emi.
’’—Linda
Edieke ndude uwem es �it iba, nyenyene nneme ye
..........................................................................................................................
Man nkeme ndib �o nt �un �o ekededi oro �en �ode mi,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
¯nkp �ofi �ok aba
¯na se akanamde, Jehovah ayatua fi mb �om.
—Isaiah 1:18; Luke 6:36.Mm �odo, t �i
¯n akpanik �o n �o ete ye eka fo. W �ut ke �om �ofi �ok
ke se akanamde abiak mm �o. B �o nt �un �o oro mm �o �en �ode fi.Edieke anamde ntre, ayanam es �it enem ete ye eka fo �ok �o-r �o ye Jehovah Abasi. Oyok �ut
¯nko nte idem edinemde fi ke
ini es �it mˆıbiomke fi aba.—Mme
¯Nke 27:11; 2 Corinth 4:2.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Enyene ediwak¯nkp �o emi afo ye ndit �o
uf �ok¯nwed mbufo �esinamde. Edi nso ke �okp �ofi �ok aba
¯na mme
ufan oro afo ekpenyenede ke uf �ok¯nwed?
Edieke uwem es�it ibaemende fi emen nte okp �uk,ana ofiori oyom u
¯nwam
Mmanie ke¯nkpanam �efi �ok ke ndu uwem es �it iba? 141
˘ Nso isinam ndus �uk uyen �edu uwem es �it iba?
˘ Nso isidi ut �ip ke ini owo odude uwem es �it iba?
˘ Ntak emi ukeme oro owo es �inde man etre ndidu uwemes �it iba m
ˆıtakke-tak?
AFO EKERE DIDIE?
17
Nso ke¯nkp �ofi �ok
mba¯na edinam ufan
ke uf �ok¯nwed?
“Ndus �uk ini mmesik �ut mme ufan �esanadekiet nny �un nkere nte, ‘Omok �ut, ata nti ufan �ediemi!
¯Nkpama ndinyene mme ut �o ufan oro.’”
—Joe.“Ikesis �onke mi ndinam ufan ke uf �oknwed.
Ekesidi ata mmemmem nkp �o. Mf �ina mi ekedioro.”—Maria.
KPUKPRU owo �eyom ufan, oro edi, mbon emi mm �o �ekemedendidu kiet ke ini
¯nkp �o �of �onde, ye mbon emi �ekemede ndi
¯nwam
mm �o ke ini¯nkp �o �odi �okde. Jesus ama esinyene mme ufan, ama
esiny �u¯n ama ndidu ye mm �o. (John 15:15) Ndien ke ini emi
�ekeyomde ndiwot enye ke eto ndut �uh �o, John emi ekedide ataakpan ufan esie, kpa “mbet emi enye amade” ama odu ekpereenye. (John 19:25-27; 21:20) Ut �o ufan oro ke afo oyom, owoemi ekemede ndidu
¯nkpere fi ke ini
¯nkp �o �of �onde
`mm
ˆe ke ini
¯nkp �o �odi �okde!
Ekeme ndidi emekere ke omokok �ut mme or �uk ufan oro keuf �ok
¯nwed—eyedi owo kiet
`mm
ˆe iba ke otu ndit �o uf �ok
¯nwed
mbufo emi �ene¯nerede �ema fi. Enyene mme
¯nkp �o oro mbu-
fo �esimade ndinam �esiny �u¯n �enemede �eba
¯na. Ndien emeke-
me ndikere ke mm �o id �ighe ‘ndi �oi nsa¯na.’ (1 Corinth 15:33)
Anne �od �oh �o ete: “Ekpere ndidi kpukpru usen ke �esik �ut mmeuyen emi. Ndien esinenem owo ndidu ye mm �o. Ndidu yemm �o itiehe nte ndidu ye ekemm �o mme andin �im ke akpanik �oemi owo ekemede ndikere ndus �uk ini ke ana ikpekpeme nteinamde
¯nkp �o. Owo ekeme ndinam
¯nkp �o nte amama ke uf �ok-
¯nwed.” Akan oro, emekeme ndit �o
¯n �o ndikere
¯nkp �o nte Lois
emi �ok �od �oh �ode ete: “¯
Nkoyom mme ufan mi ke uf �ok¯nwed �ek �ut
ke Mme Ntiense Jehovah ine¯nekede ikp �uh �ode ye mbon eken
nte mme owo �ekerede, ke mm �o �eny �u¯n �etie nte kpukpru owo
eken.” Ndi se ikpanamde fi anam ufan ye ndit �o uf �ok¯nwed mbu-
fo edi emi?
Ntak Emi Oyomde Ekpeme Idem?Kere se iket �ibede in �o Maria emi iket �i
¯nde iba
¯na ke nt �o-
¯n �o nt �o
¯n �o. Ik �os �o
¯nke enye ndinam ufan ye mme owo sia enye
‘‘¯
Nkesinam nkp �o nte mme uke mi ke uf �oknwed,ntre ik �os �onke mi ndinyene mme ufan. Edimma nkpep nkp �o nto ndudue mi. Idahaemi,mmenyene mme ufan ke es �it esop, kpa mmeufan emi nkemede ndibu �ot idem.
’’—Daniel
Nso ke¯nkp �ofi �ok mba
¯na edinam ufan ke uf �ok
¯nwed? 143
ekedide owo of �uri owo, edi enye ik �ofi �okke mbon oro enye mˆı-
kpadaha nte mme ufan esie. Enye �od �oh �o ete: “Ekesinenem mike ini iren ye iban �emade mi. Oro ama anam nt �o
¯n �o ndine
¯nede
nnam¯nkp �o nte mbon ererimbot.” Lois
¯nko ama esinam ukem
¯nkp �o emi. Enye �od �oh �o ete: “Mma nt �o
¯n �o ndikpebe mme uyen
eken nny �u¯n nt �o
¯n �o ndidu uwem nte mm �o.”
Ut �o¯nkp �o emi ikpaha owo idem. Kamse, man aka iso anam
ufan ye owo, ana ama se owo oro amade! Edieke anamde ufanye mbon oro m
ˆıd �uhe uwem nte
¯Nwed Abasi etemede, ut �o nsa-
¯na oro ayabiat fi. (Mme
¯Nke 13:20) Ntak edi oro apostle Paul
ekewetde ete: “ �Ekˆudian idem ut �i
¯ne ut �i
¯ne ye mm �o eke m
ˆın �im-
ke ke akpanik �o.”—2 Corinth 6:14.
Se Akpanamde
Ndi item Paul �ow �or �o ke akpana �os �on ndit �o uf �ok¯nwed mbu-
fo ony �u¯n etie ke idemfo? Baba! Man mme Christian �enam
ew �uh �o oro �en �ode mm �o �ete �eka “ �ekenam mme owo ke kpu-kpru id �ut �edi mbet,” ana mm �o�efi �ok nte �ekpenamde
¯nkp �o ye
mme owo emi �etode kpu-kpru or �uk, ido ukpono, ye obio.—Matthew 28:19.
Apostle Paul ama en �im ataeti uw �ut
¯nkp �o ke
¯nkp �o emi. Enye
ama �ofi �ok ndineme nneme ye“kpukpru or �uk owo,” kpa ye oroenye m
ˆıketieneke in �im se mm �o
�en �imde ke akpanik �o. (1 Corinth9:22, 23) Afo emekeme ndikpe-
=“Nnanam kpukpru
¯nkp �o kaba
¯na eti mb �uk, man¯
nkpabuana enye ye mbon e¯nwen.”—1 Corinth 9:23.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
144¯nkparawa owo �eb �up
Edieke ndus �uk ndit �ouf �ok
¯nwed mbufo �eyomde
ndifi �ok se afo en �imde keakpanik �o, yak mm �o �et �i
¯n
ekikere mm �o. Ne¯nede
kpa¯n ut �o
¯n. Ke ini et �i
¯nde
ik �o, t �i¯n “ke if �ure if �ure ido
ye ntot �u¯n �o ukpono.”
—1 Peter 3:15.
ITEM�
be uw �ut¯nkp �o Paul. Tie ufan ufan
ye mme uke fo. Kpep ndinementi nneme ye mm �o. Edi k
ˆukpebe
nte ndit �o uf �ok¯nwed mbufo �et �i
¯n-
de ik �o �eny �u¯n �edude uwem. Utu
ke oro, s �os �op nam mm �o �edi �o¯n �o
ntak emi afo emekde ndida mmeedumbet Bible ndu uwem; t �i
¯n
emi ukpono ukpono.—2 Timo-thy 2:25.
Im �ofi �ok ke emi ayanam fi okp �uh �ode ye mbon e¯nwen, edi
emi idimemke utom. (John 15:19) Edi ntak emi mˆusehe
¯nkp �o
emi ke us �u¯n emi? Edieke afo ekpes �inede ke ubom ok �ut mbon
oro mm �o¯n oyomde ndida, ndien ubom oro enyene
¯nkp �o emi
�ekemede ndida nnya¯na owo, nso ke akpanam man anya
¯na
mm �o? Ndi �okp �ofr �o �ow �or �o ke ubom od �uk mm �o¯n oro etiene
mm �o? Ikp �of �onke �ofr �o od �uk!Kpas �uk ntre, mme owo emi m
ˆınyeneke ukpeme emi mme
Ediwak mbon oro�enamde
¯nkp �o Abasi
mf �in �ekekpep Bible �etoekemm �o eyen uf �ok
¯nwed
emi ekenyenede ukondit �i
¯n se enye en �imde ke
akpanik �o.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
Edieke etiede nte ke mmekpere eyen uf �oknwed nny �inidem nkaha, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke eyen uf �oknwed nny �in asakde mi ke ntakse nn �imde ke akpanik �o, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
ufan Jehovah �enyenede �ey �oy �oh �o uf �ok¯nwed mbufo. (Psalm
121:2-8) Edieke etrede ndidu uwem nte Jehovah etemede¯nkuk �ure man ndit �o uf �ok
¯nwed mbufo �ema fi, ud
ˆutreke ndibiat
itie ufan fo ye Jehovah udˆuny �u
¯n ukopke aba inemes �it. (Ephe-
sus 4:14, 15; James 4:4) Edi ekpene¯nede �of �on edieke okpodo-
mode ndi¯nwam ndit �o uf �ok
¯nwed mbufo �etiene fi �enam
¯nkp �o Je-
hovah, nte emi akpanya¯nade owo emi mm �o
¯n oyomde ndida.
Ke �esiode emi �efep, ewe us �u¯n e
¯nwen �okp �of �on akan emi ndi-
w �ut ke im �o idi eti ufan?
Nso idi mf �on¯
nkan us �u¯
nndi
¯nwam owo emi mm �o
¯n
oyomde ndida—ndifr �ond �uk mm �o
¯n oro
`mm
ˆe ndin �o
enye¯
nkp �o emi ekemedendinya
¯na enye?
146¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi afo ekemede ndikere ke emem utom ndinamufan ye mme owo ke uf �ok
¯nwed akan ndinam ye
ndit �oete ke es �it esop?
˘ Ke¯nwed ama akasuana, nso mf �ina ikeme ndidu
edieke owo awakde ndidu ye ndit �o uf �ok¯nwed mm �o emi
mˆın �imke ke akpanik �o?
˘ Mme uf �on ewe ke edib �o edieke asiande ndit �ouf �ok
¯nwed mbufo ke afo edi kiet ke otu Mme Ntiense
Jehovah?
AFO EKERE DIDIE?
Ewe mf �ina esinenede �os �on fi ndiy �o ke uf �oknwed?
Wetnte ekerede ndise mbana mf �ina emi.
se nwetde nn �im4UF �OK¯
NWEDYENDIT �OUF �OK¯
NWEDMBUFO
ı
147
Ekeme ndidi ete ye eka fo �esiwak ndid �oh �o fi ke owoisitetke-tet ok �uk. Mm �o �enen. Ntak edi oro �of �onde fi esi-biat ok �uk ke eti us �u
¯n. Kpa ye oro ok �uk ene
¯nerede enye-
ne uf �on, enye ekeme ndinam es �it et �imede owo, anamowo adia
¯nade nsa
¯na ye mme ufan esie, ony �u
¯n ekeme
ndinam owo �okp �o¯n Abasi. Ke ndit �im nt �i
¯n, nte afo adade
ok �uk ekeme ndinyene uf �on nn �o fi mˆıd �ighe ada mf �ina
�os �ok fi. Ibuot 18 es �im 20 �eyenam �ofi �ok nte akpakama-de ok �uk ke eti us �u
¯n.
5OK �UK
Ndi ok �uk esinam fiokop inemes �it?
ıO IsinamkeO Esinam ndus �uk ini
O Esinenede anam
Ndi emesiwak ndit �inmbana ok �uk mme seakpadade enye edep?
O Nsiwakke ndit �inO Mmesit �in ndus �uk iniO Mmesiwak ndit �in
149
EKEME ndidi mme¯nkp �o ntem �esinam �od �o
¯n fi ndinyene ok �uk.
Mˆıd �ighe, ekeme ndidi oyom ndi
¯nwana ok �uk man ada a
¯nwam
ubon mbufo. Idem �okp �ok �om utieneke udep¯nkp �o ke uf �ok, afo
ndidep �of �o¯n fo ye mme
¯nkp �o e
¯nwen oro oyomde ekeme ndi-
nam efere ete ye eka fo ke idem ndise mba¯na mme
¯nkp �o eken.
Ke idaha ekededi, oyom enyene ok �uk man ekeme ndidep¯nkp �o idemfo
`mm
ˆe eke ubon mbufo. Okpos �ukedi emi Jesus
�ok �od �oh �ode ke Abasi �oy �on �o mbon oro ‘ �ebemde iso �eyom obio
18
Nso ke¯nkpanam man
nnyene ok �uk?
“Nyom ok �uk se ndade ndep ubomis �on.”—Sergio.
“Mmesima ndidep nkp �o.”—Laurie-Ann.
“Mmesik �ut ata ndiye nkp �o oro nkpamade ndinyene,edi ete ye eka mi ikemeke ndidep.”—Mike.
150¯nkparawa owo �eb �up
ub �o¯n esie’ se mm �o �eyomde, ana Christian os �uk oyom se ada-
de a¯nwam idem. (Matthew 6:33; Utom 18:1-3; 2 Thessaloni-
ca 3:10) Ntre, nso ke akpanam man enyene ok �uk? Ndien keakande oro, nso ke akpanam mbak ud
ˆuyom ok �uk ufre Abasi?
Nte Akpasa¯nade Enyene Utom
Edieke ene¯nerede oyom
¯nkp �o emi ete ye eka fo m
ˆınyene-
ke ok �uk idep, emekeme ndiyom utom nnam man enyene ok �ukedep
¯nkp �o oro. Neme ye ete ye eka fo ke im �o
¯n iyom utom
inam. Ekeme ndinem mm �o ndikop ke emenyene ut �o ekikereoro. Edieke ete ye eka fo �eny �imede, ibet ukara id �ut mbufoony �u
¯n ayakde anam utom, kop
¯nkp �o ina
¯n oro akpanamde mi
man enyene utom.D �oh �o mme owo ke imoyom utom. Sian mb �oh �oid �u
¯n mbu-
fo, mme andikpep, ye iman fo ke imoyom utom. Edieke b �utanamde fi ndid �oh �o mm �o ke imoyom utom, emekeme ndibo-b �up mm �o
`mm
ˆe nso utom ke mm �o �ekenam ke ini �ekedade nte
afo. Nte et �i¯nde �on �o mme owo, ntre ke editet �im �ofi �ok mme itie
emi �eyomde mbonutom ony �u¯n �os �op enyene utom.
S �in nwed ke kpukpru itie emi utom odude. S �in¯nwed
ke mme itie emi �et �otde ke¯nwedmb �uk
¯nkp �ont �ibe, Intanet,
mme obukp �ok nt �ot uf �okurua, keuf �ok
¯nwed mbufo, ye ke mme itie
eken ��ete ke �eyom mbonutom.Uyen kiet emi ekerede Dave �od �o-h �o ete: “Nte
¯nkasa
¯nade nnye-
ne utom edi oro. Mma nse mmeitie emi �eyomde mbonutom ke¯nwedmb �uk
¯nkp �ont �ibe, nn �o
¯nwed
=“
¯Nkp �o �okp �od �o
¯n ifu nte �od �od �o
¯n, enye
idinyeneke. Owo oro es �inde if �ik anam utomeyenyene kpukpru se enye oyomde.”
—Mme¯
Nke 13:4, Today’s English Version.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Nso ke¯nkpanam man nnyene ok �uk? 151
Ke ndus �uk itie, ke otukpukpru utom 100 emi�eyomde mme owo,15 kp �ot ke �esit �ot.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
oro¯nwetde se
¯nkemede ndinam �es �ok mm �o, nny �u
¯n
¯nkot mm �o
ke fon.” Edieke anamde emi ndien us �opke unyene utom, eme-keme ndisian owo oro enyenede itieutom ke odu utom emiim �o ikemede ndinam nn �o enye.
Wet se ekemede ndinam n �o �es �ok nsio nsio itieutom. Da¯nwed wet mme
¯nkp �o emi ekemede ndinam ye nte �ekemede
ndinyene fi. Ndi ekere ke unyeneke se ekpewetde? Fiak kereise. Ndi akanam emese ndit �oeka fo eny �in ke ini ete ye eka fo�ew �or �ode m
ˆıd �ighe ese eyen owo e
¯nwen eny �in ke ini mme andi-
nyene mˆıd �uhe? �Ow �or �o �ekeme ndinyene mbu �otidem ke idem
fo. Ndi akanam emetiene ete fo �odi �o¯n ubomis �o
¯n esie? Ekeme
ndidi emi ow �ut ke ekpekeme ndidi �o¯n
¯nkp �o. Ndi �om �odi �o
¯n �o ndi-
taip`
mmˆe ndida k �omputa nnam
¯nkp �o? M
ˆıd �ighe, ndi �ema �en �o fi
akamba mak ke uf �ok¯nwed ke ntak
¯nkp �o oro akadade ifi �ok
ibuot fo et �ibi anam? Mbon emi �eyomde owo utom �esima mmeut �o owo ntre. Wet mme
¯nkp �o emi s �in ke otu se ekemede ndi-
nam. Da enye s �ok mbon emi �ekemede ndida fi ke utom, ny �u¯n
n �o mme ufan fo ndus �uk man �en �o mbon emi �eyomde mbon-utom.
Namutom idemfo. Se ebiet emi od �u¯nde. Ndi odu
¯nkp �o oro
mme owo �esiyomde edi id �uhe eke anyamde`
mmˆe anamde ut �o
¯nkp �o oro? Ke uw �ut
¯nkp �o, yak id �oh �o ke emesima mme ufene.
Emekeme ndidep unen mb �ok, ekem anyam ke mm �o �ema �eke-kponi. M
ˆıd �ighe ekeme ndidi �om �ofi �ok ndibre ndido ikw �o. Ndi
emekeme ndikpep mbon e¯nwen? M
ˆıd �ighe eyedi emekeme ndi-
nam utom oro mbon e¯nwen m
ˆısimaha ndinam, ut �o nte ndik �im
ikpaukot. Christian isikopke b �ut ndida ub �ok esie nnam¯nkp �o.
(Ephesus 4:28) Edi man ekemendinam utom idemfo, oyom �ot �o-¯n �o
¯nkp �o ke idemfo, ot �un �o idem-
fo, ony �u¯n ebe
¯ne idem ndinam
utom ekededi.
Se anade ekpeme: Kˆufefe-
he uk �ot �o¯n �o mbubehe ke ini m
ˆu-
bemke iso utie ubat se iditak-
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 21 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 21 KE EBOHO 1152
¯nkparawa owo �eb �up
Wet se ekemede ndinamn �o mme usiakifia; k
ˆubebet
mm �o �et �ot ke imoyommbonutom.
ITEM�
de. (Luke 14:28-30) Bem iso neme se oyomde ndinam yeete ye eka fo. Neme
¯nko ye mbon emi �ema �ekenanam ukem
utom oro. Ndi oyoyom esikpe tax? Ndi oyoyom �ob �o ukara¯nwed uny �ime? B �up mbon ukara ke edem mbufo se �esiyomde.—Rome 13:1.
Kˆuyak Utom Adia Fi Idem
Kere nte �okp �ok �oh �ode¯nkp �o, ut �o nte ekpat uf �ok-
¯nwed, b �ol, ye mme ekpat
¯nke
¯ne
¯nkp �o eken,
ke ini oyomde ndiwat ena¯nukwak. Nte mme
¯nkp �o oro �ok �oh �ode �ewakde, ntre ke edis �o
¯n fi
ndiwat ena¯nukwak oro! Nte editiede edi oro
edieke oyomde ndinam utom emi edine¯ne-
rede adia fi idem. Edieke abiatde ini, es �in-de odudu, ony �u
¯n ow �ukde ekikere akaha
ke utom fo ke ama �ok �ony �o¯n uf �ok
¯nwed,
oro ekeme ndinam fi �od �o¯n �o iny �u
¯n iyak-
ke ebe udomo. Se idi �okde ikan edi keutom emi adiade fi idem ekeme ndi-nam �os �o
¯n fi ndisid �uk mme mbono esop,
¯nkpep Bible, nny �u
¯n ntiene
¯nw �or �o a
¯nwa-
utom.¯
Nkaiferi emi ekerede Mich`ele �od �o-
h �o ete: “Mmesifiak mbono esop ke ntak
‘‘ Edieke edide inyene kp �ot esinam fi okopinemes �it, �ow �or �o udukopke inemes �ittutu amama. Id �uhe ini emi afo muduyomkembufa nkp �o. Ana ekpep ndiy �uh �o ye seenyenede.
’’—Jonathan
Ndidi anam emi anam okoekeme ndinam
¯nkp �o �os �o
¯n ye afo
ukem nte �os �o¯
nde ye owo emi�ok �oh �ode
¯nkp �o ndiwat ena
¯nukwak
emi idem esimemde mi ke mma¯nk �ony �o
¯n uf �ok
¯nwed ye utom
ndi.”K
ˆuyak u
¯nwana ok �uk akabade edi akakan
¯nkp �o �on �o fi! Je-
sus �ok �od �oh �o ke mbon oro “ �ekerede �eba¯na unana mm �o ke
¯nka
¯n eke spirit” �edikop ata inemes �it. (Matthew 5:3) Enye ama
�od �oh �o¯nko ete: “Idem ke ini owo enyenede
¯nkp �o barasuene,
uwem esie itoho ke mme¯nkp �o emi enye enyenede.” (Luke
12:15) Uyen Christian kiet emi ekerede Maureen ama anamitem emi. Enye �od �oh �o ete: “Nyomke ndiyak ekikere uyominyene adia mi idem. Mm �ofi �ok ke ndis �in idem
¯n
¯nwana ok �uk
idiyakke mi nnam¯nkp �o Abasi.”
Edi akpanik �o ke ndus �uk id �ut, owo ikemeke ndinya¯na, ana
mme uyen �enam utom ediwak hour man �e¯nwam ubon mm �o.
Edi edieke mˆud �uhe ke ut �o idaha oro, uf �on id �uhe afo ndis �in
ibuot ns �in it �o¯n nyom ok �uk. Ndus �uk mme anam nd �u
¯n �ode �ed �o-
h �o ke if �onke owo anam utom ebe hour 20 ke urua ke ini enyeos �uk odude ke uf �ok
¯nwed. Ndus �uk mm �o �ed �oh �o ke ikp �of �onke
eyen uf �ok¯nwed anam utom ebe hour duop ke urua. Enyene-
�oni �o¯n Edidem Solomon �ok �od �oh �o ke “esis �it ndu �okodudu �of �on
akan ekese �okp �os �o¯n utom ye edifehe mb �ine of �um.”—Ecclesi-
astes 4:6.Ti ke “abia
¯na odudu inyene” ekeme ndinam owo etre ndika
Man ns �op nnyene utom, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Ndinamke utom aba ns �im hour................. kpukpru urua.
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
iso nnam¯nkp �o Abasi. (Mark 4:19) Ntem, edieke edide aka
¯nwed anam utom man enyene ok �uk, diomi ini fo man
¯nkp �o
Abasi �edi akpa �on �o fi. B �o¯n akam n �o Jehovah Abasi ba
¯na
¯nkp �o
emi. Enye ekeme ndis �o¯n �o fi idem man ese aba
¯na mf �ina emi
osobode, ony �u¯n ekeme ndi
¯nwam fi ebiere ndika iso ndi ufan
esie.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi ok �uk akara fi`
mmˆe afo akara
ok �uk? Kpep nte ekemede ndikara ok �uk.
Nso ke¯nkpanam man nnyene ok �uk? 155
Ikwa emi �os �opde esine¯nede �of �on se �edade �es �ibe
¯nkp �o.
Edi owo emi mˆıfi �okke nte �ekamade ikwa
`mm
ˆe emi m
ˆısit �i
¯nke
eny �in ekeme ndida enye nn �o idemesie akamba unan. Ok �uketie nte ikwa emi �os �opde. Enye eyenyene uf �on edieke�ofi �okde nte akamade enye. Edi edieke m
ˆukpemeke, enye
ekeme ndin �o fi unan! Ke uw �ut¯nkp �o, apostle Paul ama od �uri
owo ut �o¯n ete �ek
ˆuma ok �uk. Ke ntak ok �uk, ndus �uk owo
�esikp �o¯n mme ufan, ubon mm �o, �eny �u
¯n �ekp �o
¯n Abasi. Ndien
emi esinam mm �o “ �eda ediwak ubiak �en �om �o idemm �o.”(1 Timothy 6:9, 10) Nso ke emi ekpep fi? Kpeme nteadade ok �uk anam
¯nkp �o. Fi �ok ke ok �uk enyene uf �on,
edi kˆuma enye!
fi �ok ke ok �uk enyene uf �on, edi kˆuma enye
˘ Ntak emi oyomde ok �uk?
˘ Mme mf �ina ewe ke edisobo edieke enyenedeutom?
˘ Nso ke akpanam mbak ok �uk edidi akakan¯nkp �o ke
uwem fo?
AFO EKERE DIDIE?
NDI emekere ke akanam unyeneke ok �ukawak ekem se abiatde? Ubaha-e nte ekpe-nyenede ok �uk oro awakde ekem, ekpe-dep se ededi oro oyomde. Ubaha-e nteok �ukutom fo akpamanade awak,ekpedep ikpaukot oro eke-
19
Didie ke¯nkeme ndibiat
ok �uk mi ke eti us �u¯n?
Ndi emesiwak ndikere keunyeneke ok �uk oro awakde
ekem se abiatde?
ıO Akanam nkerekeO Mmesikere ndus �uk ini
O Mmesiwak ndikere
Ikafan ke esibu �ot owo ok �ukadian edep nkp �o?
O Akanam mbu �otkeO Mmesibu �ot ndus �uk ini
O Mmesiwak ndibu �ot
Ikafan ke esidep nkp �o emimunenekede uyom, edi edepke ntak emi ememde urua?
O Akanam ndepke
O Mmesidep ndus �uk ini
O Mmesiwak ndidep
156
rede ke omoyom do. Mˆıd �ighe, ekeme ndidi se ik �ow �or �ode Joan
�ow �or �o fi. Enye �od �oh �o ete: “Mme ufan mi �esid �oh �o mi ndus �ukini ntiene mmim �o nnam
¯nkp �o emi edikpade ata ediwak ok �uk.
Esid �o¯n mi ndidu ye mm �o
¯nkop inemes �it. Ndien �esis �os �o
¯n ndi-
d �oh �o ‘Mb �ok ndikemeke sia nnyeneke ok �uk.’ ”Utu ke ndit �imede es �it ke ntak emi m
ˆunyeneke ok �uk, ntak
mˆukam ukpepke nte akpabiatde ekpri ok �uk emi od �ukde fi
ub �ok ke eti us �u¯n? Emekeme ndikere ke akpana ebet tutu
ama �okp �o¯n uf �ok mbemiso ekpepde nte akpabiatde ok �uk. Edi
kere ise, Ndi �okp �ofr �o ke ubom od �uk inya¯n ke ini m
ˆufi �ok-
ke ndiw �ok ew �ok? Edi akpanik �o ke �ekeme ndinya¯na owo oro
mm �o¯n oyomde ndimen. Edi ndi ikpakam if �onke owo �ofi �ok
ew �ok mbemis �o �ofr �ode od �uk mm �o¯n?
Kpas �uk ntre, mf �on¯nkan ini oro ekpekpepde nte �ebiat-
de ok �uk ke eti us �u¯n edi ini emi os �uk odude mi ye ete ye
eka fo, mbemiso �ot �o¯n �ode ndise mba
¯na idemfo. Edidem Solo-
mon �ok �od �oh �o ke ‘ok �uk esikpeme owo.’ (Ecclesiastes 7:12)Edi ok �uk edikpeme fi
¯nkuk �ure edieke ekpepde ndibiat enye ke
ufat. Emi ayanam fi en �im ke emekeme ndibiat ok �uk ke etius �u
¯n oyony �u
¯n anam ete ye eka fo �ene
¯nede �ema fi.
Kpep Nte �Ekpekamade Uf �okNdi akanam �om �od �oh �o ete ye eka fo �esian fi ibat-
ok �uk oro mm �o �esibiatde �eda �ekama uf �ok? Keuw �ut
¯nkp �o, ndi �om �ofi �ok se mm �o �esibiatde
�eda �ekpe ok �uk ika¯n ye ok �uk mm �o
¯n kpu-
kpru �ofi �o¯n,
`mm
ˆe se �esibiatde ke ubomis �o
¯n,
se �esidade �edep udia �eny �u¯n �ekpe ok �uk
uf �ok? Ti ke afo etiene anam �ebiat ok �ukemi—ndien edieke �okp �o
¯nde uf �ok, afo
edise aba¯na of �uri ubiatok �uk emi. Do
=“Ok �uk [ekpeme owo]; edi uf �on ifi �ok edi nteke �oni �o
¯n en �im mbon oro �enyenede enyeuwem.”—Ecclesiastes 7:12.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
157
�oy �ofi �ok nte ok �uk emi edidade ise iba¯na idemfo ediwakde
iketre. D �oh �o ete ye eka fo �ew �ut fi ibatok �uk emi mm �o �esibiat-de, ny �u
¯n ne
¯nede kpa
¯n ut �o
¯n ke ini mm �o �et �i
¯nde nte mm �o �esi-
wetde us �u¯n oro mm �o �ediomide ndibiat ok �uk.¯
Nke Bible kiet �od �oh �o ete: “Owo �oni �o¯n ayakpa
¯n ut �o
¯n
ony �u¯n aka iso �ob �o item, enyene-ibuot owo oyony �u
¯n �ob �o eti
ndaus �u¯n.” (Mme
¯Nke 1:5) Anna ama �od �oh �o ete ye eka esie
�en �o im �o eti ndaus �u¯n. Enye �od �oh �o ete, “Ete mi ama ekpep mi
ndiwewet nte ndibiatde ok �uk, ony �u¯n ow �ut mi ntak emi �of �on-
de �esiwewet mme¯nkp �o oro �edade ok �uk ubon �enam.”
Eka Anna¯nko ama ekpep enye mme akpan
¯nkp �o e
¯nwen.
Anna �od �oh �o ete: “Eka mi ama ekpep mi ke �of �on ndib �upnte �enyamde
¯nkp �o ke nsio nsio itie mbemiso ndepde.” Anna
adian do ete, “Idem ekeme ndikpa owo ndik �ut se Mama eke-mede ndida ekpri ok �uk nnam.” Didie ke emi a
¯nwam Anna?
Enye �od �oh �o ete: “Mm �ofi �ok ndibiat ok �uk mi ke eti us �u¯n. Mbiat-
ke ok �uk mi nt �ime nt �ime, ndien emi anam¯nkop inemes �it, eki-
kere ony �u¯n ana mi s �u
¯n sia mme
¯nkamake owo is �on.”
Fi �ok Mme Mf �ina Oro Afo Ekemede NdinyeneEdi akpanik �o ke id �ighe mmemmem
¯nkp �o ndifam ok �uk,
akpan akpan edieke os �uk od �u¯nde ye ete ye eka fo, mm �o �esi-
158¯nkparawa owo �eb �up
Esida ok �uk fo anam nso? Edieke esimade ndibiatok �uk fo nn �o mbon e
¯nwen, �ow �or �o ok �uk fo—id �ighe se afo
et �i¯nde kp �ot—ow �ut ke emene
¯nede ekere aba
¯na mbon
e¯nwen. (James 2:14-17) Ndisit �ip ok �uk
¯n
¯nwam ke utuak-
ibuot akpanik �o ow �ut ke amada ‘ �os �o¯nurua inyene fo okpono
Jehovah.’ (Mme¯
Nke 3:9) Edi edieke amade ndida ok �ukfo nse mba
¯na idemfo kpukpru ini, nso ke ok �uk fo et �i
¯n
aba¯na fi?
ok �uk et �i¯n ik �o
ny �u¯n �en �ode fi ok �uk ekpat �of �o
¯n m
ˆıd �ighe edieke edide �esikpe fi
¯nkpri ok �uk ke utom oro anamde. Ntak emi id �oh �ode ntre? Siaanaedi ete ye eka fo �esise �eba
¯na ok �uk oro ubon mbufo �ebiat-
de. Ntre, ekeme ndidi unyeneke se adade ok �uk fo anam akanndibiat enye nte amama. Id �uhe se inemde nte owo ndinyeneok �uk emi enye ekemede ndibiat.
Edi emekeme ndinyene mf �ina edieke ayakde mme ukefo �enam fi abiat ok �uk akan nte akpabiatde. Ellena emi edideisua 21 �od �oh �o ete: “Mme uke mi �eda edika
¯nkedep
¯nkp �o nte
un �o idem inemes �it. Ini ekededi oro ntienede mm �o¯nka, mme-
sik �ut ke etie nte kpukpru mm �o �en �im ke ana owo abiat ok �uknt �ime nt �ime man okop inemes �it.”
Idi �okke edieke edide esid �o¯n fi nditiene nd �uk otu. Edi b �up
idemfo, ‘Ndi ntiene mme ufan mi mbiat ok �uk sia mmenyene`
mmˆe ke ntak emi mmenyomke mm �o �esak mi?’ Ediwak owo
�esibiat ok �uk man edi eti owo ke iso mme ufan mm �o. Mm �o �esi-domo ndinam mbon e
¯nwen �efi �ok se mmim �o inyenede utu ke
ndinam �efi �ok or �uk owo emi mm �o �edide. Ut �o edu emi ekemendinam enyene mf �ina ok �uk, akpan akpan edieke anade �ob �o-bu �ot ok �uk edep
¯nkp �o. Nso ke akpanam mbak udunyene ut �o
edu emi?
Kpeme Nte Abiatde Ok �uk
Utu ke ndibu �ot ediwak ok �uk`
mmˆe ndibiat of �uri ok �uk fo
ke usen kiet emi �ekade ndidep¯nkp �o, ntak emi m
ˆunamke se
Ellena akanamde? Enye �od �o-h �o ete: “Ke ini nsa
¯nade ye mme
ufan mi¯nw �or �o, mmesibem iso
mbiere ibatok �uk oro ndibiatde.Nsis �in of �uri ok �uk �ofi �o
¯n mi ke
ba¯nk, nsiny �u
¯n nsio s �uk se nyom-
de ke ini¯nw �or �ode a
¯nwa. Mmo-
k �ut¯nko ke �of �on mi ndisisa
¯na
Didie ke¯nkeme ndibiat ok �uk mi ke eti us �u
¯n? 159
Edieke �ob �ode owo�2,000 ke ebu �ot ony �u
¯n
eny �imede ke iyesikpeenye �200 ke udorikpukpru �ofi �o
¯n, fi �ok ete
edikama owo oro �4,400edieke m
ˆukemeke
ndikpe ok �uk emi keufa
¯n isua kiet.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
s �uk ye mme ufan mi oro �esikpemede nte �ebiatde ok �uk mm �o,emi �ediny �u
¯n �es �inde ud �o
¯n �en �o mi ndib �up nte �enyamde
¯nkp �o
ke nsio nsio itie mbemiso ndepde utu ke ndib �umede ndepakpa
¯nkp �o oro
¯nk �utde.”
Kop mme¯nkp �o e
¯nwen oro akpanamde mi edieke anade
�ob �o ebu �ot:˘ Wet ebu �ot ok �uk ekededi oro �ob �ode s �in ke
¯nwed ny �u
¯n k �ut
ete ke se ewetde edi ukem ye se owo emi �on �ode fi ebu �otewetde.
˘ Kpe is �on oro akamade owo ke ndondo oro enyenede ok �uk.Edieke ekemede, kpe kpukpru ini kiet.
˘ Ne¯nede kpeme nte �ob �ode mme owo ok �uk ke ebu �ot. K
ˆu-
b �o owo eke okok �ut ebu �ot ok �uk.˘ K
ˆub �o ok �uk emi edikpede udori. Ndib �o ut �o ebu �ot oro
ekeme ndis �in fi ke fehesa¯n.
˘ Kˆudedei uyak owo ada eny �i
¯n fo �ok �ob �o ebu �ot ok �uk,
ekpededi ufan fo.Edi ndi ndinyene ediwak ok �uk ikpa-
kam ik �okke kpukpru mf �ina ok �ukoro afo enyenede? Etie nte idi-k �okke! Ke uw �ut
¯nkp �o: Edieke awatde
ubomis �o¯n, edi ukemeke ndiwat
�of �on, mˆıd �ighe edieke esi-
made ndib �ob �o¯nkp �o ke
eny �in¯nwat, ndi emekere
ke ndisin aranuwatawak ke ubomis �o
¯n fo
ayanam es �im ebietemi akade eyen eyen?Kpas �uk ntre, edieke
Ndibiat ok �uk nt �iment �ime etie nte ndib �ob �o¯
nkp �o ke eny �in¯
nwatubomis �o
¯n
160
mˆukpemeke nte abiatde ok �uk
fo, ndinyene ediwak ok �uk idi-kpanke fi ndibiat ok �uk nt �iment �ime.
Ekeme ndidi ekere ke usˆu-
biatke ok �uk nt �ime nt �ime. Edib �up idemfo ete: ‘Ok �uk ifa
¯n
ke¯nkabiat �ofi �o
¯n oko?
¯Nka-
da nnam nso?’ Ut �ighi? Kop seakpanamde mi mbak ud
ˆutahade
ok �uk fo:1. Wewet n �im. Ke ufa
¯n �ofi �o
¯n kiet, wet ibatok �uk oro �ob �o-
de ye usen �ofi �o¯n emi �ob �ode. Wet
¯nkp �o kiet kiet oro edepde ye
ibatok �uk oro adade edep. Ke ut �it �ofi �o¯n oro, dian ibatok �uk oro
�ok �ob �ode ye enye oro akabiatde.2. Wet nte odiomide ndibiat ok �uk. Se ekebe oro odu-
de ke page 163. Ke akpa ikpehe esie, wet kpukpru ok �ukoro odoride eny �in ndib �o ke �ofi �o
¯n kiet. Ke �oy �oh �o ikpe-
he iba, wet nte aduakde ndibiat ok �uk fo; da se ekewetdeke akpa ikpehe oro nte uw �ut
¯nkp �o. Nte ini akade ke �ofi �o
¯n
Mmekeme ndibiat ok �uk ke eti us �un edieke
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Mbemiso mb �ode owo ok �uk ke ebu �ot, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
Wewet se oyomdendidep mbemiso akadeurua. Kama s �uk ok �ukoro oyomde ndida ndep¯nkp �o, k
ˆuny �u
¯n udep
¯nkp �o awak akan seekewetde.
ITEM �
oro, wet nnennen ibatok �uk oroabiatde ke
¯nkp �o kiet kiet oro
akaduakde ndinam ke �oy �oh �oikpehe ita ke ekebe oro. Wet¯nko kpukpru
¯nkp �o emi abiatde
ok �uk anam, emi mˆukuduakke
ke nt �o¯n �o �ofi �o
¯n oro.
3. Kp �uh �ode nte abiatdeok �uk. Edieke abiatde ok �uk ke ndus �uk
¯nkp �o awak akan se
akaduakde, ony �u¯n �ot �o
¯n �ode ndikama akamba is �on, kp �uh �ode
edu emi. Kpe is �on oro akamade. Kˆubiat ok �uk ukan se aka-
duakde.
Ok �uk enyene uf �on esiemm �o edieke �ebiatde enye ke etius �u
¯n. Ke ndit �im nt �i
¯n, ndi
¯nwana ok �uk nny �u
¯n mbiat enye ke
eti us �u¯n edi akpan
¯nkp �o ke uwem ediwak owo. Edi k
ˆufam
ok �uk ukaha, kˆuny �u
¯n utatahade ok �uk fo. Uyen kiet emi ekere-
de Matthew �od �oh �o ete: “Ok �uk enyene uf �on esiemm �o, edi id �i-ghe enye edi akpan
¯nkp �o akan. K
ˆudedei uda enye ke akpan
¯nkp �o ukan ubon fo
`mm
ˆe Jehovah.”
‘‘ Ke ini ndiomideibatok �uk orondibiatde,mmesinenede mfamok �uk. Nsidepke semmenyomke.
’’—Leah
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi ubon mbufo �edi ubuene?Edieke edide ntre, nso ke akpanam mbak emiedine
¯nede af �ina fi?
162¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi ekpekpepde nte �ebiatde ok �uk keeti us �u
¯n ke ini os �uk odude ye ete ye eka fo?
˘ Ntak emi ekemede ndis �o¯n fi ndida ok �uk
nnam¯nkp �o ke eti us �u
¯n?
˘ Didie ke ekeme ndida ok �uk fo¯n
¯nwam
mbon e¯nwen?
AFO EKERE DIDIE?
nte ndibiatde ok �uk ke �ofi �o¯n ke �ofi �o
¯n
ok �uk emi nsinyenede
se ndibiatde se mbiatde
OK �UK EKPAT �OF �O¯
N
ı.............................UTOM IBIO INI
.................................MME OK �UK EKEN
.................................
.................................
.................................
UDIA
ı ........................... ı ...........................
�OF �O¯
N
............................... ...............................FON
............................... ...............................UN �O IDEM INEMES �IT
............................... ...............................ET �IBE IMAES �IT
............................... ...............................NN �IM-NN �O-IDEM
............................... ...............................UBIATOK �UK EKEN
................................. .................................
................................. .................................
................................. .................................
of �uri ibat
�.................................
of �uri ibat
�.................................
of �uri ibat
�.................................
Sio¯no page emi wet!
