nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

324
Mme mb ume oro ¯ nkparawa owo eb upde mme ib or o oro enyenede uf on EBOHO 2 ¯

Transcript of nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Page 1: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Im �ofi �ok ke omoyom ntiitem! Mme Mb �ume Oro¯

Nkparawa Owo �Eb �upde

—Mme Ib �or �o Oro �EnyenedeUf �on, Eboho 2, ekeme

ndin �o fi nti item. Ukem

nte Eboho 1, eboho enye

emi¯nko es�ine nd �u

¯n �ode oro

�ekenamdeye ediwak uyen

ke of �uri ererimbot. Nti item

oro Bible �on �ode ama

a¯nwam mm �o. Idahaemi, se

nte nti item emi �ekemede

ndi¯nwam fi.

Mme mb �ume oro¯nkparawa owo �eb �upde

mme ib �or �o oro �enyenede uf �onEBOHO 2

¯nkp

ara

wa

ow

o� eb

� up2

yp

2-E

F

¯Nwed emi aya

¯nwam fi

�ob �or �o mme mb �umeoro �eba

¯nade

OWO ISIO UDUOT

MME UKP �UH �ODE OROOK �UTDE KE IDEM FO

MME UFAN

UF �OK¯

NWED YE NDIT �OUF �OK

¯NWED MBUFO

OK �UK

ETE YE EKA FO

NTE ETIEDE FI KE IDEM

MME EDINAM ININDU �OKODUDU

¯NK �ORI EKE SPIRIT FO

“Nyene �oni �o¯n,

ny �u¯n nyene asian.”—Mme

¯Nke 4:5.

Page 2: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Im �ofi �ok ke omoyom ntiitem! Mme Mb �ume Oro¯

Nkparawa Owo �Eb �upde

—Mme Ib �or �o Oro �EnyenedeUf �on, Eboho 2, ekeme

ndin �o fi nti item. Ukem

nte Eboho 1, eboho enye

emi¯nko es�ine nd �u

¯n �ode oro

�ekenamdeye ediwak uyen

ke of �uri ererimbot. Nti item

oro Bible �on �ode ama

a¯nwam mm �o. Idahaemi, se

nte nti item emi �ekemede

ndi¯nwam fi.

Mme mb �ume oro¯nkparawa owo �eb �upde

mme ib �or �o oro �enyenede uf �onEBOHO 2

¯nkp

ara

wa

ow

o� eb

� up2

yp

2-E

F

¯Nwed emi aya

¯nwam fi

�ob �or �o mme mb �umeoro �eba

¯nade

OWO ISIO UDUOT

MME UKP �UH �ODE OROOK �UTDE KE IDEM FO

MME UFAN

UF �OK¯

NWED YE NDIT �OUF �OK

¯NWED MBUFO

OK �UK

ETE YE EKA FO

NTE ETIEDE FI KE IDEM

MME EDINAM ININDU �OKODUDU

¯NK �ORI EKE SPIRIT FO

“Nyene �oni �o¯n,

ny �u¯n nyene asian.”—Mme

¯Nke 4:5.

Page 3: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EdimaAndikot:Enyene- �oni �o

¯n Edidem Solomon ekewet ete:

“Akparawa [`

mmˆe

¯nkaiferi], dara ke uyen fo, yak

es �it fo ony �u¯n enem fi ke mme usen emi afo edide

akparawa, ny �u¯n tiene us �u

¯n emi es �it fo amade ye

mme¯nkp �o emi eny �in fo ok �utde.” (Ecclesiastes

11:9) Uwem esinem etieti ony �u¯n akama

nduaidem ke ini uyen, ndien nny �in imoyom afookop inem uwem. Edi nny �in is �in ud �o

¯n fi ite okop

inem uwem ke us �u¯n oro enemde Jehovah Abasi

es �it. Kˆudedei ufre ke enye ke ok �ut nte afo odude

uwem, oyony �u¯n ada oro ekpe ikpe �on �o fi. Ntem,

ene¯nede �of �on anam item e

¯nwen oro Solomon

�ok �on �ode ete: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edideakparawa.”—Ecclesiastes 12:1.

Nny �in ine¯nede ib �o

¯n akam ite yak se idude ke

¯nwed emi a

¯nwam fi �os �o

¯n �o ada ke ini osobode

mf �ighe ye mme idomo oro mme uyen �esobodemf �in ony �u

¯n ow �ut fi nte ekemede ndinam

mme ubiere oro �ekemde ye uduak Abasi. Afoayanam es �it Jehovah adat edieke ayakde

¯nwed

emi a¯nwam fi.—Mme

¯Nke 27:11.

Otu Ukara ekeMme Ntiense Jehovah

index owo emiekpekpebede

Eyena¯nwan Shulam 33

Joseph 50

Lydia 97

Ndit �o Hebrew Ita134

Ubuene Ebeakpa 166

Hezekiah 193

Paul 227

David 257

Asaph 287

Ndi emenyene seekpewetde abanante nwed emi enye-nede uf �on �on �o fi?Wet leta n �o mmeandisio nwed emike nnennen adres.

Page 4: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EdimaAndikot:Enyene- �oni �o

¯n Edidem Solomon ekewet ete:

“Akparawa [`

mmˆe

¯nkaiferi], dara ke uyen fo, yak

es �it fo ony �u¯n enem fi ke mme usen emi afo edide

akparawa, ny �u¯n tiene us �u

¯n emi es �it fo amade ye

mme¯nkp �o emi eny �in fo ok �utde.” (Ecclesiastes

11:9) Uwem esinem etieti ony �u¯n akama

nduaidem ke ini uyen, ndien nny �in imoyom afookop inem uwem. Edi nny �in is �in ud �o

¯n fi ite okop

inem uwem ke us �u¯n oro enemde Jehovah Abasi

es �it. Kˆudedei ufre ke enye ke ok �ut nte afo odude

uwem, oyony �u¯n ada oro ekpe ikpe �on �o fi. Ntem,

ene¯nede �of �on anam item e

¯nwen oro Solomon

�ok �on �ode ete: “Ti Akwa Andibot fi ke ini afo edideakparawa.”—Ecclesiastes 12:1.

Nny �in ine¯nede ib �o

¯n akam ite yak se idude ke

¯nwed emi a

¯nwam fi �os �o

¯n �o ada ke ini osobode

mf �ighe ye mme idomo oro mme uyen �esobodemf �in ony �u

¯n ow �ut fi nte ekemede ndinam

mme ubiere oro �ekemde ye uduak Abasi. Afoayanam es �it Jehovah adat edieke ayakde

¯nwed

emi a¯nwam fi.—Mme

¯Nke 27:11.

Otu Ukara ekeMme Ntiense Jehovah

index owo emiekpekpebede

Eyena¯nwan Shulam 33

Joseph 50

Lydia 97

Ndit �o Hebrew Ita134

Ubuene Ebeakpa 166

Hezekiah 193

Paul 227

David 257

Asaph 287

Ndi emenyene seekpewetde abanante nwed emi enye-nede uf �on �on �o fi?Wet leta n �o mmeandisio nwed emike nnennen adres.

Page 5: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

� 2008WATCH TOWER BIBLE AND TRACT SOCIETY OF PENNSYLVANIAQuestions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2�Em �um Of �uri Unen �Ekama

� 2012Wachtturm Bibel- und Traktat-Gesellschaft der Zeugen Jehovas, e. V., Selters/TaunusMme Mb �ume Oro

¯Nkparawa Owo �Eb �upde—Mme Ib �or �o Oro �Enyenede Uf �on, Eboho 2

Alle Rechte vorbehalten�Em�i

¯n ke 2012

¯Nwed emi id �ighe unyam. Enye edi kiet ke otu us �u

¯n oro �edade �ekpep mme owo Bible

ke of �uri ererimbot, emi �edade en �o imaes �it �ese �eba¯

na.

Ib �oh �oke �esiak Bible e¯

nwen, mme itie¯

Nwed Abasi oro �ekotde �es �in ke¯

nwed emi �etoEdisana

¯Nwed Abasi—Edikabade Eke Obufa Ererimbot.

�Ekp �uh �o eny �i¯

n ndus �uk uyen oro �esiakde ke¯

nwed emi.

Mme Ebiet Oro �Edade Ndise �Eto: Page 165:¯

Nwan emi obiomde ifia;obio Europe: � 2003 BiblePlaces.com

Questions Young People Ask—Answers That Work, Volume 2 Efik (yp2-EF)Made in Germany�Enam ke Germany

Druck und Verlag: Wachtturm-Gesellschaft, Selters/Taunus

Mme mb �ume oro¯nkparawa owo �eb �upde

mme ib �or �o oro �enyenede uf �onEBOHO 2

enyene¯nwed emi

Page 6: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Eyen �ow �o¯n ndikpon

¯nkabade akwa owo ekeme nditie nte

owo ndisa¯na ke ur �uk. Enye ekeme ndisio ikpat nd �ik nd �ik nte

¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke �om �o

¯n �odu �o. Sia mbufo �edide ete ye eka,

ekeme nditie mbufo ndus �uk ini nte ke ikpanaha �eyak ndit �ombufo ‘ �esa

¯na ke ur �ukemi.’ Edi mbufo ikemeke ndikpan mm �o,

utu ke oro, �emekeme nditie nte eto oro mm �o �em �umde �esa¯na

ke ur �ukemi mbak �edidu �o. Edi mbiomo mbufo ndi¯nwam ndit �o

mbufo �eka iso �esa¯na ke ur �ukemi tutu mm �o �ekponi �ekabade

ikp �o owo.

�Emekeme ndid �oh �o ke enem nditet �i¯n. Ih, im �ofi �ok ke emi

id �ighe ifia ub �ok kiet. Ekeme ndidi ekpri eyeneren mbufo emiekesiyomode ik �o nte in �im imaha-ma aba ndit �i

¯n ik �o ye mbufo ke

emi ama okokpon mi.¯

Nkp �o nte isua ifa¯n ko ke edem, ekeme

ndidi ekpri eyena¯nwan mbufo ekesiyoyom ndisa

¯na ye mbufo

¯nw �or �o, edi idahaemi edikokop b �ut ndisa

¯na ye mbufo; iyomke-

yom mme owo �ek �ut nte im �o isa¯nade ye ete ye eka im �o!

Kpa ye oro, inaha �ekere ke mmim �o ikemeke ndise mba¯na

mme ukp �uh �ode emi. Mbufo �emenyene ebiet emi �ekemede ndi-b �o ifi �okoro ekemede ndin �o mbufo ye eyen mbufo eti ndaus �u

¯n.

Bible, kpa Ik �o Abasi edi ebiet oro, ndien enye ekeme ndinammbufo �enyene �oni �o

¯n.

�Et �im Mme Mb �ume Oro¯

Nkparawa Owo �Eb �upde—MmeIb �or �o Oro �Enyenede Uf �on, Eboho 2, man a

¯nwam eyen mbufo

et �im ekere aba¯na se

¯Nwed Abasi et �i

¯nde. �Ese ‘Se Is �inede’ ke

page 4 ye 5 man �efi �ok nsio nsio ibuotik �o oro �enemede ke¯nwed

emi. Edi enye �od �o¯n �o

¯nkp �o akan oro. Kere ba

¯na mme

¯nkp �o

emi:(1) �Ewet

¯nwed emi ke ido nneme. Ke ediwak itie ke

¯nwed emi, �eyeb �up eyen mbufo nsio nsio mb �ume �eny �u

¯n �en �o

enye ifet ndit �i¯n ekikere esie. Ke uw �ut

¯nkp �o, ekebe oro �ekotde

“Se Ndinamde ke Ini Mme Uke Mi �Eyomde Ntiene Nnam SeM

ˆıf �onke,” emi odude ke page132 ye133 aya

¯nwam eyen mbufo

ekere aba¯na mme mf �ina oro enye esisobode ony �u

¯n ewet se

Se �Et �i¯nde �En �oMmeEteyeEka

2¯nkparawa owo �eb �up

Page 7: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

enye edinamde. Ke adianade do, kiet kiet ke otu ikpehe us �uk-kiet oro �edude ke

¯nwed emi etre ye page oro �ekotde “Se¯

Nwetde Nn �im,” emi eyen mbufo ekemede ndiwet se enye eke-rede aba

¯na se �enemede ke ikpehe oro.

(2)¯

Nwed emi es �in ud �o¯n �on �o eyen esinyene nneme ye ete

ye eka esie. Ke uw �ut¯nkp �o, page 63 ye 64 �enyene ekebe emi

ibuotik �o edide “Nt �ot �o¯n �o Didie Nneme Oro Aba

¯nade Ida

¯n ye

Papa`

mmˆe Mama?”

¯Nko-

¯nko, ke ut �it ibuot kiet kiet, ekebe odu

emi �ekotde “Afo Ekere Didie?” Ke adianade ye edida enye nteekebe nd �u

¯n �ode, mme ubon �ekeme ndineme mme mb �ume oro

�edude ke ekebe emi �ot �okiet. Ibuot kiet kiet �enyene¯nko ikpehe

oro �ekotde “Se Ndinamde,” ndien akpatre¯nkp �o ke ekebe emi,

“Se ndib �upde ete ye eka mi mba¯na

¯nkp �o emi edi . . .” es �in ud �o

¯n

�on �o eyen ewet mb �ume. Emi ayanam mme uyen �esika �eb �ineete ye eka mm �o �ekeb �o nti item nte mm �o �es �uk �ekponde �ekaba-de ikp �o owo.

Edi �ekpeme: �Ekˆudomo ndisise se ndit �o mbufo �ewetde ke

¯nwed mm �o sia emi idiyakke mm �o �ewet nnennen nte etiedemm �o ke idem. Nte ini akade, mm �o �ekeme ndisian mbufose mm �o �ekewetde.

�Eb �o¯nwed emi, �eny �u

¯n �ene

¯nede �emehe ye enye. Ke ini �ekot-

de, �edomo nditi nte ekesitiede mbufo ke idem, mme ndudueoro �ekesinamde, ye edit �imede es �it oro �ekesikopde nte �ekes �uk�ekponde �ekabade ikp �o owo. Ke ini odotde, �et �i

¯n mme

¯nkp �o emi

�ekew �or �ode mbufo �en �o ndit �o mbufo. Oro ayanam mm �o �esimandit �i

¯n mf �ina mm �o nn �o mbufo. Ke ini mm �o �et �i

¯nde ik �o, �ekpa

¯n

ut �o¯n! Edieke etiede nte ukeme oro mbufo �es �inde ndineme nne-

me ye mm �o iw �or �oke us �u¯n, �ek

ˆuyak idem emem mbufo. Idem

�okp �ok �om etie nte ndit �o mbufo idaha item mbufo ke¯nkp �o,

�efi �ok �ete ke ndit �ow �o¯n �esima item ete ye eka mm �o �ekan eke

mme uke mm �o.Imenem es �it ndin �o mbufo ye ndit �o mbufo

¯nwed emi �edade

Bible �ewet mi, ndien ib �o¯n akam ite enye ene

¯nede enyene uf �on

�on �o ubon mbufo.

Mme Andisio

3

Page 8: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

se is �inedeMbemiso Ik �o:

`Mm �

`o

¯n ke

¯Nkeme Ndib �o Nti Item? 6

OWOISIOUDUOT

MMEUKP �UH �ODEOROOK �UTDEKE IDEMFO

MMEUFAN

UF �OK¯

NWEDYENDIT �OUF �OK¯

NWEDMBUFO

1 1 Ndi Mmebe¯ne Idem Ndit �o

¯n �o Uyomima? 14

2 Nso Idi �ok ke Ndided �ibe Nt �o¯n �o Uyomima? 21

3 Ndi Owo Emi �Oy �of �on ye Ami? 28

4 Ndi Imaka Anyan Ikaha? 42

5 Ntak Emi¯

Nkpos �uk Ntiede Ntem NnamkeIda

¯n Akanam? 48

2 6 Nsinam Idem Okp �uh �ode Mi Ntem? 58

7 Nso ke¯

Nkpanam Edieke Mmemmaha Nte Ntiede? 67

8 Ntak Emi Nsid �o¯n �ode Ntem-e? 74

3 9 Nso ke¯

Nkpanam man¯

Nkˆune

¯nede

¯Nkop Ndobo? 86

10 Ntak Emi Ufan Mi Akanamde Se Ibiakde Mi-e? 92

11 Ndi �Odi �ok Ndida Intanet Nnam Ufan ye Owo? 99

12 Ntak Emi Ik �o-Edem Mˆıf �onke? 105

4 13 Nso ke¯

Nkpanam man Nne¯nede Ndi �o

¯n �o

¯Nwed? 114

14 Didie ke¯

Nkpekpeme Idemmi ke Uf �ok¯nwed? 121

15 Nso ke¯

Nkpanam ke Ini Mme Uke Mi �EyomdeNtiene Nnam Se M

ˆıf �onke? 128

16 Mmanie ke¯

Nkpanam �Efi �ok ke Ndu Uwem Es �it Iba? 136

17 Nso ke¯

Nkp �ofi �ok Mba¯na Edinam

Ufan ke Uf �ok¯nwed? 142

Page 9: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

OK �UK

ETEYEEKAFO

NTEETIEDEFIKE IDEM

MMEEDINAMININDU �OKODUDU

¯NK �ORIEKESPIRITFO

5 18 Nso ke¯

Nkpanam man Nnyene Ok �uk? 150

19 Didie ke¯

Nkeme Ndibiat Ok �uk Mi ke Eti Us �u¯n? 156

20 Nso ke¯

Nkpanam Edieke Ubon Nny�inEdide Ubuene? 165

6 21 Nso ke¯

Nkpanam ke Ini �Ed �oh �ode ke SeNnamde If �onke? 174

22 Ntak Emi Ibet Awakde Ntem-e? 181

23 Nso ke¯

Nkpanam Edieke �Okp �os �o¯n Mm�in

`Mm

ˆe¯

Nkp �os �o¯n Ib �ok Emehede Ete

`Mm

ˆe Eka Mi? 190

24 Nso ke¯

Nkpanam Edieke Ete ye Eka Mi �Et �oh �ode? 199

25 Ndi Mmekeme Ndikop Inemes �it ke Ubon OroEte

`Mm

ˆe Eka Kp �ot Esede Eny �in? 208

7 26 Didie ke¯

Nkeme Ndim �um Idem¯

Nkama? 218

27 Ntak Emi Nsikerede ke Akpana KpukpruSe Nnamde �Ef �of �on? 225

28 Didie ke¯

Nkeme Ndib �oh �o Ida¯n Ukemuduot? 231

29¯

Nkpanam Didie Ntre Ndisikere Mba¯na Ida

¯n? 237

8 30 Ndi Akpana Mbre Mbre Ilektr �onik? 246

31 Nso ke¯

Nkpanam Mbak Ikw �o Edidia Mi Idem? 253

32 Nso ke¯

Nkpanam man Nsikop Inem Uwem? 263

33 Ntak Emi Mme¯nkpesehe Ndise Ida

¯n? 273

9 34 Ntak Emi¯

Nkpodude Uwem Nte Bible Etemede? 282

35 Didie ke¯

Nkeme Ndidi Ufan Abasi? 289

36 Didie ke¯

Nkeme Ndinam �Efi �ok Se Nn �imdeMba

¯na Abasi? 297

37 Ndi Akpana Nna Baptism? 304

38 Nso ke Ndida Uwem Mi Nnam? 311

Page 10: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

MBEMISO IK �O `Mm �

`o

¯n ke

¯nkeme

Page 11: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndib �o nti item?eke ibanKpukpru ini, os �uk ekere abana ediye akparawa oro edi-

de uf �oknwed mbufo obufa. Afo ke ekere ete, ‘Nso idi �okke ami ndikere mbana enye; eyen mbon ikam idi �on �okeke ut �o owo nte ami mm �odo.’ Idem nkp �o, id �ighe afoikp �on ama enye. Id �uhe eyenanwan emi mımaha akpara-wa emi. Et �in emi sia emesikop ndit �o iban eken�enemede nneme �ebana enye kpukpru ini.Etise, eny �in esie edid �uk ye okwo.Ukpenke-kpen

idem, enye atuak inua imam ediye ediye. Imam ony �un�ob �oh �o fi ekpri. Enye asana edi ndineme nneme ye afo.Enye �ok �om fi nte nkp �o eke b �ut anamde enye, ete,

“Mm �ok �om-o!”Afo �ob �or �o enye ete, “Mm �ok �om nde-o!”

eke irenowoNdit �o uf �oknwed mbufo iba ke �esana �edi. Nsia eyeme-

de fi sia mm �o �edodomo ndinam fi �onw �on sika ikabakana urua emi. �Oy �oh �o ikata oyom ndidi emi.Akpa owo �od �oh �o fi ete: “Afo asana ikp �on eb �ok emi.

Yak nw �ut fi ufan kiet.” Enye otop fi ke eny �in ke ini �od �o-h �ode “ufan” kiet, ony �un osio nkp �o ke ekpat �of �onidemesie anyan �on �o fi.Omok �ut ke nkp �o emi enye osiode ke ekpat ebiet sika.

Emenenede �ofi �ok se nkp �o emi edide, ndien nsia etet �imeyemede fi.

Mbemiso Ik �o 7

Page 12: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Enye ete fi, “Ami nkere Eyamba.”Uyo �ob �oh �o fi inikiet inikiet, “Ndi edi mi obufa?”Enye ete, “Ib �ighike ik �ow �or �o idi mi.”Un �imke ke Eyamba ekpet �in ik �o ye afo!Eyamba �od �oh �o fi ete, “Mm �on nnam ekpri us �or �o ke

uf �ok nny �in nwed ama asuana mf �in.¯

Nk �o eyedi?”Ekem, enye otop fi ke eny �in anam nte iyom ndis �in fi

etap ke ut �on ony �un �od �oh �o ete, “Yak nsian fi, ete ye ekami idid �uhe ke uf �ok ini oro, ndien se �enw �onde oyodu ba-rasuene. �Od �oh �o didie, nk �o eyedi?”Eyamba ke ebet �on �o im �o ib �or �o. Id �uhe eyenanwan emi

mıkp �os �opke-s �op iny �ime ke iyaka!Afo edib �or �o enye nso?

Afo �od �oh �o mm �o ete, “Mm �od �od �oh �o mbufo ke nsinw �on-ke . . .”Owo enye eken es �ibe od �uk ony �un �od �oh �o ete: “Mm �on �o,

ndi id �ighe ido ukpono mbufo edi ntak? Owo iyakkeokop inem uwem ndomo esis �it!”Akpa owo �on �o fi inua ete, “Okudi edi mbe-o?”Afo �ob �or �o uko uko ete, “Nd �ighe mbe!”Ekem, �oy �oh �o owo iba odori fi ub �ok ke afara ony �un et �in

s �uns �un ete: “Da, b �o f �ip.”Akpa owo anyan afia nkp �o �on �o fi ony �un et �in s �uns �un

ete: “Nny �in idit �inke in �o owo, owo ndomokiet idiny �unifi �okke tutu amama.”Nso ke edinam?

Page 13: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

SE IT �I¯

NDE emi esit �ibe kpukpru usen ke ekperede ndidikpukpru ebiet ke ererimbot. Edi se idude edi ke ndus �ukuyen �esifi �ok se �ekpenamde ke mme ut �o idaha emi �ekanmme uyen eken. Ke ini �ed �oh �ode eyeneren etiene �o

¯nw �o

¯n si-

ka, enye ekeme ndikere: ‘Nyomke ndi¯nw �o

¯n sika, edi

nyomke �esisak mi. Ntak emi mme¯nkemeke ndiw �ut ndit �o

uf �ok¯nwed nny �in ke inyeneke se inamde mi?’ M

ˆıd �ighe, eyen-

a¯nwan emi erenowo �od �oh �ode edi iw �or �o a

¯nwa ekeme ndike-

re: ‘Akparawa emi �ofi �ok ndikama idem-o! Nsinam mmeny �i-meke— �okp �ok �om inikiet emi kp �ot?’

�En �o ediwak uyen ukpep man �es �o¯n �o �eda �ew �ut ke se

mmim �o in �imde ke akpanik �o enen. Okpos �ukedi ekemedenditie esen esen, ukpep oro �en �ode mm �o esinam mm �o iyak-ke �eny �ik mm �o �enam se idi �okde. Ndi akpama ndidi ut �o uyenoro? Se idude edi ke emekeme ndidi! Edisa

¯na didie edi?

Bible ekeme ndi¯nwam fi anam

¯nkp �o uko uko ke ini oso-

bode mf �ina. Sia enye edide Ik �o Abasi oro �ekedade oduduspirit �ewet, enye �od �o

¯n �o ata nti item. (2 Timothy 3:16, 17)

Mme mf �ina ewe ke Bible ekeme ndi¯nwam fi ese aba

¯na? Se

mme¯nkp �o oro �ewetde ke idak emi ny �u

¯n s �in idi �o

¯n �o emi �

kpere enye oro ene¯nerede ebehe fi.

ıO Nte akpanamde nkp �o ye owo isio uduotO Se akpanamde man ama nte idem fo etiedeO Nte akpasanade enyene mme ufanO Nte ekpesede abana mme mf �ina ke uf �oknwedO Nte akpabiatde ok �uk fo ke eti us �unO Nte akpanamde nkp �o ye ete ye eka foO Nte ekpesede abana nte etiede fi ke idemO Mme edinam ini ndu �okodudu oro ekpemekdeO Nte akpanamde nk �ori eke spirit

Nte edik �utde ke page 4 ye 5, �eneme mme¯nkp �o oro

�esiakde mi ke ikpehe us �ukkiet oro �edude ke¯nwed emi.

Mme¯nkp �o ewe ke ekes �in idi �o

¯n �o? Emekeme ndibem iso

¯nkot mme ikpehe oro ka

¯na. Item Bible �ekeme ndi

¯nwam fi

Mbemiso Ik �o 9

Page 14: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ese aba¯na

¯nkp �o emi kiet kiet.

¯Nwed emi os �uk okotde mi

oyow �ut fi nte akpanamde emi.�¯Nwed emi �oy �on �o fi ifet et �i

¯n ekikere fo. Ke uw �ut

¯nkp �o,

ke ekperede ndis �im ut �it ibuot kiet kiet, oyok �ut ekebe oro�ekotde “Se Ndinamde.” Do, �eyed �oh �o fi ewet nte aduak-de ndida se okotde ns �in ke edinam. Mme page oro utom-uf �ok �edude—ut �o nte enye oro �ekotde “Se Ndinamdeke Ini Mme Uke Mi �Eyomde Ntiene Nnam Se M

ˆıf �onke”

ke page 132 ye 133— �eye¯nwam fi ene

¯nede ekere aba

¯na

mme mf �ina oro esisobode ye se akpanamde aba¯na mm �o.

Ke adianade do, ikpehe kiet kiet ke¯nwed emi etre ye

page emi �ekotde “Se¯

Nwetde Nn �im.” �En �im page emi manafo ewet nte se okotde ke ikpehe oro ebehede fi. Oyok �utnsio nsio page us �ukkiet ke

¯nwed emi, oro �ekotde “Owo Emi

Ekpekpebede.” Mm �o �et �i¯n �eba

¯na nsio nsio owo ke Bible emi

odotde ekpebe.Bible eteme fi ete: “Nyene �oni �o

¯n, ny �u

¯n nyene asian.”

(Mme¯

Nke 4:5) Ik �o oro “ �oni �o¯n” ye “asian” �enyene se �ew �or �o-

de �ekan s �uk ndifi �ok eti ye idi �ok. Oyom afo �ofi �ok ntak emimme owo �esinamde se mm �o �enamde. Ke uw �ut

¯nkp �o, ndi-

fi �ok idi �ok ut �ip oro idi �ok edinam edidade edi �ok �or �o ye nti ut �iporo afo edib �ode ke ndinam se inende aya

¯nwam fi �os �o

¯n �o ada

uko uko es �in nditiene mme uke fo nnam se mˆıf �onke.

Fi �ok ete: Okpos �ukedi emi ekemede nditie ndus �uk ininte ke mf �ina �om �o

¯n emen fi emen, id �ighe afo ikp �o

¯n oso-

bo ut �o mf �ina oro. Mbon e¯nwen �ema �esobo ut �o mf �ina oro

�eny �u¯n �ese �eba

¯na enye uforo uforo. Afo

¯nko emekeme ndi-

se mba¯na mf �ina fo! Da

¯nwed Mme Mb �ume Oro

¯Nkparawa

Owo �Eb �upde—Mme Ib �or �o Oro �Enyenede Uf �on, Eboho 2nam

¯nkp �o nte �of �onde. Enye ayanam fi ene

¯nede en �im ke Bi-

ble �on �o mf �on¯nkan item oro owo ekemede ndib �o ke ebiet

ekededi!

� �Eda ekese ibuotik �o ke¯nwed emi �eto ndus �uk ibuotik �o “Young People Ask”

Nkparawa Owo �Eb �up) emi �esidude kpukpru ini ke Awake! oro Mme Ntiense Jeho-vah �esiode.

10¯nkparawa owo �eb �up

Page 15: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nwedemies �ine . . .

=mme akpan itie

¯Nwed Abasi oro

�esiode mme akpan¯nkp �o �ew �ut

?NDI AMA �OFI �OK . . .

� ITEM

se ndinamde

AFO EKERE DIDIE?

keadianadedo. . .

se nwetde nn �im

OWO EMI EKPEKPEBEDE

mme akpan nt �ot oro

�edinamde ekere¯nkp �o

nti ekikere oro�edi

¯nwamde fi ok �ut

unen

ı �en �o fi ifet ndiwet nte edidadese okotde es �in ke edinam

˘ mme mb �ume emi �edi¯nwamde

fi ene¯nede ekere aba

¯na se

okokotde

ikpehe kiet kiet ke¯nwed emi etre yepage emi �en �imde manewet se afo ekerede

�esiak ndus �uk owoke Bible emi afoekpekpebede

Page 16: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 17: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Erenowo ye¯nwan,

¯nwan ye erenowo. Id �uhe ebiet

emi mˆudukwe mm �o—ke uf �ok

¯nwed, ke efak, ke urua.

Ini ekededi oro ok �utde mm �o, ekeme nditie fi ke idemnte akpana etiene enyene owo fo. Edi ndi emebe-¯ne idem ndit �o

¯n �o uyomima? Edieke edide ntre, akpa-

nam didie ok �ut owo emi edif �onde ye afo? Edieke ony �u¯n

ok �utde owo emi �of �onde ye afo, nso ke �ekpenam mbakmbufo �edinam oburob �ut ido ke of �uri ini uyomima mbu-fo? Ibuot1es �im5aya

¯nwamfi �ob �or �ommemb �umeemi.

1OWOISIOUDUOT

Ekpetie fi didie ke idemedieke okpok �utde ndit �o

uf �oknwed mbufo, eren yenwan, �em �umde kiet eken

ub �ok �esana ke k �orid �o?

ıO Nso ibehe mi do?O Etie nte �okp �od �on miO Ekpenenede �od �on mi

Ekpetie fi didie ke idemedieke ekpetiede ye mme

ufan fo ese fim, edi etise afook �ut ke kpukpru owo �etie ye

iban mme iren mm �o kemıb �oh �oke afo ikp �on?

O Mf �ina id �uheO Ikpenemke miO Ekpenenede �od �on mi

Ekpetie fi didie ke idemedieke edima ufan fo

�okp �ot �on �ode ndinyene ud �onke idem owo isio uduot

ndien mm �o �et �on �o uyomima?

O Ekpenem miO Etie nte �okp �od �on miO Akpayat mi

13

Page 18: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

IDEM ke ini owo os �uk edide eyen �ow �o¯n, esine

¯nede �od �o

¯n enye

ndidu ye owo oro es �it esie amade, owo emi ony �u¯n ene

¯nerede

ama enye. Jenifer �od �oh �o ete: “Ama esid �o¯n mi ndit �o

¯n �o uyom-

ima toto ke ini emi¯nkedide isua 11.” Brittany �od �oh �o ete: “Ke

uf �ok¯nwed, esitie nte ke enyene se if �inade fi edieke m

ˆut �o

¯n �oke

uyomima—inamke¯nkp �o

`mm

ˆe ye anie!”

1

Ndi mmebe¯ne idem

ndit �o¯n �o uyomima?

“Ata ediwakowo �ed �oh �o nt �on �o uyomima. Ndiyenkparawa �eny �un �edu barasuene.”—Whitney.

“Ndus �uk iban �esid �oh �o mi iso ye iso �ete nt �on �ouyomima ye mmim �o, ndien nkpama ndinam oro. Edinkpededei nd �oh �o ete ye eka mi ke mm �on nt �on �ouyomima, mm �ofi �ok se mm �o �edib �or �ode mi.”—Phillip.

14¯nkparawa owo �eb �up

Page 19: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nso kaba¯na fi? Ndi emebe

¯ne idem ndit �o

¯n �o uyomima? Man

�ob �or �o mb �ume emi, oyom ibem iso ib �or �o ata akpan mb �ume:

Nso ke �ekot “Uyomima”?S �in idi �o

¯n �o kpere ib �or �o emi emekde ke mme mb �ume oro

�etienede mi:

Anaedi ik �os �o¯nke fi ndib �or �o akpa mb �ume oro. Edi ekeme

ndidi ama eme¯ne mbemiso �ok �ob �or �ode udiana ye �oy �oh �o mb �ume

ita. Nso ke uyomima ene¯

nede edi? Ke ndit �im nt �i¯n, uyomima edi

ndinyene ud �o¯n ke idem owo isio uduot oro afo amade, owo

oro ndiny �u¯n nnyene ke idem fo. Ntre, ib �or �o mb �ume mbita oro

�eb �upde ke eny �o¯n emi edi ih. Edide ke fon

`mm

ˆe iso ye iso, edide

�enam ke eferife`

mmˆe �eded �ibe �enam, edieke afo ye owo isio

uduot �enyenede sa¯nasa

¯na ima �en �o kiet eken, �esiny �u

¯n �enemede

nneme ye kiet eken kpukpru ini, �ow �or �o mbufo �emet �o¯n �o uyom-

ima. Ndi emebe¯ne idem ndinam emi? Ndikere mba

¯na nte �eb �o-

r �ode mb �ume ita oro �etienede mi aya¯nwam fi �ofi �ok

`mm

ˆe emebe-

¯ne idem.

Ntak Emi Oyomde Ndit �o¯n �o Uyomima?

Ke ediwak id �ut, �eny �ime akparawa ye¯nkaiferi �et �o

¯n �o uyom-

ima man mm �o �et �im �emehe ye kiet eken. Edi ndit �o¯n �o uyomima

ntem ekpedi ye eti ntak—man a¯nwam akparawa ye

¯nkaiferi

�ebiere`

mmˆe mmim �o iyama ndid �o kiet eken.

Edi akpanik �o ke ekeme ndidi mme uke fo idaha¯nkp �o emi

ke akpan¯nkp �o. Ekeme ndidi esinenem ndit �o mbon ndidu ye

Enyene owo isio uduot emi afo esimade ndisanakiet nw �or �o kpukpru ini. Ndi uyomima edi oro?

ıO IhO Ihih

Enyene owo isio uduot emi amade fi,emi afo nde ony �un amade.Usen kiet ete ibe,

�emesin �o kiet eken etop ediwak ini mıd �ighe�et �in ik �o ke fon. Ndi uyomima edi oro?

O IhO Ihih

Kpukpru ini oro odude ye mme ufan fo,afo ye owo isio uduot emi �esis �uk �etie kiet.

Ndi uyomima edi oro?O IhO Ihih

Ndi mmebe¯ne idem ndit �o

¯n �o uyomima? 15

Page 20: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

edima ufan mm �o oro edide owo isiouduot okpos �ukedi emi mm �o m

ˆıyomke

ndid �od �o owo oro. Ndus �uk owo �ekam�ekeme ndinamufan ye owo man �esidaowo oro �eta

¯n ase ke iso mbon e

¯nwen,

mˆıd �ighe nte

¯nkp �ombana emi �ek �o

¯n �o-

de ke it �o¯n man mme owo �ese �eny �u

¯n

�ekpono mmim �o. Nte ededi, ut �o inua-okot ufan oroisib �ighike. Eyena

¯nwan emi ekerede Heather �od �oh �o ete: “Edi-

wak¯nkparawa ye

¯nkaiferi emi �esit �o

¯n �ode uyomima �esidia

¯nade

ke urua kiet`

mmˆe iba �ema �ekebe. Mm �o �eda uyomima nte

¯nkp �o

mf �in ye¯nkp �o

¯n, ndien �ekeme ndid �oh �o ke emi esikam ekpep

mm �o nte �edidia¯narede nd �o utu ke ndikpep mm �o nte �edinamde

nd �o mm �o eb �ighi.”

Nte a¯nwa

¯nade, ke ini �ot �o

¯n �ode uyomima ye owo, amanam

owo oro �ot �o¯n �o ndinyene ud �o

¯n ke idem fo. Ntre, k �ut ete ke �ot �o-

¯n �o uyomima man ese

`mm

ˆe eyedi se �od �ode owo oro. Kere ise:

Ndi akpama owo ada fi anam mbubru nte¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke

edi eyen �okp �o emi �ekamade mf �in,¯nkp �o

¯n �etop �edu �ok?

¯Nkaiferi

kiet emi ekerede Chelsea �od �oh �o ete: “Mmesikere ndus �uk ini keerenowo ye

¯nwan �ekpet �o

¯n �o uyomima ye kiet eken

¯nkuk �ure nte

¯nkp �o ndida nn �o idemm �o inemes �it, edi isid �ighe ntre ke ini owokiet ke otu mm �o adade emi ke akpan

¯nkp �o.”

Afo Ededi Isua Ifa¯

n?Afo ekere ke �okp �of �on owo edi isua ifa

¯n mbemiso �ot �o

¯n �ode

uyomima?ı ...............

Idahaemi b �up ete`

mmˆe eka fo, m

ˆıd �ighe b �up mm �o mbiba

ukem mb �ume oro ny �u¯n wet ib �or �o mm �o mi. ...............

Edieke �ot �o¯

n �ode uyomima ye owo emim

ˆuyomke ndid �o, �ow �or �o etie nte eyen �ow �o

¯n

emi ebrede mbre ye¯

nkp �ombre esie, ekemotop

¯nkp �ombre oro �odu �ok

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 29 YE 30 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 29 YE 30 KE EBOHO 116

¯nkparawa owo �eb �up

Page 21: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Etie nte isua emi afo ekewetde ekpri akanenye emi ete ye eka fo �esiakde. Ony �u

¯n ekeme

ndidi id �ighe ntre. Ekeme ndidi afo es �ine ke otumme uyen emi �edade eti ibuot �ebiere ke mmi-m �o idit �o

¯n �oke uyomima ka

¯na tutu mmim �o ine

¯ne-

de idi �o¯n �o or �uk owo emi ikpamade ndid �o. Se

Danielle emi edide isua 17 ekebierede ndi-nam edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Or �uk owo emi¯nkpamade ndid �o idahaemi ene

¯nede okp �uh �o-

de ye or �uk owo emi¯nkpakamade ndid �o ke

isua iba emi �ekebede. Ke ndit �im nt �i¯n,

¯nkereke

ke¯nkpekeme ndinam ut �o ubiere oro idem ida-

haemi. Edieke nte nnamde¯nkp �o m

ˆıne

¯nekede

ikp �uh �ode ke ufa¯n isua ifa

¯n, do nyebiere

`mm

ˆe

akpana nt �o¯n �o uyomima.”

Odu ntak e¯nwen emi �okp �o-

f �onde owo ebet. Bible okot ini emiud �o

¯n ida

¯n esine

¯nerede �os �o

¯n ub �ok

—kpa ini emi idem esitiede owourua urua—“ini nsehe uyen.”(1 Corinth 7:36) Ndit �o

¯n �o uyom-

ima ke ini nsehe uyen ekemendinam ud �o

¯n ida

¯n etet �im �os �o

¯n

ub �ok ony �u¯n ekeme ndinam mbu-

fo �enam oburob �ut ido. Edi akpanik �o ke ekeme ndidi mme ukeafo idaha

¯nkp �o emi ntre. Ediwak mm �o �esikam �eyoyomus �u

¯n nte

�ekpenamde ida¯n. Edi inaha etiene mm �o! (Rome 12:2) Ke ndi-

t �im nt �i¯n, Bible �od �oh �o yak afo ‘efehe �okp �o

¯n use.’ (1 Corinth 6:

18) Edieke ebetde tutu afo okpon ebe ini nsehe uyen, emekeme‘ndib �in se idi �okde ke ob �ukidem fo mfep.’—Ecclesiastes 11:10.

Ndi Emebe¯ne Idem Ndid �o Nd �o?

Man ekeme ndib �or �o mb �ume emi, fiak kere ise nte esinam-de

¯nkp �o. Kere ba

¯na se itienede emi:

Nte Esinamde¯

Nkp �o ye Mbon Enwen. Esinam¯nkp �o didie

Ndi mmebe¯ne idem ndit �o

¯n �o uyomima? 17

Ediwak nd �u¯n �ode �ew �ut ke

etie nte ediwak¯nkaiferi

ye¯nkparawa oro �ed �ode

kiet eken ke ini mm �om

ˆıy �oh �oke ka

¯na isua 20

�eyedia¯nade nd �o ke ufa

¯n

isua ition.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 22: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ye ete ye eka fo �ok �or �o ye ndit �ouka? Ndi emesiwak ndiyat es �it yemm �o ony �u

¯n et �i

¯n ik �o uyat uyat ye mm �o man ow �ut ke im �o ima-

ha se mm �o �enamde? Afo ekere ke mm �o �ekped �oh �o ke afo esi-nam

¯nkp �o didie ye mmim �o? Nte anamde

¯nkp �o ye mbonubon

mbufo ke edinam ye nsa¯na nd �o fo.—Kot Ephesus 4:31.

Or �uk Owo Oro Afo Edide. Ndi emesiwak ndikop idates �it`

mmˆe esis �uk etie mf �uh �o mf �uh �o? Ndi emesiny �ime �on �o mbon

e¯nwen, m

ˆıd �ighe ndi emesis �o

¯n �o ey �ire ete mm �o �enam

¯nkp �o nte

afo oyomde? Ndi emesim �um idem akama ke ini okopde mf �i-ghe? Ndi emesinyene ime? Edieke enyenede mbu

¯nw �um spirit

Abasi idahaemi, oro aya¯nwam fi ebe

¯ne idem man akpakabade

edi eti ebe`

mmˆe

¯nwan nte ini akade.—Kot Galatia 5:22, 23.

Ok �uk. Esibiat ok �uk didie? Ndi emesiwak ndikama owois �on? Ndi emekeme ndinam utom ke ebiet kiet mb �ighi? Ediekem

ˆukemeke, nso idi ntak? Ndi utom oro anamde edi ntak? M

ˆı-

d �ighe, ndi eteutom fo edi ntak?Ok

ˆudi enyene edu

`mm

ˆe ido emi

akpanade okp �uh �ode? Ediekeesibiatde ok �uk nt �ime nt �ime, ndiemekere ke eyekeme ndikamaok �uk ubon fo?—Kot 1 Timothy5:8.

Ndinam¯

Nkp �o Abasi. Edi-eke afo edide kiet ke otu MmeNtiense Jehovah, nso ke esi-nam man aka iso edi ufan Aba-si? Ndi emesikot Ik �o Abasi, aka

‘‘¯

Nkere ke �okp �ot �on �o uyomima ediekeenenerede ama owo, edieke ony �un ekeredeke mbufo mbiba �eyekeme ndid �un kiet ntenwan ye ebe. �Okp �ot �on �o uyomima ke ntak emiamade owo, id �ighe man �ek �ut ke emetieneenyene owo.

’’—Amber

18¯nkparawa owo �eb �up

Man ebe¯ne idem ndit �o

¯n �o

uyomima ndiny �u¯n nd �o nd �o,

kot 2 Peter 1:5-7 ny �u¯n

mek edu kiet emiakpanade anam

¯nkp �o

aba¯na. Ke ufa

¯n �ofi �o

¯n kiet,

se`

mmˆe nso ye nso ke

ekpep aba¯na edu oro ny �u

¯n

se`

mmˆe amanam

¯nk �ori ke

nte enyenede edu oro.

ITEM�

Page 23: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ukw �or �oik �o, ony �u¯n od �uk mme mbono esop ke idemfo? Owo

emi afo edid �ode edima owo emi ene¯nerede ama Abasi.—Kot

Ecclesiastes 4:9, 10.

Se AkpanamdeEdieke �eny �ikde fi �ot �o

¯n �o uyomima ke ini m

ˆube

¯neke idem,

oro editie ukem nte emi �ekpeny �ikde fi etie udomo ke¯nkp �o

emi �ot �o¯n �ode-t �o

¯n �o ndikpep. Ana i

¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ke oro ikp �of �on-

ke! Oyom �en �o fi ini ekpep¯nkp �o emi man �ofi �ok ib �or �o mme mb �u-

me oro �edib �upde fi.

Kpas �uk ntre ke edi ye ndit �o¯n �o uyomima. Nte ima ikokok �ut,

ndit �o¯n �o uyomima id �ighe

¯nkp �o mbubru. Mm �odo, mbemiso �ot �o-

¯n �ode ndisibiat ini ye akpan owo kiet, oyomada ini ekpepnte afoekemede ndinyene nti ufan. Nte ini akade, ama ok �ut owo emiedif �onde ye afo, �eyekeme ndika iso ndi ufan tutu mbufo �ed �o kiet

=“Owo mbufi �ok ekere ikpatisa

¯n esie.”

—Mme¯

Nke 14:15.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Man mbene idem nn �o nd �o, ana nnam nkp �ombana mme edu emi:

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Nyekeme ndinam nkp �o mbana mme edu emi edieke

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 24: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

eken. Kamse, ke ini ndima ufan iba �ed �ode kiet eken, nd �o oroesinem etieti.

Edieke ebetde esis �it mbemiso �ot �o¯n �ode uyomima, oro idib �o-

h �o fi if �ure oro ekpenyenede. Utu ke oro, edikam ananam ‘ada-ra ke uyen fo.’ (Ecclesiastes 11:9) Ndien eyenyene ini ndidambe

¯ne idem nn �o nd �o ke ndikpep ndinyene nti edu ndiny �u

¯n

nnyene eti itie ebuana ye Abasi.—Eseme 3:27.Ka

¯na ke emi, emekeme ndis �uk

¯nkop inem ke ini odude ye

owo isio uduot. Nso idi mf �on¯nkan us �u

¯n ndinam emi? Du ke otu

emi �es �inede¯nkparawa iren ye iban �eny �u

¯n �eyak ikp �o owo �edu ye

mbufo man �ese eny �in ke se �enamde. Eyena¯nwan kiet emi eke-

rede Tammy �od �oh �o ete: “¯

Nkere ke enye oro enem akan. �Of �onowo enyene ediwak ufan.” Eyena

¯nwan e

¯nwen emi ekerede Mo-

nica eny �ime ye enye ete: “ �Of �on owo odu ke otu sia oro ayanamenye ekeme ndik �ut nsio nsio edu oro mme owo �enyenede.”

Edi edieke �os �opde-s �op �ot �o¯n �o ndiw �uk nt �i

¯neny �in ke idem

owo kiet kp �ot, �ow �or �o oyom mf �ina. Ntre kˆus �os �op ut �o

¯n �o uyom-

ima. Da ini emi kpep nte �okp �ot �o¯n �ode ony �u

¯n akade iso edi ufan

ye nsio nsio owo. Nte ini akade, edieke �ot �o¯n �ode uyomima, eye-

ne¯nede �ofi �ok or �uk owo emi afo edide ye mme edu emi akpama-

de owo emi afo edid �ode enyene.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi esid �o¯n fi ndided �ibe nt �o

¯n �o

uyomima mbak ete ye eka fo �edifi �ok? Edinam emiakama ediwak afanik �o

¯n emi afo m

ˆufi �okke.

20¯nkparawa owo �eb �up

˘ Mme idaha ewe ke akparawa ekeme nditiene ndu yemme

¯nkaiferi,

¯nkaiferi ony �u

¯n etiene odu ye

¯nkparawa?

˘ Nso ke ekpet �i¯n ye ekpri eyenuka emi oyomde ndit �o

¯n �o

uyomima okpos �ukedi emi enye ekpride akaha?

˘ Edieke �ot �o¯n �ode uyomima ye owo emi m

ˆuyomke

ndid �od �o, didie ke editie owo oro ke idem?

AFO EKERE DIDIE?

Page 25: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

NSO ke ekpet �i¯n edieke owo emi es �it

fo amade �okp �od �oh �ode eded �ibe �ot �o¯n �o

uyomima ye im �o? Ekeme ndidi ayakpafi idem ndifi �ok ke Jessica ama eny �imendid �ibe nt �o

¯n �o uyomima ye Jeremy.

Jessica �od �oh �o ete: “Mma nne¯nede

nn �im ke edieke nt �o¯n �ode uyomima ye

enye, ke nyanam enye ekpep ndimaJehovah.” Nso iket �ibe ke akpatre? Iy �o-fi �ok nte ini akade. Akpa ka

¯na, �eyak ine-

me se isinamde ndus �uk owo �eded �ibe�et �o

¯n �o uyomima.

Ntak Mm �o �Esinamde EmiNtak emi ndus �uk uyen �esid �ibede-

d �ibe �et �o¯n �o uyomima? Akparawa

kiet emi ekerede David et �i¯n se

isidide ntak. Enye �od �oh �o ete:

2

Nso idi �ok ke ndided�ibent �o

¯n �o uyomima?

Jessica ik �ofi �okke se akpanamde ke ini eyen uf �oknwedmm �o emi ekerede Jeremy �ok �ot �on �ode ndinyene ud �on keidemesie. Jessica �od �oh �o ete: “Jeremy ama eye etieti, ndienmme ufan mi �eked �oh �o ke ndikwe akparawa enwen emienyenede ido nte enye. Ediwak ndit �oiban �ema �edomondinam ufan ye enye, edi enye ikamaha mm �o. Ami ikp �onke enye akama.”Ikeb �ighike, Jeremy ama �od �oh �o Jessica anam it �on �o uyom-

ima. Jessica ama asian enye ke im �o idi kiet ke otu MmeNtiense Jehovah, ndien ke owo idiny �imeke im �o it �on �o uyom-ima ye owo emi mıkaha ido ukpono im �o. Jessica �od �oh �o ete:“Edi Jeremy ama osio ekikere edi, ony �un �od �oh �o mi ete, ‘Yakided �ibe it �on �o uyomima nana mbak ete ye eka fo �edifi �ok.’”