Didie ke¯nkeme ndibiat ok �uk mi ke eti us �u
¯n? 163
Ndus �uk uyen �ekpama ndiw �or �o¯nkod �u
¯n ke obio
mbakara¯n
¯nwana ok �uk nn �o idemm �o m
ˆıd �ighe �en �o
�es �ok ubon mm �o. Mbon e¯nwen �ekpema ndika man
�ekekpep usem esenid �ut, �eka akamba uf �ok¯nwed,
`mm
ˆe �eb �o-
h �o mf �ina ke uf �ok. Ndus �uk uyen emi �edide Christian �ew �or �o �ekamme id �ut emi �eyomde mme �okw �or �oik �o efen efen. Owo ndibierendiw �or �o
¯nka esenid �ut id �ighe ekpri
¯nkp �o, ke ntre id �ighe
¯nkp �o
emi �ekpebierede it �ok it �ok. Mm �odo, edieke ekerede`
mmˆe ikp �o-
w �ow �or �o ikod �u¯n ke obio mbakara, kot ny �u
¯n tie kere mme itie¯
Nwed Abasi oro �edude mi. B �up idemfo mme mb �ume oro �edudemi, ny �u
¯n da
¯nwed wet ib �or �o fo. Ekem b �o
¯n akam mbemiso ebie-
rede¯nkp �o emi.
˚ Ibet ukara oyom mi nnam nso?—Rome 13:1.
˚ Ndiw �or �o¯
nka obio mbakara edikpa mi ok �uk ifa¯
n?—Luke 14:28.
˚ Nso utom ke nnam idahaemi oro¯
nkemede ndikanam ndanse mba
¯na idemmi ke obio mbakara?—Mme
¯Nke 13:4.
˚ Mbon oro �ema �ekedod �u¯
n ke obio mbakara �ed �oh �o nnamnso?—Mme
¯Nke 1:5.
˚ Ete ye eka mi �ekere nso �eba¯
na¯
nkp �o emi?—Mme¯
Nke 23:22.
˚ Nso inam nyom ndiw �or �o¯
nkod �u¯
n ke obio mbakara?—Galatia 6:7, 8.
˚ Edieke nyomde ndikod �u¯
n ye mbon e¯
nwen, ndi mm �o �eyesi-s �in ud �o
¯n �en �o mi
¯nka iso ntuak ibuot nn �o Abasi?
—Mme¯
Nke 13:20.
˚ Nso mf �ina ke¯
nkeme ndisobo do emi ekemede ndibiat etiido mi, ndin �om �o mi,
`mm
ˆe ndibiat itie ufan mi ye
Abasi?—Mme¯
Nke 5:3, 4; 27:12; 1 Timothy 6:9, 10.
˚ Ke ndit �im nt �i¯
n, nso uf �on ke ndib �o mma¯
nw �or �o¯nkod �u
¯n ke obio mbakara?—Mme
¯Nke 14:15.
ndi¯nkp �ow �ow �or �o¯
nkod �u¯n ke obio mbakara?
ANA i¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ke se �ekotde ubuene id �ighe ukem ke kpu-
kpru ebiet. Ke uw �ut¯nkp �o, ekeme ndidi Gregory ekere ke im �o idi
ubuene, edi ke �emende enye �edomo ye Loyiso, enye akam ediim �o owo. Fi �ok ete ke inamke
¯nkp �o
`mm
ˆe afo ebuene didie, ke
odu mbon emi �ebuenede �ekan fi. Edi ndifi �ok ke odu mbon emim
ˆıkam inyeneke
¯nkp �o nte afo idinamke uf �on in �o fi ke ini m
ˆunye-
neke nti �of �o¯n ndis �ine
¯nka uf �ok
¯nwed,
`mm
ˆe ke ini m
ˆunyeneke ut �o
¯nkp �o nte mm �o
¯n esa
¯nukwak.
Ndus �uk uyen emi �etode uf �ok ubuene �esikere ke mmim �o
20
Nso ke¯nkpanam
edieke ubonnny�inedide ubuene?
Uyen kiet ke Edem Usiakus �un Europe emiekerede Gregory inyeneke ok �uk emi enye
akpadade edep �of �on mme ukwak ilektr �onikoro mme uyen ke mme id �ut oro �eforode
�enyenede. Nte nkp �o etiedeanam uwem odorode enyetutu enye ebiere ke im �on
iw �or �o ika Austria. Ndiemekere ke Gregory
edi ubuene?ıO Ih O Ihih
Ke ebiet enwen, odu uyen kiet emi eke-rede Loyiso emi od �unde ke obio-inwankiet ke us �uk us �uk Africa. Loyiso ye ubonmm �o �ed �un ke ekpri ataya kiet, ndien esi-d �on enye ndinyene mme nkp �o emi mmeuyen ke akwa obio oro odude ekpere�enyenede, ut �o nte mm �on esanukwak yeikan ilektrik. Ndi �okp �od �oh �o ke Loyisoedi ubuene?
O Ih O Ihih
Nso ke¯nkpanam edieke ubon nny �in edide ubuene? 165
Jesus ke ese nte mbon inyene �es �inde ok �uk ke¯nkp �o us �in
ok �uk temple. Enye ok �ut ubuene ebeakpa kiet ke otuowo oronte es �inde “okud �okok �uk iba, emi edide ata ekpri ok �uk.”(Luke 21:2) Jesus otoro enye ke ntatub �okesie. Ntakemi oko-torode enye? Sia mbon eken “ �ekesio
¯nkp �o ke ny �oh �o-ns �uh �o
mm �o �es �in, edi enye, ke unana esie, ekes �in kpukpru se enyeenyenede, kpa of �uri se enye akpadade odu uwem.”—Mark12:44.
Ndi se¯nwan emi akadade nte akakan
¯nkp �o edi akpan
¯nkp �o �on �o fi? Ndi emeny �ime ndida ini ye ok �uk fo nnam
¯nkp �o
Abasi? Ukem nte ubuene ebeakpa oro, afo emekeme nditienent �ip ok �uk man �eda �ese �ebana mme itie utuakibuot. Emekeme¯nko ndida ini ye ok �uk fo nnwam mbon enwen �ekpep
¯nkp �o
�eba¯na Jehovah Abasi. Jehovah ama ok �ut ekpri ok �ukemi ebe-
akpa oro �ok �on �ode �eda �enam utom Esie, es �it ama ony �u¯n
enem Enye. Es �it eyenem Abasi, enye oyony �u¯n a
¯nwam
fi edieke adade edinam uduakesie nte ata akakannkp �o ke uwem fo.—Matthew 6:33.
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Ubuene Ebeakpa
iw �or �oke¯nkp �o, ndien mm �o �esi
¯nw �o
¯n �okp �os �o
¯n
mm �in mˆıd �ighe �eda
¯nkp �os �o
¯n ib �ok man �efre uwa.
Edi ndidomo ndifre uwa esikam adada mme mf �i-na e
¯nwen edi. Mbon oro �esi
¯nw �o
¯nde �okp �os �o
¯n
mm �in ebe ub �ok �esidifi �ok ke ‘enye esidom owo nteur �ukik �ot, ony �u
¯n osio if �ot nte ib �om.’ (Mme
¯Nke
23:32) Maria oto uf �ok ubuene ke SouthAfrica, eka esie ony �u
¯n ese ubon mm �o
eny �in ikp �o¯n. Maria �od �oh �o ete: “Owo
emi odomode ndifre uwa esinyenemme mf �ina e
¯nwen utu ke ndik �ok �ok
mme mf �ina esie.”
Ekeme ndidi udu¯nw �o
¯nke �okp �os �o
¯n
mm �in`
mmˆe ndida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok man
efre uwa, kpa ye oro, os �uk ekeme ndi-tie nte ke
¯nkp �o idif �onke ye afo tutu amama.`
Mm �`o
¯n ke akpaka okoyom u
¯nwam? Nti item
Bible etie nte ukp �oh �ode emi ekemede nditat finsio ke
¯nkp �ok �obi unana idoteny �in, ke ntem
anamde fi odu eti uwem. Yak ise nte item Bible ekemede ndi-¯nwam nny �in.
Fi �ok Se EnyenedeAkpan
¯nkp �o kiet oro afo ekemede ndinam edi ndiw �uk ekike-
re fo ke mme¯nkp �o oro afo enyenede, utu ke ndiw �uk ke se m
ˆu-
nyeneke. Ndinyene¯nkp �o nte uf �ok ye ubon oro ima odude ene-
¯nede �of �on akan ndinyene ok �uk!
¯Nke kiet ke Bible �od �oh �o ete:
“Ik �o¯n eke �ediade ke ebiet emi ima odude �of �on akan isek isek
ena¯n eke �etade ye usua ke es �it.” (Mme
¯Nke 15:17) Mme uyen
emi �edide Christian �enyene ata akpan inyene, oro edi, ibetedemoro “of �uri otu ndit �oete” �en �ode mm �o.—1 Peter 2:17.
�Okp �of �on odomo¯nko ndikere ke se enyenede ekem ye afo.
Ekeme ndidi od �u¯n ke ekpri akani uf �ok emi m
ˆıyehe. Ndien eke-
me ndidi esis �ine¯nkani �of �o
¯n oro �ema �eket �o
¯n �o nditaha,
`mm
ˆe
emi �ek �imde �of �o¯n �es �iri ebiet oro awahade. Afo emekeme ndike-
re`
mmˆe ini ewe ke im �o iditre ndidia or �uk udia kiet. Edi, ndi
Item Bible etiente ukp �oh �odeemi ekemedenditat fi nsioke
¯nkp �ok �obi
unana idoteny �in
Nso ke¯nkpanam edieke ubon nny �in edide ubuene? 167
ini enyenyene ndiye �of �o¯n
`mm
ˆe uwouwo uf �ok ndien afo anam
¯nkp �o Abasi? Ndi ekere ke ini adadia ndun �im udia afo odu uwemony �u
¯n okop ns �o
¯nidem? Ine
¯nekede idi ntre. Apostle Paul ama
�ofi �ok se it �i¯nde emi. Ama odu mme ini emi enye ekenyenede
¯nkp �o, ama ony �u
¯n odu mme ini emi enye m
ˆıkenyeneke. (Philippi
4:12) Nso ke emi ekekpep enye? Enye �od �oh �o ete: “Edieke inye-nede udia ye �of �o
¯n, akpana oro ekem nny �in.”—1 Timothy 6:8,
Today’s English Version.Owo kiet ke South Africa emi ekerede Eldred oro �ok �ok �oride
okpon ke ubon emi mˆıkenyeneke
¯nkp �o �od �oh �o ete: “Ima ifi �ok ke
ubon nny �in inyeneke ok �uk, ima iny �u¯n ifi �ok ke nny �in idikemeke
ndinyenekpukpru¯nkp �o oro iyomde.”Eldred eti ini emi �of �o
¯nukot
uf �ok¯nwed esie akatahade,
¯nkuk �ure se eka esie akanamde ekedi
ndik �im �of �o¯n ndian ke itie oro atahade—ek �im afiak ek �im! Eldred
�od �oh �o ete: “ �Ema �esisak mi, edi se ikebehede nny �in ikan ekedindik �ut ke �of �o
¯n nny �in asana ony �u
¯n edi se is �inede.”
Kama Idem Ukpono UkponoJames emi edide eyen isua 11 od �u
¯n ye eka esie ye ekpri
eyeneka esie a¯nwan ke nta
¯nwa
¯n
ebiet kiet emi ekperede Johan-nesburg ke South Africa. Mm �o�edi �okp �oikp �oi ubuene. Edi os �ukodu se James enyenede—enyeenyene ini ye odudu—ndien esi-nenem enye ndida odudu ye iniesie
¯n
¯nwam mbon e
¯nwen. Kpu-
kpru ut �iturua, James esitie-
‘‘ Okpos �ukedi emi nkekerede ke ndikpa ubuene,mma mfi �ok ke ndid �uk nka mbon nt �ime mmendiy �ip in �o nda ndu uwem idinwamke mi ke babaus �un kiet. Mf �in, ediwak uke mi oro �ekenamdemme nkp �o emi �edu uwem atahade, �ed �uk uf �un�en �o mm �in ye nkp �os �on ib �ok, mıd �ighe �edu keuf �ok-nkp �ok �obi.
’’—George
168¯nkparawa owo �eb �up
Ndida mme edumetBible ndu uwem ekemendinam fi okop uy �uh �oinamke
¯nkp �o
`mm
ˆe
¯nkp �o
etie didie ye afo.—Philippi4:12, 13; 1 Timothy 6:8;Mme Hebrew 13:5.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
ne aka¯nwam �ob �op Uf �okmbono
Obio Ub �o¯n Mme Ntiense Je-
hovah ke edem mm �o. Utom emia
¯nwam enye ada ini esie anam¯nkp �o ke eti us �u
¯n utu ke ndifen
efen, anam enye �ofi �ok ke ima-nam
¯nkp �o oro enyenede uf �on �on �o
mbon e¯nwen ony �u
¯n anam mme
owo �ekpono enye. Enye �od �oh �oete: “Ke ini
¯n
¯ny �o
¯nde edib �op Uf �ok-
mbono Obio Ub �o¯n ndi, mmesine-
¯nede
¯nkop uy �uh �o!”
Eti utom e¯nwen edi utom edikpep mme owo Bible ke uf �ok
ke uf �ok. (Matthew 24:14) Mme uyen Ntiense Jehovah �esinamutom emi kpukpru ini. Emi esinam mm �o �en �o mbon e
¯nwen idot-
eny �in ke¯nkp �o �oy �of �on ke ini iso �eny �u
¯n �en �o idemm �o ukpono ye
uku. Im �ofi �ok ke mm �o idaha utom emi i¯nwana ok �uk. Edi ti etop
oro Jesus �ok �on �ode �es �ok mme Christian ke esop Smyrna eset.Mm �o �ekedi �okp �oikp �oi ubuene. Edi sia mm �o �ekene
¯nerede �es �in
idem �enam¯nkp �o Abasi, Jesus �ok �od �oh �o mm �o ete: “Mm �ofi �ok
Kˆubre mbre mf �oniso,
kˆu
¯nw �o
¯n sika
`mm
ˆe
ik �o¯nekpo; k
ˆu
¯nw �o
¯n
�okp �os �o¯n mm�in ube ub �ok.
Edieke mbon eken keubon mbufo �esinamdemme
¯nkp �o emi, k
ˆutiene
mm �o unam; n �im etiuw �ut
¯nkp �o n �o mm �o.
ITEM �
Se nnyenede edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Nyada se nnyenede emi nnwam mbon enwen ke
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
uk �ut ye unana fo—edi afo emenyene inyene.” Ke akpatre, siamm �o �ekekade iso �ebu �ot idem ke iy �ip oro Jesus �ok �odu �okde,mm �o �ema �ekabade �edi ata mbon inyene �eny �u
¯n �eb �o anyanya nsi-
nsi uwem.—Ediyarade 2:9, 10.
Nyene Idoteny �in ke¯
Nkp �o �Oy �of �onAfo emekeme ndine
¯nede
¯nkpere Jehovah inamke
¯nkp �o`
mmˆe edi im �o owo
`mm
ˆe ubuene. Bible �od �oh �o ete: “Im �o owo ye
ubuene �edi ukem. Andinam mm �o kpukpru edi Jehovah.” (Mme¯Nke 22:2) Ik �o emi a
¯nwamediwakuyen Ntiense Jehovah �eka iso
�edu eti uwem kpa ye oro �edide ubuene. Mm �o �efi �ok ke inyeneinamke owo okop ata inemes �it, edi ke owo okop inemes �it keini akabarede edi ufan Jehovah Abasi, emi esidarade kpukprumbonoro �eyomde ndinam
¯nkp �o esie. Abasi �on �o nny �in idoteny �in
ete ke iyodu uwem ke obufa ererimbot emi ubuene mˆıdid �uhe.
—2 Peter 3:13; Ediyarade 21:3, 4.Ka
¯na ke emi, da se enyenede nam
¯nkp �o ke eti us �u
¯n. Nyene
idoteny �in ke¯nkp �o �oy �of �on. Bon
¯nkp �o-uto ke heaven n �o idem.
(Matthew6:19-21)Fi �ok keemekeme ndidueti uwemkpaye oroedide ubuene!
=“Idem ke ini owo enyenede
¯nkp �o
barasuene, uwem esie itoho ke mme¯nkp �o
emi enye enyenede.”—Luke 12:15.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
170¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi se �ekotde ubuene mˆıd �ighe ukem ke
kpukpru ebiet?
˘ Ntak emi mˆıf �onke owo ada
¯nkp �os �o
¯n ib �ok,
¯nkp �os �o
¯n
mm �in,`
mmˆe mme
¯nkp �o ntre man efre uwa?
˘ Nso ke akpanam man aka iso odu eti uwemokpos �ukedi emi edide ubuene?
AFO EKERE DIDIE?
T�in akpan mf �ina ok �uk oro afo enyenede.
Didie ke afo ekeme ndida se �enemede ke ikpehe emi nsembana mf �ina emi ke ini iso?
se nwetde nn �im5OK �UK
ı
171
Mme ete ye eka �enyene ifi �ok �ekan ndi-t �o mm �o. Mm �o �efi �ok nte esitiede uyen emiokponde �ow �or �o owo ke idem sia ama oduini emi mm �o
¯nko �ekedide uyen. Ke ndit �im
nt �i¯n, mm �o �ekpekam �eteme fi se akpanam-
de nte os �uk �ok �oride �ow �or �o owo. Edi ekemenditie fi ndus �uk ini nte ke ete ye eka fo �ekam�edadian mf �ina �en �o fi utu ke ndi
¯nwam fi ese
aba¯na mme mf �ina oro enyenede. Ke uw �ut-
¯nkp �o, ekeme ndidi omosobo kiet ke otu mmemf �ina emi:
ı O Ete ye eka mi �esiwak ndid �oh �o ke sennamde if �onke.
O Emehe Papa mme Mama ndisida nkp �os �onib �ok mme �okp �os �on mm�in.
O Ete ye eka mi �esima ndit �oh �o ut �ok.
O Ete ye eka mi �edianade.
Ibuot 21 es �im 25 �eye¯nwam fi �ofi �ok nte
ekpesede aba¯na mme mf �ina emi �ok �or �o ye
mme mf �ina eken.
6ETEYEEKAFO
173
21
Nsoke
¯nkpanam
ke ini �ed �oh �odeke se nnamde
if �onke?
“Eka mi ekesinam nkp �o nte bodisi—ekesiyoyomebiet emi nnamde ndudue kpukpru ini. Mbemisonk �urede utom oro �eked �onde mi ke uf �ok, enye amaesisana eyep mi oyom se mmenamke �of �on.”—Craig.
“Ete ye eka mi �ekesidaduari mi kpukpru ini. Mm �o�ekesiwak ndid �oh �o ke nnam nkp �o nsuahade nsuahade.Mm �o �ema �esid �oh �o ke id �uhe se nnamde oro �of �onde—ke uf �oknwed, ke uf �ok, ke esop—iyakke ndu �okodudu.”—James.
NDI esitie fi nte ke akananam ete ye eka fo imaha se anamde?Ndi emesikere ke mm �o iyakke fi �ow �o
¯n �ode idem—ke �ekpe-
kpeme fi kpukpru ini, ke �ed �u¯n �ode fi �ekaha, edi akanam ikwe
baba eti¯nkp �o kiet oro anamde?
Ewe ke otu emi ke esiwak ndikop?
Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet¯nkp �o emi ete ye eka fo �esi-
wakde ndit �i¯n ye afo emi m
ˆumaha.
ı..................................................................................................
Edi akpanik �o ke es �it ekeme ndiyat fi ke ini �ed �oh �ode ke anaanam ndus �uk
¯nkp �o ye ke ini �ed �oh �ode ke se anamde if �onke.
Edi kere nte ekpetiede edieke ete ye eka fo mˆıkp �on �oh �o fi item
`mm
ˆe nt �un �o, ndi ukpukereke ke mm �o imaha fi? (Mme Hebrew
12:8) Ke nditim nt �i¯n, ete ye eka fo ndit �un �o fi ow �ut ke mm �o
�ema fi. Bible �od �oh �o ke ete esit �un �o “eyen eke enemde enyees �it.”—Mme
¯Nke 3:12.
Afo akpakam enenem es �it ke emi ete ye eka fo �ekerede�eba
¯na fi �eny �u
¯n �ene
¯nerede fi! Fi �ok ete ke afo edi uyen uny �u
¯n
unyeneke ifi �ok ka¯na nte mm �o. Ke ini ke ini, oyoyom �ene
¯ne-
de fi. Edieke owo mˆın �oh �o fi ndaus �u
¯n, “mme ud �o
¯n ini uyen”
�ekeme ndikan fi ub �ok mmemmem mmemmem.—2 Timothy2:22.
Edi Esibiak Owo!Edi akpanik �o ke “nt �un �o ndomokiet itiehe inem inem ida-
haemi, edi ababiak.” (Mme Hebrew 12:11) Nt �un �o ekeme ndi-ne
¯nede mbiak fi akpan akpan ke ini emi edide uyen mi. K
ˆuyak
emi akpa fi idem koro nte �ok �oride, edu fo ke okp �uh �ode. Nteokponde akabade akwa owo, afo ke �ofi �ok mme edu emi �ef �on-de ye mme edu emi m
ˆıf �onke. Ntre es �it ekeme ndiyat fi ke ini
�ed �oh �ode ke se anamde if �onke—idem ke ini owo oro eketie-de-tie ekere se edit �i
¯nde ye afo ony �u
¯n et �i
¯nde enye ke inem
inem us �u¯n.
ıO Ubet fo esitie nsuahadensuahade kpukpru ini.
O Afo emesise TVakaha.
O Emesima ndid �uk idap ke idi �okini nkaha.
O Akanam udemekede idap ke eti ini.
Ke ini �ed �oh �ode ke se nnamde if �onke? 175
A¯nwa
¯na ntak emi es �it ekemede ndiyat fi sia se mbon
e¯nwen �et �i
¯nde �eba
¯na fi ekeme ndinam abat ke imedi
¯nkp �o m
ˆı-
d �ighe ese idemfo ke us �uh �ode. Ndien se ete ye eka fo �et �i¯nde
�eba¯na fi ke afo edine
¯nede ada �ofi �ok
`mm
ˆe emedi
¯nkp �o
`mm
ˆe
ud �ighe. Mm �odo ke ini ete ye eka fo �ene¯nerede fi
`mm
ˆe �ed �oh �o-
de ke nte anamde¯nkp �o if �onke, es �it ekeme ndiyat fi.
Edieke ete ye eka fo �ew �utde fi ndudue ifa¯n oro akanamde,
ndi �okp �of �on ekere ke akananam¯
nkp �o ndomokiet oro anam-de if �onke mm �o
`mm
ˆe nte ke inyeneke se ekemede ndinam
�ow �or �o us �u¯n? Ikp �of �onke. Id �uhe owo oro m
ˆısinamke ndudue.
(Ecclesiastes 7:20) Ndien nte okponde �ow �or �o owo, ayaka isondikpep
¯nkp �o nto mme ndudue oro anamde. (Job 6:24) Edi
nso ke akpanam edieke etiede nte ke ete ye eka fo �esiwak ndi-t �i
¯n ik �o ye afo ke ini anamde ndudue, edi itoroke fi ke ini anam-
de �of �on? Oro ekeme ndibiak fi. Edi oro iw �or �oke ke inyenekese ekemede ndinam �ow �or �o us �u
¯n.
Se Isinamde �Ek �ut Ndudue �En �o Owo
Ndus �uk ini,¯nkp �o e
¯nwen oro af �inade ete ye eka fo ekeme
ndinam mm �o �esua �en �o fi, id �ighe koro afo anamde se mˆıf �onke.
Okˆudi usen oro ikememke in �o eka fo? Ndi idemesie is �o
¯nke?
Do, enye ekeme ndis �os �op¯nk �ut ndudue nn �o fi
¯nkan nte esi-
k �utde edieke mˆut �imke
¯nkp �o ubon ke ubet fo m
ˆuny �u
¯n unam-
ke enye asana. Okˆudi es �it inemke ete fo ke ntak emi ubon
mbufo mˆınyeneke ok �uk? Do, enye ekeme ndit �i
¯n ik �o ikereke-
kere kpa “nte emi aka¯nka
¯n ek �im-
de.” (Mme¯
Nke 12:18) Im �ofi �okke mm �o ndid �oh �o ke se anam-de if �onke ekeme ndiyat fi. Ediutu ke ndikere ke ete ye eka fo�edu �oh �o fi ke ini m
ˆuduehe—emi
ekemede ndinam es �it etet �im ayatfi—domo ndifre mba
¯na ndudue
mm �o. Ti ete ke “kpukpru nny �inidedue ediwak ini. Edieke owo
176¯nkparawa owo �eb �up
Ndus �uk ete ye ekaisikemeke ndinam
¯nkp �o
ke ima ima us �u¯n ye ndit �o
mm �o sia ete ye eka mm �om
ˆıkanamke
¯nkp �o ke ima
ima us �u¯n ye mm �o
mˆıkony �u
¯n ikereke iba
¯na
mm �o.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
ekededi mˆıduehe ke ik �o, enye edi mf �onmma owo.”—James
3:2.
Sia ete ye eka fo mˆıf �onke ima, es �it ekeme ndit �imede mm �o
nte ke mmim �o inamke of �uri se akpanade inam. Ke ndit �imnt �i
¯n, mm �o �ekeme ndikere ke mmim �o idi ntak emi afo m
ˆu-
namke se akpanade anam. Ke uw �ut¯nkp �o, eka ekeme ndit �i
¯n
ik �o nyat es �it ye eyen esie ke ini eyen oro mˆınamke �of �on ke
uf �ok¯nwed. Edi ekeme ndidi se eka esie ekerede edi, ‘Etie nte
nnamke se akpanade nnam man¯n
¯nwam eyen mi anam �of �on
ke uf �ok¯nwed.’
M �um Idem Kama ke Ini �Ene¯nerede Fi
Inamke¯nkp �o
`mm
ˆe nso inam �ene
¯nede fi, akpan
¯nkp �o
akam edi, Nso ke akpanam aba¯na edine
¯nede oro? Akpa ka
¯na,
kpeme mbak udub �umede ub �or �o ete`
mmˆe eka fo ik �o ke iyat-
es �it. Mme¯
Nke 17:27 �od �oh �o ete: “Owo ekededi eke afarade keik �o esie enyene ifi �ok, owo mbufi �ok ony �u
¯n enyene if �ure ifure
edu.” Nso ke akpanam man aka iso “enyene if �ure if �ure edu”ke ini �ene
¯nerede fi? Domo ndinam se itienede emi:
Kpan ut �on. Utu ke ndis �os �op nt �i¯n ik �o nnya
¯na idem, domo
ndim �um idem¯nkama, ny �u
¯n kpa
¯n ut �o
¯n kop se ete ye eka fo
�et �i¯nde. James emi ekedide mbet Jesus �ok �od �oh �o mme Chris-
tian ete “ �es �op ndikop ik �o, �ekˆus �op ndit �i
¯n ik �o, �ek
ˆus �op ndiyat
es �it.” (James 1:19) Edieke ayatde es �it es �ibe ete ye eka fo ik �oes �in ke id �ibi, mm �o �edikere ke ukpa
¯nke ut �o
¯n un �o mmim �o. Emi
ayanam es �it etet �im ayat mm �o, ndien mm �o iditreke-tre ndine-¯nede nt �i
¯n ik �o ye afo.
‘‘ Ke ediwak isua, mma nsida mb �or �o eka mi ik �o ke inienye ofioride mi. Edi idahaemi, ke ndomo ndinam seIk �o Abasi �od �oh �ode. Ik �o Abasi anwam nny �in. Mama�ot �on �o ndikp �uh �ode. Ndinam se Bible �od �oh �ode anamuwem esie �ot �on �o ndinenede nnwana mi. Idahaemiididi ufan.
’’—Marleen
Ke ini �ed �oh �ode ke se nnamde if �onke? 177
Kere bana se mm �o �et �inde. Ndus �uk ini, emekeme ndike-re ke us �u
¯n oro ete ye eka fo �eken �ode fi item ik �of �onke. Utu
ke nditie¯nkere us �u
¯n oro mm �o �eket �i
¯nde ik �o ye afo, kere ba
¯na
se mm �o �eket �i¯nde. B �up idemfo ete: ‘Ewe ke otu se mm �o �eke-
t �i¯nde emi edi akpanik �o? Ndi akanam mmokop ete ye eka mi�et �i
¯nde ut �o
¯nkp �o emi? Nso iditak mi edieke nnamde se mm �o
�ed �oh �ode nnam?’ Ti ke ima anam ete ye eka fo �et �un �o fi inam-ke
¯nkp �o
`mm
ˆe etie fi didie ke idem. Edieke mm �o m
ˆıkpamaha
fi, mm �o ikpot �un �oke fi.—Mme¯
Nke 13:24.Fiak t �in se mm �o �eket �inde. Edieke afiakde et �i
¯n item oro
ete ye eka fo �en �ode fi ke ik �o idemfo ony �u¯n asiande mm �o
nte a¯nwa
¯nade fi ukpono ukpono, oro ayanam mm �o �efi �ok
ke ama okop se mmim �o iket �i¯nde. Ke uw �ut
¯nkp �o, ete
`mm
ˆe
eka fo ekeme ndid �oh �o: “Ubet fo esitie nsuahade nsuahadekpukpru ini. Edieke m
ˆunamke enye asana, udukaha ebiet!”
Edi yak id �oh �o ke ekere ke ubet fo isuahakede. Ndisian mm �oke ubet fo isuahakede edikamananam es �it ayat mm �o. Do-mo ndise
¯nkp �o nte mm �o �esede.
�Okp �of �on et �i¯n
¯nkp �o ntem:
“Akpanik �o-o! Ubet mi emi asua-hade-o! Ndi nnam asana ida-haemi,
`mm
ˆe nnam ke ima ika-
dia udia ima?” Edi kˆut �i
¯n ke ido
nsahi. Ama eny �ime ye se eteye eka fo �et �i
¯nde, es �it mm �o oyo-
s �uh �ode. Ndien �oy �of �on anam seete ye eka fo �ed �oh �ode anam.—Ephesus 6:1.
Bet. Nam ka¯na se ete ye eka
=“Owo �oni �o
¯n ayakpa
¯n ut �o
¯n ony �u
¯n aka
iso �ob �o item.”—Mme¯
Nke 1:5.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
178¯nkparawa owo �eb �up
Man ekeme ndib �oedine
¯nede oro ete ye
eka fo �en �ode fi
˘ Nem es �it ke ini mm �o�etorode fi idem ke ini�ed �oh �ode ke enyene
¯nkp �o
oro mˆunamke �of �on.
˘ D �oh �o mm �o �et �i¯n se mm �o
�eyomde a¯nwa
¯na fi edieke
etiede nte i¯nwa
¯nake.
ITEM�
fo �ed �oh �ode anam mbemiso odomode ndit �i¯n ik �o nnya
¯na idem.
Bible �od �oh �o ete: “Owo eke afarade¯nkp �okinua esie anam
¯nkp �o ye �oni �o
¯n.” (Mme
¯Nke 10:19) Ke ini ete ye eka fo �efi �ok-
de ke emesikpa¯n ut �o
¯n �on �o mmim �o, mm �o �eyene
¯nede �ekpa
¯n
ut �o¯n �en �o fi.
Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet¯nkp �o kiet emi ok �utde ke
ene¯nede oyom anam ke otu
¯nkp �o ina
¯n oro �et �i
¯nde ke eny �o
¯n
emi. ı ......................................................................................
Ntak Emi Ukeme Oro Es �inde Mˆıtakke-Tak
Ndi akpama ndib �o ufen nyom gold? �Of �on, Bible �od �oh �o ke�oni �o
¯n �os �o
¯n urua akan
¯nkp �outo ekededi. (Mme
¯Nke 3:13, 14)
Nso ke akpanam man enyene �oni �o¯n? Mme
¯Nke 19:20 �od �oh �o
ete: “Kop item ny �u¯n b �o nt �un �o, man afo ekpenyene �oni �o
¯n ke
ini iso fo.” Edi akpanik �o ke item ye nt �un �o isinemke-nem. Ediedieke oyomde us �u
¯n ok �ut ony �u
¯n adade ekpri �oni �o
¯n ke item
`mm
ˆe nt �un �o ekededi oro �en �ode fi anam
¯nkp �o, eyenyene edi-
di �o¯n oro �os �o
¯nde urua akan gold.
Se idude edi ke id �uhe nte owo mˆıdid �oh �oke ke ndus �uk
Ke ini ete ye eka mi �ed �oh �ode ke se nnamde if �onke,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke nkerede ke ete ye eka mi �ek �ut ndudue �en �o mi �ekaha,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
¯nkp �o oro anamde if �onke. Ete
ye eka fo ye mme andikpep�esine
¯nede fi. Ke ini iso, ete-
utom fo ye mbon eken �eyed �o-h �o ke se anamde if �onke. Kpepnte akpanamde
¯nkp �o ke eti
us �u¯n ke ini �ene
¯nerede fi ke uf �ok mbufo,
ndien emi ayanam fi edi eti eyen uf �ok¯nwed,
owoutom emi �et �imde �ema, oyony �u¯n anam fi
etre ndise idemfo ke us �uh �ode. Ke akpanik �o,ukeme oro es �inde man anam
¯nkp �o ke eti us �u
¯n ke ini �ene
¯ne-
rede fi iditakke-tak!
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi ibet uf �ok mbufo iyakke enyehedeidem? Kpep nte okpoy �uh �ode ye if �ure oro �en �ode fi—ye seakpanamde man �en �o fi if �ure efen efen.
Edieke oyomde us �u¯
n ok �ut ony �u¯
nadade ekpri �oni �o
¯n ke item
`mm
ˆe
nt �un �o ekededi oro �en �ode fi anam¯nkp �o, eyenyene edidi �o
¯n oro
�os �o¯
nde urua akan gold
180¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi ekemede ndis �o¯n fi ndiny �ime ke ini
�ene¯nerede fi?
˘ Nso ikeme ndinam ete ye eka fo �ed �oh �o ke nte anamde¯nkp �o if �onke?
˘ Didie ke ekeme ndine¯nede mb �o uf �on nto item oro
�en �ode fi?
AFO EKERE DIDIE?
22
Ntakemi ibetawakdentem-e?
Wet ndus �uk ibet oro �ed �oh �ode�en �im ke uf �ok mbufo mi. ı...........................................
...............................................
Ndi emekere ke esif �on eteye eka �en �im ibet ke uf �ok? O Ih O Ihih
Ewe ibet esinenede�os �on fi ndin �im? ...............................................
IBET oro �en �imde ke uf �ok �edi mme¯nkp �o oro ete ye eka fo
�eyomde anam ye mme¯nkp �o oro mm �o m
ˆıyomke anam. Ut �o
ibet oro ekeme ndis ��ine nte �eyomde fi anam utom uf �ok¯nwed,
utom es �ituf �ok, ini oro anade esiny �o¯n edis �im uf �ok, �ok �or �o ye
mme ibet oro �eba¯nade nte akpakamade fon, ini oro akpadade
ese TV ye ini oro akpabiatde ke k �omputa. Ndus �uk ibet ik �urekeke es �ituf �ok mbufo, edi es �ine nte akpanamde
¯nkp �o ke uf �ok-
¯nwed ye or �uk ufan oro ekpenyenede.
Ndi emekere ke mme ibet emi iyakke enyehede idem? Eke-me ndidi esitie fi ke idem nte eketiede mme uyen emi:
“Ini oro eken �imde �ete nsiny �on uf �ok esinam ibuot oyon mi!Ama esinenede abiak mi ndik �ut nte ndit �o enwen �edude keanwa �eb �ighi �e kan mi.”—Allen.
“Es �it esiyat mi ini ekededi oro �eb �ode mi fon �ese mme nke-nyene nneme ye anie. Esitie nte �es �uk �eda mi nte eyen �ow �on!”—Elizabeth.
“Eketie nte ete ye eka mi �eyom mi ntie nte asana ikp �oneb �ok, nte nkp �o eke �ed �oh �ode ke mm �o iyomke mi nnyene ufanndomokiet!”—Nicole.
Okpos �ukedi emi mme uyen �esiwakde ndibiat ibet emi eteye eka mm �o �en �imde ke uf �ok, ata ediwak mm �o �eny �ime ke �of �onibet odu man
¯nkp �o asa
¯na ke nde ke nde. Edi edieke ibet oro
�en �imde ke uf �ok �of �onde, ntak emi ndus �uk mm �o �esiyatde owo?
“Nd �ighe Aba Eyen �ow �o¯n!”
Ekeme ndidi umaha ibet oro �en �imde ke uf �ok mbufo siamm �o �enamde etie nte ke �ebat fi ke eyen �ow �o
¯n. Ndi �od �o
¯n fi ndi-
d �oh �o, “Nd �ighe aba eyen �ow �o¯n?” Edi anaedi ete ye eka fo �ekere
ke �of �on mmim �o in �im ibet man ikpeme fi iny �u¯n i
¯nwam fi ekeme
ndise mba¯na idemfo ke ama okokpon.
Kpa ye oro, ekeme nditie nte ke owo ikp �uh �oke ibet oro�eken �imde ke uf �ok mbufo ke ini ekedide eyen �ow �o
¯n okpos �ukedi
emi ama okokpon. Emekeme ndikere ke owo iyakke enyehe-de idem ukem nte
¯nkaiferi kiet emi ekerede Brielle ekekere-
de. Kop se enye et �i¯nde aba
¯na ete ye eka esie mi: “Etie nte
182¯nkparawa owo �eb �up
mm �o �efre of �uri of �uri nte eketiede mm �o ke idem ke ini mm �o�ekedade nte ami. Mm �o iyomke ntiene nn �o ekikere mba
¯na se
�ekpenamde, iyakke mmek se mmade, iny �u¯n ikereke ke ndidi
akwa owo.”¯
Nkaiferi e¯nwen emi ekerede Allison ekere ntre
¯nko. Enye �od �oh �o ete: “Etie nte ete ye eka mi idi �o
¯n �oke ke mm �o-
y �oh �o isua 18, nd �ighe aba eyen isua 10. Mmoyom mm �o �et �o¯n �o
ndinyene mbu �otidem ke idemmi!”Ekeme ndine
¯nede ns �o
¯n fi ndinam ibet oro �en �imde ke uf �ok
mbufo akpan akpan edieke etiede nte ke mme ibet oro �ed �oh �o-de ndit �oeka fo �en �im is �o
¯nke nte okwo. Ke uw �ut
¯nkp �o, akparawa
kiet emi ekerede Matthew eti ini oro enye ekedide eyen �ow �o¯n.
Enye �od �oh �o ke owo ikesinamke ekpri eyeneka im �o ye ndit �oeyeneka ete im �o
¯nkp �o ndomokiet, inamke
¯nkp �o
`mm
ˆe ibet ewe
ke mm �o �ekebiat!
Ndi Uyomke �En �im Ibet?Im �ofi �ok ke ekeme ndidi esid �o
¯n fi ndidu ke idemfo utu ke
ndidu ke idak ete ye eka fo. Edindi emekere ke uwem ekpene
¯ne-
de enem fi edieke mm �o mˆıkpa-
kpanke fi ndus �uk¯nkp �o? Ekeme
ndidi �om �ofi �ok mme uyen oro �edi-de uke fo, emi �esidude ke a
¯nwa
�eb �ighi nte �emama, �es �inede seededi oro mm �o �emade, �esiny �u
¯n
�esa¯nade ye mme ufan mm �o �eka
ebiet eke mm �o �emama ini ekede-di. Ekeme ndidi ete ye eka mm �oisinyeneke ini ndise se ndit �o
‘‘ Ke ini uyen, emekeme ndikere ke im �odi �on �okpukpru nkp �o. Ntre ke ini ete ye eka fo �ekpande findus �uk nkp �o, es �it ekeme ndiyat fi. Edi ibet oromm �o �en �imde edi ke uf �on fo.
’’—Megan
Ntak emi ibet awakde ntem-e? 183
Nd �u¯n �ode ow �ut ke
ene¯nede etie nte mme
uyen emi ete ye eka�ekedade ima ima us �u
¯n
�enam mm �o �en �im ibet�eyenam �of �on keuf �ok
¯nwed, �edian idem
ye mbon e¯nwen, �eny �u
¯n
�ekop inemes �it.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
mm �o �enamde. Inamke¯nkp �o
`mm
ˆe nso inam ete ye eka mm �o
�ekˆun �im ibet ke uf �ok mm �o, Bible �od �oh �o ke if �onke �eb �ok ndit �o ke
ut �o us �u¯n emi. (Mme
¯Nke 29:15) Unana ima oro odude mf �in ke
ererimbot edi sia ediwak owo �edide ib �uk, ndien ediwak mm �o�eto uf �ok oro �ekeyakde mm �o �enam se �emama.—2 Timothy 3:1-5.
Utu ke ndif �ube mme uyen oro �eyakde �enam se �emama,fi �ok ete ke ete ye eka fo ndin �im ibet ow �ut ke mm �o �ema fi �eny �u
¯n
�ekere �eba¯na fi. Mm �o ndikpan fi ndus �uk
¯nkp �o, ow �ut ke mm �o
�ekpebe Jehovah Abasi emi �ok �od �oh �ode ik �ot esie ete: “Ami nya-nam fi enyene ikike nyony �u
¯n nteme fi us �u
¯n eke afo edisa
¯nade.
Nyet �i¯n fi eny �in ke idem nny �u
¯n nteme fi.”—Psalm 32:8.
Ndus �uk ini, ekeme nditie nte ibet ete ye eka fo �ewak �ekaha.Nso ke akpanam man efere fi ke idem?
Nneme Ekeme Ndinyene Uf �onEdide oyom ete ye eka fo �en �o fi if �ure efen efen, m
ˆıd �ighe
�es �uh �ode ibat ibet oro mm �o �en �imde, se akpanamde edi ndinye-ne nneme ke us �u
¯n oro �of �onde ye mm �o. Ndus �uk owo �ekeme
ndid �oh �o, ‘Mmodomo ndineme nneme ye ete ye eka mi, ediuf �on id �uhe!’ Edieke edide ekere ntre, b �up idemfo ete, ‘Nso ke¯nkpanam man nneme nneme �of �on?’ Nneme edi ata akpan¯nkp �o emi ekemede (1) ndinam mbon e
¯nwen �et �im �edi �o
¯n �o fi
`mm
ˆe (2) ndinam fi �ofi �ok ntak emi owo m
ˆıny �imeke anam se
oyomde. Ke ndit �im nt �i¯n, edieke
oyomde �eny �ime fi anam se ikp �oowo �esinamde, �of �on ekpep ndi-neme nneme nte akwa owo. Di-die ke akpanam oro?
Kpep ndim �um idem nkamake ini es �it ayatde fi. Mfara keidem edi
¯nwam fi ekeme ndine-
me nneme ke us �u¯n oro �of �onde.
Bible �od �oh �o ete: “Ndis �ime owoow �ut of �uri iyates �it esie, edi owo
184¯nkparawa owo �eb �up
Edieke oyomde ete ye ekafo �en �o fi if �ure efen efen,k �ut ete ke emen �im ibetmm �o kpukpru ini. Ke inimm �o �ek �utde ke usus �o
¯nke
ibuot ye mmim �o, ene¯nede
etie nte mm �o �eyenam seafo ebe
¯nede.