Page 26: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

“Mm �o �efi �ok ke ete ye eka mmim �o idiny �imeke, ntak edi oromm �o m

ˆısiyakke mm �o �efi �ok.” Jane et �i

¯n se ikemede ndidi ntak

e¯nwen. Enye �od �oh �o ete: “Edieke ed �ibede-d �ibe �ot �o

¯n �o uyomima,

�ow �or �o oyom ndiw �ut ke ud �uhe aba ke idak owo. Edieke ekere-de ke �es �uk �eda fi nte eyen �ow �o

¯n, emekeme ndikere ke akpana

anam se oyomde ndinam, edi ed �ip ete ye eka fo.”

Ndi �om �ofi �ok ntak e¯nwen emi ndus �uk uyen �esid �ibede-d �ibe

�et �o¯n �o uyomima? Edieke edide �om �ofi �ok, wet mm �o ke idakemi.

ı ............................................................................

............................................................................

Nte ededi, afo �om �ofi �ok ke Bible �od �oh �ookop uyo �on �o ete ye eka fo. (Ephesus 6:1)Ndien edieke ete ye eka fo m

ˆıny �imeke �ot �o-

¯n �o uyomima, anaedi enyene eti ntak emianamde mm �o �ek

ˆuny �ime. Kpa ye oro, eme-

keme ndis �uk¯nkere ete:

˘ Mme uyen eken �et �on �o uyomima;ami ikp �on ns �uh �o.

˘ Owo oro nkpamade ndida nt �on �ouyomima ikaha ido ukpono mi.

˘¯

Nkpama ndit �on �o uyomima yeekemm �o Christian okpos �ukediemi mmeny �oh �oke ndid �o nd �okana.

Anaedi �om �ofi �ok se ete yeeka fo �edit �i

¯nde �eba

¯na emi.

Ndien ke �ow �o¯nes �it fo, �om �o-

fi �ok ke se mm �o �edit �i¯nde

edidi akpanik �o. Ekeme¯nko nditie fi ke idem nteeketiede eyena

¯nwan

kiet emi ekerede Ma-nami, emi �ok �od �oh �ode

Page 27: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ete: “Esine¯nede �od �o

¯n mi ndit �o

¯n �o uyomima tutu

¯nkere

`mm

ˆe

ndikebiere ke ndit �o¯n �oke uyomima ama akam enen. Mme uyen

mf �in ifi �okke se ikpanamde owo okˆ

ut �o¯

n �o uyomima. Idem¯nkp �o,

isinemke mi ndidu ntre ke idemmi!” Ndus �uk mbon oro �edudeke ut �o idaha emi �et �o

¯n �o uyomima, edi iyakke ete ye eka mm �o

�efi �ok. Didie?

“ �Eked �oh �o Ikˆuyak Owo �Ofi �ok”

Ana owo osu nsu man ekeme ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima.

Ndus �uk owo �esineme nneme¯nkuk �ure ke fon

`mm

ˆe ke Intanet

mbak mbon e¯nwen �edifi �ok ke mm �o �et �o

¯n �o uyomima. Mm �o �esi-

nam nte idi ikpˆıkpu ufan ke ini mm �o �edude ye mbon e

¯nwen, edi

nneme oro mm �o �esinyenede ke e-mail, ke fon, ye etop oromm �o �esin �ode kiet eken ke fon �esiw �ut ke mm �o id �ighe ikp

ˆıkpu

ufan.

Nkari e¯nwen emi mme uyen �esinamde esidi ndidiomi ndidu

ke otu, ndien etise, edidi enyene owo esie es �ik ekpere. James�od �oh �o ete: “Ini kiet, �ema �ekot nny �in us �or �o, edi ekem ima idifi �okke �ekediomi us �or �o emi man owo iba ke otu nny �in—akparawaye

¯nkaiferi— �edu �ot �okiet. Mm �o �eked �oh �o ik

ˆuyak owo �ofi �ok se

mmim �o inamde.”

Nte James ow �utde, mme ufan �esiwak ndi¯nwam owo ed �i-

be �ot �o¯n �o uyomima. Carol �od �oh �o ete: “Ke ns �uh �ode

¯nkaha,

ana ufan fo kiet os �uk �odi �o¯n �o aba-

¯na se ikade iso, edi emek ndi-d �ip sia afo �ok �od �oh �ode enye ok

ˆu-

yak mbon e¯nwen �efi �ok.” Ndus �uk

ini, ndus �uk owo �esisu anafai nsu.Beth emi edide isua 17 �od �oh �oete: “Man �eka iso �ed �ibe �ew �or �oa

¯nwa ye owo isio uduot, ediwak

uyen �esisu nsu �en �o ete ye ekamm �o �eba

¯na ebiet oro mm �o �eka-

de.” Se Misaki emi edide isua 19akanamde edi oro. Enye �od �oh �oete: “

¯Nkesitetie

¯nkere nsu oro

Nso idi �ok ke ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima? 23

Ana mbon oro �eyomdeitie ebuana mm �o eb �ighi�eyak mbon e

¯nwen �enyene

mbu �otidem ke idemm �o.Ndided �ibe nt �o

¯n �o

uyomima idiyakke ete yeeka fo �eka iso �enyenembu �otidem ke idemfo,idiny �u

¯n iyakke owo emi

afo amade do enyenembu �otidem ke idemfo.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 28: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndisude. Mma nsiny �u¯n nne

¯nede ndomo ndit �i

¯n akpanik �o ke

mme¯nkp �o oro m

ˆıba

¯nake erenowo oro

¯nkesisa

¯nade kiet

¯nw �o-

r �o a¯nwa man ete ye eka mi �eka iso �enyene mbu �otidem ke

idemmi.”

Se Idi �okde ke Ndided �ibe Nt �o¯n �o Uyomima

Edieke �od �o¯nde fi ndided �ibe nt �o

¯n �o uyomima—m

ˆıd �ighe edi-

eke edide ke anam oro—oyom ob �up idemfo mb �ume iba emi:

Se nnamde emi edida nso edi? Ndi amaduak ndis �op nd �oowo oro? Evan emi edide isua 20 �od �oh �o ete: “Ndit �o

¯n �o uyom-

ima ye owo emi mˆuyomke ndid �od �o etie nte ndisuan etop

¯nkp �ourua emi m

ˆuyomke ndinyanyam.” Nso ikeme ndidi ut �ip?

Mme¯

Nke 13:12 �od �oh �o ete: “Idoteny �in emi eb �ighide ndidianam es �it �od �o

¯n �o.” Ndi emene

¯nede oyom ndinam es �it owo emi

afo amade �od �o¯n �o? Ntak e

¯nwen emi m

ˆıkpanaha eded �ibe �ot �o

¯n �o

uyomima edi koro enye idiyakke ete ye eka fo, �ok �or �o ye ikp �oowo eken oro �emade fi, �en �o fi nti item. Etie nte emi ekeme ndi-nam fi anam oburob �ut ido.—Galatia 6:7.

Jehovah Abasi ese didie se nnamde emi? Bible �od �oh �o:“Kpukpru

¯nkp �o �ena iferi �eny �u

¯n �ena i

¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ke eny �in

enye emi nny �in inyenede ndinam ibat nn �o.” (Mme Hebrew 4:13) Mm �odo, edieke ed �ibede-d �ibe �ot �o

¯n �o uyomima—

`mm

ˆe ed �ip-

de eke ufan fo—Jehovah �ofi �ok se ikade iso. Ndien edieke edi-de emesisu nsu man ed �ip edinam emi, �okp �of �on afiak ekere`

mmˆe se anamde emi �of �on. Jehovah Abasi asasua nsu. Ke ndi-

t �im nt �i¯n, Bible asiak “edeme nsu” es �in ke otu

¯nkp �o emi enye

asuade!—Mme¯

Nke 6:16-19.

Nte Ekpetrede Edinam EmiKe akpanik �o, �okp �of �on asian ete ye eka fo

`mm

ˆe Christian

oro ama �ok �ok �ori es �im �oy �oh �o idaha nte ke emesid �ibe oyomima ye owo isio uduot. Ndien edieke edide ufan fo ke ed �i-

=“Nny �in [iyom] ndinam akpanik �o kekpukpru

¯nkp �o.”—Mme Hebrew 13:18.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

24¯nkparawa owo �eb �up

Page 29: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

be oyom ima ye owo isiouduot, k

ˆutiene ud �ip se

enye anamde. (1 Timo-thy 5:22) Kere ise, editiefi didie ke idem ediekeedinam emi es �inde enyeke afanik �o

¯n? Ndi ukereke ke afo etiene edi ntak afanik �o

¯n oro?

Ke uw �ut¯nkp �o: Yak id �oh �o ke ufan fo emi �od �o

¯n �ode ud �o

¯n �o

ik �im a¯nwan

¯nk �uh �o esid �ibe adia in �i

¯ne ini

¯ne udia. Nso ke akpa-

nam edieke edide edifi �ok, edi enye ekpe fi ub �ok ete okˆut �i

¯n un �o

owo? Nso ikpebehe fi ikan—nditiene ufan fo nd �ip se enyeanamde

`mm

ˆe ndit �i

¯n nn �o mbon e

¯nwen man �e

¯nwam enye?

Afo odu ke ukem idaha oro edieke �ofi �okde ke ufan fo keed �ibe oyom ima ye owo isio uduot. K

ˆukere ke ndisian mbon

e¯nwen ayanam mbufo �etre ndidi ufan. Nte ini akade, eti ufan

eyedifi �ok ke se afo akanamde oro akakam edi ke uf �on im �o.—Psalm 141:5.

Ndided �ibe Nt �o¯n �o Uyomima

`mm

ˆe Ndid �ip Ndus �uk Owo?Nte ededi, id �ighe kpukpru

¯nkp �o oro afo ed �ipde ke ini uyom-ima edi abia

¯na. Ke uw �ut

¯nkp �o,

yak id �oh �o ke eren ye¯nwan �ekpe-

ma ndine¯nede mmehe ye kiet

eken, edi mm �o iyomke kpukpruowo �edi �o

¯n �o ke nsonso oro. Nte

akparawa emi ekerede Thomas

Ndid �ip ufan fo emi �ot �o¯

n �odeuyomima ke nd�ibe etie ntendid �ip owo emi �od �o

¯n �ode

ud �o¯

n �o ik �im a¯

nwan¯

nk �uh �oedi emi esid �ibede-d �ibeadia ini

¯ne in �i

¯ne udia

Nso idi �ok ke ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima? 25

Inaha asian of �uriekondo ke �om �ot �o

¯n �o

uyomima. Edi sian mbonoro �ekpenade �efi �ok. Emies �ine ete ye eka fo,�ok �or �o ye ete ye eka owooro afo amade do.

ITEM �

Page 30: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

et �i¯nde, “mm �o iyomke mme owo �ekama mmim �o �enam mbubru

�eny �u¯n �esak mmim �o �ete, ‘ �Edinanam nd �o mbufo emi ini ewe?’ ”

Ekeme ndine¯nede mf �ina owo edieke mbon e

¯nwen �edomo-

de ndiny �ik enye anam¯nkp �o. (Ikw �o Solomon 2:7) Ke ntre, ndu-

s �uk owo �ekeme ndibiere ke if �onke mmim �o iyak kpukpru owo�edi �o

¯n �o ke nsonso oro mmim �o it �o

¯n �ode uyomima. (Mme

¯Nke

10:19) Anna emi edide isua 20 �od �oh �o ete: “Emi esin �o eren ye¯nwan ini ndida mbiere

`mm

ˆe akpana id �uk ediomi nd �o. Edieke

mm �o �ek �utde ke �of �on inam ntre, do mm �o �ekeme ndinam kpu-kpru owo �edi �o

¯n �o.”

Edi ikp �of �onke ed �ip mbon oro akpanade �efi �ok ke mbufo�emet �o

¯n �o uyomima, ut �o nte ete ye eka fo

`mm

ˆe ete ye eka owo

oro. Ke ndit �im nt �i¯n, edieke m

ˆuyomke �edi �o

¯n �o ke mbufo �emet �o-

¯n �o uyomima, b �up idemfo se idide ntak. Ndi �om �of �ofi �ok ke enye-ne se idinamde ete ye eka fo �ek

ˆuny �ime?

“Mma Mfi �ok Se¯

Nkpanamde”Jessica oro iket �i

¯nde iba

¯na ke nt �o

¯n �o ama adia

¯nade idem

�okp �o¯n Jeremy ke ini enye okokopde se Christian e

¯nwen oro

Edieke nked �ibede-d �ibe nt �on �o uyomima ye ekemm �o Christian,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Edieke ufan mi ed �ibede-d �ibe �ot �on �o uyomima, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 31: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

eked �ibede-d �ibe �ot �o¯n �o uyomima eket �i

¯nde. Jessica �od �oh �o ete,

“Ke mma¯nkokop nte enye akasa

¯nade adia

¯nade idem �okp �o

¯n

owo oro enye ekesid �ibede-d �ibe ama, mma mfi �ok se¯nkpa-

namde.” Edi, ndi ama emem enye utom ndisio¯no idem

¯nkp �o

¯n

Jeremy? Baba! Jessica �od �oh �o ete: “Enye ekedi¯nkuk �ure eren-

owo oro¯nkamade ke of �uri es �it. Mma nsitua eyet kpukpru usen

ke ediwak urua.”

Kpa ye oro, Jessica ama �ofi �ok ke im �o imama Jehovah.Ndien okpos �ukedi emi enye �ok �okp �o

¯nde nnennen us �u

¯n ke ibio

ini, enye okos �uk oyoyom ndinam se inende. Nte ini akade, ndi-kp �o

¯n Jeremy ikene

¯nekede ibiak enye aba. Jessica �od �oh �o ete:

“Mmene¯nede

¯nkpere Jehovah idahaemi. Mmene

¯nede

¯nk �om

enye ke ndisin �o nny �in ndaus �u¯n oro iyomde ke nnennen ini!”

‘‘ Mma nsiono idem nkp �on Jeremy. Edi amaesif �ina mi ke ini nk �utde enye ke uf �oknwedkpukpru usen. Jehovah Abasi �ofi �ok kpukpruse ikpeket �ibede, edi nny �in ifi �okke. Ana ibu �otidem ye Jehovah.

’’—Jessica

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Yak id �oh �o ke emebe¯ne idem ndit �o

¯n �o

uyomima, omony �u¯n ok �ut owo emi amade. Akpasa

¯na didie

�ofi �ok ke enye �oy �of �on ye afo?

Nso idi �ok ke ndided �ibe nt �o¯n �o uyomima? 27

˘ Fiak se¯nkp �o ita oro �ewetde ke ndodobi ub �ok

¯nwed

ke page 22. Ewe ke otu mm �o et �i¯n nte esitiede fi ke

idem ndus �uk ini?

˘ Didie ke ekpese aba¯na mf �ina emi utu ke ndided �ibe

nt �o¯n �o uyomima?

˘ Nso ke akpanam edieke �ofi �okde ke ufan fo amaed �ibe �ot �o

¯n �o uyomima, ndien ntak emi akpanamde

ntre?

AFO EKERE DIDIE?

Page 32: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

3

Ndi owoemi

�oy �of �onye ami?

Page 33: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

NDOMOKIET ke otu mme¯nkp �o oro �esiakde mi idi �okke. Mm �o

kiet kiet �ekeme ndinam owo ama owo. Edi ndi id �ighe akpanik �onte ke ini ima okod �ukde fi ibuot ke ini nsehe uyen, ke se akama-de ekedi mme

¯nkp �o oro �esiakde ke ub �ok ufien?

Edi nte os �uk okponde, afo �om �ot �o¯n �o ndida ukeme ukere

¯nkp �o fo nd �u

¯n �ode mme

¯nkp �o oro �ene

¯nerede �edi akpan

¯nkp �o,

ut �o nte mbon oro �esiakde ke ub �ok nnasia. Ke uw �ut¯nkp �o, eme-

keme ndidifi �ok ke¯nkaiferi oro eyede akan ke mb �oh �o mbufo id �i-

ghe se �ekpene¯nerede �eberi edem, m

ˆıd �ighe nte ke akparawa oro

�ow �or �ode etop akan ke uf �ok¯nwed mbufo id �uhe eti uwem. Edieke

edide omokpon ebe ini nsehe uyen, anaedi eyene¯nede ekere

aba¯na mme

¯nkp �o oro �ekam �edide akpan

¯nkp �o ke ini �ob �or �ode

mb �ume emi, “Ndi owo emi �oy �of �on ye ami?”

Bem Iso Di �o¯n �o Idemfo

Mbemiso ekerede aba¯na owo emi edif �onde ye afo,

oyom ebem iso �odi �o¯n �o idemfo. Man ene

¯nede

�odi �o¯n �o idemfo, b �or �o mme mb �ume oro �etie-

nede mi:

Nenedekerembemiso �ob �or �odemmemb �umeemi�etienedemi:

Mmeeduewekeakpamaowoemioyomdendid �oenyene, okpony �un amaenye etie didie?Keotummenkp �o oro �etienedemi, s �in idi �on �o emi � kpere nkp �oinan oro adadente ata akpan nkp �o.

O Eye O Enenede ama AbasiO Etie ufan ufan O Edi se �ebu �otde idemO �Ow �or �o etop O Odu eti uwemO Enem itie O Enyene nti ut �itmbuba

Ke ini ekedide eyen �ow �on, ndi amaoduowo isiouduot emi afo ekenenerede ama?Keotumme nkp �ooro �esiakdekeeny �on emi, s �in idi �on �o emi � kpere nkp �okiet emi akanamdeenenede amaenye ini oro.

ı

Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 29

Page 34: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Mme ukeme ewe ke nnyene?

..................................................................................................

..................................................................................................

Mme mmeme ewe ke nnyene?

..................................................................................................

..................................................................................................

Didie ke¯nkpama nsa

¯na nd �o mi anam

¯nkp �o ye ami, didie ke

¯nkpony �u

¯n nyom itie ebuana mi ye Abasi etie?

..................................................................................................

..................................................................................................

Imemke utom ndidi �o¯n �o idemfo, edi mme mb �ume oro �edude

ke eny �o¯n emi �ekeme ndi

¯nwam fi. Ada

¯na nte �odi �o

¯n �ode idemfo,

ntre ke edikeme ndine¯nede ndi �o

¯n �o owo emi edinamde fi �od �o-

di �o¯n ada mme ukeme oro enyenede anam

¯nkp �o utu ke ndinam

mmeme fo �od �odi �o¯n �odi �ok.�Nso ke akpanam edieke ekerede ke

omok �ut owo emi �of �onde ye afo?

Ndi Owo Ekededi �Oy �of �on ye Afo?“Ndi akpama ine

¯nede imehe?” Mb �ume oro ekeme ndinam

otop afara mˆıd �ighe anam okop idates �it—etiene owo emi ob �up-

de fi. Yak id �oh �o ke emeny �ime. Didie ke ekeme ndida ini oro �edi-de ufan do ndi �o

¯n �o

`mm

ˆe owo

oro �oy �of �on ye afo?Yak id �oh �o ke oyom ndi-

� Emekeme ndine¯nede ndi �o

¯n �o

idemfo edieke ekerede aba¯na mme

mb �ume oro �edude ke ekpri ibuotik �ooro “Ndi Emebe

¯ne Idem Ndid �o Nd �o?”

ke Ibuot 1.

ı

Id �ighe ikpaukot ekedediedikem fi; kpas �uk ntre,id �ighe owo ekededi oro

ok �utde edidi eti nsa¯

na nd �o

30

Page 35: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

dep obufa ikpaukot. Amaka urua okok �ut ikpaukot emi ene¯ne-

rede ama. Edi ke ini es �inde ukot, ke ndi �okiso fo enye ekpriakaha. Nso ke akpanam? Ndi ekpedep adaha? M

ˆıd �ighe ndi

okpoyom e¯nwen? Ke akpanik �o, �okp �of �on ayak enye oro en �im

oyom e¯nwen. Idiw �utke eti ibuot ndis �ine ikpaukot emi m

ˆıkem-

ke fi.

Ndimek owo emi edid �ode ony �u¯n etie ntre. Id �ighe owo isio

uduot kiet kp �ot edid �uk fi eny �in. Edi id �ighe owo ekededi edidi etinsa

¯na nd �o. Idem

¯nkp �o,

¯nk �o oyom owo emi afo edikemede ndi-

d �u¯n kiet—owo emi edu ye ut �itmbuba esie ekemde ye okwo-

mm �o? (Genesis 2:18; Matthew 19:4-6) Ndi omok �ut ut �o owooro? Edieke edide omok �ut, edinam didie �ofi �ok

`mm

ˆe enye �oy �o-

f �on ye afo?

T �i¯n Eny �in ke Se Ikam Idide Akpan

¯Nkp �o

Man �ob �or �o akpatre mb �ume emi, ne¯nede kama eny �in se nte

ufan fo esinamde¯nkp �o. Edi kpeme nte anamde oro! M

ˆıd �ighe

ntre, edik �ut s �uk se amade ndik �ut. Ntem, kˆunam

¯nkp �o it �ok it �ok.

Ne¯nede domo ndifi �ok or �uk owo emi ufan fo edide. Emi idimem-

ke utom. Anaedi afo �om �of �ofi �ok oro. Ke uw �ut¯nkp �o: Da nte ke

oyom ndidep ubomis �o¯n. Nso ke ekpene

¯nede ese ke ubomis �o

¯n

oro? Ndi¯nkuk �ure se ekpesede ekpedi nte ubomis �o

¯n oro eyede

idem? Ndi ikp �of �onke ene¯nede ese mme

¯nkp �o oro �ekam �edide

akpan¯nkp �o, ut �o nte ndiyom us �u

¯n mfi �ok nte engine esie etiede?

Edieke ekerede ke �okp �of �onese mme

¯nkp �o e

¯nwen ke

adianade ye nte ubomis �o¯

noro oyomde ndidep eyedeidem, ndi ukereke ke�okp �of �on ene

¯nede et �i

¯n eny �in

ke ini oyomde ndimeknsa

¯na nd �o?

Page 36: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ndimek owo emi edid �ode �os �o¯n utom akan ndimek ubom-

is �o¯n emi edidepde. Edi ediwak mbon oro �ema �eket �o

¯n �o uyom-

ima isisehe se ikam idide akpan¯nkp �o. Utu ke oro, mm �o �esiwak

ndit �i¯n mba

¯na mme

¯nkp �o oro mm �o �edade �ebiet kiet eken, ut �o

nte ndid �oh �o: ‘Mme ikw �o oro nsimade ke enye ony �u¯n ama.’

‘Mme¯nkp �o oro mmade ke enye ony �u

¯n ama.’ ‘Akananam nny �in

ifa¯nake

¯nkp �o!’ Edi nte ima iketet �i

¯n, edieke edide emebe ini nse-

he uyen, edise mme¯nkp �o oro �ekam �edide akpan

¯nkp �o. Afo

oyok �ut ntak emi anade �ofi �ok “nded �ibe owo eke es �it.”—1 Peter3:4; Ephesus 3:16.

Ke uw �ut¯nkp �o, utu ke ndiw �uk nt �i

¯neny �in ke mme

¯nkp �o oro

mbufo mbiba �esiny �imede, emekeme ndikpepekese mba¯na ufan

fo ke ndise se isit �ibede ke ini mbufo mˆıny �imeke ke

¯nkp �o. Ke

ndit �i¯n ke us �u

¯n e

¯nwen, enye esinam

¯nkp �o didie ke ini mbufo

�enyenede isio isio ekikere ke¯nkp �o—ndi enye esik �o

¯n ey �ire ke

ekikere esie, idem �odu �ode obom ke ini es �it ayatde enye`

mmˆe

os �u¯nide owo? (Galatia 5:19, 20; Colossae 3:8) M

ˆıd �ighe, ndi

enye esiw �ut eti ibuot—eny �ime ndisio¯no idem

¯nkp �o

¯n

¯nkp �o man

emem odu ke ini owo mˆıbiatke ibet Abasi?—James 3:17.¯

Nkp �o e¯nwen oro ekpekere-

de aba¯na edi: Ndi enye etie uka-

ra ukara, esiyom �enam¯nkp �o

�es �in ke inemes �it im �o, mˆıd �ighe

ndi enye esima ndif �ibe uf �up? Ndienye esiyom ndifi �ok kpukpru¯nkp �o mba

¯na fi? Eyena

¯nwan emi

ekerede Nicole �od �oh �o ete:“Mmesikop nte eren ye

¯nwan

emi �ema �eket �o¯n �o uyomima �et �o-

h �ode ke ntak emi kiet mˆıkanam-

ke enye eken �ofi �ok ebiet emi im �oidude. Edieke oro et �ibede,

¯nke-

re ke oyom owo ekpeme idem.”—1 Corinth 13:4.

Mmeor �uk¯nkp �ooro �enemede

32¯nkparawa owo �eb �up

�Enam mme¯nkp �o emi

�edi¯nwamde mbufo �efi �ok

nte kiet eken esinamde¯nkp �o:

˘ �Ekpep Ik �o Abasi�ot �okiet.

˘ �Ese nte kiet ekenanamde

¯nkp �o ke mbono

esop ye ke a¯nwautom.

˘ �Etiene �enamUf �okmbono Obio Ub �o

¯n

asana �eny �u¯n �etiene

�e¯nwam ke utom

ub �op¯nkp �o.

ITEM�

Page 37: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Eyenanwan Shulam �ofi �ok ke ikpanaha iyak ima abiatim �o ibuot. Enye �od �oh �o mme ufan esie ete: “Mmow �uk mbufonte �ek

ˆudomo ndidemede ima ke es �it mi tutu enye edemede

ikp �o¯n.” Eyena

¯nwan Shulam �ofi �ok ke ekikere ima ekeme ndi-

s �op¯nk �im owo eny �in. Ke uw �ut

¯nkp �o, enye �ofi �ok ke mbon

e¯nwen �ekeme ndiny �ik im �o ima owo oro m

ˆıdif �onke ye im �o. Es �it

esie akam ekeme ndinam enye anam idi �ok ubiere. Ntre,eyena

¯nwan Shulam etie nte “ibibene.”—Ikw �o Solomon 8:

4, 10.

Ukem nte eyena¯nwan Shulam, ndi emesise ima ke eny �in

akwa owo? Ndi emesida eti ibuot ebiere se akpanamde utuke ndinam

¯nkp �o ntiene nte etiede fi ke idem? (Mme

¯Nke 2:

10, 11) Ndus �uk ini, mbon e¯nwen �ekeme ndidomo ndiny �ik fi

�ot �o¯n �o ndinam ufan ye owo isio uduot ke ini m

ˆube

¯neke idem

ka¯na. Akam ekeme ndidi afo anam

¯nkp �o emi �od �o

¯n fi. Ke uw �ut-

¯nkp �o, ke ini ok �utde nte akparawa ye

¯nkaiferi �em �umde ub �ok

�esa¯na, ndi esinenede �od �on fi ndim �um owo ub �ok

¯nko nsa

¯na

ntre? Ndi eyeny �ime ndinam ufan ye owo oro mˆıkaha ido

ukpono mbufo? Eyena¯nwan Shulam akanam

¯nkp �o nte akwa

owo ke¯nkp �o emi aba

¯nade ima erenowo ye

¯nwan. Afo

¯nko

emekeme ndinam¯nkp �o nte akwa owo!

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Eyena¯nwan Shulam

Page 38: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

34¯nkparawa owo �eb �up

“ �Ekˆudian idem ut �i

¯ne ut �i

¯ne ye mm �o eke m

ˆın �imke ke akpan-

ik �o.” Item Bible emi odu ke 2 Corinth 6:14, ndien etie nte omo-k �ut ke ow �ut eti ibuot ndinam item emi. Kpa ye oro, es �it fo eke-me ndima owo emi m

ˆın �imke ke akpanik �o. Ntak-a? Ndus �uk ini,

ekeme ndidi ke ntak emi owo oro eyede fi. Akparawa kiet emiekerede Mark �od �oh �o ete: “Enyene

¯nkaiferi kiet emi ekesitiene-

de edi itie emi �esikpepde mme owo nte �ekpes �i¯nerede idem.

Enye ama esidaha ikp �o¯n ke idemesie edit �i

¯n ik �o ye ami. Ik �os �o

¯n-

ke nny �in ndit �o¯n �o ufan.”

Edieke �odi �o¯n �ode idemfo ony �u

¯n en �imde ke se Bible ekpepde

edi akpanik �o, edieke mˆusuny �u

¯n unamke

¯nkp �o utiene nte etie-

de fi ke idem, �oy �ofi �ok se akpanamde. Ke ndit �im nt �i¯n, owo emi

afo amade mi—inamke¯nkp �o

`mm

ˆe enye eye didie,

`mm

ˆe ama

enye ada¯na didie,

`mm

ˆe nso nti edu ke enye ony �u

¯n enyene—idi-

namke afo ye Abasi �ene¯nede �edi ufan.—James 4:4.

Nte ededi, edieke edide �emet �ot �o¯n �o ndima kiet eken, idi-

memke utom ndidia¯nade. Se iket �ibede in �o eyena

¯nwan kiet emi

ekerede Cindy edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Mma nsitua eyet kpu-kpru usen.

¯Nkekemeke ndisio ekikere

¯nkp �o

¯n akparawa oro

idem ke ini mbono esop os �uk akade iso. Mma nne¯nede mma

enye tutu¯nkere ke akpakam �of �on

¯nkpa utu ke ndidia

¯nade

¯nkp �o

¯n enye.” Edi ke m

ˆıb �ighike, Cindy ama edik �ut ke item oro

eka esie �ok �on �ode enye ete okˆut �o

¯n �o uyomima ye owo oro m

ˆı-

n �imke ke akpanik �o ama es �ine ifi �ok. Enye �od �oh �o ete: “Ama �of �onnte ikadia

¯narede. Mmene

¯nede nn �im ke Jehovah �oy �on �o mi

mme¯nkp �o oro nne

¯nerede nyom.”

Ndi se ik �ow �or �ode Cindy �ow �or �o fi? Ke edide ntre, t �i¯n nte etie-

de fi ke idem n �o owo. Emekeme ndit �i¯n nn �o ete ye eka fo. Se Jim

akanamde edi oro ke ini enye �ok �ot �o¯n �ode ndima eyena

¯nwan

kiet ke uf �ok¯nwed mm �o ndis �ime ndis �ime. Enye �od �oh �o ete: “Ke

akpatre, mma nd �oh �o ete ye eka mi �eteme mi se¯nkpanamde.

Item mm �o aka¯nwam mi nsio

¯no idem

¯nkp �o

¯n eyena

¯nwan oro.”

Mbiowo esop¯nko �ekeme ndi

¯nwam fi. Ntak m

ˆusianke owo mm �o

kiet nte etiede fi ke idem?—Isaiah 32:1, 2.

“ �ekˆudian idem ut �i

¯ne ut �i

¯ne”

Page 39: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mi �ene¯nede �eba

¯na edu uwem ye ido owo. Nte ededi, ene

¯ne-

de �of �on �ofi �ok se mbon e¯nwen �et �i

¯nde �eba

¯na owo emi oyomde

ndid �o. Mbon e¯nwen �ese enye didie? �Okp �of �on enyene nneme

ye mbon emi �edi �o¯n �ode enye, ut �o nte mbon oro �ema �ekek �o-

ri �es �im �oy �oh �o idaha ke esop Christian. Nte edisa¯nade �ofi �ok

`mm

ˆe mme owo “ �et �i

¯n nti ik �o �eba

¯na enye” edi oro.—Utom 16:

1, 2.

Emekeme ndifi �ok ekese¯nkp �o mba

¯na ufan fo edieke ewetde

mme¯nkp �o oro enye esinamde �of �on ye mbon oro enye m

ˆısinam-

ke �of �on ke mme¯nkp �o oro inemede ke ibuotik �o emi.

Edu uwem ı ......................................................................

..................................................................................................

Ido ......................................................................................

..................................................................................................

Se mbon e¯nwen �et �i

¯nde ........................................................

..................................................................................................

�Oy �ob �o uf �on¯nko edieke esede ekebe oro “Ndi Akparawa

Emi Eyedi Eti Ebe Edieke Nd �ode Enye?” ke page 39`

mmˆe eke-

be oro “Ndi Eyena¯nwan Emi Eyedi Eti A

¯nwan Edieke Nd �ode

Enye?” ke page 40. Mme mb �ume oro �edude ke ekebe oro �eye-¯nwam fi ebiere

`mm

ˆe �oy �of �on �od �o enye.

Ke ama okod �u¯n �ode kpukpru emi ama, nso ke akpanam edi-

eke etiede nte ke enye idif �onke ye afo? Edieke edide ntre, �ow �o-r �o ana �ob �or �o akpan mb �ume emi:

Ndi Akpana Idia¯nade?

Ndus �uk ini, mme ufan ndi-dia

¯nade esinyene uf �on. Da Jill

ke uw �ut¯nkp �o. Eyena

¯nwan emi

�od �oh �o ete: “Ke akpa, ibuot amaesikpon mi ndifi �ok ke ufan mieren esikere kpukpru ini

`mm

ˆe

ndu ke`

mm �`o

¯n,

`mm

ˆe nnam nso,

Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 35

Mme nd �u¯n �ode oro

�enamde �ew �ut ke ediekeeren ye

¯nwan emi �ekade

nsio nsio ido ukpono�ed ��ode kiet eken, keene

¯nede etie nte mm �o

�eyedia¯nade nte ini akade.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 40: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

`mm

ˆe nny �u

¯n ndu ye anie. Edi nte ini akakade, enye ikesiyak-

ke ndu ye mbon e¯nwen—ekesiyom ndu ye enye ikp �o

¯n. Enye

ama esikam ayat es �it ke ini ndude ye mbonubon nny �in—akpanakpan ye ete mi. Ke ima ikadia

¯nade, eketie nte

¯nkp �o eke �ebio-

morede mi ata akamba mbiomo!”Se ikony �u

¯n it �ibede ye Sarah edi oro. Enye ama

�ot �o¯n �o ndik �ut ke John, akparawa emi �ok �ot �o-

¯n �ode uyomima ye enye, esiy �ire

¯nkp �o akaha,

�os �o¯n ido, ony �u

¯n anam

¯nkp �o emiom emiom.

Sarah �od �oh �o ete: “Usen kiet, John ama ediuf �ok nny �in ke hour ita �ema �ekebe t �o

¯n �o ke

ini oro iken �imde. Enye ik �ok �omke eka miemi ekebererede us �u

¯n �on �o enye, edi �ok �o-

d �oh �o ete: ‘Di idaha ke imabiat ini ikaha.’Enye ik �od �oh �oke ke im �o ikabiat ini, edi kenny �in ikabiat ini. Akpakana enye ekpemi ub �ok, m

ˆıd �ighe et �i

¯n se ikanamde enye

edi ke idi �ok ini. Se ikakam ibiakde miikan edi ke enye ikokponoke eka mi!”Nte ededi, emi iw �or �oke ke ana �edia

¯nade

edieke owo anamde ndudue`

mmˆe ow �utde

idi �ok edu ini kiet. (Psalm 130:3) Ke ini Sarah ekedide edifi �ok kente John esinamde

¯nkp �o ye mme owo edi oro, enye ama ebie-

re ndidia¯nade nsa

¯na ye John.

Ukem nte Jill ye Sarah, nso ke akpanam edieke ekerede keowo emi eked �ibede �ot �o

¯n �o uyomima ye afo idid �ighe eti nsa

¯na

nd �o? Edieke edide ntre, kˆ

unam nte¯

nkp �o it �ibeke! Okpos �ukedim

ˆısimemke, etie nte mf �on

¯nkan

¯nkp �o ekpedi mbufo ndidia

¯nade.

Mme¯

Nke 22:3 �od �oh �o ete: “Owo mbufi �ok ada ok �ut afanik �o¯n

ndien ed �ibe.” Ke uw �ut¯nkp �o, edieke ufan fo enyenede kiet

`mm

ˆe

=“Se eyen �ow �o

¯n anamde ke �eda

�efi �ok`

mmˆe edinam esie

asana ony �u¯n enen.”

—Mme¯

Nke 20:11.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 31 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 31 KE EBOHO 136

¯nkparawa owo �eb �up

Page 41: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ediwak ke otu mme¯nkp �o oro oyomde ekpeme idem, emi �esiak-

de ke page 39 ye 40, �okp �of �on �edia¯nade—yak id �oh �o ke ns �uh �o-

de¯nkaha tutu enye okp �uh �ode edu emi. Ke akpanik �o, ekeme

ndidi idimemke mbufo ndidia¯nade. Edi nd �o id �ighe

¯nkp �o mf �in ye

¯nkp �o

¯n. �Of �on ndiy �o ubiak ke ibio ini akan nditua

¯nkp �ofi �ok ke

of �uri eyouwem fo!

Ndisian Owo Oro ke �Of �on �Edia¯nade

Edinam didie asian owo oro eked �ibede �ot �o¯n �o uyomima ye

afo ke �of �on �edia¯nade? Akpa, mek ebiet ye ini oro �okp �of �onde

�eneme¯nkp �o emi. Didie ke akpanam emi? �Of �on, didie ke akpa-

ma ufan fo asian fi or �uk¯nkp �o emi edieke ekpedide

enye oyom ndisian fi? (Matthew 7:12) Ndi akpa-ma enye asian fi ke iso mbon e

¯nwen? Etie nte

ukpamaha. Ikp �of �onke ada fon emi esim �umdeuyo owo en �im asian ufan fo ke �of �on mmim �oidia

¯nade

`mm

ˆe ndiwewet or �uk etop emi ke fon

`mm

ˆe ke e-mail nn �o enye ib �oh �oke nte

¯nkp �o etie-

de ow �ut ke �of �on anam ntre. Utu ke oro, mekini ye ebiet emi �edikemede nditie nneme akpan¯nkp �o emi.

Nso ke ekpet �i¯n ke ini oyomde ndisian ufan fo

se is �inede fi ke es �it? Apostle Paul eketeme mmeChristian ete ‘ �et �i

¯n akpanik �o’ �en �o kiet eken.

(Ephesus 4:25) Ekpene¯nede �of �on ada mbu-

fi �ok et �i¯n ik �o, edi ukpanamke ufan fo ekere ke

anam mbubru. T �i¯n nnennen se inamde ekere

ke ikp �of �onke mbufo �eka iso �edi ufan. Idiyom-ke etie abat kpukpru ndudue esie

`mm

ˆe atak ke

ndik �ut ndudue nn �o enye. Utu ke ndid �oh �o, “Afo usˆunamke” emi

`mm

ˆe “Akananam afo unamke” oko, akpakam �of �on et �i

¯n se afo

‘‘ Nte ufan fo anamde nkp �o yembonubon esie ke enye edinamye afo.

’’—Tony

Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 37

Page 42: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ekerede, ut �o nte ndid �oh �o, “Nyom ndid �o owo emi . . .” mˆıd �ighe

“¯

Nkere ke akpana idia¯nade sia . . .”

Id �ighe ut �o ini emi ke ekpetie nte mm �o¯n ubom, aka iso afiak

edem`

mmˆe ayak ufan fo anam fi okp �uh �ode ekikere. K

ˆufre ke

enyene akpan ntak emi anamde ebiere ndidia¯nade. Ntem, ne-

¯nede kpeme idem edieke ufan fo odomode ndida

¯nkari nnam

okp �uh �ode ekikere.¯

Nkaiferi kiet emi ekerede Lori �od �oh �o ete:“Ke ami ye ufan mi eren ima ikadia

¯nade, enye ekesitie mf �uh �o

mf �uh �o kpukpru ini. Etie mi nte enye akanam oro man mb �omesie anam mi. Ih, mb �om esie ama anam mi. Edi

¯nkayakke oro

anam mi¯nkp �uh �o ekikere.” Ukem nte Lori, fi �ok se oyomde.

S �o¯n �o da ke ubiere fo. Yak ihih fo edi ihih.—James 5:12.

Se Ikemede Ndit �ibe ke �Ema �Ekedia¯nade

Kˆuyak idem akpa fi edieke es �it ayatde fi ke �ema �ekedia

¯nade.

Ekeme ndikam ntie fi ke idem nte eketiede andiwet psalm emi�ok �od �oh �ode ete: “Idem mi et �imede, mmon �uh �o mbe nde; nsa

¯na

mf �uh �o mf �uh �o kpukpru usen.” (Psalm38:6) Ndus �uk ufan fo emi�enyenede eti es �it �ekeme ndidomo ndi

¯nwam fi ke ndid �oh �o afiak

Edieke nt �on �ode ndima owo emi mˆın �imke ke akpanik �o,

se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Man nkeme ndifi �ok se mbon enwen �et �inde �ebana owooro �ot �on �ode uyomima ye ami, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 43: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ido esie

˚ Didie ke enye esinam¯

nkp �o ye mbon e¯

nwen keini �en �ode enye odudu?—Matthew 20:25, 26.

˚ Nso idi mme ut �itmbuba esie?—1 Timothy 4:15.

˚ Ndi enye ke anam¯

nkp �o idahaemiman es �im mmeut �itmbuba oro?—1 Corinth 9:26, 27.

˚ Enye esinam¯

nkp �o didie ye mbonubon mm �o?—Exodus 20:12.

˚ Mmanie �edi ufan esie?—Mme¯

Nke 13:20.

˚ Enye esiwak ndineme mba¯

na nso?—Luke 6:45.

˚ Ndi enye ama ok �uk?—Mme Hebrew 13:5, 6.

˚ Mme edinam un �o idem inemes �it ewe ke enye esima?—Psalm 97:10.

˚ Didie ke enye ow �ut ke imama Jehovah?—1 John 5:3.

edu esie

˚ Ndi enye esis �in idem anam utom?—Mme¯

Nke 6:9-11.

˚ Ndi enye esit �im ok �uk akama?—Luke 14:28.

˚ Ndi mme owo �et �i¯

n nti ik �o �eba¯

na enye?—Utom 16:1, 2.

˚ Ndi enye esikere aba¯

na mbon e¯

nwen?—Philippi 2:4.

mme¯nkp �o oro anade ekpeme idem

˚ Ndi enye esis �op iyates �it?—Mme¯

Nke 22:24.

˚ Ndi enye esidomo ndinam fi etiene anam oburob �ut ido?—Galatia 5:19.

˚ Ndi enye esimia`

mmˆ

e os �u¯

ni owo?—Ephesus 4:31.

˚ Ndi �okp �os �o¯

n mm�in kp �ot ke enye esida okop inem uwem?—Mme

¯Nke 20:1.

˚ Ndi enye esif �ibe uf �up ony �u¯

n oyom uf �on idemesie kp �ot?—1 Corinth 13:4, 5.

ndi akparawa emi eyedieti ebe edieke nd �ode enye?

Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 39

Page 44: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ido esie

˚ Didie ke enye esiw �ut ke imos �uh �ode idem ke ubonmm �o ye ke esop?—Ephesus 5:21, 22.

˚ Enye esinam¯

nkp �o didie ye mbonubon mm �o?—Exodus 20:12.

˚ Mmanie �edi mme ufan esie?—Mme¯

Nke 13:20.

˚ Enye esiwak ndineme mba¯

na nso?—Luke 6:45.

˚ Ndi enye ama ok �uk?—1 John 2:15-17.

˚ Nso idi mme ut �itmbuba esie?—1 Timothy 4:15.

˚ Ndi enye ke anam¯

nkp �o idahaemiman es �im mmeut �itmbuba oro?—1 Corinth 9:26, 27.

˚ Mme edinam un �o idem inemes �it ewe ke enye esima?—Psalm 97:10.

˚ Didie ke enye ow �ut ke imama Jehovah?—1 John 5:3.

edu esie

˚ Ndi enye esis �in idem anam utom?—Mme¯

Nke 31:17, 19, 21,

22, 27.

˚ Ndi enye esit �im ok �uk akama?—Mme¯

Nke 31:16, 18.

˚ Ndi mme owo �et �i¯

n nti ik �o �eba¯

na enye?—Ruth 3:11.

˚ Ndi enye esikere aba¯

na mbon e¯

nwen?—Mme¯

Nke 31:20.

mme¯nkp �o oro anade ekpeme idem

˚ Ndi enye esima ut �ok?—Mme¯

Nke 21:19.

˚ Ndi enye esidomo ndinam fi etiene anam oburob �ut ido?—Galatia 5:19.

˚ Ndi enye esimia`

mmˆ

e os �u¯

ni owo?—Ephesus 4:31.

˚ Ndi �okp �os �o¯

n mm�in kp �ot ke enye esida okop inem uwem?—Mme

¯Nke 20:1.

˚ Ndi enye esif �ibe uf �up ony �u¯

n oyom uf �on idemesie kp �ot?—1 Corinth 13:4, 5.

ndi eyena¯nwan emi eyedi

eti a¯nwan edieke nd �ode enye?

40¯nkparawa owo �eb �up

Page 45: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

akadiana ye ufan fo. Kpeme! Afo ediy �o se ededi oro ubiere foedidade edi, id �ighe mm �o. Ntem, k

ˆuyak nd �ik anam fi anana iw �uk

—okpos �ukedi se it �ibede abiakde fi.Fi �ok ete ke ubiak oro idid �ighe ke nsinsi. Ka

¯na ke emi, nam

mme¯nkp �o oro �edi

¯nwamde fi �oy �o se it �ibede emi. Emekeme ndi-

nam mme¯nkp �o oro �etienede mi.

T �i¯n nte etiede fi ke idem n �o owo emi afo ekemede ndibe-

ri edem.� (Mme¯

Nke 15:22) Men mf �ina emi b �ine Jehovah keakam. (Psalm 55:22) S �in idem nam

¯nkp �o Abasi. (1 Corinth

15:58) Kˆudia

¯nade utie ikp �o

¯n! (Mme

¯Nke 18:1) S �os �op fiak t �o

¯n �o

ndid �uk nsa¯na ye mbon oro �edi

¯nwamde fi. Domo ndiw �uk ekike-

re fo ke nti¯nkp �o.—Philippi 4:8.

Nte ini akade, emekeme ndinyene obufa ufan. Ey �ighe id �uheke afo eyet �i

¯n eny �in ke ini oyomde ndimek owo emi akpamade

ndid �o. Isa¯n emi, ekeme ndidi edib �or �o ih ke ini ob �upde idemfo

“Ndi owo emi �oy �of �on ye ami?”

� Ete ye eka fo`

mmˆe ikp �o owo eken, ut �o nte mbiowo Christian �ekeme ndi

¯nwam fi.

Amakam ekeme ndidifi �ok ke mm �o¯nko �ema �enyene ukem mf �ina emi ke ini mm �o

�ekedide uyen.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ke ini �ot �o¯n �ode uyomima, mme

¯nkp �o

ewe ke afo ye owo fo mˆıkpanamke ke ini �eyomde ndiw �ut ke

imama kiet eken?

Ndi owo emi �oy �of �on ye ami? 41

˘ Nti edu ewe ke oyom enyene man nd �o mbufo �okp �of �on?

˘ Nti edu ewe ke akpama nsa¯na nd �o fo enyene?

˘ Ikp �o mf �ina ewe ke ekeme ndinyene edieke �od �ode owoemi m

ˆın �imke se afo en �imde ke akpanik �o?

˘ Didie ke afo ekeme ndifi �ok nte owo oro �ot �o¯n �ode

uyomima ye afo esinamde¯nkp �o ye se mbon e

¯nwen

�et �i¯nde �eba

¯na enye?

AFO EKERE DIDIE?

Page 46: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ANAEDI emene¯nede ekere aba

¯na

¯nkp �o emi. Kamse, edieke mbu-

fo �et �o¯n �odeuyomima,ekemendis �o

¯nndifi �oksem

ˆıkpanaha �enamke

ini �ew �utdeke imamakiet eken. �Eyak ineme`

mmˆe

¯nkp �o itaoro �et �i

¯n-

dekeeny �o¯nemi �ediakpanik �o

`mm

ˆensu iny �u

¯n isente Ik �oAbasieke-

medendi¯nwam nny �in ib �or �omb �umeoro, “Ndi imakaanyan ikaha?”

˘ Ikpanaha eren ye nwan emi �et �on �ode uyomima �esit �ukkiet eken ke us �un ndomokiet.

4

Ndi imaka anyan ikaha?Akpanik �o mme nsu . . .

Ikpanaha eren ye nwan emi �et �on �ode uyom-ima �esit �uk kiet eken ke us �un ndomokiet.

ıO Akpanik �o

O Nsu

�Es �uk �ekeme ndid �oh �o ke eren ye nwan emimınamke idan �enam use.

O Akpanik �o

O Nsu

Eren ye nwan emi �et �on �ode uyomima ikeme-ke ndinenede mma kiet eken ib �oh �oke mm �o�esifat, �efi �on �o, �esiny �un �et �im kiet eken inua.

O Akpanik �o

O Nsu

42¯nkparawa owo �eb �up

Page 47: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nsu. Bible id �oh �oke eren ye¯nwan emi �et �o

¯n �ode uyomima �ek

ˆu-

sut �uk kiet eken, ama akam edi mm �o inamke oro ke idi �ok us �u¯n. Ke

uw �ut¯nkp �o,Bible �od �oh �o ke eyena

¯nwanShulam yeakparawa ekpe-

mer �o¯n �ema �ema kiet eken. Mm �o ikanamke oburob �ut ido ke ini

uyomima. Kpa ye oro, anaedi mm �o �ema �esit �uk kiet eken mbemisomm �o �ekenamde nd �o. (Ikw �o Solomon 1:2; 2:6; 8:5) Mf �in, ndus �ukmbon oro �ed �ukde ediomi nd �o �ekeme ndikere ke idi �okke mmim �ondisit �uk kiet eken, ama akam edi mmim �o inamke oburob �ut ido.�

Edi ana eren ye¯nwan oro �et �o

¯n �ode uyomima �ene

¯nede �edu ke

ukpeme. Ndit �im owo inua, ndifat owo,`

mmˆe ndinam

¯nkp �o ekededi

oroekemedendinam idemadahaowoekemendida¯nkes �imoburo-

b �ut ido. Ekeme ndis �o¯n eren ye

¯nwan emi �esinamde mme ut �o

¯nkp �o

emi ndim �um idem¯nkama, idem �okp �ok �om mm �o �ema �ebiere ke

mmim �o idinamke oburob �ut ido.—Colossae 3:5.

˘ �Es �uk �ekeme ndid �oh �o ke eren ye nwan emi mınamkeidan �enam use.

Akpanik �o. Ik �o Greek oro �ekabarede nte “use” (por·nei�a) �ow �o-r �o ediwak

¯nkp �o. Enye aba

¯na kpukpru or �uk ebuana ida

¯n ke uf �ot

owo iba emi mˆıd �ighe ebe ye

¯nwan ony �u

¯n aba

¯na edida ndido ida

¯n

nnam¯nkp �oke idi �okus �u

¯n.Ntem,use id �igheowondinam ida

¯nkp �ot,

edi es �ine ut �o¯nkp �o nte owo ndifi �o

¯n �o ndido ida

¯n owo e

¯nwen, �ok �or �o

ye ida¯n inua

`mm

ˆe ida

¯n et �itifu �o.

Ke adianade do, id �ighe use kp �ot ke Bible akpan. Apostle Paulekewet ete: “Mme utom ob �ukidem �eyarade, ndien mm �o �edi use,mbubiam ido, obukpo ido.” Enyeama adian do ete: “Mbon oro �eka-de iso �enamut �omme

¯nkp �o emi idi-

daha obio ub �o¯n Abasi inyene.”

—Galatia 5:19-21.Nso idi “mbubiam ido”? Ik �o

� Ke ndus �uk ebiet ke ererimbot, owo iny �i-meke eren ye

¯nwan emi m

ˆıd �oh �o nd �o ka

¯na

�efat, �efi �o¯n �o,

`mm

ˆe �et �im kiet eken inua ke

eferife. Ana mme Christian �ekpeme mbakse mm �o �enamde edinam mbon e

¯nwen

�etuak ukot �edu �o¯n �o.—2 Corinth 6:3.

Ndi imaka anyan ikaha? 43

Edieke edide �ema �ed �ukediomi nd �o, oyom �enemendus �uk ntot �u

¯n �o

¯nkp �o

�eba¯na idem mbufo. Edi

nneme oro �enemede man�edemede owo ud �o

¯n ida

¯n

edi ndek ndek ido—idem�okp �ok �om �esineme ke fon`mm

ˆe �esin �o nte etop ke fon.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 48: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Greek oro �ekabarede nte “mbubiam ido” aba¯na ndek ndek ido eke-

dedi, edide ik �o inua`

mmˆe edinam. Ke akpanik �o, ekpedi mbubiam

ido edieke owo es �inde owo e¯nwen ub �ok ke idak �of �o

¯n �ofi �o

¯n �o, osio-

¯node owo e

¯nwen �of �o

¯n,

`mm

ˆe �ofi �o

¯n �ode owo idem, ut �o nte ndifi �o

¯n �o

owo eba. Ebe ye¯nwan kp �ot ke Bible eny �ime �esifi �o

¯n �o kiet eken eba

�ekop inem.—Mme¯

Nke 5:18, 19.Ndus �ukuyen isinyeneke isoob �utke inimm �o �ebiatdemmeedu-

mbet Abasi. Mm �o �esikokoi �enam oburob �ut ido, mˆıd �ighe �enyene

nsionsioowoemimm �o �esidade �enammbubiam ido.Mmeut �oowooro �enam se apostle Paul okokotde “obukpo ido.” Ik �o Greek oro�ekabarede nte “obukpo ido” �ow �or �o ‘edinam oro odorode owo ndi-dien, ndinam

¯nkp �o mbe ub �ok, emiom, ebeub �ok ud �o

¯n ida

¯n.’ Ke ndi-

t �im nt �i¯n, ikpanaha ayak ‘es �it fo odoro ufi �on’ ke ndiyak idem nn �o

“obukpo ido ndinam kpukpru or �uk mbubiam ido ke idi �okit �o¯n.”

—Ephesus 4:17-19.

˘ Eren ye nwan emi �et �on �ode uyomima ikemekendinenede mma kiet eken ib �oh �oke mm �o �esifat, �efi �on �o,�esiny �un �et �im kiet eken inua.

Nsu. Ndus �uk owo �ekere ke owo ndisifat, mfi �o¯n �o, nny �u

¯n nt �im

owo oro enye oyomde ndid �o inua esinam mm �o �ene¯nede �ema kiet

eken, edi emi id �ighe akpanik �o. Utu ke mm �o ndine¯nede mma kiet

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 144

¯nkparawa owo �eb �up

Nso ke akpanam edieke edide amanam idi �ok ido? Kˆubia-

¯na idem ukere ke emekeme ndise mba

¯na mf �ina oro ikp �o

¯n.

Uyen kiet �ok �od �oh �o ete: “Mma nsib �o¯n akam nn �o Abasi nte,

‘¯

Nwam nny �in ikˆufiak unam idi �ok ido emi aba.’ Emi ama esi-

¯nwam nny �in ndus �uk ini, edi iked �ighe ntre kpukpru ini.” Mm �o-

do, sian ete ye eka fo se iket �ibede. Bible �on �o nny �in eti item

emi¯nko ete: “[Kot] mbiowo esop.” (James 5:14) Mbiowo emi

�ekeme ndin �o fi item ye nsuann �o man afiak enyene eti itie

ebuana ye Abasi.

nso ke ikpanam ediekeedide imaka anyan ikaha?

Page 49: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Yak mbon e¯nwen �etiene

�edu ke ini �ow �or �ode a¯nwa

ye owo oro aduakdendid �o, m

ˆıd �ighe yak owo

kiet e¯nwen odu ini

ekededi oro odude yeenye. Fep ebiet emi mbufo�ekemede ndinamoburob �ut ido, ut �o ntendidu ikp �o

¯n ke ubomis �o

¯n

oro �en �imde ke mbenus �u¯n`

mmˆe ndidu ke ubet

`mm

ˆe

uf �ok emi owo e¯nwen

mˆıd �uhe.

ITEM �

eken, edinam emi isiyakke mm �o �ene¯nede �ekpono �eny �u

¯n �enyene

mbu �otidem ke idem kiet eken. Kere ba¯na se iket �ibede in �o Laura.

Enye �od �oh �o ete: “Usenkiet, ufanmi erenama edi uf �ok nny �in ke inieka mi m

ˆıkod �uhe;

¯nkekere ke enye edi ndise TV. Ke nt �o

¯n �o, enye

okom �um mi ub �ok kp �ot. Edi ntise, enye �ot �o¯n �o ndit �uk mi mme ebiet

e¯nwen. Nd �ik ikayakke nd �oh �o enye etre sia

¯nkekere ke oro ekeme

ndinam enye ayat es �it �ony �o¯n.”

Afo ekere didie? Ndi ufan Laura ama ene¯nede ama Laura, m

ˆı-

d �ighe ndi enye okoyom ndiy �uh �o ib �uk ib �uk ud �o¯n esie? Ndi emekere

ke owo emi odomode ndinam fi etiene im �o anam ndek ndek idoene

¯nede ama fi?

Ke ini akparawa eny �ikde eyena¯nwan efre aba

¯na of �uri ukpep

oro �eken �ode enye nte Christian ony �u¯n anamde enye abiat ubie-

res �it esie, �ow �or �o akparawa oro abiat ibet Abasi ony �u¯n ow �ut ke

im �o ine¯nekede ima eyena

¯nwan oro nte im �o id �oh �ode. Ke adianade

do, edieke eyena¯nwan okoide-koi

eny �ime, �ow �or �o enye ayak erenowoada enye anam se amade. Se ikamidi �okde ikan emi edi ke enye anamndek ndek ido—ony �u

¯n akam eke-

me ndinam use.�—1 Corinth 6:9, 10.

�Eneme Se Mbufo �Ekpenamdeye Se M

ˆıkpanamke

Edieke edide �ema �et �o¯n �o uyom-

ima, didie ke �ekpefep ndit �uk kieteken nte m

ˆıdotke? Nnennen

¯nkp �o

� Mme¯nkp �o emi �enemede mi ebehe iren

ye iban.

=“Ima . . . inamke

ido eke mˆıdotke.”

—1 Corinth 13:4, 5.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Ndi imaka anyan ikaha? 45

Page 50: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

emi �ekpenamde �ekpedi ndibem iso nneme se mbufo �ekpenamdeye se m

ˆıkpanamke. Mme

¯Nke 13:10 �od �oh �o ete: “Mbon oro �ek �ok-

de ibuot �enyene �oni �o¯n.” Ntre tie ye owo oro oyomde ndid �o �eneme

nti us �u¯n oro �ekpew �utde kiet eken ima. Ndibet tutu idem adaha

mbufo mbemiso �edomode ndineme¯nkp �o emi etie nte ndibet tutu

ika¯nod �ukuf �okmbemiso �enyenedeukwak ilektr �onik emi esinamde

uyom ke ini ika¯n oyomde ndid �uk uf �ok.

Edi akpanik �o ke ekeme ndis �o¯n mbufo ndineme ut �o

¯nkp �o oro

—akam ekeme ndinam mbufo b �ut—akpan akpan ke ini �et �o¯n �ode-

t �o¯n �o uyomima. Edi ndibiere se mbufo �ekpenamde ye se m

ˆıkpa-

namke ekeme ndinam �efep ikp �o mf �ina oro �ekemede ndidemedente ini akade. Ndibiere se mbufo �ekpenamde ye se m

ˆıkpanamke

ekeme nditie nte ukwak ilektr �onik emi esinamde uyom ke ini ika¯n

‘‘ Ami ye owo emi nyomde ndid �o imesitie kietikot mme ibuotik �o emi �edade �eto Bible, emi�ebanade nte �ekpefepde oburob �ut ido. Imama ntemm �o �enwamde nny �in ika iso inyene edisanaubieres �it.

’’—Leticia

Mbak ndibre ndis �ime mbre ye owo isio uduot,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Edieke owo oro �ot �on �ode uyomima ye ami odomode ndiny �ikmi ntiene im �o nnam ndek ndek ido, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 51: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

oyomde ndid �uk uf �ok. Ke adianade do, edieke mbufo �ekemede ndi-neme

¯nkp �o emi, oro ow �ut ada

¯na nte mbufo �edik �utde unen ke nd �o

mbufo. Kendit �im nt �i¯n,mfara ke idem, ime, ye unana ib �uk �edi mme

akpan¯nkp �o oro �esi

¯nwamde ebe ye

¯nwan �ekop inem ida

¯n ke nd �o

mm �o.—1 Corinth 7:3, 4.

Edi akpanik �o ke ndika iso nnam item Abasi isimemke utom.Edi afo emekeme ndine

¯nede nn �im ke se Jehovah �od �oh �ode anam

enen.Kamse,ke Isaiah48:17,Jehovah �od �oh �oke im �o idi “Enyeemiekpepde fi man afo �ob �o uf �on, Enye emi anamde fi asa

¯na ke us �u

¯n

emi afo akpasa¯nade.” Jehovah ene

¯nede oyom

¯nkp �o �of �on ye afo!

Ndi �ekpebet tutu ika¯

n od �uk uf �ok mbufo mbemiso�enyenede ukwak ilektr �onik emi esinamde uyomke ini ika

¯n oyomde ndid �uk uf �ok? �Ek

ˆubet tutu

idem adaha mbufo mbemiso �ebierede se�ekpenamde ye se m

ˆıkpanamke

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Afo nditre ndinam ida¯n iw �or �oke ke

enyene se if �inade fi. Utu ke oro, nnennen¯nkp �o ke akam anam

oro. Kot ibuotik �o e¯nwen man �ofi �ok ntak emi id �oh �ode ntre.

Ndi imaka anyan ikaha? 47

˘ Mme ebiet ewe ke afo ebiere ke im �o idit �ukkeowo isio uduot?

˘ T �i¯n nte use, mbubiam ido, ye obukpo ido

�ekp �uh �orede.

AFO EKERE DIDIE?

Page 52: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

“NDI akanam unamke ida¯n?” Mb �ume emi ekeme ndinam idem

enyek fi. Kamse, ke ediwak ebiet, �esise uyen emi akanam mˆı-

namke ida¯n ke

¯nkpaidem, nte

¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke enyene se

if �inade enye. Oro esinam ata ediwak uyen �enam ida¯n mbemiso

mm �o �es �imde isua 20.

5

Ntak emi¯nkpos �uk

ntiede ntem nnamkeida

¯n akanam?

“Esinenede �od �on mi ndinam idan.”—Kelly.

“Esitie mi ke idem nte nd �ighe ata erenowo siaakanam nnamke idan.”—Jordon.

48¯nkparawa owo �eb �up

Page 53: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ud �o¯n ye Uke

Edieke afo edide Christian, �om �ofi �ok ke Bible �od �oh �o ‘ebetuse.’ (1 Thessalonica 4:3) Edi ekeme ndis �o

¯n fi ndim �um idem

¯nkama ke ini ida

¯n �od �o

¯nde fi. Akparawa kiet emi ekerede Paul

�od �oh �o ete: “Ndus �uk ini esidi ke ntie ke ntie, nt �o¯n �o ndikere

mba¯na ida

¯n.” Ke ndus �uk idaha, se isit �ibede in �o ediwak uyen

edi oro.

Nte ededi, b �ut ekeme ndinam fi ke ini �esakde fi sia akanamm

ˆunamke ida

¯n. Ke uw �ut

¯nkp �o, nso ke akpanam edieke mme

uke fo �ed �oh �ode ke ud �ighe ata erenowo`

mmˆe

¯nwan ib �oh �oke afo

anam ida¯n? Ellen �od �oh �o ete: “Mme uke �esinam etie nte ke

Ntak emi¯nkpos �uk ntiede ntem nnamke ida

¯n akanam? 49

Mme uke fo ye mme �ow �or �oetop edinam un �o idem inemes �itisiwakke ndiyarade ndi �oi ut �ip oro owo edinyenede edieke enyeanamde ida

¯n mbemiso nd �o. Se uw �ut

¯nkp �o ita oro �en �ode ke idak

emi. Ekere ke nso idine¯nede it �ibe in �o mme uyen emi?

˘ Eyen uf �ok¯nwed mbufo anam inua aba

¯na nte im �o ikanamde

ida¯n ye ediwak iban. Eyen mbon �od �oh �o ke ama enem etieti—ke

¯nkp �o iket �ibeke in �o owo mmim �o ndomokiet. Nso ikene

¯nede it �ibe

in �o enye ye ndit �oiban oro ke oro ebede?ı.................................

..................................................................................................

˘ Fim etre ke ini akparawa ye¯nkaiferi emi m

ˆıd �ighe ebe ye

¯nwan

�enamde ida¯n man �ew �ut ke imama kiet eken. Edieke ekpedide

ata idem¯nkp �o, nso ikpet �ibe in �o mm �o ke oro ebede? .................

..................................................................................................

˘ Ediye akparawa �od �oh �o fi edinam ida¯n ye im �o. Enye �od �oh �o

ke owo ndomokiet idifi �okke. Edieke anamde ony �u¯n odomode

ndid �ip se akanamde oro, nso idine¯nede it �ibe ke oro ebede? .......

..................................................................................................

nso isine¯nede it �ibe ke oro ebede?

Page 54: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Joseph osobo akwa mf �ina.¯

Nwan eteuf �ok esie ey �ireenye ndien ndien ete edida

¯n ye im �o. Ndien idahaemi

¯nwan

emi afiak edi! Edi Joseph iny �imeke. Ke ndit �im nt �i¯n, ib �or �o

Joseph ow �ut ke tutu amama im �o idinamke or �uk nkp �ooro. Joseph �od �oh �o enye ete: “

¯Nkeme didie ndinam ut �o

akwa idi �ok¯nkp �o emi nny �u

¯n ndue Abasi?” Ke ini

¯nwan emi

mˆımaha ndisio

¯no idem

¯nkp �o

¯n enye—idem akam om �umde

enye—Joseph iyakke b �ut akpan enye ndifehe¯nw �or �o

a¯nwa! Joseph ow �ut ke im �o imekeme ndis �on �o nda nnam

se inende.—Genesis 39:7-12.

Afo¯nko emekeme ndisobo ukem idaha emi—owo

ekeme ndid �oh �o fi edinam ida¯n ye im �o. Id �ighe mfara ke

idem kp �ot edinam es �in. Akpa¯nkp �o akam edi afo ndinyene

ud �o¯n ndinam se inemde Andibot fo, kpa Jehovah Abasi,

es �it. Joseph ama enyene ud �o¯n ida

¯n kpa nte afo nde. Edi

enye ikedehedei iyom ndiy �uh �o ud �o¯n emi ke us �u

¯n oro edi-

namde Andibot esie ayat es �it. Ukem ntre, oyom enenedeen �im ke Abasi esiyat es �it ye mbon oro �enamde oburob �utido ye nte ke edinam emi esisa

¯na ye afanik �o

¯n. Ntre kpep

ndis �o¯n �o nda nnam se inende ny �un ka iso nam emi ukem

nte Joseph.

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Joseph

Page 55: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

idi �okke ndinam ida¯n, ke ida

¯n esikam enenem. Edieke m

ˆunam-

ke ida¯n nte amama, mm �o �esikere ke enyene se if �inade fi.”

Edi enyene¯nkp �o oro aba

¯nade ida

¯n mbemiso nd �o emi mme

uke fo mˆısimaha ndit �i

¯n mba

¯na. Ke uw �ut

¯nkp �o, Maria emi aka-

namde ida¯n ye ufan esie eren, eti se iket �ibede ete: “Ke ima ika-

nam ida¯n ima, b �ut ama ene

¯nede anam mi. Mma nsua ufan mi

nny �u¯n nsua idemmi

¯nko.” Ediwak uyen ifi �okke ke es �it esine

¯ne-

de af �ina mme uyen oro �esinamde ida¯n. Ke ndit �im nt �i

¯n, esine-

¯nede af �ina mbon oro �enamde ida

¯n ke ini mm �o m

ˆıd �oh �o nd �o,

edinam emi esiny �u¯n akama ndi �oi ut �ip.

Nte ededi, uyen kiet emi ekerede Shanda ob �up ete, “Nsi-nam Abasi anam mme uyen �esinyene ud �o

¯n ida

¯n okpos �ukedi

emi enye �ofi �okde ke ikpanaha mm �o �enam ida¯n ib �oh �oke ke

mm �o �ema �eked �o nd �o?” Eti mb �ume edi oro. Edi kere ba¯na se

itienede mi:

Ndi ud �on idan edi nkuk �ure �okp �os �on ud �on emi afo esi-nyenede? Baba. Jehovah Abasi okobot fi ye ukeme ndinyenensio nsio ud �o

¯n.

Ndi akpana anam se ede-di oro �od �onde fi ke ndondo oronkp �o oro �od �onde fi? Baba, siaAbasi okobot fi

¯nko ye ukeme

ndimemek se akpanamde.Nso, ndien, ke ekeme ndi-

kpep nto emi? Ekeme ndidi udu-kemeke ndikpan ndus �uk

¯nkp �o

ndid �o¯n fi, edi emekeme ndikpe-

me nte anamde¯nkp �o aba

¯na se

id �o¯nde fi. Ke ndit �im nt �i

¯n, ndinam

‘‘ Se isinwamde mi nkan idomo edinam idanedi ndisiti ke ‘baba owo use kiet mme owoemi edehede inyeneke udeme ke obio ub �onAbasi.’

’’(Ephesus 5:5)—Lydia

Ntak emi¯nkpos �uk ntiede ntem nnamke ida

¯n akanam? 51

Etie nte nd �o idinamkembon oro �esinamde ida

¯n

nte �emama �ekp �uh �odeus �u

¯nuwem mm �o.

Ke¯nka

¯n eken, ene

¯nede

etie nte mbon oro �edudeuwem nte Abasi etemedembemiso �ed �ode nd �o�eyenam akpanik �o �en �onsa

¯na nd �o mm �o.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 56: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ida¯n ini ekededi oro enye �od �o

¯nde fi ekpetie ukem ukem nte

ndit �o owo ita ini ekededi oro es �it ayatde fi—oro ikp �of �onkeokpony �u

¯n edi ndite

¯n.

Se idude edi ke Abasi iyomke nny �in ida ndido ida¯n nny �in

inam¯nkp �o ke idi �ok us �u

¯n. Bible �od �oh �o ke akpana ‘owo kiet kiet

�ofi �ok nte akpakarade ndido esie ke edisana ido ye ukpono.’(1 Thessalonica 4:4) Ukem nte “ini eke �emade ye ini eke �esua-de” �edude, akpana ini eke �enamde ida

¯n ye ini eke �em �umde

idem �ekama �edu¯nko. (Ecclesiastes 3:1-8) Ke akpanik �o, afo

emekeme ndikara ud �o¯n fo!

Edi nso ke akpanam edieke owo asakde fi ony �u¯n ob �upde fi

ke¯nkpaidem ete, “T �i

¯n akpanik �o

ise, ndi akanam unamke ida¯n?”

Kˆuyak idem enyek fi. Edieke

¯nkuk �ure se enye oyomde edi-de ndisak fi, emekeme ndid �o-h �o enye ete: “Ih, akanam nnam-ke ida

¯n. Ndien akam enenem mi

nditie ntre!” Mˆıd �ighe emekeme

ndid �oh �o, “Mbubehe mi edi oro; nsinemeke ye owo.”� (Mme¯Nke 26:4; Colossae 4:6) Ke

¯nka

¯n eken, emekeme ndikere ke

odot ada ini �ob �or �o mb �ume oro enye ob �upde fi. Ke edide ntre,emekeme ndinam se afo en �imde ke akpanik �o a

¯nwa

¯na enye.

Ndi emekeme ndikere mba¯na

¯nkp �o e

¯nwen oro ekpet �i

¯nde

ke ini owo asakde fi ony �u¯n ob �upde ete, “T �i

¯n akpanik �o ise, ndi

akanam unamke ida¯n?” Edieke edide ntre, wet ke idak emi.

ı..................................................................................................

..................................................................................................

�Os �o¯nurua En �o

Didie ke esitie Abasi ke idem ke ini mme owo �ebierede ndi-nam ida

¯n mbemiso �ed �ode nd �o? �Of �on, da nte ke emedep

¯nkp �o

�¯

Nk �o emeti ke Jesus okododop uyo ke ini Herod okob �upde enye mb �ume. (Luke23:8, 9) Esif �on �edodop uyo edieke �eb �upde owo mb �ume emi m

ˆınyeneke uf �on.

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 24 KE EBOHO 152

¯nkparawa owo �eb �up

Kˆud �uk nd �uk ye mbon oro

mˆıd �uhe eti uwem, idem

�okp �ok �om mm �o �ed �oh �o keimetiene in �im se afoen �imde ke akpanik �o.

ITEM�

Page 57: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

oro oyomde ndin �o ufan fo. Edi ke ini mˆun �oh �o enye ka

¯na, enye

atat ekwo oro ke ntak �okp �os �o¯n nduaidem. Ndi es �it ikpayatke

fi? Kere ndien nte ekpetiede Abasi ke idem edieke afo akpa-namde ida

¯n mbemiso �od �ode nd �o. Enye oyom ebet tutu afo �od �o

nd �o mbemiso anamde ida¯n.—Genesis 1:28.

Nso ke akpanam ke ini ida¯n �od �o

¯nde fi? Ke ndit �i

¯n ibio ibio,

kpep ndikara ud �o¯n fo. Oro is �o

¯nke ikan fi! B �o

¯n akam be

¯ne

Jehovah a¯nwam fi. Spirit esie ekeme ndinam ene

¯nede enye-

ne mfara ke idem. (Galatia 5:22, 23) Ti ke Jehovah “idis �in-ke mbon oro us �u

¯n mm �o m

ˆınyeneke ndudue baba eti

¯nkp �o

kiet.” (Psalm 84:11) Uyen kiet emi ekerede Gordon �od �oh �oete: “Ini ekededi oro

¯nkerede ke ndinam ida

¯n mbemiso nd �ode

=“Edieke owo ekededi . . . [enyenede] iw �uk

ke ubiere es �it esie ndis �o¯n �o mm �um itie

unana nd �o esie¯nkama, enye ayanam �of �on.”—1 Corinth 7:37.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Edieke mmenyomke ndinam idan tutu nd �o nd �o,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke mme ufan mi �enamde �os �on mi ndinam se nkebierede,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 58: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

nd �o ine¯nekede idi �ok, mmesike-

re nte emi edibiatde itie ebuanami ye Jehovah nny �u

¯n

¯nk �ut ke id �u-

he¯nkp �o ndomokiet emi okponde

ekem se¯nkpayakde abiat itie ebuana

mi ye Jehovah.”Edieke edide akanam unamke ida

¯n, oro iw �utke ke enyene

se if �inade fi. Ndinam oburob �ut ida¯n akam �odi �ok, edehe, ony �u

¯n

akama ndi �oi ut �ip. Ntre, kˆuyak se ererimbot �et �i

¯nde anam ekere

ke enyene se if �inade fi ke ntak emi anamde item Bible. Ediekeakade iso etie ntre unamke ida

¯n, udunyeneke idi �ok ud �o

¯n �o, eki-

kere ayana fi s �u¯n, ndien ke akande kpukpru

¯nkp �o, ayaka iso

enyene eti itie ebuana ye Abasi.

Ndinam ida¯

n mbemiso �od �odend �o etie nte nditat ekwo emi�ekedepde �es �ok fi ke ini owom

ˆıkam in �oh �o fi ka

¯na

54¯nkparawa owo �eb �up

˘ Afo ekere ke nso isinam ndus �uk owo �esak mbon oroakanam m

ˆınamke ida

¯n?

˘ Ntak emi esis �o¯nde owo emi akanam m

ˆınamke ida

¯n

ndika iso mm �um idem¯nkama?

˘ Mme uf �on ewe ke edinyene edieke om �umde idemakama tutu afo �od �o nd �o?

˘ Didie ke ekpet �i¯n uf �on edika iso mm �um idem

¯nkama

nn �o ekpri eyenuka?

AFO EKERE DIDIE?

Page 59: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke edide amaduak ndid �o nd �o, wet ata akpan edu iba emiakpamade owo emi edid �ode enyene ny �un t �in se inamde amamme edu emi. Edieke m

ˆuyomke ndid �o nd �o kana, wet uf �on iba

oro ekemede ndib �o ke ndibet kana.

se nwetde nn �im1OWOISIOUDUOT

ı

55

Page 60: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 61: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke �ob �or �ode “ih” ke ekededi ke otu mmemb �ume oro �eb �upde ke eny �o

¯n emi, k

ˆuf �ina idem

—inyeneke se if �inade fi! Se idude edi nte ke mmeukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo �ekeme ndinamidem aduai fi, �ekeme ndinam fi of �uh �o ony �u

¯n �ekeme

¯nko ndinam idem etie fi ntre ntre. Im �ofi �ok ke ekesi-yoyom ndikabade ndi akwa owo, ndien idahaemi seekesiyomde oro �ot �o

¯n �o, edi emi ekeme ndinam idem

enyek fi. Ibuot 6 es �im 8 �eye¯nwam fi ese aba

¯na mme

ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo.

2MMEUKP �UH �ODEOROOK �UTDEKEIDEMFO

Ndi amama mme ukp �uh �odeoro �ot �on �ode ndik �ut ke idem fo?

ıO Ih O Ihih

Ndi ukp �uh �ode oro ok �utdeke idem fo sia �ot �on �ode ndik �ori

nkabade akwa owo esinam okopndobo, et �imede es �it, mme

anam idem enyek fi? O Ih O Ihih

Ndi emesida ekese ini ekereabana owo isio uduot? O Ih O Ihih

57

Page 62: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

NDI akanam emetiene mbonubonmbufo �ow �or �o okod �u

¯n ke ebiet e

¯nwen?

Anaedi ndikp �o¯n ebiet kiet

¯nka e

¯nwen

ikememke utom. Ke ndit �im nt �i¯n, aka-

na �okp �o¯n kpukpru

¯nkp �o oro ekeme-

hede—uf �ok mbufo, uf �ok¯nwed mbufo,

ye mme ufan fo. Anaedi amaada fi ndus �uk ini mbem-

iso obufa¯nkan

¯nk �uk

mbufo ekemehede fi.

6

Nsinam idemokp �uh �ode mi

ntem?

“¯

Nk �oni �on nte usen �om �on okok �ure. Ikenemke mike idem. Okpos �ukedi emi nkesikopde nduaidemmbana nte nk �oni �onde, ibikpai ama esidoro mi keukot.

¯Nkamaha nte nketiede.”—Paul.

“ �Om �ofi �ok ke idem fo ke okp �uh �ode, ndien ekereke owo ndomokiet ifi �okke. Edi etise, owo oroekerede ke ikam iyom ndit �in se afo edimade

ndikop ob �up fi ete, ‘Nso ke okpokpon etakis �in ntem?’

¯Nkp �o emi anam fi b �ut tutu afo

ediyoyom ebiet emi ekped �ipde iso!”—Chanelle.

Page 63: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ke ini eyen �ow �o¯n �ot �o

¯n �ode-t �o

¯n �o ndik �ori

¯nkabade akwa owo,

enye esik �ut ikp �o ukp �uh �ode ke idem esie. Esitie nte¯nkp �o eke

�ed �oh �ode ke enye �ow �or �o ke ebiet emi enye ekesid �u¯nde oko-

d �u¯n ke ebiet e

¯nwen. Emi esidi ata ini nduaidem �on �o ediwak

uyen! Edi eyen �ow �o¯n ndik �ori

¯nkabade akwa owo ekeme ndika-

ma nduaidem ye edit �imede es �it, ony �u¯n ekeme ndif �ina enye

ke nsonso oro. Nso isine¯nede it �ibe ke akpan ini emi ke uwem

fo—kpa ini emi esikamade nduaidem ye afanik �o¯n?

Eke IbanIkp �o ukp �uh �ode �esida itie ke ini eyena

¯nwan �ot �o

¯n �ode ndik �o-

ri¯nkabade akwa a

¯nwan. Oyok �ut ndus �uk ukp �uh �ode emi. Ke

uw �ut¯nkp �o, ndus �uk mm �o

¯nib �ok ke idem fo �eyenam idet �ot �o

¯n �o

ndit �ibe¯nkanade ndido ida

¯n fo.

¯Nko, oyok �ut ke eba, ekikoi, if �u-

hi, ye mbombom fo ke �ekponi. Idem fo ke okp �uh �ode �okp �o¯n

eke eyen �ow �o¯n, ke ony �u

¯n �ot �o

¯n �o nditie nte eke akwa a

¯nwan.

Kˆuyak emi akpa fi idem—inyeneke se if �inade fi. Mme ukp �uh �o-

de emi �ew �ut ke afo ke ebe¯ne idem �on �o ini oro edikemede ndi-

man eyen!Esis �it ini ke ama akakabade ekpri

¯nkaiferi, �oy �ot �o

¯n �o ndisi-

k �ut itieis �o¯n. Edieke m

ˆube

¯neke idem mf �on mf �on, akpan

¯nkp �o-

nt �ibe emi ke uwem fo ekeme ndinam idem enyek fi. Samanthaeti se iket �ibede in �o enye ete: “

¯Nkebe

¯neke idem ndomo esis �it

ke ini¯nk �ot �o

¯n �ode ndik �ut itieis �o

¯n.

¯Nkekere ke nsanake. Mma

nsine¯nede nt �uk idem ke ini nyerede mm �o

¯n sia

¯nkekere ke

mmedehe mbe nde. Ndifi �ok ke nyesik �ut itieis �o¯n ntem

kpukpru �ofi �o¯n ama

anam idem ene-¯nede enyek mi!”

Ndik �ori¯

nkabadeakwa owo etie ntendikp �o

¯n ebiet kiet

¯nkod �u

¯n

ke ebiet e¯

nwen—ediemekeme ndinam mmeukp �uh �ode oro �eyomde

59

Page 64: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nte ededi, ti ete ke ndisik �ut itieis �o¯n ow �ut ke afo emekeme

ndiman eyen. Okpos �ukedi emi ediwak isua �edibede mbem-iso afo oyomde ndiman eyen, ndisik �ut itieis �o

¯n ow �ut ke afo

ke okpon akabade akwa a¯nwan. Kpa ye oro, idem ekeme

ndit �imede fi ke ini �ot �o¯n �ode ndisik �ut itieis �o

¯n. Kelli �od �oh �o ete:

“Ndi �ok¯nkan

¯nkp �o oro �ok �ow �or �ode mi ekedi nte ke mmekeme

ndikop inemes �it idahaemi, ntise nt �o¯n �o ndif �uh �o. Ama ene

¯ne-

de abiak mi sia¯nk �ofi �okke se ikpanamde

¯nkop inemes �it of �uri

uwemeyo edi ntua of �uri okoneyonte nyom ndikpakpa!”

Edieke etiede fi ke idem ida-haemi nte ekesitiede Kelli, nye-ne ime. Nte ini akade, �oy �ofi �okse akpanamde man mme ukp �u-h �ode emi �emehe fi. Annette emiedide isua 20 �od �oh �o ete: “Ke nte-ti ini emi

¯nkedide ndifi �ok ke se

ikam inamde mi ndi¯nwan edi

emi ye nte ke emi esit �ibe sia Je-hovah �on �o mi ukeme uman eyen. Esida ini mbemiso ndit �oiban�efi �okde

¯nkp �o emi, esiny �u

¯n �os �o

¯n ndus �uk mm �o, edi nte ini aka-

de ukp �uh �ode emi eyemehe fi.”Ndi �om �ot �o

¯n �o ndik �ut ndus �uk ukp �uh �ode oro it �i

¯nde iba

¯na mi

ke idem fo? Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet mb �ume ekededi oroenyenede aba

¯na mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo.ı .....

..................................................................................................

..................................................................................................

Eke IrenowoEdieke edide erenowo, idem eyene

¯nede okp �uh �ode fi ke ini

�ot �o¯n �ode ndik �ori

¯nkabade akwa owo. Ke uw �ut

¯nkp �o, sia aran

awakde fi ke idem, mb �o¯n �ekeme ndiw �o

¯n �o fi ke idem �eny �u

¯n

�ebon fi mb �on.� Matt emi edide isua 18 �od �oh �o ete: “Esine¯ne-

� Mb �o¯n �esiw �o

¯n �o iban

¯nko. Owo ekeme ndise mba

¯na mf �ina emi edieke enye et �im-

de akama idemesie.

60¯nkparawa owo �eb �up

Ndus �uk ndit �ow �o¯n �esit �o

¯n �o

ndik �ut nte idem mm �ookp �uh �orede ke ini mm �o�es �imde isua itiaita, edimbon eken �esis �im isuaef �it mbemiso �et �o

¯n �ode

ndik �ut eke mm �o. Isid �igheukem ye kpukpru owo.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 65: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

de abiak mi ndik �ut nte mb �o¯n �ew �o

¯n �ode �ef �uk mi idem. Esitie

nte ndu ke iso ek �o¯n, ndien ana ntuak nda

¯n

¯nwana. Mfi �okke

`mm

ˆe mb �o

¯n emi �eyekpa

¯na ke idemm �o m

ˆıd �ighe �ebon mi mb �on;

mfi �okke¯nko

`mm

ˆe mme owo �eyese mi ke us �uh �ode ke ntak emi

mb �o¯n �ew �o

¯n �ode mi ke idem.”

Nte ededi, id �ighe kpukpru ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo�edif �ina fi. Anaedi omok �ut ke �om �ot �o

¯n �o ndikpon nny �u

¯n

¯nkop

odudu¯nkan nte ekesikopde, ndien etie nte afara fo ke atara

¯nko.

¯Nko, idet ekeme ndif �ut fi ke ukot, es �it, iso, ye ke

¯nkpafa-

ha. Nte ededi, id �ighe uwak idet oro �ef �utde fi ke idem ke �eda�ebiere ke edi erenowo; idet edi

¯nkp �o uf �ok.

Sia mˆıd �ighe kpukpru itie ke idem fo edik �ori ke ukem udo-

mo, ekeme nditie fi mf �ina mf �ina ke idem. Dwayne �od �oh �o ete:“

¯Nkeye nte a

¯nwambana emi �odu �ode od �uk aran. Eketie nte

¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke ub �ok ye ukot mi iny �imeke ndinam semfre mi etemede mm �o.”

Ke ini edide¯nkp �o nte isua 14, 15,

`mm

ˆe 16, uyo fo �oy �ot �o

¯n �o

ndikpon, edi emi edidi s �u¯ns �u

¯n. Ndus �uk ini, ekeme ndidi ke et �i

¯n

ik �o ke akamba uyo, etise uyofo okp �uh �ode etie nte eke eyen-�ow �o

¯n, ndien emi ekeme ndinam

fi b �ut. Edi kˆuyak oro af �ina fi. Nte

ini akade, uyo fo iditiehe ntreaba. Nte ededi, b �ut idine

¯neke-

de inam fi edieke ekpepde ndisi-tuak inua imam ke ini oro et �i-bede.

Nte mme ndido ubon eyen

‘‘ Odu ediwak nkp �o emi �esif �inade owo nte enye�ok �oride, ndien ukemeke ndinenede mfi �ok nteidem fo editiede. Edi nte os �uk �ok �oride, eyekpepndise mbana mme ukp �uh �ode oro ok �utde keidem fo ony �un ama mm �o.

’’—Annette

Nsinam idem okp �uh �ode mi ntem? 61

Nte �ot �o¯n �ode ndik �ori

¯nw �or �o owo, k

ˆus �ine �of �o

¯n

oro ekemede ndidemedembon e

¯nwen ud �o

¯n ida

¯n.

S �ine �of �o¯n emi “ow �utde iso

o-b �ut ye eti ibuot” kpukpruini.—1 Timothy 2:9.

ITEM �

Page 66: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

fo �ek �oride, ndido ida¯n fo oyokpon, idet oyony �u

¯n et �ibe akanade

enye. Mme ndido emi �eyet �o¯n �o ndinyene nsene. Ediwak mili �on

nsen emi owo mˆıkemeke ndik �ut ke ata eny �in �ed �o

¯n �o ke nsene

emi esiw �or �ode erenowo ke idem ke ini enye anamde ida¯n. Ke

ini nsen nsene emi osobode ye nsen eyen oro odude¯nwan ke

idem, enye ekeme ndinam¯nwan oyomo.

Nsene emi �esit �o¯n �o ndiwak fi ke idem. Ndus �uk �esitak �ed �o-

¯n �o fi ke idem, edi ke ini ke ini, ndus �uk �ekeme ndiw �o

¯n �o fi ke

idem ke ada¯naemi os �uk edede ke okoneyo. Emi id �ighe esen

¯nkp �o. Kamse, Bible et �i

¯n aba

¯na nsene ndiw �or �o erenowo ke

idem. (Leviticus 15:16, 17) Emi ow �ut ke mme ndido ubon eyenfo ke �ef �of �on ye nte ke afo ke okpon akabade akwa erenowo.

Ndi �om �ot �o¯n �o ndik �ut ndus �uk ukp �uh �ode oro it �i

¯nde iba

¯na mi

ke idem fo? Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet mb �ume ekededi oroenyenede aba

¯na mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo.ı .....

..................................................................................................

..................................................................................................

Ndise Mba¯na Nte Etiede Fi ke Idem

Nte mme ndido ubon eyen �ek �oride,¯nkparawa �esit �o

¯n �o ndi-

d �uk¯nkaiferi eny �in,

¯nkaiferi �esiny �u

¯n �et �o

¯n �o ndid �uk

¯nkparawa

eny �in. Matt �od �oh �o ete: “Ke mma¯nk �ot �o

¯n �o ndikpon

¯nw �or �o

owo, mma nt �o¯n �o ndik �ut ke ndiye iban �ey �oy �oh �o kpukpru ebiet.

Edi ama abiak mi ndifi �ok ke¯nkemeke ndibre ima ye owo mm �o

ndomokiet tutu nne¯nede

¯nkpon owo.” Ke ibuot 29, iyeneme

iba¯na or �uk

¯nk �ori enye emi. Edi idahaemi, fi �ok ete ke oyom

ekpep ndim �um idem¯nkama ke ini ida

¯n �od �o

¯nde fi. (Colossae

3:5) Okpos �ukedi emi esis �o¯nde, afo emekeme ndikara ud �o

¯n

emi!

Nte os �uk �ok �oride man akabade akwa owo, ekeme ndiyom

=“Nyotoro fi koro afo akanamde mi ke ut �ibe ut �ibe

us �u¯n emi enyenede nd �ik.”—Psalm 139:14.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

62¯nkparawa owo �eb �up

Page 67: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke afo etiede nte Beth`

mmˆe Dennis, �ow �or �o ekikere inaha

fi s �u¯n. Akpama ndifi �ok

¯nkp �o mba

¯na ida

¯n, edi ete ye eka fo emi

�ekam �ekemede ndi¯nwam fi ke afo m

ˆumaha ndib �up. Ediwak

¯nkp �o

ke �et �imede fi es �it:

Didie ke mm �o �edise mi?

“Nyomke mb �ume emi mb �upde mm �o anam mm �o �ekere keenyene se nnamde.”—Jessica.

“Mm �o �eyom fi aka iso edi eti eyen �ow �on, ndien usen ekededioro �ot �on �ode ndineme nkp �o mbana idan ye mm �o, mm �o �ekereke etie nte �om �ot �on �o ndibiara.”—Beth.

Didie ke mm �o �edinam¯nkp �o �eba

¯na se mb �upde mm �o?

“Nsikere ke ete ye eka mi idibetke nk �ure se nnyenede ndit �in,ke mm �o �eyes �os �op �ekere ke enyene se inamde mb �up mb �umeoro �eny �un �et �on �o ndikaha mi ye ik �o.”—Gloria.

“Ete ye eka mi isid�ipke nte etiede mm �o ke idem, ntre nsiyom-ke ndik �ut mm �o �eb �opde iso ye ami sia �ekerede ke enyene sennamde ndue. Ke ndit�im nt�in, ekpedi ke nt�in ik �o mi ke inua, pa-pa ke ekere esiemm �o se edit �inde ida inenede mi.”—Pam.

Ndi mm �o �eyeda se nt �i¯nde ke us �u

¯n e

¯nwen?

“Mm �o �ekeme ndiyat es�it �eny �un �et �on �o ndib �up ut �o mb �ume nte,‘Ndi esid �on fi ndinam idan?’ mıd�ighe ‘Ndi mme ufan fo �esif �ina fi�ete anam idan?’ Edi akam ekeme ndidi okony �un obob �up man�ofi �ok.”—Lisa.“Iso ete mi esikp �uh �ode ini ekededi oro nsiakde akpawara

eny�in. Ntise, enye �ot �on �o ndin �o mi item mbana idan. Mmesikere,‘Papa, nkuk �ure se nket�inde ekedi ke akparawa oro eye. Nket�in-ke nkp �o ndomokiet mbana nd �o mme idan!’ ”—Stacey.Etie nte ayama ndifi �ok ke ete ye eka fo �ekeme ndikop b �ut ndi-

neme¯nkp �o mba

¯na ida

¯n ye afo kpa nte afo esikopde b �ut ndineme

nt �ot �o¯n �o didie nneme oro

aba¯nade ida

¯n ye papa

`mm

ˆe mama?

“Edieke nnyenede mb �umemba

¯na ida

¯n, ndib �upke ete

ye eka mi.”—Beth.

“¯

Nkpekemekendit �o

¯n �o or �uk nneme

emi.”—Dennis.

Nsinam idem okp �uh �ode mi ntem? 63

Page 68: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ye mm �o! Ekeme ndidi oro edi ntak emi¯nkp �o nte owo itiaba ke otu

ete`

mmˆe eka duop emi �ekedade �enam nd �u

¯n �ode, ke �ebaharede

ukem ukem, �eked �oh �ode ke ima ineme¯nkp �o iba

¯na ida

¯n ye ndit �o

mmim �o, edi ke ini �ekeb �upde ndit �o mm �o,¯nkp �o nte owo ina

¯n ke otu

duop, ke �ebaharede ukem ukem, �ekeny �ime ke ima inyene ut �o nne-me oro.

Se idude edi ke ekeme ndidi ete ye eka fo idimaha ndineme¯nkp �o ye afo mba

¯na ida

¯n. Ke ediwak idaha, ekeme ndidi ete ye eka

mm �o ikesimaha ndineme¯nkp �o mba

¯na ida

¯n ye mm �o. Inamke

¯nkp �o

`mm

ˆe nso idi ntak, k

ˆuy �ire ete mm �o �et �o

¯n �o nneme emi ye afo. Edi-

eke enyenede uko �ot �o¯n �o nneme emi ye ete ye eka fo, emi ekeme

ndida uf �on ns �ok fi ye mm �o. Didie ke ekeme ndinam oro?

Nte ekemede ndit �o¯n �o or �uk nneme emi

Ete ye eka fo �ene¯nede �enyene ifi �ok �eba

¯na

¯nkp �o emi �eny �u

¯n

�ekeme ndin �o fi nti item. Edi oyom �ofi �ok nte �okp �ot �o¯n �ode or �uk nne-

me emi. Domo ndinam se itienede mi ise:

1 Sianete`

mmˆeekafokeokpos �ukediemi �os �o

¯ndefindit �i

¯n se if �inade

fi,keakpamandinyenennemeyeenye. “Inuaododobimindinemembana nkp �oemisia nkerekeemiekemendinammbufo �ekere . . .”

2 Ekem sian ete`

mmˆe eka fo se inamde oyom ndinyene nneme

yeenye. “Edimmenyenemb �ume,ndien nkpamaediafo �ob �or �omimb �umeemiutukeowoenwen.”

3 Ekemt �i¯n se if �inadefi. “Mb �umemiedi . . .”

4 Keut �it nnemeoro, t �i¯n

¯nkp �oemiedinamdeenyeoyomndisinyene

nnemeyeafo. “Edieke nkp �oenwenaf�inademi,ndimmekemendi-fiakndib �upfi?”Okpos �ukedi emi �ofi �okde ke ib �or �o esie edidi ih, ndikop nte ete

`mm

ˆe eka fo �ob �or �ode fi ntem ayanam ekeme ndinyene nnemeye

enye ini ekededi oro¯nkp �o afiakde af �ina fi. Mm �odo, domo se it �i

¯nde

emi se! Emekeme ndiny �ime ye se Trina emi edide isua 24 idaha-emi et �i

¯nde. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini

¯nkenyenede nnemeye Mama,

mmeti nte¯nkekerede ke ekpedi mma mfi �ok

¯nkpekenemeke or �uk

¯nkp �o emi ye enye. Edi idahaemi, mmenem es �it sia eka mi iked �ipke

mi¯nkp �o ndomokiet. Nneme oro ene

¯nede a

¯nwam mi!”

64¯nkparawa owo �eb �up

Page 69: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nte ns �uk nkponde, edu oro oyomde nnenedennam ukp �uh �ode edi

.................................................................................................................................

Se ndinamde man nka iso nk �ori ke nkan eke spirit edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

ekpep nte ekpesede aba¯na nte etiede fi ke idem. Ke uw �ut-

¯nkp �o, ekeme ndisitie fi ke idem nte ke uw �or �oke

¯nkp �o ndomo-

kiet. Ediwak uyen �esiwak ndikop ndobo ye �okp �os �o¯n mf �uh �o. Ke

mme ut �o ini emi, �okp �of �on et �i¯n nte etiede fi ke idem �on �o ete ye

eka fo`

mmˆe akwa owo e

¯nwen emi ekemede ndiberi edem. Wet

eny �i¯n akwa owo emi afo ekemede ndit �i

¯n nte etiede fi ke idem

nn �o ke idak emi.

ı..................................................................................................

¯Nk �ori Emi �Of �onde Akan

Ata akpan¯nk �ori emi anade anam isa

¯nake

¯nkp �o ye nte afo

�oni �o¯nde, nte idem

`mm

ˆe iso fo etiede, edi aba

¯na nte afo okpo-

dude uwem—nte ekpekerede¯nkp �o, nte ekpesede aba

¯na mme

¯nkp �o oro �ed �o

¯nde fi, ndien ke akande kpukpru, nte akpanamde

¯nkp �o Abasi. Apostle Paul �ok �od �oh �o ete: “Ke ini

¯nkedide eyen-

�ow �o¯n,

¯nkesit �i

¯n ik �o nte eyen �ow �o

¯n,

¯nkere

¯nkp �o nte eyen �ow �o

¯n,

¯nk �ok ibuot nte eyen �ow �o

¯n; edi ke emi mma

¯nkokpon

¯nw �or �o

owo, mm �odu �o¯n �o mme ido uyen.” (1 Corinth 13:11) Nso ke

ikpep ito emi? Ikpep nte ke id �ighe nditie nte akwa owo edi¯nkp �o, edi akam edi ndinam

¯nkp �o nte akwa owo, ndit �i

¯n ik �o nte

Page 70: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

akwa owo, ndiny �u¯n

¯nkere

¯nkp �o nte akwa owo. K

ˆuyak mme

ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo �ef �ina fi tutu afo efre aba¯na nti

edu emi akpanade enyene!Ti

¯nko ete ke Abasi “ese es �it.” (1 Samuel 16:7) Bible �od �o-

h �o ke Edidem Saul ama �oni �o¯n ony �u

¯n eye, edi enye ikanam-

ke �of �on idem ke ini enye mˆıked �ighe edidem. (1 Samuel 9:2)

Edi Zacchaeus iketiehe nte Saul. Okpos �ukedi emi enye ‘oko-m �uh �ode’ etieti, enye ama ene

¯nede es �in ukeme man okp �uh �ode

uwem esie ony �u¯n akabade edi mbet Jesus. (Luke 19:2-10)

Nte a¯nwa

¯nade, edu uwem owo akam ene

¯nede edi akpan

¯nkp �o

akan.Se idude edi: Id �uhe eti

¯nkp �o ndomokiet emi afo ekemede

ndinam man okpon inikiet inikiet`

mmˆe �ok �ori s �u

¯ns �u

¯n. Ntem,

utu ke ndisasua`

mmˆe ndikop nd �ik mba

¯na mme ukp �uh �ode emi

ok �utde ke idem fo, kam ne¯nede ma mm �o ny �u

¯n kpep ndisituak

inua imam ke ini ok �utde mm �o. Mme ukp �uh �ode emi id �ighe ud �o-¯n �o iny �u

¯n id �ighe afo edi akpa owo emi �ok �oride �ow �or �o owo.