ITEM�
�oni �o¯n om �um idem akama tutu es �im akpatre.” (Mme
¯Nke
29:11) Ntre kˆusuk �uni, k
ˆusub �op iso, k
ˆusuny �u
¯n ub �umede uyat
es �it nte eyen �ow �o¯n. Im �ofi �ok ke ekeme nditie fi ke idem nte
akpana �ot �o us �u¯n ik �o ik �o,
`mm
ˆe et �im ukot ke is �o
¯n ke iyates �it ke
ini ete ye eka fo �ekpande fi¯nkp �o. Edi ut �o edinam oro idinamke
�en �o fi if �ure efen efen, edi ekeme ndikam nnam �ene¯nede �edori
fi ukpan.Domo ndifi �ok ntak emi ete ye eka fo �en �imde ibet. Uyen
Christian kiet emi ekerede Tracy oro otode ubon emi eka kp �otesede eny �in �od �oh �o ete: “Mmesib �up idemmi nte, ‘Nso ke ekami odomo ndida kpukpru ibet emi enye en �imde mi
¯nkpep
mi?’ ” Didie ke Tracy �ob �or �o mb �ume emi? Enye �od �oh �o ete: “Ekami odomo ndi
¯nwam mi ndi eti owo.” (Mme
¯Nke 3:1, 2) Ndifi �ok
se inamde ete ye eka fo �en �im ibet aya¯nwam fi eneme nneme
ke us �u¯n oro �of �onde ye mm �o.
Ke uw �ut¯nkp �o, yak id �oh �o ke odu us �or �o emi ete ye eka fo
mˆıny �imeke etiene aka. Utu ke ndifa
¯na ke im �o iyaka, emeke-
me ndib �up mm �o ete, “Ndi mmekeme ndika edieke ufan miemi �odi �o
¯n �ode idem ony �u
¯n edide eti owo editienede mi aka?”
Ekeme ndidi ete ye eka fo idis �uk iny �imeke aka. Edi edieke
Ndin�im ibet ete yeeka fo etie nte
ndikpe ok �uk oroba
¯nk �ekebu �otde fi
—edieke ekpede keini oro �eken�imde,
mm �o �ekeme ndin �ofi ebu �ot e
¯nwen
Ntak emi ibet awakde ntem-e? 185
�ofi �okde se inamde mm �o �ekˆuny �ime, eyekeme ndibe
¯ne mm �o
¯nkp �o e
¯nwen oro mm �o �ediny �imede.
Nam ete ye eka fo �enyene mbu �otidem ke idemfo. Ke-re ba
¯na owo emi �ob �ode ba
¯nk ebu �ot ok �uk. Edieke enye ekpe-
de ok �uk oro �eken �ode enye ke ini oro �en �imde, mbon ba¯nk
�eyenyene mbu �otidem ke idemesie, �eny �u¯n �ekeme ndibu �ot enye
ok �uk efen efen ke ini iso. Ukem oro ke edi ke uf �ok. Ana okopuyo ete ye eka fo. Edieke anamde akpanik �o—idem ke
¯nkpri
¯nkp �o—etie nte mm �o �eyene
¯nede �enyene mbu �otidem ke idem-
fo ke ini iso. Edi edieke akade iso �os �o¯n ibuot ye ete ye eka fo,
kˆuyak idem akpa fi edieke mm �o m
ˆıne
¯nekede inyene mbu �ot-
idem ke idemfo mˆıd �ighe inyeneke-nyene aba.
Ke Ini Abiatde Ibet Uf �ok Mbufo
Ebeb �ighi awawara, ayabiat ibet oro �en �imde ke uf �ok mbufo—edide ke nditre ndinam utomuf �ok oro �eken �ode fi, ndineme
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 3 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 3 KE EBOHO 1186
¯nkparawa owo �eb �up
Ndi akanam emekere ete, ‘Ntak emi mme ete ye eka mˆısi-
namke¯nkp �o ukem ukem ye kpukpru ndit �o mm �o?’ Edieke edide
emesikere, fi �ok ete ke ekeme ndidi idine¯nekede if �on ete ye eka
fo ndinam¯nkp �o ye ndit �ouka kpukpru ini ke ukem us �u
¯n oro �enam-
de ye afo. Akpan mb �ume akam edi, Ndi owo isehe fi eny �in? Keuw �ut
¯nkp �o, ke ini oyomde ete ye eka fo �e
¯nwam fi
`mm
ˆe �en �o fi
item, ndi mm �o isin �oh �o fi? Edieke edide �esin �o, t �i¯n akpanik �o ise,
ndi emekere ke �esasari fi? Ete ye eka fo ikemeke ndinam¯nkp �o
ye kpukpru mbufo ukem ukem kpukpru ini sia id �ighe se anade
�enam �en �o fi ke ana �enam �en �o ndit �ouka. Beth ama edifi �ok oro.Idahaemi enye edide isua 18 mi, enye �od �oh �o ete: “Ami ye eyen-eka mi eren idi nsio nsio owo, ndien ikpanaha �enam
¯nkp �o ye
nny �in ukem ukem. Mma ntie¯nkere nte
¯nkp �o eketiede, ndi �o
¯n �oke
ntak emi mme¯nk �ofi �okke emi ini oro
¯nkedide eyen �ow �o
¯n.”
ndi ene¯nede edi asari?
nneme eb �ighi akaha ke fon,`
mmˆe nditre ndiny �o
¯n
¯nkes �im uf �ok
ke ini oro �eken �imde. (Psalm 130:3) Do, ana asian ete ye eka fose inamde abiat ibet mm �o! Nso ke akpanam mbak ud
ˆunam
es �it �od �odi �o¯n ayat mm �o?
T �in akpanik �o. Kˆut �ibi
¯nkp �o ut �i
¯n. Edieke et �ibi-
de¯nkp �o et �i
¯n, ete ye eka fo idinyeneke-nyene
aba mbu �otidem ke idemfo. Ntre t �i¯n akpan-
ik �o ny �u¯n t �i
¯n of �uri se iket �ibede. (Mme
¯Nke
28:13) Kˆudomo ndit �i
¯n ik �o nnya
¯na idem
`mm
ˆe ndinam etie nte ke se akanamde edi
ekpri¯nkp �o. Ti
¯nko ete ke “s �u
¯ns �u
¯n ib �or �o
os �uk if �utes �it.”—Mme¯
Nke 15:1.Kpe ub �ok. Nditua
¯nkp �ofi �ok mba
¯na edit �i-
mede es �it, ubiak,`
mmˆe utom e
¯nwen oro adade
�os �ok ete ye eka fo ekeme ndinam mm �o �ekˆu-
ne¯nede �en �o fi ufen. Nte ededi, ana atua
¯nkp �o-
fi �ok ke of �uri es �it.Ny �ime ndib �o ut �ip edinam fo. (Gala-
tia 6:7) Ekeme ndidi ukereke ke akpa-na �en �o fi ufen akpan akpan edieke etiede
Edieke mbiatde ibet oro �en �imde ke uf �ok nny �in, se ndit �inde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Man ete ye eka mi �enyene mbu �otidem ke idemmi,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
nte unamke¯nkp �o emi akpanade �en �o fi ufen. Edi edieke
eny �imede ke omodot ufen ke se akanamde, oro ow �ut ke ediakwa owo. Mf �on
¯nkan
¯nkp �o ekpedi ndifiak
¯nkodu uwem ke
us �u¯n oro edinamde ete ye eka fo �efiak �enyene mbu �otidem ke
idemfo.Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet kiet ke otu
¯nkp �o ita oro
�esiakde ke eny �o¯n emi, oro ene
¯nerede oyom ndida nnam
¯nkp �o.
ı..............................................................................................
Ti ke edi mbiomo ete ye eka fo ndi¯nwam fi ekpeme se
anamde. Ntak edi oro Bible et �i¯nde aba
¯na “ew �uh �o us �o” ye “ibet
uka.” (Mme¯
Nke 6:20) Mm �odo, kˆukere ke ibet oro �en �imde ke
uf �ok mbufo idiyakke okop inem uwem. Utu ke oro, Jehovah�o¯nw �o
¯n �o ke edieke os �ukde ibuot �on �o ete ye eka fo, ke ‘ �oy �of �on
ye afo’ nte ini akade!—Ephesus 6:1-3.
=“Kpono us �o ye uka . . . man
�okp �of �on ye afo.”—Ephesus 6:2, 3.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi �okp �os �o¯n mm�in
`mm
ˆe
¯nkp �os �o
¯n
ib �ok emehe ete`
mmˆe eka fo? Kot man �ofi �ok se akpanamde.
188¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi ekemede nditie ndus �uk ini nte ke ete yeeka fo �ekpeme fi �ekaha?
˘ Ntak emi esiyatde es �it ndus �uk ini ke ini �edoride fiukpan?
˘ Nso ke akpanam man esineme nneme �of �on ye eteye eka fo?
AFO EKERE DIDIE?
Ibuot iba oro �ebede �eneme nte akpanamde¯nkp �o ke ini ete ye eka fo �ene
¯nerede fi ye nte ekpe-
sede ibet uf �ok mbufo. Nso ke akpanam ediekeekerede ke ete ye eka fo �es �o
¯n ido �ekaha ke ini
�eyomde anam ekededi ke otu¯nkp �o iba emi m
ˆıd �i-
ghe anam¯nkp �o mbiba emi? Didie ke �okp �ot �o
¯n �o
nneme ye mm �o?
˘ Ka b �ine mm �o ke ini es �it anade fi s �u¯n,
mm �o mˆıny �u
¯n ine
¯nekede inyene se �enamde.
˘ T �i¯n se is �inede fi ke es �it, edi k
ˆut �i
¯n ik �o ke
iyates �it. N �o ete ye eka fo ukpono.
Edieke ekerede ke ete ye eka fo �esik �ut ndudue �en �o fi�ekaha, emekemendid �oh �omm �o ete: “Ke ndomo of �uri ukemendinam se inende, edi afaf �ina mi sia etie nte ke id �uhe baba nkp �okiet oro nnamde emi �of �onde mbufo ke eny�in. Mb �ok, nkpamaineme nkp �o emi?”
Ke idak emi, wet nte afo edit �o¯n �ode nneme oro aba
¯nade
¯nkp �o
emi ye ete ye eka fo.
ı............................................................................................
� ITEM: Da se idude ke Ibuot 21 t �o¯n �o nneme. Ekeme ndidi
ete ye eka fo �eyema ndineme se idude ke ibuotik �o oro yeafo.
Edieke ekerede ke ete ye eka fo in �oh �o fi if �ure nte�ekpen �ode, emekemendid �oh �omm �o ete: “Nkpama ndidu etiuwem man mbufo �esiyak nnam se nyomde ndinam. Mb �ok �ekereke nkpanam ukp �uh �ode ke mm �on?”
Ke idak emi, wet nte afo ekemede ndit �o¯n �o nneme oro aba
¯na-
de¯nkp �o emi ye ete ye eka fo.
ı............................................................................................
� ITEM: Kot Ibuot 3 ke Eboho 1. Ekem wet mb �ume ekededioro enyenede ke ama okokot ama.
neme nnemeye ete ye eka fo!
23
Nso ke¯nkpanam edieke
�okp �os �o¯n mm�in
`mm
ˆe¯
nkp �os �o¯n ib �ok emehede
ete`
mmˆe eka mi?
“Papa �ok �od �oh �o ke ika ndidi �on ubomis �on nny �in, edinny �in ikokopke enye uyo of �uri usen oro. Mama ama okotenye ke fon, edi enye ik �ob �or �oke. Ikeb �ighike mma nk �utiso amiaharede Mama, enye ony �un es �ine �of �on ebeneidem ndiw �or �o, ete ke ‘ika ndikoyom Papa.’“Ekem Mama ama asana ikp �on �ony �on edi. Mma mb �up
enye nte, ‘Enye enye Papa-a?’ Enye ete ke im �o ikwe.“Mma mfi �ok ke Papa afiak �ot �on �o nkari esie. Okos �uk
anam ntre isan oko. Emehe enye ndida nkp �os �on ib �ok.Ndien etis �im ini oro enye �ok �ony �onde edi, ami ye Mamaikakama nsia ke ub �ok.
¯Nkesehe-se enye iso edem usen,
edi es �it ama obiom mi.”—Karen, eyen isua14.
ES �IT esine¯nede et �imede ata ediwak uyen emi �ed �u
¯nde
ye ete`
mmˆe eka oro enyenede mbumehe edi
¯nw �o
¯n �okp �o-
s �o¯n mm �in
`mm
ˆe edida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok. Edieke ete
`mm
ˆe eka
fo od �ukde uf �un �on �o �okp �os �o¯n mm �in
`mm
ˆe
¯nkp �os �o
¯n ib �ok,
enye ekeme ndisuene fi, ndif �ina fi, ony �u¯n anam es �it
ayat fi.
Ke uw �ut¯nkp �o, ete Mary ekesinam nte idi eti owo ke
iso mbon e¯nwen. Edi enye ama esid �ibe �o
¯nw �o
¯n �okp �o-
s �o¯n mm �in ebe ub �ok, ndien emi ama esinam enye os �u-
¯ni ony �u
¯n ofiomo mbonubon esie. Es �it ama ayat Mary nte
enye et �i¯nde se iket �ibede ete: “Mme owo �ema �esid �oh �o nny �in
ke ete nny �in edi ata eti owo, ndien ke im �of �on iso ndinyeneut �o ete oro.”�
Edieke ete`
mmˆe eka fo enyenede mbumehe edi
¯nw �o
¯n
�okp �os �o¯n mm �in
`mm
ˆe edida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok, nso ke akpa-
nam?
Se Isinamde �Enyene Mbumehe
Akpa ka¯na, �of �on �ofi �ok se idide ntak mf �ina ete
`mm
ˆe eka
fo. Mme¯
Nke 1:5 �od �oh �o ke ‘enyene-ibuot owo �oy �ob �o etindaus �u
¯n.’ Ntre �oy �of �on �ofi �ok se mbumehe edide, or �uk owo
emi esinyenede mbumehe edi¯nw �o
¯n �okp �os �o
¯n mm �in
`mm
ˆe
edida¯nkp �os �o
¯n ib �ok, ye se isinamde mm �o �enyene mbume-
he emi.
Ke uw �ut¯nkp �o, owo mm �in id �ighe s �uk owo emi es �i
¯nw �o
¯n-
de mm �in ebe ub �ok ke ini ke ini. Utu ke oro, enye akam ediowo emi esimade ndikpa mm �in. Of �uri ekikere esie es �ine kemm �in, ndien enye ama �ot �o
¯n �o ndi
¯nw �o
¯n isikemeke nditre.
Mbumehe emi esif �ina ubon esie, utom esie, esiny �u¯n anam
enye �od �o¯n �o.
Okpos �ukedi emi obot ndus �uk owo ekemede ndinam
� �Okp �of �on �od �oh �o �edi¯nwam fi edieke ete
`mm
ˆe eka fo emi edide owo mm �in esifio-
mode fi. T �i¯n se it �ibede n �o akwa owo emi afo �obu �otde idem. Edieke edide kiet ke otu
Mme Ntiense Jehovah, emekeme ndika mb �ine ebiowo esop`
mmˆe Christian e
¯nwen
emi ama �ok �ok �ori es �im �oy �oh �o idaha.
Edieke �okp �os �o¯n mm �in
`mm
ˆe ib �ok emehede ete
`mm
ˆe eka mi 191
mm �o �enyene mbumehe �okp �os �o¯n mm �in, nte esitiede ndu-
s �uk owo ke idem¯nko ekeme ndinam mm �o �enyene mbume-
he emi. Ke ndit �im nt �i¯n, ediwak mbon oro �esikpade mm �in
isimaha nte mmim �o itiede. (Mme¯
Nke 14:13) Ediwak mm �o�eto uf �ok emi ete ye eka �ekesikpade mm �in. U
¯nw �o
¯n mm �in
ekeme ndinam ut �o mbon emi �efre nte �ekesibiakde mm �oke ini uyen ndik �ut nte ete
`mm
ˆe eka mm �o akpade mm �in.¯
Nkp �o ntre �ekeme¯nko ndinam owo enyene mbumehe edida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok.
Ndikpa mm �in`
mmˆe ndida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok edikam ana-
nam mf �ina owo �od �odi �o¯n okpon; es �it ye ekikere eyet �ime-
de enye akan nte ekesit �imerede. Ntak edi oro �okp �of �ondeabiaus �ob �o a
¯nwam ete
`mm
ˆe eka fo etre mbumehe emi.
Kp �uh �ode Se Oyomde Oto Ete`
mmˆe Eka Fo
Im �ofi �ok ke ndidi �o¯n �o ntak emi ete
`mm
ˆe eka fo anamde
ut �o¯nkp �o esuene oro iditreke
mf �ina oro. Edi ndifi �ok ndus �uk¯nkp �o mba
¯na mbumehe esie
ekeme ndinam afo esitua enyemb �om.
Ke uw �ut¯nkp �o, ndi �okp �od �o-
h �o ete`
mmˆe eka fo emi ukot m
ˆı-
f �onke etiene fi ebre b �ol? Nsoedieke �okp �ofi �okde ke enyeokob �u
¯n ukot ke ntak ndudue
esie? Im �ofi �ok ke es �it akpayat fi.
‘‘ Mm �ofi �ok ke ete ye eka mi �ekeme ndinam nkp �oemi esuenede mi ke ini iso, edi mm �ofi �ok nko keedieke mberide edem ke Jehovah, enye ayanamnkeme ndiy �o.
’’—Maxwell
192¯nkparawa owo �eb �up
Ke Bible, “ukpono”ekeme ndiw �or �o ndis �ukibuot nn �o odudu ukara.(Ephesus 6:1, 2) Ntem,ndikpono ete
`mm
ˆe eka fo
iw �or �oke ke ana amakpukpru
¯nkp �o oro enye
anamde.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
Uwem Hezekiah �om �o¯n okp �uh �ode. Enye
edi isua 25 kp �ot ke ini akabarede edi edidem Judah. Nso ut �oedidem ke enye edidi? Ndi enye eyekpebe idi �ok uw �utnkp �oEdidem Ahaz, ete esie? Tutu Ahaz akpa, enye ekedi owomfiakedem oro mıkakabakede es �it. Enye ama anam mmeowo �ekpono ndem ony �u
¯n �of �op ke ns �uh �ode
¯nkaha eyeneka
Hezekiah kiet ke itieuwa ndem. (2 Chronicle 28:1-4) EdiHezekiah iyakke mbub �ik ido ete esie akpan enye ndituakibuot nn �o Jehovah, iny �u
¯n ikereke ke im �o iditreke-tre ndinam
ukem ndudue oro ete im �o akanamde. Utu ke oro, Hezekiahaka iso “ �os �on �o ey �ire ye Jehovah.”—2 Ndidem 18:6.
Ndi ete`
mmˆe eka fo ese utuakibuot Jehovah ke ndek? Ndi
enye esifiomo owo, mˆıd �ighe od �uk uf �un �on �o idi �ok edinam?
Edieke edide ntre, kunam ukem ndudue ete`
mmˆe eka fo!
Hezekiah ikayakke idi �ok uf �ok oro enye okotode abiat uwemesie. Ke ndit �im nt �i
¯n, enye ekedi ata eti edidem, ndien “baba
owo kiet ikebietke enye ke otu kpukpru ndidem Judah, idemkpa ye mbon oro �ekebemde enye iso �edu.” (2 Ndidem 18:5)Ukem nte Hezekiah, afo emekeme ndik �ut unen kpa ye mf �inauf �ok mbufo. Didie ke ekeme ndinam emi? Ka iso ‘s �o
¯n �o y �ire ye
Jehovah.’
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Hezekiah
Edi fi �ok ete ke ete`
mmˆe eka
fo idikemeke ndibre b �ol ye afotutu ukot esie �ot �o
¯n �o ntak
�of �on. Ndifi �ok emi ayanam fiokp �uh �ode se oyomde ete
`mm
ˆe
eka fo anam �on �o fi.
Kpas �uk ntre, ete`
mmˆe eka
`mm
ˆe owo
e¯nwen oro enyenede mbumehe �okp �os �o
¯n
mm �in`
mmˆe eke edida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok isikere-
ke¯nkp �o �of �on. Edi akpanik �o ke enyene-idem
anam idem. Ndien anaedi emenyene eti ntakemi anamde asua ndis �ime ido ete
`mm
ˆe eka fo.
Nte ededi, enye idikemeke ndine¯nede nse mba
¯na fi tutu
enye �ob �o us �ob �o. Ndise mbumehe ete`
mmˆe eka fo nte ekpe-
sede owo emi ob �u¯nde ukot ekeme ndinam okp �uh �ode se
oyomde enye anam.
Se Akpanamde
Fi �ok ete ke ib �oh �oke ete`
mmˆe eka fo okp �uh �ode nte enye
odude uwem, ke ana �oy �o mf �ina emi enye adade edi. Ka¯na
ke emi, nso ke akpanam?
Kukere ke afo edi ntak mbumehe ete mme eka fo.Fi �ok ete ke ete
`mm
ˆe eka fo edi ntak mf �ina esie, id �i-
ghe owo e¯nwen ekededi. Galatia 6:5 �od �oh �o ete: “Owo
kiet kiet oyobiom mbiomo idemesie.” Id �ighe utom fondik �ok ete
`mm
ˆe eka fo, iny �u
¯n id �ighe mbiomo fo ndi-
Ndise mbumehe ete`
mmˆe
eka fo nte ekpesede owoemi ob �u
¯nde ukot ekeme
ndinam okp �uh �ode seoyomde enye anam
194¯nkparawa owo �eb �up
d �ip se mbumehe esie adade edi. Ke uw �ut¯nkp �o, k
ˆusu nsu
un �o eteutom esie kˆuny �u
¯n ukere ke amama ye m
ˆumaha
ke ana od �uri enye es �in ke ubet ke ini mm �in akande enyeub �ok.
D �oh �o ete mme eka fo oyom unwam. Ekeme ndidi ataakpan mf �ina ete
`mm
ˆe eka fo akam edi enye ndiny �ime ke
imenyene mf �ina. Eny �in ama a¯nwa
¯na enye, nsa
¯nand �o esie
ye ikp �o ndit �ouka �ekeme ndisian enye nte edinam esie af �i-nade ubon mbufo ye se enye akpanamde.
Ke adianade do, �oy �of �on ete`
mmˆe eka fo oro enyenede
mbumehe ewet mme ib �or �o mb �ume oro etienede mi: Nsoidit �ibe in �o mi ye ubon mi edieke
¯nkade iso ndi
¯nw �o
¯n mm �in
`mm
ˆe ndida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok? Nso idit �ibe edieke ntrede edi-
nam emi? Nso ke¯
nkpanam man �e¯
nwam mi?Edieke etiede nte mf �ina �om �on odu, kp �on ebiet oro.
Mme¯
Nke 17:14 �od �oh �o ete: “Ke ut �ok mˆıka-isiahake ka
¯na,
daha.” Kˆus �in uyo ke ut �ok oro mbak ud
ˆud �uk mf �ina. Edieke
ekemede, ny �o¯n ubet fo m
ˆıd �ighe ka edem mme ufan fo. Edi-
eke etiede nte �em �o¯n �en �o owo unan, kot mbon e
¯nwen �edi-
¯nwam.
Fi �ok ke edinam esie ekeme ndiyat mme nditekfi es �it. Es �it esibiom ndus �ukuyen ke ntak emi mm �o �eyat-de es �it ye ete
`mm
ˆe eka mm �o
emi enyenede mbumehe. Im �o-fi �ok ke edi se es �it akpayatde fi,akpan akpan edieke mbumeheete
`mm
ˆe eka fo m
ˆıyakke enye
ama fi ony �u¯n ese aba
¯na fi. Edi
=“Ikike owo iyakke enye �os �op iyates �it.”
—Mme¯
Nke 19:11.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Edieke �okp �os �o¯n mm �in
`mm
ˆe ib �ok emehede ete
`mm
ˆe eka mi 195
Utu ke ndisua ete`
mmˆe
eka fo, ne¯nede sua idi �ok
edinam esie.—Mme¯
Nke 8:13; Jude 23.
ITEM �
akpanik �o ke Bible �od �oh �o okpono us �o ye uka. (Ephesus 6:2, 3) Ndien ‘ukpono’ �ow �or �o ndiny �ime ke ete
`mm
ˆe eka fo
enyene odudu ke idemfo ukem nte eny �imede ke bodisi`
mmˆe ekpeibet enyene odudu. Edi emi iw �or �oke ke ama-
ma mbumehe oro ete`
mmˆe eka fo enyenede. (Rome
12:9) Emi¯nko iw �or �oke ke afo edi idi �ok owo sia enye ndi-
kpa mm �in`
mmˆe ndida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok ke idi �ok us �u
¯n etek-
de fi es �it. Kamse, ndikpa mm �in`
mmˆe ndida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok
ke idi �ok us �u¯n esitetek mbon e
¯nwen es �it!—Mme
¯Nke 23:
29-35.
Yom nti ufan. Ke ini¯nkp �o etiede mf �ina mf �ina ke uf �ok
mbufo, emekeme ndikere ke kpukpru¯nkp �o etie kpa ntre
¯nko. Mm �odo, �of �on es �ik ekpere mbon oro �etiede emememem �eny �u
¯n �emade Abasi. Mbon oro �edude ke esop
Christian �ekeme ndis �in ud �o¯n nn �o fi, �en �o fi ibetedem �eny �u
¯n
�e¯nwam fi �ob �oh �o ns �i
¯nede uf �ok mbufo ndus �uk ini. (Mme
¯Nke
17:17) Ndis �ik¯nkpere mme ubon eken ke esop Christian
ekeme ndinam ok �ut nnennen us �u¯n oro �ekpenamde
¯nkp �o
Edieke ete mme eka mi �ot �on �ode ndis �uni mme ndifiomonny �in, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Man ns �in ud �on nn �o ete mme eka mi okoyom unwam,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
ke ubon, ndien emi �oy �od �o¯n fi es �it okpos �ukedi okwo m
ˆıtie-
he ntre.
Yom unwam. �Ekeme ndi¯nwam fi edieke enemede
mf �ina fo ye akwa owo emi ekemede ndibu �ot idem. Mbio-wo esop �ebe
¯ne idem ndi
¯nwam fi ini ekededi. Bible �od �o-
h �o ke iren emi “ �etie nte ebiet eke �ed �ibede �eb �oh �o of �um ye�ot �o udak ed �im, �etie nte ediwak id �im ke edisat is �o
¯n, �etie
nte mf �ut akwa itiat ke is �o¯n oro akpade mba.” (Isaiah 32:2)
Mm �odo, kˆukop nd �ik
`mm
ˆe b �ut ndika mb �ine mm �o man �ed �o
¯n
fi es �it �eny �u¯n �en �o fi item.
Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet ekikere kiet emi edidadeanam
¯nkp �o ke otu ekikere itiokiet oro �en �ode ke ibuotik �o
emi. ı .....................................................................................
Ekeme ndidi udukemeke ndikp �uh �ode nte¯nkp �o etiede
ke uf �ok mbufo, edi kˆuyak emi ene
¯nede af �ina fi. K
ˆudomo
ndibiere nte ete`
mmˆe eka fo okpodude uwem, kam biere
okwo. Apostle Paul �ok �od �oh �o ‘aka iso anam edinya¯na fo
�ow �or �o us �u¯n.’ (Philippi 2:12) Ndinam ntre ayanam enyene
idoteny �in ke¯nkp �o �oy �of �on, ony �u
¯n akam ekeme ndinam ete
`mm
ˆe eka fo oyom u
¯nwam man etre mbumehe esie.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam edieke ete yeeka fo �esiwakde ndit �oh �o ut �ok? Nso ke akpanam ediekeemi esif �inade fi?
Edieke �okp �os �o¯n mm �in
`mm
ˆe ib �ok emehede ete
`mm
ˆe eka mi 197
˘ Nso isinam ndus �uk owo �enyene mbumeheedi
¯nw �o
¯n �okp �os �o
¯n mm �in
`mm
ˆe edida
¯nkp �os �o
¯n
ib �ok?
˘ Ntak emi mˆukpukereke ke afo edi ntak
mbumehe ete`
mmˆe eka fo?
˘ Nso ke ekeme ndinam mba¯na mbumehe ete`
mmˆe eka fo, ndien didie ke akpanam oro?
AFO EKERE DIDIE?
Nso ke akpanam edieke ete`
mmˆe eka fo etrede ndidu
uwem nte Bible etemede—idem �od �oh �ode ke im �o iyomkeaba ndidi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah?
˘ Fi �ok ete ke Jehovah idid �oh �oke ke afo edi ntak emi ete`
mmˆe eka fo �okp �o
¯nde im �o. Bible �od �oh �o ete: “Owo nny �in kiet
kiet ayanam ibat aba¯na idemesie �on �o Abasi.”—Rome 14:12.
˘ Kˆudedei umen idemfo udomo ye mme uyen eken emi m
ˆı-
nyeneke or �uk mf �ina oro afo enyenede. (Galatia 5:26) Akpa-rawa kiet emi ete esie �ok �okp �o
¯nde ubon mm �o �od �oh �o ete:
“Utu ke ndimen idemfo ndomo ye owo, akpakam ene¯nede
�of �on ekere nte ekpesede aba¯na se it �ibede.”
˘ Ka iso kpono ete`
mmˆe eka fo okpos �ukedi enye m
ˆıd �uhe
eti uwem, ndien edieke se enye �od �oh �ode fi anam mˆıtuaha-
ke ye Ibet Abasi, kop uyo esie. Jehovah �od �oh �o ndit �o �ekopuyo mme ete ye eka mm �o, edide ete ye eka oro �edi mmeandin �im ke akpanik �o
`mm
ˆe id �ighe. (Ephesus 6:1-3) Ke ini
okponode ony �u¯n okopde uyo ete ye eka fo okpos �ukedi emi
mm �o mˆıd �uhe eti uwem, afo ow �ut ke amama Jehovah.
—1 John 5:3.
˘ D �uk nsa¯na ye mbon oro �edude ke esop Christian. Do
ke edik �ut mbon oro �etiede nte ndit �oeka fo emi ekemedendid �o
¯n fi es �it. (Mark 10:30) Uyen kiet emi ekerede David
ekekere ke ndit �oete ke esop mmim �o �eyes �on im �o ye mboneken ke ubon mmim �o ke ntak emi ete esie �ok �okp �o
¯nde Je-
hovah. Edi David ama edik �ut ke ndit �oete ik �os �onke mm �o.Enye �od �oh �o ete: “Ndit �oete ikanamke etie nte ke nny �in ime-tiene ikp �o
¯n Jehovah. Emi anam mi nne
¯nede mfi �ok ke ndit �o-
ete �ema nny �in.”
edieke ete`
mmˆe eka fo �okp �o
¯nde Jehovah
198¯nkparawa owo �eb �up
24
Nso ke¯nkpanam
edieke ete yeeka mi �et �oh �ode?
Ndi akanam ete ye eka fo �et �oh �oke iso fo? Edieke edide �esit �oh �o,
ewe ke otu nkp �o emi esiwakndinam mm �o �et �oh �o?
ıO Ok �uk
O Utom es �ituf �ok
O Iman
O Afo
Nso ke akpama ndineme ye ete ye eka fo mbana nteut �ok mm �o esif �inade fi? Wet se akpamade ndineme mi.
..................................................................................................
..................................................................................................
199
ID �UHE nte ut �ok ete ye eka fo mˆıkpaf �inake fi, sia amama
mm �o omony �u¯n odori eny �in ke mm �o �eye
¯nwam fi. Ntak edi
oro ut �ok mm �o ekemede ndine¯nede mbiak fi. Ekeme ndidi
eyeny �ime ye se eyena¯nwan emi ekerede Marie et �i
¯nde, ete:
“Esis �o¯n mi ndikpono ete ye eka mi sia esitie mi nte mm �o
ikponoke kiet eken.”Ndikop ete ye eka fo �et �oh �ode esinam �ofi �ok ke mm �o esi-
nam ndudue �ekan nte afo ekekerede, ndien emi ekeme ndi-biak fi. Emi
¯nko ekeme ndinam idem enyek fi. Edieke mm �o
�esit �oh �ode ke ub �ok ke ub �ok,`
mmˆe �esit �okde owo eny �o
¯n ye
is �o¯n, idem ekeme ndinyek fi ke mm �o �em �o
¯n �edia
¯nade nd �o.
Marie �od �oh �o ete: “Ke ini¯nkopde ete ye eka mi �et �oh �ode,
mmesikere ke mm �o �em �o¯n �edia
¯nade nd �o ndien ke oro aya-
nam mmek`
mmˆe ndid �u
¯n ye anie. Idem esinyek mi
¯nko ke
ndid �uhe aba ye ndit �oeka mi.”Ntak emi mme ete ye eka �esit �oh �ode, ndien nso ke akpa-
nam ke ini ut �ok asiahade ke uf �ok mbufo?
Ntak Emi Mme Ete ye Eka �Esit �oh �odeKe ndit �im nt �i
¯n, ekeme ndidi ete ye eka fo ke ‘ �ey �o kiet
eken ke ima.’ (Ephesus 4:2) Nte Bible �od �oh �ode: “Kpukpruowo �enam idi �ok
¯nkp �o �eny �u
¯n �etaba ub �o
¯n Abasi.” (Rome 3:
23) Ete ye eka fo if �onke ima. Mm �odo, kˆuyak idem akpa fi
edieke es �it ayatde mm �o tutu mm �o �et �oh �o ndus �uk ini.Ti
¯nko ke idu uwem ke “ndi �okeyo emi �os �o
¯nde ndiy �o.”
(2 Timothy 3:1) Ns �o¯n �o
¯nkp �o, ok �uk oro �ebiatde, nte
¯nkp �o
etiede ke itieutom—kpukpru emi �esida mf �ina edi ke nd �o.Ndien edieke ete ye eka fo �enamde utom id �ibi udia, ndi-
biere owo emi edinamde ndu-s �uk utom es �ituf �ok ekeme ndidaut �ok ndi.
Fi �ok ete ke ete ye eka fondisit �oh �o iw �utke ke nd �o mm �oke abiara. Se idude edi ke eteye eka fo �es �uk �emama kiet eken
200¯nkparawa owo �eb �up
Owo iba oro �emadekiet eken �ekemendit �oh �o ndus �uk ini.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
—idem okpos �ukedi emi mm �o mˆısikereke
¯nkp �o ke ukem
us �u¯n ndus �uk ini.
Ke uw �ut¯nkp �o: Ndi akanam emetie ye mme ufan fo �ese
fim edi ekem ok �ut ke f �im oro aka¯nwa
¯na mbufo ke nsio nsio
us �u¯n? Esit �ibe ntre. Idem mbon oro �ene
¯nerede �ekpere kiet
eken �esise ndus �uk¯nkp �o ke nsio nsio us �u
¯n. Ekeme ndidi ete
ye eka fo �ese¯nkp �o ke nsio nsio us �u
¯n. Ekeme ndidi mm �o
ke �ekere �eba¯na ok �uk emi ubon enyenede, edi �enyene nsio
nsio ekikere �eba¯na nte �ekpebiatde ok �uk oro; mm �o mbiba
�ekpema ubon �eka ndu �okodudu, edi �enyene nsio nsio ekike-re �eba
¯na se �ekpenamde ke ini ndu �okodudu; m
ˆıd �ighe mm �o
ekeme ndine¯nede nyom fi ebe
¯nwed, edi �enyene nsio nsio
ekikere �eba¯na nte �ekpes �inde ud �o
¯n �en �o fi es �in idem ekpep
¯nkp �o.
Se idude edi ke mme owo ndinyene nsio nsio ekike-re iw �or �oke ke mm �o idianake kiet. Ke ndus �uk idaha, owoiba oro �emade kiet eken �ekeme ndinyene nsio nsio ekikeremba
¯na
¯nkp �o. Kpa ye oro, isinemke-nem ndikop nte ete ye
eka fo �et �oh �ode. Nso ke akpanam`
mmˆe ekpet �i
¯n man a
¯nwam
fi ke ini mm �o �et �oh �ode?
Se Akpanamde
Kpono mm �o. Es �it ekeme ndis �op nyat fi edieke ete yeeka fo �esimade ndit �oh �o ut �ok. Idem
¯nkp �o,
¯nk �o mm �o �ekpe-
kam �en �im eti uw �ut¯nkp �o �en �o fi id �ighe afo ekpen �im �on �o mm �o.
Ndis �o¯n ete
`mm
ˆe eka fo eny �in edikam ananam mf �ina ete-
t �im okpon ke ubon mbufo. Akan oro, Jehovah Abasi �od �o-h �o fi okpono us �o ye uka, idem ke ini m
ˆımemke utom in �o fi
‘‘ Sia mfi �okde ke ete ye eka mi if �onke ima, nkoke mm �o �esinyene mf �ina ukem nte ami, oroesinwam mi mfi �ok se nkpanamde ke ini mm �o�et �oh �ode.
’’—Kathy
Nso ke¯nkpanam edieke ete ye eka mi �et �oh �ode? 201
ndinam oro.—Exodus 20:12;Mme
¯Nke 30:17.
Nso ke akpanam ediekeete ye eka fo �et �oh �ode ke ntakfo? Yak id �oh �o ke kiet ke otumm �o edi kiet ke otu Mme Ntie-nse Jehovah edi enye eken id �i-ghe. Ut �ok ekeme ndisiaha kentak ido ukpono, ndien ana afo
ebiere ndidiana ye enye emi edide kiet ke otu Mme Ntie-nse Jehovah do ntuak ibuot nn �o Abasi. (Matthew 10:34-37) Oyoyom afo anam “emi ke if �ure if �ure ido ye ntot �u
¯n �o
ukpono.” Ndinam ntem ekeme ndinam ete`
mmˆe eka oro m
ˆı-
n �imke ke akpanik �o do akabade edi andin �im ke akpanik �o.—1 Peter 3:15.
Kuda un �o owo ndomokiet. Nso ke akpanam edieke ete`
mmˆe eka fo oyomde fi es �in idem ke se m
ˆıbeheke fi? K
ˆuda
un �o owo ndomokiet. Emekeme nditre ndis �in idem ke ut �okmm �o ke ndida mbufi �ok nt �i
¯n se ikade ntem: “Papa, Mama,
mmama mbufo mbiba. Edi mb �ok �ekˆudomo ndiny �ik mi nda
nn �o owo mbufo ndomokiet. Mbufo mbiba �enyene ndibieremf �ina emi ke idem mbufo.”
Neme nneme. Nam ete ye eka fo �efi �ok nte ut �ok mm �oesif �inade fi. Mek ini oro ekerede ke mm �o �eyema ndikopse et �i
¯nde, ny �u
¯n sian mm �o ukpono ukpono ada
¯na nte ut �ok
mm �o esinamde idem enyek fi.—Mme¯
Nke 15:23; Colossae4:6.
202
Edieke ete ye eka fo�esit �oh �ode ndien ndien�esiny �u
¯n �et �okde kiet eken
eny �o¯n ye is �o
¯n, d �oh �o mm �o
ukpono ukpono ete �eyomu
¯nwam.
ITEM�
Se Mˆukpunamke
Kudomo ndidi �on �o item nd �o. Sia edide eyen �ow �o¯n, udu-
kemeke ndibiere ut �ok ete ye eka fo. Yak id �oh �o ke afoedi kiet ke otu mme aka isa
¯n ke ekpri ubomof �um ndien
omokop nte awat ubomof �um ye udiana esie �et �oh �ode ke otuidemm �o. Edi akpanik �o ke es �it ekeme ndiyat fi. Edi nso ikpe-t �ibe edieke okpodomode nditeme mme awat ubomof �um oronte �ekpewatde ubomof �um
`mm
ˆe ndikam ndomo ndib �o mm �o
¯nwat?
Kpas �uk ntre, ndis �in idem ke mf �ina nd �o ete ye eka foke ndidomo nditeme mm �o se �ekpenamde edikam ababiat¯nkp �o. Bible �od �oh �o ete: “Owo iseri es �in ut �ok, edi mbon oro�ek �okde ibuot �enyene �oni �o
¯n.” (Mme
¯Nke 13:10) Anaedi ete
Eyen oro etemede ete yeeka esie nte �ekpebieredemf�ina mm �o etie nte akaisa
¯n
oro etemede mme awatubomof �um nte �ekpewatde
ye eka fo �ekeme ndibiere ut �ok mm �o ke ndik �ok ibuot �ot �okiet.—Mme
¯Nke 25:9.
Kus �in idem ke ut �ok mm �o. Edieke ut �ok owo iba �odi �ok-de, edidi �ok ada
¯na didie edieke �oy �oh �o owo ita es �inde uyo!
Inamke¯nkp �o
`mm
ˆe �od �o
¯n fi didie ndis �in uyo ke ut �ok oro, se
idude edi ke ete ye eka fo kp �ot �enyene ndibiere mf �ina mm �o,id �ighe afo. Mm �odo, ke mme �okp �okp �o
¯nkp �o ntem, domo
ndinam item Bible oro �od �oh �ode ‘ese mbubehe fo.’ (1 Thes-salonica 4:11) K
ˆus �in idem ke ut �ok mm �o.
Kumen owo kiet uk �ot �o ye enye eken. Ke ndit �im nt �i¯n,
ndus �uk uyen �esis �in ns �ok �en �o ete ye eka mm �o ndit �oh �o kendimen owo kiet
¯nk �ot �o ye enye eken. Ke ini eka m
ˆıny �imeke
mm �o �enam se �eyomde ndinam, mm �o �esidomo ndida¯nkari
nnam ete eny �ime. Ut �o¯nkari emi ekeme ndinam enyene esi-
s �it if �ure, edi nte ini akade, ekeme ndida mf �ina e¯nwen ndi ke
ubon.Kuyak edu mm �o anam fi anam se mukpanamke.
Uyen kiet emi ekerede Peter ama esida ndi �oi edinam osioete esie usiene. Enye �od �oh �o ete: “
¯Nkoyom abiak enye. Mma
nsine¯nede nyat es �it ye enye sia enye m
ˆıkanamke
¯nkp �o ye
Ke ini ete ye eka mi �et �on �ode ut �ok, se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Edieke ete mme eka mi �od �oh �ode nda ye im �o,se ndib �or �ode edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
Mama, ami, ye ekpri eyeneka mi a¯nwan ke eti us �u
¯n.” Edi
ikeb �ighike, Peter ama �ot �o¯n �o ndid �ok se enye �ok �ot �ode. Nso
ke ikpep ito emi? Idi �ok edu fo edikam ananam mf �ina ubonmbufo etet �im okpon.—Galatia 6:7.
Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet se ok �utde ke ene¯nede
oyom anam ke otu mme¯nkp �o oro �et �i
¯nde ke ibuotik �o emi.
ı..............................................................................................
Ana i¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n nte ke ukemeke ndikpan ut �ok ke uf �ot
ete ye eka fo. Edi fi �ok ete ke Jehovah ekeme ndi¯nwam fi �oy �o
edit �imede es �it oro ut �ok mm �o anamde enyene.—Philippi 4:6, 7; 1 Peter 5:7.
Ne¯nede domo ndida mme ekikere oro �en �ode ke ibuotik �o
emi ns �in ke edinam. Nte ini akade, ete ye eka fo �ekeme ndi-ne
¯nede
¯nkere mba
¯na nte �ekpebierede mf �ina mm �o. Ndien,
akam ekeme ndidi mm �o �eyetre ut �ok mm �o.
=“ �Eyak ik �o mbufo enyene inem
kpukpru ini.”—Colossae 4:6.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Didie ke ekeme ndiy �o mme mf �inaoro �esidude ke ubon oro ete
`mm
ˆe eka kp �ot esede eny �in?
Nso ke¯nkpanam edieke ete ye eka mi �et �oh �ode? 205
˘ Ntak emi ndus �uk ete ye eka �esit �oh �ode?
˘ Ntak emi owo mˆıkp �odu �oh �oke fi ke mf �ina ete ye
eka fo?
˘ Nso ke ekeme ndikpep nto nte ete ye eka fo�esinamde
¯nkp �o?
AFO EKERE DIDIE?
Edieke ete ye eka fo �edia¯narede, didie ke akpanam
¯nkp �o
ye eti ibuot okpos �ukedi emi okopde �okp �os �o¯n edit �imede es �it?
Kere ba¯na mme ekikere oro �en �ode mi:
˘ Kˆunyene ndap ndap ekikere. Akpa
¯nkp �o oro edid �ukde
fi ekikere ekeme ndidi ndidomo ndinam mm �o �efiak �ediana
kiet. Anne eti se iket �ibede ete: “Idem ke ete ye eka mi �ema
�ekedia¯nade, mm �o �ekesis �uk �edada nny �in �ew �or �o ndus �uk ini.
Ami ye adiahaeka mi ima isid �o¯n odu ite, ‘Nam in �o mm �o ufa
¯n.’
Edi etie nte ndinam ntre ikenyeneke uf �on. Mm �o ikadianake
aba tutu amama.”
Mme¯Nke 13:12 �od �oh �o ete: “Idoteny �in emi eb �ighide
ndidi anam es �it �od �o¯n �o.” Mbak ud
ˆukam uda akamba mf �uh �o
us �ok idemfo, ti ete ke id �ighe afo edibiere nte ete ye eka fo
�enamde¯nkp �o. Id �ighe afo akadian mm �o, ndien ene
¯nede etie
nte ke udˆukemeke ndinam mm �o �efiak �ediana kiet.—Mme
¯Nke 26:17.
˘ Kˆusua ete
`mm
ˆe eka fo. Ndiyat es �it nny �u
¯n nsua edide
ete`
mmˆe eka fo
`mm
ˆe mm �o mbiba ekeme ndin �o fi unan oro
edib �ighide ke anyan ini. Tom eti nte eketiede enye ke idem
ke ini enye ekedide isua 12, ete: “Mma nne¯nede nt �o
¯n �o ndi-
yat es �it ye ete mi. Nyomke ndid �oh �o ke ‘¯nkasasua’ enye edi
es �it ama ene¯nede ayat mi. I
¯nwa
¯nake mi ntak emi enye �okp �o-
d �oh �ode ke im �o ima ima nny �in, edi �ow �or �o �okp �o¯n nny �in.”
Ebe ye¯nwan ndidia
¯nade iw �or �oke ke kiet ke otu mm �o ene-
¯nede �of �on, ke ini enye eken ene
¯nerede �odi �ok. Se idude edi ke
ekeme ndidi ete ye eka fo isianke fi kpukpru¯nkp �o iba
¯na nd �o
mm �o`
mmˆe se inamde mm �o �edia
¯nade; ekeme ndidi mm �o ke
idemm �o ifi �okke. Ntre kˆuk �ut ndudue un �o owo ke ini m
ˆufi �okke
of �uri se iket �ibede. (Mme¯Nke 18:13) �Os �os �o
¯n nditre ndiyat
es �it, ndien es �it ekeme ndine¯nede ndi �ok fi ndus �uk ini. Edi ndi-
ka iso nyat es �it`
mmˆe ndiyom ndisio usiene ekeme ndibiat eti
edu fo. Oro anam Bible etemede ete: “Tre iyates �it ny �u¯n kp �o
¯n
if �utes �it.”—Psalm 37:8.
nso ke¯nkpanam edieke
ete ye eka mi �edia¯narede?
206¯nkparawa owo �eb �up
˘ Fi �ok se akpanamde. Utu ke ndisasua ete`
mmˆe eka oro�ow �or �ode �okp �o
¯n ubon, ndus �uk uyen �esikam �ekpokpono ut �oete
`mm
ˆe eka oro. Ke uw �ut
¯nkp �o, odu uyen kiet emi ete esieekedide owo mm �in ekesiny �u
¯n amade iban. Ete esie ama esi-w �or �o �okp �o
¯n ubon mm �o ndien ndien, ekem osio
¯nwan esiend �o of �uri of �uri. Edi uyen emi eti ke enyene ndus �uk
¯nkp �o oroakanamde im �o ima ete im �o tutu ikpere ndikpono enye nteabasi!
Ut �o ndis �ime ima ye ukpono emi id �ighe obufa¯nkp �o.Ke id �ut kiet,
¯nkp �o nte ndit �ow �o
¯n us �ukkiet ke otu duop oro eteye eka �edia
¯narede nd �o, �ed �u
¯n ye eka, ndien �esikaka �ekeseete mm �o. Ntre, mme eka �esise �eba
¯na se ndit �o emi �eyomdeke usen ke usen— �ok �or �o ye edin �o nt �un �o. Ndien okpos �ukediemi ndus �uk ete �esin �ode ok �uk udia ndit �o,
¯nkp �o esiwak ndis �o
¯nye eka ndit �o ke �ema �ekedia
¯nade nd �o. Edi
¯nkp �o ekeme ndine-
¯nede mf �on ye ete ke ntak emi m
ˆıne
¯nekede inyene mbiomoaba. Nte ut �ip, ndika
¯nkese ete esiw �or �o ndika
¯nk �ob �o en �onny �u
¯n
¯nkop inem uwem. Ndid �u
¯n ye eka �ow �or �o ndidia
¯nade keinua unen ndia, nny �u
¯n
¯nkpeme mbet. Edi
¯nkp �o mf �uh �o ndit �i
¯nnte ke ndus �uk uyen �esikp �o
¯n ete
`mm
ˆeeka emi edide kiet ke otu Mme Ntie-nse Jehovah, �eked �u
¯n ye enye emim
ˆıd �ighe, emi enyenede
¯nkp �o edi-ny �u
¯n �on �ode mm �o if �ure ndinam se�emama.—Mme
¯Nke 19:4.
Edieke �od �o¯nde fi ndinam ut �oubiere oro, fi �ok se akpadade keakpan
¯nkp �o. Ti ete ke omoyom
ukpep ye nt �un �o. Id �uhe¯nkp �o
e¯nwen oro ete
`mm
ˆe eka fo edi-n �ode fi emi edif �onde nte
ukpep ye nt �un �o oro �eke-mede ndi
¯nwam fi odu
eti uwem.—Mme¯Nke 4:13.
EY �IGHE id �uhe nte ke ubon oro edima ete ye eka �esede eny �inesine
¯nede enem. Ete ye eka oro �edude kiet �eb �ok ndit �o �eke-
25
Ndi mmekeme ndikopinemes�it ke ubon oro ete`
mmˆe eka kp �ot esede eny�in?
“Ndit �o emi �ed �unde ye ete ye eka �ekeme ndinyeneubet idemm �o, �eny �un �ekeme ndidep mbufa �of �on. Edinsibabuana ubet ye ndit �oeka mi, nsiny �un nkemekendinyene ut �o �of �on emi nyomde. Mama �od �oh �o ke im �oinyeneke ok �uk ndidep ut �o �of �on oro nn �o mi. Kpukpruutom oro nsinamde ke uf �ok ke ini Mama akade utom�enam etie mi nte ndi eyenuf �ok—iyakke nkop inemuwem nte ndit �ow �on eken.”—Shalonda, eyen isua13.
208¯nkparawa owo �eb �up
me ndin �o ndit �o mm �o ndaus �u¯n, ukpeme, ye u
¯nwam �ekan nte
ete`
mmˆe eka oro �ob �okde ubon ikp �o
¯n �okp �on �ode. Bible �od �oh �o
ke “owo iba �ef �on �ekan owo kiet, koro mm �o �ekeme ndidia-na kiet nnam utom edif �on edif �on.”—Ecclesiastes 4:9, Today’sEnglish Version.
Kpa ye oro, edieke ubon oro ete ye eka �edianade kiet �eseeny �in ekpedide unam, �ow �or �o enye ekpes �ine ke otu mme unamoro ekperede ndik �ure of �uri of �uri. Ke uw �ut
¯nkp �o, se ibede mba-
hade iba ke otu ndit �o oro �emanade ke United States �edid �u¯n ye
ete`
mmˆe ye eka mm �o kp �ot mbemiso �ey �oh �ode isua 18.
Edi b �ut esinam ndus �uk uyen oro �ed �u¯nde ye ete
`mm
ˆe ye
eka kp �ot aba¯na nte
¯nkp �o etiede ye mm �o. Mbon eken �esikere
ke mmim �o idikemeke ndiy �o mf �ina oro ut �o uwem oro anamdemmim �o isobo. Edieke �od �u
¯nde ye ete
`mm
ˆe ye eka fo kp �ot,
mme mf �ina ewe ke esisobo? Wet¯nkp �o oro esine
¯nerede af �ina fi
ke idak emi.
ı..................................................................................................
Ndi ik �o �ow �or �o ke ukemeke ndikop inem uwem ke emiete
`mm
ˆe eka fo m
ˆıtieneke ima
`mm
ˆe ise fi eny �in aba kpukpru
ini? Iw �or �oke ntre! Se idinamde okop inemes �it akam edi nteafo esede idemfo. Mme
¯Nke 15:15 �od �oh �o ete: “Kpukpru usen
owo uk �ut �ed �odi �ok; edi owo inemes �it adia us �or �o kpukpru ini.”Nte
¯nke emi ow �utde, id �ighe nte
¯nkp �o etiede ye owo esinam
owo okop inemes �it, edi edi edu oro owo enyenede. Nso keakpanam man esikop “inemes �it” okpos �ukedi emi enyenedente
¯nkp �o etiede ye afo?
Se Akpanamde ke Ini Es �it �Odi �okde FiAkpa, k
ˆuyak idi �ok ik �o oro mbon e
¯nwen �et �i
¯nde anam es �it
�odi �ok fi. Ke uw �ut¯nkp �o, ndus �uk mme andikpep �esit �i
¯n ata idi �ok
ik �o �esuene ndit �o uf �ok¯nwed emi �ed �u
¯nde ye ete
`mm
ˆe ye eka
kp �ot. Edieke uyen anamde se mˆıf �onke, ndus �uk mme andi-
kpep �esikere ke mf �ina uf �ok mm �o edi ntak. Edi b �up idemfo ete:‘Ndi mbon emi �et �i
¯nde ik �o emi �ene
¯nede �efi �ok mi ye mbonubon
nny �in? Mˆıd �ighe, ndi mm �o �et �i
¯n se mm �o �esikopde nte mbon
Ndikop inemes �it ke ubon oro ete`
mmˆe eka kp �ot esede eny �in 209
e¯nwen �et �i
¯nde �eba
¯na mme ubon oro ete
`mm
ˆe eka kp �ot esede
eny �in?’
Fi �ok ete ke ik �o oro “eyenakpa” odu ediwak ini ke¯
NwedAbasi. Edi akananam owo it �i
¯nke ik �o is �uh �ode mm �o itie. Ke ndi-
t �im nt �i¯n, ke ekperede ndidi ke kpukpru itie
¯nwed emi, Jehovah
ow �ut ada¯na nte im �o imade ndit �o emi ete
`mm
ˆe eka kp �ot esede
eny �in.�Ke
¯nka
¯n eken, ndus �uk owo oro �ekerede ke ikam iyom ndi-
¯nwa
¯nwam fi �ekeme ndibabat ik �o nt �i
¯n ye afo. Ke uw �ut
¯nkp �o,
mm �o �ekeme ndime¯ne ndis �in ut �o ik �o nte “ete,” “nd �o,” “edidia
¯na-
de nd �o,”`
mmˆe “
¯nkpa” ke nneme mm �o, sia ekerede ke ut �o ik �o
emi ekeme ndiyat`
mmˆe ndisuene fi. Ndi ut �o edu emi esif �ina fi?
Edieke edide esif �ina, da mbufi �ok sian mm �o ke ik �o oro mm �o�eme
¯nede ndit �i
¯n do isif �inake im �o. Tony emi edide isua 14 ike-
t �imke idi �o¯n �o ata ete esie. Enye �od �oh �o ke ndus �uk owo �esime
¯ne
ndit �i¯n ndus �uk ik �o ye im �o. Edi Tony esibem iso et �i
¯n se mm �o m
ˆı-
maha ndit �i¯n oro. Enye �od �oh �o ete: “Nyom mm �o �efi �ok ke nte
¯nkp �o etiede ye ami inamke mi b �ut.”
Kˆutie Useme Idem
Idi �okke ndif �uh �o edieke edima ete ye eka fo �edia¯narede nd �o
`mm
ˆe kiet ke otu mm �o akpade. Kpa ye oro, ana okot idem
�od �o¯n nte ini akade sia ukemeke ndinya
¯na. Bible eteme ete:
“Kˆud �oh �o ete: ‘Nso inam eyo oko
�ok �of �onde akan eyo emi?’ ” (Ec-clesiastes 7:10) Sarah emi edideisua 13, emi ete ye eka esie �eke-dia
¯narede nd �o ke ini enye ekedi-
de isua 10, �on �o ekikere ete: “Kˆu-
tie useme uba¯na se iw �or �ode fi,
`mm
ˆe ndikere ke ndid �u
¯n ye ete
`mm
ˆe ye eka fo kp �ot edi ntak mf �i-
na fo,`
mmˆe ndikam
¯nkere ke ndi-
� Ke uw �ut¯nkp �o, se Deuteronomy 24:19-
21 ye Psalm 68:5.
210¯nkparawa owo �eb �up
Ndiny �ime ndibiom mbio-mo ke uf �ok ekemendinam fi �os �op �ot �o
¯n �o
ndinam¯nkp �o nte akwa
owo akan mme uyen oro�ed �u
¯nde ye ete ye eka,
emi mˆısiwakke ndinyene
mbiomo.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
t �o emi �ed �u¯nde ye ete ye eka isinyeneke mf �ina.” Eti item ke �en �o
emi. Ke ndit �im nt �i¯n, �os �os �o
¯n ndid �oh �o ke ndit �o oro �ed �u
¯nde ye
ete ye eka isinyeneke mf �ina.
Ntak emi mˆudaha ubon mbufo nte ubom oro mme awat-
ude¯n �ediande ub �ok �ewat? Im �ofi �ok ke ekpene
¯nede �of �on mme
awatude¯n �ekem ibat ke ubom oro. Ke ubon oro ete
`mm
ˆe eka
kp �ot esede eny �in, awatude¯n kiet id �uhe, ntre ana mbon eken
�ene¯nede �es �o
¯n ub �ok �ewat. Ndi emi �ow �or �o ke ubon oro iditiehe
nte ekpetiede? Baba! Edieke kpukpru owo do �es �o¯nde ub �ok
�ewat, ubom oro ayaka iso asa¯na tutu mm �o �es �im ebiet oro
mm �o �ekade.
Ndi ke Anam Udeme Fo?Didie ke akpadiana ye mbon eken ke ubon mbufo anam
udeme fo? Kere ba¯na
¯nkp �o ita oro �enemede mi:
Kpep ndifam ok �uk. Unana ok �uk edi akamba mf �ina ke
‘‘ T �on �o ete ye eka mi �ekedianade nd �o,ami ye eka mi imesinenede inemenneme; imenenede ikpere kiet eken.
’’—Melanie
Ubon oro ete`
mmˆe eka kp �ot esede
eny �in etie nte ubom oro awatude¯
nkiet m
ˆıd �uhe—ana mbon eken �ediana
kiet �es �o¯
n ub �ok �ewat man �ekemendis �im ebiet oro mm �o �ekade
ata ediwak ubon oro ete`
mmˆe
eka kp �ot esede eny �in. Nso keakpanam man a
¯nwam? Tony
oro ikebemde iso it �i¯n iba
¯na, �od �o-
h �o ete: “Ndit �o uf �ok¯nwed nny �in
�esiyom mme ete ye eka mm �o�edep mbufa ikpaukot ye �of �o
¯n
eyomb �in �en �o mmim �o. Mm �o isi-maha ndika uf �ok
¯nwed tutu �edep
�en �o mm �o. Nnyeneke mbufa�of �o
¯n eyomb �in, edi mme �of �o
¯n
oro nnyenede �esana �eny �u¯n �eye,
ndien mmet �im mm �o¯nkama.
Eka mi ke anam of �uri ukemeesie; nyomke ndidian mbiomoe
¯nwen nn �o enye.” Edieke es �in-
de ukeme, emekeme ndikpebe apostle Paul emi �ok �od �oh �odeete: “Mmekpep ndiy �uh �o ye se nnyenede . . . , man ke ebietekededi, ye ini ekededi, ny �uh �o ye se nnyenede.”—Philippi 4:11, 12, TEV.
Us �u¯n e
¯nwen oro afo ekemede ndifam ok �uk edi nditre ndi-
baha¯nkp �o. (John 6:12) Uyen kiet emi ekerede Rodney �od �o-
h �o ete: “Mmesidomo ndikpeme man¯nk
ˆubom
¯nkp �o
¯nk
ˆuny �u
¯n
nyak¯nkp �o osop ke uf �ok nny �in, sia esikpa ekese ok �uk ndidi �o
¯n
`mm
ˆe ndifiak ndep
¯nkp �o oro. Mmesin �ime ika
¯n ilektrik ke ini
owo mˆıyomke aba u
¯nwana esie, nny �u
¯n mfahade se ededi oro
owo mˆıyomke aba ke ika
¯n ilektrik mfep. Emi esinam ok �uk ika
¯n
oro ikpede os �uh �ode.”
Tiene s �in unwam. Ediwak ete`
mmˆe eka oro �eb �okde ndi-
t �o ikp �o¯n isimaha ndin �im ibet ke uf �ok mm �o
`mm
ˆe ndid �o
¯n ndi-
t �o mm �o utom. Ntak-a? Ndus �uk mm �o �esikere ke sia nsa¯na
nd �o mmim �o mˆıd �uhe, ke �okp �of �on inam uwem efere ndit �o mmi-
m �o ke itie oro enye okpodude. Mm �o �ekeme ndikere, ‘Nyomndit �o mi �etiene �ekop inem uwem.’
Es �it ekeme ndinem fi ke emi ete`
mmˆe eka fo edekde-dek
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 4 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 4 KE EBOHO 1212
¯nkparawa owo �eb �up
Edieke ekerede ke utomoro �en �ode fi awak akaha,da mbufi �ok d �oh �o ete
`mm
ˆe
eka fo anam se itienedeemi:
˘ Ewewet kpukpru utomoro anade owo kiet kiet keubon anam adian ke ebietoro �edik �utde.
˘ Afiak edeme utom �on �ombon oro �edikemedendinam utom oro ke ubon,edieke oyomde �enam ntre.
ITEM�
mbufo akama. Edi emi edikam ananam mbiomo esie ododo-bi utu ke ndifefere. Utu ke ndidara mba
¯na emi, ntak m
ˆutie-
neke us �in u¯nwam? Kere ba
¯na se Tony ekeny �imede ndi-
nam. Enye �od �oh �o ete: “Eka mi anam utom ke uf �okib �ok, ndienana �ekw �oh �ode �of �o
¯n esie. Ntre mmesikw �oh �ode nn �o enye.”
Ndi id �ighe utom a¯nwan edi oro? Tony �ob �or �o ete: “Ndus �uk
owo �ekere ntre, edi nsikw �oh �ode sia mm �ofi �ok ke emi esi¯nwam
enye.”W �ut es �itek �om. Ke adianade ye ndi
¯nwam ke utomuf �ok,
emekeme ndis �in ud �o¯n nn �o ete
`mm
ˆe eka fo ke ndisitoro enye
ke mme¯nkp �o oro enye anamde. Eka kiet emi �ob �okde ndi-
t �o ikp �o¯n �od �oh �o ete: “Ke ini nny �o
¯nde utom ndi, idem ony �u
¯n
ememde mi`
mmˆe ke ini es �it m
ˆınemke mi, adiaha mi esi
¯nwam
=“ �Ek
ˆuse �eba
¯na mbubehe mbufo kp �ot,
edi �ese �eba¯na mbubehe mbon e
¯nwen¯
nko.”—Philippi 2:4.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Ke ini es �it et �imerede mi, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke etiede nte mme owo �ebabat ik �o �et �in ye ami,se ndid �oh �ode mm �o edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
mi etem udia ony �u¯n ata
¯n edidori ke okpokoro.” Enye adian do
ete: “Akpan mi esiw �or �o edifat mi.” Idem esitie enye didie keini ndit �o esie ekerede �eba
¯na enye ke ut �o us �u
¯n emi? Enye �od �o-
h �o ete: “Mmesifiak¯nkop idem inem.”
Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet kiet ke otu¯nkp �o ita oro �esiak-
de ke ibuotik �o emi, oro afo ene¯nerede oyom ndinam. ı .........
..................................................................................................
Ndid �u¯n ye ete
`mm
ˆe ye eka fo kp �ot ekeme ndinam fi esi-
tua owo mb �om, anam¯nkp �o �on �o mbon e
¯nwen, ony �u
¯n anam
edi se mbon e¯nwen �ekemede ndiberi edem. Ke adianade do,
Jesus �ok �od �oh �o ete: “Inemes �it odu ke ndin �on �o akan ke ndib �o-b �o.” (Utom 20:35) Emekeme ndine
¯nede
¯nkop inemes �it edieke
a¯nwamde ete
`mm
ˆe eka fo oro �ob �okde mbufo ikp �o
¯n.
Im �ofi �ok ke it �o¯n ete
`mm
ˆe eka fo oro m
ˆıd �uhe do ye mbufo
eyesid �o¯n fi ke ini ke ini. Edi emekeme ndikpep ndinam of �uri
se ekekeme man okop inemes �it. Se eyena¯nwan emi ekere-
de Nia akanamde edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Ke ete mi amaakakpa, owo ama et �i
¯n ik �o oro mmendifreke tutu amama ye
ami ete ke ‘id �ighe nte¯nkp �o etiede ye owo esinam owo okop
inemes �it, edi ke edi nte owo odude uwem.’ Oro ama anammfi �ok ke inaha nyak nte
¯nkp �o etiede ye ami akpan mi ndi-
kop inemes �it.” Afo emekeme ndinyene ukem ekikere emi. Tike id �ighe nte
¯nkp �o etiede ye afo anam fi okop
`mm
ˆe ok
ˆukop
inemes �it, edi edi nte afo adade se it �ibede in �o fi—ye nte odudeuwem.
214¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi ndus �uk owo mˆısimaha ndit �o emi ete
`mm
ˆe
eka kp �ot esede eny �in?
˘ Nso ikeme ndinam ete`
mmˆe eka fo eme
¯ne ndid �o
¯n fi
utom ke uf �ok?
˘ Didie ke okpow �ut es �itek �om ke se ete`
mmˆe eka fo
anamde �on �o fi?
AFO EKERE DIDIE?
Wet nkp �o oro af �inade fi akan ke uf �ok mbufo, ny �un t �in ntakoro enye enenerede af �ina fi.
Ke ama okokot ikpehe emi ok �ure, nso ke aduak ndinammbana mf �ina oro ewetde do?
se nwetde nn �im6ETEYEEKAFO
ı
215
Edieke es �inde idi �o¯n �o ke ekededi ke otu
¯nkp �o oro �et �i
¯nde ke eny �o
¯n emi, k
ˆukere ke
okwo ok �ure! Ibuot 26 es �im 29 �eye¯nwam
fi �ofi �ok se ekemede ndinam man ese aba-¯na nte esitiede fi idem, utu ke ndiyak enyeakan fi ub �ok.
7NTEETIEDEFI KE IDEM
Ewe ke otu mme nkp �o oro �et �inde keidak emi ow �ut nte esitiede fi ke idem?
ı O Esis �on mi ndim �um idem nkama keini es �it ayatde mi.
O¯
Nkere ke nw �or �oke nkp �o ndomokiet—nkemeke ndinam nkp �o ndomokiet �of �on.
O Nsif �of �uh �o kpukpru ini. Akananam nkopkeinem uwem.
O¯
Nkemeke ndisio ekikere nkp �on owoisio uduot.
O Esid �on mi ndus �uk ini ndinam idan yeekemm �o erenowo mme nwan nte ami.
216
26
Didie ke¯nkeme ndim �um
idem¯nkama?
AFO ekere didie—ndi ika¯n �of �on
`mm
ˆe if �onke? Emekeme ndi-
d �oh �o ke ib �or �o mb �ume emi etiene idaha oro owo odude. Keokoneyo emi tuep odude, �ekeme ndibara ika
¯n
¯nwebe. Oro
�of �on. Edi edieke owo mˆıkpemeke, ika
¯n oro ekeme ndib �ubede
nta of �uri uf �ok. Enye oro if �onke.
Ukem oro ke edi ye iyates �it ye mf �uh �o. �Oy �ob �o uf �on ediekem
ˆuyakke mm �o �ekan fi ub �ok, ndien emi ayanam enyene nti
ufan. Edieke mˆukemeke ndim �um idem
¯nkama, emekeme ndi-
biat¯nkp �o nn �o idemfo ye mbon e
¯nwen.
Nte uyen, es �it ekeme ndine¯nede nyat fi m
ˆıd �ighe emekeme
ndikop �okp �os �o¯n mf �uh �o ndus �uk ini. Didie ke ekeme ndim �um
idem¯nkama mbak mme
¯nkp �o emi �edikan fi ub �ok? �Eyak ineme
mm �o kiet kiet.
Nte Akpakarade Iyates �itImemke utom ndim �um idem
¯nkama ke ini owo anamde
¯nkp �o ye afo ke idi �ok us �u
¯n. Ndus �uk owo isikemeke ndim �um
idem¯nkama ke ut �o idaha oro. Bible et �i
¯n aba
¯na owo oro
“ �os �opde iyates �it” ye owo “if �utes �it.” (Mme¯
Nke 22:24; 29:22)Emi id �ighe
¯nkp �o mbubru. �Okp �os �o
¯n iyates �it ekeme ndinam
anam¯nkp �o emi edituade
¯nkp �ofi �ok. Ntre, didie ke ekeme
ndim �um idem¯nkama ke ini �enamde
¯nkp �o ye afo ke idi �ok
us �u¯n?
Akpa ka¯na, ne
¯nede kere se iket �ibede, ny �u
¯n se
`mm
ˆe
emekeme ndibiere mf �ina emi ke es �it fo.� (Psalm 4:4) Tiete ke ndida ‘idi �ok nsio owo usie-ne idi �ok’ edikam ababiat
¯nkp �o.
(1 Thessalonica 5:15) Ke amaeketie ekere ony �u
¯n �ob �o
¯n akam
aba¯na mf �ina oro, emekeme ndi-
k �ut ke �of �on efre aba¯na ony �u
¯n
� Edieke edide �ema �efiomo fi, mb �ok seekikere oro �en �ode ke Ibuot 14 ke
¯nwed emi
�eba¯na se akpanamde. Edi edieke ufan fo
anamde se iyatde fi, se �enemede ke Ibuot 10ekeme ndi
¯nwam fi �ofi �ok se akpanamde.
Didie ke¯nkeme ndim �um idem
¯nkama? 219
Edieke mˆudu �okke
odudu mˆuny �u
¯n udiaha
nti udia, udˆukemeke
ndim �um idem¯nkama
ke ini es �it ayatde fi`
mmˆe ke ini of �uh �ode.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
�okp �o¯n iyates �it. Ama
anam oro, iyates �it idi-kanke fi ub �ok.—Psalm
37:8.Edi, nso ke akpanam
edieke¯nkp �o oro os �uk ayat-
de fi? Bible �od �oh �o ke odu“ini eke �edopde uyo ye inieke �et �i
¯nde ik �o.” (Ecclesias-
tes 3:7) Ndi emekeme ndika¯nkosobo ye owo oro akanam-
de es �it ayat fi? Edieke mˆıdif �onke
ndika, emekeme ndit �i¯n se it �ibede nn �o
ete ye eka fo`
mmˆe akwa owo oro afo amade man a
¯nwam fi.
Edieke owo okoide-koi af �ina fi, domo ndine¯nede mf �on ido ye
enye. Chart oro odude ke page 221 ekeme ndi¯nwam fi ekere
¯nkp �o e
¯nwen oro akpanamde ke ini owo anamde se iyatde fi
utu ke ndinam¯nkp �o ke ib �umede.
Ne¯nede b �o
¯n akam be
¯ne Jehovah a
¯nwam fi etre ndika iso
nyat es �it ye owo emi anamde es �it ayat fi. Ti ete: Okpos �ukediemi m
ˆukemeke ndikp �uh �ode se it �ibede, emekeme ndikp �uh �ode
nte anamde¯nkp �o aba
¯na se it �ibede. Edieke ayakde iyates �it
akan fi ub �ok, edibiet iyak emi uwam om �umde, emi mˆıkemeke
ndib �oh �o. �Ow �or �o amayak owo e¯nwen akara ekikere ye es �it fo.
Ndi ikpakam if �onke fi akara ekikere ye es �it fo?—Rome 12:19.
Nte �Okp �oy �ode Mf �uh �oLaura emi edide isua 16 �od �oh �o ete: “Ke usen ifa
¯n emi,
ns �uk ntie mf �uh �o mf �uh �o, mmesiny �u¯n ndu �oh �o idem mi ediwak
Owo iyates �it ebiet iyak emiuwam om �umde—owo e
¯nwen
akara mm �o mbiba
220¯nkparawa owo �eb �up
m�um
idem
kam
a
seit�ibede
ib�um
ede
edin
am
nnennen
edin
amWet
¯ nkp
�oy�oh
�ochart
em
i
Eyen
uf�ok
nwed
nny�in
asak
mi
Nyo
s�un
ieny
eN
dib
�or�ok
een
yeik
�o;ny
ow�ut
enye
keed
inam
esie
ibia
kke
mi
Eyen
eka
mie
men
ikpau
kotm
ies�in
e,ib
enek
em
i
Nye
men
nkp
�oes
ieke
usie
neı
.................................................
....................................................
Ete
yeek
am
i�ete
kem
mim
�oid
iyak
kem
inn
amse
mbo
nen
wen
�enam
de
................................................
................................................
....................................................
....................................................
.......................................
.......................................
................................................
................................................
....................................................
....................................................
.......................................
.......................................
................................................
................................................
....................................................
....................................................
Didie ke¯nkeme ndim �um idem
¯nkama? 221
ini. Uwem odorode mi. Nsitatua tutu idap emen mi.” Ukemnte Laura, mf �ighe uwem esikan ediwak uyen ub �ok. Ndi esi-tie fi ntre
¯nko ke idem? Mme
¯nkp �o oro ete ye eka fo �eyom-
de anam; se mme ufan ye mme andikpep �eyomde �etofi; mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idemfo nte os �uk okpon-de akabade akwa owo;
`mm
ˆe ndikere ke uw �or �oke
¯nkp �o ke
ntak ndudue ifa¯n oro anamde—kpukpru emi �ekeme ndinam
of �uh �o.Ndus �uk uyen �esikam �en �o idemm �o unan man �es �uh �ode edi-
t �imede es �it oro mm �o �ekopde.� Edieke or �uk¯nkp �o emi �ew �or �ode
fi, domo ndit �im mfi �ok ntak. Ke uw �ut¯nkp �o, ndus �uk owo �esike-
re ke ndin �o idem unan oyos �uh �ode mf �ighe oro mmim �o ikopde.Ndi odu
¯nkp �o—yak id �oh �o ke ubon mbufo
`mm
ˆe oro aba
¯nade
mme ufan fo—emi anamde of �uh �o?Kiet ke otu mf �on
¯nkan
¯nkp �o oro akpanamde ke ini es �it
et �imerede fi edi ndinyene nneme ye ete`
mmˆe eka fo
`mm
ˆe
akwa owo e¯nwen ke esop Christian emi ekemede nditie nte
eyeneka “emi amanade �on �o ini nnaneny �in.” (Mme¯
Nke 17:17)Liliana emi edide isua 16 ama emen mf �ina esie eket �i
¯n �on �o
ikp �o ndit �oete iban ke esop. Enye �od �oh �o ete: “Mm �o �es �o¯n �o
mi ndien item mm �o ony �u¯n �of �on ye ami. Mm �o �edidi mme
ufan mi.”� Dana emi edide isua 15 �od �oh �o ke ama ene¯nede
enem im �o ke idem ke ini ikes �inde idem inam utom ukw �o-r �oik �o. Enye �od �oh �o ete: “Ata eti¯nkp �o ke
¯nkanam oro. Ke ndit �im
nt �i¯n, akanam
¯nkp �o inemke mi
es �it ntre!”Ke akande kpukpru, edieke
es �it ayatde fi`
mmˆe okopde mf �u-
� Ndus �uk owo �esikokoi �ekpi, �ef �op, �efi �on,m
ˆıd �ighe �ewai idem �en �o unan.� Edieke m
ˆukemeke ndinyene nneme ye
owo oro iso ye iso, domo ndiwet leta nn �oenye
`mm
ˆe ndit �i
¯n ik �o ye enye ke fon. Owo
ndit �i¯n mf �ina esie nn �o owo emi enye �obu �ot-
de idem esiwak ndidi akpa¯nkp �o oro eke-
mede ndi¯nwam enye etre ndif �uh �o.
222¯nkparawa owo �eb �up
Kpukpru usen, sian ete`
mmˆe eka fo eti
¯nkp �o kiet
emi eket �ibede �on �o fi— �okp �ok �om edi ekpri
¯nkp �o.
Ndien edieke akambamf �ina es �imde fi, idis �o
¯nke
ndisian mm �o. Mm �o�eyeny �u
¯n �ene
¯nede �ema
ndikpa¯n ut �o
¯n nn �o fi.
ITEM�
h �o, kˆutre ndib �o
¯n akam. David, andiwet psalm, emi okosobode
ediwak afanik �o¯n, ekewet ete: “Top mbiomo fo n �o Jehovah,
ndien enye �oy �os �o¯n �o fi idem.” (Psalm 55:22) Jehovah �ofi �ok
ufen oro afo �ob �ode. Akan oro, ‘enye ekere aba¯na fi.’ (1 Peter
5:7) Edieke es �it obiomde fi, ti ete ke ‘Abasi okpon akan es �it foony �u
¯n �ofi �ok kpukpru
¯nkp �o.’ (1 John 3:20) Enye akam �ofi �ok
ntak emi afo of �uh �ode akan nte afo �ofi �okde, ony �u¯n ekeme ndi-
kan¯nkp �o oro anamde fi of �uh �o do.Edieke os �uk akade iso okop mf �uh �o, anaedi emenye-
ne ud �o¯n �o oro esinamde owo of �uh �o.� Edieke enyenede
or �uk ud �o¯n �o emi, �okp �of �on aka uf �okib �ok ekese idem. Nditre
� Edieke oyomde ndifi �ok¯nkp �o e
¯nwen mba
¯na �okp �os �o
¯n mf �uh �o, se ibuot 13 ke
Eboho 1.
‘‘ Se ikenenerede inem mi ekedi ndifi �ok keodu owo emi enenerede ama mi, eminkemede ndit �in mf �ina mi nn �o ke inimf �uh �o.
’’—Jennifer
¯Nkp �o oro esif �inade mi akan edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Man nse mbana mf �ina emi, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
ndika¯nkese idem ke uf �okib �ok etie nte owo ndimenede uyo
radio ke moto oro engine abiarade man �ekˆukop uyom
engine oro. Ekpene¯nede �of �on �edi �o
¯n engine moto oro. Uf �on
id �uhe ndikop b �ut mba¯na se it �ibede in �o fi. �Esis �ob �o ediwak
uyen oro �enyenede mf �ina ibuot ye or �uk mf �ina ntre ke uf �ok-ib �ok.
Ti ete ke iyates �it ye mf �uh �o fo etie nte ika¯n. �Oy �ob �o uf �on
edieke mˆuyakke iyates �it ye mf �uh �o �ekan fi ub �ok; edi edieke
mˆukpemeke, mm �o �ekeme ndida mf �ina ns �ok fi. Nam of �uri se
ekekeme ndim �um idem¯nkama. Edi akpanik �o ke eyet �i
¯n m
ˆıd �i-
ghe anam¯nkp �o emi edituade
¯nkp �ofi �ok ke ukperedem. Edi
nyene ime. Nte ini akade, eyekeme ndikara es �it fo mbak iyat-es �it
`mm
ˆe mf �uh �o edimen fi emen.
=“ �Ek
ˆuyak idi �ok akan mbufo, edi
�eka iso �eda nti edinam �ekan idi �okub �ok.”—Rome 12:21.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi emesikere ke akpana kpukpruse anamde �ef �of �on? Ke edide ntre, nso ke akpanam mbakemi edif �ina fi?
224¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi Abasi mˆımaha ib �umede ib �umede
iyates �it?
˘ Didie ke �okp �os �o¯n iyates �it ekeme ndin �om �o fi?
˘ Nso ye nso ke akpanam ke ini mf �uh �o?
AFO EKERE DIDIE?
EDIEKE ib �or �o fo edide ih ke ekededi ke otu mme mb �umeemi, �ow �or �o emesikere ke akpana kpukpru se anamde
`mm
ˆe
se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on.
Edi afoemekemendib �upete: ‘Nsoidi �ok ke owo ndiyom kpukpru seenye anamde �ef �of �on?’ Inyenekese idi �okde do. Bible akam ototoroowo emi “enyenede us �o ke utomesie.” (Mme
¯Nke 22:29) Edi owo
emi ekerede ke akpana kpukpruse inamde
`mm
ˆe se mbon e
¯nwen
�enamde �ef �of �on aka anyan akaha.Ke uw �ut
¯nkp �o, Jason emi
27
Ntak emi nsikeredeke akpana kpukpruse nnamde �ef �of �on?
Ndi es �it esiyat fi keini mubehe udomo ukan
kpukpru owo?
ıO IhO Ihih
Ke ini �esuade nkp �o �en �o fi,ndi emesikere ke uw �or �oke
aba nkp �o ndomokiet?O IhO Ihih
Ndi esis �on fi ndinam ufanye owo ke ntak emi ekeredeke id �uhe owo emi edikeme-
de ndidu uwem nte oyomde?O IhO Ihih
Ntak emi nsikerede ke akpana kpukpru se nnamde �ef �of �on? 225
Jehovah �of �on ama, edike ini enye anamde
¯nkp �o
ye mme anana mf �onmmaowo, enye isikereke keakpana kpukpru se mm �o�enamde �ef �on �ema. Enyeenyene eti ibuot iny �u
¯n
iyomke nny �in inam seikande ukeme nny �in.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
Kere ba¯na utom emi
esime¯nede ndinam ke
ntak emi ekerede keudukemeke ndinam enye�of �on. Ekem n �im usen emiedinamde enye.
ITEM�
edide isua 19 �od �oh �o ete: “Ke akpatre isua oro¯nkodude ke uf �ok-
¯nwed, eketie mi ke idem nte ke edieke mmembehe udomo
¯nkan
kpukpru owo, �ow �or �o nd �ighe eti eyen uf �ok¯nwed. Mma nsibre
piano¯nko, ndien
¯nkesikere ke akpana mbre nte
`at
´a ebre piano.”
Owo ndikere ke akpana kpukpru se inamde �ef �of �on ekemendikpan enye ndituak ibuot nn �o Jehovah. Kere se ikemede ndi-t �ibe nn �o uyen emi �ed �oh �ode mme uyen eken �ekpebe. Sia of �urieny �in owo �ew �uh �ode enye ke idem, enye ekeme ndikere ke im �oitie nteowooroasa
¯nade keur �uk, kpukprueny �inowo �esente idi-
namde¯nkp �o. Edi akpanik �o ke mme Christian,
¯nkpri ye ikp �o, �esi-
b �o uf �on �etonti uw �ut¯nkp �o ke esop.Nteededi, edieke uyenoyom-
de kpukpru se enye anamde �ef �of �on kpukpru ini, oro idiyakkeenye aka iso okop inem ndinam
¯nkp �o Abasi. Edieke oro et �ibede,
oyom �e¯nwam uyen oro. Edi ekeme ndidi enye idid �oh �oke �e
¯nwam
im �o ke ntak emi ekerede ke mbon oro �ekesikponode-kpono im �oidikponoke im �o aba. Enye akam ekeme nditre ndinam
¯nkp �o
Abasi of �uri of �uri, �od �oh �ode ete: ‘Edieke mme¯nkemeke ndinam
kpukpru¯nkp �o oro akpanade nnam, uf �on edis �in ukeme?’
Kˆukere ke Akpana Se �Enamde �Ef �of �on Kpukpru Ini
Mbon oro �esikerede ke akpana kpukpru se mmim �o`
mmˆe
se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on
�esidue �ekere ke ikpanaha �enamndudue ndomokiet. Edi ut �o eki-kere oro �odi �ok etieti. Bible et �i
¯n
i¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ete: “Kpukpru owo
�enam idi �ok¯nkp �o �eny �u
¯n �etaba
ub �o¯n Abasi.” (Rome 3:23) Mm �o-
do, owo nny �in ndomokiet ikeme-ke ndif �on mma. Ke ndit �im nt �i
¯n,
‘‘ Ndinam of �uri ukeme fo ye ndikere keakpana kpukpru se anamde �ef �on �ema�edi nsio nsio nkp �o iba—kiet �of �on, enyeeken if �onke.
’’—Megan
226¯nkparawa owo �eb �up
Apostle Paul �odi �on �o nte etiede enye ke idem. Enye et �i¯n
akpanik �o ke ini �od �oh �ode ete: “Ke ini nyomde ndinam seinende, se idi �okde odu ye ami.” Paul oyom ndinam se inen-de. Enye ewet ete: “Mmene
¯nede ndara ibet Abasi ke �ow �o
¯n-
es �it mi.” Nso idi mf �ina ndien? Paul �od �oh �o ete: “¯
Nk �ut ibetefen . . . nte a
¯nwanade ye ibet oro odude mi ke es �it ony �u
¯n
adade mi nte mbuotek �on �on �o ibet idi �ok¯nkp �o emi odude ke
ndido idem mi.” Mmeme emi inemke-nem Paul. Ntre, enyeeseme ete: “Owo nditaha nte ami!”—Rome 7:21-24.
Ndi mme mmeme fo �esinam fi ekere ke edi owo ndita-ha? Ke edide ntre, ti ke ama esitie Paul ntre ke idem ndu-s �uk ini. Edi Paul ama �ofi �ok
¯nko ke Christ akakpa �on �o ut �o
owo nte im �o, ntak edi oro enye �ok �od �oh �ode ete: “Mm �ok �omAbasi ke Jesus Christ �Ob �o
¯n nny �in!” (Rome 7:25) Paul
akada uwa ufak Christ nte �en �o oro Abasi �on �ode im �o. Enyeekewet ete: ‘Eyen Abasi akamama mi ony �u
¯n ayak idemesie
�on �o kaba¯na mi.’ (Galatia 2:20) Ke ini mmeme fo anamde
idem emem fi, kere bana uwa ufak Christ. Edieke idemememde fi ke ntak mmeme fo, k
ˆudedei ufre ke
Christ akakpa �on �o mme anamidi �ok, id �ighe mmemf �onmma owo.