Kˆuf �ina idemfo;

¯nkp �o idinamke fi. Ke ama ekese aba

¯na mme

mf �ina emi ukp �uh �ode emi �edade �es �ok fi, nte ini akade afo aya-kabade ata akwa owo!

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam edieke mˆumaha

nte etiede ke ini esede idemfo ke uk �utiso? Didie ke ekemendinyene nnennen ekikere mba

¯na nte etiede?

66¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi esis �o¯nde eyen �ow �o

¯n ndise mba

¯na mme

ukp �uh �ode oro enye ok �utde ke idem esie ke ini enye�ot �o

¯n �ode ndik �ori

¯nkabade akwa owo?

˘ Ke otu mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idem fo, ewe�os �o

¯n fi akan ndise mba

¯na?

˘ Ntak emi ima emi amade Abasi ekemede ndib �it keini �ot �o

¯n �ode ndik �ori

¯nkabade akwa owo, ndien nso ke

akpanam man emi okˆut �ibe?

AFO EKERE DIDIE?

Page 71: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

7

Nso ke¯nkpanam

ediekemmemmahante ntiede?

Ndi umaha nte etiede?ıO Ih O Ihih

Ndi akanam emekere ke akpanaaka usiakidem man �enam fi enenede

eye, mıd �ighe ndi emekere keakpana enenede asasat udia sia

mumaha nte idem fo etiede? O Ih O Ihih

Nso ke okpokp �uh �ode keidem fo edieke ekpekemede?

(S �in idi �on �o ke se mumaha ke idem fo.)

Uni �onNte idem fo etiedeUduot ikp �okidem

UbomIdetUyo

Page 72: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EDIEKE �ob �or �ode ihkeakpayeudianamb �umeoroony �u¯n es �inde

idi �o¯n �o ke

¯nkp �o ita

`mm

ˆe akande oro ke �oy �oh �o mb �ume ita, kere

¯nkp �o emi ise ke us �u

¯n e

¯nwen: Akam etie nte afo udi �okke mbon

e¯nwen ke eny �in nte ekerede. Edieke m

ˆukpemeke, emekeme

ndinam¯nkp �o mbe ub �ok ony �u

¯n et �imede es �it aba

¯na nte idem fo

etiede.Ke ndit �im nt �i¯n, nd �u

¯n �ode kiet oro �ekenamde ama ow �ut ke

ndikpon ubom esinam ediwak¯nkaiferi nd �ik akan ek �o

¯n nuclear,

kansa,`

mmˆe idem ete ye eka mm �o ndikpa!

Edi akpanik �o ke nte afo etiede ekeme ndinam ada idem-fo ke

¯nkp �o

`mm

ˆe ese idemfo ke us �uh �ode

—ony �u¯n ekeme ndinam mbon e

¯nwen

�eda fi ke¯nkp �o

`mm

ˆe �ese fi ke us �uh �o-

de. Maritza emi edide isua 19 �od �o-h �o ete: “Mma

¯nkpon ndik �ut ke adiaha

ye udu¯nwan eka mi �ene

¯nede �eye, edi

ami¯nkebiet aba

¯n. �Ema �esisakmi eti-

eti ke uf �ok¯nwed. Nte

¯nkp �o eke

�ed �oh �ode ke oro ikemke, eyen-eka eka mi ekesikot mi Chubs,kpa eny �i

¯n emi enye ekesiny �u

¯n

okotde ekpri ebua esie emi eke-ne

¯nerede okpon ubom.” Ukem

oro ke ekedi ye Julie emi edideisua 16. Enye �od �oh �o ete: “Eyenkiet ke uf �ok

¯nwed nny �in ama esi-

sak mi ony �u¯n �od �oh �o ke ntiai

edetnte ekumbakara.Okpos �uk-edi ik �o esie m

ˆıkene

¯nekede if �ina

mi, se enye eket �i¯nde ama anam

mi b �ut, ndien tutu es �im emi ns �ukmmaha nte edet mi etiede!”

Ndi emekere¯nkp �o emi akan

nte ekpekerede?Idi �okke ndikere mba

¯na nte afo

etiede. Ke ndit �im nt �i¯n, Bible et �i

¯n nti

Nte afo adadeidemfo ekeme nditie

nte emi owo ekpesedeidemesie ke uk �utiso

oro mˆıf �onke

68¯nkparawa owo �eb �up

Page 73: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkp �o aba

¯na ediwak ndiye iban ye iren, es �inede Sarah, Rachel,

Joseph, David, ye Abigail. Bible �od �oh �o ke¯nwan kiet emi ekeke-

rede Abishag ama “eye ata etieti.”—1 Ndidem 1:4.Edi ediwak uyen �esikere �eba

¯na nte mm �o �etiede �ekan nte

�ekpekerede. Ke uw �ut¯nkp �o, ndus �uk ndit �oiban �ekere ke uyai

�ow �or �o owo ndine¯nede

¯nkpri idem, ndien iban emi �etiede esa

¯n

esa¯n, oro isik �utde ke

¯nwed usuanetop

¯nkp �ourua anam etie nte

emi edi akpanik �o. Edi mm �o �ekoi �efre ke enyene mme¯nkp �o oro

�esinamde man ndise oro �ene¯nede �eye ntre, ut �o nte, ndida k �om-

puta nsio¯no ndo ekededi oro mm �o �enyenede ke ndise oro mfep

ye nte ke ndiye iban oro �esidia ata esis �it udia kpukpru usenman �etie nte mm �o �etiede oro! Kpa ye oro, es �it ekeme ndit �ime-de fi edieke emende idemfo okodomo ye mbon oro esik �utde ke¯nwed. Nso ke akpanam edieke edide enyene akpan

¯nkp �o emi

anamde okˆuma nte etiede? Akpa ka

¯na, �of �on et �im ese nte afo

etiede.

Ndi Emet �im Ese?Ndi akanam emese idemfo ke

uk �utiso emi mˆıf �onke? Se edik �ut-

de oyokpon`

mmˆe ekpri akan nte

afoakam etiede. Edi id �ighe nte afoetiede edi oro.

Kpas �uk ntre, id �ighe nte edi-wak uyen �esede idemm �o ke mm �o�etie. Kere ba

¯na emi: Ke nd �u

¯n �ode

kiet oro �ekenamde,¯nkp �o nte owo

itiokiet ke otu ndit �oiban duop, ke

‘‘ Ke anyan ini, �ema �esisak mi �ete ke eny �inmi �ekpokponi. Mma nkpep ndisitiene nsak, mmansiny �un ns �on �o idem mi es �it sia mfi �okde kemmenyene ndus �uk nti edu. Mmekpep ndima ntentiede. Mmama or �uk owo oro ndide.

’’—Amber

Nso ke¯nkpanam edieke mmemmaha nte ntiede? 69

Ndus �uk ntaifi �ok �ed �oh �o keedieke etiede bi �o

¯n man

etek ubom ke idem fo�oy �ofi �ok ke udiaha abaudia nte ekesidiade,ndien ke ekeme ndidiidiyakke ekpri udia oroadiade �os �op ataha. Emiayanam afiak �ot �o

¯n �o

ndikpon ubom.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 74: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�ebaharede ukem ukem, �eked �oh �o ke imokpon ubom ikaha, ke iniedide

¯nkp �o nte owo iba kp �ot ke otu mm �o, ke �ebaharede ukem

ukem, �ekene¯nede �ekpon ubom. Ke nd �u

¯n �ode e

¯nwen,

¯nkp �o nte

owo ition ke otu iban duop, ke �ebaharede ukem ukem, �ekekereke imokpon ubom ikaha, ke ini mm �o m

ˆıkakam idianake ob �uk ke

idem!

Ndus �ukmmeanam-nd �u¯n �ode �ed �oh �o keata ediwakndit �oiban

emi �esit �imerede es �it �ekere ke imokpon ubom ikaha ikam ikpon-ke nte mm �o �ekerede. Nte ededi, ekeme ndidi se it �i

¯nde emi is �uk

i¯nwamke fi edieke edide omokpon ubom ke akpanik �o. Edieke

edide ntre, nso ikeme ndidi ntak?

Ekeme ndidi nsenubon edintak. Obot ndus �uk owo anammm �o �etie esa

¯n esa

¯n. Edi edi-

eke nsenubon fo anamde okponubom, �ow �or �o owo ikanamke fiman enyene esa

¯n esa

¯n idem.

Idem ke ini okponde ke nnen-nen udomo, ekeme ndis �uk ntie finte omokpon akaha. Ndisis �i

¯ne-

de idem nny �u¯n ndia nti udia eke-

me ndinam fi etek, edi id �uhe seekemede ndinam man okp �uh �o-de obot fo.¯

Nkp �o e¯nwen ekeme ndidi

mme ukp �uh �ode oro �esik �utde keini eyen �ow �o

¯n �ot �o

¯n �ode ndik �ori

¯nkabade akwa owo. Ke ini ekpri

eyena¯nwan �ot �o

¯n �ode ndik �ori

¯nkabade akwa a

¯nwan, enye esit �o-

¯n �o ndikpon idem

¯nkan nte ekesidide. Ke ediwak idaha, emi esi-

kp �uh �ode nte ini akade, ndien eyena¯nwan isua 11

`mm

ˆe 12 emi

enyenede idem es �it ekeme ndine¯nede nye ke ini enye �ow �or �ode

¯nkaiferi. Ke

¯nka

¯n eken, nso ke akpanam edieke or �uk udia oro

adiade`

mmˆe unana edis �i

¯nede idem anamde ekpri

`mm

ˆe okpon

idem? Nso ke akpanam edieke ok �utde ke �of �on etek mbak udu-d �o

¯n �o?

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 10 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 10 KE EBOHO 170

¯nkparawa owo �eb �up

Ke ini odomode nditekubom . . .

˘ Kˆutre ndisidia udia

usenub �ok. Edieke etrede,bi �o

¯n emi edid �o

¯nde fi

ekeme ndinam akam adia¯nkp �o akan nte akpadiade.

˘¯

Nw �o¯n �oy �oh �o akrasi

mm �o¯n kiet mbemiso

adiade udia. Emi ayanambi �o

¯n ok

ˆune

¯nede �od �o

¯n fi

ony �u¯n anam ok

ˆune

¯nede

udia¯nkp �o.

ITEM�

Page 75: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Kˆunam

¯Nkp �o Ube Ub �ok

Bible ene¯nede es �in ud �o

¯n �on �o nny �in ete ‘ifara ke idem.’

(1 Timothy 3:11) Mm �odo, kˆuma nditie bi �o

¯n

`mm

ˆe ndisasat udia

¯nkaha.Etie nte mf �on

¯nkanus �u

¯n nditekubomedi ndisidia nti udia

ke nnennen ini ndisiny �u¯n ns �i

¯nede idem ke udomo oro �of �onde.

Uf �on id �uhe nditiene mbon e¯nwen nsat udia. Ke uw �ut

¯nkp �o,

mme ib �ok �edu emi �ekemede ndinambi �o¯n ok

ˆus �op �od �o

¯n fi, edi idi-

b �ighike idem fo eyemehe ye mme ib �ok emi, ony �u¯n afiak eketie

nte ekesitiede. Mˆıd �ighe, ib �ok ekeme ndinam udia ok

ˆus �op ataha

fi ke idem, ndien oro ekeme ndinam ene¯nede okpon, owo it �i

¯n-

ke-t �i¯n mme mf �ina eken oro ndus �uk owo �esisobode ut �o nte isi �o

¯n,

ud �o¯n �o

¯nko

¯n

¯nko

¯n iy �ip, �okp �os �o

¯n edit �imede es �it, ye mbumehe.

�Ekeme ndit �i¯n ukem emi

¯nko mba

¯na mme ib �ok oro �esisio

¯node

owo mm �o¯n ke idem

`mm

ˆe mme ib �ok emi �esinamde udia �os �op

ataha owo ke idem.

Edi ndisidia nti udia ke nnennen ini, ndisiny �u¯n ns �i

¯nede idem

ke us �u¯n oro �of �onde ayanam eye ony �u

¯n okop idem inem. Ndisi-

s �i¯nede idem ke nnennen udomo kpukpru urua eyene

¯nede enye-

ne uf �on �on �o fi ony �u¯n anam idem �os �o

¯n fi. �Okp �ok �om ekeme ndi-

sa¯na nto efak kiet ns �im e

¯nwen

`mm

ˆe ndid �ok nny �u

¯n ns �uh �ode

obot, oro ekem.

Kpeme Mbak Udud �o¯n �o Anorexia!

Ndus �uk uyen �esis �in ibuot �es �in it �o¯n �eyom nditek ubom, ndien

oro esinam mm �o �ed �o¯n �o ud �o

¯n �o emi �ekotde anorexia, kpa ud �o

¯n �o

emi esinamde owo ekere ke imokponubom ikaha, ke ntem ima-ha ndidia udia. Masami ama enyene ud �o

¯n �o emi, ndien ke �ema

�ekes �ob �o enye idem ke �ofi �o¯n ina

¯n, enye �ok �od �oh �o ete: “Ke ini

mme owo �ed �oh �ode ke idem �os �o¯n mi, nsikere ke mmafiak nt �o

¯n �o

ndikpon ubom. Ke mme ini ntre, mmesitua nny �u¯n nd �oh �o ke

es �it mi nte, ‘Ubaha nte¯nkpekemede ndifiak ntie nte

¯nkesitiede

=“Owo ese se enye ok �utde ke eny �in; edi

Jehovah ese es �it.”—1 Samuel 16:7.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Nso ke¯nkpanam edieke mmemmaha nte ntiede? 71

Page 76: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nyenenede nse mbana ns �onidem mi ediekennamde mme nkp �o emi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Nte ndisis �inerede idem kpukpru urua edi emi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

—ndifiak nnyene idem oro¯nkenyenede ke �ofi �o

¯n ina

¯n emi �eke-

bede!’”Anorexia ekeme ndit �o

¯n �o owo, edi enye ifi �okke. Ke uw �ut-

¯nkp �o, ekpri eyena

¯nwan ekeme ndit �o

¯n �o ndisasat udia man etek

esis �it. Edi, ke enye ama eketek es �im idaha idem oro enye okpo-yomde, enye ekere ke akpana ifiak itek. Eyen mbon ese idem keuk �utiso ony �u

¯n okp �uk afara ete, “Ns �uk

¯nkpokpon ubom!” Ntre,

enye ebiere ndifiak ntek esis �it. Ekem afiak anam. Amana anam.Nte anorexia esit �o

¯n �ode edi oro.

Edieke ok �utde mme¯nkp �o emi �ew �utde ke emenyene ud �o-

¯n �o emi

`mm

ˆe mf �ina e

¯nwen emi aba

¯nade udia, �okp �of �on oyom

nwam. T �i¯n se if �inade fi n �o ete

`mm

ˆe eka fo

`mm

ˆe akwa owo

e¯nwenemi afoekemede ndiberi edem.

¯Nke Bible kiet �od �oh �o ete:

“Ata ufan amama ufan kpukpru ini, ony �u¯n edi eyeneka emi

amanade �on �o ini nnaneny �in.”—Mme¯

Nke 17:17.

Se Ata Uyai EdideEdieke et �imde ese, oyok �ut ke Bible ine

¯nekede it �i

¯n

¯nkp �o iba-

¯na uyai ye nte owo etiede ke eny �o

¯n idem. Utu ke oro, nte owo

Page 77: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

etiede ke es �itidem anam owo eye`

mmˆe ok

ˆuye ke eny �in Abasi.

—Mme¯

Nke 11:20, 22.

Da Absalom eyen Edidem David ke uw �ut¯nkp �o. Bible �od �oh �o

ete: “Baba owo eke eyede nte Absalom ikod �uhe ke of �uri Israel,eke �etorode etieti. Enye inyeneke baba ndo kiet �ot �o

¯n �ode ke

ikpat tutu es �im et �i¯nibuot esie.” (2 Samuel 14:25) Kpa ye oro,

akparawa emi ekedi owo abia¯na. Nta

¯nidem ye uyom ikp �o

¯nkp �o

�ema �enam enye oyom ndib �o edidem emi Jehovah ekemekdeitie. Ke ntem, Bible it �i

¯nke eti

¯nkp �o iba

¯na Absalom, edi �od �oh �o ke

enye ikanamke akpanik �o ye nte ke enye akasasua ete esie tutuoyom ndiwot enye.

Akpan¯nkp �o akam edi nte ke “Jehovah odomo es �it”—ido-

moke nte etak is �in eyena¯nwan okponde

`mm

ˆe nte afara eyen-

eren atarade. (Mme¯

Nke 21:2) Ntre, kpa ye oro mˆıdi �okke ndi-

nam se ekemede man eye, se ikam idide akpan¯nkp �o ikan edi

edu fo. Ke ndit �im nt �i¯n, ndinyene mme edu emi Jehovah amade

edinam fi ene¯nede eye ke eny �in mbon e

¯nwen, id �ighe ndikpon

etak afara`

mmˆe ndikpon etak is �in!

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ediwak uyen �esid �o¯n �o uy �ire uy �ire

ud �o¯n �o m

ˆıd �ighe �ebiomo ndo. Edieke emi et �ibede �on �o fi,

didie ke ekeme ndiy �o?

Nso ke¯nkpanam edieke mmemmaha nte ntiede? 73

˘ Ndi amama nte idem fo etiede?

˘ Nso idi ndus �uk¯nkpri

¯nkp �o oro afo ekemede ndinam

man amana eye?

˘ Nso ke ekpet �i¯n ye ufan fo emi m

ˆısimaha ndidia udia`

mmˆe emi esidiade udia akaha?

˘ Didie ke akpa¯nwam ekpri eyenuka enyene nnennen

ekikere aba¯na nte enye etiede?

AFO EKERE DIDIE?

Page 78: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

KE JASON ama ekes �im isua 18, enye ama edifi �ok ke ime-nyene akamba ud �o

¯n �o ke nsia, kpa ud �o

¯n �o emi esibiakde owo

etieti. Ekeme ndidi afo¯nko emenyene uy �ire uy �ire ud �o

¯n �o m

ˆı-

d �ighe omobiomo ndo. Ekeme ndiyom ene¯nede es �in ukeme

man anam mme¯nkp �o oro mbon e

¯nwen m

ˆısidaha ke

¯nkp �o,

ut �o nte ndis �ine �of �o¯n, ndidia udia,

`mm

ˆe ndika uf �ok

¯nwed.

Uy �ire uy �ire ud �o¯n �o ekeme ndinam etie fi ke idem nte

¯nkp �o

eke �ed �oh �ode ke �es �in fi ke uf �ok-¯nkp �ok �obi. Emekeme ndikop

ndobo. Amakam ekeme ndikere`

mmˆe enyene se anamde

edue Abasi, mˆıd �ighe ekere

`mm

ˆe Abasi ene

¯nede oyom ndido-

mo fi nse`

mmˆe ayaka iso �os �o

¯n �o ada ye

im �o. Edi Bible �od �oh �o ke “owo ikeme-ke ndida idi �ok

¯nkp �o ndomo Abasi,

8

Ntak emi nsid �o¯n �ode

ntem-e?

“Ke ini edide eyen �ow �on, esitie nte idemenenede �os �on fi. Edi etise, idi �ok ud �on �oanam afo �ot �on �o ndikp �ot. Editie nte �om �o-s �on uken.”—Jason.

(Aka iso ke page 79)

Uy�ire uy �ire ud �o¯

n �oekeme ndinam etie

nte �es �in fi keuf �ok-

¯nkp �ok �obi,

edi Bible �on �ofi idoteny �in

74

Page 79: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

DUSTIN, owo isua 22‘‘ Kenteti nte nkeberedeMamakeidemntua ke ini �ekesiandemi ke nditie ke nkp �oitie

mbon nkp �onnamkeof �uri eyouwemmi.¯Nkedi isua itiaita kp �ot ini oro.

Nd �o¯

n �o ud �o¯

n �o mmeme emi �ekotde musculardystrophy. Nsikemeke ndis �ine �of �o

¯n, ndiyere mm �o

¯n,

ndidia udia ke idem mi, nsiny �u¯

nkemeke ndime-nede ub �ok. Kpa ye oro, enyene mme

¯nkp �o oro

nsinamde emi �esin �ode mi inemes �it. Ntre,mmenyene ediwak ntak ndik �om Abasi.Mmesiwak ndiw �or �o a

¯nwautom, ndien ndi

asa¯

nautomunamutomke esop. Uwem ifekkemi. Nte ituakde ibuot in �o Jehovah, nny �ininanake se inamde ye se idoride eny �iniba

¯na. Mmene

¯nede ndori eny �in ke ‘ny �ofr �o nte

ayara edop’ ke obufa ererimbot Abasi.’’—Isaiah 35:6.

TOMOKO, owo isua 21‘‘ Ke ini nkedide isua inan kp �ot,abiaus �ob �o ama asian mi ke nnyene ndisik �imib �okemi �ekotde insulin ke of �uri eyouwemmi.

Isimemke utom owo emi �od �o¯

n �ode ud �o¯

n �oik �im a

¯nwan

¯nk �uh �o ndis �uh �ode udomo suka oro

odude enye ke iy �ip. Nsidiaha udia ke ini oro¯

nkpa-made ndidia, edi ke ini mmenyomke udia,�esid �oh �o ke ana

¯n

¯nwana ndia. T�o

¯n �o nte ud �o

¯n �o

emi �ok �ot �o¯

n �o mi, �ek �im mi ib �ok¯

nkp �o nte ut �imike-25,000; ub �ok ye if �uhi mi �editot �ut ke ntak�okp �os �o

¯n uk �imib �ok. Edi ete ye eka mi �e

¯nwammi

¯nkeme ndiy �o se it �ibede in �o mi. Mm �o �esitie idaraidara, idu �okke idoteny �in, �eny �u

¯n �enam mi mma

mme¯

nkp �o eke spirit. Jehovah �of �on ye ami. Ke ini idem �ok �on �o-de mi uta

¯nifia, mma mbiere ndinam utom uy �oh �o ini man nda

oro¯

nw �ut es �itek �omnn �o Abasi.’’Ntak emi nsid �o

¯n �ode ntem-e? 75

Page 80: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

JAMES, owo isua 18‘‘Ndus �ukowo ifi �okkente �ekpenamde nkp �o ye owo nkp �onnamnte ami.

Mm �ofi �ok ke ud �o¯

n �o esinam owo om �u-h �o, edi ok �imm �o akak inya

¯n uyo. Mme owo

�esinam¯

nkp �o ye owo emi mˆıni �o

¯nke nte

�enam ye eyen �ow �o¯

n, ntre mmesidomo ndi-nam mm �o �efi �ok ke nd �ighe eyen �ow �o

¯n emi

enyenede akamba uyo. Utu ke ndisememba

¯na se mmend �ighe, nsikam

¯nw �uk nt �i

¯n-

eny �in ke se ndide. Uwem enem mi.MmesikpepBible nny �u

¯n mb �o

¯n akam mbe-

¯ne Jehovah nte a

¯nwam mi. Ubon nny �in

�esi¯

nwam mi kpukpru ini. Ke ntie mbet ini emi Abasi edisiodekpukpru ud �o

¯n �o efep. Ka

¯na ke emi, ns �ukndi owo

¯nkp �onnam,

edi nyakke oro af �ina mi.’’

DANITRIA, owo isua 16‘‘ Mmamfi �ok keenyene se if �inademike ini nk �ot �on �ode ndikop �okp �os �on ubiak, idem �okp �ok �omnyomndimen ekpri nkp �o nte akrasimm �on.

Nnyene ud �o¯

n �o emi �ekotde fibromyalgia, ndien enye esibiakowo etieti esiny �u

¯n anam idem emem owo. Nte uyen,

¯nkpama

nditiene mme uke mi nnamse mm �o �enamde, edi mmesine¯

nede¯

nkopubiak idahaemi ke ini nyomde ndinam¯

nkp �o ekededi¯

nkannte

¯nkesikopde. Akam edi

¯nkp �o nte ndide

idap,mmesina ke bed mmia¯

na ke anyan inimbemiso idap emende mi! Kpa ye oro,mm �ofi �ok ke Jehovah ekeme ndi

¯nwam mi

nnamse nyomde ndinam. Mma¯

nkam¯

nke-me nditiene

¯nkw �or �o ik �o ke ediwak hour nte

asiakus �u¯

n un �o u¯

nwam. Ikememke utom,edi mma nnam. Nsinam se

¯nkemede.

Mmesidomo ndifi �ok mme¯

nkp �o oro mme-¯

nkemeke ndinam, nsiny �u¯

n ndomokendinam mm �o. Eka mi esiti mi se m

ˆıkpana-

ha nnam edieke nduede nyom ndinam.’’

Page 81: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ELYSIA, owo isua 20‘‘Mmansidi �on �o nwed etieti. Ediidahaemi, ndikot ekpri ud �imik �o edidi ek �on, ndien oroesinamnnenedemf �uh �o.

Ud �o¯

n �o �okp �os �o¯

n mmemidem emi �ekotde chronic fatiguesyndrome anam

¯nkpri

¯nkp �o oro

¯nkesinamde �ene

¯nede �es �o

¯n mi.

Idem ndidaha nda ke bed isimemke utom.Kpa ye oro, nsis �inke es �it ke ud �o

¯n �o mi.

Mmesikot Bible kpukpru usen, idem�okp �ok �om edi ufa

¯nik �o ifa

¯n,m

ˆıd �ighe nd �oh �o

owo ke ubon nny �in okot �on �o mi. Mfi �okke`

mmˆ

nkpod �uk`

mm �`

n ke mˆıkped �ighe

mbonubon mi. Ete mi ama akam eny �imendisana ifetutom esie ke itie mbono nyakman a

¯nwam mi ntiene nd �uk mbono oro.

Akananam enye isemeke, edi esikam�od �oh �o ke

¯nkpon

¯nkan ifetutom oro im �o

inyenede edi ndise mba¯

na ubon im �o.’’KATSUTOSHI, owo isua 20‘‘Mmesidu �o ke is �on, nt �on �o ndituak,mfiori nkpo, ntuak nkp �o ndonode ndu �on �o, nny �un mbomnkp �o. Kpukpru emi �esit �ibe kembuari!¯

Nk �ot �o¯

n �o ndisidu �o ndisi toto ke ini oro¯

nkedide isua ition.Mmesidu �o ndisi ns �im ikatiaba ke �ofi �o

¯n. Nnyene ndimen ib �ok

kpukpru usen, ndien oro esinam idem ene¯

nede emem mi. Edimmesidomo ndikere mba

¯na mbon e

¯nwen utu ke ndikere mba

¯na

idemmi kp �ot. Mme asa¯

nautomuy �oh �o ini iba�edu ke esop nny �in emi �edide uke mi; mm �o�esi

¯nwam mi etieti. Ke mma

¯nkok �ure uf �ok-

¯nwed, mma ns �in ekese ini ke utomukw �or �oik �o. Ud �o

¯n �o ndisi id �ighe

¯nkp �o usen

kiet. Nte ededi,mmesidu �okodudu ke ini idemememde mi. Ke nda

¯nnsiere, mmesifiak

¯nkop

idem.’’Ntak emi nsid �o

¯n �ode ntem-e? 77

Page 82: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

MATTHEW, owo isua 19‘‘ �Os �os �on mmeuke fondikponofi ediekemutiehemm �o keeny �inntemm �o �ekpemade kpukpru owo �etie.¯

Nkpama ndisitiene mbre mbre nny �u¯

nns �i

¯nede idem, edi

¯nkemeke. Unan oro

¯nke-

nyenede ke mfre ke ini¯

nkamanade obiomomi ndo iny �u

¯n iyakke nsa

¯na �of �on. Kpa ye oro,

nsit �imekede es �it mba¯

na se mme¯

nkemekendinam. Mmesis �in idemnnammme

¯nkp �o

oro¯

nkemede ndinam, ut �o nte ukot¯

nwed.Mma ndu ke Uf �okmbono Obio Ub �o

¯n, nsif �i-

nake idem`

mmˆ

e �eyet �i¯

n idi �ok �eba¯

na mi. Seid �o

¯nde mi es �it edi ke Jehovah ama mi sia enye �ofi �okor �ukowo

oro ami ndide. Ke ndit �imnt �i¯

n, ndaha idemmi nte owo¯

nkp �on-nam. Nda idemmi nte owo emi enyenede akpan mf �ina oroanade nse mba

¯na.’’

MIKI, owo isua 25‘‘Mmansibrembre nny �un ns �inede idem.Ekem, eketie nte nkp �o eke �ed �oh �ode kemm �os �on ke ini ns �ukndideekpri nkaiferi.¯

Nkadada ud �o¯

n �o es �it emi �ekotde atrial septal mmana. �Eket �o-¯

n �o ndik �ut idi �o¯

n �o ud �o¯

n �o emi ke ini¯

nkedide ekpri¯

nkaiferi. Mma¯

nka usiakidem, edi idahaemi—ke isua itiokiet �ema �ekebe—mmesis �op

¯nkop mmemidem, ibuot esiny �u

¯n �ok �o

¯n mi

¯nkpa

¯nkpa. Ntre,mma nn �immme ut �itmbu-

ba oro ndikemede ndis �op ns �im. Keuw �ut

¯nkp �o, ndi asiakus �u

¯n of �uri ini, ndien

¯nwak ndida leta ye fon

¯nkw �or �o ik �o.

¯Nko-

¯nko, ud �o

¯n �o emi anammi nnyene mme edu

emi mme¯

nkenyeneke, ut �o nte anyanime yens �uh �odeidem.’’

Page 83: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

enye ke idemesie iny �u¯n idomoke owo ekededi.” (James 1:

13) Kpukpru owo �esid �o¯n �o;

¯nko “ini ye

¯nkp �ont �ibe unana idot-

eny �in” �ekeme ndis �im kpukpru nny �in.—Ecclesiastes 9:11.Edi

¯nkp �o inemes �it ndifi �ok ke Jehovah Abasi �o

¯nw �o

¯n �o ndi-

nam obufa ererimbot emi “baba andid �u¯n kiet [m

ˆıdid �oh �oke]

ite: ‘Nd �od �o¯n �o.’ ” (Isaiah 33:24) Enye ayanam idem mbon oro

�ema �ekekpa¯na �eset �edidu uwem ke obufa ererimbot oro.

(John 5:28, 29) Edi, ka¯na ke emi, didie ke akpada se iw �or �ode

fi anam¯nkp �o ke eti us �u

¯n?

Domo ndikop inem uwem. Bible �od �oh �o ete: “Es �it ekeadarade �ok �ok ubiak.” (Mme

¯Nke 17:22) Ndus �uk owo �ekeme

ndikere ke if �onke owo emi �od �o¯n �ode asak imam ony �u

¯n okop

idates �it. Edi nditie mbre mbre nny �u¯n ndian idem ye mbon

e¯nwen �ekeme ndinam idem enem fi ony �u

¯n anam oyom ndi-

ka iso ndu uwem. Ntre, kere se akpanamde man ene¯nede

okop idates �it ke uwem. Ti ete ke idates �it edi ubak mbu¯nw �um

spirit Abasi. (Galatia 5:22) Spirit Abasi ekeme ndi¯nwam fi

okop idates �it kpa ye oro �oy �ode ud �o¯n �o.—Psalm 41:3.

N �im mme ut �itmbuba emi afo ekemede ndis �im. Bi-ble �od �oh �o ete: “ �Eyak kpukpru owo �ek �ut eti ibuot mbufo.”(Philippi 4:5) Eti ibuot idiyakkeanam

¯nkp �o oro ekemede ndi-

da mfina ns �ok fi, idiny �u¯n iyakke

ededek idem akaha. Ke uw �ut-¯nkp �o, edieke idaha fo ayak-de, ndis �i

¯nede idem nte odot-

de ekeme ndinam enem fi keidem. Oro anam ndus �uk uf �ok-ib �ok �enyene mme

¯nkp �o emi

=“Ke ini oro . . . baba andid �u

¯n kiet idid �oh �oke

ite: ‘Nd �od �o¯n �o.’”—Isaiah 33:23, 24.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

( �Ok �ot �on �o ke page 74)

Ntak emi nsid �o¯n �ode ntem-e? 79

Ud �o¯n �o

`mm

ˆe ndo oro

obiomode id �ighe ufenAbasi. Utu ke oro, unanamf �onmma emi kpukprunny �in idade ito Adam edintak.—Rome 5:12.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 84: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mm �o �esidade �e¯nwam mme uyen oro idem m

ˆıs �o

¯nke �es �i

¯ne-

de idem. Ke ediwak idaha, ndis �i¯nede idem ke nnennen us �u

¯n

ekeme ndinam idem �os �op �os �o¯n fi ony �u

¯n anam okop inem-

es �it. Akpan¯nkp �o akam edi afo ndine

¯nede nse nte idaha fo

etiede nny �u¯n nn �im mme ut �itmbuba emi ekemede ndis �im.

Kpep nte akpanamde nkp �o ye mbon enwen. Nso keakpanam edieke mbon e

¯nwen �et �i

¯nde idi �ok ik �o ye afo ke ntak

emi �od �o¯n �ode

`mm

ˆe obiomode ndo? Bible �od �oh �o ete: “K

ˆus �in

es �it fo ke kpukpru ik �o oro mme owo �et �i¯nde.” (Ecclesiastes 7:

21) Ndus �uk ini, mf �on¯nkan

¯nkp �o oro akpanamde ke ini mme

owo �et �i¯nde idi �ok ik �o ye afo ekpedi ndif �umi mm �o. M

ˆıd �ighe,

emekeme ndinam se ekemedembak mme owo �editet �i

¯n ut �o

ik �o oro ye afo. Ke uw �ut¯nkp �o,

edieke etiede nte afaf �ina mmeowo ndidu

¯nkpere fi ke ntak

emi etiede ke¯nkp �oitie mbon

¯nkp �onnam, domo ndinam eki-kere mm �o ana s �u

¯n. Emekeme

ndit �o¯n �o nneme oro edinamde

et �i¯n nte akasa

¯nade obiomo ndo.

Kuyak idem emem fi. Je-sus ama �ob �o

¯n akam �on �o Abasi ke ini enye okosobode �okp �o-

s �o¯n idomo, �obu �ot idem ye Enye, ony �u

¯n ow �uk ekikere esie ke

nyayama ini iso oro akanade ebet enye utu ke ubiak oro enye�ok �oy �ode. (Mme Hebrew 12:2) Enye ama ekpep

¯nkp �o oto se

ik �ow �or �ode enye. (Mme Hebrew 4:15, 16; 5:7-9) Enye amaeny �ime �e

¯nwam im �o �eny �u

¯n �es �in ud �o

¯n �en �o im �o. (Luke 22:43)

Enye ekene¯nede ekere aba

¯na nte

¯nkp �o �okp �of �onde ye mbon

e¯nwen utu ke ndikere mba

¯na mf �ina esie.—Luke 23:39-43;

John 19:26, 27.

Jehovah ‘Ekere Aba¯na Fi’

Inamke¯nkp �o

`mm

ˆe ewe ud �o

¯n �o af �ina fi, k

ˆukere ke Aba-

si ibatke fi ke¯nkp �o. Utu ke oro, Jehovah ada mbon oro

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 13 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 13 KE EBOHO 180

¯nkparawa owo �eb �up

Ndifi �ok se if �inade fiekeme ndinam nd �ik orookpokopde os �uh �ode ub �ok.Ntre, kpep of �urise ekekeme ba

¯na mf �ina

fo. B �up abiaus �ob �o fomb �ume edieke

¯nkp �o

mˆı¯nwa

¯nake fi.

ITEM�

Page 85: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�edomode ndinam se inemde enye es �it ke �os �o¯nurua. (Luke

12:7) Enye ene¯nede ‘ekere aba

¯na fi,’ ony �u

¯n enem es �it ndida

fi nnam uduak esie okpos �ukedi emi �od �o¯n �ode

`mm

ˆe obiomode

ndo.—1 Peter 5:7.

Ntre, kˆuyak nd �ik

`mm

ˆe ey �ighe akpan fi ndinam mme

¯nkp �o oro akpanade anam. Ka iso be

¯ne Jehovah Aba-

si ete a¯nwam fi. Enye �ofi �ok se afo oyomde ye nte etie-

de fi ke idem. Ke adianade do, enye ekeme ndin �o fi “odu-du eke ebede ukeme owo” man �oy �o mf �ina fo. (2 Corinth4:7) Nte ini akade, ekeme ndidi eyenyene nnennen ekikereukem nte Timothy emi �ok �od �o

¯n �ode ud �o

¯n �o �okp �os �o

¯n mmem-

idem ke ini enye ekedide isua 17. Enye �od �oh �o ete: “Nte�et �i

¯nde ke 1 Corinth 10:13, Jehovah idiyakke �edomo nny �in

Man nka iso nnyene eti ekikere mbana idem mi okpos �ukediemi nd �on �ode mme mbiomode ndo, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Eti ut �itmbuba oro nkemede ndin �im edi

.................................................................................................................................

Edieke owo et �inde idi �ok ik �o ye ami ke ntak ud �on �o mme ndooro mbiomode, nnennen nkp �o oro nkpanamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 86: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�ebe se nny �in ikemede ndiy �o. Edieke Andibot mi en �imde kemmekeme ndiy �o idomo emi, ami ndi anie eke

¯nkpafa

¯na-

de?”

Edieke Owo Emi Afo �Odi �o¯n �ode �Od �o

¯n �ode

Nso ke akpanam edieke edide idem �os �o¯n fi, edi owo emi

afo �odi �o¯n �ode �od �o

¯n �o

`mm

ˆe obiomo ndo? Didie ke ekeme ndi-

¯nwam enye? Akpan

¯nkp �o oro akpanamde ekpedi ‘ndikere

mba¯na enye’ nny �u

¯n ‘ntua enye mb �om.’ (1 Peter 3:8) Domo

ndifi �ok nte etiede owo oro ke idem. N �im idemfo ke itie esie.Nina, emi akamanade ye ud �o

¯n �o �okp �o asakedem emi �ekotde

spina bifida, �od �oh �o ete: “Sia nnyenede ekpri idem nsiny �u¯n

ntiede ke¯nkp �oitie mbon

¯nkp �onnam, ndus �uk owo �esit �i

¯n ik �o

ye ami nte¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke ndi eyen �ow �o

¯n, ndien emi

esine¯nede abiak mi. Edi mbon e

¯nwen �esis �uh �ode �etetie ye ami

man ida ibuot ukem ukem ke ini inemede nneme. Mmesine-¯nede mma oro!”

Edieke mˆut �i

¯nke eny �in ukaha ke ud �o

¯n �o

`mm

ˆe ndo oro owo

obiomode, oyok �ut ke enye ony �u¯n edi owo nte afo. Kamse,

emekeme ndin �o enye “en �o eke spirit,” oro edi, ndit �i¯n ik �o ns �o-

¯n �o enye idem! Ke ini anamde oro, oyokop inemes �it sia mbu-fo ‘ �eyes �in ud �o

¯n �en �o kiet eken.’—Rome 1:11, 12.

82¯nkparawa owo �eb �up

˘ Didie ke ekeme ndida se �enemede ke ibuotik �o emi¯n

¯nwam owo oro obiomode ndo

`mm

ˆe �od �o

¯n �ode uy �ire

uy �ire ud �o¯n �o?

˘ Edieke �od �o¯n �ode uy �ire uy �ire ud �o

¯n �o, nti

¯nkp �o ewe ke

ekpekere aba¯na man �e

¯nwam fi ada se iw �or �ode fi anam¯

nkp �o ke eti us �u¯n?

˘ Afo asa¯na didie �ofi �ok ke owo ndik �ut uk �ut iw �utke ke

Abasi asasua owo oro?

AFO EKERE DIDIE?

Page 87: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Wet nkp �o kiet oro mˆ

umaha ke idem fo ny �un wet ntak eminkp �o oro af �inade fi.

Wet nkp �o kiet oro amade ke idem fo ny �un wet se inamdeekere ke nkp �o oro enenede enyene uf �on.

se nwetde nn �im2MMEUKP �UH �ODEOROOK �UTDEKE IDEMFO

ı

83

Page 88: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 89: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Bible �od �oh �o ke “ata ufanamama ufan kpukpru ini, ony �u

¯n

edi eyeneka emi amanade �on �oini nnaneny �in.” (Mme

¯Nke 17:17)

Im �ofi �ok ke ut �o ufan oro ke afooyom! Edi isimemke utom ndi-nyene nti ufan. Ama ony �u

¯n enye-

ne, esis �uk �os �os �o¯n ndika iso ndi

ufan ye owo oro. Akpanam didieenyene ata nti ufan? Kot se �et �i

¯n-

de ke Ibuot 9 es �im 12.

3MMEUFAN

Ndi ndinyene mme ufanedi akpan nkp �o �on �o fi?

ıO Id �igheO Ekeme ndidiO Enenede edi

Ndi esimem fi utomndinyene mme ufan?

O IhO Ihih

Ndi emenyeneata akpan ufan?

O IhO Ihih

Ewe akpan edu ke akpamaufan fo enyene?

ı ................................................

85

Page 90: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

9

Nso ke¯nkpanam man¯

nkˆune

¯nede

¯nkop ndobo?

Edi ata ediye usen, ndien inyeneke ebiet emiaduakde ndika. Edi mme ufan fo �enyene. Ndit �o mbon�ew �on �o �eka udia uwem. Isan enye emi nko, kpukpruowo �edaha �ekp �on fi! Abiak fi ke emi owo mıkotke fi.Edi, se ikam ibiakde fi ikan edi nte afo adade se it �ibe-

de oro. Emekeme ndikere,‘Mm �on �o, mme nso ikpa-nam mi? Ntak emi owondomokiet mımaha ndi-dian idem ye ami-e?’

Page 91: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ANAEDI se �et �i¯nde ke page ub �ok ufien emi esiw �or �o fi. Ekeme

nditie fi ke idem nte ke akamba ukpe odu emi abaharede fi yemme uke fo. Esis �o

¯n fi ndit �o

¯n �o nneme ye mm �o. Idem edieke

enyenede ifet ndidu ye mm �o, b �ut esif �uk fi iso. Ntak emi ikpˆı-

kpu edineme nneme ye mme ufan fo �os �o¯nde ntem-e?

Utu ke ndiyak ukpe emi akpan fi ndibe ns �im mme uke fo,emekeme ndidori eb �op mbe. Yak ineme nte akpanamde oro.

˘ Akpa Ukpe: Ndikere ke uw �or �oke nkp �o. Ndus �uk uyen�ekere ke mmim �o iw �or �oke

¯nkp �o ndomokiet. Mm �o �ene

¯nede

�en �im ke id �uhe eke amade mmim �o,¯nko ke mmim �o inyeneke

eti¯nkp �o ndomokiet ndit �ip ns �in ke nneme. Ndi esitie fi ntre

ke idem? Edieke edide ntre, ndikere ke im �o iw �or �oke¯nkp �o

edikam ananam ukpe oro odude ke uf �ot fo ye mme uke foetet �im okpon.

Eb �op: W �uk nt �ineny �in ke mme ukeme fo. (2 Corinth11:6) B �up idemfo ete, ‘Mme ukeme ewe ke nnyene?’ Kere ba-¯na mme ndammana ukeme

`mm

ˆe nti edu emi afo enyenede,

ny �u¯n wet mm �o mi. ı...............................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

Emekeme ndinam¯

nkp �o emietiede nte ndis �in eb �op mbe ukpeoro abaharede fi ye mme uke fo

Nso ke¯nkpanam man

¯nk

ˆune

¯nede

¯nkop ndobo? 87

Page 92: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Oyom �ofi �ok ke emesinam ndudue. (1 Corinth 10:12) Edioyom ofi �ok ke emesinam nti

¯nkp �o

¯nko. Ndifi �ok ke emesinam

nti¯nkp �o ayanam etre ndikere ke im �o iw �or �oke

¯nkp �o.

˘ Udiana Ukpe: B �ut. Akpama ndit �o¯n �o nneme ye owo,

edi ke ini enyenede ifet, editie nte¯nkp �o eke m

ˆufi �okke se

ekpet �i¯nde. Elizabeth emi edide isua 19 eseme ete:

“B �ut esinanam mi kpukpru ini. Esine¯nede �os �o

¯n mi

ndit �o¯n �o nneme ye mme

owo ke ini nd �ukde mbonoesop, edi mmesine

¯nede mma

mbon oro �ekemede ndinamntre!” Ukem nte Elizabeth,edieke edide esis �o

¯n fi ndit �o

¯n �o

nneme ye mme owo, emekemendikere ke udukemeke ndibeukpe enye emi.

Eb �op: Nenede nyene ud �onke idem mbon enwen. K

ˆuke-

re—emi iw �or �oke ke ana edi owo of �uri owo. T �o¯n �o ke ndi-

s �ik¯nkpere owo kiet. Uyen kiet emi ekerede Jorge �od �oh �o

ete: “Ndikam mb �up mbon e¯nwen nte

¯nkp �o etiede ye mm �o,

`mm

ˆe ndib �up nte utom mm �o etiede ekeme ndinam emehe ye

mm �o.”Domo ekikere emi se ise: K

ˆunam ufan ye mbon oro

�edide ub �ok¯nka fo kp �ot. Ndus �uk mbon oro Bible �od �oh �o-

de ke �ekedi ata nti ufan ut �o nte Ruth ye Naomi, David

‘‘ Eyenete anwan kiet ama odomo ndinamufan ye ami, edi nkeny �imeke ke nsonso oro.Ke mma nkediny �ime, mma ntua nkp �ofi �ok keemi mmenk �os �opke nny �ime. Idahaemi, enyeedi kiet ke otu ata nti ufan oro nnyenedeokpos �ukedi emi enye adade isua ed �ip ye ition�os �on �o mi!

’’—Marie

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 188

¯nkparawa owo �eb �up

Bible ow �ut ke anaediMoses, Jeremiah, yeTimothy �ema �esikop b �ut.—Exodus 3:11, 13; 4:1, 10; Jeremiah 1:6-8;1 Timothy 4:12;2 Timothy 1:6-8.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 93: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ye Jonathan, Timothy ye Paul, iked �ighe ub �ok¯nka. (Ruth 1:

16, 17; 1 Samuel 18:1; 1 Corinth 4:17) Ti¯nko ete ke nneme

id �ighe uto emi owo kiet esimende of �uri ik �o et �i¯n ikp �o

¯n. Mme

owo �esima owo emi esit �imde akpa¯n ut �o

¯n ke ini owo e

¯nwen

et �i¯nde ik �o. Ntre edieke edide owo o-b �ut, ti ke id �ighe afo ikp �o

¯n

edit �i¯n of �uri ik �o!

Wet eny �i¯n ikp �o owo iba emi akpamade ndine

¯nede mme-

he ke idak emi.ı .....................................................................

..................................................................................................

Ka b �ine kiet ke otu owo iba oro ewetde eny �i¯n ke eny �o

¯n

emi k �ot �o¯n �o nneme ye enye. Edieke adade ifet ekededi oro

ebererede enyene nneme ye ndit �oete nny �in, udune¯nekede

ukop ndobo.—1 Peter 2:17.

˘ �Oy �oh �o Ukpe Ita: Idi �ok edu uwem. Enyene owo emiekerede ke im �o im �ofi �ok kpukpru

¯nkp �o, ndien enye

esiwak ndis �u¯ni owo

`mm

ˆe ndit �i

¯n ik �o ns �uh �ode owo

e¯nwen itie.

¯Nko, enyene owo emi esimade ndifa

¯na

mfa¯na esiny �u

¯n oyomde kpukpru owo �eny �ime ye

ekikere im �o. Sia owo emi ‘adade idem ke edinen akaha,’enye esis �op ndik �ut ndudue nn �o owo ekededi oro m

ˆınamke

¯nkp �o nte enye amade. (Ecclesiastes 7:16) Ene

¯nede etie

nte udumaha ndidian idem ye ut �o owo oro! Okˆudi

afo ndikam ndu uwem ntem anam mbon e¯nwen �ek

ˆuma

ndidian idem ye afo? Bible�od �oh �o ke “ndis �ime owo et �i

¯n

ediwak ik �o” ye nte ke “owo ekeet �i

¯nde ediwak ik �o itreke

ndidue.”—Ecclesiastes 10:14;Mme

¯Nke 10:19.

Eb �op: ‘Kere bana mbonenwen.’ (1 Peter 3:8) Idem edi-eke m

ˆuny �imeke se owo e

¯nwen

et �i¯nde, nyene ime bet enye et �i

¯n

ik �o esie ama. Domo ndineme se

Nso ke¯nkpanam man

¯nk

ˆune

¯nede

¯nkop ndobo? 89

Ma ndisinyene nneme yemme owo. Ke uw �ut

¯nkp �o,

edieke owo ob �upde fi`

mmˆe

ut �iturua fo eketie didie,k

ˆud �oh �o enye

¯nkuk �ure ke

ama enem. T �i¯n ntak emi

�od �oh �ode ke ama enem.Ekem b �up enye nteut �iturua esie eketiede.

ITEM �

Page 94: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mbufo mbiba �ediny �imede. Edieke ekerede ke �of �on et �i¯n ndu-

s �uk¯nkp �o oro m

ˆuny �imeke, nam ntre us �o us �o ye ke s �u

¯ns �u

¯n

ido.T �i

¯n ik �o ye mbon e

¯nwen ke us �u

¯n oro akpamade mm �o �et �i

¯n

ye afo. Bible eteme nny �in ete ‘ika iso inam kpukpru¯nkp �o ye

unana ns �ukuyo ye mfa¯na.’ (Philippi 2:14) Mme owo isimaha

ndidian idem ye owo emi �edi �o¯n �ode nte owo mfa

¯na, owo emi

esidade mbon e¯nwen anam mbubru, esis �u

¯nide owo,

`mm

ˆe esi-

k �utde ndudue kpukpru ini �on �o mbon e¯nwen. Mm �o �eyene

¯ne-

de �ema fi edieke ‘ayakde ik �o fo enyene inem kpukpru ini.’—Colossae 4:6.

Ndi Akpana Anam Se Ededi man Enyene Ufan?Ke ama okod �u

¯n �ode idemfo nte inemede mi, anaedi omo-

k �ut ndus �uk¯nkp �o emi afo ekemede ndinam emi etiede nte

=“Owo eke atatde ub �ok �on �o mbon e

¯nwen mm �o

¯n,

�eyetat ub �ok¯nko �en �o enye mm �o

¯n.”—Mme

¯Nke 11:25.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

¯Nkponnkan nkp �o oro m

ˆısiyakke nnam ufan ye mme owo edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndinamde man nse mbana mf �ina emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 95: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndis �in eb �op mbe ukpe emi abaha-rede fi ye mbon e

¯nwen. Nte ededi,

ana enyene nnennen ekikere. Kˆu-

kere ke kpukpru owo �eyema fi. Je-sus �ok �od �oh �o ke ndus �uk owo �eye-kam �esua mbon oro �enamde seinende. (John 15:19) Ntre uf �on id �u-he ndinam se ededi man enyene ufan.