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Paul
Ndi emesis �in ndinam ufan ye mme owo¯nkuk �ure sia mm �o
mˆıd �uhe uwem nte afo oyomde? M
ˆıd �ighe, ndi nti owo �esifehe
ndinam ufan ye afo sia etiede nte mm �o idikemeke ndidu uwemnte afo oyomde? Bible eteme ete: “K
ˆuda idem ke edinen owo
ukaha, kˆuny �u
¯n uw �ut idemfo ke owo �oni �o
¯n ukaha. Ntak emi
akpadade nsobo �os �ok idemfo?” (Ecclesiastes 7:16) Us �u¯n kiet
emi owo oro oyomde kpukpru se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on
ekemede ndida nsobo ns �ok idemesie edi ndinam mbon oro�ekpedide mme ufan esie �es �on
`mm
ˆe �edia
¯nade �ekp �o
¯n enye.
Eyena¯nwan kiet emi ekerede Amber �od �oh �o ete: “Id �uhe owo oro
amade ndinam ufan ye owo emi edinamde enye ekere ke im �oiw �or �oke
¯nkp �o, ndien mmok �ut nte ata
¯nkpri
¯nkp �o �enamde mbon
emi �eyomde kpukpru se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on �etaba nti
ufan mm �o.”
ndisiyom se mbon e¯nwen �enamde
�ef �of �on mbemiso anamde ufan ye mm �o
afo ndikere ke imekeme ndinam kpukpru¯nkp �o nnana ndu-
due etie nte ndikere ke emekeme ndifr �o nd �ok eny �o¯n mfe. Idem
�okp �ok �om emene¯nede en �im ke emekeme ndinam emi, uduke-
meke ndife!
Nso ke akpanam mbak udukere ke akpana se �enamde �ef �o-f �on kpukpru ini? Domo ndinam mme
¯nkp �o emi:
Fiak d �un �ode se adade nte edik �ut unen. Ndi emesitie akpaekikere aba
¯na nte kpukpru se anamde �ekpef �onde �ema? Bi-
ble �od �oh �o ke ut �o ekikere oro etie nte “edifehe mb �ine of �um.”(Ecclesiastes 4:4) Se idude edi ke iwakke mbon oro �esikeme-de ndinam se �edade nte “mf �on
¯nkan.” Ndien idem ke ini owo
�od �oh �ode ke utom im �o �of �on akan, isib �ighike owo e¯nwen emi
utomesie akam �of �onde akan oroesiw �or �o edi. Ndik �ut unen �ow �o-r �o ndinam of �uri ukeme fo—id �ighe ndinam
¯nkan owo e
¯nwen.
—Galatia 6:4.
Di �on �o ukeme fo. Se afo ekerede ke imekeme ndinam ikpa-naha okpon
`mm
ˆe os �uh �ode akan ukeme fo. Ndikere ke id �uhe
228¯nkparawa owo �eb �up
¯nkp �o emi m
ˆukemeke ndinam ow �ut
ke udi �o¯n �oke ukeme fo,
`mm
ˆe ke edi owo
¯nk �utidem.
Apostle Paul ama �on �o eti item ete: “Nt �i¯n nn �o kpukpru owo do
ke otu mbufo nte owo okˆukere aba
¯na idemesie akan nte enye
ekpekerede.” (Rome 12:3) Ntre, di �o¯n �o ukeme fo. D �u
¯n �ode mme
¯nkp �o oro ekerede ke imekeme ndinam. Domo ndinam of �uriukeme fo, edi k
ˆukere ke akpana kpukpru se anamde �ef �of �on.
Tuak inua imam! Domo ndinam ndus �uk¯nkp �o oro m
ˆusuke-
meke ndinam �of �on, ut �o nte ndibre ndido ikw �o. Edi akpanik �o ke
Uf �on id �uhe ndikereke akpana kpukpru
se anamde �ef �of �on siaoro ekpetie ntendidomo ndife
Ke ini nt �on �ode ndik �ut ndudue nn �o idem mi nkaha,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Ke ini nt �on �ode ndik �ut ndudue nn �o mbon enwen nkaha,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
˘ Ndi emesiduak ndinam mme¯nkp �o emi �ekponide
�ekan fi? Edide edide ntre, mme¯nkp �o ewe?
˘ Mme itie¯nwed Bible ewe �et �i
¯n i
¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n
ke Jehovah Abasi ikereke ke akpana mmeasa
¯nautom im �o �ef �on �ema?
˘ Ntak emi mme owo mˆıdimaha ndidian idem ye
afo edieke esikerede ke akpana kpukpru se mbone
¯nwen �enamde �ef �of �on?
˘ Ke ini iso, nso ke edinam ke ini anamde ndudue?
AFO EKERE DIDIE?
ayanamekesendudue.Edi dammendudueoroke isio isio us �u¯n.
Bible �od �oh �o ke “ini eke �esakde imam” odu. (Ecclesiastes 3:4)Ntredomondisituak inua imamke ini anamde ndudue.Oroaya-nam ok �ut ke ndinam ndudue edi kpa ukpep. Edi akpanik �o keidimemke fi ndiny �ime ke imanam ndudue. Edi k
ˆuyak mme ndu-
due oro �enam idem emem fi`
mmˆe ndinam ekere se m
ˆukpuke-
reke.
Ti kpukpru ini ete ke Jehovah id �oh �oke ke akpana kpukpruse nny �in inamde �ef �on �ema; enye akamoyomnny �in inam akpan-ik �o in �o im �o. (1 Corinth 4:2) Edieke odomode ndinam akpanik �o,emekemendinemes �itmba
¯naor �ukowoemi edide—okpos �ukedi
emi mˆuf �onke uma.
=“Baba edinen owo kiet id �uhe ke is �o
¯n eke
anamde eti mˆıny �u
¯n inamke idi �ok
¯nkp �o.”
—Ecclesiastes 7:20.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ata ediwak owo mf �in ikereke keida
¯n ukemuduot �odi �ok. Didie ke ekeme ndifep enye? Nso ke
akpanam edieke or �uk¯nkp �o oro �od �o
¯nde fi?
230¯nkparawa owo �eb �up
MF �IN, mme owo isid �ipke-d �ip inua ke ini �et �i¯nde �eba
¯na ida
¯n
ukemuduot nte �ekesid �ipde ediwak isua ko ke edem. Ndienedieke edededei �od �oh �o ke im �o imaha edinam emi, etie nte edi-wak owo �eyene
¯nede �esua �en �o fi. Amy emi edide isua 16 �od �o-
h �o ete: “Eyena¯nwan kiet �ok �od �oh �o mi ke anaedi nsasua mbon
emi �etode ebiet e¯nwen, sia mmemaha mme ada
¯n ukem-
uduot!”
Edu nnam-se-mmade emi edide �os �o¯nkp �o mf �in anam edi-
wak uyen �enam ida¯n ukemuduot. Becky emi edide isua 15
�od �oh �o ete: “Ediwak ndit �oiban ke uf �ok¯nwed nny �in �ed �oh �o ke
imesinam ida¯n ye ekemm �o iban, ndus �uk �ete ke esidi inam ye
irenowo inam ye iban, mˆıd �ighe ke ikpama nditabi mbiba nse.”
Eyena¯nwan e
¯nwen emi ekerede Christa, emi edide isua 18,
�od �oh �o ke edi ntre¯nko ke uf �ok
¯nwed mmim �o. Enye �od �oh �o ete:
“Ndit �oiban iba ke ubet ukpep¯nkp �o nny �in �ema �ed �oh �o mi ndi-
nam ida¯n ye mmim �o. Kiet ke otu mm �o ama ewet
¯nwed �on �o mi
ete`
mmˆe
¯nkpama ndifi �ok nte etiede ndinam ima ye ekemm �o
a¯nwan.”
28
Didie ke¯nkeme ndib �oh �o
ida¯n ukemuduot?
“Ke ini nkedide nkp �o nte isua 13 es �im 19, amaesid �on mi ndinam idan ye ekemm �o erenowo. Kees �it mi, mma mfi �ok ke ut �o ud �on oro ik �of �onke.”—Olef.
“Mma nt �im eyenanwan kiet emi ekedide ufanmi inua ini kiet mme ikaba. Sia ns �uk mmadeirenowo, mmesikere mme edidi nnam idan yeirenowo nnam ye iban.”—Sarah.
Didie ke¯nkeme ndib �oh �o ida
¯n ukemuduot? 231
Sia �et �i¯nde �eba
¯na ida
¯n ukemuduot ke eferife ntem, afo
emekeme ndikere: ‘Ndi ida¯n ukemuduot ene
¯nede �odi �ok? Nso
ke¯nkpanam edieke �od �o
¯nde mi ndinam ida
¯n ye ekemm �o eren-
owo`
mmˆe ekemm �o a
¯nwan? Ndi oro �ow �or �o ke ndi ada
¯n ukem-
uduot?’
Abasi Ese Didie Ida¯n Ukemuduot?
Mf �in, ediwak owo—idem mme �okw �or �o ederi— �esinametie nte ke ida
¯n ukemuduot idi �okke. Kpa ye oro, Bible kpa
Ik �o Abasi, asian nny �in i¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ke Jehovah Abasi oko-
bot¯nwan ye erenowo, ye nte ke enye okoyom
¯nwan ye ebe
kp �ot �enyene ebuana ida¯n. (Genesis 1:27, 28; 2:24) A
¯nwa
¯na
ndien ntak emi Bible obiomde ida¯n ukemuduot ikpe.—Rome
1:26, 27.Ndus �uk owo �ekeme ndid �oh �o ke Ik �o Abasi edi
¯nkp �o eset.
Edi afo ekere ke nso isinam mm �o �es �os �op �ed �oh �o ntre? Okˆudi
edi sia se Bible et �i¯nde atuahade ye ekikere mm �o? Ediwak owo
�es �in Ik �o Abasi¯nkuk �ure sia se enye ekpepde atuahade ye se
mm �o �eyomde ndin �im ke akpanik �o. Ndid �oh �o ke Ik �o Abasi edi¯nkp �o eset id �ighe eti ekikere, ndien ikpanaha nny �in inyene ut �oekikere oro!
Edi nso edieke edide esid �o¯n fi ndinam ida
¯n ye erenowo nte
afo`
mmˆe
¯nwan nte afo? Ndi oro �ow �or �o ke afo edi ada
¯n ukem-
uduot? Baba. Ti ke afo os �uk odu ke “ini nsehe uyen,” kpa iniemi idem ekemede ndidaha fi ini ekededi. (1 Corinth 7:36)
Edieke edide esid �o¯n fi ndus �uk ini
ndinam ida¯n ye erenowo nte afo
`mm
ˆe
¯nwan nte afo, fi �ok ete ke
oro iw �or �oke ke edi ada¯n ukem-
uduot. Ut �o ud �o¯n oro isiwakke
ndib �ighi. Edi inaha etiene anamida
¯n ukemuduot. Didie ke eke-
me ndib �oh �o?
S �in nkp �o emi ke akam.Ukem nte David, be
¯ne Jehovah
232¯nkparawa owo �eb �up
Okpos �ukedi emim
ˆukemeke ndibiere
of �uri of �uri se idid �o¯nde fi,
emekeme ndibiere seedinamde. Emekemendibiere ke udunamkeidi �ok
¯nkp �o oro �od �o
¯nde fi.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
ete: “O Abasi, d �u¯n �o-
de mi ny �u¯n fi �ok es �it
mi. Domo mi se, ny �u¯n
fi �ok ekikere mi, ny �u¯n se
`mm
ˆe idi �ok ekikere odu
mi ke es �it, ndien da misa
¯na ke nsinsi us �u
¯n.” (Psalm 139:
23, 24) Jehovah ekeme ndis �o¯n �o fi idem ke
ndin �o fi emem emi “akande kpukpru ekikere.” Emem emi‘eyekpeme fi es �it ye ekikere’ ony �u
¯n �on �o fi “odudu eke ebe-
de ukeme owo” mbak udunam idi �ok¯nkp �o oro �od �o
¯nde fi.
—Philippi 4:6, 7; 2 Corinth 4:7.
Kere nti nkp �o. (Philippi 4:8) Kot Bible kpukpru usen.K
ˆukere ke enye ikemeke ndi
¯nwam fi anam nti
¯nkp �o. (Mme
Hebrew 4:12) Akparawa kiet emi ekerede Jason �od �oh �o ete:“Bible—es �inede ut �o itie
¯nwed nte 1 Corinth 6:9, 10 ye Ephe-
sus 5:3—a¯nwam mi etieti. Mmesikot mme itie
¯nwed emi ini
ekededi oro ndi �oi ud �o¯n �et �o
¯n �ode ndid �uk mi es �it.”
Kuse ndise idan, ny �un s �on se ededi oro es �inde ud �on �on �oidan ukemuduot. (Colossae 3:5) K
ˆunam
¯nkp �o ekededi oro
ekemede ndidemede fi ud �o¯n ida
¯n. Emi es �ine ndise ida
¯n, ndu-
s �uk edinam TV ye fim, ye idem mme magazine oro �ew �utdeus �ine
¯nkp �o eyomf �in ye nte �es �i
¯nerede idem, emi �esiw �utde mme
�ow �or �oiso owo emi �es �inede¯nkp �o oro m
ˆıne
¯nekede if �uk mm �o.
Domo ndikere nti¯nkp �o utu ke ndikere ndi �oi
¯nkp �o oro �ed �uk-
de fi es �it. Uyen kiet �od �oh �o ete: “Ini ekededi oro �od �o¯nde mi
Ana kpukpru uyen �emek¯
nkp �o kiet—edidenditiene mbon ererimbot nnyene idi �okekikere nte ke owo ekeme ndinam ida
¯n
nte amama`
mmˆe ndidu uwem nte Ik �o
Abasi etemede
Didie ke¯nkeme ndib �oh �o ida
¯n ukemuduot? 233
ndinam ida¯n ye erenowo nte ami, mmesitie
¯nkere mme itie-
¯nwed Bible oro mmade
¯nkan.”
Edi ndus �uk owo �esid �oh �o ke uf �on id �uhe ndinam kpukpruoro, ke akpana ‘ada idemfo nte ok �utde’ ony �u
¯n ‘anam or �uk
ida¯n ekededi oro �od �o
¯nde fi.’ Edi Bible �od �oh �o ke emekeme ndi-
kan ut �o ud �o¯n oro! Ke uw �ut
¯nkp �o, enye asian nny �in ke ndu-
s �uk mme Christian eyo mme apostle emi �ekedide mme ada¯n
ukemuduot �ema �ekp �uh �ode. (1 Corinth 6:9-11) Afo¯nko eme-
keme ndikp �uh �ode—idem �okp �ok �om ndi �oi ud �o¯n emi �edu fi ke
ekikere kp �ot.
Nso ke akpanam edieke os �uk �od �o¯nde fi ndinam ida
¯n ye
erenowo nte afo`
mmˆe
¯nwan nte afo? K
ˆuyak idem un �o ud �o
¯n
emi! Jehovah �od �oh �o ke ida¯n ukemuduot if �onke. Ntem, owo
oro a¯nwanade ndikan ud �o
¯n edinam ida
¯n ye erenowo nte enye
`mm
ˆe
¯nwan nte enye os �uk ekeme ndimek
¯nkp �o kiet—nditre
ndinam or �uk idan emi.Ke uw �ut
¯nkp �o: Owo ekeme ndidi “owo if �utes �it.” (Mme
¯Nke
29:22) Ekeme ndidi enye ama esis �op iyates �it ke ini edem. Edike ama ekedikpep Bible, enyeedifi �ok ke oyom ifara ke idem.Ndi emi �ow �or �o ke tutu amamaes �it idiyatde enye aba? Baba.Sia enye �ofi �okde se Bible et �i
¯nde
aba¯na ib �umede ib �umede iyat-
es �it, enye eyene¯nede es �in uke-
me mbak edib �umede ayat es �it.
Kpa ntre¯nko ke edi ye owo
emi esinyenede ud �o¯n ndinam
ida¯n ye erenowo nte enye
`mm
ˆe
=“Domo mi se, ny �u
¯n fi �ok ekikere mi,
ny �u¯n se
`mm
ˆe idi �ok ekikere odu mi ke
es �it.”—Psalm 139:23, 24.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
234¯nkparawa owo �eb �up
Man �ofi �ok nnennen us �u¯n
oro erenowo ekpesedeidemesie, kpebe Jesus.(1 Peter 2:21) Enye amaen �im mf �onmma uw �ut
¯nkp �o
ke nte erenowo akpadadeodudu esie anam
¯nkp �o ke
s �u¯ns �u
¯n ido.
ITEM�
¯nwan nte enye, edi emi ekpepde idahaemi se Bible et �i
¯nde aba-
¯na ida
¯n ukemuduot. Enye ekeme ndinyene ud �o
¯n emi ke ini ke
ini. Edi edieke owo esede ida¯n ukemuduot nte Jehovah esede,
enye idiyakke idem in �o idi �ok ud �o¯n emi.
Kˆuyak Idem Emem Fi!
Edieke a¯nwanade nditre ud �o
¯n edinam ida
¯n ye erenowo
nte afo`
mmˆe
¯nwan nte afo, ekeme nditie fi ke idem nte eketie-
de akparawa kiet emi �ok �od �oh �ode: “Mmodomo ndisio ekikeremfep ke
¯nkp �o emi. Mm �ob �o
¯n akam nte Jehovah a
¯nwam mi.
Mmesikot Bible. Mmesikop mme ut �i¯nik �o emi �eba
¯nade ida
¯n
ukemuduot. Edi mfi �okke se¯nkpanamde aba.”
Edieke esitiede fi¯nko ntre ke idem, oro �ow �or �o ke se inade
fi ke iso id �ighe ifia ub �ok kiet. Udˆukemeke nditre mmemmem
mmemmem. Edi owo ekededi oro oyomde ndinem Abasies �it ana odu uwem nte Abasi oyomde ok
ˆuny �u
¯n etiene anam
oburob �ut edinam, idem okpos �ukedi oro edis �o¯nde enye. K
ˆu-
dedei ufre ke Abasi �ofi �ok ukeme oro afo es �inde ndinam se
Edieke owo ob �upde mi ntak emi Bible akpande idanukemuduot, se ndib �or �ode enye edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke owo �od �oh �ode ke se Bible et �inde abana idanukemuduot iw �utke eti ibuot, se ndib �or �ode enye edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
inende ye nte ke enye esitua mbon oro �enamde¯nkp �o esie
mb �om.� (1 John 3:19, 20) Ke ini en �imde Ibet Abasi, enye �oy �o-di �o
¯n fi. Ke ndit �im nt �i
¯n, “akwa udori odu” ke ndin �im Ibet Abasi.
(Psalm 19:11) Idem idahaemi, afo oyokop inem uwem ke ere-rimbot emi �oy �oh �ode ye afanik �o
¯n mi.
Ntre bu �ot idem ye Abasi, ny �u¯n
¯nwana ye idi �ok ud �o
¯n. (Ga-
latia 6:9) Domo ‘ndisua se idi �okde’ ny �u¯n ‘y �ire ke se if �onde.’
(Rome 12:9) Edieke es �inde ukeme, idi �ok ud �o¯n oro ekeme ndi-
s �uh �ode nte ini akade. Se ikam if �onde ikan edi ke edieke etre-de ida
¯n ukemuduot, afo eyenyene idoteny �in edidu uwem ke
nsinsi ke edinen obufa ererimbot Abasi.
� Christian emi anamde oburob �ut ida¯n ekpenyene ndika mb �ine mbiowo esop
man �e¯nwam enye.—James 5:14, 15.
‘‘ Idi �ok ekikere oro mbon ererimbot �enyenede�ebana idan ama et �imede mi, ikony �un iyakkemfi �ok mme ndi adan ukemuduot mme nd �ighe.Idahaemi, nkpekpeme idem ye nkp �o ekededimme owo ekededi oro es �inde ud �on �on �o idanukemuduot.
’’—Anna
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam mbak ud �o¯n oro
enyenede ke idem owo isio uduot edikan fi ub �ok?
236¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi Abasi asuade ida¯n ukemuduot?
˘ Nso ye nso ke akpanam mbak owo editap fi etieneanam ida
¯n ukemuduot?
˘ Ndi ndisua ida¯n ukemuduot nte Abasi asuade �ow �or �o
ke asasua mme ada¯n ukemuduot?
AFO EKERE DIDIE?
29
¯Nkpanam didientre ndisikeremba
¯na ida
¯n?
AKPARAWA kiet emi ekerede Michael �od �oh �o ete: “Nsikeremba
¯na iban kpukpru ini—idem ke ini mm �o m
ˆıd �uhe ikpere
mi.¯
Nkpen �imke! Ndus �uk ini, emi isikam iyakke¯nw �uk ekike-
re ke se nnamde!”Ukem nte Michael, ndi emesida ediwak hour ke usen
ekere aba¯na owo isio uduot? Edieke edide ntre, ekikere
ekeme ndisiaha fi iba. Ut �o ekikere oro ekeme ndid �uk fi es �itnte emi ud �imek �o
¯n mme asua �eb �u
¯n �ode �ed �uk obio. Michael
�od �oh �o ete: “Ekikere emi idiyakke ekeme ndikere¯nkp �o
e¯nwen aba. Enye ekeme ndinam fi �okp �o
¯n ebiet emi akpa-
sa¯nade okod �uk moto fo, aka akasa
¯na anyan isa
¯n
¯nkuk �u-
re man ekebe ediye¯nkaiferi, m
ˆıd �ighe ekeme ndinam fi asa-
¯na us �u
¯n emi m
ˆukpusa
¯nake uka urua
¯nkuk �ure man ene
¯nede
ese owo.”Edi ti ke owo ndinyene ud �o
¯n ida
¯n idi �okke. Kamse, Abasi
okobot erenowo ye¯nwan man mm �o �ene
¯nede �enyene ud �o
¯n
ke idem kiet eken, �eny �u¯n �ey �uh �o ud �o
¯n ida
¯n mm �o nte ebe ye
¯nwan. Idem ekeme ndine
¯nede ndaha fi okpos �ukedi m
ˆud �o-
h �o nd �o ka¯na. Edieke oro et �ibede, k
ˆukere ke afo edi idi �ok
owo,`
mmˆe nte ke udukemeke ndidu edisana uwem. Emeke-
me ndidu edisana uwem edieke emekde! Edi oyoyom ekpe-me se ekerede aba
¯na owo isio uduot man ekeme ndidu or �uk
uwem emi. Didie ke ekeme ndinam oro?Kpeme mbon oro od �ukde nsana. Ke ini ndit �o uf �ok-
¯nwed mbufo �et �o
¯n �ode ndineme mba
¯na ida
¯n, ekeme ndi-
d �o¯n fi ndis �in uyo ke nneme oro mbak editie nte ud �uk-
ke otu. Edi emi idiyakke ekpeme se ekerede. Nso keakpanam? Ndi �okp �of �on ndida-ha wap
¯nkp �o
¯n ebiet oro? Ih,
se akpanamde edi oro. Kˆude-
dei uyak b �ut anam fi os �uh �odeetie do! Yom us �u
¯n kp �o
¯n ebiet
oro, edi kˆunam nte edi eti owo
mbak ndit �o uf �ok¯nwed mbufo
�edisak fi.
238¯nkparawa owo �eb �up
Se afo etiede ekerekpukpru ini oyot �uk nteanamde
¯nkp �o.—James 1:
14, 15.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
S �on oburob �ut edinam un �o idem inemes �it. Im �ofi �ok keid �ighe kpukpru fim ye ikw �o �edi �ok. Edi �et �im ediwak edi-nam un �o idem inemes �it mf �in man �edemede owo idi �ok ud �o
¯n
ida¯n. Bible eteme ete �enam nso? Enye eteme ete: “ �Eyak
nny �in iyet kpukpru se isabarede ob �ukidem ye spirit ifep keidem nny �in, inam edisana idaha nny �in �of �on ama ke edi-bak Abasi.” (2 Corinth 7:1) Ne
¯nede s �on edinam un �o idem
inemes �it ekededi oro ekemede ndidemede owo idi �ok ud �o¯n
ida¯n.�
Mf �ina Edifi �o¯n �o Ndido Ida
¯n
¯Nkop Uy �uh �o
Ndus �uk uyen �esidomo ndis �uh �ode ud �o¯n ida
¯n mm �o ke
ndifi �o¯n �o ndido ida
¯n mm �o
¯nkop uy �uh �o. Edi emi ekeme ndida
ikp �o mf �ina ndi. Bible eteme mme Christian ete: “ �Ewot mmendido idem mbufo emi �edude ke is �o
¯n man �etre use, mbu-
biam ido, �okp �os �o¯n ud �o
¯n ida
¯n, idi �ok ud �o
¯n, ye edis �in es �it ke
¯nkp �o owo.” (Colossae 3:5) Edifi �o
¯n �o ndido ida
¯n
¯nkop uy �uh �o
‘iwotke �okp �os �o¯n ud �o
¯n ida
¯n.’ Ke ndit �im nt �i
¯n, enye esikam
ededemede ony �u¯n anam ud �o
¯n oro ene
¯ne-
de �os �o¯n ub �ok!
Edifi �o¯n �o ndido ida
¯n
¯nkop
uy �uh �o ekeme ndinam fiod �uk uf �un �on �o ud �o
¯n idem-
fo. (Titus 3:3)¯
Nkp �o kietemi afo ekemede ndinam
� �Ene¯nede �eneme �eba
¯na mme
edinam ini ndu �okodudu, ye un �oidem inemes �it ke �Oy �oh �o Ikpehe 8ke
¯nwed emi.
Ndi akpayak idi �ok ndut �im k �omputaoro �ekotde virus abiat k �omputa fo?Ntak ndien emi akpayakde oburob �utekikere od �uk fi es�it?
man etre edinam emi edi ndit �i¯
n nn �o owo. Christian kiet emiaka
¯nwanade nditre edifi �o
¯n �o ndido ida
¯n
¯nkop uy �uh �o ke edi-
wak isua �od �oh �o ete: “Ubaha nte¯nkpekenyenede es �it nt �i
¯n
nn �o owo ke ini¯nkedide uyen! Es �it ama obiom mi ke ediwak
isua, et �imede itie ebuana mi ye mbon e¯nwen, ndien ke akan-
de kpukpru, iyakke¯nkpere Jehovah.”
Anie ke ekpet �i¯n �on �o? Ekpene
¯nede �of �on et �i
¯n �on �o ete
`mm
ˆe eka fo. M
ˆıd �ighe, t �i
¯n n �o akwa owo emi ekemede
ndi¯nwam fi ke esop Christian. Emekeme ndit �o
¯n �o ke
ndid �oh �o enye, “¯
Nkpama ndisian fi¯nkp �o kiet emi ene
¯nere-
de af �ina mi.”Andr
´e eket �i
¯n esie �on �o ebiowo Christian, ndien es �it enem
enye ke ndiket �i¯n. Andr
´e �od �oh �o ete: “Mm �o
¯neyet ama asiaha
ebiowo oro nte enye akakpa¯nde ut �o
¯n �on �o mi. Ke mma
¯nke-
t �i¯n mf �ina mi mma, enye ama anam mfi �ok ke Jehovah os �uk
amama mi. Enye ama asianmi ke id �ighe ami ikp �o
¯n nnye-
ne or �uk mf �ina emi. Enye ama�od �oh �o ke iyesise nte
¯n
¯nwana-
de nditre mf �ina emi ye nte keiyada nt �ot efen efen ke mme¯nwed emi �esidade �ekpep Bibleis �ok mi. Ke mma
¯nket �i
¯n mf �ina
mi nn �o enye, mma mbiere ndi-s �in of �uri ukeme ntre edinamemi—idem �okp �ok �om mfafiaknnam nte ini akade.”
‘‘ Mmesikere nkp �o enwen ke ini ekikere oroanamde idem adaha mi od �ukde mi es �it.Mmesifi �ok ke ud �on emi idid �ighe kensinsi.
’’—Scott
240¯nkparawa owo �eb �up
Edieke afiakde �ofi �o¯n �o
ndido ida¯n fo okop
uy �uh �o, kˆuyak oro anam
fi ekere ke udukemekenditre edinam emi!D �u
¯n �ode se ikanamde fi
afiak anam, ny �u¯n k �ut ete
ke ufiakke unam ukem¯nkp �o oro.
ITEM�
M´ario eket �i
¯n esie �on �o ete esie emi ekene
¯nerede okop
enye mb �om ony �u¯n ow �utde ke se enye et �i
¯nde a
¯nwa
¯na im �o.
Enye ama akam �od �oh �o M´ario ke ikememke in �o im �o ke idem
im �o nditre edinam emi ke ini ikedide uyen. M´ario �od �oh �o
ete: “Ete mi ndiket �i¯n of �uri akpanik �o nn �o mi ama ene
¯nede
es �in ud �o¯n �on �o mi. Mma
¯nkere ke edieke enye ekekemede
nditre edinam emi, ke ami¯nko nyetre. Nte ete mi akanamde
¯nkp �o ye ami ama ene
¯nede ot �uk mi tutu nt �o
¯n �o nditua.”
Ukem nte Andr´e ye M
´ario, �ekeme ndi
¯nwam fi etre
ndifi �o¯n �o ndido ida
¯n
¯nkop uy �uh �o. Idem edieke afiakde
anam, kˆuyak idem emem fi! Fi �ok ete ke emekeme nditre
edinam emi.�
Kpeme Se Ekerede
Apostle Paul �ok �od �oh �o ete: “Nt �o¯n �o idem mi ita, nnam
enye od �uk uf �un.” (1 Corinth 9:27) Ukem nte Paul, ekeme
� Edieke oyomde ndifi �ok¯nkp �o efen efen mba
¯na edifi �o
¯n �o ndido ida
¯n
¯nkop uy �uh �o,
se ibuot 25 ke Eboho 1.
Se ndinamde man ntre ndikere mbana owo isio uduot edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Ke ini ndit �o uf �oknwed nny �in �et �on �ode oburob �ut nneme,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
ndiyom ot �un �o idemfo ke ini idi �ok ekikere od �ukde fi es �it aba-¯na owo isio uduot. Edieke m
ˆukemeke ndisio ekikere emi
mfep ke es �it fo, domo ndis �i¯nede idem. Bible �od �oh �o ete:
“Edis �i¯nede idem enyene esis �it uf �on.” (1 Timothy 4:8) Ndi-
w �or �o nsa¯na,
`mm
ˆe ndinam
¯nkp �o e
¯nwen ke min �it ifa
¯n nda
ns �i¯nede idem ekeme ndi
¯nwam fi eb �in idi �ok ekikere emi efep
ke es �it fo.
Ke akande kpukpru, kˆuse u
¯nwam oro Ete fo eke heaven
�on �ode fi ke us �uh �ode. Christian kiet �od �oh �o ete: “Ini ekede-di oro idem adahade mi, mmesine
¯nede mb �o
¯n akam.” K
ˆu-
kere ke Abasi ayanam etre ndinyene ud �o¯n ke idem owo
isio uduot. Edi enye aya¯nwam fi ok �ut ediwak
¯nkp �o efen oro
ekpekerede aba¯na.
=“
¯Nkp �o ekededi eke es �inede eti ido ye¯
nkp �o ekededi eke odotde itoro, �eka iso�ekere mme
¯nkp �o emi.”—Philippi 4:8.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
242¯nkparawa owo �eb �up
˘ Edieke idem adahade fi, ntak emi mˆukpukereke ke
amanam idi �ok¯nkp �o?
˘ Ntak emi okpodomode ndim �um idem¯nkama ini
ekededi oro idem adahade fi?
˘ Mme or �uk un �o idem inemes �it ewe �ekeme ndinamidem adaha fi?
˘ Ntak emi �of �onde adaha ke ebiet oro �enemedeoburob �ut nneme?
AFO EKERE DIDIE?
Ewe ke otu nkp �o oro �enemede ke ikpehe emiesinenede �os �on fi?
Didie ke afo ekeme ndida se �enemede ke ikpeheemi nse mbana mf �ina oro ke ini iso?
se nwetde nn �im7NTEETIEDEFIKE IDEM
ı
243
Anaedi afo ye mme uke fo �emenyene nsionsio
¯nkp �o oro �esinamde ke ini ndu �okodudu emi
mme owo ke eset mˆıkanamke. Edi afo enyene
esis �it ini ke usen ndida ndu �ok odudu. Ndien seemekde ndinam ke ini ndu �okodudu ekeme ndi-t �uk nte afo ekerede ye nte anamde
¯nkp �o. Ntre,
ini ndu �okodudu fo okpokpon ada¯na didie?
¯Nko,
akpanam didie �ofi �ok edinam ini ndu �okodudu oroekpemekde? Ibuot 30 es �im 33 �eye
¯nwam fi �ofi �ok
se akpanamde ke ini ndu �okodudu.
8MMEEDINAMININDU �OKODUDU
Ikafan ke esinam mme edinamini ndu �okodudu, ut �o nte ndibre
mbre us �inede idem, ndibre ikw �o,ndise fim, ndise TV, mme ndibre
mbre ilektr �onik?
ıO Nsiwakke ndinamO Ini kiet ke usenO Ediwak ini ke usen
Nso mıd �ighe mmanie �esinamemek edinam ini ndu �okodudu
oro amade?
O Mme uke miO Ete mme eka miO Ndut �im usuanetop
245
30
Ndi akpana mbrembre ilektr �onik?
EYENEREN kiet emi ekerede Brian �od �oh �o ete: “Mbrek �omputa esine
¯nede aduai owo idem ony �u
¯n enem. Ke ini
ebrede enye, emekeme ndinam¯nkp �o emi edide ekpededei
anam ye ata ata owo`
mmˆe unam, es �in idem ke akamba mf �i-
na.” Deborah �od �oh �o ke esinem im �o¯nko ndibre mbre k �om-
puta. Edi enye od �uri owo ut �o¯n ete: “Mbre emi ekeme ndine-
¯nede mb �o owo ini, ekpere ndinam owo enyene mbumehe.”
Ey �ighe id �uhe nte ke mbre ilektr �onik edi us �u¯n un �o idem
inemes �it eyomf �in, edi enye es �ine¯nkp �o akan oro. Edi akpan-
ik �o ke mm �o �ekeme ndinam enyene us �o ke ini anamde¯nkp �o
iny �u¯n iyakke ene
¯nede okop ndobo. Edi isik �ureke ke oro.
Enye ekeme ndinam owo anam¯nkp �o �os �op idem. Ndus �uk
mm �o �ekam �ekeme ndinam fi ene¯nede �odi �o
¯n �o ibat ony �u
¯n
�odi �o¯n �o ndikot
¯nwed. Ke adianade do, etie nte ndit �o uf �ok-
¯nwed mbufo �ediwak ndineme
¯nkp �o mba
¯na mbufa mbre
ilektr �onik. Edieke ebrede mbre emi, eyetiene es �in uyo kenneme.
Ke ndit �im nt �i¯n, edieke et �i
¯nde eny �in emek mbre ilektr �o-
nik emi ebrede, emekeme ndik �ut enye emi enemde mˆıny �u
¯n
idi �okke. Edi ntak emi oyomde etet �i¯n eny �in emek?
Idi �ok EsieId �ighe kpukpru mbre ilektr �onik �ef �on. Mf �in, ediwak mbre
ilektr �onik �ene¯nede �es �in ud �o
¯n �en �o se Bible okotde “mme
utom ob �ukidem,” kpa mmendek ndek edinam emi Abasiakpande.—Galatia 5:19-21.
Adrian emi edide isua 18�od �oh �o ke mbre ilektr �onik kietemi akanyamade etieti oko-w �ut “nte ndi �oi
¯nka �e
¯nwanade
ke otu idemm �o, nte �edade ib �okke idi �ok us �u
¯n, nte �enamde ida
¯n
i¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n, nte �es �u
¯nide owo,
nte �enamde afai, nte �edu �okde
Ndi akpana mbre mbre ilektr �onik? 247
Ke isua 2006, �ema�eberede akpa uf �okib �okemi �eb �opde sa
¯nasa
¯na
man �e¯nwam mbon oro
�enyenede mbumeheedibre mbre ilektr �onik keIntanet ke Amsterdam keNetherlands.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
iy �ip, ye nte �ewotde owo �okw �okud �im.” Ndus �uk mbre ilek-tr �onik �esis �in ud �o
¯n �en �o mme owo ndis �in idem ke nded �ibe
odudu. Ndien kpukpru mbufa mbre oro �esio¯node �edi �esis �o
¯n
odudu �ekan¯nkani oro �ekedude. �Ekeme ndibre ediwak ke otu
mbre afai emi ke Intanet ye mbon e¯nwen. Mbre emi esine-
¯nede enem ke ini �ebrede enye ke Intanet ye mbon e
¯nwen.
James emi edide isua 19 �od �oh �o ete: “Emekeme nditie kek �omputa uf �ok mbufo mbre mbre emi ye owo ke anyan id �utnse
`mm
ˆe anie edikan.”
Mbre ilektr �onik emi ene¯nerede �ow �or �o etop idahaemi edi
enye oro mme andibre �enamde nte idi ata ata unam`
mmˆe owo oro ebrede mbre oro ke Intanet. Mbon oro
�ebrede mbre emi �esida k �omputa �esio¯no mme owo
`mm
ˆe unam k �omputa
`mm
ˆe mbiba �ed �o
¯n ke ebiet
oro etiede nte obio ke k �omputa, emi ediwak t �os �inowo
`mm
ˆe unam k �omputa eken �edude. Ikpehe In-
tanet oro etiede nte obio mi enyene mme uf �o-kurua, ubomis �o
¯n, uf �okid �u
¯n, itie unek, ye uf �ok
akpara. Mme andibre mbre emi �ekeme ndi-n �o kiet eken etop ke ebe oro nte mme owo`
mmˆe unam k �omputa mm �o �es �uk �enamde
¯nkp �o.
Mbon nt �ime, irenowo emi �eyomde mmeakpara �en �o owo, mme akpara, mbon
¯nkan-
ub �ok, mbon abia¯na, ye mbon oro �ekpede �ewot
owo �edi s �uk ibat ibat ke otu mbon mbubiamoro �esidude ke ikpehe Intanet oro etiede nteobio mi. Mme ebre mbre emi �ekeme ndi-nam
¯nkp �o oro mm �o m
ˆıkpedehedei inam
ke uwem mm �o. Ekpri �edif �ik k �omputa eke-me ndinam mme owo
`mm
ˆe unam k �om-
puta �enam ida¯n, ke ada
¯naemi mme ata
ata owo emi �ef �ikde k �omputa �en �odekiet eken etop ke Intanet ke ebe oro
�eba¯na se �enamde oro. Ndus �uk mbre
248¯nkparawa owo �eb �up
emi �esiyak mme owo k �omputa �enam ida¯n ye mbon k �ompu-
ta oro �ebietde ndit �ow �o¯n. Ndida ut �o oburob �ut edinam emi
mbre mbre esine¯nede abiak mbon oro �esuade-sua mbre emi.
Ntak Emi Se Emekde Edide Akpan¯
Nkp �oMbon oro �esibrede afai afai
`mm
ˆe oburob �ut mbre ilektr �o-
nik oro �ew �utde kpukpru¯nkp �o i
¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n �ekeme ndid �oh �o:
“Owo inamke owo¯nkp �o. Mbre ke edi na
¯na.” Edi k
ˆuyak �eda
ut �o ekikere oro �ebia¯na fi!
Bible �od �oh �o ete: “Se eyen �ow �o¯n anamde ke �eda �efi �ok
`mm
ˆe edinam esie asana ony �u
¯n enen.” (Mme
¯Nke 20:11)
Edieke ebrede afai afai ye oburob �ut mbre ilektr �onik, ndi �eke-me ndid �oh �o ke amasana ony �u
¯n enen? Nd �u
¯n �ode �ew �ut ndien
ndien ke mbon oro �esisede afai afai edinam un �o idem inem-es �it �esine
¯nede �enam
¯nkp �o afai afai. Ke ndit �im nt �i
¯n, ndus �uk
mme anam nd �u¯n �ode �ed �oh �o ke sia mme andibre mbre ilek-
tr �onik �ekemede ndida k �ompu-ta nneme nneme, ke mbre ilek-tr �onik ekeme ndis �op mbiat owo¯nkan TV.
Ndibre afai afai`
mmˆe obu-
rob �ut mbre ilektr �onik etie ntendikama ib �ok
¯nkpa mbre mbre
—ekeme ndidi idinamke owo¯nkp �o ke ebe oro, edi iditreke-tre ndinam nte ini akade. Di-die ke enye ekeme ndinamowo
¯nkp �o? Ndine
¯nede
¯n
¯nwek
‘‘ Ediwak mbre ilektr �onik idiyakke fi asua abaut �o nkp �o nte afai, ndek ndek ik �o, ye oburob �utido ony �un ekeme ndinam fi �os �op �odu �o ke ini�edomode fi ke mme nkp �o enwen. Mm �odo,kpeme se ebrede.
’’—Amy
Ndi akpana mbre mbre ilektr �onik? 249
Wet ibio ibio ba¯na mbre
ilektr �onik kiet kiet orooyomde ndibre, t �i
¯n uf �on
esie ye nte �esisa¯nade �eb �o
uf �on emi. Men se afoewetde domo ye mmeedumbet Bible oro�enemede ke ibuotik �oemi, ekem biere
`mm
ˆe
mbre oro �of �on.
ITEM �
ib �ok¯nkpa emi ekeme ndita owo akpa, anamde
¯nke
¯ne unam
ud �o¯n �o �eto nsia �ew �o
¯n �o �ed �uk iy �ip, ndien emi ayanam owo
�od �o¯n �o. Kpas �uk ntre, ndiy �ire nse ndise ida
¯n emi �ew �utde kpu-
kpru¯nkp �o i
¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ye ndise enyene-nd �ik afai ‘ekeme
ndinam es �it fo odoro ufi �on,’ ony �u¯n anam ud �o
¯n ob �ukidem
adia fi idem.—Ephesus 4:19; Galatia 6:7, 8.
Ewe Mbre Ilektr �onik ke¯
Nkpemek?