Nte ededi, emekeme ndinam se ekemede man mme owo�edian idem ye afo—ama akam edi ubiatke mme edumbet Bi-ble. Samuel oro �et �i

¯nde �eba

¯na ke Bible ama ene

¯nede ebiere

ndinam se inemde Abasi es �it. Nso ikedi ut �ip? Bible �od �oh �o ke‘Jehovah ye owo �ema �ema enye.’ (1 Samuel 2:26) Ediekees �inde ukeme, mme owo �eyeny �u

¯n �ema fi!

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam edieke ata akpanufan fo �ot �o

¯n �ode ndinam

¯nkp �o nte

¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke enye

edidi ata idi �ok asua fo?

Edieke oyomde ndifi �ok¯

nkp �o efen efenmba

¯na emi, se DVD oro “Young People

Ask—How Can I Make Real Friends?”�Esio DVD emi ke se ibede usem 40

Nso ke¯nkpanam man

¯nk

ˆune

¯nede

¯nkop ndobo? 91

˘ Nso ikpanam Christian okop ndobo?

˘ Nso ikeme ndi¯nwam fi ese idemfo ke nnennen

us �u¯n utu ke ndikere ke im �o iw �or �oke

¯nkp �o?

˘ Didie ke ekeme ndid �o¯n ekpri eyenuka emi okopde

ndobo es �it?

AFO EKERE DIDIE?

Page 96: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

SE IK �OW �OR �ODE Nicole ekeme ndiw �or �o owo ekededi, inam-ke

¯nkp �o

`mm

ˆe enye ye ufan esie �ema kiet eken ada

¯na didie.

Mm �o �ekeme ndidi itai ye aba¯n mf �in, edi

¯nkp �o

¯n mm �o isioroke

10

Ntak emi ufan miakanamde se ibiakde mi-e?“Kerry ekedi ata edimaufanmi.Mmansika nkemen enye

ke ubomis �on mi ke utom ama akasuana kpukpru usen siaenye mıkenyeneke ubomis �on. Edi ikeb �ighike, mma nt �on �ondik �ut ke nkuk �ure se ikanamdeenye anamufan ye ami eke-di ke ntak unwamoro nkesin �ode enye.“Kendondo oro enye od �ukde ubomis �onmi, enye amaesit �o-

n �o ndineme nneme ye owo ke fon mıd �ighe �on �o owo etop.Akananamenye ik �omkemi ke ndisidi ndimen im �o, isiny �unin �oh �o mi ok �uk aba ndian ndep aranuwat. Enye ama esiwakndit �in ik �o mbiat mbon enwen. Mma nditua nkp �ofi �ok nny �unmb �up idemmi se ikanamdeny �o enye ke adana anyan ini oro.“Usen kiet,mmansianKerry ke ndikemeke abandisimen

enye ke utom ama akasuana. Toto ke ini oro, enye amaadianade nsana ye ami, ndien emi akanam nnenede nn �im kenkuk �ure se ikanamdeenye anamufan ye ami ekediman adiami.Oro enenede abiakmi!”—Nicole.

Page 97: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

kiet eken uyo aba. Nso ikpanam ndima ufan iba �es �os �op �esuakiet eken ntre?

˘ Kere ba¯na Jeremy. Mf �ina mm �o �ok �ot �o

¯n �o ke ini ufan esie

�ok �ow �or �ode okod �u¯n ke ebiet emi ene

¯nerede oyom us �u

¯n.

Jeremy �od �oh �o ete, “Enye ikokotke mi t �o¯n �o �ok �ow �or �o, ndien oro

ama ene¯nede abiak mi.”

˘ Kerrin ama �ot �o¯n �o ndik �ut ke eyena

¯nwan emi im �o ikanam-

de ufan ke of �uri isua ition inamke¯nkp �o aba nte ekesinamde.

Kerrin �od �oh �o ete, “Edu esie ye nte enye ekesit �i¯nde ik �o ama

ene¯nede af �ina mi. Enye ama esima ndise mme

¯nkp �o oro

¯nka-

dade ke akpan¯nkp �o ke mbio.Ke ini

¯nkodomode ndineme

¯nkp �o

emi ye enye, enye �ok �od �oh �o ke nnam nte mm �of �on¯nkaha, ke

mmaha im �o, ony �u¯n �od �oh �o ke im �o ikwe uf �on edika iso nnam

ufan ye ami.”˘ Eke Gloria ye ufan esie eketre ke mbuari! Gloria �od �oh �o ete,

“Ke nsonso oro, ima ine¯nede ima idem nny �in tutu enye �od �o-

h �o ke ntie nte ata eyeneka im �o. Ntise, enye �ot �o¯n �o ndis �on mi

ony �u¯n oyom ntak �on �o.”

˘ Mf �ina Laura ye Daria �ok �ot �o¯n �o ke ini Daria �ok �ob �ode Laura

ufan erenowo esie. Laura �od �oh �o ete: “Daria ama esine-me nneme ye ufan mi oro ke ediwak hour, okpos �ukedi emienye �ok �ofi �okde ke ami ye ufan oro ima it �o

¯n �o uyomima. Ata

93

Page 98: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

edima ufan mi ama abia¯na mi ony �u

¯n anam ntaba owo oro

¯nkp �ok �od �ode!”

Nso Ikedi Mf �ina?Kpukpru owo �esinam ndudue. Ntre ebeb �ighi awawara,

ufan fo ayanam`

mmˆe et �i

¯n

¯nkp �o oro edibiakde fi. Edieke et �imde

ekere, eyeti ke odu mme ini emi afo¯nko akanamde se ibiakde

ufan fo. (Ecclesiastes 7:22)¯

Nkaiferi kiet emi ekerede Lisa �od �o-h �o ete: “Id �uhe owonny �in ndomokiet emi �of �onde ama,ntre ime-sinam

¯nkp �o oro abiakde ufan nny �in ndus �uk ini.” Nte ido edide,

ekpri nneme ekeme ndinam �ebiere mf �ina oro edemerede kentak emi owo m

ˆık �ofi �okke se ik �o

`mm

ˆe edinam owo enye eken

�ok �ow �or �ode.Ke mme idaha e

¯nwen, id �ighe ndudue usen kiet esinam

mme ufan �edia¯nade. Mm �o �esidia

¯nade ke ini �et �o

¯n �ode

ndik �ut ke etie nte mmim �o ine¯nekede ikem ye

kiet eken nte ikekerede.Ti ete ke nte afo okpon-de, ntre

¯nko ke mme

¯nkp �o

oro afo ekesimade �edikpu-h �ode—kpa ntre

¯nko ke edi

ye ufan fo. Nso ke akpanamke ini ok �utde ke afo ye ufan fo�emenyene mf �ina emi ekemede

ndinam mbufo �edia¯nade?

=“Edieke us �u

¯n odude, ada

¯na nte mbufo

�ekekeme, �etie ke emem ye kpukpru owo.”—Rome 12:18.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Mf�ina oro enyenede ye ufanfo etie nte �of �o

¯n fo ndiwaha

—ukem nte ekemede ndik �im�of �o

¯n oro, emekeme

¯nko

ndinam emem ye ufan fo

Page 99: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Se �Ekpenamde man �Efiak �Edi UfanNdi akanam emedue awak ata ediye �of �o

¯n fo? Nso ke aka-

nam? Ndi ama otop �of �o¯n oro �odu �ok? M

ˆıd �ighe, ndi ama ek �im

itie oro akawahade do? Ada¯na nte �of �o

¯n oro akawahade ye nte

es �it fo akamade enye akanam ebiere`

mmˆe akpana ek �im

`mm

ˆe

otop enye �odu �ok. Edieke edide ama ene¯nede ama �of �o

¯n oro,

anaedi ama oyom us �u¯n ek �im enye. Ke ediwak idaha, �ekeme

ndit �i¯n ukem oro mba

¯na mf �ina oro mme ufan �esinyenede. Se

iket �ibede ye ada¯na nte mbufo �ekemade kiet eken edinam �ebie-

re`

mmˆe akpana �efiak �edi ufan.�

Ke uw �ut¯nkp �o, edieke owo et �i

¯nde

`mm

ˆe anamde

¯nkp �o ye afo

ke idi �ok us �u¯n, emekeme ndifre mba

¯namf �ina oroke ndinam nte

�etemede ke Psalm 4:4, �ete: ‘Na ke bed fo neme ke es �it fo, ny �u¯n

dop uyo.’ Mm �odo, t �im kere mbemiso adia¯narede nsa

¯na ye ufan

fo. Ndi enye okokokoi anam se enye akanamde oro? Ediekem

ˆut �imke ufi �ok, ntakm

ˆusio

¯noke idem ukp �o

¯n? Ke ediwak idaha,

�okp �of �on ayak “ima [of �uk] ekese idi �ok¯nkp �o.”—1 Peter 4:8.

�Okp �of �on ekere¯nko

`mm

ˆe afo

emenyene ub �ok ke mf �ina oro. Keuw �ut

¯nkp �o, edieke ufan fo emen-

de ik �o id �ibi oro eket �i¯nde �on �o enye

eket �i¯n �on �o mbon e

¯nwen, �of �on

� Ekeme ndiyom adia¯nade nsa

¯na ye ndu-

s �uk owo, akpan akpan ye mbon oro mˆıd �uhe

uwem aba nte mme Christian.—1 Corinth5:11; 15:33.

‘‘ Ekpedi mma mfi �ok nkpekekereke ke akpanaufan mi �of �on ama. Akpakana nnenede nkpanut �on nn �o enye nny �un nnwam enye utu kendinam etie nte ndudue esie �ewawak �ekaha.Mmedifi �ok idahaemi ke se isinamde mme owo�edi ufan eb �ighi edi ndise mbana mf �ina ekededioro mm �o �enyenede.

’’—Keenon

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 8 KE EBOHO 195

Nti ufan isiwakkeikpat ikaha ke uf �ok ufanmm �o. (Mme

¯Nke 25:17)

Edieke owo af �inade ufanesie akaha, oro ekemendinam mm �o �edia

¯nade.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 100: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ekere`

mmˆe ama akam �of �on afo ndikasian enye

¯nkp �o oro ke

akpa ifet.¯

Nkp �o e¯nwen oro oyomde ekere aba

¯na edi

`mm

ˆe afo

akakam anam ufan fo ada fi anam¯nkp �o nsahi ke ndit �i

¯n se m

ˆı-

kpakanaha et �i¯n �on �o enye. (Mme

¯Nke 15:2) Edieke edide ntre,

b �up idemfo, ‘Ndi ikp �of �onke¯nkp �uh �ode nte nsinamde

¯nkp �o man

ufan mi ene¯nede okpono mi?’

“Mb �ok Ndi Akpama Ineme Iba¯na Se Iket �ibede?”

Edi nso ke akpanam edieke os �uk etiede nte ukemeke ndi-fre mba

¯na se iket �ibede? Ekpene

¯nede �of �on aka eb �ine ufan fo

ekeneme¯nkp �o oro ye enye. Edi k

ˆuka ub �ine enye ke ini es �it

os �uk ayatde fi. Bible �od �oh �o ete: “Owo if �utes �it edemede ut �ok,edi owo eke m

ˆıs �opke iyates �it os �uk ut �ok.” (Mme

¯Nke 15:18)

Ntre bet es �it os �uh �ode fi mbemiso odomode ndise mba¯na mf �ina

oro.

Ke ini akade eb �ine ufan fo, ti ke ukaha man ‘akada idi �okosio enye usiene idi �ok.’ (Rome 12:17) Utu ke oro, aka manmbufo �ekebiere mf �ina oro �ekenyenede �eny �u

¯n �efiak �edi ufan.

Edieke nyomde ndisian ufan mi ke se enye akanamdeama abiak mi, mmekeme ndit �on �o ke ndid �oh �o

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Idem ke ini ufan mi anamde se iyatde mi, se ndinamdeman nka iso ndu ke emem ye enye edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 101: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

97

Okpos �ukedi emi Lydia edide obufa mbet, enye oyomus �un akama Paul ye mme nsa

¯na esie isen. (Utom 16:

14, 15) Oro anam enye akabade edi ufan mm �o. Ke ini�esiode Paul ye Silas ke uf �ok-

¯nkp �ok �obi,

`mm �

`o

¯n ke mm �o

�eka? �Efiak �eka uf �ok Lydia!—Utom 16:40.

Ukem nte Lydia, ndi emekeme ndiyom us �u¯n

mmehe ye mbon e¯nwen? Didie ke ekeme ndinam emi?

T �on �o ns �itns �it. Domo ndisineme nneme ye owo kiet kiet.Emekeme ndidomo ndisit �on �o nneme ye owo kiet ini eke-dedi oro od �ukde mbono esop Christian. Domo ndisituakinua imam. Edieke m

ˆufi �okke se ekpet �i

¯nde, b �up mb �ume

mˆıd �ighe t �i

¯n

¯nkp �o ba

¯na idemfo. T �im kpan ut �on ke ini

mbon e¯nwen �et �i

¯nde ik �o. Nte ini akade, ekeme ndidi

ayama ndisineme nneme. Mme owo �esima mbon e¯nwen

�et �i¯n ndinem ik �o ye mmim �o. (Mme

¯Nke 16:24) Lydia ama

enyene nti ufan ke ntak emi enye ekenemde itie okony �u¯n

amade ndikama isenowo. Edieke ekpebede Lydia, afo¯nko eyenyene nti ufan!

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Lydia

Page 102: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

(Psalm 34:14) Ntre, t �i¯n nte etie-

de fi ke idem. Emekeme ndi-d �oh �o enye, “Eb �ighi nny �in ikediufan. Nyomke

¯nkp �o ndomokiet

adia¯nade mi ye afo. Mb �ok ndi

akpama ineme iba¯na se iket �i-

bede?” Edieke mbufo �efi �okde seikedide ntak ut �ok oro, idis �o

¯nke

mbufo ndikpe emem. Idem edi-eke ufan fo m

ˆımaha ndineme mba

¯na se iket �ibede, es �it eyenem

fi sia ama odomo ndikpe emem ye enye.

Ke akpatre, t �im fi �ok ke okpos �ukedi emi ndus �uk ‘nsa¯na �esi-

biatde kiet eken,’ ke “odu ufan emi adianade owo akan eyen-eka.” (Mme

¯Nke 18:24) Edi akpanik �o ke idem mbon oro �edide

ata nti ufan �ekeme ndinyene mf �ina ndus �uk ini. Ke ini oro et �ibe-de, nam of �uri se ekekeme man �ekpe emem.Ke ndit �imnt �i

¯n, edi-

eke ekemede ndibiere mfina oro enyenede ye ufan fo, oro ow �utke afo ke akabade akwa owo.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndus �uk uke fo �ekeme ndida ediwakhour nneme nneme ye mme owo ke Intanet. Nso isinam mm �o�ema ndinam oro?

98¯nkparawa owo �eb �up

Mbemiso �od �oh �ode keufan fo anam emi

`mm

ˆe

oko, �okp �of �on ebem isookop oto enye.—Mme¯Nke 18:13.

ITEM�

˘ Nso isinam mme ufan �edia¯nade?

˘ Nso ye nso ke ufan fo akpanam fi yak afo ebiere ndifremba

¯na? Nso ye nso ke enye akpanam fi yak afo ebiere

ke oyom eneme ye enye?

˘ Edieke ufan fo anamde se ibiakde fi, nso eti¯nkp �o ke

oro ekeme ndikpep fi?

˘ Nso ke ekeme ndinam mbak ufan fo edinam seibiakde fi?

AFO EKERE DIDIE?

Page 103: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

FIAK se nte �ok �ob �or �ode akpa mb �ume. Ndi �ok �od �oh �o ke emesimandida k �omputa nnyene nneme

¯nkan ndineme iso ye iso? Edieke

edide ntre, fi �ok ete ke id �ighe afo ikp �o¯n esima. Ediwak uyen �esida

Intanet �et �o¯n �o ufan �eny �u

¯n �eka iso �enyene nneme ye mm �o.

¯Nka-

iferi kiet emiekeredeElaine �od �oh �o ete: “Ndifi �okkeemekemendi-sobo ye mme owo oro �etode nsio nsio itie ke ererimbot—kpambon emi m

ˆukpekemeke ndisobo ke m

ˆıkped �ighe Intanet—esi-

duai owo idem.” Tammy emi edide isua 19 et �i¯n

¯nkp �o e

¯nwen emi

esinamde mme owo �ema ndida Intanet nnyene nneme. Enye�od �oh �o ete: “Emekeme ndibiere nte oyomde mme owo �ese fi. Edike ini enemede nneme ye mme owo iso ye iso, edieke mm �o m

ˆı-

maha fi, inyeneke se ekemede ndinam yak mm �o �ema fi.”

Se¯nko nte �ok �ob �or �ode �oy �oh �o mb �ume iba ye ita. K

ˆuyak idem

akpa fi edieke esimemde fi utom ndineme nneme ye ndit �o uf �ok-¯nwed mbufo akan ndineme ye ekemm �o mme Christian ke iniod �ukde mbono esop. Jasmine emi edide isua 18 �od �oh �o ete:

11

Ndi �odi �ok ndida Intanetnnam ufan ye owo?

Ewe us �un unyene nnemeke esima?

ıO Iso ye iso

O Fon

O K �omputa

Mmanie ke esima ndinyenenneme nkan?

O Ndit �o uf �oknwed mbufoO Mbonubon mbufo

O Ekemm �o mme Christian`

Mm �on ke esikeme ndinemenneme if �ure if �ure?

O Ke uf �oknwed

O Ke uf �ok

O Ke mbono esop

99

Page 104: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

“Oyok �ut ediwak mbon oro �esobode ukem¯nkp �o emi afo osobo-

dekeuf �ok¯nwed,ntre eyememfiutomndit �o

¯n �o nnemeyemm �o.”

Keamaekekereaba¯na of �uri se inemedeemi, ekemendid �o

¯n fi

ndit �o¯n �o ndisida Intanet nnyene nneme ye ndit �o uf �ok

¯nwed mbu-

fo. Tammy �od �oh �o ke ama enyene ini oro im �o ikesinamde oro.Enye �od �oh �o ete: “Kpukpru ndit �o uf �ok

¯nwed nny �in �ema �esineme

nnemeke Intanet �eba¯nansionsio

¯nkp �o,ndien

¯nkoyomkeetiente

ntieneke nd �uk otu.”�Natalie emi edide isua 20 ama enyene ikpe-he Intanet idemesie emi enye ye mme ufan esie �ekesidade �enye-ne nneme. Enye �od �oh �o ete: “Edi eyo esiere ntaifi �ok �esio

¯no mbu-

fa¯nkp �o �edi. �Esio

¯no mbufa us �u

¯n unyene nneme �edi. Intanet edi

kiet ke otu mm �o, ndien mmesima ndida enye nnyene nneme.”

Fi �ok ke Intanet Enyene Idi �ok EsieEdi akpanik �o ke is �o

¯nke ndus �uk owo ndisinyene nneme ye

mme ufan mm �o ke Intanet. Natalie �od �oh �o ete: “Intanet esinamowo et �i

¯n ik �o ye mbon e

¯nwen uko uko sia m

ˆıkwe mm �o iso.”

Tammy eny �ime ye se Natalie et �i¯nde, ete: “Edieke edide owo

o-b �ut, ndida Intanet nnyene nneme �oy �on �o fi ifet ndibem iso¯nkere se edit �i

¯nde.”

Edi ndinyene nneme ye owo ke Intanet asa¯na ye mme afan-

ik �o¯n, ndien ikpow �utke ifi �ok ndif �umi mm �o. Ke uw �ut

¯nkp �o,

ndi �okp �ob �ob �o¯nkp �o ke eny �in asa

¯na nnan nnan ebe ke idi �ok

efak? Kere ise, ndi �okp �of �on oyo ntre ke Intanet ke ini mˆu-

fi �okke mme¯nkp �ond �ik oro Intanet akamade?

Kere ba¯na mme afanik �o

¯n emi owo ekemede ndiso-bo ke ini oyomde ufan ke In-tanet. Elaine emi ekesidade In-tanet enyene nneme ye mbonemi enye m

ˆıdi �o

¯n �oke �od �oh �o ete:

“Mme oburob �ut owo �ey �oy �oh �oIntanet, ntre owo ekeme ndidu �ond �ukmm �oub �ok.Ndus �uk ini, eke-

� �Eyeneme �eba¯na ut �o ufan oro ekpe-

nyenede ke uf �ok¯nwed ke Ibuot 17.

100¯nkparawa owo �eb �up

Idi �ok owo ekeme ndida¯nkpri

¯nkp �o oro ewetde

ke Intanet aba¯na idemfo

—ut �o nte akpatre eny �i¯n

fo, eny �i¯n uf �ok

¯nwed

mbufo, ye n �omba fonfo—nyom fi

¯nk �ut.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 105: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

me ndidi �ot �ot �o¯n �o nneme ye owo, enye et �i

¯n oburob �ut ik �o ye afo,

mˆıd �ighe ob �up ut �o mb �ume nte, ‘Ndi akanam amanam ida

¯n? Ndi

emesinam ida¯n inua?’ Ndus �uk owo �ekam �ekeme ndit �o

¯n �o oburo-

b �ut nneme emi �enemede man edemede owo ud �o¯n ida

¯n.”

Nso edieke edide eneme nneme ke Intanet ye ufan fo emi�odi �o

¯n �ode ke edi eti owo? Os �uk oyoyom ekpeme idem. Joan

�od �oh �o ete: “Idem �okp �ok �om afo ye owo isio uduot �ed �oh �o kemmim �o ikereke-kere ndid �o kiet eken, �emekeme ndisinemenneme mb �ighi

¯nkaha. Ndien ada

¯na nte �on �ode enye etop, ntre

ke mbufo �edine¯nede �ekpere kiet eken, ndien nneme mbufo eke-

me ndinam �et �o¯n �o ndinyene idi �ok ud �o

¯n ke idem kiet eken.”

“Mm �o Eke �Ed �ipde Se Mm �o �Edide”Edidem David ama ene

¯nede �ofi �ok ntak emi �of �onde owo

ekpeme ut �o ufan emi enye enyenede. Enye ekewet ete: “Amintiehe ye mbon abia

¯na; nny �u

¯n nsa

¯nake ye mm �o eke �ed �ipde se

mm �o �edide.”—Psalm 26:4.Ke ini enyenede nneme ye mme owo ke Intanet, ndi emesi-

sobo ut �o mbon oro David eket �i¯nde aba

¯na mi? Nso isinam mme

owo ‘ �ed �ip se mm �o �edide’? ı .....................................................

..................................................................................................

Ke¯nka

¯n eken, ok

ˆudi

emesid �ip se afo edideke ini enyenede nne-me ye mme owo ke

Ndi �okp �ob �ob �o¯

nkp �o keeny �in asa

¯na nnan nnan

ebe ke idi �ok efak? Ukemntre, ndi �okp �of �on enyenenneme ye mme owo keIntanet ke ini m

ˆukereke

uba¯

na mme¯

nkp �ond �ik oro�edude?

Page 106: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Intanet? Abigail emi okod �ukde ikpehe unyene nneme ke Inta-net �od �oh �o ete: “Mmesit �o

¯n �o nneme ye mme owo, ndien ke mma

¯nkokop nte ukot nneme oro akade, mmesinam nte mmene

¯ne-

de ndi �o¯n �o se �enemede oro.”

Eyena¯nwan kiet emi ekerede Leanne akanam

¯nkari esie ke

us �u¯n e

¯nwen. Enye �od �oh �o ete: “Mma nsida Intanet nnyene nne-

me ye eyeneren kiet ke esop oro odude ke mb �oh �o nny �in. Ikeb �i-ghike, ima it �o

¯n �o ndit �i

¯n nte nny �in ‘imade’ kiet eken. Ke ini ete ye

eka mi �esa¯nade �ebe, mma nsikp �uh �o se

¯nkanamde ke Intanet

mbak mm �o �edifi �ok se ikade iso.¯Nkereke ke mm �o �ekpen �im keeyena

¯nwan mm �o emi edide isua

duopeta kp �ot ekpekeme ndiwetuto imann �o eyeneren isua duop-ena

¯n. Mm �o ikpekereke-kere ut �o

¯nkp �o oro.”

Se Akpanamde manEkpeme Idem

Nte ededi, enyene mme iniemi ekemede ndineme nnemeye owo ke Intanet. Ke uw �ut-

¯nkp �o, ediwak owo—

¯nkpri ye ikp �o— �esida Intanet �enyene nne-

me ye mme ufan mm �o. Edieke afo es �inede ke otu oro, nso keakpanam man ekpeme idem? Kere ba

¯na

¯nkp �o ifa

¯n oro �etiene-

de mi.

˘ Kpeme adana ini emi abiatde ke Intanet; kˆuyak enye �ob �o

fi ini emi akpadade anam mme akpan¯nkp �o—es �inede ndide

idap. Uyen kiet emi ekerede Brian �od �oh �o ete: “Ndus �uk ndit �ouf �ok

¯nwed nny �in �ed �oh �o ke imesinyene nneme ye mme owo ke

Intanet tutu es �im¯nkanika ita usiere.”—Ephesus 5:15, 16.

=“Ami ntiehe ye mbon abia

¯na; nny �u

¯n nsa

¯nake ye

mm �o eke �ed �ipde se mm �o �edide.”—Psalm 26:4.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

102¯nkparawa owo �eb �up

Ke ini anamde¯nkp �o

ke Intanet, ini esibe ntembio ibokpot! Ntre, biereini oro edibiatde keIntanet, ndien k

ˆube ini

emi. Edieke oyomde,emekeme ndinam

¯nkanika

fo anam uyom ke ini oroeken �imde mbak udub �ighiukan nte okoyomde.

ITEM�

Page 107: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

˘ Nyene nneme nkuk �ure ye mbon oro �ofi �okde mme mbonoro ekemede ndib �up owo nkp �o mbana mm �o. Mme oburob �utowo �ey �oy �oh �o Intanet, ke �eny �u

¯n �esuan eny �in �eyom mme uyen

emi �etiede ke ndueidem man �ebia¯na.—Rome 16:18.

˘ Kpeme idem ke ini anamde mbubehe ke Intanet. Ne¯ne-

de kpeme idem ke ini �on �ode owo �okp �okp �o nt �ot. Mˆıd �ighe ntre,

�ekeme ndiwo fi—ke owo mˆıkam inamke fi se idi �okde ikan oro.

—Matthew 10:16.

˘ Ke ini �on �ode ndise �es �ok mme ufan fo, b �up idemfo ete,‘Ndi ndise owo emi �od �oh �ode ke inam

¯nkp �o Abasi edi emi?’

—Titus 2:7, 8.

˘ Kpa nte akpanamde ke ini enemede nneme ye owo iso

‘‘¯

Nkemeke ndid �uk nd �uk ke Intanet ye owoemi mmenkpamaha edi ufan mi ediekeikposobode iso ye iso.

’’—Joan

Nyama ndis �uh �ode ini oro nsibiatde ke Intanet ns �im ...................kpukpru urua, ndien se ndinamde man nkeme ndinam emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke nnemede nneme ye owo oro mmemfi �okke ke Intanet,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 108: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ye iso, edieke nneme Intanet aba¯nade “mme

¯nkp �o eke m

ˆıdot-

ke,” tre nneme oro.—Ephesus 5:3, 4.

˘ Kuded �ibe uda Intanet unam nkp �o. Edieke ed �ipde ete yeeka fo ‘se afo edide,’ �ow �or �o ub �ok fo isanake.

¯Nkaiferi kiet emi

ekerede Kari �od �oh �o ete: “Nsid �ipke eka mi¯nkp �o. Mmesiyak

enye ok �ut se nnamde ke Intanet.”—Mme Hebrew 13:18.

�Of �on Owo Ebet!Im �ofi �ok ke �od �o

¯n fi ndinyene mme ufan. Inyeneke se idi �okde

do. Abasi okobot nny �in man ikop inem ndidu ye mbon e¯nwen.

(Genesis 2:18) Mm �odo, edieke edide esid �o¯n fi ndinyene mme

ufan, unamke idi �ok—nte Abasi okobotde nny �in edi oro. Edi t �imkpeme mbon oro emekde nte mme ufan fo.

Fi �ok ete ke eyenyene ata nti ufan edieke oyomde mm �o nteIk �oAbasi etemede. Eyena

¯nwan kiet emiedide isua 15 �od �oh �o ete:

“Imemke utom ndik �ut mme ufan emi �emade Jehovah �eny �u¯n

�emade fi. Edi ama ok �ut mm �o, oyok �ut ke �of �on nte ekebetde!”

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Kpukpru nny �in im �ofi �ok ke ik �oesiyat owo. Ik �o-edem ekeme ndibiak owo nte �eda ikwa�ek �im. Didie ke ekeme nditre ik �o-edem?

104¯nkparawa owo �eb �up

˘ T �i¯n uf �on ye idi �ok oro odude ke ndida Intanet

nnyene nneme ye owo utu ke ndisobo iso ye iso yeowo oro?

˘ Ntak emi mˆıs �o

¯nke owo ndinam nte idi owo e

¯nwen

ke ini enye enemede nneme ke Intanet?

˘ Nso ke akpanam mbak udubiat ini ukaha keIntanet?

˘ Didie ke ekeme ndida Intanet nnyene nneme yeowo ke us �u

¯n oro enyenede uf �on?

AFO EKERE DIDIE?

Page 109: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

12

Ntak emi ik �o-edemm

ˆıf �onke?

“Mma nka us �or �o usen kiet, edi edem usen, mme owo�esana �et �in ke mma nnam idan do ye akparawa kiet.Oro ekedi ata anafai nsu!”—Linda.

“Ndus �uk ini, mmesikop mme owo �esanade �et �in keenyene eyenanwan emi nsisanade kiet nw �or �o anwa, keini edide ndi �on �oke-di �on �o idem owo emi mm �o �et �inde�ebana. Ediwak mbon oro �esisanade �esuan uf �umik �oisikereke-kere ke akpana iyom us �un ifi �ok mme seit �inde oro edi akpanik �o.”—Mike.

Page 110: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ndikpa¯

n ut �o¯n nn �o

ik �o-edem ekeme ndinametiene enyene ndudu �oh �o.Edieke akade iso akpa

¯n

ut �o¯n tutu owo oro et �i

¯n

of �uri se iket �ibede, �ow �or �oemetiene anam mb �ukoro asuana!

NDI AMA �OFI �OK . . .?

IK �O-EDEM ekeme ndine¯nede mbiak owo. Okpoyom ndifi �ok,

b �up Amber emi edide isua 19. Enye �od �oh �o ete: “Mme owo �esi-wak ndit �i

¯n idi �ok ik �o mba

¯na mi. Enyene ini emi mme owo �eke-

sa¯nade �et �i

¯n ke nsa

¯na ye id �ibi, ekem �ete ke mmesisio

¯no id �ibi,

�ete ke esidi ndedep¯nkp �os �o

¯n ib �ok, nyanyam, ndada. Mfi �okke

se ikpanamde �et �i¯n ut �o ik �o emi �edian mi?”

Sia mˆıs �o

¯nke ndida k �omputa

`mm

ˆe fon nn �o mme owo etop

idahaemi, owo emi oyomde ndinam fi ibak ekeme ndibiatfi eny �i

¯n okpos �ukedi emi enye m

ˆık �ub �okede inua it �i

¯n

¯nkp �o

ndomokiet.¯

Nkuk �ure se enye edinamde edi ndiwet uf �umik �oifa

¯n nn �o �es �ok ediwak mbon emi �ekam �etiede-tie �ebet ut �o ik �o

oro. Ke ndus �uk idaha, �esit �o¯n �o obufa ikpehe Intanet

¯nkuk �u-

re man �eda �ebiat owo eny �i¯n. Ediwak ikpehe Intanet �edu emi

mme owo �esidade �eba¯na mbon e

¯nwen �eny �u

¯n �et �i

¯n

¯nkp �o emi

mm �o mˆıkpekemeke-keme ndit �i

¯n iso ye iso ye owo emi mm �o

�eba¯nade.Edi ndi �odi �ok ndisit �i

¯n ik �o mba

¯na mbon e

¯nwen? Ndi �ekeme

ndid �oh �o ke . . .

Kpukpru ik �o-edem �odi �ok?S �in idi �o

¯n �o ndiw �ut

`mm

ˆe se �et �i

¯nde emi edi akpanik �o

`mm

ˆe

nsu.

Ik �o-edem if �onke ke baba us �un kiet. ıO Akpanik �o O Nsu

Ewe ib �or �o enen, akpanik �o`

mmˆe nsu? Ke ndit �im nt �i

¯n, etie-

ne nte ik �o oro “ik �o-edem” esi¯nwa

¯nade fi. Edieke adade “ik �o-

edem” nte ikpˆıkpu ik �o oro �et �i

¯nde

owo ke edem, oro edi, ke ini owooro m

ˆıd �uhe, �ow �or �o enyene ini

emi “ik �o-edem” mˆıdi �okke. Kam-

se, Bible �od �oh �o ‘ise iba¯na mbu-

behe mbon e¯nwen

¯nko.’ (Philippi

2:4) Edi emi iw �or �oke ke ana in �o-h �o ke

¯nkp �o emi m

ˆıbeheke nny �in.

(1 Peter 4:15) Edi imesikop nti¯nkp �o ke ini inemede nneme ye

106¯nkparawa owo �eb �up

Page 111: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mbon e¯nwen, ut �o nte

`mm

ˆe anie oyom ndid �o nd �o

`mm

ˆe anie

ony �u¯n aman eyen. Se idude edi ke id �uhe nte ikemede ndid �oh �o

ke imekere iba¯na mbon e

¯nwen, edi nny �in it �i

¯nke

¯nkp �o iba

¯na

mm �o!Nte ededi, ikp

ˆıkpu nneme ekeme ndis �os �op

¯nkabade idi �ok

ik �o-edem. Ke uw �ut¯nkp �o, owo ekeme ndid �oh �o ke ‘Nkoyo okpo-

dot Effiong,’ edi it �i¯nke ke idi �ok. Owo e

¯nwen ekeme ndikop oro

�od �oh �o ke ‘Nkoyo ye Effiong �edidi ebe ye¯nwan’ okpos �ukedi

Nkoyo ye Effiong mˆıkereke-kere ndid �o kiet eken. Emekeme

ndid �oh �o ke im �o ikwe se idi �okde do, edi et �i¯n emi sia m

ˆud �ighe

Nkoyo`

mmˆe Effiong.

�Ema �et �i¯n ut �o ik �o emi �eba

¯na Julie emi edide isua 18, ndien

¯nkp �o emi ama ene

¯nede abiak enye. Enye �od �oh �o ete: “Ik �o oro

ama ayat mi ikony �u¯n iyakke

¯nkeme ndinyene mbu �otidem ke

idem mbon e¯nwen.” Ukem

¯nkp �o oro ama et �ibe �on �o Jane emi

edide isua 19. Enye �od �oh �o ete: “Mma ns �on akparawa emi �eke-d �oh �ode ke oyom ndid �od �o mi.

¯Nkereke ke se

¯nkanamde oro

ama �of �on. Sia edide mma mmehe ye enye,¯nkekere ke imeke-

me ndisineme nneme, edi owo iba¯nake nny �in.”

Ne¯nede Kpeme Se EnemedeNso ke akpanam mbak udutiene uba

¯na owo? Man �ofi �ok se

akpanamde, kere ba¯na ada

¯na nte oyomde owo ekpeme idem

ke ini enye awatde uwat ke us �u¯n oro ubomis �o

¯n �ewakde.

¯Nkp �o

ekeme ndit �ibe ke mbuari emi ekemede ndinam awat-ubomis �o¯n

ebiere ndiw �or �o ke ub �ok esie nd �uk ub �ok e¯nwen, ndiyak ubom-

is �o¯n oro etienede enye awat ebe,

`mm

ˆe ndituak nda. Edieke

enye et �i¯nde eny �in ke ini awatde uwat, enye ekeme ndik �ut se

ikemede ndit �ibe ony �u¯n ebiere se edinamde.

‘‘ Eny �in ama anwana mi ke ini owo eminket �inde idi �ok ik �o mbana okokpotde eb �ine mi.¯Nkenyeneke se nt �inde nnyana idem! Mma nkpepke �of �on owo et �in ik �o ye ufan esie iso ye iso utu kendit �in enye ke edem.

’’—Paula

Ntak emi ik �o-edem mˆıf �onke? 107

Page 112: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ukem oro ke ediye nneme. Isis �o

¯nke

ndifi �ok ini emi nneme�ot �o

¯n �ode ndid �uk idi �ok

afa¯n. Ke ini oro �ot �o

¯n �ode,

emekeme ndida mbufi �ok¯nkp �uh �o nneme ukem nteawat-ubomis �o

¯n �okp �ow �or �ode

od �uk ub �ok e¯nwen. Edieke m

ˆunamke

emi, fi �ok ete ke ik �o-edem ekeme ndidamf �ina ndi. Mike �od �oh �o ete: “Mma nt �i

¯n

idi �ok ik �o mba¯na eyena

¯nwan kiet—nte

ke idem esitie enye urua urua ama okok �ut erenowo—ndienik �o emi ama okod �uk enye ut �o

¯n. Ndifreke nte enye eken �imde

uyo et �i¯n ik �o ye ami; et �i

¯n ada

¯na nte idi �ok ik �o oro

¯nket �i

¯nde aka-

biakde im �o. Ima inam emem, edi es �it ikenemke mi sia mm �ofi �okke se

¯nket �i

¯nde oro ama ene

¯nede abiak enye!”

Im �ofi �ok ke idi �ok ik �o esibiak owo. Bible �od �oh �o ke “enye-ne owo emi et �i

¯nde ik �o ye unana edikere, nte emi aka

¯n-

ka¯n ek �imde.” (Mme

¯Nke 12:18) Ntak edi oro �of �onde owo ekere

ka¯na mbemiso et �i

¯nde ik �o. Edi

akpanik �o, ekeme ndiyom owoenyene mfara ke idem man etreinem inem nneme oro aba

¯nade

owo e¯nwen. Edi nte Carolyn emi

edide isua 17 �od �oh �ode: “Oyomekpeme se et �i

¯nde. Edieke emen-

de se mˆufi �okke

`mm

ˆe edi akpan-

ik �o`

mmˆe nsu eket �i

¯n �on �o owo

Idi �ok ik �o-edem etie nte of �ut iso iba,ekeme ndibiat owo eny�i

¯n

108¯nkparawa owo �eb �up

Edieke okopde ik �o-edem,emekeme ndid �oh �o,“Mb �ok mmaha nnemeemi. Idem

¯nkp �o, ufan oro

id �uhe mi ndit �i¯n ik �o

nnya¯na idemesie.”

ITEM�

Page 113: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Mbemiso mmende se nkokopde mbana owo nket �in nn �o owoenwen, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke owo et �inde idi �ok ik �o abana mi, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

e¯nwen, emekeme nditiene nsuan nsu.” Mm �odo edieke okopde¯nkp �o emi ekemede ndidi idi �ok ik �o-edem, nam se apostle Pauleketemede ete: “ �Edomo nditie s �u

¯ns �u

¯n ndiny �u

¯n nse mbubehe

mbufo.”—1 Thessalonica 4:11.

Didie ke ekeme ndikere mba¯na mbon e

¯nwen, edi un �oh �oke

ke mbubehe mm �o? Mbemiso et �i¯nde ik �o aba

¯na owo, b �up idem-

fo ete: ‘Ndi mm �ofi �ok of �uri akpanik �o? Nsinam nyom ndimen se¯nkokopde

¯nket �i

¯n nn �o owo e

¯nwen? Mme owo �edida mi didie

edieke nt �i¯nde ik �o-edem?’ Akpatre mb �ume emi edi akpan

¯nkp �o

sia edieke �edi �o¯n �ode fi nte owo ik �o-inua, afo ke mme owo �edi-

kam �eda nte idi �okowo id �ighe owo emi afo aba¯nade.

Ke Ini �Et �i¯nde Idi �ok Ik �o �Eba

¯na Fi

Nso ke akpanam edieke �et �i¯nde idi �ok ik �o �eba

¯na fi? Ecclesi-

astes 7:9 eteme ete: “Kˆuyak es �it awara ndiyat fi.” Utu ke oro,

domo ndim �um idem¯nkama. Bible �od �oh �o ete: “K

ˆus �in es �it fo ke

kpukpru ik �o oro mme owo �et �i¯nde, . . . koro es �it fo et �imde �ofi �ok

ete ke afo¯nko emesis �u

¯ni mbon efen ediwak ini.”—Ecclesias-

tes 7:21, 22.

Page 114: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edi akpanik �o ke eti ntak ndomokiet id �uhe ndit �i¯n idi �ok ik �o

mba¯na owo. Edi edieke ob �umerede ayat es �it, mme owo �ekam

�ekeme ndida fi nte idi �okowo, edi it �ighi aba se �ekekam �et �i¯nde

�eba¯na fi. Ntre �okp �of �on ese se �et �i

¯nde �eba

¯na fi nte Renee ekese-

de esie. Enye �od �oh �o ete: “Es �it esiwak ndiyat mi ke ini �et �i¯nde

idi �ok ik �o �eba¯na mi, edi mmesim �um idem

¯nkama. Etis �im urua

e¯nwen, ekeme ndidi �ediny �u

¯n �et �i

¯n �eba

¯na owo e

¯nwen

`mm

ˆe

¯nkp �o

e¯nwen.”�

W �ut ke emenyene eti ibuot ke ndikp �uh �o nneme edieke �et �o-¯n �ode ndiba

¯na owo ke idi �ok. Edieke �eny �u

¯n �eba

¯nade fi ke idi �ok,

nam¯nkp �o nte akwa owo—m �um idem kama. Yak nti edu fo

�ew �ut ke unamke se �et �i¯nde �eba

¯na fi oro. (1 Peter 2:12) Edieke

anamde ntre, ayaka iso ndidi ufan ye mbon e¯nwen, oyony �u

¯n

aka iso ndidi ufan Abasi.

� Ke ndus �uk idaha, ekeme ndidi �okp �of �on ada mbufi �ok osobo ye owo emi eket �i¯n-

de idi �ok ik �o aba¯na fi. Edi ke ediwak idaha, uf �on isid �uhe ndinam emi sia “ima of �ukde

ekese idi �ok¯nkp �o.”—1 Peter 4:8.

=“Owo eke ekpemede inua esie en �im ukp �o

¯n

esie uwem. Owo eke a¯nwa

¯narede inua esie

—enye oyok �ut nsobo.”—Mme¯

Nke 13:3.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

110¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ini ewe ke �okp �of �on et �i¯n

¯nkp �o aba

¯na mbon e

¯nwen?

˘ Ndi akanam owo et �i¯n idi �ok ik �o aba

¯na fi? Edieke edide

ntre, nso ke ekekpep oto oro?

˘ Didie ke ndit �i¯n idi �ok ik �o mba

¯na mbon e

¯nwen ekeme

ndinam fi �ow �or �o idi �ok etop?

AFO EKERE DIDIE?

Page 115: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

T�in mf �ina oro ekenyenede ye ufan fo ke ndondo emi.

Ke ekerede abana se okotde ke ikpehe emi, didie ke ekpeseabana mf �ina emi?

se nwetde nn �im3MMEUFAN

ı

111

Page 116: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Afo emekeme ndikere ete, ‘Edieke¯nkemede ndika

¯nwed

¯nk �ure, �ow �or �o mmekeme ndiy �o nkp �o ekededi!’ Ndien

etie nte ekikere emi enen. Idem¯nkp �o,

¯nk �o uf �ok

¯nwed edi-

nam �efi �ok nte afo ekerede¯nkp �o, nte ekemede ndiy �o

¯nkp �o,

ye nte amade ndinam¯nkp �o Abasi. Didie ke ekeme ndib �o

eti ukpep edi uyakke ndi �oi edu ndus �uk ndit �o uf �ok¯nwed

mbufo abiat fi? Ibuot 13 es �im 17 ayanam �ofi �ok se akpa-namde.

4 UF �OK¯

NWEDYENDIT �OUF �OK

¯NWEDMBUFO

Ndi esis �on fi ndibe udomoke ndus �uk ukpepnkp �o?

ıO IhO Ihih

Ndi akanam �efiomo mme �edomondidan fi ke nkanub �ok ke uf �oknwed?

O IhO Ihih

Ndi esid �on fi ndus �uk ini nditiene ndit �ouf �oknwed mbufo nnam se mıf �onke?

O IhO Ihih

112

Page 117: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 118: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

13

Nso ke¯nkpanam

man nne¯nede

ndi �o¯n �o¯

nwed?

Page 119: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

YAK id �oh �o ke odu ke es �it akai. Ikp �o eto iyakke u¯nwana ut �in

es �im ebiet emi odude. Sia akai oro aba¯nde, afo ukemeke

ndisa¯na if �ure if �ure. Man �ow �or �o do, ana ada of �ut asiak ik �ot

ebe.

Ndus �uk ndit �o uf �ok¯nwed �ed �oh �o ke se iw �or �ode mmim �o

ke uf �ok¯nwed etie nte se is �uk it �i

¯nde emi. Esitie nte �eb �ob �op

mm �o �etem ke ubet ukpep¯nkp �o of �uri uwemeyo, owo it �i

¯nke-

t �i¯n utomuf �ok emi anade mm �o �etaba idap �enam. Ndi esitie fi

ntre¯nko? Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet ukpep

¯nkp �o oro esi-

s �o¯nde fi akan ke uf �ok

¯nwed.

ı..................................................................................................

Ekeme ndidi ete ye eka fo �ok �or �o ye mme andikpep �esi-d �oh �o fi ene

¯nede es �in idem ekpep

¯nkp �o oro. Edieke edi-

de ntre, kˆukere ke mm �o �eyom ndinam uwem �os �o

¯n ye afo.

Mm �o �ekam �eyom es �in of �uri ukeme fo ekpep¯nkp �o. Ntre,

edieke nte �ef �inade fi �ete es �in idem ekpep¯nkp �o anamde

¯nwed odorode fi, nso ke akpanam? Kpa nte owo emi odudeke es �it akai adade of �ut asiak ik �ot man �ow �or �o, oyom anammme

¯nkp �o oro �etienede mi:

˘ Akpa¯

Nkp �o: Ma ndisikpep nkp �o. Ekeme ndis �o¯n fi

ndis �in idem¯nkpep

¯nkp �o ke uf �ok

¯nwed edieke m

ˆumaha se

�ekpepde. Ntre domo ndifi �ok uf �on oro edib �ode ito uf �ok¯nwed.

Apostle Paul ekewet ete: “Owo emi of �u¯nde is �o

¯n ekpenyene

ndif �u¯n ye idoteny �in ndien owo

eke ed �ighide wheat akpanamntre ye idoteny �in nditienembuana.”—1 Corinth 9:10.

�Ot �oi¯nwa

¯n ndifi �ok ke iya-

dia ut �ip utom im �o esinam enyees �in idem of �u

¯n is �o

¯n. Edi ekeme

ndidi ukwe ntak emi akpanadees �in idem ekpep ndus �uk

¯nkp �o

idahaemi. Nte ededi, ndikpepnsio nsio

¯nkp �o ayanam �ofi �ok

Nso ke¯nkpanam man nne

¯nede ndi �o

¯n �o

¯nwed? 115

Ndiy �ip udomo idiyakkemme owo �enyenembu �otidem abake idemfo idiny �u

¯n iyakke

�os �op �odi �o¯n �o

¯nwed. Se

ikam idi �okde ikan edi keenye idiyakke Abasi akaiso edi ufan fo.—Mme¯Nke 11:1.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 120: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ekese¯nkp �o. Ayanam

fi ‘akabade edi kpukpru¯nkp �o �on �o kpukpru or �ukowo,’ oyony �u

¯n anam

ekeme ndinyene nnemeye mme owo emi �etodensio nsio ebiet. (1 Cor-

inth 9:22) Ke ns �uh �ode¯nkaha, ndikpep nsio nsio

¯nkp �o aya-

nam ofori ukeme ukere¯nkp �o fo, ndien emi eyenyene uf �on

�on �o fi ke ini iso.˘ Udiana

¯Nkp �o: Ma mme nkp �o oro ekemede ndinam.

Uf �ok¯nwed ekeme ndinam �ofi �ok mme

¯nkp �o oro ekemede

ndinam. Paul ekewet �on �o Timothy ete: ‘Nam en �o Abasiemi afo �ok �ob �ode asak nte ika

¯n.’ (2 Timothy 1:6) Anaedi

�ema �en �o Timothy sa¯nasa

¯na ifetutom ke esop Christian.

Edi akana enye ofori en �o oro Abasi �ok �on �ode enyembak editatak. Nte ededi, Abasi idisiakke-siak fi ibuot is �inifi �ok

¯nwed. Edi enye �on �o fi ukeme ye en �o emi �ekp �uh �orede ye

eke mbon e¯nwen. Uf �ok

¯nwed ekeme ndinam �ofi �ok ukeme

oro mˆukpukereke ke emenyene.

Kˆudedei ukere ke udukemeke ndinam

¯nk �ori sia oro

�okp �ow �or �o ndinam idemfo ibak. Edieke ut �o ekikere orood �ukde fi es �it, kere ba

¯na mme

¯nkp �o oro ekemede ndinam.

Ke uw �ut¯nkp �o, ke ini mme owo �eked �oh �ode ke Paul ikemeke

Ndisika¯

nwed ekemenditie nte ndisiak akai¯

nw �or �o—emekeme ndinammbiba edieke �ofi �okde

nnennen¯

nkp �o oroakpanamde

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1116

¯nkparawa owo �eb ��up

Page 121: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndit �i¯n ik �o �of �on, enye ama �ob �or �o ete: “Ekpedi ami ndi �ok �oi

ke ndit �i¯n ik �o, ke akpanik �o nd �ighe �ok �oi ke ifi �ok.” (2 Corinth

10:10; 11:6) Paul ama �ofi �ok mmeme esie. Enye ama �ofi �ok¯nko mme

¯nkp �o oro enye ekemede ndinam.