Edieke ete ye eka fo �eny �imede esibre mbre ilektr �onik,akpasa
¯na didie �ofi �ok mbon oro ekpemekde ye udomo ini oro
akpadade ebre? B �up idemfo mme mb �ume oro �etienede mi:
Se mmekde edinam Jehovah ese mi didie?Psalm 11:5 �od �oh �o ete: “Jehovah od �u-¯n �ode edinen owo �ok �or �o ye idi �ok-owo, ndien ukp �o
¯n Esie asasua
owo ekededi eke amade afai.”Amaedi mbon oro �es �indeidem ke nded �ibe odudu, Ik �oAbasi �od �oh �o ete: “Kpukpruowo eke �enamde
¯nkp �o emi
=“Mbufo emi �emade Jehovah, �esua
se idi �okde.”—Psalm 97:10.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Ndibre afai afai`
mmˆe
oburob �ut mbre ilektr �oniketie nte ndikama ib �ok
¯nkpa
mbre mbre—ekeme ndidiidinamke owo
¯nkp �o ke ebe
oro, edi iditreke-tre ndinamnte ini akade
250¯nkparawa owo �eb �up
�edi mbubiam¯nkp �o ke eny �in Jehovah.” (Deuteronomy 18:
10-12) Edieke oyomde ndidi ufan Abasi, oyom anam itemoro �en �ode ke Psalm 97:10 ete: “ �Esua se idi �okde.”
Nso ke mbre ilektr �onik emi edinam mi nkere? B �upidemfo ete, “Ndi ndibre mbre emi ayanam emem utom �on �omi ‘ndifehe
¯nkp �o
¯n use’
`mm
ˆe edikam ananam �os �o
¯n utom?”
(1 Corinth 6:18) Mbre emi anamde fi ok �ut ndise emi edeme-rede owo ud �o
¯n ida
¯n
`mm
ˆe emi anamde fi eneme oburob �ut
nneme idiyakke fi ekere¯nkp �o eke enende, asanade, ony �u
¯n
es �inede eti ido.—Philippi 4:8.
Ini oro ndidade mbre mbre ilektr �onik emi edikponadana didie? Idem mme mbre ilektr �onik oro m
ˆıdi �okke �esi-
dia owo ekese ini. Ntre wewet udomo ini oro esidade ebrembre emi n �im. Ndi enye �ob �o fi ini oro akpadade anam akpan¯nkp �o? Ndifi �ok udomo ini oro esidade ebre mbre ilektr �onikayanam enyene ini ada anam mme akpan
¯nkp �o.—Ephesus
5:16.
Edieke ufan mi �od �oh �ode mbre mbre ilektr �onik emi �enamdenkp �o afai afai, mme emi abanade oburob �ut ido,se ndid �oh �ode enye edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Ndiyakke ini oro ndade mbre mbre ilektronik ebe ...............ke urua, ndien mm �ofi �ok ke ndibehe ini emi edieke
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
Im �ofi �ok ke Bible id �oh �oke ada of �uri ini fo ekpep¯nwed
`mm
ˆe anam utom ke uf �ok. Utu ke oro, enye �od �oh �o kpukpru
nny �in ke “ini eke �esakde imam . . . ye ini eke �enekde unek”odu. (Ecclesiastes 3:4) Edi fi �ok ete ke Ik �o Hebrew oro �eka-barede ‘ndinek unek’ �ow �or �o
¯nko ndis �i
¯nede idem. Mm �odo,
ntak mˆudaha ndus �uk ini fo ubre mbre oro edinamde es �i
¯nede
idem, utu ke ndis �uk ndi �oh �o ke iso ekebe ndise kpukpru ini?
Da Eti Ibuot MekEy �ighe id �uhe ke mbre ilektr �onik ekeme ndine
¯nede nnem
akpan akpan edieke �ofi �okde ndibre. Emi ene¯nede edi ntak
oro oyomde ada eti ibuot emek ut �o mbre oro edibrede. B �upidemfo ete, ‘Ukpep
¯nkp �o ewe ke nne
¯nede ndi �o
¯n �o ke uf �ok-
¯nwed?’ Ndi id �ighe enye esinem fi akan? Ke ndit �im nt �i
¯n,
ukpep¯nkp �o oro esinemde fi akan ke esidi �o
¯n �o akan. Idaha-
emi, b �up idemfo ete: ‘Mbre ilektr �onik ewe esinem mi akan?Nso nti
¯nkp �o ke enye esikpep mi?’
Utu ke ndibre mbre ilektr �onik¯nkuk �ure sia mme ufan fo
�emade, domo ndibiere¯nkp �o emi ke idemfo. Ke akam edide
akpan¯nkp �o akan, nam se Bible etemede ete: “ �Eka iso �ed �u-
¯n �ode �efi �ok se �Ob �o
¯n eny �imede.”—Ephesus 5:10.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Amama ikw �o, ndien inyeneke seidi �okde do. Edi ndi omod �uk uf �un �on �o ikw �o?
252¯nkparawa owo �eb �up
˘ Didie ke mbre ilektr �onik ekeme ndinam owo ekereony �u
¯n anam
¯nkp �o?
˘ Ntak emi �of �onde ekere aba¯na mme
¯nkp �o oro Jehovah
etemede ke ini emekde mbre ilektr �onik oro edibrede?
˘ Didie ke ekeme ndi¯nwam ekpri eyeneka fo emi
enyenede mbumehe edibre mbre ilektr �onik emi afo�ofi �okde ke if �onke?
AFO EKERE DIDIE?
31
Nso ke¯nkpanam mbak
ikw �o edidia mi idem?
Ikw �o edi akpan nkp �oadana didie �on �o fi?
ıO Mmekeme nditie mbreke ikw �o.O Mmekeme ndikpa edieke
mmembreke ikw �o.
Ini ewe ke esibreikw �o?
O Ke ini nkade isanO Ke ini nkpepde nkp �o
O Kpukpru ini
Ewe ikw �o ke esima akan,ndien ntak-a? ...............................................
............................................................................
ETIE nte ndikop edinem ikw �o edi ndammana¯nkp �o. Ndien
ediwak uyen �ekere ke ana ibre ikw �o kpukpru ini. Amberemi edide isua 21 �od �oh �o ete: “
¯Nkemeke nditie mbre-
ke ikw �o. Nsibebre ikw �o kpukpru ini—idem ke ini nyetdenny �u
¯n
¯nkw �oh �orede
¯nkp �o, ntemde udia, �ed �o
¯nde mi utom,
`mm
ˆe
¯nkpepde
¯nkp �o.”¯
Nkukwak ekeme ndine¯nede nnem, edi ik �o ikw �o esis �u-
h �ode od �uk owo es �it. Kpa nte ‘ik �o eke �et �i¯nde ke nnennen ini
�of �onde’ etieti, ikw �o oro �ekw �ode ke nnennen ini esine¯nede
enem! (Mme¯
Nke 15:23) Jessica emi edide isua 16 �od �oh �oete: “Ndus �uk ini mmesikere ke id �uhe eke �ofi �okde nte etie-de mi ke idem, edi mma mbre ikw �o emi mmade, mmesifi �okke id �ighe ami kp �ot nsif �uh �o.”¯
Nkp �o Ut �ok`
mmˆe
¯Nkp �o Inemes �it?
Okpos �ukedi emi ndus �uk ikw �o esine¯nerede enem fi,
ekeme ndidi isinemke ete ye eka fo ntre. Eyeneren kiet�od �oh �o ete: “Papa esid �oh �o ete, ‘K �obi
¯nkp �o oro! K
ˆus �iri mi
ut �o¯n!’ ”
¯Nkp �o emi ekeme ndiyat fi es �it anam ekere ke ete ye
eka fo �ef �ina idem �ekaha ke¯nkp �o oro m
ˆınyeneke se edi-
de.¯
Nkaiferi kiet ob �up ete: “Eke mm �o? Ke ini mm �o �ekedi-de uyen, ndi ik �o �ow �or �o ke ete ye eka mm �o ikesikereke keikw �o mm �o if �onke?” Ingred emi edide isua 16 �od �oh �o ete:“Etie nte ikp �o owo �es �uk �ema ikw �o eset. Ekpene
¯nede �of �on
mm �o �efi �ok ke enyene or �uk ikw �o oro enemde mbon eyomb �in!”
�Okp �oik �o ke Ingred et �i¯n oro. Anaedi �om �ofi �ok ke toto ke
eset, se inemde ikp �o owo isi-d �ighe ukem ye se inemde ndi-t �ow �o
¯n. Edi ut �o ukp �uh �ode oro
iw �or �oke ke ikw �o ana akaba-de edi
¯nkp �o ut �ok kpukpru ini.
Man �ekˆut �oh �o ke ntak ikw �o,
ana �ofi �ok mme ikw �o emi �edi-nemde fi ye ete ye eka fo. Edi-
254¯nkparawa owo �eb �up
Edieke mˆusuyakke ete ye
eka fo �ekop ikw �o oroamade, �ow �or �o enyene sem
ˆıf �onke ke ikw �o oro.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
eke ete ye eka fo �ekponode se�et �i
¯nde ke Bible, �ow �or �o okwo
�of �on. Ntak emi id �oh �ode ntre?Koro Ik �o Abasi ekeme ndi-¯nwam fi ye ete ye eka fo �efi �okor �uk ikw �o oro m
ˆıf �onke ye
enye oro �ekpeyakde owoebiere ke idemesie. Manekeme ndinam emi, anaod �u
¯n �ode akpan
¯nkp �o iba
emi: (1) se ikw �o oro afo esimade ndibre aba¯nade, ye
(2) ada¯na nte esimade ndibre ikw �o oro. Yak ibem iso ib �or �o
mb �ume emi . . .
Ikw �o Oro Nsimade Ndibre �Esiba¯na Nso?
Ikw �o etie nte udia. Eti udia ke nnennen udomo �of �onye afo. Idi �ok udia if �onke—edide adia esis �it
`mm
ˆe amadia
awak. Edi¯nkp �o mf �uh �o ndit �i
¯n nte ke ikw �o oro mme owo
�esikam �emade �ekan isiba¯nake nti
¯nkp �o. Uyen kiet emi eke-
rede Steve eseme ete: “Ntak emi �esidade ata mbukpo ik �o�ebre ndinem ikw �o?”
Edieke¯nkukwak ikw �o enemde fi, ndi uf �on odu ndike-
re se ikw �o oro �et �i¯nde? Man ekeme ndib �or �o mb �ume emi,
b �up idemfo ete: ‘Edieke owo okpoyomde ndis �in ib �ok¯nkpa
ke¯nkp �o nn �o mi, nso ke enye akpanam man mb �o enye
¯nkp �o oro ndia? Ndi owo oro ekpes �in ib �ok oro ke
¯nkp �o
oro odorode-doro`
mmˆe en �i
¯nede-n �i
¯ne?’ Job, owo oro aka-
namde akpanik �o �on �o Abasi, okob �up ete: “Nte ut �o¯n ido-
moke ik �o ise nte emi ns �i¯n atabide udia ese?” (Job 12:11)
Ikw �o etie nte udia. Eti udia kennennen udomo �of �on ye afo. Idi �okudia if �onke—edide adia esis �it
`mm
ˆe
amadia awak
Nso ke¯nkpanam mbak ikw �o edidia mi idem? 255
Ntre kˆubre ikw �o
¯nkuk �ure ke ntak emi
¯nkukwak esie enem-
de sia oro ekpetie nte ndidia ini¯ne in �i
¯ne udia emi es �inde
ib �ok¯nkpa, utu ke oro kam ‘domo ik �o ikw �o oro se’ ke ndi-
bem iso mfi �ok se ikw �o oro et �i¯nde. Ntak emi akpanamde
emi? Koro ik �o ikw �o ekeme ndinam fi ekere ony �u¯n anam nti
`mm
ˆe ndi �oi
¯nkp �o.
�Odi �ok etieti sia ata ediwak mbufa ndinem ikw �o mf �in�eba
¯na ida
¯n, afai, ye edida
¯nkp �os �o
¯n ib �ok ke idi �ok us �u
¯n. Edi-
eke ekerede ke ndikpa¯n ut �o
¯n nn �o or �uk ikw �o oro if �inake fi,
�ow �or �o “ib �ok¯nkpa” emi �ot �ot �o
¯n �o ndikan fi ub �ok.
Kˆutiene Mbon E
¯nwen Nnan Nnan
Mme uke fo �ekeme ndiny �ik fi etiene ebre ndek ndekikw �o. Mme ebre ikw �o ye mme anyam ikw �o
¯nko �eke-
me ndinam ukem oro. Radio, Intanet, ye TV, �enamata ediwak owo �eforo �eto ikw �o. �Esikpekpe nta mmeasuanetop
¯nkp �ourua �ete �enam fi ene
¯nede ama ikw �o
oro �esio¯node �edi.
Edi ke ini ayakde mme ukefo
`mm
ˆe ndut �im usuanetop
ebiere or �uk ikw �o oro ekpebre-de, �ow �or �o mm �o �edibiere seakpanamde. Afo amakabadeanana-ibuot of �un. (Rome 6:16) Bible eteme fi ete ok
ˆubiet
mbon ererimbot ke or �uk¯nkp �o
ntem. (Rome 12:2) Mm �odo�oy �of �on ‘ �on �o ukeme ufi �ok
¯nkp �o
=“Nte ut �o
¯n idomoke ik �o ise nte emi ns �i
¯n
atabide udia ese?”—Job 12:11.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
256¯nkparawa owo �eb �up
Edieke oyomde ete yeeka fo �efi �ok ntak emi afoamade ikw �o oro esibrede`mm
ˆe ntak emi amade
¯nka ikw �o ekededi, yomus �u
¯n ma ndus �uk ikw �o
oro mm �o �esimadendibre.
ITEM�
David ene¯nede ama ikw �o. Enye edi ata ebre ikw �o ye
ata ewet ikw �o. Enye esikam odom mme¯nkp �o ubre ikw �o
esie. (2 Chronicle 7:6) David ene¯nede �ofi �ok ndibre ikw �o
tutu edidem Israel okot enye ete edibre ke ok �ure uf �okub �on. (1 Samuel 16:15-23) David eny �ime. Edi enyeiyakke emi okpon enye ibuot, `
mmˆe ndiyak ikw �o adia
enye idem. Utu ke oro, enye ada us �o emi otoroJehovah.
Ndi amama ikw �o? Ekeme ndidi ud �ighe ata ebre ikw �o,edi omos �uk ekeme ndikpebe David. Didie? Ke nditrendiyak ikw �o adia fi idem
`mm
ˆe ndinam fi ekere ony �u
¯n
anam¯nkp �o ke us �u
¯n oro m
ˆın �oh �o Abasi ub �o
¯n. Utu ke oro,
yak ikw �o anam fi enenede okop inem uwem. Ndifi �ok ndi-bre ikw �o nny �u
¯n
¯nkop inem ikw �o edi �en �o Abasi. (James 1:
17) David ama ada en �o emi anam¯nkp �o ke us �u
¯n oro
ekenemde Jehovah es �it. Ndi ayanam ntre¯nko?
OWO EMI EKPEKPEBEDE
David
257
Ndi amama nsio nsio or �uk udia idahaemi akan nteakamade ke ini ekedide isua ition? Edieke amade, edikoro emekpep ndidia mbufa or �uk udia. Ukem oro ke ediye ikw �o. K
ˆuma or �uk ikw �o kiet kp �ot. Kpep ndima nsio nsio
or �uk ikw �o.
Us �u¯n kiet oro ekemede ndinam oro edi ndikpep nte
�ebrede ndido ikw �o. Emi idimemke utom, edi eyenem fioyony �u
¯n anam �ofi �ok mme ikw �o e
¯nwen ke adianade ye
mbon oro afo esikopde nte �ebrede. Edida ini ke`
mm �`o
¯n
ekpep? Emekeme ndida ndus �uk ini oro esidade ese TV`
mmˆe ebre mbre ilektr �onik. Kere ba
¯na se mme uyen emi
�et �i¯nde.
“Ndibre ndido ikw �o esinem etieti ony �un ekeme ndidiakpan us �un ndida nt �in nte etiede fi ke idem. Ndikpep nte�ebrede mbufa ikw �o anam mma nsio nsio or �uk ikw �o.”—Brian, owo isua 18 emi esibrede guitar, piano ye ek �om �o.“Oyom es�in idem ekpep man enenede �ofi �ok nte �ebrede
ndido ikw �o, sia isimemke utom ndikpep nte �ebrede ndus �ukikw �o. Edi ndifi �ok nte �ebrede ndido ikw �o ayanam enem fi keidem oyony �un anam �ofi �ok ke amanam nkp �o oro enyenedeuf �on.”—Jade, eyen isua 13 emi esibrede violin.“Ke ini es�it �odi �okde mi mme ke ini idem ememde mi,
ndibre guitar esinam idem enem mi. Esinem mi ndibreikw �o oro enemde ony �un �od �onde owo es�it.”—Vanessa, owoisua 20 oro esibrede guitar, piano, esiny �un efride ifiom.“Nkesikere ke tutu amama ndikemeke ndinam �of �on nte
owo emi mme oko. Edi mma ns�in idem nkpep, ndienidahaemi esinenede enem mi ke ini mbrede ikw �o �of �on.Mmony �un nnenede ntoro mbon enwen oro �esibrede ndinemikw �o.”—Jacob, owo isua 20 oro esibrede guitar.
kpep ndima nsio nsio or �uk ikw �o
258¯nkparawa owo �eb �up
fo ukpep man �odi �o¯n �o se inende ye se ikwa
¯nade.’ (Mme He-
brew 5:14) Didie ke ekeme ndida ukeme ufi �ok¯nkp �o
fo mmek nti ikw �o? Kere ba¯na mme ekikere oro
�en �ode mi:Kot se �ewetde ke ef �ok. Ke ediwak idaha,
se �ewetde ke ef �ok CD`
mmˆe
¯nkp �o e
¯nwen oro
�edade �esuan etop ikw �o oro ekeme ndi-nam fi �ofi �ok se ikw �o aba
¯nade. Kpeme
idem edieke ok �utde ndise afai, ida¯n,
`mm
ˆe eke mbon
¯nka ek �im. Anaedi
ikw �o oro odude ke CD oro aba¯na
¯nkp �o ntre.
Fi �ok ik �o ikw �o oro. �Et �i¯n
nso ke ikw �o oro? Ndiemene
¯nede oyom ndikop
se �et �i¯nde ke ikw �o oro
`mm
ˆe ndifiak nt �i
¯n se �et �i
¯nde
ke ikw �o oro ediwak ini? Ndiik �o ikw �o oro ekem ye se afoen �imde ke akpanik �o �eny �u
¯n ekem
ye se Bible ekpepde?—Ephesus 5:3-5.
Esitie fi didie ke idem? Uyen kiet emi ekerede Philip�od �oh �o ete: “Ediwak ikw �o oro nsibrede �esinam mf �uh �o.” Seidude edi ke ikw �o esit �uk mme owo ke nsio nsio us �u
¯n. Edi
esitie fi didie ke idem ke ama ekebre ikw �o oro amade? B �upidemfo ete: ‘Ndi mmesitie
¯nkere nt �ime nt �ime ekikere ke
‘‘ Ndus �uk ini, mmesidue mbre ikw �o emi mfi �okdeke ikpanaha mbre. Mmesis �os �op mf �ik nn �ime.Edieke mmens �opke nn �ime, mmesit �on �ondikere ke etie nte ikw �o oro inenekedeidi �ok.
’’—Cameron
Nso ke¯nkpanam mbak ikw �o edidia mi idem? 259
mma¯nkokop ikw �o mma? Ndi mm �ot �o
¯n �o ndit �i
¯n ndi �oi ik �o
oro nsikopde ke ikw �o?’—1 Corinth 15:33.Kere bana mbon enwen. Ete ye eka fo �ekere nso �eba
¯na
ikw �o oro afo amade ndibre? B �up mm �o. Kere¯nko se eke-
mm �o mme Christian �edikerede. Ndi ikw �o oro afo emek-de ayaf �ina ndus �uk mm �o? Edieke etrede ndinam
¯nkp �o oro
�ofi �okde ke ayaf �ina mbon e¯nwen, oro ow �ut ke �om �ot �o
¯n �o ndi-
nam¯nkp �o nte akwa owo.—Rome 15:1, 2.
Edieke ob �upde idemfo mme mb �ume emi, eyekeme ndi-mek mme ikw �o emi �enemde fi, edi ibiatke itie ufan fo yeAbasi. Edi odu
¯nkp �o kiet e
¯nwen oro anade ekere aba
¯na.
Ini Ewe ke �Ekped �oh �o ke Ikw �o Adia Owo Idem?
Eti ikw �o ekeme ndinyene uf �on ukem nte eti udia. Edi¯nke �oni �o
¯n kiet �od �oh �o ete: “Nte omok �ut aran �okw �ok? Dia
se ikemde fi, mbak afo ududia awak akaha ndien �okp �ohienye.” (Mme
¯Nke 25:16) Mme owo �efi �ok ke aran �okw �ok
�esif �on ke us �ob �o. Edi inamke¯nkp �o
`mm
ˆe
¯nkp �o �of �on ada-
¯na didie, enye ekeme ndis �in fi ke fehesa
¯n edieke adade
awak akaha. Nso ke ekeme ndikpep nto emi? If �onkeowo �od �odu �o eny �ine ke
¯nkp �o �okp �ok �om
¯nkp �o oro �of �on di-
die.
Edi ediwak uyen �esiyak ikw �o adia mm �o idem. Ke uw �ut-¯nkp �o, Jessica oro iket �i
¯nde iba
¯na �od �oh �o ete: “Nsibre ikw �o
kpukpru ini—idem ke ini¯nkpepde Bible. Mmesid �oh �o ete
ye eka mi ke ikw �o esinam¯nw �uk ekikere ke se
¯nkpepde.
Edi mm �o isin �imke.” Ndi emesibre ikw �o kpukpru ini nteJessica?
Akpanam didie �odi �o¯n �o ke ikw �o adia fi idem? B �up idem-
fo mme mb �ume oro �etienede mi:Nsida hour ifa
¯n mbre ikw �o ke usen? ı ..........................
Nsibiat ok �uk ifa¯
n ke ikw �o kpukpru �ofi �o¯
n?
..........................................
Ndi ikw �o iyakke nnyene ini nn �o mbonubon nny �in?
260¯nkparawa owo �eb �up
Edieke edide ntre, wet se akpanamde aba¯na oro ke
idak emi.
..................................................................................................
..................................................................................................
Kˆubre Ikw �o Nte Ekesibrede
Edieke ok �utde ke emesibre ikw �o akaha, �okp �of �on os �u-h �ode udomo ini oro esidade ebre ony �u
¯n afara ke idem. Ke
uw �ut¯nkp �o, ekeme ndiyom etre ndifak
¯nkp �o ukop ikw �o ke
ut �o¯n kpukpru ini m
ˆıd �ighe etre ndisibre ikw �o ke ndondo oro
�ony �o¯nde
¯nkp �o es �im uf �ok.
Mm �o¯n �o, ntak m
ˆukpepke nditie ntre ubreke ikw �o ndu-
s �uk ini? Oro ekeme ndi¯nwam fi ke ini ekpepde
¯nkp �o. Steve
oro iket �i¯nde iba
¯na �od �oh �o ete: “Se afo ekpepde eyene
¯nede
a¯nwa
¯na fi edieke m
ˆubreke ikw �o.” Domo ndikpep
¯nkp �o ke
ini mˆubreke ikw �o ny �u
¯n se
`mm
ˆe oro ekeme ndinam ow �uk
ekikere ke se ekpepde.Oyoyom osio ini
¯nko en �im man ada okot ony �u
¯n ekpep
Bible ye mme¯nwed oro �esidade �ekpep Bible. Ndus �uk ini,
Mbak ndiyak ikw �o adia mi idem, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Edieke mme uke mi �eny �ikde mi �ete ntiene mbre ikw �ooro m
ˆıf �onke, ny �od �oh �o mm �o ke
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
Jesus Christ ama esika ndobo ndobo ebiet �ok �ob �o¯n akam
ony �u¯n etie ekere
¯nkp �o. (Mark 1:35) Ndi itie oro esitiede
ekpep¯nkp �o esidobo ony �u
¯n �of �on ukem nte eke Jesus? M
ˆı-
d �ighe ntre, ekeme ndidi udukemeke ndinam¯nk �ori ke
¯nka
¯n
eke spirit.
Mek Se If �ondeKe ndit �im nt �i
¯n, ikw �o edi en �o Abasi, edi ana ekpeme
mbak ududa enye unam¯nkp �o ke idi �ok us �u
¯n. K
ˆubiet eyen-
a¯nwan kiet emi ekerede Marlene emi �ok �od �oh �ode ete:
“Mmenyene mme ikw �o emi akpanade ntomo ndu �o¯n �o. Edi
mm �o �esinem tutu.” Kere ba¯na afanik �o
¯n oro enye ada-
de �os �ok idemesie ke ndisibre ndi �oi ikw �o! Kˆuyak oro et �ibe
�on �o fi. Kˆuyak ikw �o abiat fi
`mm
ˆe adia fi idem. T �im tiene
mme edumbet Christian ke ini emekde ikw �o oro edibre-de. B �o
¯n akam be
¯ne ndaus �u
¯n ye u
¯nwam Abasi. Nam ufan
ye mbon oro �en �imde se afo en �imde ke akpanik �o.Ikw �o ekeme ndinam es �it ana fi s �u
¯n. Enye ekeme ndi-
b �in ndobo mfep. Edi ke ini ikw �o etrede, mf �ina fo idik �ureke.¯Nko, ikw �o ikemeke-keme nditie nte ndima ufan. Ntre k
ˆu-
yak ikw �o akabade¯nkpon
¯nkan
¯nkp �o ke uwem fo. Bre enye
kop inem, edi kˆuyak adia fi idem.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE �Of �on esisio ini okop inem uwem.Didie ke mme edumbet Bible �ekeme ndi
¯nwam fi ada ini emi
anam¯nkp �o ke eti us �u
¯n?
262¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi ikw �o oro afo emekde edide akpan¯nkp �o?
˘ Akpanam didie �ofi �ok`
mmˆe ikw �o �of �on
`mm
ˆe if �onke?
˘ Nso ke akpanam man ama nsio nsio or �uk ikw �o?
AFO EKERE DIDIE?
32
Nso ke¯nkpanam man
nsikop inem uwem?S �in idi �on �o ke ekebe man ow �ut mme se�et �inde edi akpanik �o mme nsu.
Bible �od �oh �o ke . . .
If �onke owo ebre mbrees �inede idem.
ıO Akpanik �o O Nsu
Id �uhe fim ye edinamTV emi �of �onde. O Akpanik �o O Nsu
Id �uhe unek emi�of �onde. O Akpanik �o O Nsu
EMES �IN idem anam utom �ot �o¯n �ode ke Monday tutu
es �im Friday.¯
Nwed asuana ke Friday. Ndien amanamse �eked �o
¯nde fi ke uf �ok ama. Edi ke os �uk enyenye-
ne odudu sia edide uyen. (Mme¯
Nke 20:29) Idahaemi,oyom ndikop inem uwem ekpri.
Mme uke fo �ekeme ndikere ke Bible iyakke owookop inem uwem, ke iyakke owo adia uwem. Edi ndiedi akpanik �o? �Eyak ineme se �ed �oh �ode
`mm
ˆe edi akpan-
ik �o`
mmˆe nsu ke page 263 iny �u
¯n ise se Bible ene
¯nerede
et �i¯n aba
¯na edikop inem uwem.
˘ If �onke owo ebre mbre es �inede idem.
Nsu. Bible �od �oh �o ke ‘edis �i¯nede idem enyene uf �on.’
(1 Timothy 4:8) Mf �in, ediwak mbre �edu emi owo ekemedendida ns �i
¯nede idem nny �u
¯n
¯nkop inem uwem, ut �o nte ndiwat
ena¯nukwak, ndifehe it �ok, ndibre tenis, ndibre b �ol, ke ndisiak
ibat ibat.Ndi emi �ow �or �o ke inaha owo ekpeme idem? Kere se
�et �i¯nde ke mme ufa
¯nik �o eken ke itie
¯nwed oro �ekotde es �in
mi. Ke ini apostle Paul ekewetde¯nwed �on �o �es �ok Timo-
thy emi ekedide akparawa, enye �ok �od �oh �o ete: “Edis �i¯ne-
de idem enyene esis �it uf �on; edi ute¯ne Abasi enyene uf �on
ke kpukpru¯nkp �o, koro enye akamade u
¯nw �o
¯n �o uwem
idahaemi ye eke uwem oro edidide.” Ik �o Paul eti nny �inke ebeiso
¯nkp �o ke uwem nny �in ekpedi ndinem Abasi
es �it kpukpru ini. Idem ke ini emekde mbre us �i¯nede idem
oro edibrede, emekeme ndiw �ut ke ute¯ne Abasi edi ebeiso
¯nkp �o ke uwem fo ke ndib �up idemfo mb �ume ita oro �etiene-de mi:
1. Ndi mbre us �i¯
nede idem emi ekeme ndinam owo enye-ne un �om �o? K
ˆutiene se mme owo �et �i
¯nde, k
ˆuny �u
¯n utiene
nneminua mme uyen oro �emade mbre emi. Nam nd �u¯n �o-
de ba¯na mbre emi. Ke uw �ut
¯nkp �o, domo ndifi �ok mme
¯nkp �o
oro �etienede mi: Owo ifa¯n �esiwak ndida unan ke ini �ebrede
mbre emi? Nso ke �ekpenam man �ekˆuda unan? Nso ukpep
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 37 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 37 KE EBOHO 1264
¯nkparawa owo �eb �up
ke oyom owo �ob �o, ndien nso ke �ekpekama �ebre mbre emimbak owo edida unan? Okpos �ukedi emi owo ekemede ndi-nyene un �om �o ke
¯nkp �o ekededi oro enye anamde, ndi �esi-
bre mbre emi¯nkuk �ure man �ew �ut ke owo ikemeke ndinyene
un �om �o`
mmˆe ndikpa?
Uwem edi en �o Abasi, ndien Ibet oro Abasi �ok �on �ode ndi-t �o Israel ama oyom �ene
¯nede �en �o owo emi eduede-due owot
ekemm �o owo ufen. (Exodus 21:29; Numbers 35:22-25)Emi ama anam ik �ot Abasi �ekpekpeme mbak mm �o �edidaunan
`mm
ˆe �edin �o owo efen unan. (Deuteronomy 22:8) Mf �in,
ana mme Christian¯nko �eda uwem ke akpan
¯nkp �o.
2. Ndi mbre us �i¯
nede idem emi ayanam nnyene ntiufan? Edieke �ofi �okde ndibre mbre us �i
¯nede idem, mme
uke ye mme andikpep �ekeme ndiny �ik fi etiene od �uk¯nka
emi �esibrede mbre oro �en �o uf �ok¯nwed. Es �it ekeme ndi-
d �oh �o fi eny �ime. Uyen Christian kiet emi ekerede Mark�od �oh �o ete: “
¯Nkereke ke �of �on ete ye eka mi �ekpan mi
nditiene nd �uk¯nka mbre uf �ok
¯nwed.” Edi utu ke ndido-
mo ndida nneminua nnam ete ye eka fo �eny �ime ekike-re fo, kere ba
¯na se itienede mi: �Esiwak ndinam ndomonse
mbre oro �edibrede in �o uf �ok¯nwed ke
¯nwed ama aka-
suana. Edieke anamde �of �on, �ekeme ndis �in ud �o¯n nn �o fi �ete
ene¯nede es �in idem ebre mbre emi. Edieke m
ˆune
¯nekede
Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 265
unam �of �on, �ekeme ndiny �ik fi ada ini ene¯nede ekpep. Ke
adianade do, mbon mbre �esine¯nede �ediana kiet �edia ida-
ra ke ini mm �o �ekande �eny �u¯n �ef �uh �o �ot �okiet ke ini �ekande
mm �o.Idahaemi b �up idemfo ete: ‘Ndi ndibiat ini nnam
¯nkp �o oro
ekemede ndinam nne¯nede ndiana ye mme uyen oro m
ˆıtie-
neke ida mme edumbet Abasi idu uwem ayanam¯nka iso ndi
eti owo?’ (1 Corinth 15:33) ‘Nso ke ami ndiny �ime atak miman ntiene
¯nka mbre uf �ok
¯nwed mbre mbre?’
3. Mbre us �i¯
nede idem emi editak mi ok �uk ifa¯
n ediny �u¯
nada ini okpon didie? Bible eteme nny �in ete ‘id �u
¯n �ode ifi �ok se
idide akpan¯nkp �o ikan.’ (Philippi 1:10) Man anam item emi,
b �up idemfo ete: ‘Ndi ndibre mbre us �i¯nede idem emi ayada
ini oro¯nkpadade nnam utom uf �ok
¯nwed
`mm
ˆe
¯nkp �o Abasi?
Mbre emi editak mi ok �uk ifa¯n? Ndi nyenyene ut �o ok �uk oro?’
Ndib �or �o mme mb �ume emi ayanam fi �ofi �ok se akpadade keakpan
¯nkp �o.
˘ Id �uhe fim ye edinam TV emi �of �onde.
Nsu. Bible �od �oh �o mme Christian “ �es �o¯n �o �em �um se if �on-
de �ekama” �eny �u¯n “ �ebet kpukpru or �uk idi �okido.” (1 Thessa-
266¯nkparawa owo �eb �up
lonica 5:21, 22) Id �ighe kpukpru fim ye edinam TV ke itie-¯nwed Abasi emi akpan.�
Im �ofi �ok ke ekeme ndinem fi ndisa¯na ye mme ufan fo
¯nkese fim. Eyena
¯nwan kiet emi ekerede Leigh, emi otode
South Africa, �od �oh �o ete: “Edieke nyomde ndika¯nkese fim,
mmesikot kiet ke otu mme ufan mi ke fon nt �i¯n nn �o, ndien
imesisian mme ufan nny �in eken.” Mm �o �esiwak ndis �ine keotu akpa mbon oro �esede fim oro. Ekem, ete ye eka mm �o�esidimen mm �o �esa
¯na kiet ntre �ekedep udia �en �o kpukpru
mm �o.
Fim ye TV �edi¯nkp �o eyo mb �in, edi mm �o �edi mbufa us �u
¯n
oro �edade �enam¯nkp �o oro �ema �ekesinanam ke eset—ndin �o
mb �uk. Jesus ama ene¯nede �ofi �ok ndin �o mme owo mb �uk oro
�ekesis �imde mm �o es �it. Ke uw �ut¯nkp �o, mb �uk esie oro aba
¯na-
de owo Samaria oro ekedide eti mb �oh �oid �u¯n esinam �od �o
¯n
owo nditua mbon e¯nwen mb �om ony �u
¯n ekpep owo nti
¯nkp �o.
—Luke 10:29-37.
Mf �in, mbon oro �esit �imde fim �esikpep mme owo nte�ekpedude uwem. Mm �o �esidomo ndinam mme andise fimmm �o �ema mbon fim oro—idem ke ini �ow �or �oiso owo fimedide abiatibet
`mm
ˆe owo oro odomode ndikara mbon
e¯nwen ke ibak ibak us �u
¯n. Edieke m
ˆukpemeke, emekeme
ndiyom abiatibet oro ok �ut unen ke se enye oyomde ndinamke fim oro, ony �u
¯n ekere ke oburob �ut
`mm
ˆe ibak ibak edinam
esie idi �okke! Didie ke ekeme ndifep emi?
� Edieke oyomde ndifi �ok¯nkp �o efen mba
¯na emi, se ibuot 36 ke Eboho 1.
=“Akparawa, dara ke uyen fo, . . . ny �u
¯n tiene
us �u¯n emi es �it fo amade ye mme
¯nkp �o emi
eny �in fo ok �utde. Edi fi �ok ete ke ata Abasioyokot fi edi ikpe aba
¯na kpukpru emi.”
—Ecclesiastes 11:9.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 267
Ke ini emekde fim`
mmˆe
edinam TV oro edisede, b �upidemfo ete: ‘Ndi se �esiode emiayanam mi nsitua mbone
¯nwen mb �om?’ (Ephesus 4:32)
‘Mˆıd �ighe, ndi edinam ndara
ke afanik �o¯n owo efen?’ (Mme¯
Nke 17:5) “Ndi enye ayanam�os �o
¯n mi ‘ndisua se idi �okke’?”
(Psalm 97:10) ‘Ndi enye ayanam mi ndian idem ye “mmeanamidi �ok”?’—Psalm 26:4, 5.
Se �esit �i¯nde ibio ibio mbemiso �esiode fim ye se �esit �i
¯nde
man �enam mme owo �edep fim �ekeme ndi¯nwam fi �ofi �ok se
enye aba¯nade. Edi “[k
ˆubu �ot] idem ke kpukpru ik �o” oro �et �i
¯n-
de. (Mme¯
Nke 14:15) Ntak-a? Se �esit �i¯nde ibio ibio mbem-
iso �esiode fim edi ekikere owo e¯nwen. Ke ini �et �i
¯nde nte fim
enemde man mme owo �edep, ekeme ndikokoi ntre ndit �i¯n ke
fim oro enyene mme itie emi mˆıf �onke. Uyen kiet emi eke-
rede Connie �od �oh �o ete: “Mmok �ut ke ndifi �ok akpan mbonoro �es �inede ke fim esinam owo �ofi �ok ndus �uk¯nkp �o aba
¯na nte fim editiede.”
Mme uke fo emi �etienede
Ukem nte �ekemede ndis �opnnam owoek �o
¯n
¯nkp �o ke ini
enye mˆıkpemeke idem, ntre¯
nko ke �ekeme ndis �op nnamfi edue Abasi ke ini okopde
inem uwem
268¯nkparawa owo �eb �up
D �oh �o ete ye eka fo`
mmˆe
mm �o �ekpema ndik �obi TVndus �uk ini ke �ofi �o
¯n man
mbufo �eda ini oro �ekopinem uwem �ot �okiet nteubon.
ITEM�
fi �ema se Bible ekpepde �ekeme ndifi �ok`
mmˆe fim �of �on
`mm
ˆe
if �onke. Edi ti ke mme owo �esiwak ndit �i¯n
¯nkp �o oro ekenem-
de mm �o ke fim. Ntak emi mˆub �upke mm �o se m
ˆık �of �onke?
Siak akpan¯nkp �o oro oyomde ndifi �ok. Ke uw �ut
¯nkp �o, b �up
`mm
ˆe enyene itie oro �enamde afai, ida
¯n,
`mm
ˆe �ew �utde mbon
oro �enyenede demon. Ete ye eka fo¯nko �ekeme ndin �o fi eti
item. Uyen emi ekerede Vanessa �od �oh �o ete: “Nsib �up eteye eka mi. Edieke mm �o �ed �oh �ode ke �of �on nse fim, mmesika¯nkese.”
Kˆukere ke inyeneke se is �inede ke ndimek fim
`mm
ˆe edi-
nam TV oro ekpesede. Ntak-a? Sia mme¯nkp �o oro adade
enem idem es �it �esiw �ut se idude fi ke es �it, �ew �ut mme¯nkp �o
oro adade ke akpan¯nkp �o. (Luke 6:45) Mm �o �ekeme ndiya-
rade or �uk nsa¯na oro amade, ut �o ik �o oro amade, ye nte ese-
de ida¯n. Mm �odo, sasat!
˘Id �uhe unek emi �of �onde.
Nsu. Ke ini ndit �o Israel �ekebede Ididuot Inya¯n �eb �oh �o
ud �imek �o¯n Egypt, Miriam ye iban eken �ema �enek unek ida-
ra. (Exodus 15:20)¯
Nko-¯nko, ke
¯nke Jesus oro aba
¯nade
idi �ok ud �o, “mbre ikw �o ye unek”�ema �es �ine ke idara oro okodudeke ini eyen oro �ok �ony �o
¯nde edi
uf �ok.—Luke 15:25.
Ukem oro ke edi mf �in. Keediwak ebiet, ikp �o owo ye ndi-t �ow �o
¯n �esinek unek ke ini ubon
ye ufan �esobode �ot �okiet. Nte
‘‘ Mmama ndinek unek, edi mm �ofi �ok ke �of �onnkop item ete ye eka mi. Nyakke unek ediebeiso nkp �o ke uwem mi.
’’—Tina
Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 269
Unek ye ikw �o �ekediata akpan
¯nkp �o ke
utuakibuot akpanik �o �on �ondit �o Israel.—Psalm150:4.
NDI AMA �OFI �OK . . . ?
ededi, oyom �ekpeme idem. Okpos �ukedi emi Bible mˆıkpan-
ke mme owo ndisop idem ndia ekpri us �or �o, enye akpan“uyom uyom”
`mm
ˆe idat idat us �or �o. (Galatia 5:19-21) Pr �o-
fet Isaiah ekewet ete: “Mb �om mm �o eke �ebakde �edemedeke usenub �ok �eyom �okp �os �o
¯n mm �in, emi �eb �ighide tutu es �im
mf �u¯nmf �u
¯n mbubreyo tutu wine anam mm �o! Ndien harp ye
ndido ur �uk ye ek �om �o ye ifiom, ye wine �edu ke mme us �or �omm �o; edi mm �o id �o
¯nke eny �in ke edinam Jehovah.”—Isaiah
5:11, 12.
�Ema �esin �o “ �okp �os �o¯n mm �in” �eny �u
¯n �ebre idat idat ikw �o ke
ut �o us �or �o oro. �Ekesibabak �et �o¯n �o edi owo ikesik �ureke tutu
eyo ok �ut. Kere¯nko ba
¯na nte mme anam us �or �o oro �eke-
sinamde¯nkp �o—mm �o �ekesinam nte
¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke
Abasi id �uhe! Ntak edi oro Abasi �ok �od �oh �ode ke ut �o us �or �ooro if �onke.
Edieke �ekotde fi us �or �o emi �edinekde unek, b �up idemfout �o mb �ume nte: ‘Mmanie �edid �uk us �or �o emi? Mme owo �eda
Edieke �ed �oh �ode ndid �uk nka emi �esibrede mbre ke nwedama akasuana, se ndid �oh �ode edi
.........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Edieke nk �utde ke fim oro ntienede mme ufan mi nse if �onke,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
mm �o didie? Anie anam us �or �o emi? Anie edise eny �in? Ndiete ye eka mi �eny �ime
¯nka us �or �o emi? Nso ut �o unek ke �edi-
nek?’ �Esinek ediwak unek man �edemede owo idi �ok ud �o¯n.
Ndi nditiene nnek`
mmˆe ndise nte �enekde ut �o unek oro aya-
nam ekeme ‘ndifehe¯nkp �o
¯n use’?—1 Corinth 6:18.
Nso ke akpanam edieke �ed �oh �ode edi ika unek keuf �okunek okoneyo? Kere ba
¯na se uyen kiet emi ekere-
de Shawn et �i¯nde. Mbemiso enye akakabarede edi Chris-
tian, enye ama esika uf �okunek. Enye �od �oh �o ete: “ �Ema �esi-wak ndibre ndek ndek ikw �o, �enek unek oro edemerede owoidi �ok ud �o
¯n, ndien enyene se isinamde ediwak owo �eka do.”
Shawn �od �oh �o ke ediwak owo �esika man �ekeda owo �eny �o¯n
�ekenyene ebuana. Ke Shawn ama ekekpep Bible ye MmeNtiense Jehovah, enye ama okp �uh �o ekikere. Nso idi ekikereesie idahaemi? Enye �od �oh �o ete: “If �onke mme Christian �ekauf �okunek.”