Nso kaba¯na fi? Nso ye nso ke ekpekeme ndinam? Edi-

eke mˆufi �okke, b �up akwa owo emi amade fi. Ut �o ufan oro

ekeme ndi¯nwam fi �ofi �ok mme

¯nkp �o oro ekpekemede ndi-

nam ye nte akpadade mm �o anam¯nkp �o ke eti us �u

¯n.

˘ �Oy �oh �o¯

Nkp �o Ita: S �in idem kpep nkp �o. Id �uhe nteekemede ndidi �o

¯n �o

¯nwed edieke m

ˆus �inke idem ukpep

¯nkp �o. Im �ofi �ok ke ndus �uk ndit �ouf �ok

¯nwed isimaha ndikpep

¯nkp �o. Edi ndikpep

¯nkp �o enyene

ekese uf �on. Edieke es �indeukeme, edikam enenem fi.

Man ekeme ndis �in idem¯nkpep

¯nkp �o, oyom esisio ini

en �im �on �o¯nkp �o kiet kiet

oro anade anam. Ti ete keakpa

¯nkp �o ke uwem eyen-

uf �ok edi ndis �in idem¯nkpep

¯nkp �o. Edi akpanik �o ke Bible�od �oh �o ke odu “ini eke �esak-de imam” ye “ini eke �enekde

‘‘ Mmok �ut nte ndus �uk uyen oro �edide ub �oknka mi�esinamde nkp �o. Nte ndus �uk mm �o �ekesikpepdenkp �o ke uf �oknwed, ntre nko ke mm �o�esikpep Bible ye mme nwed esop Abasi.Mbon oro mıkamaha ndis �in idem nkpep nkp �oke uf �oknwed isiny �un imaha ndis �in idemnkpep Bible.

’’—Sylvie

Nso ke¯nkpanam man nne

¯nede ndi �o

¯n �o

¯nwed? 117

Ke ini oyomde ndikpep¯nkp �o, bem iso d �u

¯n �ode se

oyomde ndikpep man �ofi �okse ukpep

¯nkp �o oro

aba¯nade. Ekem, b �up

idemfo mmemb �ume oroekemede ndik �ut ib �or �o keekpri ibuotik �o kiet kiet.Ndien kot ebiet orooyomde ndikpep ny �u

¯n yom

ib �or �o mb �ume oro. Keakpatre, se

`mm

ˆe eyekeme

nditi se okokotde.

ITEM �

Page 122: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

unek.” (Ecclesiastes 3:1, 4; 11:9) Ntre, ukem nte mme uyeneken, �okp �of �on osio ini en �im �on �o mme edinam ini ndu �ok-odudu.� Nte ededi, Ecclesiastes 11:4 �od �oh �o ete: “Owo ekeesede of �um idisuanke

¯nkpas �ip; owo eke ony �u

¯n esede ikpa-

eny �o¯n idikpe

¯neke ukpe

¯ne.” Nso ke afo ekpep oto emi?

Kpep¯nkp �o mbemiso akade mbre! K

ˆukere ke udunyeneke

ini unam mbiba.

Nte Ekpesinamde Utomuf �ok Fo

Edi nso ke akpanam edieke utomuf �ok oro �en �ode fiawakde akaha? Ekeme nditie fi ke idem nte eketiede San-drine emi edide isua 17. Enye �od �oh �o ete: “Mmesida houriba es �im ita nnam utomuf �ok kpukpru okoneyo, mmesiny �u

¯n

� Edieke oyomde nt �ot efen efen aba¯na mme edinam ini ndu �okodudu, kot �Oy �oh �o

Ikpehe 8 ke¯nwed emi.

=“Owo eke esede of �um idisuanke

¯nkpas �ip;

owo eke ony �u¯n esede ikpaeny �o

¯n

idikpe¯neke ukpe

¯ne.”—Ecclesiastes 11:4.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Isan enwen, nyom ndinyene �������� ke nwed ib �or �o udomo mi keukpepnkp �o emi:

..........................................................................................................................

Nyes �in ukeme man nnenede ndi �on �o nkp �o emi ke ndinam seitienede mi:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 123: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nso ke¯nkpanam man nne

¯nede ndi �o

¯n �o

¯nwed? 119

Nyene ebiet emi esitiede ekpep¯nkp �o.

Ikpanaha ayak¯nkp �o et �imede fi do. Tie ke

okpokoro edieke ekemede. KˆudomoTV.

Bem iso namse idide akpan¯nkp �o. Sia

uf �ok¯nwed edide akpan

¯nkp �o �on �o fi, biere ke

ududomoke TV tutu afo ok �ure utomuf �ok oro

�eken �ode fi.

Kˆus �ik un �im. N �im ini emi edisinamde

utomuf �ok, ny �u¯n nam enye ke ini oro

eken �imde.

Biere se edinamde. Biere`

mmˆe nso ke

ekpebem iso anam,`

mmˆe ewe ekpedi udia-

na, ye ntre ntre. Wet mm �o s �in ke¯nwed,

ny �u¯n wet udomo ini oro edidade anam

mm �o kiet kiet. S �ohi enye oro ok ��urede fep.

Sidu �ok odudu. Edieke ekikere oyode fi aka¯nkp �o e

¯nwen, da ekpri ini du �ok odudu. Edi

kˆudu �ok odudu eb �ighi akaha; fiak kanam

utomuf �ok fo.

N �im ke emekemendidi eti eyen uf �ok-¯nwed. Ti ke se �esidade �edi �o

¯n �o ke owo edi

eti eyen uf �ok¯nwed edi nte enye es �inde idem

ekpep¯nkp �o, id �ighe ifi �ok ibuot esie. N �im ke

emekeme ndidi �o¯n �o

¯nwed edieke es �inde

idem ekpep.

Page 124: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

nnam¯nko ke ut �iturua.” Edinam didie ok �ure kpukpru utom-

uf �ok oro �en �ode fi? Domo ndinam mme ekikere oro �en �odeke page 119.

Ndikan Mme Mf �ina Oro OsobodeKe ini Paul eketemede Timothy nte enye akpanamde

¯nk �ori ke

¯nka

¯n eke spirit, enye �ok �od �oh �o ete: “Tie kere mme

¯nkp �o emi; s �in idem ke mm �o of �uri of �uri, man kpukpru owo�ekpek �ut

¯nk �ori fo.” (1 Timothy 4:15) Kpas �uk ntre, edieke

es �inde ukeme, �oy �ot �o¯n �o ndidi �o

¯n �o

¯nwed.

Kere ba¯na uw �ut

¯nkp �o oro ik �on �ode ke nt �o

¯n �o nt �o

¯n �o ibuot-

ik �o emi. Edieke odude ke es �it akai, oyoyom ada of �utasiak ik �ot �ow �or �o. Ukem oro ke edi ye uf �ok

¯nwed. Utu ke

ndiyak ediwak¯nkp �o oro ete ye eka fo �ok �or �o ye mme andi-

kpep �eyomde �eto fi anam akpa mba, nam¯nkp �o ita oro

inemede ke ibuotik �o emi man ene¯nede �odi �o

¯n �o

¯nwed. Ama

�ot �o¯n �o ndidi �o

¯n �o

¯nwed, oyok �ut ke �of �on nte akanamde se it �i

¯n-

de mi.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ke adianade ye utom uf �ok¯nwed oro

anade ok �ure, ndit �o uf �ok¯nwed mbufo �esis �in fi mf �ina ke idem.

Nso ke akpanam aba¯na oro?

120¯nkparawa owo �eb ��up

˘ Ntak emi ekpes �inde idem ekpep¯nkp �o ke

uf �ok¯nwed?

˘ Man ok �ut ete ke emekpep¯nkp �o ony �u

¯n anam

utomuf �ok oro �en �ode fi, ewe ndut �im �okp �of �on ye afo?

˘ Ke uf �ok mbufo,`

mm �`o

¯n ke ok �ut ke ekpene

¯nede �of �on

esitie anam utomuf �ok ony �u¯n ekpep

¯nkp �o?

˘ Nso ke akpanam mbak mbre edinam fi okˆube

udomo nte ekpebede?

AFO EKERE DIDIE?

Page 125: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

14

Didie ke¯nkpekpeme

idemmi ke uf �ok¯nwed?

S �in idi �on �o ndiw �ut mme se �ewetdeke idak emi edi akpanik �o mme nsu:

1.¯

Nkuk �ure us �un oro �ekemede ndifiomoowo edi ndin �uk, ndituak, mme ndimia owo.

ıO Akpanik �o

O Nsu

2. Owo ikemeke ndid �oh �o ke owo af �ina owooyom idan edieke enye mıt �ukke owo oro.

O Akpanik �o

O Nsu

3. Iban �esitiene �efiomo �eny �un�ef �ina mbon enwen.

O Akpanik �o

O Nsu

4. Edieke �efiomode mme �ef �inade fi �eyomidan, inyeneke se ekemede ndinam.

O Akpanik �o

O Nsu

Page 126: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

MME UYEN oro �esifiomode ke uf �ok¯nwed �esikop nd �ik kpukpru

usen. Uyen kiet emi ekerede Ryan �od �oh �o ete: “Esitie mi nte keminit 15 oro nsis �inede ke b �os ye ndit �o uf �ok

¯nwed nny �in eb �ighi

akaha ke ntak emi mm �o �esis �u¯nide �esiny �u

¯n �emiade mi.” Ke adia-

nade do, �esif �ina ndus �uk uyen �eyom ida¯n. Eyena

¯nwan kiet emi

ekerede Anita �od �oh �o ete: “Ke ini¯nkoyomde ndibe ke k �orid �o

uf �ok¯nwed nny �in, akparawa kiet oro �ene

¯nerede �edi �o

¯n �o ikayak-

ke mbe, edi ama �ot �o¯n �o ndit �uk mi idi �ok itie ke idem. Mma

¯nkpe

enye ub �ok nte okˆut �uk mi aba, edi enye ikeny �imeke. Enye eke-

kere ke nnam mbubru.”

Ke ini ndus �uk uyen �enamde¯nkp �o ke Intanet, ndit �o uf �ok-

¯nwed mm �o �esiyom mm �o ik �o ke Intanet. Ndi ndit �o uf �ok

¯nwed

mbufo �esifiomo fi? Edieke edide ntre, nso ke akpanam aba¯na

emi? Ediwak¯nkp �o �edu oro akpanamde. Edi yak ibem iso ineme

se �eket �i¯nde ke nt �o

¯n �o nt �o

¯n �o ibuotik �o emi man ifi �ok

`mm

ˆe ewe

edi akpanik �o.

1. Nsu. Ediwak owo �esida inua �efiomo mbon e¯nwen, isida-

ha ub �ok. Ndis �in owo nd �ik ke idem, ndis �u¯ni owo, ndida owo

nnam mbubru, ndiny �u¯n nsak owo �edi nsio nsio us �u

¯n oro �esifio-

mode owo.

2. Nsu. Ndik �om owo ke us �u¯n oro ow �utde ke owo oyom

ida¯n, ndit �i

¯n ik �o idi �ok mbubru,

`mm

ˆe ndise owo ke eny �in ima �edi

nsio nsio us �u¯n oro mme owo �esi-

f �inade mbon e¯nwen �eyom ida

¯n.

3. Akpanik �o. Eren`

mmˆe

¯nwan ekeme ndifiomo

`mm

ˆe ndi-

f �ina mbon e¯nwen.

4. Nsu. Enyene se akpanam-de man �etre ndisif �ina fi. Yak ine-me ndus �uk mm �o.

Nte Ekemede Ndikan OwoMfiomo,EdiU

¯nwanake-

¯Nwana

Ndus �uk owo �esiyom fi ik �oman �ese se afo edinamde. Edi Bi-

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 18 KE EBOHO 1122

¯nkparawa owo �eb �up

Ndis �ine¯nkp �o nte ndus �uk

ndi �oi¯nka ekeme ndinam

�et �o¯n �o ndif �ina fi. Akani

owo¯nka nt �ime kiet

�od �oh �o ete: “Edieke owoes �inede �of �o

¯n nte nny �in,

edi id �ighe owo nny �in,nny �in ikesiwakkendisana enye nyak. Anaenye od �uk

¯nka nny �in,

mˆıd �ighe ntre, imia enye

in �o unan.”

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 127: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ble �on �o eti item emi: “Kˆuyak es �it awara ndiyat fi.” (Ecclesiastes

7:9) Ke ndit �im nt �i¯n, ‘ndida idi �ok nsio owo usiene idi �ok’ edikam

ananam mf �ina oro ene¯nede okpon kpa nte nditop aranika

¯n

ndu �ok ke ika¯n ekemede ndinam ika

¯n �od �odi �o

¯n asak. (Rome

12:17) Didie ndien ke ekeme ndikan owo mfiomo, edi u¯nwana-

ke e¯nwan?

Kpep ndida nkp �o mfefere mfefere. Edieke owo �on �ode fiinua man mbon e

¯nwen �esak, tiene mm �o sak utu ke ndiyayat

es �it. Ekpri eyeneren kiet emi ekerede Eliu �od �oh �o ete: “Ndus �ukini,

¯nkuk �ure se anade anam edi ndida se mbon e

¯nwen �et �i

¯nde ye

afo mfefere mfefere.” Edieke owo mfiomo ok �utde ke se im �o it �i¯n-

de iyatke fi, enye ekeme ndisio¯no idem

¯nkp �o

¯n fi.

B �or �o ik �o s �uns �un. Bible �od �oh �o ete: “S �u¯ns �u

¯n ib �or �o os �uk

if �utes �it.” (Mme¯

Nke 15:1) Owo mfiomo ikereke-kere ke afoemekeme ndib �or �o im �o ik �o s �u

¯ns �u

¯n, ntre ndib �or �o enye ik �o

s �u¯ns �u

¯n ekeme ndinam es �it os �uh �o enye. Im �ofi �ok ke oyom

owo enyene mfara ke idem man ekeme ndim �um idem¯nkama

ke ini �enamde enye idi �ok. Edinnennen

¯nkp �o oro akpanamde

edi oro. Mme¯

Nke 29:11 �od �o-h �o ete: “Ndis �ime owo ow �ut of �u-ri iyates �it esie, edi owo �oni �o

¯n

om �um idem akama tutu es �imakpatre.” Owo ndinyene s �u

¯n-

s �u¯n ido iw �utke ke enye edi mbe.

�Os �os �o¯n ndinam s �u

¯ns �u

¯n owo

ob �umede anam se enye mˆıkpa-

namke, edi owo mfiomo esis �op

‘‘ Edieke �odi �on �ode ke �em �on �enwana enwan,kutiene udu ke itie enwan oro; be okwomm �ony �on uf �ok. Ndus �uk owo �esituak �eda �ese �eny �un�es �in idem ke afanik �on.

’’—Jairo

Didie ke¯nkpekpeme idemmi ke uf �ok

¯nwed? 123

Edieke owo oyomdendifiomo fi, t �i

¯n ik �o uko

uko ye enye, edi kˆut �ot �oh �o.

S �o¯n �o d �oh �o enye etre se

enye anamde oro. Dahaemem emem. Ediekeenye os �uk akade iso, t �i

¯n

n �o owo emi ekemedendi

¯nwam fi.

ITEM �

Page 128: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

iyates �it ony �u¯n anam

¯nkp �o ke mbreny �in. Oro anam Bible �od �oh �o

ke “owo eke mˆıs �opke iyates �it �of �on akan �okp �os �o

¯n owo.”—Mme¯

Nke 16:32.

Kpeme Idemfo. Edieke se it �ibede �os �o¯nde akan fi, ekeme

ndiyom �os �os �op adaha �okp �o¯n ebiet oro. Mme

¯Nke 17:14 �od �oh �o

ete: “Ke ut �ok mˆıka-isiahake ka

¯na, daha.” Ntre, edieke etiede

nte �em �o¯n �enam fi

¯nkp �o, sa

¯na daha, m

ˆıd �ighe fehe kp �o

¯n ebiet

oro. Edieke mˆukemeke ndikp �o

¯n ebiet oro, nam se ekekeme

man anya¯na idemfo.

T �in n �o owo. Ete ye eka fo �enyene unen ndifi �ok se it �ibedein �o fi. Mm �o �ekeme

¯nko ndin �o fi nti item. Ke uw �ut

¯nkp �o, mm �o

�ekeme ndid �oh �o fi asian andikpep mbufo. N �im ke ete ye eka fo�ok �or �o ye mme andikpep mbufo �eyeda mbufi �ok �ese �eba

¯na se

iket �ibede, idiny �u¯n inamke

¯nkp �o oro edikam anamde �ed �odi �o

¯n

�efiomo fi.

Se idude edi nte ke owo mfiomo idikanke fi edieke mˆunam-

ke¯nkp �o us �in ke inemes �it esie. Mm �odo, k

ˆuyak se enye anamde

anam fi ob �umede ayat es �it. Utu ke oro, da mme ekikere oro�en �ode mi s �in ke edinam man ese aba

¯na se it �ibede.

Se Akpanamde Edieke �Ef �inade Fi �Eyom Ida¯n

Es �it ekeme ndiyat fi edieke owo af �inade fioyom ida

¯n. Edi nso ke akpanam aba

¯na oro?

Ndiyat es �it ke ini owo mfiomoos �u

¯nide fi etie nte nditop

aranika¯

n ndu �ok ke ika¯

n

Page 129: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Enyene ediwak¯nkp �o emi ekemede ndinam! Kop ndus �uk ke otu

mm �o mi.Kudedei uny �ime un �o owo oro af �inade fi oyom idan. Ndu-

s �uk mm �o �ekeme ndikere ke afo ndid �oh �o ihih mme¯ne mme-

¯ne �ow �or �o ke emeny �ime—m

ˆıd �ighe ke eyeny �ime—ib �oh �oke afo

anam mm �o �efi �ok ke im �o idiny �imeke tutu amama. Mm �odo, yakihih fo edi ihih. (Matthew 5:37) Edieke asakde-sak

`mm

ˆe anam-

de nte ufi �okke se akpanamde, idem edieke anamde emi ke ntakoro b �ut anamde fi, owo mfiomo ekeme ndikere ke emeny �ime.S �o

¯n �o da ke se ekebierede. Se idikpemede fi edi oro!Sio ndiy �oh �o. Kop se

¯nkaiferi emi ekerede Anita et �i

¯nde mi

aba¯na owo emi ekesif �inade enye uwem: “Mma nsuene enye ke

iso mme ufan esie nny �u¯n mfiori nte ‘K

ˆUT �UK mi ntre aba!’ Kpu-

kpru mme ufan esie �ema �esak enye. Enye ikenenke iso ye ami

Didie ke¯nkpekpeme idemmi ke uf �ok

¯nwed? 125

Kˆunyenemf �ummf �um ima. Edieke enyenede mf �ummf �um

ima, �ow �or �o afo ke idemfo okot ed �im �ob �o¯n idem. Bible ob �up ete:

“Ndi emekeme ndimen ika¯n ns �in ke ikpanes �it fo ndien �of �o

¯nidem

fo itaha ika¯n?” (Mme

¯Nke 6:27, Today’s English Version) Se idu-

de edi ke mf �ummf �um ima etie nte ndida ika¯n mbre mbre.

Kpemembonoro od �ukde nsa¯na.Mme owo �edikere ke

afo odu uwem nte mme ufan fo �edude.¯

Nkaiferi kiet emi ekeredeCarla �od �oh �o ete, “Edieke od �ukde nsa

¯na ye mbon oro itoro esi-

kponde mm �o ibuot`

mmˆe mbon oro �eyomde mbon efen �ema mmi-

m �o, �ow �or �o usen kiet �eyef �ina fi �eyom ida¯n.”—1 Corinth 15:33.

Kpemente es �inede¯nkp �o.Ndis �ine

¯nkp �o oro m

ˆıw �utke iso

o-b �ut �ow �or �o ke afo akam etetie ebet owo isio uduot—oyony �u¯n

ok �ut.—Galatia 6:7.

Nam �edi �o¯n �o ke afo edi Christian. Edieke m

ˆunamke mme

owo �edi �o¯n �o, id �uhe eke edikerede ke afo odu uwem nte Christian

okpodude.—Matthew 5:15, 16.

se akpanamde mbakowo edif �ina fi oyom ida

¯n

Page 130: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ke nsonso oro, edi ke usen ifa¯n �ema �ekebe, enye ama edikpe mi

ub �ok. Nte ini akakade, enye akakam a¯nwam mi ke ini ufan kiet

okoyomde ndif �ina mi uwem.”

Ediekendit �in ik �o kp �otmınyenekeuf �on, sana daha. Ama-kam ekeme ndifefehe ndaha. Edi edieke m

ˆukemeke ndifehe,

k �ut ete ke amanam se ekekeme mbak owo edisabade fi. (Deu-teronomy 22:25-27) Ekpri eyena

¯nwan kiet emi edide Christian

�od �oh �o ete: “Ke ini eyeneren kiet okodomode ndif �ik mi mm �um,mma nsio of �uri odudu mi nt �o enye ita nny �u

¯n mfehe ndaha!”

T �in n �o owo. Adrienne emi edide isua 16 �od �oh �o ete: “Keakpatre, mma mbiere ndit �i

¯n nn �o owo. Mma nd �oh �o ete ye eka

mi �eteme mi se¯nkpanamde ke ini akparawa oro

¯nkekerede ke

edi eti owo mˆıkamaha ndisio

¯no idem

¯nkp �o

¯n mi. Ekedi ke

¯nwa-

¯nwana ndiw �ut enye ke mmaha se enye anamde oro, enye keeyey �ire mi nte usen �om �o

¯n ok �ure.” Ete ye eka Adrienne �ema �en �o

=“Edieke us �u

¯n odude, ada

¯na nte mbufo �ekekeme,

�etie ke emem ye kpukpru owo.”—Rome 12:18.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Edieke owo odomode ndis �uni mme ndiyat mi es �it,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Man mb �oh �o mf �ina, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 131: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

enye eti item oro aka-¯nwamde enye �oy �o mf �inaemi. Ete ye eka fo �ekemendi

¯nwam fi

¯nko.

Isimemke utom ndi-y �o mfiomo

`mm

ˆe ndi-

y �o ke ini owo af �inade fioyom ida

¯n. Edi k

ˆufre se

iyomde ndit �i¯n emi: Ikpa-

naha mme uyen emi �edide Christian �ededei �ekere ke mmim �oinyeneke

¯nkp �o oro ekemede ndi

¯nwam mmim �o ibi �o

¯n �o mbon

mfiomo, iny �u¯n inaha mm �o �eny �ime

`mm

ˆe �edu �o �ed �uk afia owo

oro af �inade mm �o. Edieke anamde se �enemede ke ibuotik �o emi,eyekeme ndise mba

¯na mf �ina emi.

D �oh �o owo emiaf �inade fi oyom

ida¯

n okˆ

uf �ina fi aba!

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nditre nditiene mme uke fo nnamse mm �o �enamde ekeme ndidi ata �okp �os �o

¯n

¯nkp �o. Kop nte

ekemede ndise mba¯na mf �ina emi uko uko.

Didie ke¯nkpekpeme idemmi ke uf �ok

¯nwed? 127

˘ Didie ke afo ekeme ndiw �ut ke emenyene ukoony �u

¯n akama idem uku uku man mme owo

�ekˆune

¯nede �efiomo fi?

˘ Nso ke akpanam edieke owo af �inade fi oyom ida¯n?

(Kere nsio nsio us �u¯n oro �ekemede ndif �ina fi ye se

�okp �ob �or �ode.)

˘ Ntak emi mˆukpudaha edif �ina owo nyom ida

¯n

mfefere mfefere?

AFO EKERE DIDIE?

Page 132: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ID �UHE owo oro mˆıyomke mbon e

¯nwen �ema im �o. Oro esinam

�os �o¯n ke ini mme uke �ed �oh �ode itiene mmim �o inam se m

ˆıf �onke.

Ke uw �ut¯nkp �o, edieke �ekeb �okde fi nte Christian, �om �ofi �ok ke

if �onke ndinam ida¯n ke ini m

ˆud �oh �o nd �o

`mm

ˆe ndida �okp �os �o

¯n

mm �in ke idi �ok us �u¯n. (Galatia 5:19-21) Edi ediwak mme uke fo

�ekeme ndid �oh �o etiene mmim �o anam mme¯nkp �o emi. Ndi mm �o

�esitie �ekere mme¯nkp �o emi �eny �u

¯n �ebiere

`mm

ˆe �of �on inam? Itie-

15

Nso ke¯nkpanam ke ini

mme uke mi �eyomde ntienennam se m

ˆıf �onke?

“Afo emesisobo ediwak idomo ke uf �oknwed, ut �o nteedinw �on sika, edida nkp �os �on ib �ok, ye edinam idan. �Om �ofi �okke se mme uke fo �ed �oh �ode anam if �onke. Edi enyene ini emiesitiede nte ukemeke ndifehe mb �oh �o.”—Eve.

128¯nkparawa owo �eb �up

Page 133: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

he ntre. Akam etie nte mm �o �esiny �u¯n �etiene mbon e

¯nwen �enam

se mm �o �enamde. Mm �o �eyom mbon e¯nwen �ema mmim �o, ntre

mm �o �esiyak mbon e¯nwen �ebiere nte mm �o �edude uwem. Ndi

se afo esinamde edi oro? Mˆıd �ighe, ndi emesinyene uko ndinam

se �odi �o¯n �ode ke enen?

Enyene ini kiet emi Aaron eyeneka Moses akanamde semme uke esie �eked �oh �ode enye anam. Ke ini ndit �o Israel �ekeka-de �ekekpak enye ete anam abasi �on �o mmim �o, enye ama anamkpa nte mm �o �eked �oh �ode! (Exodus 32:1-4) Kamse—Aaronemi akaka iso Pharaoh akata

¯na etop Abasi uko uko. (Exodus 7:

1, 2, 16) Edi ke ini ekemm �o ndit �o Israel �ekekpakde enye �eteanam se mmim �o id �oh �ode, enye ama anam. Etie nte ama ememenye utom ndita

¯na etop Abasi nn �o edidem Egypt akan nditre

ndinam se mme uke esie �eked �oh �ode enye anam!

Nso kaba¯na fi? Ndi esis �o

¯n fi ndinam se afo �ofi �okde ke enen?

Ndi akpama ndifi �ok nte ekemedendinyene uko man etre ndinamse mme uke fo �ed �oh �ode anam?Ke akpanik �o, emekeme ndinyeneut �o uko oro! Akpan

¯nkp �o akam

edi ndibem iso mfi �ok ke mme ukefo �ekeme ndid �oh �o �etiene mmim �oanam se m

ˆıf �onke, nny �u

¯n mbie-

re se edinamde.¯

Nkp �o ina¯n oro

iyomde ndineme mi �eye¯nwam fi

anam emi.

1. Bem iso fi �ok. (Mme¯

Nke22:3) Ke ediwak idaha, eme-keme ndida

¯nk �ut afanik �o

¯n. Ke

=“Owo eke asa

¯nade ye mbon �oni �o

¯n eyenyene

�oni �o¯n, edi �oy �odi �ok ye owo eke od �ukde

nsa¯na ye mme ndis �ime.”

—Mme¯

Nke 13:20.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Ke ini mme uke mi �eyomde ntiene nnam se mˆıf �onke 129

Isua kiet ke ama�ok �okp �o

¯n uf �ok

¯nwed,

ediwak ndit �o uf �ok¯nwed

mbufo idikwe fi aba.Ekeme ndidi ediwakmm �o idikam it �ighi eny �i

¯n

fo aba. Edi mbonubonmbufo—ndien akpanakpan JehovahAbasi— �eyeka iso�enyene ud �o

¯n ke idemfo.

—Psalm 37:23-25.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 134: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

uw �ut¯nkp �o, yak id �oh �o ke amada ok �ut ndit �o uf �ok

¯nwed mbufo

�edade �e¯nw �o

¯n sika. Ndi emekere ke mm �o �ekeme ndin �o fi sika

oro? Edieke ebemde iso �ofi �ok mf �ina oro ekemede ndisobo, eye-be

¯ne idem ndifep

`mm

ˆe ndikan enye.

2. Kere. (Mme Hebrew 5:14) Emekeme ndib �up idemfo,‘Edieke ntienede nnam se kpukpru owo �enamde, didie ke editiemi ke idem nte ini akade?’ Edi akpanik �o ke mme uke fo �ekemendima fi ke nsonso oro. Edi editie fi didie ke idem nte ini akade,ke ini odude ye ete ye eka fo

`mm

ˆe ye ekemm �o mme Christian?

Ndi emebe¯ne idem ndibiat edisana idaha fo ke iso Abasi man

enem ndit �o uf �ok¯nwed mbufo es �it?

3. Biere. (Deuteronomy 30:19) Ebeb �ighi awawara, kpu-kpru mme asa

¯nautom Abasi �enyene ndibiere

`mm

ˆe iyanam

akpanik �o iny �u¯n ib �o edidi �o

¯n m

ˆıd �ighe itre ndinam akpanik �o

iny �u¯n ib �o ndi �oi ut �ip. Owo nte Joseph, Job, ye Jesus �ema �enam

eti ubiere, edi Cain, Esau, ye Judas ikanamke. Ini fo edi emi ndi-nam ubiere. Nso ke afo edibiere?

4. Nam se ebierede. Emekeme ndikere ke enye emi �os �o¯n

akan. Edi id �ighe ntre! Edieke edide ama ekere ut �ip oro ubierefo edidade edi ony �u

¯n ebiere se edinamde, ndit �i

¯n se ekebiere-

de idis �o¯nke nte afo ekerede—oyony �u

¯n okop inemes �it. (Mme¯

Nke 15:23) Kˆuyak idem enyek fi—iyomke okot of �uri Bible �on �o

mme uke fo. Ekeme ndidi ndis �o¯n �o nd �oh �o mm �o ke im �o idi-

namke eyekem. Mˆıd �ighe, man ow �ut ke udunamke tutu amama,

emekeme ndid �oh �o:“K

ˆusiak mi eny �i

¯n ke ut �o

¯nkp �o oro!”

“Nsinamke ut �o¯

nkp �o oro!”“Da, akpana �ofi �ok ke ndi-

namke ut �o¯

nkp �o oro!”Akpan

¯nkp �o edi ndin �o ib �o-

r �o ke ebe oro nny �u¯n

¯nw �ut ke

unamke mbubru. Edieke anam-de ntre, oyok �ut ke mme uke fo�eyes �os �op �esio

¯no idem �ekp �o

¯n

fi! Edi nso ke akpanam edieke

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 9 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 9 KE EBOHO 1130

¯nkparawa owo �eb �up

Man ene¯nede enyene

uko, kot ifi �okutom mmeasa

¯nautom Jehovah eyo-

mf �in emi �es �o¯n �ode �eda

�enam se inende.

ITEM�

Page 135: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mm �o �esakde fi? Nso ke akpanam edieke mm �o �ed �oh �ode, “Semi,nso if �ina fi—edi mbe?” Fi �ok ete ke mm �o �esak fi man �etieneanam se mm �o �enamde. Ntre, nso ke edinam? Ke ns �uh �ode

¯nka-

ha, enyene¯nkp �o ita emi akpanamde.

˘ Emekeme ndinam nte emeny �ime. (“Ke ndit �in akpanik �o,idem enyek mi!” Ekem t �i

¯n ibio ibio se inamde ok

ˆunam se mm �o

�ed �oh �ode anam.)˘ Emekeme ndis �in, ony �u

¯n et �i

¯n ntak emi afo m

ˆunamke se

mm �o �ed �oh �ode anam, edi kˆunam etie nte �et �ot �oh �o.

˘ Emekeme ndinam mme uke fo �ekere nkp �o. T �i¯n ntak emi

mˆuny �imeke ny �u

¯n t �i

¯n

¯nkp �o emi edinamde mm �o �ekere

¯nkp �o.

(“¯

Nkakam nkere ke �om �odi �on �o idem ekem ndifi �ok ke sikaif �onke!”)

‘‘ Ediwak nkparawa �efi �ok ke ndi Ntiense,ndien mm �o �esikpono mi. Edieke mm �o �eyomdendineme idi �ok nneme, mm �o �eyed �oh �o mi,‘Mike, im �on it �on �o ata nneme, edieke amade,emekeme ndidaha.’

’’—Mike

(Aka iso ke page 135)

Man nkˆ

utiene mme uke mi nnam se mˆıf �onke, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke mme uke mi �edomode ndinam ntiene mm �o nnamidi �oknkp �o, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 136: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ewe idomo? Ndinw �on sika.`

Mm �`o

¯n ke

¯nkeme ndisobo idomo emi? Ke edem esa uf �oknwed.

Edieke uke mi �od �oh �ode: “Da, b �o sika nw �on. Ndi nd �ik anam fi?”Se

¯nkemede ndinam edi

S �os �op kp �o¯n ebiet oro edieke mme uke fo m

ˆısio

¯noke idem ikp �o

¯n fi.

Ada¯na nte abiatde ini do, ntre ke edimem utom nditiene nnam se mm �o

�enamde. Idahaemi, wet¯nkp �o y �oh �o page oro etienede.

Se ndinamde ke ini mme uke mi�eyomde ntiene nnam se m

ˆıf �onke

bem iso fi �ok

kere

bie

renam

nsahim

me

uke

ndiny �ime ndis �in ndinam ekere¯nkp �o

Uw �utnkp �o

Nso idit �ibe edieke ntienede¯n

¯nw �o

¯n?

Es �it idinemke Jehovah ye eteye eka mi. Es �it oyobiom mi.�Oy �os �on mi isan enwen ndi-

d �oh �o ke nyomke.

Nso idit �ibe ediekemmentieneke

¯n

¯nw �o

¯n?

�Ekeme ndisak mme ndikot minsio nsio eny �in. Ndus �uk ndit �ouf �oknwed nny �in �ekeme ndi-

s �on mi. Edi nyanam es �it enemJehovah, nyony �un nkeme ndi-

s �on �o nda ini enwen.

Ndi¯nw �o

¯nke sika sia

Mm �ofi �ok ke es �it idinemke Je-hovah, nko ke sika ekeme ndi-

nam nd �on �o.

Edieke ntienede¯n

¯nw �o

¯n,

ntak edi keMbeneke idem nditre nditienemme uke mi nnam se m

ˆıf �on-

ke. Mmama ndinem mmeuke mi es �it nkan ndinem

Jehovah es �it.

Ny �od �oh �oke nyomke nny �un nsana mbe.

“Et �in akpanik �o. Nd �ikanam mi. Nyomkendinyene kansa.”

“Kˆ

ubaha sika fo.” “Nyomke.¯

Nkekere ke�om �odi �on �o idem ekem

ndifi �ok ke sika if �onke!”

1

2

3

4

Page 137: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ewe idomo? ı ...............................................................................

`Mm �

`o

¯n ke

¯nkeme ndisobo idomo emi?................................................

Edieke uke mi �od �oh �ode: ı ............................................................Se

¯nkemede ndinam edi

Nam ndomonse ye ete`

mmˆe eka fo

`mm

ˆe ye akwa owo oro afo amade.

Se ndinamde ke ini mme uke mi�eyomde ntiene nnam se m

ˆıf �onke

bem iso fi �ok

kere

bie

renam

nsahim

me

uke

ndiny �ime ndis �in ndinam ekere¯nkp �o

Sionopage emiwet!

Nso idit �ibe edieke ndu �ode keidomo oro?

.............................................

.............................................

.............................................

Nso idit �ibe ediekembede idomo oro?

.............................................

.............................................

.............................................

Nyebe idomo oro sia . . .

.............................................

.............................................

.............................................

Edieke ndu �ode ke idomo oro,ntak edi ke . . .

.............................................

.............................................

.............................................

Se ndinamde edi . . .

.............................................

.............................................

.............................................

.............................................

................................

................................

................................

............................

............................

............................

.....................................

.....................................

.....................................

1

2

3

4

133

Page 138: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Hananiah, Mishael, ye Azariah �eda ke unais �o¯n Dura, emi

odude ekpere Babylon. Mme owo �ekan mm �o �ek �uk �eny �u¯n

�en �uh �o �en �o akwa mbiet. Okpos �ukedi emi mme uke mm �o�eny �ikde mm �o, edidem ony �u

¯n es �inde mm �o nd �ik ke idem,

mm �o in �uh �oke. Mm �o �esian Nebuchadnezzar ukpono ukponoke id �uhe se idinamde mmim �o itre ndinam

¯nkp �o Jehovah.

—Daniel 1:6; 3:17, 18.

Mm �o �ekedi uyen ke ini �eketa¯nde mm �o �eka Babylon.

Mm �o ndikanam akpanik �o ke ini mm �o �ekedide uyen—ndi-kes �in ndidia udia oro �etiede nte Ibet Abasi ama akpan—amaanwam mm �o �ekeme ndibe ikp �o idomo oro mm �o �ekesobodente ini akakade. (Daniel 1:6-20) Se iket �ibede in �o mm �o amaanam mm �o �efi �ok ke ndikop uyo Jehovah edi mf �on

¯nkan

¯nkp �o.

Ukem nte mm �o, ndi emebiere ndis �o¯n �o nda nn �im Ibet Abasi

kpa ye oro mme uke fo �eny �ikde fi �ete anam se mˆıf �onke? Edi-

eke ekpepde ndikop uyo Jehovah ke mme¯nkp �o emi �etiede

nte¯nkpri

¯nkp �o ke ini uyen fo, eyebe

¯ne idem ndis �o

¯n �o nda ke

ini ikp �o idomo �es �imde fi nte ini akade.—Mme¯

Nke 3:5, 6;Luke 16:10.

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Ndit �oHebrew Ita

Page 139: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke mme uke fo �ekade iso ndisakfi, kp �o

¯n ebiet oro! Ada

¯na nte abiatde ini do,

ntre ke mm �o �editet �im �es �in ikpafak. Idem edi-eke �okp �o

¯nde ebiet oro, fi �ok ete ke ama akan

idomo oro—ukˆuyakke mme uke fo �ebiere nte

okpodude uwem!

Ndus �uk mme uke fo �ekeme ndisak fi �eny �u¯n

�ed �oh �o ke ukemeke ndibiere¯nkp �o ke idemfo. Edi

emekeme ndibiere! Jehovah oyom fi ow �ut ke�om �ofi �ok ke ndinam uduak im �o edi mf �on

¯nkan

¯nkp �o. (Rome 12:2) Ntre k

ˆuyak mme uke fo

�enam fi etie nte¯nkp �ombre mm �o. (Rome 6:16)

Nam se afo �ofi �okde ke edi nnennen¯nkp �o!

Ke ndit �im nt �i¯n, id �uhe nte ekemede ndib �o-

h �o mme uke fo of �uri of �uri. Edi afo �om �ofi �ok seanade anam, t �i

¯n se ekerede, k

ˆuyak mme uke fo �ebiere nte

okpodude uwem fo. Ke akpatre, afo edinam ubiere idemfo!—Joshua 24:15.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi odu uwem es�it iba? Ekere ke nsoidit �ibe edieke ete ye eka fo �eyararede �efi �ok?

Edieke anamde se mme uke fo�ed �oh �ode anam, �ow �or �o ke amakabade

etie nte¯

nkp �ombre mm �o

( �Ok �ot �on �o ke page 131)

Ke ini mme uke mi �eyomde ntiene nnam se mˆıf �onke 135

˘ Ke mme idaha ewe ke¯nkp �o ina

¯n oro �enemede ke

ibuotik �o emi �ekeme ndi¯nwam fi?

˘ Nso ikeme ndit �ibe edieke etienede mme uke fo anamse m

ˆıf �onke?

˘ Nso idi ndus �uk us �u¯n emi afo ekemede ndis �in nditiene

mme uke fo nnam se mˆıf �onke?

AFO EKERE DIDIE?

Page 140: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

16

Mmanie ke¯nkpanam�efi �ok ke ndu

uwem es�it iba?

ˇ Ndinw �on �okp �os �on mm �in

ˇ Ndid �uk nd �uk ye mbon emi ete yeeka fo �ekerede ke �edi ndi �oi nsana

ˇ Ndibre oburob �ut ikw �o

ˇ Ndika idat idat us �or �o

ˇ Ndided �ibe nt �on �o uyomima

ˇ Ndise afai afai mme oburob �ut fimmme ndibre afai afai mbre vidio

ˇ Ndit �in oburob �ut ik �o

136¯nkparawa owo �eb �up

Page 141: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

SE MME¯nkp �o oro �ebatde ke page ub �ok ufien emi. Ndi

emesinam ekededi ke otu mm �o, edi uyakke ete ye eka fo�edi �o

¯n �o? Edieke edide emesinam, anaedi �om �ofi �ok ke edi-

nam emi if �onke. Akam ekeme ndidi es �it esibiom fi. (Rome2:15) Kpa ye oro, isimemke fi ndit �i

¯n se akanamde nn �o ete

ye eka fo. Ndien ke ini ekerede ada¯na nte

¯nkp �o oro edi-

biakde mm �o iketre, emekeme ndikere ke uf �on id �uhe ndi-sian mm �o mbak idibiak mm �o. Edi ndi �om �ofi �ok ke ekemendidi uwem es �it iba ke afo odu oro? Nso ikpanam fi oduut �o uwem oro?

Ndi Oyom Nda-ke-Idem?Bible �od �oh �o ke ebeb �ighi awawara, “erenowo [ �oy �okp �o

¯n]

ete ye eka esie.” (Genesis 2:24) Ekeme ndit �i¯n ukem oro

¯nko

mba¯na

¯nwan. Id �uhe owo oro m

ˆıyomke ndik �ori

¯nw �or �o owo,

ndikere¯nkp �o ke idemesie, ndiny �u

¯n mbiere

¯nkp �o nn �o idem-

esie. Edi ke ini ete ye eka mˆıny �imeke eyen mm �o anam

¯nkp �o

emi mm �o �efi �okde ke if �onke, ndus �uk uyen �esis �o¯n ibuot.

Im �ofi �ok ke ndus �uk ete ye eka �ekeme nditie ukpanukpan

¯nkaha. Ekpri

¯nkaiferi kiet emi ekerede Kim �od �oh �o

ete: “Ete ye eka mi isiny �imeke nny �in ise fim ndomokiet.Ete mi isiyakke nny �in ibre ikw �o ekededi!” Mme ut �o ukpanemi esinam ndus �uk uyen �ekere ke ete ye eka mmim �o �etieukpan ukpan �ekaha, �eny �u

¯n �et �o

¯n �o ndif �ibe mme uke mm �o

emi etiede nte �enyene if �ure �ekan mm �o.

Ekpri¯nkaiferi kiet emi ekerede Tammy et �i

¯n

¯nkp �o

e¯nwen emi esinamde ndus �uk uyen �edu uwem es �it iba, oro

edi, man ndit �o uf �ok¯nwed mm �o �ema mm �o. Enye �od �oh �o ete:

“¯

Nk �ot �o¯n �o ndidu uwem es �it iba ke ndisitiene nt �i

¯n oburo-

b �ut ik �o ke uf �ok¯nwed. Ndit �i

¯n ik �o ke us �u

¯n emi ama esinam

etie mi ke idem nte ke mmod �uk otu. Nte ini akakade, mmant �o

¯n �o ndi

¯nw �o

¯n sika. Mma nsi

¯nw �o

¯n mm �in mbe ub �ok

¯nko.

Ekem mma nt �o¯n �o ndided �ibe nnyene ufan irenowo ke ntak

emi ete ye eka mi �ekes �o¯nde ido �ekaha m

ˆıkony �u

¯n iny �imeke

mi nsiw �or �o a¯nwa ye erenowo.”

Mmanie ke¯nkpanam �efi �ok ke ndu uwem es �it iba? 137

Page 142: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ekpri akparawa kiet emi ekerede Pete ama anam ukem¯nkp �o emi. Enye �od �oh �o ete: “ �Ekeb �ok mi nte kiet ke otuMme Ntiense Jehovah. Edi

¯nkoyomke �esak mi.” Nso ke

Pete akanam? Enye �od �oh �o ete: “Mma ndomo ndinam¯nkp �o man

¯nw �or �o etop. Mma nsisu nsu nny �u

¯n nt �ibi ik �o nt �i

¯n

ke ini �eb �upde mi ntak emi owo mˆık �on �oh �o mi en �o ndomo-

kiet ke mme ini us �or �o ido ukpono.” Ke ndondo oro Pete�ok �ot �o

¯n �ode ndinam

¯nkpri

¯nkp �o ifa

¯n oro m

ˆıf �onke, ikeb �ighike

enye ama �ot �o¯n �o ndinam ata ikp �o idi �ok

¯nkp �o.

Id �uhe Se Id �ibedeUwem es �it iba it �o

¯n �oke mf �in. Ndus �uk ndit �o Israel �ema

�edu uwem es �it iba �eny �u¯n �ekere ke owo ididi �o

¯n �oke. Edi

pr �ofet Isaiah ama od �uri mm �o ut �o¯n ete: “Mb �om mbon

oro �es �inde idem �ed �ip item emi otode Jehovah, emi �enam-de edinam mm �o ke

¯nk �im

¯nk �im ebiet, ke ada

¯naemi mm �o

�ed �oh �ode �ete: ‘Anie owo ok �ut nny �in, anie owo ony �u¯n

�ofi �ok se nny �in inamde?’ ” (Isaiah 29:15) Ndit �o Israel�ema �efre ke Abasi ama ok �ut se mm �o �ekenamde. Ke edikemini, enye ama anam mm �o �edinam ibat �eba

¯na ndi �oi edinam

mm �o.

Ukem oro ke edi mf �in. Kpa ye oro ekemede ndid �ip eteye eka fo idi �ok

¯nkp �o oro aka-

namde, ukemeke ndid �ip Jeho-vah Abasi. Mme Hebrew 4:13�od �oh �o ete: “Id �uhe baba

¯nkp �o

kiet oro Abasi obotde eke ed �i-bede enye ke eny �in, edi kpu-kpru

¯nkp �o �ena iferi �eny �u

¯n �ena

i¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ke eny �in enye

emi nny �in inyenede ndinamibat nn �o.” Uf �on ndien ndide-d �ibe nnam se m

ˆıf �onke? Ti ete

ke ukemeke ndibia¯na Abasi

ke ndinam nte inam¯nkp �o esie

138¯nkparawa owo �eb �up

Es �it ndibiom owoesinyene uf �on sia enyeekeme ndinam owo etreidi �ok edinam. Edi owooro akade iso anamidi �ok

¯nkp �o esibiat

ubieres �it esie. Ubieres �itesidoro ufi �on, okp �up nteub �ok owo emi esim �umdeufiop eso tutu ikopke abaubiak.—1 Timothy 4:2.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 143: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkuk �ure ke ini akade mbono esop. Jehovah �ofi �ok ini emimme owo ‘ �ekponode enye ke

¯nkp �okinua mm �o, edi es �it

mm �o ada nsannsan ye enye.’—Mark 7:6.Ndi �om �ofi �ok ke esibiak Jehovah ndik �ut mme owo �edu-

de uwem es �it iba? Ndi ut �o¯nkp �o oro ekeme ndit �ibe? Ke

akpanik �o, ekeme ndit �ibe! Ke ini ndit �o Israel eset mˆıken �im-

ke Ibet Abasi aba, mm �o �ema “ �enam Edisana Abasi Israelokop ubiak.” (Psalm 78:41) Esine

¯nede abiak enye

¯nko mf �in

ke ini mme uyen oro �ekeb �okde “ke nt �un �o ye ke item Jeho-vah” �ed �ibede �enam idi �ok

¯nkp �o!—Ephesus 6:4.

Ne¯nede Se Ikwa

¯nade

Ke ntak Abasi ye ete ye eka fo, ye ke uf �on fo, oyom aya-rade se akanamde. Im �ofi �ok ke emi ekeme ndinam fi b �ut,ony �u

¯n ekeme ndinam �et �un �o fi. (Mme Hebrew 12:11) Ke

uw �ut¯nkp �o, edieke edide eb �ighi �ok �ot �o

¯n �o ndisisu nsu, ama-

nam ete ye eka fo etre ndinyene mbu �otidem ke idem fo.Ntre k

ˆuyak idem akpa fi edieke emi anamde mm �o �edori

fi ukpan ke ndus �uk ini �ekan nte �ekesidoride. Kpa ye oro,ndiyarade se akanamde �of �onakan. Ntak-a?

Kere ba¯na uw �ut

¯nkp �o emi:

Yak id �oh �o ke asa¯na ye

mbonubon mbufo �ob �o of �um.Ete ye eka fo �ed �oh �o kpukprumbufo �esa

¯na ikpat kiet, edi

ke ini mm �o mˆısehe, afo ada-

ha �okp �o¯n mm �o ony �u

¯n osop

=“Owo eke ed �ipde idi �ok

¯nkp �o esie idikwe unen, edi

owo eke ayararede ony �u¯n �okp �o

¯nde mm �o, �eyetua

enye mb �om.”—Mme¯

Nke 28:13.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Mmanie ke¯nkpanam �efi �ok ke ndu uwem es �it iba? 139

Kˆuse idi �ok edinam fo ke

us �uh �ode, kˆuny �u

¯n ubiom

idem ikpe ukaha. Ti keJehovah ebe

¯ne idem

ndifen nn �o fi.—Psalm86:5.

ITEM �

Page 144: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

us �u¯n. Etise, afo �odu �o od �uk okp �uk. Ndi b �ut akpanam fi etre

ndifiori �edi �edi¯nwam fi? Ndi ekpetre ndiyom u

¯nwam ete

ye eka fo sia ekerede ke mm �o �ekeme ndit �un �o fi ke ntakemi m

ˆukokopke uyo mm �o? Baba! Okpofiori ada

¯na nte eke-

keme.

Ukem ntre, edieke edide odu uwem es �it iba, oyom �es �o-s �op �e

¯nwam fi. Ti ete ke ukemeke ndikp �uh �ode se ima ike-

bebe. Edi emekeme ndinam¯nkp �o mbak ud

ˆufiak udu ut �o

uwem oro ke ini iso. �Okp �ok �om �os �o¯n ony �u

¯n abiak fi di-

die, nnennen¯nkp �o oro akpanamde ekpedi ndiyom u

¯nwam

mbemiso se ikam idi �okde ikan emi et �ibede �on �o fi ony �u¯n

adade mf �uh �o �os �ok ubon mbufo. Edieke ene¯nerede atua

‘‘¯

Nkere ke akpana mme uyen �enam mme owo�edi �on �o ke mmim �o idi Christian emi �edude uwemnte Bible etemede. Ikpanaha mm �o �ebiat inindinam emi. Adana nte mm �o �ebiatde ini, ntre keedis �on ndinam emi.

’’—Linda

Edieke ndude uwem es �it iba, nyenyene nneme ye

..........................................................................................................................

Man nkeme ndib �o nt �un �o ekededi oro �en �ode mi,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 145: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkp �ofi �ok aba

¯na se akanamde, Jehovah ayatua fi mb �om.

—Isaiah 1:18; Luke 6:36.Mm �odo, t �i

¯n akpanik �o n �o ete ye eka fo. W �ut ke �om �ofi �ok

ke se akanamde abiak mm �o. B �o nt �un �o oro mm �o �en �ode fi.Edieke anamde ntre, ayanam es �it enem ete ye eka fo �ok �o-r �o ye Jehovah Abasi. Oyok �ut

¯nko nte idem edinemde fi ke

ini es �it mˆıbiomke fi aba.—Mme

¯Nke 27:11; 2 Corinth 4:2.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Enyene ediwak¯nkp �o emi afo ye ndit �o

uf �ok¯nwed mbufo �esinamde. Edi nso ke �okp �ofi �ok aba

¯na mme

ufan oro afo ekpenyenede ke uf �ok¯nwed?

Edieke uwem es�it ibaemende fi emen nte okp �uk,ana ofiori oyom u

¯nwam

Mmanie ke¯nkpanam �efi �ok ke ndu uwem es �it iba? 141

˘ Nso isinam ndus �uk uyen �edu uwem es �it iba?

˘ Nso isidi ut �ip ke ini owo odude uwem es �it iba?

˘ Ntak emi ukeme oro owo es �inde man etre ndidu uwemes �it iba m

ˆıtakke-tak?

AFO EKERE DIDIE?

Page 146: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

17

Nso ke¯nkp �ofi �ok

mba¯na edinam ufan

ke uf �ok¯nwed?

“Ndus �uk ini mmesik �ut mme ufan �esanadekiet nny �un nkere nte, ‘Omok �ut, ata nti ufan �ediemi!

¯Nkpama ndinyene mme ut �o ufan oro.’”

—Joe.“Ikesis �onke mi ndinam ufan ke uf �oknwed.

Ekesidi ata mmemmem nkp �o. Mf �ina mi ekedioro.”—Maria.

Page 147: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

KPUKPRU owo �eyom ufan, oro edi, mbon emi mm �o �ekemedendidu kiet ke ini

¯nkp �o �of �onde, ye mbon emi �ekemede ndi

¯nwam

mm �o ke ini¯nkp �o �odi �okde. Jesus ama esinyene mme ufan, ama

esiny �u¯n ama ndidu ye mm �o. (John 15:15) Ndien ke ini emi

�ekeyomde ndiwot enye ke eto ndut �uh �o, John emi ekedide ataakpan ufan esie, kpa “mbet emi enye amade” ama odu ekpereenye. (John 19:25-27; 21:20) Ut �o ufan oro ke afo oyom, owoemi ekemede ndidu

¯nkpere fi ke ini

¯nkp �o �of �onde

`mm

ˆe ke ini

¯nkp �o �odi �okde!

Ekeme ndidi emekere ke omokok �ut mme or �uk ufan oro keuf �ok

¯nwed—eyedi owo kiet

`mm

ˆe iba ke otu ndit �o uf �ok

¯nwed

mbufo emi �ene¯nerede �ema fi. Enyene mme

¯nkp �o oro mbu-

fo �esimade ndinam �esiny �u¯n �enemede �eba

¯na. Ndien emeke-

me ndikere ke mm �o id �ighe ‘ndi �oi nsa¯na.’ (1 Corinth 15:33)

Anne �od �oh �o ete: “Ekpere ndidi kpukpru usen ke �esik �ut mmeuyen emi. Ndien esinenem owo ndidu ye mm �o. Ndidu yemm �o itiehe nte ndidu ye ekemm �o mme andin �im ke akpanik �oemi owo ekemede ndikere ndus �uk ini ke ana ikpekpeme nteinamde

¯nkp �o. Owo ekeme ndinam

¯nkp �o nte amama ke uf �ok-

¯nwed.” Akan oro, emekeme ndit �o

¯n �o ndikere

¯nkp �o nte Lois

emi �ok �od �oh �ode ete: “¯

Nkoyom mme ufan mi ke uf �ok¯nwed �ek �ut

ke Mme Ntiense Jehovah ine¯nekede ikp �uh �ode ye mbon eken

nte mme owo �ekerede, ke mm �o �eny �u¯n �etie nte kpukpru owo

eken.” Ndi se ikpanamde fi anam ufan ye ndit �o uf �ok¯nwed mbu-

fo edi emi?

Ntak Emi Oyomde Ekpeme Idem?Kere se iket �ibede in �o Maria emi iket �i

¯nde iba

¯na ke nt �o-

¯n �o nt �o

¯n �o. Ik �os �o

¯nke enye ndinam ufan ye mme owo sia enye

‘‘¯

Nkesinam nkp �o nte mme uke mi ke uf �oknwed,ntre ik �os �onke mi ndinyene mme ufan. Edimma nkpep nkp �o nto ndudue mi. Idahaemi,mmenyene mme ufan ke es �it esop, kpa mmeufan emi nkemede ndibu �ot idem.

’’—Daniel

Nso ke¯nkp �ofi �ok mba

¯na edinam ufan ke uf �ok

¯nwed? 143

Page 148: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ekedide owo of �uri owo, edi enye ik �ofi �okke mbon oro enye mˆı-

kpadaha nte mme ufan esie. Enye �od �oh �o ete: “Ekesinenem mike ini iren ye iban �emade mi. Oro ama anam nt �o

¯n �o ndine

¯nede

nnam¯nkp �o nte mbon ererimbot.” Lois

¯nko ama esinam ukem

¯nkp �o emi. Enye �od �oh �o ete: “Mma nt �o

¯n �o ndikpebe mme uyen

eken nny �u¯n nt �o

¯n �o ndidu uwem nte mm �o.”

Ut �o¯nkp �o emi ikpaha owo idem. Kamse, man aka iso anam

ufan ye owo, ana ama se owo oro amade! Edieke anamde ufanye mbon oro m

ˆıd �uhe uwem nte

¯Nwed Abasi etemede, ut �o nsa-

¯na oro ayabiat fi. (Mme

¯Nke 13:20) Ntak edi oro apostle Paul

ekewetde ete: “ �Ekˆudian idem ut �i

¯ne ut �i

¯ne ye mm �o eke m

ˆın �im-

ke ke akpanik �o.”—2 Corinth 6:14.

Se Akpanamde

Ndi item Paul �ow �or �o ke akpana �os �on ndit �o uf �ok¯nwed mbu-

fo ony �u¯n etie ke idemfo? Baba! Man mme Christian �enam

ew �uh �o oro �en �ode mm �o �ete �eka “ �ekenam mme owo ke kpu-kpru id �ut �edi mbet,” ana mm �o�efi �ok nte �ekpenamde

¯nkp �o ye

mme owo emi �etode kpu-kpru or �uk, ido ukpono, ye obio.—Matthew 28:19.

Apostle Paul ama en �im ataeti uw �ut

¯nkp �o ke

¯nkp �o emi. Enye

ama �ofi �ok ndineme nneme ye“kpukpru or �uk owo,” kpa ye oroenye m

ˆıketieneke in �im se mm �o

�en �imde ke akpanik �o. (1 Corinth9:22, 23) Afo emekeme ndikpe-

=“Nnanam kpukpru

¯nkp �o kaba

¯na eti mb �uk, man¯

nkpabuana enye ye mbon e¯nwen.”—1 Corinth 9:23.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

144¯nkparawa owo �eb �up

Edieke ndus �uk ndit �ouf �ok

¯nwed mbufo �eyomde

ndifi �ok se afo en �imde keakpanik �o, yak mm �o �et �i

¯n

ekikere mm �o. Ne¯nede

kpa¯n ut �o

¯n. Ke ini et �i

¯nde

ik �o, t �i¯n “ke if �ure if �ure ido

ye ntot �u¯n �o ukpono.”

—1 Peter 3:15.

ITEM�

Page 149: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

be uw �ut¯nkp �o Paul. Tie ufan ufan

ye mme uke fo. Kpep ndinementi nneme ye mm �o. Edi k

ˆukpebe

nte ndit �o uf �ok¯nwed mbufo �et �i

¯n-

de ik �o �eny �u¯n �edude uwem. Utu

ke oro, s �os �op nam mm �o �edi �o¯n �o

ntak emi afo emekde ndida mmeedumbet Bible ndu uwem; t �i

¯n

emi ukpono ukpono.—2 Timo-thy 2:25.

Im �ofi �ok ke emi ayanam fi okp �uh �ode ye mbon e¯nwen, edi

emi idimemke utom. (John 15:19) Edi ntak emi mˆusehe

¯nkp �o

emi ke us �u¯n emi? Edieke afo ekpes �inede ke ubom ok �ut mbon

oro mm �o¯n oyomde ndida, ndien ubom oro enyene

¯nkp �o emi

�ekemede ndida nnya¯na owo, nso ke akpanam man anya

¯na

mm �o? Ndi �okp �ofr �o �ow �or �o ke ubom od �uk mm �o¯n oro etiene

mm �o? Ikp �of �onke �ofr �o od �uk!Kpas �uk ntre, mme owo emi m

ˆınyeneke ukpeme emi mme

Ediwak mbon oro�enamde

¯nkp �o Abasi

mf �in �ekekpep Bible �etoekemm �o eyen uf �ok

¯nwed

emi ekenyenede ukondit �i

¯n se enye en �imde ke

akpanik �o.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Edieke etiede nte ke mmekpere eyen uf �oknwed nny �inidem nkaha, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke eyen uf �oknwed nny �in asakde mi ke ntakse nn �imde ke akpanik �o, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 150: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ufan Jehovah �enyenede �ey �oy �oh �o uf �ok¯nwed mbufo. (Psalm

121:2-8) Edieke etrede ndidu uwem nte Jehovah etemede¯nkuk �ure man ndit �o uf �ok

¯nwed mbufo �ema fi, ud

ˆutreke ndibiat

itie ufan fo ye Jehovah udˆuny �u

¯n ukopke aba inemes �it. (Ephe-

sus 4:14, 15; James 4:4) Edi ekpene¯nede �of �on edieke okpodo-

mode ndi¯nwam ndit �o uf �ok

¯nwed mbufo �etiene fi �enam

¯nkp �o Je-

hovah, nte emi akpanya¯nade owo emi mm �o

¯n oyomde ndida.

Ke �esiode emi �efep, ewe us �u¯n e

¯nwen �okp �of �on akan emi ndi-

w �ut ke im �o idi eti ufan?

Nso idi mf �on¯

nkan us �u¯

nndi

¯nwam owo emi mm �o

¯n

oyomde ndida—ndifr �ond �uk mm �o

¯n oro

`mm

ˆe ndin �o

enye¯

nkp �o emi ekemedendinya

¯na enye?

146¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi afo ekemede ndikere ke emem utom ndinamufan ye mme owo ke uf �ok

¯nwed akan ndinam ye

ndit �oete ke es �it esop?

˘ Ke¯nwed ama akasuana, nso mf �ina ikeme ndidu

edieke owo awakde ndidu ye ndit �o uf �ok¯nwed mm �o emi

mˆın �imke ke akpanik �o?

˘ Mme uf �on ewe ke edib �o edieke asiande ndit �ouf �ok

¯nwed mbufo ke afo edi kiet ke otu Mme Ntiense

Jehovah?

AFO EKERE DIDIE?

Page 151: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ewe mf �ina esinenede �os �on fi ndiy �o ke uf �oknwed?

Wetnte ekerede ndise mbana mf �ina emi.

se nwetde nn �im4UF �OK¯

NWEDYENDIT �OUF �OK¯

NWEDMBUFO

ı

147

Page 152: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 153: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ekeme ndidi ete ye eka fo �esiwak ndid �oh �o fi ke owoisitetke-tet ok �uk. Mm �o �enen. Ntak edi oro �of �onde fi esi-biat ok �uk ke eti us �u

¯n. Kpa ye oro ok �uk ene

¯nerede enye-

ne uf �on, enye ekeme ndinam es �it et �imede owo, anamowo adia

¯nade nsa

¯na ye mme ufan esie, ony �u

¯n ekeme

ndinam owo �okp �o¯n Abasi. Ke ndit �im nt �i

¯n, nte afo adade

ok �uk ekeme ndinyene uf �on nn �o fi mˆıd �ighe ada mf �ina

�os �ok fi. Ibuot 18 es �im 20 �eyenam �ofi �ok nte akpakama-de ok �uk ke eti us �u

¯n.

5OK �UK

Ndi ok �uk esinam fiokop inemes �it?

ıO IsinamkeO Esinam ndus �uk ini

O Esinenede anam

Ndi emesiwak ndit �inmbana ok �uk mme seakpadade enye edep?

O Nsiwakke ndit �inO Mmesit �in ndus �uk iniO Mmesiwak ndit �in

149

Page 154: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EKEME ndidi mme¯nkp �o ntem �esinam �od �o

¯n fi ndinyene ok �uk.

Mˆıd �ighe, ekeme ndidi oyom ndi

¯nwana ok �uk man ada a

¯nwam

ubon mbufo. Idem �okp �ok �om utieneke udep¯nkp �o ke uf �ok, afo

ndidep �of �o¯n fo ye mme

¯nkp �o e

¯nwen oro oyomde ekeme ndi-

nam efere ete ye eka fo ke idem ndise mba¯na mme

¯nkp �o eken.

Ke idaha ekededi, oyom enyene ok �uk man ekeme ndidep¯nkp �o idemfo

`mm

ˆe eke ubon mbufo. Okpos �ukedi emi Jesus

�ok �od �oh �ode ke Abasi �oy �on �o mbon oro ‘ �ebemde iso �eyom obio

18

Nso ke¯nkpanam man

nnyene ok �uk?

“Nyom ok �uk se ndade ndep ubomis �on.”—Sergio.

“Mmesima ndidep nkp �o.”—Laurie-Ann.

“Mmesik �ut ata ndiye nkp �o oro nkpamade ndinyene,edi ete ye eka mi ikemeke ndidep.”—Mike.

150¯nkparawa owo �eb �up

Page 155: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ub �o¯n esie’ se mm �o �eyomde, ana Christian os �uk oyom se ada-

de a¯nwam idem. (Matthew 6:33; Utom 18:1-3; 2 Thessaloni-

ca 3:10) Ntre, nso ke akpanam man enyene ok �uk? Ndien keakande oro, nso ke akpanam mbak ud

ˆuyom ok �uk ufre Abasi?

Nte Akpasa¯nade Enyene Utom

Edieke ene¯nerede oyom

¯nkp �o emi ete ye eka fo m

ˆınyene-

ke ok �uk idep, emekeme ndiyom utom nnam man enyene ok �ukedep

¯nkp �o oro. Neme ye ete ye eka fo ke im �o

¯n iyom utom

inam. Ekeme ndinem mm �o ndikop ke emenyene ut �o ekikereoro. Edieke ete ye eka fo �eny �imede, ibet ukara id �ut mbufoony �u

¯n ayakde anam utom, kop

¯nkp �o ina

¯n oro akpanamde mi

man enyene utom.D �oh �o mme owo ke imoyom utom. Sian mb �oh �oid �u

¯n mbu-

fo, mme andikpep, ye iman fo ke imoyom utom. Edieke b �utanamde fi ndid �oh �o mm �o ke imoyom utom, emekeme ndibo-b �up mm �o

`mm

ˆe nso utom ke mm �o �ekenam ke ini �ekedade nte

afo. Nte et �i¯nde �on �o mme owo, ntre ke editet �im �ofi �ok mme itie

emi �eyomde mbonutom ony �u¯n �os �op enyene utom.

S �in nwed ke kpukpru itie emi utom odude. S �in¯nwed

ke mme itie emi �et �otde ke¯nwedmb �uk

¯nkp �ont �ibe, Intanet,

mme obukp �ok nt �ot uf �okurua, keuf �ok

¯nwed mbufo, ye ke mme itie

eken ��ete ke �eyom mbonutom.Uyen kiet emi ekerede Dave �od �o-h �o ete: “Nte

¯nkasa

¯nade nnye-

ne utom edi oro. Mma nse mmeitie emi �eyomde mbonutom ke¯nwedmb �uk

¯nkp �ont �ibe, nn �o

¯nwed

=“

¯Nkp �o �okp �od �o

¯n ifu nte �od �od �o

¯n, enye

idinyeneke. Owo oro es �inde if �ik anam utomeyenyene kpukpru se enye oyomde.”

—Mme¯

Nke 13:4, Today’s English Version.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Nso ke¯nkpanam man nnyene ok �uk? 151

Ke ndus �uk itie, ke otukpukpru utom 100 emi�eyomde mme owo,15 kp �ot ke �esit �ot.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 156: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

oro¯nwetde se

¯nkemede ndinam �es �ok mm �o, nny �u

¯n

¯nkot mm �o

ke fon.” Edieke anamde emi ndien us �opke unyene utom, eme-keme ndisian owo oro enyenede itieutom ke odu utom emiim �o ikemede ndinam nn �o enye.

Wet se ekemede ndinam n �o �es �ok nsio nsio itieutom. Da¯nwed wet mme

¯nkp �o emi ekemede ndinam ye nte �ekemede

ndinyene fi. Ndi ekere ke unyeneke se ekpewetde? Fiak kereise. Ndi akanam emese ndit �oeka fo eny �in ke ini ete ye eka fo�ew �or �ode m

ˆıd �ighe ese eyen owo e

¯nwen eny �in ke ini mme andi-

nyene mˆıd �uhe? �Ow �or �o �ekeme ndinyene mbu �otidem ke idem

fo. Ndi akanam emetiene ete fo �odi �o¯n ubomis �o

¯n esie? Ekeme

ndidi emi ow �ut ke ekpekeme ndidi �o¯n

¯nkp �o. Ndi �om �odi �o

¯n �o ndi-

taip`

mmˆe ndida k �omputa nnam

¯nkp �o? M

ˆıd �ighe, ndi �ema �en �o fi

akamba mak ke uf �ok¯nwed ke ntak

¯nkp �o oro akadade ifi �ok

ibuot fo et �ibi anam? Mbon emi �eyomde owo utom �esima mmeut �o owo ntre. Wet mme

¯nkp �o emi s �in ke otu se ekemede ndi-

nam. Da enye s �ok mbon emi �ekemede ndida fi ke utom, ny �u¯n

n �o mme ufan fo ndus �uk man �en �o mbon emi �eyomde mbon-utom.

Namutom idemfo. Se ebiet emi od �u¯nde. Ndi odu

¯nkp �o oro

mme owo �esiyomde edi id �uhe eke anyamde`

mmˆe anamde ut �o

¯nkp �o oro? Ke uw �ut

¯nkp �o, yak id �oh �o ke emesima mme ufene.

Emekeme ndidep unen mb �ok, ekem anyam ke mm �o �ema �eke-kponi. M

ˆıd �ighe ekeme ndidi �om �ofi �ok ndibre ndido ikw �o. Ndi

emekeme ndikpep mbon e¯nwen? M

ˆıd �ighe eyedi emekeme ndi-

nam utom oro mbon e¯nwen m

ˆısimaha ndinam, ut �o nte ndik �im

ikpaukot. Christian isikopke b �ut ndida ub �ok esie nnam¯nkp �o.

(Ephesus 4:28) Edi man ekemendinam utom idemfo, oyom �ot �o-¯n �o

¯nkp �o ke idemfo, ot �un �o idem-

fo, ony �u¯n ebe

¯ne idem ndinam

utom ekededi.

Se anade ekpeme: Kˆufefe-

he uk �ot �o¯n �o mbubehe ke ini m

ˆu-

bemke iso utie ubat se iditak-

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 21 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 21 KE EBOHO 1152

¯nkparawa owo �eb �up

Wet se ekemede ndinamn �o mme usiakifia; k

ˆubebet

mm �o �et �ot ke imoyommbonutom.

ITEM�

Page 157: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

de. (Luke 14:28-30) Bem iso neme se oyomde ndinam yeete ye eka fo. Neme

¯nko ye mbon emi �ema �ekenanam ukem

utom oro. Ndi oyoyom esikpe tax? Ndi oyoyom �ob �o ukara¯nwed uny �ime? B �up mbon ukara ke edem mbufo se �esiyomde.—Rome 13:1.

Kˆuyak Utom Adia Fi Idem

Kere nte �okp �ok �oh �ode¯nkp �o, ut �o nte ekpat uf �ok-

¯nwed, b �ol, ye mme ekpat

¯nke

¯ne

¯nkp �o eken,

ke ini oyomde ndiwat ena¯nukwak. Nte mme

¯nkp �o oro �ok �oh �ode �ewakde, ntre ke edis �o

¯n fi

ndiwat ena¯nukwak oro! Nte editiede edi oro

edieke oyomde ndinam utom emi edine¯ne-

rede adia fi idem. Edieke abiatde ini, es �in-de odudu, ony �u

¯n ow �ukde ekikere akaha

ke utom fo ke ama �ok �ony �o¯n uf �ok

¯nwed,

oro ekeme ndinam fi �od �o¯n �o iny �u

¯n iyak-

ke ebe udomo. Se idi �okde ikan edi keutom emi adiade fi idem ekeme ndi-nam �os �o

¯n fi ndisid �uk mme mbono esop,

¯nkpep Bible, nny �u

¯n ntiene

¯nw �or �o a

¯nwa-

utom.¯

Nkaiferi emi ekerede Mich`ele �od �o-

h �o ete: “Mmesifiak mbono esop ke ntak

‘‘ Edieke edide inyene kp �ot esinam fi okopinemes �it, �ow �or �o udukopke inemes �ittutu amama. Id �uhe ini emi afo muduyomkembufa nkp �o. Ana ekpep ndiy �uh �o ye seenyenede.

’’—Jonathan

Ndidi anam emi anam okoekeme ndinam

¯nkp �o �os �o

¯n ye afo

ukem nte �os �o¯

nde ye owo emi�ok �oh �ode

¯nkp �o ndiwat ena

¯nukwak

Page 158: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

emi idem esimemde mi ke mma¯nk �ony �o

¯n uf �ok

¯nwed ye utom

ndi.”K

ˆuyak u

¯nwana ok �uk akabade edi akakan

¯nkp �o �on �o fi! Je-

sus �ok �od �oh �o ke mbon oro “ �ekerede �eba¯na unana mm �o ke

¯nka

¯n eke spirit” �edikop ata inemes �it. (Matthew 5:3) Enye ama

�od �oh �o¯nko ete: “Idem ke ini owo enyenede

¯nkp �o barasuene,

uwem esie itoho ke mme¯nkp �o emi enye enyenede.” (Luke

12:15) Uyen Christian kiet emi ekerede Maureen ama anamitem emi. Enye �od �oh �o ete: “Nyomke ndiyak ekikere uyominyene adia mi idem. Mm �ofi �ok ke ndis �in idem

¯n

¯nwana ok �uk

idiyakke mi nnam¯nkp �o Abasi.”

Edi akpanik �o ke ndus �uk id �ut, owo ikemeke ndinya¯na, ana

mme uyen �enam utom ediwak hour man �e¯nwam ubon mm �o.

Edi edieke mˆud �uhe ke ut �o idaha oro, uf �on id �uhe afo ndis �in

ibuot ns �in it �o¯n nyom ok �uk. Ndus �uk mme anam nd �u

¯n �ode �ed �o-

h �o ke if �onke owo anam utom ebe hour 20 ke urua ke ini enyeos �uk odude ke uf �ok

¯nwed. Ndus �uk mm �o �ed �oh �o ke ikp �of �onke

eyen uf �ok¯nwed anam utom ebe hour duop ke urua. Enyene-

�oni �o¯n Edidem Solomon �ok �od �oh �o ke “esis �it ndu �okodudu �of �on

akan ekese �okp �os �o¯n utom ye edifehe mb �ine of �um.”—Ecclesi-

astes 4:6.Ti ke “abia

¯na odudu inyene” ekeme ndinam owo etre ndika

Man ns �op nnyene utom, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Ndinamke utom aba ns �im hour................. kpukpru urua.

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 159: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

iso nnam¯nkp �o Abasi. (Mark 4:19) Ntem, edieke edide aka

¯nwed anam utom man enyene ok �uk, diomi ini fo man

¯nkp �o

Abasi �edi akpa �on �o fi. B �o¯n akam n �o Jehovah Abasi ba

¯na

¯nkp �o

emi. Enye ekeme ndis �o¯n �o fi idem man ese aba

¯na mf �ina emi

osobode, ony �u¯n ekeme ndi

¯nwam fi ebiere ndika iso ndi ufan

esie.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi ok �uk akara fi`

mmˆe afo akara

ok �uk? Kpep nte ekemede ndikara ok �uk.

Nso ke¯nkpanam man nnyene ok �uk? 155

Ikwa emi �os �opde esine¯nede �of �on se �edade �es �ibe

¯nkp �o.

Edi owo emi mˆıfi �okke nte �ekamade ikwa

`mm

ˆe emi m

ˆısit �i

¯nke

eny �in ekeme ndida enye nn �o idemesie akamba unan. Ok �uketie nte ikwa emi �os �opde. Enye eyenyene uf �on edieke�ofi �okde nte akamade enye. Edi edieke m

ˆukpemeke, enye

ekeme ndin �o fi unan! Ke uw �ut¯nkp �o, apostle Paul ama od �uri

owo ut �o¯n ete �ek

ˆuma ok �uk. Ke ntak ok �uk, ndus �uk owo

�esikp �o¯n mme ufan, ubon mm �o, �eny �u

¯n �ekp �o

¯n Abasi. Ndien

emi esinam mm �o “ �eda ediwak ubiak �en �om �o idemm �o.”(1 Timothy 6:9, 10) Nso ke emi ekpep fi? Kpeme nteadade ok �uk anam

¯nkp �o. Fi �ok ke ok �uk enyene uf �on,

edi kˆuma enye!

fi �ok ke ok �uk enyene uf �on, edi kˆuma enye

˘ Ntak emi oyomde ok �uk?

˘ Mme mf �ina ewe ke edisobo edieke enyenedeutom?

˘ Nso ke akpanam mbak ok �uk edidi akakan¯nkp �o ke

uwem fo?

AFO EKERE DIDIE?

Page 160: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

NDI emekere ke akanam unyeneke ok �ukawak ekem se abiatde? Ubaha-e nte ekpe-nyenede ok �uk oro awakde ekem, ekpe-dep se ededi oro oyomde. Ubaha-e nteok �ukutom fo akpamanade awak,ekpedep ikpaukot oro eke-

19

Didie ke¯nkeme ndibiat

ok �uk mi ke eti us �u¯n?

Ndi emesiwak ndikere keunyeneke ok �uk oro awakde

ekem se abiatde?

ıO Akanam nkerekeO Mmesikere ndus �uk ini

O Mmesiwak ndikere

Ikafan ke esibu �ot owo ok �ukadian edep nkp �o?

O Akanam mbu �otkeO Mmesibu �ot ndus �uk ini

O Mmesiwak ndibu �ot

Ikafan ke esidep nkp �o emimunenekede uyom, edi edepke ntak emi ememde urua?

O Akanam ndepke

O Mmesidep ndus �uk ini

O Mmesiwak ndidep

156

Page 161: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

rede ke omoyom do. Mˆıd �ighe, ekeme ndidi se ik �ow �or �ode Joan

�ow �or �o fi. Enye �od �oh �o ete: “Mme ufan mi �esid �oh �o mi ndus �ukini ntiene mmim �o nnam

¯nkp �o emi edikpade ata ediwak ok �uk.

Esid �o¯n mi ndidu ye mm �o

¯nkop inemes �it. Ndien �esis �os �o

¯n ndi-

d �oh �o ‘Mb �ok ndikemeke sia nnyeneke ok �uk.’ ”Utu ke ndit �imede es �it ke ntak emi m

ˆunyeneke ok �uk, ntak

mˆukam ukpepke nte akpabiatde ekpri ok �uk emi od �ukde fi

ub �ok ke eti us �u¯n? Emekeme ndikere ke akpana ebet tutu

ama �okp �o¯n uf �ok mbemiso ekpepde nte akpabiatde ok �uk. Edi

kere ise, Ndi �okp �ofr �o ke ubom od �uk inya¯n ke ini m

ˆufi �ok-

ke ndiw �ok ew �ok? Edi akpanik �o ke �ekeme ndinya¯na owo oro

mm �o¯n oyomde ndimen. Edi ndi ikpakam if �onke owo �ofi �ok

ew �ok mbemis �o �ofr �ode od �uk mm �o¯n?

Kpas �uk ntre, mf �on¯nkan ini oro ekpekpepde nte �ebiat-

de ok �uk ke eti us �u¯n edi ini emi os �uk odude mi ye ete ye

eka fo, mbemiso �ot �o¯n �ode ndise mba

¯na idemfo. Edidem Solo-

mon �ok �od �oh �o ke ‘ok �uk esikpeme owo.’ (Ecclesiastes 7:12)Edi ok �uk edikpeme fi

¯nkuk �ure edieke ekpepde ndibiat enye ke

ufat. Emi ayanam fi en �im ke emekeme ndibiat ok �uk ke etius �u

¯n oyony �u

¯n anam ete ye eka fo �ene

¯nede �ema fi.

Kpep Nte �Ekpekamade Uf �okNdi akanam �om �od �oh �o ete ye eka fo �esian fi ibat-

ok �uk oro mm �o �esibiatde �eda �ekama uf �ok? Keuw �ut

¯nkp �o, ndi �om �ofi �ok se mm �o �esibiatde

�eda �ekpe ok �uk ika¯n ye ok �uk mm �o

¯n kpu-

kpru �ofi �o¯n,

`mm

ˆe se �esibiatde ke ubomis �o

¯n,

se �esidade �edep udia �eny �u¯n �ekpe ok �uk

uf �ok? Ti ke afo etiene anam �ebiat ok �ukemi—ndien edieke �okp �o

¯nde uf �ok, afo

edise aba¯na of �uri ubiatok �uk emi. Do

=“Ok �uk [ekpeme owo]; edi uf �on ifi �ok edi nteke �oni �o

¯n en �im mbon oro �enyenede enyeuwem.”—Ecclesiastes 7:12.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

157

Page 162: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�oy �ofi �ok nte ok �uk emi edidade ise iba¯na idemfo ediwakde

iketre. D �oh �o ete ye eka fo �ew �ut fi ibatok �uk emi mm �o �esibiat-de, ny �u

¯n ne

¯nede kpa

¯n ut �o

¯n ke ini mm �o �et �i

¯nde nte mm �o �esi-

wetde us �u¯n oro mm �o �ediomide ndibiat ok �uk.¯

Nke Bible kiet �od �oh �o ete: “Owo �oni �o¯n ayakpa

¯n ut �o

¯n

ony �u¯n aka iso �ob �o item, enyene-ibuot owo oyony �u

¯n �ob �o eti

ndaus �u¯n.” (Mme

¯Nke 1:5) Anna ama �od �oh �o ete ye eka esie

�en �o im �o eti ndaus �u¯n. Enye �od �oh �o ete, “Ete mi ama ekpep mi

ndiwewet nte ndibiatde ok �uk, ony �u¯n ow �ut mi ntak emi �of �on-

de �esiwewet mme¯nkp �o oro �edade ok �uk ubon �enam.”

Eka Anna¯nko ama ekpep enye mme akpan

¯nkp �o e

¯nwen.

Anna �od �oh �o ete: “Eka mi ama ekpep mi ke �of �on ndib �upnte �enyamde

¯nkp �o ke nsio nsio itie mbemiso ndepde.” Anna

adian do ete, “Idem ekeme ndikpa owo ndik �ut se Mama eke-mede ndida ekpri ok �uk nnam.” Didie ke emi a

¯nwam Anna?

Enye �od �oh �o ete: “Mm �ofi �ok ndibiat ok �uk mi ke eti us �u¯n. Mbiat-

ke ok �uk mi nt �ime nt �ime, ndien emi anam¯nkop inemes �it, eki-

kere ony �u¯n ana mi s �u

¯n sia mme

¯nkamake owo is �on.”

Fi �ok Mme Mf �ina Oro Afo Ekemede NdinyeneEdi akpanik �o ke id �ighe mmemmem

¯nkp �o ndifam ok �uk,

akpan akpan edieke os �uk od �u¯nde ye ete ye eka fo, mm �o �esi-

158¯nkparawa owo �eb �up

Esida ok �uk fo anam nso? Edieke esimade ndibiatok �uk fo nn �o mbon e

¯nwen, �ow �or �o ok �uk fo—id �ighe se afo

et �i¯nde kp �ot—ow �ut ke emene

¯nede ekere aba

¯na mbon

e¯nwen. (James 2:14-17) Ndisit �ip ok �uk

¯n

¯nwam ke utuak-

ibuot akpanik �o ow �ut ke amada ‘ �os �o¯nurua inyene fo okpono

Jehovah.’ (Mme¯

Nke 3:9) Edi edieke amade ndida ok �ukfo nse mba

¯na idemfo kpukpru ini, nso ke ok �uk fo et �i

¯n

aba¯na fi?

ok �uk et �i¯n ik �o

Page 163: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ny �u¯n �en �ode fi ok �uk ekpat �of �o

¯n m

ˆıd �ighe edieke edide �esikpe fi

¯nkpri ok �uk ke utom oro anamde. Ntak emi id �oh �ode ntre? Siaanaedi ete ye eka fo �esise �eba

¯na ok �uk oro ubon mbufo �ebiat-

de. Ntre, ekeme ndidi unyeneke se adade ok �uk fo anam akanndibiat enye nte amama. Id �uhe se inemde nte owo ndinyeneok �uk emi enye ekemede ndibiat.

Edi emekeme ndinyene mf �ina edieke ayakde mme ukefo �enam fi abiat ok �uk akan nte akpabiatde. Ellena emi edideisua 21 �od �oh �o ete: “Mme uke mi �eda edika

¯nkedep

¯nkp �o nte

un �o idem inemes �it. Ini ekededi oro ntienede mm �o¯nka, mme-

sik �ut ke etie nte kpukpru mm �o �en �im ke ana owo abiat ok �uknt �ime nt �ime man okop inemes �it.”

Idi �okke edieke edide esid �o¯n fi nditiene nd �uk otu. Edi b �up

idemfo, ‘Ndi ntiene mme ufan mi mbiat ok �uk sia mmenyene`

mmˆe ke ntak emi mmenyomke mm �o �esak mi?’ Ediwak owo

�esibiat ok �uk man edi eti owo ke iso mme ufan mm �o. Mm �o �esi-domo ndinam mbon e

¯nwen �efi �ok se mmim �o inyenede utu ke

ndinam �efi �ok or �uk owo emi mm �o �edide. Ut �o edu emi ekemendinam enyene mf �ina ok �uk, akpan akpan edieke anade �ob �o-bu �ot ok �uk edep

¯nkp �o. Nso ke akpanam mbak udunyene ut �o

edu emi?

Kpeme Nte Abiatde Ok �uk

Utu ke ndibu �ot ediwak ok �uk`

mmˆe ndibiat of �uri ok �uk fo

ke usen kiet emi �ekade ndidep¯nkp �o, ntak emi m

ˆunamke se

Ellena akanamde? Enye �od �o-h �o ete: “Ke ini nsa

¯nade ye mme

ufan mi¯nw �or �o, mmesibem iso

mbiere ibatok �uk oro ndibiatde.Nsis �in of �uri ok �uk �ofi �o

¯n mi ke

ba¯nk, nsiny �u

¯n nsio s �uk se nyom-

de ke ini¯nw �or �ode a

¯nwa. Mmo-

k �ut¯nko ke �of �on mi ndisisa

¯na

Didie ke¯nkeme ndibiat ok �uk mi ke eti us �u

¯n? 159

Edieke �ob �ode owo�2,000 ke ebu �ot ony �u

¯n

eny �imede ke iyesikpeenye �200 ke udorikpukpru �ofi �o

¯n, fi �ok ete

edikama owo oro �4,400edieke m

ˆukemeke

ndikpe ok �uk emi keufa

¯n isua kiet.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 164: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

s �uk ye mme ufan mi oro �esikpemede nte �ebiatde ok �uk mm �o,emi �ediny �u

¯n �es �inde ud �o

¯n �en �o mi ndib �up nte �enyamde

¯nkp �o

ke nsio nsio itie mbemiso ndepde utu ke ndib �umede ndepakpa

¯nkp �o oro

¯nk �utde.”

Kop mme¯nkp �o e

¯nwen oro akpanamde mi edieke anade

�ob �o ebu �ot:˘ Wet ebu �ot ok �uk ekededi oro �ob �ode s �in ke

¯nwed ny �u

¯n k �ut

ete ke se ewetde edi ukem ye se owo emi �on �ode fi ebu �otewetde.

˘ Kpe is �on oro akamade owo ke ndondo oro enyenede ok �uk.Edieke ekemede, kpe kpukpru ini kiet.

˘ Ne¯nede kpeme nte �ob �ode mme owo ok �uk ke ebu �ot. K

ˆu-

b �o owo eke okok �ut ebu �ot ok �uk.˘ K

ˆub �o ok �uk emi edikpede udori. Ndib �o ut �o ebu �ot oro

ekeme ndis �in fi ke fehesa¯n.

˘ Kˆudedei uyak owo ada eny �i

¯n fo �ok �ob �o ebu �ot ok �uk,

ekpededi ufan fo.Edi ndi ndinyene ediwak ok �uk ikpa-

kam ik �okke kpukpru mf �ina ok �ukoro afo enyenede? Etie nte idi-k �okke! Ke uw �ut

¯nkp �o: Edieke awatde

ubomis �o¯n, edi ukemeke ndiwat

�of �on, mˆıd �ighe edieke esi-

made ndib �ob �o¯nkp �o ke

eny �in¯nwat, ndi emekere

ke ndisin aranuwatawak ke ubomis �o

¯n fo

ayanam es �im ebietemi akade eyen eyen?Kpas �uk ntre, edieke

Ndibiat ok �uk nt �iment �ime etie nte ndib �ob �o¯

nkp �o ke eny �in¯

nwatubomis �o

¯n

160

Page 165: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mˆukpemeke nte abiatde ok �uk

fo, ndinyene ediwak ok �uk idi-kpanke fi ndibiat ok �uk nt �iment �ime.

Ekeme ndidi ekere ke usˆu-

biatke ok �uk nt �ime nt �ime. Edib �up idemfo ete: ‘Ok �uk ifa

¯n

ke¯nkabiat �ofi �o

¯n oko?

¯Nka-

da nnam nso?’ Ut �ighi? Kop seakpanamde mi mbak ud

ˆutahade

ok �uk fo:1. Wewet n �im. Ke ufa

¯n �ofi �o

¯n kiet, wet ibatok �uk oro �ob �o-

de ye usen �ofi �o¯n emi �ob �ode. Wet

¯nkp �o kiet kiet oro edepde ye

ibatok �uk oro adade edep. Ke ut �it �ofi �o¯n oro, dian ibatok �uk oro

�ok �ob �ode ye enye oro akabiatde.2. Wet nte odiomide ndibiat ok �uk. Se ekebe oro odu-

de ke page 163. Ke akpa ikpehe esie, wet kpukpru ok �ukoro odoride eny �in ndib �o ke �ofi �o

¯n kiet. Ke �oy �oh �o ikpe-

he iba, wet nte aduakde ndibiat ok �uk fo; da se ekewetdeke akpa ikpehe oro nte uw �ut

¯nkp �o. Nte ini akade ke �ofi �o

¯n

Mmekeme ndibiat ok �uk ke eti us �un edieke

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Mbemiso mb �ode owo ok �uk ke ebu �ot, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Wewet se oyomdendidep mbemiso akadeurua. Kama s �uk ok �ukoro oyomde ndida ndep¯nkp �o, k

ˆuny �u

¯n udep

¯nkp �o awak akan seekewetde.

ITEM �

Page 166: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

oro, wet nnennen ibatok �uk oroabiatde ke

¯nkp �o kiet kiet oro

akaduakde ndinam ke �oy �oh �oikpehe ita ke ekebe oro. Wet¯nko kpukpru

¯nkp �o emi abiatde

ok �uk anam, emi mˆukuduakke

ke nt �o¯n �o �ofi �o

¯n oro.

3. Kp �uh �ode nte abiatdeok �uk. Edieke abiatde ok �uk ke ndus �uk

¯nkp �o awak akan se

akaduakde, ony �u¯n �ot �o

¯n �ode ndikama akamba is �on, kp �uh �ode

edu emi. Kpe is �on oro akamade. Kˆubiat ok �uk ukan se aka-

duakde.

Ok �uk enyene uf �on esiemm �o edieke �ebiatde enye ke etius �u

¯n. Ke ndit �im nt �i

¯n, ndi

¯nwana ok �uk nny �u

¯n mbiat enye ke

eti us �u¯n edi akpan

¯nkp �o ke uwem ediwak owo. Edi k

ˆufam

ok �uk ukaha, kˆuny �u

¯n utatahade ok �uk fo. Uyen kiet emi ekere-

de Matthew �od �oh �o ete: “Ok �uk enyene uf �on esiemm �o, edi id �i-ghe enye edi akpan

¯nkp �o akan. K

ˆudedei uda enye ke akpan

¯nkp �o ukan ubon fo

`mm

ˆe Jehovah.”

‘‘ Ke ini ndiomideibatok �uk orondibiatde,mmesinenede mfamok �uk. Nsidepke semmenyomke.

’’—Leah

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi ubon mbufo �edi ubuene?Edieke edide ntre, nso ke akpanam mbak emiedine

¯nede af �ina fi?

162¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi ekpekpepde nte �ebiatde ok �uk keeti us �u

¯n ke ini os �uk odude ye ete ye eka fo?

˘ Ntak emi ekemede ndis �o¯n fi ndida ok �uk

nnam¯nkp �o ke eti us �u

¯n?

˘ Didie ke ekeme ndida ok �uk fo¯n

¯nwam

mbon e¯nwen?

AFO EKERE DIDIE?

Page 167: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

nte ndibiatde ok �uk ke �ofi �o¯n ke �ofi �o

¯n

ok �uk emi nsinyenede

se ndibiatde se mbiatde

OK �UK EKPAT �OF �O¯

N

ı.............................UTOM IBIO INI

.................................MME OK �UK EKEN

.................................

.................................

.................................

UDIA

ı ........................... ı ...........................

�OF �O¯

N

............................... ...............................FON

............................... ...............................UN �O IDEM INEMES �IT

............................... ...............................ET �IBE IMAES �IT

............................... ...............................NN �IM-NN �O-IDEM

............................... ...............................UBIATOK �UK EKEN

................................. .................................

................................. .................................

................................. .................................

of �uri ibat

�.................................

of �uri ibat

�.................................

of �uri ibat

�.................................

Sio¯no page emi wet!

Didie ke¯nkeme ndibiat ok �uk mi ke eti us �u

¯n? 163

Page 168: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ndus �uk uyen �ekpama ndiw �or �o¯nkod �u

¯n ke obio

mbakara¯n

¯nwana ok �uk nn �o idemm �o m

ˆıd �ighe �en �o

�es �ok ubon mm �o. Mbon e¯nwen �ekpema ndika man

�ekekpep usem esenid �ut, �eka akamba uf �ok¯nwed,

`mm

ˆe �eb �o-

h �o mf �ina ke uf �ok. Ndus �uk uyen emi �edide Christian �ew �or �o �ekamme id �ut emi �eyomde mme �okw �or �oik �o efen efen. Owo ndibierendiw �or �o

¯nka esenid �ut id �ighe ekpri

¯nkp �o, ke ntre id �ighe

¯nkp �o

emi �ekpebierede it �ok it �ok. Mm �odo, edieke ekerede`

mmˆe ikp �o-

w �ow �or �o ikod �u¯n ke obio mbakara, kot ny �u

¯n tie kere mme itie¯

Nwed Abasi oro �edude mi. B �up idemfo mme mb �ume oro �edudemi, ny �u

¯n da

¯nwed wet ib �or �o fo. Ekem b �o

¯n akam mbemiso ebie-

rede¯nkp �o emi.

˚ Ibet ukara oyom mi nnam nso?—Rome 13:1.

˚ Ndiw �or �o¯

nka obio mbakara edikpa mi ok �uk ifa¯

n?—Luke 14:28.

˚ Nso utom ke nnam idahaemi oro¯

nkemede ndikanam ndanse mba

¯na idemmi ke obio mbakara?—Mme

¯Nke 13:4.

˚ Mbon oro �ema �ekedod �u¯

n ke obio mbakara �ed �oh �o nnamnso?—Mme

¯Nke 1:5.

˚ Ete ye eka mi �ekere nso �eba¯

na¯

nkp �o emi?—Mme¯

Nke 23:22.

˚ Nso inam nyom ndiw �or �o¯

nkod �u¯

n ke obio mbakara?—Galatia 6:7, 8.

˚ Edieke nyomde ndikod �u¯

n ye mbon e¯

nwen, ndi mm �o �eyesi-s �in ud �o

¯n �en �o mi

¯nka iso ntuak ibuot nn �o Abasi?

—Mme¯

Nke 13:20.

˚ Nso mf �ina ke¯

nkeme ndisobo do emi ekemede ndibiat etiido mi, ndin �om �o mi,

`mm

ˆe ndibiat itie ufan mi ye

Abasi?—Mme¯

Nke 5:3, 4; 27:12; 1 Timothy 6:9, 10.

˚ Ke ndit �im nt �i¯

n, nso uf �on ke ndib �o mma¯

nw �or �o¯nkod �u

¯n ke obio mbakara?—Mme

¯Nke 14:15.

ndi¯nkp �ow �ow �or �o¯

nkod �u¯n ke obio mbakara?

Page 169: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ANA i¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ke se �ekotde ubuene id �ighe ukem ke kpu-

kpru ebiet. Ke uw �ut¯nkp �o, ekeme ndidi Gregory ekere ke im �o idi

ubuene, edi ke �emende enye �edomo ye Loyiso, enye akam ediim �o owo. Fi �ok ete ke inamke

¯nkp �o

`mm

ˆe afo ebuene didie, ke

odu mbon emi �ebuenede �ekan fi. Edi ndifi �ok ke odu mbon emim

ˆıkam inyeneke

¯nkp �o nte afo idinamke uf �on in �o fi ke ini m

ˆunye-

neke nti �of �o¯n ndis �ine

¯nka uf �ok

¯nwed,

`mm

ˆe ke ini m

ˆunyeneke ut �o

¯nkp �o nte mm �o

¯n esa

¯nukwak.

Ndus �uk uyen emi �etode uf �ok ubuene �esikere ke mmim �o

20

Nso ke¯nkpanam

edieke ubonnny�inedide ubuene?

Uyen kiet ke Edem Usiakus �un Europe emiekerede Gregory inyeneke ok �uk emi enye

akpadade edep �of �on mme ukwak ilektr �onikoro mme uyen ke mme id �ut oro �eforode

�enyenede. Nte nkp �o etiedeanam uwem odorode enyetutu enye ebiere ke im �on

iw �or �o ika Austria. Ndiemekere ke Gregory

edi ubuene?ıO Ih O Ihih

Ke ebiet enwen, odu uyen kiet emi eke-rede Loyiso emi od �unde ke obio-inwankiet ke us �uk us �uk Africa. Loyiso ye ubonmm �o �ed �un ke ekpri ataya kiet, ndien esi-d �on enye ndinyene mme nkp �o emi mmeuyen ke akwa obio oro odude ekpere�enyenede, ut �o nte mm �on esanukwak yeikan ilektrik. Ndi �okp �od �oh �o ke Loyisoedi ubuene?

O Ih O Ihih

Nso ke¯nkpanam edieke ubon nny �in edide ubuene? 165

Page 170: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Jesus ke ese nte mbon inyene �es �inde ok �uk ke¯nkp �o us �in

ok �uk temple. Enye ok �ut ubuene ebeakpa kiet ke otuowo oronte es �inde “okud �okok �uk iba, emi edide ata ekpri ok �uk.”(Luke 21:2) Jesus otoro enye ke ntatub �okesie. Ntakemi oko-torode enye? Sia mbon eken “ �ekesio

¯nkp �o ke ny �oh �o-ns �uh �o

mm �o �es �in, edi enye, ke unana esie, ekes �in kpukpru se enyeenyenede, kpa of �uri se enye akpadade odu uwem.”—Mark12:44.

Ndi se¯nwan emi akadade nte akakan

¯nkp �o edi akpan

¯nkp �o �on �o fi? Ndi emeny �ime ndida ini ye ok �uk fo nnam

¯nkp �o

Abasi? Ukem nte ubuene ebeakpa oro, afo emekeme nditienent �ip ok �uk man �eda �ese �ebana mme itie utuakibuot. Emekeme¯nko ndida ini ye ok �uk fo nnwam mbon enwen �ekpep

¯nkp �o

�eba¯na Jehovah Abasi. Jehovah ama ok �ut ekpri ok �ukemi ebe-

akpa oro �ok �on �ode �eda �enam utom Esie, es �it ama ony �u¯n

enem Enye. Es �it eyenem Abasi, enye oyony �u¯n a

¯nwam

fi edieke adade edinam uduakesie nte ata akakannkp �o ke uwem fo.—Matthew 6:33.

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Ubuene Ebeakpa

Page 171: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

iw �or �oke¯nkp �o, ndien mm �o �esi

¯nw �o

¯n �okp �os �o

¯n

mm �in mˆıd �ighe �eda

¯nkp �os �o

¯n ib �ok man �efre uwa.

Edi ndidomo ndifre uwa esikam adada mme mf �i-na e

¯nwen edi. Mbon oro �esi

¯nw �o

¯nde �okp �os �o

¯n

mm �in ebe ub �ok �esidifi �ok ke ‘enye esidom owo nteur �ukik �ot, ony �u

¯n osio if �ot nte ib �om.’ (Mme

¯Nke

23:32) Maria oto uf �ok ubuene ke SouthAfrica, eka esie ony �u

¯n ese ubon mm �o

eny �in ikp �o¯n. Maria �od �oh �o ete: “Owo

emi odomode ndifre uwa esinyenemme mf �ina e

¯nwen utu ke ndik �ok �ok

mme mf �ina esie.”