Ntak Emi Oyomde Ekpeme Idem?Afo ekere ke ini ewe ke �ekeme ndis �op nnam owoek �o
¯n
¯nkp �o—ke ini enye odude ke a
¯nwaek �o
¯n,
`mm
ˆe ke ini enye
Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 271
etiede ye mme ufan esie �odu �ok odudu? Edi ini emi enye�odu �okde odudu ke �ekeme ndis �op nnam enye
¯nkp �o sia m
ˆıka-
make¯nkp �oek �o
¯n esie. Kpas �uk ntre, ke ini odude ke uf �ok-
¯nwed
`mm
ˆe ke itieutom, emesikpeme idem mbak owo edi-
nam fi edue Abasi. Emesis �op ok �ut mme¯nkp �o oro �ekemede
ndinam fi �odu �o. Nte ini akade, ama odu ye mme ufan fo�odu �ok odudu, ada
¯naoro ke �ekeme ndis �os �op nnam fi abiat
ibet Abasi.Ndus �uk mme uke fo �ekeme ndisak fi ke emi etienede
ndaus �u¯n Bible ke
¯nkp �o oro aba
¯nade edikop inem uwem.
Mme uyen oro ete ye eka �edide Mme Ntiense Jehovah�ekam �ekeme ndiny �ik fi anam se m
ˆıf �onke. Ubieres �it ut �o mme
uyen emi ama odoro ufi �on. (1 Timothy 4:2) Mm �o �ekemendid �oh �o ke unyeneke eti ibuot, m
ˆıd �ighe ke amada idem
ke edinen akaha. Edi ‘nyene eti ubieres �it’ utu ke nditienemme uke fo nnam se m
ˆıf �onke.—1 Peter 3:16.
Nte Jehovah esede fi edi akpan¯nkp �o akan nte mme
uke fo �esede fi. Ndien edieke mme ufan fo �eyatde es �it yeafo ke emi anamde nti
¯nkp �o oro es �it fo etemede fi, �ow �o-
r �o �of �on oyom mme ufan e¯nwen. (Mme
¯Nke 13:20) Ti ke
ene¯nede edi mbiomo fo ndikpeme mme edumbet emi adade
odu uwem idem ke ini adiade uwem.—Mme¯
Nke 4:23.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndise ida¯n �ey �oy �oh �o kpukpru ebiet
�eny �u¯n �ekeme ndis �op
¯nk �ut enye idahaemi
¯nkan nte �ekesik �utde.
Nso ke akpanam mbak ududu �o ke afia emi?
272¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi mme Christian �ekpefepde mbre us �i¯nede
idem oro ekemede ndin �om �o owo?
˘ Akpanam didie �ofi �ok`
mmˆe fim �of �on se ekpesede?
˘ Afo �okp �od �oh �o ke nso ut �o unek �of �on?
AFO EKERE DIDIE?
33
Ntak emi mme¯nkpesehe
ndise ida¯n?
Ikafan ke esidedueok �ut ndise idan?
ıO Akananam nkweO Nsis �opke nk �utO Mmesiwak ndik �ut
Mm �on ke esiwakndik �ut?
O Intanet O Uf �oknwed
O TV O Itie Enwen
Nso ke esinam keini ok �utde?
O Mmesis �os �op nsio iso mfep.O �Okp �os �on ud �on esinam nse ekpri.
O Mmesinenede nse nny �un nyomenwen.
273
KE INI ete ye eka fo �ekedade nte afo, mbon oro �ekesiyomdendise ndise ida
¯n �ekesisasa
¯na �eyom. Mf �in, etie nte ndise ida
¯n
akam oyom fi.¯
Nkaiferi emi edide isua 19 �od �oh �o ete: “Ndus �ukini, esidi ke nyoyom
¯nkp �o ke Intanet
`mm
ˆe ke ini nyomde
¯nkp �o
oro¯nkpamade ndidep
`mm
ˆe ke ini ndade Intanet nse ibatok �uk
oro nnyenede ke ba¯nk—ntise ndise ida
¯n �ow �or �o edi inikiet ini-
kiet!” Esit �ibe ntem ediwak ini. Ke nd �u¯n �ode kiet oro �ekenamde,
¯nkp �o nte uyen 9 ke otu uyen 10 emi �edude ke uf �ot isua 8 ye 16�eked �oh �o ke ima isidue ik �ut ndise ida
¯n ke Intanet, akpan akpan
ke ini inamde utomuf �ok!
Sia ndise ida¯n �ey �oh �ode kpukpru ebiet ntem, afo emekeme
ndib �up ete, ‘Ndi enye ene¯nede �odi �ok ntre?’ Ib �or �o edi ih! Ndise
ida¯n esesuene mme andinam ida
¯n oro �ok �or �o ye mme andise
enye, ndien enye esiwak ndinam mme owo �enam oburob �utido. Edi idi �ok esie ik �ureke ke oro.
Edise ndise ida¯n ekeme ndikabade mbumehe emi af �inade
owo eb �ighi. Ke uw �ut¯nkp �o, kere ba
¯na se ete kiet emi ekerede
Jeff eket �i¯nde. Okpos �ukedi emi edide isua 14 �ebe t �o
¯n �o enye
eketre ndise ndise ida¯n, enye �od �oh �o ete: “Ke
¯nwa
¯nwana ndi-
sio ekikere¯nkp �o
¯n
¯nkp �o emi kpukpru usen. Okpos �ukedi ud �o
¯n
emi mˆıs �o
¯nke ub �ok aba, enye ik �ureke of �uri of �uri. Os �uk �od �od �o
¯n
mi ndise ndise emi. Ke ns �uk nteti mme ndise oro¯nkesisede.
Ubaha-e nte mme¯nkpokod �ukke ut �o idi �ok afa
¯n oro. Ke nsonso
oro, ekesitie nte inyeneke se idi �okde ye ndise emi. Edi idaha-emi mmedifi �ok ke enye �odi �ok. Ndise ida
¯n esif �ina owo, esuene
mme andinam ye mme andise enye, ony �u¯n edi obukpo
¯nkp �o.
Inamke¯nkp �o
`mm
ˆe nso ke mbon oro �esimade oburob �ut ndise
emi �et �i¯n, id �uhe eti
¯nkp �o ndomo-
kiet oro ndise ida¯n ekemede ndi-
nam nn �o owo.”
Kere Ba¯na Mme Idaha
Oro Esik �utde Ndise Emi
Nso ke akpanam mbak udu-k �ut ndise ida
¯n idem ke ndudue?
274¯nkparawa owo �eb �up
Owo oro enyenedembumehe edise ndiseida
¯n ekpebe ndi �oi angel
eyo Noah oro �ekenyenedeebeub �ok ud �o
¯n ida
¯n.
—Genesis 6:2.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
Bem iso kere ba¯na mme idaha oro esinamde ok �ut ndise emi.
Nso idi mme idaha oro �esinamde ok �ut ndise emi? Kere ba¯na
mme uw �ut¯nkp �o emi:
Ndi ndus �uk ndit �o uf �oknwed mbufo �ekeme ndida e-mailmme fon nn �o fi ndise idan? Ke edide ntre, �okp �of �on �os �ohi ut �oetop oro efep; k
ˆukot mm �o.
Ke ini es �inde ndus �uk ik �o oyom nkp �o ke Intanet, ndi etoporo �od �oh �ode ok �ub �ode aka ebiet enwen esiw �or �o edi? Ndifi �ok keemi ekeme ndit �ibe ekeme ndinam fi �ofi �ok or �uk ik �o oro adadeoyom
¯nkp �o ke Intanet.
Ke idak emi, wet idaha ekededi oro akanamde ok �ut ndiseida
¯n.
ı..................................................................................................
..................................................................................................
Ndi enyene¯nkp �o ekededi oro akpanamde man os �uh �ode
ibat ini oro esiduede ok �ut`
mmˆe etetre ndisidue
¯nk �ut ndise emi?
Edieke edide ntre, wet se ekerede ndinam mi.
..................................................................................................
..................................................................................................
Edieke Edide Emenyenyene Mbumehe Edise Ndise Ida¯n
Ndidedue¯nk �ut ndise ida
¯n ene
¯nede okp �uh �ode ye ndiko-
koi nse ndise emi. Nso ke akpanam edieke �ot �o¯n �ode ndinyene
mbumehe edise ndise ida¯n? K
ˆudedei ukere ke idis �o
¯nke nditre
mbumehe emi. Ke uw �ut¯nkp �o, yak id �oh �o ke �eda ekpri tred uk �im
�of �o¯n �eb �op fi ub �ok mbiba. Emekeme ndik �ibi tred oro edieke
=“Ke ntre, �ewot mme ndido idem mbufo emi�edude ke is �o
¯n man �etre use, mbubiam ido,
�okp �os �o¯n ud �o
¯n ida
¯n, idi �ok ud �o
¯n, ye edis �in
es �it ke¯nkp �o owo, emi edide ukpono
ndem.”—Colossae 3:5.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Ntak emi mme¯nkpesehe ndise ida
¯n? 275
es �ikde ub �ok. Edi nso ikpet �ibe edieke �ekpedade tred oro �ewa¯n
fi ke ub �ok ediwak ini? Ndik �ibe mb �oh �o ikped �ighe ifia ub �ok kiet.Ukem oro ke edi ye mbon oro �esimade ndise ndise ida
¯n. Ada-
¯na nte mm �o �esede ndise ida
¯n, ntre
¯nko ke enye edine
¯nede
atap mm �o. Edieke edide emi et �ibe �on �o fi, nso ke akpanam man�ob �oh �o?
Fi �ok ke ndise idan enenede �odi �ok. Satan odomo ndidandise ida
¯n nsuene
¯nkp �o oro Jehovah akanamde ete mme owo
�ekpokpono. Ndifi �ok ke se ndise ida¯n esinamde edi emi aya-
nam ‘asua se idi �okde.’—Psalm97:10.
Kere bana ut �ip esie. Edisendise ida
¯n esibiat nd �o. Enye isi-
yakke �ekpono mbon oro �esio-de ke ndise emi isiny �u
¯n iyak-
ke �ekpono owo oro esede ndiseemi. Ntak edi oro Bible �od �oh �o-de ete: “Owo mbufi �ok ada ok �utafanik �o
¯n ndien ed �ibe.” (Mme
Owo emi esede ndiseida
¯n ediwak ini
idikemeke ndis �op ntrekpa nte owo emi
awa¯
nde tred ediwak inike ub �ok m
ˆıdikemeke
ndis �op ntat
276¯nkparawa owo �eb �up
Nam k �omputa fo okˆuyak
fi ok �ub �ode mme ikpeheIntanet oro afo ekemedendik �ut ndise ida
¯n.
¯Nko,
kˆuk �ub �ode etop ekededi
oro mˆufi �okke andin �o.
ITEM�
¯Nke 22:3) Ke idak emi, wet afanik �o
¯n kiet emi ekemede ndis �im
fi edieke enyenede mbumehe edise ndise ida¯n.
ı..................................................................................................
Biere se edinamde. Job emi ekedide eti owo �ok �od �oh �o ete:“Mmene
¯nede mbiere ke tutu amama ndisehe eyena
¯nwan tutu
idi �ok ud �o¯n edemede mi.” (Job 31:1, Today’s English Version)
Se itienede mi �edi ndus �uk ke otu ‘ubiere’ oro afo ekemede ndi-nam:
Ndidaha Intanet nnam nkp �o ke ini ndude ikp �on ke uf �ok.
Ny �os �os �op mmen etop ye ndise emi �ow �or �ode edi ke idem-esie mfep nny �un nkp �on ikpehe Intanet emi �ew �utde ndise idaninwan-inwan.
Nyasian akwa owo emi mmade edieke mfiakde nse ndiseemi.
Ndi �om �ofi �ok¯nkp �o kiet
`mm
ˆe iba e
¯nwen emi �ekemede ndi-
¯nwam fi nte os �uk odomode nditre edise ndise ida
¯n? Edieke
edide ntre, wet mme¯nkp �o oro mi.............................................
..................................................................................................
..................................................................................................
S �in nkp �o emi ke akam. Andiwet psalm ama ekpe Jeho-vah ub �ok ete: “Nam eny �in mi �ow �o
¯n �ode �okp �o
¯n ndik �ut obukpo
Mbak ndidedue nk �ut ndise idan, sendinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
¯nkp �o.” (Psalm 119:37) Jehovah Abasi oyom fi etre ndise ndiseemi, ndien enye ekeme ndin �o fi ukeme man anam se inende!—Philippi 4:13.
Sian owo enwen. Ndimek owo emi ekemede ndisian¯nkp �o
emi edi akpan us �u¯n emi ekemede nditre idi �ok edu emi. (Mme¯
Nke 17:17) Ke idak emi, wet eny �i¯n akwa owo emi afo edimade
ndineme¯nkp �o emi nn �o.
ı..............................................................................................
Fi �ok ete ke emekeme ndikan ke e¯nwan emi a
¯nwanade ndi-
tre edise ndise ida¯n mi. Ke ndit �im nt �i
¯n, ini ekededi oro m
ˆusehe
ndise emi okpos �ukedi �od �o¯nde fi ndise, �ow �or �o amakan ke ndu-
s �uk udomo. B �o¯n akam n �o Jehovah ini ekededi oro akande,
ny �u¯n k �om enye ke ukeme oro enye �on �ode fi. Ti kpukpru ini ete
ke ini ekededi oro mˆusehe akama-afanik �o
¯n ndise emi, �ow �or �o
amanam Jehovah adat es �it!—Mme¯
Nke 27:11.
‘‘ Mbemiso nkekpepde Bible, mma nsinenedenda ke ekperede ndidi kpukpru nkp �os �on ib �ok.Edi ke otu kpukpru mbumehe oro nkenyenede,enye oro �ok �os �onde mi akan nditre ekedi ndiseidan. Mıkped �ighe emi Jehovah anwamde mi,nkpekemeke nditre idi �ok mbumehe emi.
’’—Jeff
278¯nkparawa owo �eb �up
˘ Didie ke ndise ida¯n esuene
¯nkp �o emi
�ekpekponode-kpono?
˘ Didie ke akpa¯nwam eyenuka emi
esimade ndise ndise ida¯n?
AFO EKERE DIDIE?
Siak edinam ini ndu �okodudu emi amade akan,ny �un t �in ntak emi amade enye ntre.
Yak id �oh �o ke oyom ndin �o ekpri eyenuka item mbana ntakemi enye m
ˆıkpayakke edinam ini ndu �okodudu adia enye
idem. Nso ke ekpet �in?
se nwetde nn �im8MMEEDINAMININDU �OKODUDU
ı
279
Ibuot 34 es �im 38 �eye¯nwam fi �ofi �ok nte eke-
mede ndis �o¯n idem ke
¯nka
¯n eke spirit, nte okpodu-
de uwem nte Bible etemede, ye nte ekpebierede seedinamde ke ini iso man odu eti uwem.
9¯
NK �ORI EKESPIRITFO
Ewe ke otu emi esis �on fi akan?
O Ndikpep BibleO Ndib �on akam nn �o Jehovah Abasi kpukpru iniO Ndit �in se nn �imde ke akpanik �o nn �o mbon enwen
(akpan akpan mme uke mi)O Ndifi �ok uf �on edidu uwem nte Bible etemede
Ke idak emi, wet se aduakde ndinam mbanankp �o oro esis �onde fi mi.
................................................................................
ı
281
34
Ntak emi¯nkpodude uwem
nte Bible etemede?
Afo odu ke itie unyamudia ke adia udia uwemeyoye ndit �oiban iba ke uf �oknwed mbufo, etise akparawakiet emi edide obufa eyen uf �oknwed mbufo od �uk edi.Akpa eyenanwan �od �oh �o fi ete: “ �Om �odi �on �o ke Brett
enenede ama fi? Nte enye esisede fi anam nt �in ntre.Kpukpru ini, eny �in akparawa emi esiw �uh �o fi ke idem!”
�Oy �oh �o eyenanwan iba es �in fi inua ke ut �on ete: “Ndi�om �ofi �ok ke enye inyeneke ufan anwan kana?”Afo ama ekekere ntre, sia usen eken Brett ama okot
NDI akanam �esak fi ke ntak emi odomode ndidu uwem nte Bi-ble etemede? Edieke edide ntre, anaedi emekere ke enyene seitakde fi. Se eyena
¯nwan kiet emi ekerede Deborah ekekerede
edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Eketie mi nte ke ndidu uwem nte Bi-ble etemede etie ukpan ukpan akaha. Ama esid �o
¯n mi nditiene
mme ufan mi ke uf �ok¯nwed ndu uwem nnam-se-mmade.”
Se Ikemede Nditat Fi Eny �inId �ighe tutu
¯nkp �o etet �ibe �on �o fi ndien afo ada idem ifi �ok. Ke
ndit �im nt �i¯n, �of �on ikpep
¯nkp �o ito ndudue mbon e
¯nwen, Ik �o
Abasi ony �u¯n eteme ete inam ntre, nte Asaph andiwet psalm
akanamde. Enyene ini emi enye ekekerede ke ndidu uwemnte Abasi etemede etie ukpan ukpan akaha. Edi enye ndik �utse iket �ibede in �o mbon oro �ekekp �o
¯nde us �u
¯n Abasi ama atat
enye eny �in. Nte ini akade, Asaph ama edifi �ok ke mm �o �ekesa-¯na ke “mf �ofi �on �o ebiet.”—Psalm 73:18.
fi us �or �o ke edem mm �o. Kpa ye oro mukukaha, okos �uk eke-kere se ikpeket �ibede edieke akpakakade.Nte os �uk ekerede nkp �o emi, akpa eyenanwan es �ibe od �uk,
ete:“Abiak mi sia mmenyenyene owo.
¯Nkpakam mma ndidi
ufan Brett.”Ekem enye ese fi ke nkpaidem. �Om �of �ofi �ok se enye oyom-
de ndit �in.Enye ob �up fi ete: “Yak kana ise, ntak emi munyeneke
ufan erenowo?”Afo usumaha mb �ume oro! Im �ofi �ok ke akpama
ndinyene ufan erenowo. Edi �ed �od �oh �o fi ke �of �on ebet tutuafo ebene idem ndid �o nd �o mbemiso �ot �on �ode uyomima.Mıkped �ighe-e . . .
�Oy �oh �o eyenanwan iba es �ibe od �uk, ony �un ob �up ete: “Ndiido ukpono mbufo edi ntak?”Afo ekere ete: ‘Enye anam didie �ofi �ok se nkerede?’Enye asak fi ete: “Kpukpru nkp �o fo os �uk edi Bible, Bible,
Bible. Ebebet ndiw �or �o nkadia uwem ekpri?”
Ntak emi¯nkpodude uwem nte Bible etemede? 283
Mbak udunam ukem ndudue oro, kere ba¯na se mme uyen
emi �eketrede ndidu uwem nte Bible etemede ke ndus �uk ini,�ekeny �u
¯n �enamde ida
¯n mbemiso nd �o, �et �i
¯nde.
˘ Nso ikanam ekere ony �un anam se akanamde oro?
Deborah: “Ke ini¯nkodude ke uf �ok
¯nwed, mma nsik �ut mme
owo �enyenede ufan irenowo`
mmˆe iban, ndien ekesitie nte
mm �o �ekop inemes �it. Ke ini¯nkodude ye mm �o
¯nk �ut nte mm �o
�efatde �eny �u¯n �et �imde kiet eken inua, ama esid �o
¯n mi nditie-
ne nnam, edi¯nkenyeneke owo. Mma nsine
¯nede
¯nkere mba-
¯na akparawa kiet oro
¯nkamade.
Ndien ama esine¯nede �od �o
¯n mi
ndidu ye enye.”Mike: “Mma nsikot
¯nwed
nny �u¯n nse mme edinam TV oro
�esinamde ida¯n etie nte edi et �ip-
atua. Nneme oro¯nkesinyene-
de ye mme ufan mi mba¯na ida
¯n
ama esinam ida¯n ene
¯nede �od �o
¯n
mi. Ekem ke ini ndude ikp �o¯n ye
¯nwan, mma nsikere ke imekeme ndifi �o
¯n �o kiet eken, ekem itre
ini ekededi, owo inamke ida¯n.”
Andrew: “Mma nsima ndise ndise ida¯n ke Intanet nny �u
¯n
nt �o¯n �o ndi
¯nw �o
¯n
¯nkp �os �o
¯n mm �in. Ekem, nsisa
¯na ye mme uyen
emi mˆıd �uhe uwem nte Bible etemede
¯nka us �or �o.”
Tracy: “Mma mfi �ok ke if �onke owo anam ida¯n mbemiso
�od �ode nd �o, edi¯nkasuaha edinam oro.
¯Nkaduakke ndinam
ida¯n mbemiso nd �ode nd �o, edi se ik �od �o
¯nde mi ama akan mi
ub �ok. Es �it ikobiomke mi iba¯na se
¯nkanamde ini oro.”
˘ Ndi ut �o uwem oro ama anam okop inemes �it?
Deborah: “Ke nsonso oro, eketie nte¯nw �or �o ke uf �un, mma
nny �u¯n
¯nkop inemes �it nte ke mmetiene nd �uk otu. Edi inemes �it
oro ikeb �ighike. Mma nt �o¯n �o ndikere ke ndi oburob �ut owo, es �it
ama amia mi ufen, uwem ony �u¯n odorode mi. Mma ntua
¯nkp �o-
fi �ok etieti ke emi¯nk �ofi �okde erenowo ke ini mmend �oh �o ebe.”
284¯nkparawa owo �eb �up
Emekeme ndida ataesis �it ini mbiat itieebuana fo ye Jehovah, ediekeme ndida fi ediwakisua mbemiso afiakde ediufan Jehovah.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
Andrew: “Ikesis �o¯nke mi aba ndinam ndi �oi
¯nkp �o oro �eke-
d �o¯nde mi. Edi es �it ama esine
¯nede obiom mi
¯nkony �u
¯n
¯nkopke
inemes �it mba¯na se
¯nkanamde.”
Tracy: “Mma nda oburob �ut ido mbiat ini uyen mi.¯
Nkekereke ami ye ufan erenowo oro
¯nkenyenede iyokop inem uwem,
edi nny �in ikokopke. Utu ke oro, se nny �in ikanamde ama anamikop ubiak, ikayakke ikop inemes �it, ama esiny �u
¯n anam es �it
�odu �o nny �in. Mma nsina ke bed ediwak okoneyo¯nwek eyet,
ntua ubaha nte¯nkpakanamde se Jehovah amade.”
Mike: “Uwem ama odorode mi. Mma ndomo ndinam nte¯nkwe mf �ina oro edinam mi akadade �os �ok mbon e
¯nwen, edi
¯nkekemeke. Ama abiak mi ndifi �ok ke inemes �it oro
¯nkoyomde
ama �on �o mbon e¯nwen unan ke es �it.”
˘ Nso item ke �okp �on �o mme uyen oro �ekerede ke nteBible etemede ete �edu uwem etie ukpan ukpan akaha?
Tracy: “Du uwem nte Jehovah etemede ny �u¯n d �uk nsa
¯na
ye mbon oro �enamde ukem oro. Se idinamde okop inemes �itedi oro.”
Deborah: “Se afo anamdeibeheke fi kp �ot. Ebehe mbone
¯nwen. Ndien edieke es �inde
item Abasi, �oy �on �o idemfo unan.”Andrew: “Ke ini
¯nkp �o m
ˆıt �ibe-
ke in �o fi, emekeme ndikere kente mme ufan fo �edude uwemanam mm �o �ekop inem uwem.Emekeme ndikpebe us �u
¯nuwem
mm �o. Ntre, da eti ibuot mek
‘‘ Ubiak oro afo okopde ke ini �et �un �ode fi kentak idi �oknkp �o oro akanamde ikponke nteubiak oro okopde ke ini odomode ndid �ipidi �oknkp �o fo.
’’—Donna
Ntak emi¯nkpodude uwem nte Bible etemede? 285
Kere nte akpanamdeekpri eyenuka ok �ut ke�of �on owo odu uwemnte Bible etemede. Ndit �i
¯n
se afo en �imde ke akpan-ik �o nn �o mbon e
¯nwen edi
ata eti us �u¯n ndinam mm �o
�es �o¯n �o �edu fi ke es �it.
ITEM �
mme ufan fo. Bu �ot idemfo ye Jehovah, ndien udunamke¯nkp �o
emi edituade¯nkp �ofi �ok.”
Mike: “Uku ye eti ubieres �it �es �ine ke otu mme �os �o¯nurua
¯nkp �o oro Jehovah �on �ode fi. Edieke �odu �okde mme en �o emi kentak emi m
ˆukemeke ndim �um idem
¯nkama, �ow �or �o �om �os �u-
h �ode idemfo itie. Neme se if �inade fi ye ete ye eka fo`
mmˆe
ikp �o owo e¯nwen. Edieke anamde
¯nkp �o oro m
ˆıf �onke, s �os �op t �i
¯n
ny �u¯n ne
¯nede se ikwa
¯nade. Edieke odude uwem nte Jehovah
etemede, afo eyenyene ata emem.”
Ndi Item Bible �Etie UkpanUkpan
`Mm
ˆe �Ekpekpeme Owo?
Jehovah edi “Abasi inemes �it,” ndien enye oyom fi okopinemes �it
¯nko. (1 Timothy 1:11; Ecclesiastes 11:9) Mme item
=“Ami Jehovah, ndi Abasi fo, Enye emi ekpepde
fi man afo �ob �o uf �on.”—Isaiah 48:17.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Man mfi �ok ntak emi �of �onde ndidu uwemnte Bible etemede,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Edieke �od �onde mi ndidu uwemnte mbon ererimbot emi,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
Uwem imemke ye Asaph. Enye ok �ut ntekpukpru mbon oro �edude �ekanade enye �ebiatdeibet Abasi, edi etie nte owo in �oh �o mm �o ufen! Emianam Asaph ekere
`mm
ˆe uf �on odu im �o ndis �uk
¯nka iso
nnam se inemde Abasi es �it. Enye �od �oh �o ete: “Keakpanik �o edi ke ikp
ˆıkpu ke nnam es �it mi asana nny �u
¯n
nyet ub �ok mi ndiw �ut ke nduehe.” Edi ke Asaph amaekenenede etie ekere ¯
nkp �o emi, enye okp �uh �o ekikere.Enye edik �ut ke inemes �it ekededi oro ndi �oi owo �ekopdeisib �ighike. Nso ubiere ke Asaph es �im? Enye �okw �o ikw �o�on �o Jehovah ony �u
¯n �od �oh �o ete: “Baba owo e
¯nwen ke
is �o¯n . . . inemke mi es �it nte afo.”—Psalm 73:3, 13,
16, 25, 27.
Ekeme ndidi emesikere ndus �uk ini`
mmˆe uf �on odu
ndidu uwem nte Abasi etemede. Edi nam nte Asaph;k
ˆuse
¯nkp �o emi eny �on eny �on. Kere ba
¯na nte
¯nkp �o etiede
ye mbon oro mˆın �imke ibet Jehovah. Ndi mm �o �enenede
�enyene emem? Ndi mm �o �enyene inemes �it emi mbonoro �enamde akpanik �o �en �o Abasi m
ˆınyeneke? Ke ama
eket �im ekere¯nkp �o emi, ey �ighe id �uhe ke afo eyet �i
¯n se
Asaph eket �i¯nde ete: “ �Of �on mi ndisana nkpere Abasi.”
—Psalm 73:28.
OWO EMI EKPEKPEBEDE
Asaph
287
oro �edude ke Bible �edi ke uf �on fo. Edi akpanik �o ke emekemendikere ke mm �o etie ukpan ukpan �ekaha. Edi ke ndit �im nt �i
¯n,
item Bible �etie nte¯nkpaha emi afo esidade akpaha idemfo
adian ke¯nkp �oitie ubomis �o
¯n; enye ekpekpeme fi.
Ke akpanik �o, emekeme ndiberi edem ke Bible. Ediekeemekde ndidu uwem nte Bible etemede, ayanam Jehovahokop inemes �it oyony �u
¯n �ob �o uf �on.—Isaiah 48:17.
Mme itemBible ikpanke fi
ndikop inemes�it;mm �o �ekam
�ekpekpeme fi
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Afo emekeme ndidi ufan Abasi.Se nte ekemede ndinam emi.
288¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi owo mˆıkpabiatke ibet Abasi ib �o ut �ip
mbemiso adade idem ifi �ok?
˘ Nso ke ekpep oto se Deborah, Mike, Andrew, yeTracy �et �i
¯nde?
˘ Ntak emi ndus �uk owo �ekemede ndikere ke itemBible etie ukpan ukpan akaha, edi ntak emi ekikeremm �o m
ˆınenke?
AFO EKERE DIDIE?
35
Didie ke¯nkeme ndidiufan Abasi?
¯Nkp �o mm �oneyet akanam Jeremy �ofi �ok ke �of �on owo
ndidi ufan Abasi. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini nkedideisua 12, ete mi ama �okp �on nny �in. Mma nna ke bedokoneyo kiet mb �on akam nn �o Jehovah, nkpe enyeub �ok nte anam ete mi afiak �ony �on edi.”Jeremy ama �ot �on �o ndikot Bible esie ke ini nnan-
eny �in emi. Ke ini enye okokotde edis �im Psalm 10:14, itienwed oro ama enenede ot �uk enye. Ufanik �ooro et �in ntem abana Jehovah: “Owo nkp �onnam, kpaeyenakpa, ayak idemesie es �in fi ke ub �ok. Afo amaka-bade edi andinwam enye.” Jeremy �od �oh �o ete:“Eketie mi nte Jehovah et �in ik �o oro �on �o mi ony �unanam mi mfi �ok ke im �o idi andinwam mi; im �o idi Etemi. Ewe ete ke nkpenyene emi �okp �of �onde akanenye?”
289
EDIDE se iket �ibede in �o Jeremy et �ibe �on �o fi`
mmˆe it �ibeke,
Bible ow �ut ke Jehovah oyom fi edi ufan im �o. Ke ndit �imnt �i
¯n, Bible �od �oh �o ete: “ �Esa
¯na �ekpere Abasi, ndien enye
ayasa¯na ekpere mbufo.” (James 4:8) Kere ba
¯na se ik �o oro
�ow �or �ode: Okpos �ukedi emi afo mˆukemeke ndik �ut Abasi
—enye mˆıny �u
¯n id �ighe
¯nka fo ke us �u
¯n ndomokiet—Jeho-
vah Abasi �od �oh �o fi edi ufan im �o!Edi oyoyom anam
¯nkp �o man edi ufan Abasi. Ke uw �ut-
¯nkp �o: Edieke �ot �ode flawa ke uf �ok mbufo, �om �ofi �ok ke fla-wa isik �orike ke idemesie. Ana �odu �ok mm �o
¯n kpukpru
ini ony �u¯n en �im enye ke ebiet
emi �of �onde man �ok �ori. Ukemoro ke oyom anam
¯nkp �o man
edi ufan Abasi. Nso ke oyomanam man aka iso edi ufanAbasi?
Oyom Ekpep Bible
Man owo iba �eka iso�edi ufan, oyom mm �o �esinyene
nneme �eny �u¯n �ekpa
¯n ut �o
¯n ke ini kiet eken et �i
¯nde ik �o. Kpa-
s �uk ntre ke edi ye ndinam ufan ye Abasi. Ndisikot nny �u¯n
Kpa nte oyomde anam¯nkp �o man flawa �ok �ori,oyom anam
¯nkp �o man
itie ufan fo ye Abasi�of �on
290
Afo ndikot¯nwed emi
nny �u¯n nnam item Bible
oro �edude ke es �it �ew �utke Jehovah ene
¯nede
ekere aba¯na fi.—John
6:44.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
¯nkpep Bible ayanam ikop se Abasi enyenede ndisiannny �in.—Psalm 1:2, 3.
Ekeme ndidi afo usune¯nekede uma ndikpep
¯nkp �o.
Ediwak owo �esida ini mm �o�ese TV, �ebre mbre, m
ˆıd �ighe
�eka �ekese mme ufan mm �outu ke ndikpep
¯nkp �o. Edi edi-
eke oyomde ndidi ufan Abasi,ana anam se enye �od �oh �ode fianam. Oyom akpa
¯n ut �o
¯n �on �o
enye ke ndikpep Ik �o esie.
Edi kˆuyak emi af �ina fi. Ndikpep Bible inyeneke nditie
nte akwa mbiomo. Ndikpep Bible ekeme ndinem fi idem�ekpededi usune
¯nekede uma ndikpep
¯nkp �o. Akpa
¯nkp �o
emi enyenede ndinam edi ndisio ini nn �im man esida ekpepBible. Eyena
¯nwan kiet emi ekerede Lais �od �oh �o ete: “Mme-
nyene ini emi nsikpepde Bible. Akpa¯nkp �o emi nsinam-
de ke usenub �ok esidi ndikot ibuot kiet ke Bible.” Mariaemi edide isua 15 ony �u
¯n enyene ini esie. Enye �od �oh �o ete:
“Mmesikot Bible ekpri kpukpru okoneyo mbemiso nd �ukdeidap.”
Se ekebe emi odude ke page 292 man �ofi �ok nte �okp �o-t �o
¯n �ode ndikpep Bible ke idemfo. Ke idak emi, wet ini emi
afo edikemede ndida¯nkp �o nte minit 30
¯nkpep Ik �o Abasi.
ı..................................................................................................
Akpa¯nkp �o edi ndidiomi ini. Ke ama �ok �ot �o
¯n �o ndikpep
‘‘ Ke ini nkedide eyen �ow �on, mma nsit �in nkp �o kietmfiak nt �in ke akam mi. Idahaemi, mmesidomondib �on akam mbana nti ye ndi �oi nkp �o oro �eket �ibedeke usen kiet kiet. Sia nsio nsio nkp �o �esit �ibede keusen ke usen, emi esinwam mi ntre ndit �in nkp �o kietmfiak nt �in.
’’—Eve
Didie ke¯nkeme ndidi ufan Abasi? 291
Edieke okotde page itionke Bible kpukpru usen,afo oyokot enye ok �ure ke¯nkp �o nte isua kiet.
ITEM �
1. Mek mb �uk Bible oro akpamade ndikot. B �o¯n akam
be¯ne eti ibuot man se okotde a
¯nwa
¯na fi.
2. T �i¯n eny �in kot mb �uk oro. K
ˆukot it �ok it �ok. Domo
ndik �ut se afo okotde ke eny �in ikike. Domo ndik �utse �enamde, ndikop se mme owo ke mb �uk oro�et �i
¯nde, kop nte ebiet oro �ofu �o
¯nde, tabi udia
oro �etemde do, ny �u¯n nnam mme
¯nkp �o eken.
Domo ndikere mba¯na se �enamde ke mb �uk
oro!
3. Kere ba¯na se os �uk okotde oro. B �up
idemfo mme ut �o mb �ume nte:
˘ Ntak emi Jehovah akayakde �ewetmb �uk emi �es �in ke Ik �o esie?˘ Ke mb �uk oro, mmanieke nkpekpebe, mmanie kemmenkpekpebeke?˘ Nso ke nkeme ndikpep nto senkotde emi?˘ Nso ke mb �uk emi ekpep miabana Jehovah ye nte enyeesinamde nkp �o?
4. B �o¯n ibio ibio akam n �o Je-
hovah. Sian enye se afo ekpep-de ke ukpep
¯nkp �o Bible oro ye
nte aduakde ndida se ekpepdens �in ke edinam. K �om Jehovahkpukpru ini ke en �o emi enye�on �ode fi, oro edi, Ik �o esie,kpa Edisana Bible!
d �u¯n �ode Bible fo
“Ik �o fo edi utuenika¯
n ukot mi,ye u
¯nwana us �u
¯n mi.”
—Psalm 119:105.
Bible, afo eyedik �ut ete ke Bible imemke utom ndikot ntre.Afo emekeme ndiny �ime ye se Jezreel emi edide isua 11et �i
¯nde. Enye et �i
¯n i
¯nwa
¯n-i
¯nwa
¯n ete: “Ndus �uk itie ke Bi-
ble isis �opke i¯nwa
¯na owo isiny �u
¯n ine
¯nekede inem.” Edieke
etiede fi ntre ke idem, kˆuyak idem emem fi. Da kpukpru ini
emi ekpepde Bible nte ke akpa¯n ut �o
¯n �on �o edima ufan fo,
Jehovah Abasi. Ke akpatre, ayama oyony �u¯n �ob �o uf �on oto
edikpep Bible etiene nte es �inde ukeme ekpep enye!
Oyom �Ob �o¯n Akam
Akam ke isida it �i¯n ik �o in �o Abasi. Kere ut �o ut �ibe ut �ibe
en �o emi akam edide! Afo emekeme ndit �i¯n ik �o nn �o Jehovah
Abasi ini ekededi. Enye esikpa¯n ut �o
¯n kpukpru ini. Akan
oro, enye oyom ndikop se afo enyenede ndit �i¯n. Ntak edi
oro Bible �od �oh �ode ete: “Ke kpukpru¯
nkp �o �eda akam ye¯nkpeub �ok �ok �or �o ye ek �om �ebe
¯ne Abasi se mbufo �eyomde.”
—Philippi 4:6.Nte itie
¯Nwed Abasi oro ow �utde, odu ediwak
¯nkp �o emi
afo ekemede ndisian Jehovah. Emi ekeme ndis �ine mmemf �ina emi afo enyenede ye mme
¯nkp �o emi et �imerede fi
es �it. Emekeme ndik �om enye¯nko ke nti
¯nkp �o emi enye
anamde �on �o fi. Mm �o¯n �o ndi usuk �omke mme ufan fo ke nti
¯nkp �o oro mm �o �enamde �en �o fi? Emekeme ndik �om Jehovah¯nko; enye akam anam akan se ufan ekededi ekemede ndi-nam nn �o fi.—Psalm 106:1.
Ke idak emi, wet ndus �uk¯nkp �o emi �enamde fi �ok �om Je-
hovah.ı ..................................................................................
..................................................................................................
..................................................................................................
=“Mm �o oro �ekerede �eba
¯na unana mm �o
ke¯nka
¯n eke spirit �ekop inemes �it.”
—Matthew 5:3.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �OKOT
¯NKP �O EFEN EFEN BA
¯NA IBUOTIK �O
EMI KE IBUOT 38 YE 39 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 38 YE 39 KE EBOHO 1293
Edi akpanik �o ke odu mme¯nkp �o emi �esif �inade
fi �esiny �u¯n �et �imerede fi es �it ke ini ke ini. Psalm 55:22
�od �oh �o ete: “Top mbiomo fo n �o Jehovah, ndien enye �oy �o-s �o
¯n �o fi idem. Tutu amama enye idiyakke edinen owo ese-
hede.”
294¯nkparawa owo �eb �up
Ndi usunyeneke ini ub �o¯n
akam? Ndi usunyenekeini ukpep Bible? Mf �inaedi se afo adade keakpan
¯nkp �o.
Domo ndinam emi ise: Ta¯n ediwak ikp �o itiat d �o
¯n ke
b �oket. D �o¯n ntan ke b �oket oro tutu �oy �oh �o es �im inua. Itiat ye
ntan �ey �oh �o b �oket oro.
Idahaemi¯nwa
¯na ntan ye itiat oro, edi k
ˆudu �o
¯n �o mm �o.
Fiak domo edinam ke us �u¯n efen ise: Bem iso d �o
¯n ntan oro
ke b �oket oro ndien domo ndid �o¯n kpukpru itiat oro ke b �oket
oro. Omok �ut ke ufa¯n ikemke kpukpru itiat oro! Edi ntre koro
isa¯n enye emi afo ekebem iso �od �o
¯n ntan.
Nso ke ekeme ndikpep nto emi? Bible �od �oh �o ete:“[ �Ed �u
¯n �ode] �efi �ok se idide akpan
¯nkp �o ikan.” (Philippi 1:10)
Edieke ayakde¯nkpri
¯nkp �o nte un �o idem ndu �okodudu edi
ebeiso¯nkp �o ke uwem fo, udunyeneke ini un �o mme akpan
¯nkp �o ke uwem fo, oro edi, mme
¯nkp �o eke spirit. Edi edieke
anamde item Bible emi, oyok �ut ke eyenyene ini ndinam¯nkp �o Abasi oyony �u
¯n enyene ini ndida
¯nkop inem uwem.
Etiene se ebemde iso es �in ke b �oket fo!
bem iso namakpan
¯nkp �o
Ke idak emi, wet¯nkp �o emi af �inade fi, emi akpamade
ndis �in ke akam fo.
ı ..................................................................................................
..................................................................................................
�Okp �okp �o Ifi �ok¯nkp �ont �ibe
Enyene¯nkp �o efen emi m
ˆınaha of �umi ke ini anamde ufan
ye Abasi. David, andiwet Psalm, �ok �od �oh �o ete: “ �Etabi �eny �u¯n
�ese nte Jehovah �of �onde.” (Psalm 34:8) David ekewet Psalm�oy �oh �o 34 esis �it ini ke enye ama �ok �ob �oh �o enyene-nd �ik afan-ik �o
¯n. Enye ekefehe man �ob �oh �o Edidem Saul emi okoyom-
de ndiwot enye—it �ok emi ke idemesie iked �ighe ekpri afan-ik �o
¯n. Edi akana enye efehe eked �ibe ke otu mbon Philistia
emi �ekedide mme asua esie. Ke ini �ekeyomde ndiwot David,enye ama ada mbufi �ok anam nte ibuot im �o if �onke, ndienoro ama anam enye �ob �oh �o.—1 Samuel 21:10-15.
David ikekereke ke ifi �ok im �o akanam im �o ib �oh �o. Utuke oro, enye �ok �od �oh �o ke Jehovah akanya
¯na im �o. Ke
psalm oro ikebemde iso isiak, enye ekewet ete: “Ami¯nko-
b �up Jehovah, ndien enye �ob �or �o mi, enye ony �u¯n anya
¯na mi
Man nnenede mb �o uf �on nto �okp �okp �o ukpepnkp �o Bible,se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Man nkeme ndisib �on akam kpukpru ini, se ndinamde edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
.................................................................................................................................
.................................................................................................................................
se ndinamde
ı
osio ke kpukpru¯nkp �o emi �es �inde mi nd �ik.” (Psalm 34:4)
�Okp �okp �o ifi �ok¯
nkp �ont �ibe emi akanam David �od �oh �o mbone
¯nwen ete “ �etabi �eny �u
¯n �ese nte Jehovah �of �onde.”�
Ndi emeti¯nkp �o kiet emi eket �ibede �on �o fi emi ow �utde
ke Jehovah ekere aba¯na fi? Edieke etide, wet ke idak emi.
Fi �ok ete: Se oyomde ndiwet mba¯na inyeneke ndidi akwa
¯nkp �o. Domo ndikere mba
¯na
¯nkpri edidi �o
¯n Abasi emi afo
�ob �ode kpukpru usen, emi �ekemede ndida mfefere mfefere.
ı ..................................................................................................
..................................................................................................
Ekeme ndidi ete ye eka fo �ema �ekpep fi Bible. Ediekeedide ntre, akwa edidi �o
¯n edi oro. Kpa ye oro, oyom afo
enyene �okp �okp �o itie ufan ye Abasi. Edieke mˆunyeneke ka-
¯na, emekeme ndida se �enemede ke ibuot emi nt �o
¯n �o. Jeho-
vah �oy �odi �o¯n ukeme fo. Bible �od �oh �o ete: “ �Eka iso �ebe
¯ne,
ndien �eyen �o mbufo; �eka iso �eyom, ndien mbufo �eyek �ut.”—Matthew 7:7.
� Ndus �uk Bible �ekabade ik �o oro “ �etabi �eny �u¯n �ese” nte “d �u
¯n �ode se ke idemfo” ye
“ama et �ibe �on �o fi afo �oy �ofi �ok.”—Contemporary English Version, ye The Bible inBasic English.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi esis �o¯n fi ndit �i
¯n
¯nkp �o nn �o mbon
e¯nwen mba
¯na Abasi? Kpep nte ekemede ndit �i
¯n se afo en �imde
ke akpanik �o nn �o mbon e¯nwen.
296¯nkparawa owo �eb �up
˘ Didie ke afo ekeme ndinam ukpep¯nkp �o
Bible fo ene¯nede enem fi?
˘ Ntak emi Jehovah oyomde ndikpa¯n ut �o
¯n
nn �o akam mme anana-mf �onmma owo?
˘ Didie ke afo ekeme ndib �o¯n akam �of �o
¯n
akan nte ekesib �o¯nde?
AFO EKERE DIDIE?
36
Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok
se nn�imde mba¯na Abasi?
Nso ikeme ndikpan fi ndit �inse afo en �imde ke akpanik �onn �o eyen uf �oknwed mbufo?
ıO Nnenekede mfi �ok BibleO Mbak mme owo �edisak miO Mfi �okke nte nkp �ot �on �ode nneme
Ewe us �un unyene nnemeesinenede emem fi ndida
nt �in se en �imde keakpanik �o?
O Ndinyene nneme ye eyenuf �oknwed kiet kiet
O Ndit �in ik �o ke iso mbon ubetukpepnkp �o nny �in
O Ndiwet se nkpepde ke Bible keutom uf �oknwed oro �en �ode mi
Wet eny �in eyen uf �oknwedmbufo emi ekerede ke
akpama ndikop nneme Bi-ble edieke ekpekemede
ndit �on �o nneme. ..............................................
ANAEDI ndit �o uf �ok¯nwed mbufo isimaha ndineme
¯nkp �o mba-
¯na Abasi. Edieke �ot �o
¯n �ode nneme ekededi—edide aba
¯na mbre
mbuba, �of �o¯n,
`mm
ˆe aba
¯na iren ye iban—kpukpru owo �eyed �o
¯n
uyo �eneme. Edi ededei asiak Abasi ke nneme oro, mme owoidisioroke uyo aba.
Emi iw �or �oke ke mme uke fo in �imke Abasi ke akpanik �o;ediwak mm �o �en �im. Edi b �ut isiyakke ndus �uk mm �o �eneme
¯nkp �o
�eba¯na Abasi. Mm �o ekeme ndid �oh �o ke ut �o nneme oro isi-
nemke.
Nso Kaba¯na Fi?
Edieke edide emesime¯ne ndineme nneme ye ndit �o uf �ok-
¯nwed mbufo mba
¯na Abasi, a
¯nwa
¯na nny �in se inamde eme-
¯ne. Id �uhe owo oro akpamade �es �on im �o, id �ighe nditet �i
¯n eke
akpamade �esak im �o! Ndi �ekeme ndis �on fi`
mmˆe ndisak fi edi-
eke et �i¯nde se en �imde ke akpanik �o �on �o mbon e
¯nwen? �Eke-
me. Edi mme uke fo �ekeme ndinam idem akpa fi. Ediwakmm �o ke �enam nd �u
¯n �ode �eyom ib �or �o ke mme ut �o mb �ume nte:
Nso idit �ibe in �o ererimbot emi?ye Ntak emi ererimbot �oy �oh �o-de ye afanik �o
¯n ntem-e? Etie
nte mme uke fo �ekpekam �emandineme
¯nkp �o emi ye owo emi
edide ub �ok¯nka mm �o akan ndi-
neme ye akwa owo.Kpa ye oro, ekeme
ndine¯nede ns �o
¯n fi ndi-
t �i¯n
¯nkp �o mba
¯na ido ukpo-
no fo ye mme uke fo. Edi ina-
Ukem nte ndibre ndidoikw �o, ndit �i
¯n se afo en�imde ke
akpanik �o nn �o mbon e¯
nwenoyom us �o—nte es �inde idem
ekpep, ntre ke edifi �ok
ha ememen obiom ke ibuot, iny �u¯n inaha et �imede es �it ekere
`mm
ˆe idinam didie it �i
¯n ata nnennen se akpanade et �i
¯n. Ndi-
t �i¯n se en �imde ke akpanik �o nn �o mbon e
¯nwen ekeme nditie
nte ndibre ndido ikw �o. Ekeme ndis �o¯n ke nsonso oro. Edi �oy �o-
fi �ok ndibre edieke es �inde idem ekpep, ndien ukeme oro es �indeiditakke-tak. Edi didie ke �okp �ot �o
¯n �o nneme ye owo?
�Okp �of �on �ot �o¯n �o ye
¯nkp �o oro m
ˆıs �o
¯nke ndifi �ok. Ke uw �ut-
¯nkp �o, ke ini ndit �o uf �ok
¯nwed mbufo �enemede se it �ibede ke ndo-
ndo emi, emekeme ndisian mm �o se¯
Nwed Abasi et �i¯nde aba
¯na
se it �ibede oro. Mˆıd �ighe, emekeme ndit �o
¯n �o nneme ye owo kiet
kp �ot. Ndus �uk mme uyen emi �edide Christian �ek �ut ke enye oroememde utom akan edi ndidori
¯nwed oro �ok �o
¯n �ode ke Bible ke
okpokoro mm �o man owo eke amade emen ese. Ediwak ndit �ouf �ok
¯nwed �esimen �ese ndien nneme esit �o
¯n �o!
Ewe ke otu mme us �u¯n oro inemede mi ke afo ekeme ndi-
domo nse?
ı..................................................................................................
Kere ise, ndi odu us �u¯n e
¯nwen
oro ekemede ndida nnam eyenuf �ok
¯nwed mbufo �ofi �ok se afo
en �imde ke akpanik �o? Wet us �u¯n
oro ke idak emi.
...................................................
...................................................
...................................................
Ndus �uk ini, utom uf �ok¯nwed
ekeme ndin �o fi ifet ndineme seen �imde ke akpanik �o. Ke uw �ut-¯nkp �o, nso ke akpanam ke ini
‘‘ Nny �in ndit �o uf �oknwed kp �ot ikemendikw �or �o ik �o ke uf �oknwed.
’’—Iraida
Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok se nn �imde mba
¯na Abasi? 299
Kpeme nte anamde¯nkp �o
ke ini et �i¯nde se en �imde ke
akpanik �o �on �o mbone
¯nwen. Edieke etiede nte
b �ut anam fi, mme uke fo�ekeme ndisak fi. Edi edi-eke et �i
¯nde ik �o uko uko
—kpa nte ndit �o uf �ok¯nwed
mbufo �esit �i¯nde ekikere
mm �o—ene¯nede etie nte
mm �o �eyekpono fi.
ITEM �
�ekpepde ukpep¯nkp �o oro �ed �oh �ode ke
¯nkp �o �ekefoforo? Didie ke
ekeme ndinam mme owo �en �im ke Abasi okobobot¯nkp �o?
W �ut ke Abasi Okobot¯
Nkp �oUyen kiet emi ekerede Ryan �od �oh �o ete: “Ke ini �ekekpep-
de nny �in ukpep¯nkp �o oro �ed �oh �ode ke
¯nkp �o �ekefoforo,
ukpep¯nkp �o emi ama okp �uh �o-
de ye kpukpru se �ekekpepdemi. �Ekekpep enye nte
¯nkp �o eke
�ed �oh �ode ke edi akpanik �o, ndienemi ama anam mi nd �ik.” Eyen-a
¯nwan kiet emi ekerede Raquel
et �i¯n kpa ntre. Enye �od �oh �o ete:
“Nd �ik ama anam mi ke ini andi-kpep nny �in �ok �od �oh �ode ke isa
¯n
e¯nwen ke idikpep mme
¯nkp �o
oro �ew �utde ke¯nkp �o �ekefoforo.
Mma mfi �ok ke �eyed �oh �o mi nt �i¯n
se nn �imde akpanik �o ke ini �edinemede¯nkp �o emi �esiwakde ndi-
fa¯na mi.”
Esitie fi didie ke idem ke ini �ekpepde ke uf �ok¯nwed mbufo
�ete ke¯nkp �o �ekefoforo ? Afo emen �im ke Abasi ‘okobot kpukpru
¯nkp �o.’ (Ediyarade 4:11) Mme
¯nkp �o oro �ew �utde ke �odi �o
¯n ndu-
di �o¯n oro enyenede mbufi �ok okobot
¯nkp �o �ey �oy �oh �o. Edi mme
¯nwed ukpep
¯nkp �o uf �ok
¯nwed �ed �oh �o ke
¯nkp �o �ekefoforo, andi-
kpep mbufo ony �u¯n �od �oh �o kpa ntre. Ndien afo edi anie emi
akpafa¯nade
¯nkp �o ye “ntaifi �ok”?
Fi �ok ete ke id �ighe afo ikp �o¯n es �in ndiny �ime ukpep
¯nkp �o
oro �ed �oh �ode ke¯nkp �o �ekefoforo. Se idude edi ke ediwak nta-
ifi �ok iny �imeke¯nko. Ediwak mme andikpep ye ndit �o uf �ok
¯nwed
iny �u¯n iny �imeke.
=“B �ut inamke mi iba
¯na eti mb �uk; enye edi odudu
Abasi emi �ow �or �ode edinya¯na �on �o owo ekededi
eke enyenede mbu �otidem.”—Rome 1:16.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
300¯nkparawa owo �eb �up
Ke ini �ed �oh �ode mmeandikpep �ew �ut keukpep
¯nkp �o oro �ed �oh �ode
ke¯nkp �o �ekefoforo enen,
mm �o isikemeke. Mm �o�efi �ok ke mmim �o iny �imeukpep
¯nkp �o emi sia se
�ekekpepde mmim �oedi oro.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
Kpa ye oro, man ekeme ndinam mme owo �en �im ke Abasiokobobot
¯nkp �o, ana �ofi �ok se Bible ene
¯nerede ekpep aba
¯na
¯nkp �o emi. Uf �on id �uhe ndifa
¯na mba
¯na se Bible m
ˆıt �i
¯nke nnen-
nen nnennen. Kere ba¯na uw �ut
¯nkp �o ifa
¯n emi.¯
Nwed ukpepnkp �o ifi �ok ntaifi �ok mi �od �oh �o ke is �on yemme ebiet eken ke ekondo �edu ke ediwak bili �on isua. Bible�od �oh �o ke is �o
¯n ye mme ebiet eken ke ekondo �ema �edodu idem
mbemiso akpa usen oro �ekebotde¯nkp �o. Mm �odo, ekeme ndidi
is �o¯n ye mme ebiet eken ke ekondo �edu idahaemi ke ediwak
bili �on isua.—Genesis 1:1.Andikpep nny �in �od �oh �o ke owo ikpekekemeke ndida
usen itiokiet kp �ot mbot is �on. Bible id �oh �oke ke �ekeda ata atausen itiokiet—emi kiet kiet edide hour 24— �ebot
¯nkp �o.
Ke uf �oknwed, ima ineme mme nkp �o oro �ew �utde kemmeowoyeunam �esikp �uh �ode nte ini akade. Bible �od �oh �o keAbasi okobobot mme odu-uwem
¯nkp �o “ke or �uk mm �o.” (Gene-
sis 1:20, 21) Bible iny �imeke ke mme odu-uwem¯nkp �o �ekew �o-
¯n �o �eto
¯nkp �o oro m
ˆınyeneke uwem
`mm
ˆe nte ke Abasi akada
nsen kiet kp �ot anam kpukpru odu-uwem¯nkp �o. Kpa ye oro,
“or �uk” kiet kiet ekeme ndine¯nede
¯nwak ut �o. Mm �odo, Bible ndi-
d �oh �o ke �ekebot mme¯nkp �o ‘ke or �uk ke or �uk’ iw �or �oke ke or �uk
kiet kiet id �ighe ke ut �o ke ut �o.
Emekeme ndit �i¯
nse en�imde keakpanik �o nn �ombon e
¯nwen
uko uko
Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok se nn �imde mba
¯na Abasi? 301
Ke ekerede aba¯na se inemede ke ibuotik �o emi, nso ke
ekpet �i¯n edieke andikpep mbufo
`mm
ˆe eyen uf �ok
¯nwed mbufo
�od �oh �ode ete:“Ntaifi �ok �ew �ut ke nny �in ikofoforo.” ı ................................
..................................................................................................
“Nn �imke ke Abasi odu sia nkwe enye.”
..................................................................................................
..................................................................................................
Fi �ok ke Se En �imde ke Akpanik �o Enen!Edieke ete ye eka fo �edide Christian, anaedi mm �o �ekekpep fi
keAbasi okobobot¯nkp �o, ntakedi oroen �imde.Edi idahaemi ama
okokpon mi, oyom ‘ndida ukeme ukere¯nkp �o fo’ nnam
¯nkp �o
Abasi sia emenyene mme¯nkp �o oro �enamde �ofi �ok ke se en �imde
keakpanik �oenen. (Rome12:1)B �up idemfondienete, ‘Nso inammi nn �im ke Andibot odu?’ Sam emi edide isua 14 esise nte idemowoetiede.Enye �od �oh �o ete: “Idemowoawak
¯nkuk �oh �o etieti, edi
kpukpru itie ke idem owo �ediana kiet �enam utom. Id �uhe-du nte
Man nt �on �o nneme Bible ye eyen uf �oknwed nny �in,se ndinamde edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Edieke �eb �upde mi ntak oro nn �imde ke Abasi okobobot nkp �o,se ndid �oh �ode edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
unam okpokoforode owo!” Holly emi edide isua 16 eny �ime yeenye. Enye �od �oh �o ete: “T �o
¯n �o �eked �u
¯n �ode �ek �ut ke mmenyene
ud �o¯n �o ik �ima
¯nwan
¯nk �uh �o,mmekpepekesemba
¯nante idemowo
etiede.Ke uw �ut¯nkp �o, esikpami idemndifi �oknte ekpri ndidokiet
emi �ekotde pancrease, oro adianade ke akpa, esinamde iy �ip yemme ndido eken ke idem owo �esa
¯na nte �ef �onde.”
Ke idakemi,wet¯nkp �o itaoro �enamdefien �imkeAndibotodu.
1. ........................................................................................
2. ........................................................................................
3. ........................................................................................
Uf �on id �uhe ndikop b �ut ke ntak emi en �imde ke Abasi odu yente ke enye okobot
¯nkp �o. Ke ama ekekere aba
¯na mme uyara-
de oro �edude, �of �on ndin �im ke �odi �o¯n ndudi �o
¯n emi enyenede
mbufi �ok okobot owo.Ke akpatre, akam oyom owo ene
¯nede enyene mbu �otidem
man ekeme ndin �im ke¯nkp �o �ekefoforo akan nte oyomde man
en �im ke Abasi okobobot¯nkp �o! Ke ndit �im nt �i
¯n, emi etie nte owo
ndin �im ut �ibe¯nkp �o ke akpanik �o edi in �imke ke owo oro akanam-
de ut �ibe¯nkp �o oro odu! Ama et �im ada ukeme ukere
¯nkp �o fo
ekere¯nkp �o emi, eyekeme ndinam mme owo �efi �ok ke se afo
en �imde ke akpanik �o aba¯na Abasi enen.
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Emesik �ut¯nka fo �enade baptism.
Ndi emebe¯ne idem ndina baptism?
Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok se nn �imde mba
¯na Abasi? 303
˘ Ntak emi edide akpan¯nkp �o ndit �i
¯n se afo en �imde ke
akpanik �o nn �o mbon e¯nwen?
˘ Ke uf �ok¯nwed, nso idi ndus �uk mmemmem us �u
¯n oro
ekemede ndiw �ut ke emen �im ke Abasi okobot¯nkp �o?
˘ Didie ke ekeme ndiw �ut es �itek �om nn �o Enye emiokobotde kpukpru
¯nkp �o?—Utom 17:26, 27.
AFO EKERE DIDIE?
EDIEKE odude uwem nte Abasi etemede, edide ufan Aba-si, esiny �u
¯n et �i
¯nde se en �imde ke akpanik �o �on �o mbon e
¯nwen,
emekeme ndikere ke akpanaana baptism. Edi akpanam didie�ofi �ok
`mm
ˆe emebe
¯ne idem ndina
baptism? Man ekeme ndib �or �omb �ume emi, yak ibem iso ib �or �omme mb �ume oro �ed �oh �ode es �inidi �o
¯n �o ndiw �ut
`mm
ˆe edi akpan-
ik �o`
mmˆe nsu.
37
Ndi akpana nnabaptism?
S �in idi �on �o ke ekebe man ow �ut mme se �et �indeedi akpanik �o mme nsu:
�Eyom mme Christian �ena baptism.ıO Akpanik �o
O Nsu
Akpan ntak emi akpanamde ana baptismedi mbak udunam idi �oknkp �o.
O Akpanik �o
O Nsu
Baptism ekeme ndinam enyene edinyana. O Akpanik �o
O Nsu
Edieke munaha baptism, �ow �or �o udunamkeibat un �o Abasi ke se anamde.
O Akpanik �o
O Nsu
Edieke mme ufan fo �enade baptism, �ow �or �oafo nko emebene idem ndina baptism.
O Akpanik �o
O Nsu
304¯nkparawa owo �eb �up
Ndina baptism edi akpan¯nkp �o kiet emi en �imde fi“idi �o
¯n �o” �on �o edinya
¯na.
—Ezekiel 9:4-6.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
˘ �Eyom mme Christian �ena baptism.
Akpanik �o. Jesus ama ow �uk ete �en �im mme mbet im �o bap-tism. (Matthew 28:19, 20) Ke ndit �im nt �i
¯n, Jesus ke idemesie
ama eny �ime �en �im im �o baptism. Man edi anditiene Christ, anaafo ana baptism ke ama okokpon ekem ony �u
¯n ene
¯nede ebie-
re ndinam ntre.
˘ Akpan ntak emi akpanamde ana baptism edi mbakudunam idi �oknkp �o.
Nsu. Baptism edi¯nkp �o oro anamde man ow �ut mme owo
ke amayak idem �on �o Jehovah. Uyakidem nn �o Abasi id �ighe¯nkp �o emi akpanamde mme
¯ne mme
¯ne, ekerede ke ayakpan fi
ndid �ibe nnam se akpamade ndinam. Utu ke oro, afo ayakidemfo �on �o Jehovah sia oyomde ndidu uwem nte enye ete-mede.
˘ Baptism ekeme ndinam enyene edinyana.
Akpanik �o. Bible �od �oh �o ke baptism edi akpan¯nkp �o emi
ekemede ndinam owo enyene edinya¯na. (1 Peter 3:21) Edi
oro iw �or �oke ke baptism etie nte ok �uk oro en �imde �on �o usennnaneny �in. Afo akpana baptism ke ntak emi amade Je-hovah ony �u
¯n oyomde ndinam
¯nkp �o esie ke of �uri es �it ke nsi-nsi.—Mark 12:29, 30.
˘ Edieke munaha baptism,�ow �or �o udunamke ibat un �oAbasi ke se anamde.
Nsu. James 4:17 �od �oh �oete: “Edieke owo �ofi �okde
=“ �Eda idem mbufo �en �o Abasi nte odu-uwem uwa
emi asanade, emi Abasi ony �u¯n eny �imede
ndib �o, kpa edisana utom emi �edade ukemeukere
¯nkp �o mbufo �enam.”—Rome 12:1.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Ndi akpana nna baptism? 305
D �oh �o ete ye eka fo �e¯nwam
fi �eyom owo emi ekemedendi
¯nwam fi anam
¯nk �ori
eke spirit ke esop mbufo.—Utom 16:1-3.
ITEM �
ndinam se inende edi mˆınamke, oro edi idi �ok
¯nkp �o �on �o enye”
—edide enye ana baptism`
mmˆe inaha. Ntre edieke �ofi �ok-
de se inende ony �u¯n okponde ekem ndibiere
¯nkp �o nn �o
idemfo, ekeme ndidi ini edi emi ndineme¯nkp �o emi ye ete
`mm
ˆe eka fo
`mm
ˆe ye akwa owo e
¯nwen emi edide Christian.
Nneme oro ayanam �ofi �ok se akpanamde man odot ndinabaptism.
˘ Edieke mme ufan fo �enade baptism, �ow �or �o afo nkoemebene idem ndina baptism.
Nsu. Akpana ubiere oro anamde ndina baptism oto fies �it. (Psalm 110:3) Ikpanaha ana baptism ka
¯na tutu afo
�ofi �ok se ndidi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah �ow �or �o-de ony �u
¯n ene
¯nede en �im ke im �o imebe
¯ne idem ndinam
se owo oro anade baptism akpanamde.—Ecclesiastes 5:4, 5.
‘‘ Ndifi �ok ke mma nna baptism esinwammi nnam nti ubiere esiny �un anwam mintre ndinam ndus �uk nkp �o emi �ekemedendikama ndi �oi ut �ip.
’’—Holly
(Aka iso ke page 310)
Man nnam nk �ori nkes �im idaha oro ndotde ndina baptism,nyes �in idem nkpep nkp �o man se Bible ekpepde abanamme nkp �o oro nwetde mi �enwana mi:
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
Baptism ada aba¯na nso? Ndib �uk fi ke mm �o
¯n nny �u
¯n mme-
nede �ow �or �o ke amakpa �okp �o¯n akani us �u
¯nuwem fo, ke
�eny �u¯n �enam fi eset idahaemi edidu uwem man anam uduak
Jehovah.
Nso ke ndiyak idemfo nn �o Jehovah �ow �or �o? �Ow �or �ondika
¯n idemfo, nny �u
¯n
¯n
¯nw �o
¯n �o ke iyanam uduak Abasi edi
ebeiso¯nkp �o ke uwem fo. (Matthew 16:24) Odot �ob �o
¯n
akam ayak idemfo �on �o Jehovah ka¯na mbemiso anade bap-
tism.
Didie ke okpodu uwem mbemiso anade baptism? Akpa-na odu uwem nte Ik �o Abasi etemede ony �u
¯n et �i
¯n se en �imde
ke akpanik �o �on �o mbon e¯nwen. Akpana �ot �o
¯n �o ndinam ufan
ye Abasi ke ndisib �o¯n akam nn �o enye nny �u
¯n
¯nkpep Ik �o esie.
Afo akpanam¯nkp �o Jehovah sia emekde ndinam—id �ighe sia
mbon e¯nwen �eny �ikde fi.
Afo ekere ke ekpedi isua ifa¯n mbemiso anade bap-
tism? Id �ighe isua emana ke akpada ebiere. Edi akpanaokpon ekem ndibiere
¯nkp �o ke idemfo— �ofi �ok se baptism
�ow �or �ode.
Nso ke akpanam edieke oyomdendina baptism, edi ete ye eka fo �ed �o-h �o ebet ka
¯na? Ekeme ndidi mm �o �eyom
fi ene¯nede �ofi �ok nte Christian okpo-
dude uwem. Da item mm �oke akpan
¯nkp �o, ny �u
¯n da
ini oro ebetde do namitie ufan fo ye Jehovahetet �im �of �on.—1 Samuel2:26.
mme mb �ume oro�esiwakde ndib �up mba
¯na baptism
307
Da mme mb �ume oro �edude ke idak emi d �u¯n �ode idemfo
se`
mmˆe ke ebe
¯ne idem ndina baptism. K �ut ete ke omokot
mme itie¯
Nwed Abasi oro �esiakde �es �in mbemiso ewetdeib �or �o fo.
Didie ke afo ow �ut ke �om �obu �ot idem ye Jehovah idahaemi?—Psalm 71:5.
ı..................................................................................................
..................................................................................................
Didie ke afo ow �ut ke �om �on �o ukeme ufi �ok¯nkp �o fo
ukpep man �odi �o¯n �o se inende ye se ikwa
¯nade?
—Mme Hebrew 5:14.
..................................................................................................
..................................................................................................
Ndi emesiwak ndib �o¯n akam? .................................................
Mme akpan¯nkp �o ewe ke esis �in ke akam fo, ndien didie
ke mm �o �ew �ut ke amama Jehovah?—Psalm 17:6.
..................................................................................................
..................................................................................................
Wet mme¯nkp �o oro edimade ndinam mba
¯na akam fo.
..................................................................................................
..................................................................................................
Ndi emesikpep Bible ke idemfo kpukpru ini?—Joshua 1:8.
..................................................................................................
Nso ye nso e¯nwen ke esikpep?
..................................................................................................
..................................................................................................
ndi ke ebe¯ne idem ndina baptism?
308¯nkparawa owo �eb �up
Wet mme¯nkp �o oro edimade ndinam mba
¯na ukpep
¯nkp �o
idemfo ke idak emi.
..................................................................................................
Ntak emi esikade ukw �or �oik �o? (Uw �ut¯nkp �o: Ndi emekeme ndinam
mme akpan ukpep¯nkp �o Bible �e
¯nwa
¯na mbon e
¯nwen? Ndi emesifiak ekese
mbon oro �enyenede ud �o¯n? Ndi ke es �in ukeme man esin �im ukpep
¯nkp �o
Bible?) O Ih O Ihih
Ndi emesika ukw �or �oik �o idem ekpededi ete ye eka foikaha?—Utom 5:42. O Ih O Ihih
Wet mme¯nkp �o oro edimade ndinam mba
¯na utom
ukw �or �oik �o fo.—2 Timothy 2:15.
..................................................................................................
..................................................................................................
Ndi emesid �uk mbono esop kpukpru ini, mˆıd �ighe ndi esid �uk
ntomo ntomo?—Mme Hebrew 10:25.
..................................................................................................
Nso ye nso ke esitiene anam ke ini od �ukde mbono esop?
..................................................................................................
Ndi emesika mbono esop ke ini ete ye eka fo mˆıkemeke
ndika (edieke mm �o �eny �imede aka)? O Ih O Ihih
Ndi emekeme ndid �oh �o ke emene¯nede ama ndinam uduak
Abasi?—Psalm 40:8. O Ih O Ihih
T �i¯n
¯nkp �o ba
¯na nte mme uke fo �eked �oh �ode anam se
mˆıf �onke edi afo es �in?—Rome 12:2.
..................................................................................................
Nso ke aduak ndinam man aka iso ama Jehovah?—Jude 20, 21.
..................................................................................................
Ndi ayaka iso anam¯nkp �o Jehovah idem edieke ete ye eka
fo ye mme ufan fo �etrede?—Matthew 10:36, 37. O Ih O Ihih
Baptism Esikp �uh �ode Uwem OwoBaptism edi edinam emi okp �uh �orede
uwem owo ony �u¯n anamde owo enyene
uwak edidi �o¯n. Enye
¯nko asa
¯na ye akwa
mbiomo—ndinam se �ok �o¯nw �o
¯n �ode ke ini
akayakde idemfo �on �o Jehovah.Ndi emebe
¯ne idem ndiyak idemfo
nn �o Jehovah? Edieke edide ntre, akpanaes �it enem fi. Se inade fi ke iso edi
¯nkpon-
¯nkan ifet, oro edi, ndinam
¯nkp �o Jehovah
ke of �uri es �it nny �u¯n ndu uwem ke us �u
¯n oro
ow �utde ke emene¯nede ayak idemfo �on �o enye.—Matthew 22:
36, 37.
( �Ok �ot �on �o ke page 306)
Ukem nte nd �o, baptism edi edinamemi �okp �uh �orede uwem owo—owoikpadaha enye mfefere mfefere
KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Kpep nte ekpen �imde mmeut �itmbuba �on �o idemfo man ada uwem fo anam
¯nkp �o
ke eti us �u¯n.
310¯nkparawa owo �eb �up
˘ Ntak emi baptism edide ata akpan edinam?
˘ Nso ikeme ndinam eyen �ow �o¯n efehe akana
baptism?
˘ Nso ikeme ndinam eyen �ow �o¯n es �in ndiyak idem nn �o
Abasi nny �u¯n nna baptism?
AFO EKERE DIDIE?
YAK id �oh �o ke afo ke et �imidem ndika isa
¯n ke ebiet emi
ene¯nerede oyom us �u
¯n �okp �o
¯n
edem mbufo. Anaedi eyebem ka¯na iso ese
¯nwed ndi-
se obio man �ofi �ok us �u¯n emi �of �onde akan ndisa
¯na ns �im
do. Ukem oro ke edi ye ndidiomi se edinamde ke ini iso.Akparawa kiet emi ekerede Michael, emi odude idahaemike kiet ke otu
¯nk �ok itieutom Mme Ntiense Jehovah, �od �oh �o
ete: “Ana emek kiet ke otu ediwak¯nkp �o oro �edude.” Edi-
nam didie �ofi �ok se ekpemekde ke emi¯nkp �o �ewakde ntem?
Michael �ob �or �o ete: “Ana �ofi �ok se oyomde ndida uwem fonnam.”
Da nte ke se oyomde ndida uwem fo nnam etie nte ebietoro oyomde ndika. Etie nte udus �imke do edieke m
ˆudi �o
¯n �oke
us �u¯n oro akpasa
¯nade aka. Ekpene
¯nede �of �on osio
¯nwed ndi-
se obio ese us �u¯n oro akpasa
¯nade. Ndinam ntem �ow �or �o ke afo
anam item oro �en �ode ke Mme¯
Nke 4:26 emi �od �oh �ode ete:“Nam us �u
¯n ukot fo �od �on �o.” Contemporary English Version
akabade enye ntem: “Fi �ok ebiet emi akade.”
38
Nso ke ndidauwem mi nnam?
“Ke akpa, nket �imekede es �itmbana ini iso. Edi nte nkekpere-de ndik �ure nwed, mma ndik �utke mm �on nt �on �o uwem, ke anannam utom, ndien ke amindidep se ededi oronyomde.”—Alex.
Nso ke ndida uwem mi nnam? 311
Ke mme isua oro�edide ke iso, afo eyebie-re ediwak akpan
¯nkp �o,
ke uw �ut¯nkp �o, nte akpa-
tuakde ibuot �on �o Abasi,ut �o utom oro akpanamde,owo oro edid �ode, nte ubonfo editiede, ye mme akpan¯nkp �o eken. Idis �o
¯nke fi ndinam
nti ubiere edieke �ofi �ok-de ebiet emi akade. Nteebierede se edinamdeke ini iso, odu
¯nkp �o kiet emi m
ˆukpudehedei ufre.
“Ti Andibot Fi”
Man ene¯nede okop inemes �it, ana eti ik �o oro enyene-
�oni �o¯n Edidem Solomon eke-
t �i¯nde ete: “Ti Andibot fi ke
ada¯naemi os �uk edide uyen.”
(Ecclesiastes 12:1, Today’sEnglish Version) Emi �ow �or �o kendiyom ndinem Abasi es �it anamfi emek se ededi oro emekde.
Ntak emi �of �onde ebem isooyom ndinem Abasi es �it? KeEdiyarade 4:11, Bible �od �oh �oete: “Jehovah, Abasi nny �in,
afo omodot ndib �o ub �o¯n ye ukpono ye odudu, koro afo
okobotde kpukpru¯nkp �o, ndien ke ntak uduak fo ke mm �o
Ndibiere se edinamde ke iniiso idiyakke abaha odudu fo ke¯nkp �o oro m
ˆıw �or �oke us �u
¯n
312¯nkparawa owo �eb �up
Odudu ika¯n ilektrik
ekeme ndinam radio ebreikw �o. Kpas �uk ntre,edisana spirit Abasiekeme ndi
¯nwam fi
anam ekese ke utomAbasi.—Utom 1:8.
NDI AMA �OFI �OK . . .?
�ekedu, oro okony �u¯n anam �ebot mm �o.” Kpukpru edibot-
¯nkp �o ke heaven ye ke is �o
¯n �ekpenyene ndik �om Andi-
bot. Ndi emesik �om Abasi ke “ibif �ik ye kpukpru¯nkp �o” emi
enye �on �ode fi? (Utom 17:25) Ndi isid �o¯nke fi ndinam
¯nkp �o Je-
hovah Abasi man ow �ut es �itek �om ke kpukpru se enye �on �o-de fi?
Nditi Andibot anam ediwak uyen ke otu Mme Ntiense Je-hovah �ed �uk utom uy �oh �o ini. Kere ba
¯na ndus �uk inem inem
ifetutom oro afo ekemede ndinyene.
Utom Usiakus �un. Mme asiakus �u¯n of �uri ini �esibiat ekese
ini ke a¯nwautom. Ukpep oro mm �o �eb �ode ye ifi �okutom oro
mm �o �enyenede �enam mm �o �enyene us �o ke ndikpep mme owoBible.
Ndinam utom ke ebiet oro ud �on okponde. Ndus �uk owo�esiw �or �o �eka ebiet oro mme andita
¯na etop Obio Ub �o
¯n m
ˆıwak-
ke. Mbon e¯nwen �esikpep obufa
usem �eny �u¯n �eka �ekenam utom
ye esop oro �esemde usem oro,emi odude ekpere mm �o m
ˆıd �i-
ghe �ew �or �o �eka esenid �ut.�Utom is �unutom. �Esin �o
mme asiakus �u¯n oro �edotde
�eny �u¯n �enyenede ns �o
¯nidem
ye ukeme ukpep man �eka
� Se ekebe oro odude ke page 164.
‘‘ Mmenenede mma nny �un nkpono ete ye ekami. Nte mm �o �es �on �ode �eda �enam utomukw �or �oik �o, nte mm �o �ey �ode ns �on �onkp �o,�ok �or �o ye ns �inud �on oro mm �o �eken �ode mi �etend �uk utom uy �oh �o ini, kpukpru emi �enenede�enwam mi.
’’—Jarrod
Nso ke ndida uwem mi nnam? 313
Nyene nneme ye ndus �ukmbon oro �ema �ekenamutom uy �oh �o ini ke ediwakisua. B �up mm �o seikanamde mm �o �emekutom oro ye se inamdemm �o �ekere ke �edi �o
¯n
mmim �o.
ITEM �
314¯nkparawa owo �eb �up
S �in idi �o¯n �o ke mme
¯nkp �o oro aduakde ndinam. Wet
¯nkp �o
y �oh �o ufa¯n oro �en �imde m
ˆıd �ighe wet mbufa
¯nkp �o oro aduakde
ndinam.
Se Nduakde Ndinam ke A¯nwautom
ıO Nyanam ini oro ndade¯nkw �or �o ik �o awak es �im hour ..... ke �ofi �o
¯n
O Nyesin �im¯nwed ............ ke �ofi �o
¯n kiet kiet
O Nyesikot Bible ke ini¯nkw �or �ode ik �o
O Nyesinam mfiak¯nka ............ ke �ofi �o
¯n kiet kiet
O Ny �ot �o¯n �o ukpep
¯nkp �o Bible
¯Nkp �o e
¯nwen: .............................................................................
..............................................................................................
Nte Ndikpepde¯Nkp �o
O Nyokot page ............ ke Bible kpukpru usen
O Nyesit �im idem nn �o mbono esop kpukpru urua
O Nyanam nd �u¯n �ode ke Bible man mfi �ok mme
¯nkp �o emi:
..............................................................................................
..............................................................................................
Se Nduakde Ndinam ke Esop
O Nyesib �or �o ke ns �uh �ode¯nkaha mb �ume kiet ke kpukpru
mbono esop
O Ny �ok �ot �o¯n �o nneme ye akwa owo oro
¯nkpamade ndimehe
O¯
Nyaka¯nkese akanieren
`mm
ˆe akania
¯nwan
`mm
ˆe owo
¯nkp �o-
nnam ke esop nny �in¯
Nkp �o e¯nwen: .............................................................................
Usen �ofi �o¯n Mf �in ..................................
Ke ufan �ofi �on itiokiet, d �un �ode se ekewetde man ese mmeamanam mm �o. Emekeme ndinam ukp �uh �ode ifan mıd�igheewet nkp �o enwen es�in.
se nduakde ndinam
�ekenam utom ke esenid �ut. Mme is �u¯nutom �esikop inemes �it ke
utom mm �o.
Utom Bethel. Mbonubon Bethel �esinam utom ke¯nk �ok
itieutom Mme Ntiense Jehovah. Ke ndus �uk id �ut, mm �o �esi-nam mme
¯nkp �o oro �esidade �ekpep Bible �en �o �ew �or �o.
Utom of �uri ererimbot. Mme asa¯nautom of �uri ererimbot
�esika mme id �ut e¯nwen �eke
¯nwam ke ndib �op mme Uf �okmbono
Obio Ub �o¯n, Uf �ok Mbono, ye mme
¯nk �ok itieutom.
Uf �oknwed Ukpep Bible Eke Ndit �oete Iren Emi Mıd �oh �oNd �o. �Esikpep mbiowo ye mme asa
¯nautom unamutom oro
mˆıd �oh �o nd �o, emi �eny �u
¯n �edotde, nte �esit �imde esop ye nte
�ekpen �ode ut �i¯nik �o. �Esin �o ndus �uk mbon oro �ek �urede ukpep ke
uf �ok¯nwed emi �ekenam utom ke esenid �ut.
Biere Se Aduakde Ndinam
Utom uy �oh �o ini edi ata eti utom emi asa¯nade ye akpak �ip
edidi �o¯n. Edi oyoyom ebem iso ekere nte edinamde utom emi.
Ke uw �ut¯nkp �o, b �up idemfo ete, ‘Nso ke
¯nkpanam nda nse mba
¯na idemmi?’
Kelly okoyom ndikabade ndiasiakus �u
¯n, ntre enye ama ebem iso
ebiere se enye edinamde ada eseaba
¯na idem esie. Enye �od �oh �o ete:
=“ ‘ �Eda emi �edomo mi �ese,’ Jehovah mme
ud �im �od �oh �o, ‘`
mmˆe ami ndiberekede window
heaven nn �o mbufo nny �u¯n
¯n
¯nwa
¯na edidi �o
¯n
nn �o mbufo tutu mbufo inanake baba¯nkp �o kiet.’”—Malachi 3:10.
˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙
Edieke oyomde ndifi �ok¯
nkp �o efenmba
¯na se inemede emi, se DVD oro
“Young People Ask—What Will I DoWith My Life?” Enye odu idahaemi
ke se ibede usem 30
“¯
Nkenyene ndimek utom oro ndikemede ndida nse mba¯na
idemmi nte ns �uk nnamde utom usiakus �u¯n.”
Kelly ama �ot �o¯n �o
¯nwed ke uf �ok
¯nwed ukpep ub �okutom.
Emi ama a¯nwam enye anam akpan
¯nkp �o oro enye okoyom-
de ndinam. Kelly �od �oh �o ete: “Se ikebehede mi ikan ekedindid �uk utom uy �oh �o ini.
¯Nkadaha mme
¯nkp �o eken ke akpan
¯nkp �o nte utom oro.” Kelly enem es �it aba
¯na se enye ekemek-
de. Enye �od �oh �o ete: “¯
Nkere ke mf �on¯nkan ubiere ke
¯nkanam
oro.”
D �oh �o �E¯nwam Fi
Edieke akade ebiet emi mˆut �imke udi �o
¯n �o, etie nte oyos �uk
atuak ada ob �up owo us �u¯n. Emekeme ndinam ukem oro nte
os �uk odiomide se edinamde ke ini iso. D �oh �o mbon e¯nwen
�e¯nwam fi. Mme
¯Nke 20:18 �od �oh �o ete: “Item anam uduak
�os �o¯n �o ada.”
Man nkeme ndinenede nkop inem utom ukw �or �oik �o,nyenyene nneme ye
..........................................................................................................................
Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi
..........................................................................................................................
..........................................................................................................................
se ndinamde
ı
Ete ye eka fo �edi ata mbon oro �ekemede ndin �o fi item. Ediemekeme ndik �ob �o item
¯nko nto mme Christian oro �ema �eke-
k �ori �es �im �oy �oh �o idaha, kpa mbon oro �edude uwem nte Ik �oAbasi etemede. Roberto emi edide isua 27 ony �u
¯n edide owo
ubon Bethel �on �o ekikere ete: “Kpebe ikp �o owo oro �en �imde ntiuw �ut
¯nkp �o ke esop mbufo
`mm
ˆe ke mb �oh �o esop mbufo.”
Ke akande kpukpru, Jehovah Abasi oyom ndi¯nwam fi
anam nti ubiere emi �edinamde fi ene¯nede okop inemes �it.
Ntre be¯ne Jehovah a
¯nwam fi ‘aka iso �ofi �ok se uduak esie edi-
de’ man �ofi �ok se akpanamde ke ini iso. (Ephesus 5:17) Kekpukpru
¯nkp �o, nam se Mme
¯Nke 3:5, 6 etemede ete: “Bu �ot
idem ye Jehovah ke of �uri es �it fo kˆuny �u
¯n uberi edem ke asian
fo. Di �o¯n �o enye ke kpukpru us �u
¯n fo, ndien enye eyene
¯nede
us �u¯n fo en �im.”
Nso ke ndida uwem mi nnam? 317
˘ Nso ke ekeme ndinam nda nse mba¯na idemfo?
˘ Didie ke ekeme ndida ukeme fo ntoro Jehovah?
˘ Ewe ikpehe utom uy �oh �o ini oro �esiakde ke ibuotik �oemi ke ama akan?
AFO EKERE DIDIE?
Mme nkp �o ewe �ekeme ndikpan fi ndinam nkp �oAbasi nte akaduakde?
Nso ye nso ke ekeme ndinamman akan mme nkp �oubi �on �o oro?
se nwetde nn �im9¯
NK �ORIEKESPIRITFO
ı
318
IBUOTIK �O PAGE
Ndi Akparawa Emi Eyedi Eti Ebe EdiekeNd �ode Enye? 39
Ndi Eyena¯nwan Emi Eyedi Eti A
¯nwan Edieke
Nd �ode Enye? 40
Nso Isine¯
nede It �ibe ke Oro Ebede? 49
Se Ndinamde Ke Ini Mme Uke Mi �Eyomde NtieneNnam Se M
ˆıf �onke 132-133
Nte Ndibiatde Ok �uk ke �Ofi �o¯n ke �Ofi �o
¯n 163
Ndi¯
Nkp �ow �ow �or �o¯
Nkod �u¯n ke Obio Mbakara? 164
Neme Nneme ye Ete ye Eka Fo! 189
M �um Idem Kama 221
Ndi ke Ebe¯ne Idem Ndina Baptism? 308-309
Se Nduakde Ndinam 314
mmepageoroutomuf �ok �edude
Kot nkp �o efen efen ke Intanet!Ka www.jw.org
Nte afo akpama ndifi �ok nkp �o enwen?Wet Mme Ntiense Jehovah ke www.jw.org.