Ekeme ndidi udu¯nw �o

¯nke �okp �os �o

¯n

mm �in`

mmˆe ndida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok man

efre uwa, kpa ye oro, os �uk ekeme ndi-tie nte ke

¯nkp �o idif �onke ye afo tutu amama.`

Mm �`o

¯n ke akpaka okoyom u

¯nwam? Nti item

Bible etie nte ukp �oh �ode emi ekemede nditat finsio ke

¯nkp �ok �obi unana idoteny �in, ke ntem

anamde fi odu eti uwem. Yak ise nte item Bible ekemede ndi-¯nwam nny �in.

Fi �ok Se EnyenedeAkpan

¯nkp �o kiet oro afo ekemede ndinam edi ndiw �uk ekike-

re fo ke mme¯nkp �o oro afo enyenede, utu ke ndiw �uk ke se m

ˆu-

nyeneke. Ndinyene¯nkp �o nte uf �ok ye ubon oro ima odude ene-

¯nede �of �on akan ndinyene ok �uk!

¯Nke kiet ke Bible �od �oh �o ete:

“Ik �o¯n eke �ediade ke ebiet emi ima odude �of �on akan isek isek

ena¯n eke �etade ye usua ke es �it.” (Mme

¯Nke 15:17) Mme uyen

emi �edide Christian �enyene ata akpan inyene, oro edi, ibetedemoro “of �uri otu ndit �oete” �en �ode mm �o.—1 Peter 2:17.

�Okp �of �on odomo¯nko ndikere ke se enyenede ekem ye afo.

Ekeme ndidi od �u¯n ke ekpri akani uf �ok emi m

ˆıyehe. Ndien eke-

me ndidi esis �ine¯nkani �of �o

¯n oro �ema �eket �o

¯n �o nditaha,

`mm

ˆe

emi �ek �imde �of �o¯n �es �iri ebiet oro awahade. Afo emekeme ndike-

re`

mmˆe ini ewe ke im �o iditre ndidia or �uk udia kiet. Edi, ndi

Item Bible etiente ukp �oh �odeemi ekemedenditat fi nsioke

¯nkp �ok �obi

unana idoteny �in

Nso ke¯nkpanam edieke ubon nny �in edide ubuene? 167

Page 172: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ini enyenyene ndiye �of �o¯n

`mm

ˆe uwouwo uf �ok ndien afo anam

¯nkp �o Abasi? Ndi ekere ke ini adadia ndun �im udia afo odu uwemony �u

¯n okop ns �o

¯nidem? Ine

¯nekede idi ntre. Apostle Paul ama

�ofi �ok se it �i¯nde emi. Ama odu mme ini emi enye ekenyenede

¯nkp �o, ama ony �u

¯n odu mme ini emi enye m

ˆıkenyeneke. (Philippi

4:12) Nso ke emi ekekpep enye? Enye �od �oh �o ete: “Edieke inye-nede udia ye �of �o

¯n, akpana oro ekem nny �in.”—1 Timothy 6:8,

Today’s English Version.Owo kiet ke South Africa emi ekerede Eldred oro �ok �ok �oride

okpon ke ubon emi mˆıkenyeneke

¯nkp �o �od �oh �o ete: “Ima ifi �ok ke

ubon nny �in inyeneke ok �uk, ima iny �u¯n ifi �ok ke nny �in idikemeke

ndinyenekpukpru¯nkp �o oro iyomde.”Eldred eti ini emi �of �o

¯nukot

uf �ok¯nwed esie akatahade,

¯nkuk �ure se eka esie akanamde ekedi

ndik �im �of �o¯n ndian ke itie oro atahade—ek �im afiak ek �im! Eldred

�od �oh �o ete: “ �Ema �esisak mi, edi se ikebehede nny �in ikan ekedindik �ut ke �of �o

¯n nny �in asana ony �u

¯n edi se is �inede.”

Kama Idem Ukpono UkponoJames emi edide eyen isua 11 od �u

¯n ye eka esie ye ekpri

eyeneka esie a¯nwan ke nta

¯nwa

¯n

ebiet kiet emi ekperede Johan-nesburg ke South Africa. Mm �o�edi �okp �oikp �oi ubuene. Edi os �ukodu se James enyenede—enyeenyene ini ye odudu—ndien esi-nenem enye ndida odudu ye iniesie

¯n

¯nwam mbon e

¯nwen. Kpu-

kpru ut �iturua, James esitie-

‘‘ Okpos �ukedi emi nkekerede ke ndikpa ubuene,mma mfi �ok ke ndid �uk nka mbon nt �ime mmendiy �ip in �o nda ndu uwem idinwamke mi ke babaus �un kiet. Mf �in, ediwak uke mi oro �ekenamdemme nkp �o emi �edu uwem atahade, �ed �uk uf �un�en �o mm �in ye nkp �os �on ib �ok, mıd �ighe �edu keuf �ok-nkp �ok �obi.

’’—George

168¯nkparawa owo �eb �up

Ndida mme edumetBible ndu uwem ekemendinam fi okop uy �uh �oinamke

¯nkp �o

`mm

ˆe

¯nkp �o

etie didie ye afo.—Philippi4:12, 13; 1 Timothy 6:8;Mme Hebrew 13:5.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 173: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ne aka¯nwam �ob �op Uf �okmbono

Obio Ub �o¯n Mme Ntiense Je-

hovah ke edem mm �o. Utom emia

¯nwam enye ada ini esie anam¯nkp �o ke eti us �u

¯n utu ke ndifen

efen, anam enye �ofi �ok ke ima-nam

¯nkp �o oro enyenede uf �on �on �o

mbon e¯nwen ony �u

¯n anam mme

owo �ekpono enye. Enye �od �oh �oete: “Ke ini

¯n

¯ny �o

¯nde edib �op Uf �ok-

mbono Obio Ub �o¯n ndi, mmesine-

¯nede

¯nkop uy �uh �o!”

Eti utom e¯nwen edi utom edikpep mme owo Bible ke uf �ok

ke uf �ok. (Matthew 24:14) Mme uyen Ntiense Jehovah �esinamutom emi kpukpru ini. Emi esinam mm �o �en �o mbon e

¯nwen idot-

eny �in ke¯nkp �o �oy �of �on ke ini iso �eny �u

¯n �en �o idemm �o ukpono ye

uku. Im �ofi �ok ke mm �o idaha utom emi i¯nwana ok �uk. Edi ti etop

oro Jesus �ok �on �ode �es �ok mme Christian ke esop Smyrna eset.Mm �o �ekedi �okp �oikp �oi ubuene. Edi sia mm �o �ekene

¯nerede �es �in

idem �enam¯nkp �o Abasi, Jesus �ok �od �oh �o mm �o ete: “Mm �ofi �ok

Kˆubre mbre mf �oniso,

kˆu

¯nw �o

¯n sika

`mm

ˆe

ik �o¯nekpo; k

ˆu

¯nw �o

¯n

�okp �os �o¯n mm�in ube ub �ok.

Edieke mbon eken keubon mbufo �esinamdemme

¯nkp �o emi, k

ˆutiene

mm �o unam; n �im etiuw �ut

¯nkp �o n �o mm �o.

ITEM �

Se nnyenede edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Nyada se nnyenede emi nnwam mbon enwen ke

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 174: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

uk �ut ye unana fo—edi afo emenyene inyene.” Ke akpatre, siamm �o �ekekade iso �ebu �ot idem ke iy �ip oro Jesus �ok �odu �okde,mm �o �ema �ekabade �edi ata mbon inyene �eny �u

¯n �eb �o anyanya nsi-

nsi uwem.—Ediyarade 2:9, 10.

Nyene Idoteny �in ke¯

Nkp �o �Oy �of �onAfo emekeme ndine

¯nede

¯nkpere Jehovah inamke

¯nkp �o`

mmˆe edi im �o owo

`mm

ˆe ubuene. Bible �od �oh �o ete: “Im �o owo ye

ubuene �edi ukem. Andinam mm �o kpukpru edi Jehovah.” (Mme¯Nke 22:2) Ik �o emi a

¯nwamediwakuyen Ntiense Jehovah �eka iso

�edu eti uwem kpa ye oro �edide ubuene. Mm �o �efi �ok ke inyeneinamke owo okop ata inemes �it, edi ke owo okop inemes �it keini akabarede edi ufan Jehovah Abasi, emi esidarade kpukprumbonoro �eyomde ndinam

¯nkp �o esie. Abasi �on �o nny �in idoteny �in

ete ke iyodu uwem ke obufa ererimbot emi ubuene mˆıdid �uhe.

—2 Peter 3:13; Ediyarade 21:3, 4.Ka

¯na ke emi, da se enyenede nam

¯nkp �o ke eti us �u

¯n. Nyene

idoteny �in ke¯nkp �o �oy �of �on. Bon

¯nkp �o-uto ke heaven n �o idem.

(Matthew6:19-21)Fi �ok keemekeme ndidueti uwemkpaye oroedide ubuene!

=“Idem ke ini owo enyenede

¯nkp �o

barasuene, uwem esie itoho ke mme¯nkp �o

emi enye enyenede.”—Luke 12:15.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

170¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi se �ekotde ubuene mˆıd �ighe ukem ke

kpukpru ebiet?

˘ Ntak emi mˆıf �onke owo ada

¯nkp �os �o

¯n ib �ok,

¯nkp �os �o

¯n

mm �in,`

mmˆe mme

¯nkp �o ntre man efre uwa?

˘ Nso ke akpanam man aka iso odu eti uwemokpos �ukedi emi edide ubuene?

AFO EKERE DIDIE?

Page 175: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

T�in akpan mf �ina ok �uk oro afo enyenede.

Didie ke afo ekeme ndida se �enemede ke ikpehe emi nsembana mf �ina emi ke ini iso?

se nwetde nn �im5OK �UK

ı

171

Page 176: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 177: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Mme ete ye eka �enyene ifi �ok �ekan ndi-t �o mm �o. Mm �o �efi �ok nte esitiede uyen emiokponde �ow �or �o owo ke idem sia ama oduini emi mm �o

¯nko �ekedide uyen. Ke ndit �im

nt �i¯n, mm �o �ekpekam �eteme fi se akpanam-

de nte os �uk �ok �oride �ow �or �o owo. Edi ekemenditie fi ndus �uk ini nte ke ete ye eka fo �ekam�edadian mf �ina �en �o fi utu ke ndi

¯nwam fi ese

aba¯na mme mf �ina oro enyenede. Ke uw �ut-

¯nkp �o, ekeme ndidi omosobo kiet ke otu mmemf �ina emi:

ı O Ete ye eka mi �esiwak ndid �oh �o ke sennamde if �onke.

O Emehe Papa mme Mama ndisida nkp �os �onib �ok mme �okp �os �on mm�in.

O Ete ye eka mi �esima ndit �oh �o ut �ok.

O Ete ye eka mi �edianade.

Ibuot 21 es �im 25 �eye¯nwam fi �ofi �ok nte

ekpesede aba¯na mme mf �ina emi �ok �or �o ye

mme mf �ina eken.

6ETEYEEKAFO

173

Page 178: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

21

Nsoke

¯nkpanam

ke ini �ed �oh �odeke se nnamde

if �onke?

“Eka mi ekesinam nkp �o nte bodisi—ekesiyoyomebiet emi nnamde ndudue kpukpru ini. Mbemisonk �urede utom oro �eked �onde mi ke uf �ok, enye amaesisana eyep mi oyom se mmenamke �of �on.”—Craig.

“Ete ye eka mi �ekesidaduari mi kpukpru ini. Mm �o�ekesiwak ndid �oh �o ke nnam nkp �o nsuahade nsuahade.Mm �o �ema �esid �oh �o ke id �uhe se nnamde oro �of �onde—ke uf �oknwed, ke uf �ok, ke esop—iyakke ndu �okodudu.”—James.

Page 179: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

NDI esitie fi nte ke akananam ete ye eka fo imaha se anamde?Ndi emesikere ke mm �o iyakke fi �ow �o

¯n �ode idem—ke �ekpe-

kpeme fi kpukpru ini, ke �ed �u¯n �ode fi �ekaha, edi akanam ikwe

baba eti¯nkp �o kiet oro anamde?

Ewe ke otu emi ke esiwak ndikop?

Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet¯nkp �o emi ete ye eka fo �esi-

wakde ndit �i¯n ye afo emi m

ˆumaha.

ı..................................................................................................

Edi akpanik �o ke es �it ekeme ndiyat fi ke ini �ed �oh �ode ke anaanam ndus �uk

¯nkp �o ye ke ini �ed �oh �ode ke se anamde if �onke.

Edi kere nte ekpetiede edieke ete ye eka fo mˆıkp �on �oh �o fi item

`mm

ˆe nt �un �o, ndi ukpukereke ke mm �o imaha fi? (Mme Hebrew

12:8) Ke nditim nt �i¯n, ete ye eka fo ndit �un �o fi ow �ut ke mm �o

�ema fi. Bible �od �oh �o ke ete esit �un �o “eyen eke enemde enyees �it.”—Mme

¯Nke 3:12.

Afo akpakam enenem es �it ke emi ete ye eka fo �ekerede�eba

¯na fi �eny �u

¯n �ene

¯nerede fi! Fi �ok ete ke afo edi uyen uny �u

¯n

unyeneke ifi �ok ka¯na nte mm �o. Ke ini ke ini, oyoyom �ene

¯ne-

de fi. Edieke owo mˆın �oh �o fi ndaus �u

¯n, “mme ud �o

¯n ini uyen”

�ekeme ndikan fi ub �ok mmemmem mmemmem.—2 Timothy2:22.

Edi Esibiak Owo!Edi akpanik �o ke “nt �un �o ndomokiet itiehe inem inem ida-

haemi, edi ababiak.” (Mme Hebrew 12:11) Nt �un �o ekeme ndi-ne

¯nede mbiak fi akpan akpan ke ini emi edide uyen mi. K

ˆuyak

emi akpa fi idem koro nte �ok �oride, edu fo ke okp �uh �ode. Nteokponde akabade akwa owo, afo ke �ofi �ok mme edu emi �ef �on-de ye mme edu emi m

ˆıf �onke. Ntre es �it ekeme ndiyat fi ke ini

�ed �oh �ode ke se anamde if �onke—idem ke ini owo oro eketie-de-tie ekere se edit �i

¯nde ye afo ony �u

¯n et �i

¯nde enye ke inem

inem us �u¯n.

ıO Ubet fo esitie nsuahadensuahade kpukpru ini.

O Afo emesise TVakaha.

O Emesima ndid �uk idap ke idi �okini nkaha.

O Akanam udemekede idap ke eti ini.

Ke ini �ed �oh �ode ke se nnamde if �onke? 175

Page 180: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

A¯nwa

¯na ntak emi es �it ekemede ndiyat fi sia se mbon

e¯nwen �et �i

¯nde �eba

¯na fi ekeme ndinam abat ke imedi

¯nkp �o m

ˆı-

d �ighe ese idemfo ke us �uh �ode. Ndien se ete ye eka fo �et �i¯nde

�eba¯na fi ke afo edine

¯nede ada �ofi �ok

`mm

ˆe emedi

¯nkp �o

`mm

ˆe

ud �ighe. Mm �odo ke ini ete ye eka fo �ene¯nerede fi

`mm

ˆe �ed �oh �o-

de ke nte anamde¯nkp �o if �onke, es �it ekeme ndiyat fi.

Edieke ete ye eka fo �ew �utde fi ndudue ifa¯n oro akanamde,

ndi �okp �of �on ekere ke akananam¯

nkp �o ndomokiet oro anam-de if �onke mm �o

`mm

ˆe nte ke inyeneke se ekemede ndinam

�ow �or �o us �u¯n? Ikp �of �onke. Id �uhe owo oro m

ˆısinamke ndudue.

(Ecclesiastes 7:20) Ndien nte okponde �ow �or �o owo, ayaka isondikpep

¯nkp �o nto mme ndudue oro anamde. (Job 6:24) Edi

nso ke akpanam edieke etiede nte ke ete ye eka fo �esiwak ndi-t �i

¯n ik �o ye afo ke ini anamde ndudue, edi itoroke fi ke ini anam-

de �of �on? Oro ekeme ndibiak fi. Edi oro iw �or �oke ke inyenekese ekemede ndinam �ow �or �o us �u

¯n.

Se Isinamde �Ek �ut Ndudue �En �o Owo

Ndus �uk ini,¯nkp �o e

¯nwen oro af �inade ete ye eka fo ekeme

ndinam mm �o �esua �en �o fi, id �ighe koro afo anamde se mˆıf �onke.

Okˆudi usen oro ikememke in �o eka fo? Ndi idemesie is �o

¯nke?

Do, enye ekeme ndis �os �op¯nk �ut ndudue nn �o fi

¯nkan nte esi-

k �utde edieke mˆut �imke

¯nkp �o ubon ke ubet fo m

ˆuny �u

¯n unam-

ke enye asana. Okˆudi es �it inemke ete fo ke ntak emi ubon

mbufo mˆınyeneke ok �uk? Do, enye ekeme ndit �i

¯n ik �o ikereke-

kere kpa “nte emi aka¯nka

¯n ek �im-

de.” (Mme¯

Nke 12:18) Im �ofi �okke mm �o ndid �oh �o ke se anam-de if �onke ekeme ndiyat fi. Ediutu ke ndikere ke ete ye eka fo�edu �oh �o fi ke ini m

ˆuduehe—emi

ekemede ndinam es �it etet �im ayatfi—domo ndifre mba

¯na ndudue

mm �o. Ti ete ke “kpukpru nny �inidedue ediwak ini. Edieke owo

176¯nkparawa owo �eb �up

Ndus �uk ete ye ekaisikemeke ndinam

¯nkp �o

ke ima ima us �u¯n ye ndit �o

mm �o sia ete ye eka mm �om

ˆıkanamke

¯nkp �o ke ima

ima us �u¯n ye mm �o

mˆıkony �u

¯n ikereke iba

¯na

mm �o.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 181: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ekededi mˆıduehe ke ik �o, enye edi mf �onmma owo.”—James

3:2.

Sia ete ye eka fo mˆıf �onke ima, es �it ekeme ndit �imede mm �o

nte ke mmim �o inamke of �uri se akpanade inam. Ke ndit �imnt �i

¯n, mm �o �ekeme ndikere ke mmim �o idi ntak emi afo m

ˆu-

namke se akpanade anam. Ke uw �ut¯nkp �o, eka ekeme ndit �i

¯n

ik �o nyat es �it ye eyen esie ke ini eyen oro mˆınamke �of �on ke

uf �ok¯nwed. Edi ekeme ndidi se eka esie ekerede edi, ‘Etie nte

nnamke se akpanade nnam man¯n

¯nwam eyen mi anam �of �on

ke uf �ok¯nwed.’

M �um Idem Kama ke Ini �Ene¯nerede Fi

Inamke¯nkp �o

`mm

ˆe nso inam �ene

¯nede fi, akpan

¯nkp �o

akam edi, Nso ke akpanam aba¯na edine

¯nede oro? Akpa ka

¯na,

kpeme mbak udub �umede ub �or �o ete`

mmˆe eka fo ik �o ke iyat-

es �it. Mme¯

Nke 17:27 �od �oh �o ete: “Owo ekededi eke afarade keik �o esie enyene ifi �ok, owo mbufi �ok ony �u

¯n enyene if �ure ifure

edu.” Nso ke akpanam man aka iso “enyene if �ure if �ure edu”ke ini �ene

¯nerede fi? Domo ndinam se itienede emi:

Kpan ut �on. Utu ke ndis �os �op nt �i¯n ik �o nnya

¯na idem, domo

ndim �um idem¯nkama, ny �u

¯n kpa

¯n ut �o

¯n kop se ete ye eka fo

�et �i¯nde. James emi ekedide mbet Jesus �ok �od �oh �o mme Chris-

tian ete “ �es �op ndikop ik �o, �ekˆus �op ndit �i

¯n ik �o, �ek

ˆus �op ndiyat

es �it.” (James 1:19) Edieke ayatde es �it es �ibe ete ye eka fo ik �oes �in ke id �ibi, mm �o �edikere ke ukpa

¯nke ut �o

¯n un �o mmim �o. Emi

ayanam es �it etet �im ayat mm �o, ndien mm �o iditreke-tre ndine-¯nede nt �i

¯n ik �o ye afo.

‘‘ Ke ediwak isua, mma nsida mb �or �o eka mi ik �o ke inienye ofioride mi. Edi idahaemi, ke ndomo ndinam seIk �o Abasi �od �oh �ode. Ik �o Abasi anwam nny �in. Mama�ot �on �o ndikp �uh �ode. Ndinam se Bible �od �oh �ode anamuwem esie �ot �on �o ndinenede nnwana mi. Idahaemiididi ufan.

’’—Marleen

Ke ini �ed �oh �ode ke se nnamde if �onke? 177

Page 182: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Kere bana se mm �o �et �inde. Ndus �uk ini, emekeme ndike-re ke us �u

¯n oro ete ye eka fo �eken �ode fi item ik �of �onke. Utu

ke nditie¯nkere us �u

¯n oro mm �o �eket �i

¯nde ik �o ye afo, kere ba

¯na

se mm �o �eket �i¯nde. B �up idemfo ete: ‘Ewe ke otu se mm �o �eke-

t �i¯nde emi edi akpanik �o? Ndi akanam mmokop ete ye eka mi�et �i

¯nde ut �o

¯nkp �o emi? Nso iditak mi edieke nnamde se mm �o

�ed �oh �ode nnam?’ Ti ke ima anam ete ye eka fo �et �un �o fi inam-ke

¯nkp �o

`mm

ˆe etie fi didie ke idem. Edieke mm �o m

ˆıkpamaha

fi, mm �o ikpot �un �oke fi.—Mme¯

Nke 13:24.Fiak t �in se mm �o �eket �inde. Edieke afiakde et �i

¯n item oro

ete ye eka fo �en �ode fi ke ik �o idemfo ony �u¯n asiande mm �o

nte a¯nwa

¯nade fi ukpono ukpono, oro ayanam mm �o �efi �ok

ke ama okop se mmim �o iket �i¯nde. Ke uw �ut

¯nkp �o, ete

`mm

ˆe

eka fo ekeme ndid �oh �o: “Ubet fo esitie nsuahade nsuahadekpukpru ini. Edieke m

ˆunamke enye asana, udukaha ebiet!”

Edi yak id �oh �o ke ekere ke ubet fo isuahakede. Ndisian mm �oke ubet fo isuahakede edikamananam es �it ayat mm �o. Do-mo ndise

¯nkp �o nte mm �o �esede.

�Okp �of �on et �i¯n

¯nkp �o ntem:

“Akpanik �o-o! Ubet mi emi asua-hade-o! Ndi nnam asana ida-haemi,

`mm

ˆe nnam ke ima ika-

dia udia ima?” Edi kˆut �i

¯n ke ido

nsahi. Ama eny �ime ye se eteye eka fo �et �i

¯nde, es �it mm �o oyo-

s �uh �ode. Ndien �oy �of �on anam seete ye eka fo �ed �oh �ode anam.—Ephesus 6:1.

Bet. Nam ka¯na se ete ye eka

=“Owo �oni �o

¯n ayakpa

¯n ut �o

¯n ony �u

¯n aka

iso �ob �o item.”—Mme¯

Nke 1:5.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

178¯nkparawa owo �eb �up

Man ekeme ndib �oedine

¯nede oro ete ye

eka fo �en �ode fi

˘ Nem es �it ke ini mm �o�etorode fi idem ke ini�ed �oh �ode ke enyene

¯nkp �o

oro mˆunamke �of �on.

˘ D �oh �o mm �o �et �i¯n se mm �o

�eyomde a¯nwa

¯na fi edieke

etiede nte i¯nwa

¯nake.

ITEM�

Page 183: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

fo �ed �oh �ode anam mbemiso odomode ndit �i¯n ik �o nnya

¯na idem.

Bible �od �oh �o ete: “Owo eke afarade¯nkp �okinua esie anam

¯nkp �o ye �oni �o

¯n.” (Mme

¯Nke 10:19) Ke ini ete ye eka fo �efi �ok-

de ke emesikpa¯n ut �o

¯n �on �o mmim �o, mm �o �eyene

¯nede �ekpa

¯n

ut �o¯n �en �o fi.

Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet¯nkp �o kiet emi ok �utde ke

ene¯nede oyom anam ke otu

¯nkp �o ina

¯n oro �et �i

¯nde ke eny �o

¯n

emi. ı ......................................................................................

Ntak Emi Ukeme Oro Es �inde Mˆıtakke-Tak

Ndi akpama ndib �o ufen nyom gold? �Of �on, Bible �od �oh �o ke�oni �o

¯n �os �o

¯n urua akan

¯nkp �outo ekededi. (Mme

¯Nke 3:13, 14)

Nso ke akpanam man enyene �oni �o¯n? Mme

¯Nke 19:20 �od �oh �o

ete: “Kop item ny �u¯n b �o nt �un �o, man afo ekpenyene �oni �o

¯n ke

ini iso fo.” Edi akpanik �o ke item ye nt �un �o isinemke-nem. Ediedieke oyomde us �u

¯n ok �ut ony �u

¯n adade ekpri �oni �o

¯n ke item

`mm

ˆe nt �un �o ekededi oro �en �ode fi anam

¯nkp �o, eyenyene edi-

di �o¯n oro �os �o

¯nde urua akan gold.

Se idude edi ke id �uhe nte owo mˆıdid �oh �oke ke ndus �uk

Ke ini ete ye eka mi �ed �oh �ode ke se nnamde if �onke,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke nkerede ke ete ye eka mi �ek �ut ndudue �en �o mi �ekaha,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 184: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkp �o oro anamde if �onke. Ete

ye eka fo ye mme andikpep�esine

¯nede fi. Ke ini iso, ete-

utom fo ye mbon eken �eyed �o-h �o ke se anamde if �onke. Kpepnte akpanamde

¯nkp �o ke eti

us �u¯n ke ini �ene

¯nerede fi ke uf �ok mbufo,

ndien emi ayanam fi edi eti eyen uf �ok¯nwed,

owoutom emi �et �imde �ema, oyony �u¯n anam fi

etre ndise idemfo ke us �uh �ode. Ke akpanik �o,ukeme oro es �inde man anam

¯nkp �o ke eti us �u

¯n ke ini �ene

¯ne-

rede fi iditakke-tak!

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi ibet uf �ok mbufo iyakke enyehedeidem? Kpep nte okpoy �uh �ode ye if �ure oro �en �ode fi—ye seakpanamde man �en �o fi if �ure efen efen.

Edieke oyomde us �u¯

n ok �ut ony �u¯

nadade ekpri �oni �o

¯n ke item

`mm

ˆe

nt �un �o ekededi oro �en �ode fi anam¯nkp �o, eyenyene edidi �o

¯n oro

�os �o¯

nde urua akan gold

180¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi ekemede ndis �o¯n fi ndiny �ime ke ini

�ene¯nerede fi?

˘ Nso ikeme ndinam ete ye eka fo �ed �oh �o ke nte anamde¯nkp �o if �onke?

˘ Didie ke ekeme ndine¯nede mb �o uf �on nto item oro

�en �ode fi?

AFO EKERE DIDIE?

Page 185: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

22

Ntakemi ibetawakdentem-e?

Wet ndus �uk ibet oro �ed �oh �ode�en �im ke uf �ok mbufo mi. ı...........................................

...............................................

Ndi emekere ke esif �on eteye eka �en �im ibet ke uf �ok? O Ih O Ihih

Ewe ibet esinenede�os �on fi ndin �im? ...............................................

Page 186: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

IBET oro �en �imde ke uf �ok �edi mme¯nkp �o oro ete ye eka fo

�eyomde anam ye mme¯nkp �o oro mm �o m

ˆıyomke anam. Ut �o

ibet oro ekeme ndis ��ine nte �eyomde fi anam utom uf �ok¯nwed,

utom es �ituf �ok, ini oro anade esiny �o¯n edis �im uf �ok, �ok �or �o ye

mme ibet oro �eba¯nade nte akpakamade fon, ini oro akpadade

ese TV ye ini oro akpabiatde ke k �omputa. Ndus �uk ibet ik �urekeke es �ituf �ok mbufo, edi es �ine nte akpanamde

¯nkp �o ke uf �ok-

¯nwed ye or �uk ufan oro ekpenyenede.

Ndi emekere ke mme ibet emi iyakke enyehede idem? Eke-me ndidi esitie fi ke idem nte eketiede mme uyen emi:

“Ini oro eken �imde �ete nsiny �on uf �ok esinam ibuot oyon mi!Ama esinenede abiak mi ndik �ut nte ndit �o enwen �edude keanwa �eb �ighi �e kan mi.”—Allen.

“Es �it esiyat mi ini ekededi oro �eb �ode mi fon �ese mme nke-nyene nneme ye anie. Esitie nte �es �uk �eda mi nte eyen �ow �on!”—Elizabeth.

“Eketie nte ete ye eka mi �eyom mi ntie nte asana ikp �oneb �ok, nte nkp �o eke �ed �oh �ode ke mm �o iyomke mi nnyene ufanndomokiet!”—Nicole.

Okpos �ukedi emi mme uyen �esiwakde ndibiat ibet emi eteye eka mm �o �en �imde ke uf �ok, ata ediwak mm �o �eny �ime ke �of �onibet odu man

¯nkp �o asa

¯na ke nde ke nde. Edi edieke ibet oro

�en �imde ke uf �ok �of �onde, ntak emi ndus �uk mm �o �esiyatde owo?

“Nd �ighe Aba Eyen �ow �o¯n!”

Ekeme ndidi umaha ibet oro �en �imde ke uf �ok mbufo siamm �o �enamde etie nte ke �ebat fi ke eyen �ow �o

¯n. Ndi �od �o

¯n fi ndi-

d �oh �o, “Nd �ighe aba eyen �ow �o¯n?” Edi anaedi ete ye eka fo �ekere

ke �of �on mmim �o in �im ibet man ikpeme fi iny �u¯n i

¯nwam fi ekeme

ndise mba¯na idemfo ke ama okokpon.

Kpa ye oro, ekeme nditie nte ke owo ikp �uh �oke ibet oro�eken �imde ke uf �ok mbufo ke ini ekedide eyen �ow �o

¯n okpos �ukedi

emi ama okokpon. Emekeme ndikere ke owo iyakke enyehe-de idem ukem nte

¯nkaiferi kiet emi ekerede Brielle ekekere-

de. Kop se enye et �i¯nde aba

¯na ete ye eka esie mi: “Etie nte

182¯nkparawa owo �eb �up

Page 187: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mm �o �efre of �uri of �uri nte eketiede mm �o ke idem ke ini mm �o�ekedade nte ami. Mm �o iyomke ntiene nn �o ekikere mba

¯na se

�ekpenamde, iyakke mmek se mmade, iny �u¯n ikereke ke ndidi

akwa owo.”¯

Nkaiferi e¯nwen emi ekerede Allison ekere ntre

¯nko. Enye �od �oh �o ete: “Etie nte ete ye eka mi idi �o

¯n �oke ke mm �o-

y �oh �o isua 18, nd �ighe aba eyen isua 10. Mmoyom mm �o �et �o¯n �o

ndinyene mbu �otidem ke idemmi!”Ekeme ndine

¯nede ns �o

¯n fi ndinam ibet oro �en �imde ke uf �ok

mbufo akpan akpan edieke etiede nte ke mme ibet oro �ed �oh �o-de ndit �oeka fo �en �im is �o

¯nke nte okwo. Ke uw �ut

¯nkp �o, akparawa

kiet emi ekerede Matthew eti ini oro enye ekedide eyen �ow �o¯n.

Enye �od �oh �o ke owo ikesinamke ekpri eyeneka im �o ye ndit �oeyeneka ete im �o

¯nkp �o ndomokiet, inamke

¯nkp �o

`mm

ˆe ibet ewe

ke mm �o �ekebiat!

Ndi Uyomke �En �im Ibet?Im �ofi �ok ke ekeme ndidi esid �o

¯n fi ndidu ke idemfo utu ke

ndidu ke idak ete ye eka fo. Edindi emekere ke uwem ekpene

¯ne-

de enem fi edieke mm �o mˆıkpa-

kpanke fi ndus �uk¯nkp �o? Ekeme

ndidi �om �ofi �ok mme uyen oro �edi-de uke fo, emi �esidude ke a

¯nwa

�eb �ighi nte �emama, �es �inede seededi oro mm �o �emade, �esiny �u

¯n

�esa¯nade ye mme ufan mm �o �eka

ebiet eke mm �o �emama ini ekede-di. Ekeme ndidi ete ye eka mm �oisinyeneke ini ndise se ndit �o

‘‘ Ke ini uyen, emekeme ndikere ke im �odi �on �okpukpru nkp �o. Ntre ke ini ete ye eka fo �ekpande findus �uk nkp �o, es �it ekeme ndiyat fi. Edi ibet oromm �o �en �imde edi ke uf �on fo.

’’—Megan

Ntak emi ibet awakde ntem-e? 183

Nd �u¯n �ode ow �ut ke

ene¯nede etie nte mme

uyen emi ete ye eka�ekedade ima ima us �u

¯n

�enam mm �o �en �im ibet�eyenam �of �on keuf �ok

¯nwed, �edian idem

ye mbon e¯nwen, �eny �u

¯n

�ekop inemes �it.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 188: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mm �o �enamde. Inamke¯nkp �o

`mm

ˆe nso inam ete ye eka mm �o

�ekˆun �im ibet ke uf �ok mm �o, Bible �od �oh �o ke if �onke �eb �ok ndit �o ke

ut �o us �u¯n emi. (Mme

¯Nke 29:15) Unana ima oro odude mf �in ke

ererimbot edi sia ediwak owo �edide ib �uk, ndien ediwak mm �o�eto uf �ok oro �ekeyakde mm �o �enam se �emama.—2 Timothy 3:1-5.

Utu ke ndif �ube mme uyen oro �eyakde �enam se �emama,fi �ok ete ke ete ye eka fo ndin �im ibet ow �ut ke mm �o �ema fi �eny �u

¯n

�ekere �eba¯na fi. Mm �o ndikpan fi ndus �uk

¯nkp �o, ow �ut ke mm �o

�ekpebe Jehovah Abasi emi �ok �od �oh �ode ik �ot esie ete: “Ami nya-nam fi enyene ikike nyony �u

¯n nteme fi us �u

¯n eke afo edisa

¯nade.

Nyet �i¯n fi eny �in ke idem nny �u

¯n nteme fi.”—Psalm 32:8.

Ndus �uk ini, ekeme nditie nte ibet ete ye eka fo �ewak �ekaha.Nso ke akpanam man efere fi ke idem?

Nneme Ekeme Ndinyene Uf �onEdide oyom ete ye eka fo �en �o fi if �ure efen efen, m

ˆıd �ighe

�es �uh �ode ibat ibet oro mm �o �en �imde, se akpanamde edi ndinye-ne nneme ke us �u

¯n oro �of �onde ye mm �o. Ndus �uk owo �ekeme

ndid �oh �o, ‘Mmodomo ndineme nneme ye ete ye eka mi, ediuf �on id �uhe!’ Edieke edide ekere ntre, b �up idemfo ete, ‘Nso ke¯nkpanam man nneme nneme �of �on?’ Nneme edi ata akpan¯nkp �o emi ekemede (1) ndinam mbon e

¯nwen �et �im �edi �o

¯n �o fi

`mm

ˆe (2) ndinam fi �ofi �ok ntak emi owo m

ˆıny �imeke anam se

oyomde. Ke ndit �im nt �i¯n, edieke

oyomde �eny �ime fi anam se ikp �oowo �esinamde, �of �on ekpep ndi-neme nneme nte akwa owo. Di-die ke akpanam oro?

Kpep ndim �um idem nkamake ini es �it ayatde fi. Mfara keidem edi

¯nwam fi ekeme ndine-

me nneme ke us �u¯n oro �of �onde.

Bible �od �oh �o ete: “Ndis �ime owoow �ut of �uri iyates �it esie, edi owo

184¯nkparawa owo �eb �up

Edieke oyomde ete ye ekafo �en �o fi if �ure efen efen,k �ut ete ke emen �im ibetmm �o kpukpru ini. Ke inimm �o �ek �utde ke usus �o

¯nke

ibuot ye mmim �o, ene¯nede

etie nte mm �o �eyenam seafo ebe

¯nede.

ITEM�

Page 189: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�oni �o¯n om �um idem akama tutu es �im akpatre.” (Mme

¯Nke

29:11) Ntre kˆusuk �uni, k

ˆusub �op iso, k

ˆusuny �u

¯n ub �umede uyat

es �it nte eyen �ow �o¯n. Im �ofi �ok ke ekeme nditie fi ke idem nte

akpana �ot �o us �u¯n ik �o ik �o,

`mm

ˆe et �im ukot ke is �o

¯n ke iyates �it ke

ini ete ye eka fo �ekpande fi¯nkp �o. Edi ut �o edinam oro idinamke

�en �o fi if �ure efen efen, edi ekeme ndikam nnam �ene¯nede �edori

fi ukpan.Domo ndifi �ok ntak emi ete ye eka fo �en �imde ibet. Uyen

Christian kiet emi ekerede Tracy oro otode ubon emi eka kp �otesede eny �in �od �oh �o ete: “Mmesib �up idemmi nte, ‘Nso ke ekami odomo ndida kpukpru ibet emi enye en �imde mi

¯nkpep

mi?’ ” Didie ke Tracy �ob �or �o mb �ume emi? Enye �od �oh �o ete: “Ekami odomo ndi

¯nwam mi ndi eti owo.” (Mme

¯Nke 3:1, 2) Ndifi �ok

se inamde ete ye eka fo �en �im ibet aya¯nwam fi eneme nneme

ke us �u¯n oro �of �onde ye mm �o.

Ke uw �ut¯nkp �o, yak id �oh �o ke odu us �or �o emi ete ye eka fo

mˆıny �imeke etiene aka. Utu ke ndifa

¯na ke im �o iyaka, emeke-

me ndib �up mm �o ete, “Ndi mmekeme ndika edieke ufan miemi �odi �o

¯n �ode idem ony �u

¯n edide eti owo editienede mi aka?”

Ekeme ndidi ete ye eka fo idis �uk iny �imeke aka. Edi edieke

Ndin�im ibet ete yeeka fo etie nte

ndikpe ok �uk oroba

¯nk �ekebu �otde fi

—edieke ekpede keini oro �eken�imde,

mm �o �ekeme ndin �ofi ebu �ot e

¯nwen

Ntak emi ibet awakde ntem-e? 185

Page 190: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�ofi �okde se inamde mm �o �ekˆuny �ime, eyekeme ndibe

¯ne mm �o

¯nkp �o e

¯nwen oro mm �o �ediny �imede.

Nam ete ye eka fo �enyene mbu �otidem ke idemfo. Ke-re ba

¯na owo emi �ob �ode ba

¯nk ebu �ot ok �uk. Edieke enye ekpe-

de ok �uk oro �eken �ode enye ke ini oro �en �imde, mbon ba¯nk

�eyenyene mbu �otidem ke idemesie, �eny �u¯n �ekeme ndibu �ot enye

ok �uk efen efen ke ini iso. Ukem oro ke edi ke uf �ok. Ana okopuyo ete ye eka fo. Edieke anamde akpanik �o—idem ke

¯nkpri

¯nkp �o—etie nte mm �o �eyene

¯nede �enyene mbu �otidem ke idem-

fo ke ini iso. Edi edieke akade iso �os �o¯n ibuot ye ete ye eka fo,

kˆuyak idem akpa fi edieke mm �o m

ˆıne

¯nekede inyene mbu �ot-

idem ke idemfo mˆıd �ighe inyeneke-nyene aba.

Ke Ini Abiatde Ibet Uf �ok Mbufo

Ebeb �ighi awawara, ayabiat ibet oro �en �imde ke uf �ok mbufo—edide ke nditre ndinam utomuf �ok oro �eken �ode fi, ndineme

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 3 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 3 KE EBOHO 1186

¯nkparawa owo �eb �up

Ndi akanam emekere ete, ‘Ntak emi mme ete ye eka mˆısi-

namke¯nkp �o ukem ukem ye kpukpru ndit �o mm �o?’ Edieke edide

emesikere, fi �ok ete ke ekeme ndidi idine¯nekede if �on ete ye eka

fo ndinam¯nkp �o ye ndit �ouka kpukpru ini ke ukem us �u

¯n oro �enam-

de ye afo. Akpan mb �ume akam edi, Ndi owo isehe fi eny �in? Keuw �ut

¯nkp �o, ke ini oyomde ete ye eka fo �e

¯nwam fi

`mm

ˆe �en �o fi

item, ndi mm �o isin �oh �o fi? Edieke edide �esin �o, t �i¯n akpanik �o ise,

ndi emekere ke �esasari fi? Ete ye eka fo ikemeke ndinam¯nkp �o

ye kpukpru mbufo ukem ukem kpukpru ini sia id �ighe se anade

�enam �en �o fi ke ana �enam �en �o ndit �ouka. Beth ama edifi �ok oro.Idahaemi enye edide isua 18 mi, enye �od �oh �o ete: “Ami ye eyen-eka mi eren idi nsio nsio owo, ndien ikpanaha �enam

¯nkp �o ye

nny �in ukem ukem. Mma ntie¯nkere nte

¯nkp �o eketiede, ndi �o

¯n �oke

ntak emi mme¯nk �ofi �okke emi ini oro

¯nkedide eyen �ow �o

¯n.”

ndi ene¯nede edi asari?

Page 191: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

nneme eb �ighi akaha ke fon,`

mmˆe nditre ndiny �o

¯n

¯nkes �im uf �ok

ke ini oro �eken �imde. (Psalm 130:3) Do, ana asian ete ye eka fose inamde abiat ibet mm �o! Nso ke akpanam mbak ud

ˆunam

es �it �od �odi �o¯n ayat mm �o?

T �in akpanik �o. Kˆut �ibi

¯nkp �o ut �i

¯n. Edieke et �ibi-

de¯nkp �o et �i

¯n, ete ye eka fo idinyeneke-nyene

aba mbu �otidem ke idemfo. Ntre t �i¯n akpan-

ik �o ny �u¯n t �i

¯n of �uri se iket �ibede. (Mme

¯Nke

28:13) Kˆudomo ndit �i

¯n ik �o nnya

¯na idem

`mm

ˆe ndinam etie nte ke se akanamde edi

ekpri¯nkp �o. Ti

¯nko ete ke “s �u

¯ns �u

¯n ib �or �o

os �uk if �utes �it.”—Mme¯

Nke 15:1.Kpe ub �ok. Nditua

¯nkp �ofi �ok mba

¯na edit �i-

mede es �it, ubiak,`

mmˆe utom e

¯nwen oro adade

�os �ok ete ye eka fo ekeme ndinam mm �o �ekˆu-

ne¯nede �en �o fi ufen. Nte ededi, ana atua

¯nkp �o-

fi �ok ke of �uri es �it.Ny �ime ndib �o ut �ip edinam fo. (Gala-

tia 6:7) Ekeme ndidi ukereke ke akpa-na �en �o fi ufen akpan akpan edieke etiede

Edieke mbiatde ibet oro �en �imde ke uf �ok nny �in, se ndit �inde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Man ete ye eka mi �enyene mbu �otidem ke idemmi,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 192: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

nte unamke¯nkp �o emi akpanade �en �o fi ufen. Edi edieke

eny �imede ke omodot ufen ke se akanamde, oro ow �ut ke ediakwa owo. Mf �on

¯nkan

¯nkp �o ekpedi ndifiak

¯nkodu uwem ke

us �u¯n oro edinamde ete ye eka fo �efiak �enyene mbu �otidem ke

idemfo.Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet kiet ke otu

¯nkp �o ita oro

�esiakde ke eny �o¯n emi, oro ene

¯nerede oyom ndida nnam

¯nkp �o.

ı..............................................................................................

Ti ke edi mbiomo ete ye eka fo ndi¯nwam fi ekpeme se

anamde. Ntak edi oro Bible et �i¯nde aba

¯na “ew �uh �o us �o” ye “ibet

uka.” (Mme¯

Nke 6:20) Mm �odo, kˆukere ke ibet oro �en �imde ke

uf �ok mbufo idiyakke okop inem uwem. Utu ke oro, Jehovah�o¯nw �o

¯n �o ke edieke os �ukde ibuot �on �o ete ye eka fo, ke ‘ �oy �of �on

ye afo’ nte ini akade!—Ephesus 6:1-3.

=“Kpono us �o ye uka . . . man

�okp �of �on ye afo.”—Ephesus 6:2, 3.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi �okp �os �o¯n mm�in

`mm

ˆe

¯nkp �os �o

¯n

ib �ok emehe ete`

mmˆe eka fo? Kot man �ofi �ok se akpanamde.

188¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi ekemede nditie ndus �uk ini nte ke ete yeeka fo �ekpeme fi �ekaha?

˘ Ntak emi esiyatde es �it ndus �uk ini ke ini �edoride fiukpan?

˘ Nso ke akpanam man esineme nneme �of �on ye eteye eka fo?

AFO EKERE DIDIE?

Page 193: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ibuot iba oro �ebede �eneme nte akpanamde¯nkp �o ke ini ete ye eka fo �ene

¯nerede fi ye nte ekpe-

sede ibet uf �ok mbufo. Nso ke akpanam ediekeekerede ke ete ye eka fo �es �o

¯n ido �ekaha ke ini

�eyomde anam ekededi ke otu¯nkp �o iba emi m

ˆıd �i-

ghe anam¯nkp �o mbiba emi? Didie ke �okp �ot �o

¯n �o

nneme ye mm �o?

˘ Ka b �ine mm �o ke ini es �it anade fi s �u¯n,

mm �o mˆıny �u

¯n ine

¯nekede inyene se �enamde.

˘ T �i¯n se is �inede fi ke es �it, edi k

ˆut �i

¯n ik �o ke

iyates �it. N �o ete ye eka fo ukpono.

Edieke ekerede ke ete ye eka fo �esik �ut ndudue �en �o fi�ekaha, emekemendid �oh �omm �o ete: “Ke ndomo of �uri ukemendinam se inende, edi afaf �ina mi sia etie nte ke id �uhe baba nkp �okiet oro nnamde emi �of �onde mbufo ke eny�in. Mb �ok, nkpamaineme nkp �o emi?”

Ke idak emi, wet nte afo edit �o¯n �ode nneme oro aba

¯nade

¯nkp �o

emi ye ete ye eka fo.

ı............................................................................................

� ITEM: Da se idude ke Ibuot 21 t �o¯n �o nneme. Ekeme ndidi

ete ye eka fo �eyema ndineme se idude ke ibuotik �o oro yeafo.

Edieke ekerede ke ete ye eka fo in �oh �o fi if �ure nte�ekpen �ode, emekemendid �oh �omm �o ete: “Nkpama ndidu etiuwem man mbufo �esiyak nnam se nyomde ndinam. Mb �ok �ekereke nkpanam ukp �uh �ode ke mm �on?”

Ke idak emi, wet nte afo ekemede ndit �o¯n �o nneme oro aba

¯na-

de¯nkp �o emi ye ete ye eka fo.

ı............................................................................................

� ITEM: Kot Ibuot 3 ke Eboho 1. Ekem wet mb �ume ekededioro enyenede ke ama okokot ama.

neme nnemeye ete ye eka fo!

Page 194: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

23

Nso ke¯nkpanam edieke

�okp �os �o¯n mm�in

`mm

ˆe¯

nkp �os �o¯n ib �ok emehede

ete`

mmˆe eka mi?

“Papa �ok �od �oh �o ke ika ndidi �on ubomis �on nny �in, edinny �in ikokopke enye uyo of �uri usen oro. Mama ama okotenye ke fon, edi enye ik �ob �or �oke. Ikeb �ighike mma nk �utiso amiaharede Mama, enye ony �un es �ine �of �on ebeneidem ndiw �or �o, ete ke ‘ika ndikoyom Papa.’“Ekem Mama ama asana ikp �on �ony �on edi. Mma mb �up

enye nte, ‘Enye enye Papa-a?’ Enye ete ke im �o ikwe.“Mma mfi �ok ke Papa afiak �ot �on �o nkari esie. Okos �uk

anam ntre isan oko. Emehe enye ndida nkp �os �on ib �ok.Ndien etis �im ini oro enye �ok �ony �onde edi, ami ye Mamaikakama nsia ke ub �ok.

¯Nkesehe-se enye iso edem usen,

edi es �it ama obiom mi.”—Karen, eyen isua14.

Page 195: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ES �IT esine¯nede et �imede ata ediwak uyen emi �ed �u

¯nde

ye ete`

mmˆe eka oro enyenede mbumehe edi

¯nw �o

¯n �okp �o-

s �o¯n mm �in

`mm

ˆe edida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok. Edieke ete

`mm

ˆe eka

fo od �ukde uf �un �on �o �okp �os �o¯n mm �in

`mm

ˆe

¯nkp �os �o

¯n ib �ok,

enye ekeme ndisuene fi, ndif �ina fi, ony �u¯n anam es �it

ayat fi.

Ke uw �ut¯nkp �o, ete Mary ekesinam nte idi eti owo ke

iso mbon e¯nwen. Edi enye ama esid �ibe �o

¯nw �o

¯n �okp �o-

s �o¯n mm �in ebe ub �ok, ndien emi ama esinam enye os �u-

¯ni ony �u

¯n ofiomo mbonubon esie. Es �it ama ayat Mary nte

enye et �i¯nde se iket �ibede ete: “Mme owo �ema �esid �oh �o nny �in

ke ete nny �in edi ata eti owo, ndien ke im �of �on iso ndinyeneut �o ete oro.”�

Edieke ete`

mmˆe eka fo enyenede mbumehe edi

¯nw �o

¯n

�okp �os �o¯n mm �in

`mm

ˆe edida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok, nso ke akpa-

nam?

Se Isinamde �Enyene Mbumehe

Akpa ka¯na, �of �on �ofi �ok se idide ntak mf �ina ete

`mm

ˆe eka

fo. Mme¯

Nke 1:5 �od �oh �o ke ‘enyene-ibuot owo �oy �ob �o etindaus �u

¯n.’ Ntre �oy �of �on �ofi �ok se mbumehe edide, or �uk owo

emi esinyenede mbumehe edi¯nw �o

¯n �okp �os �o

¯n mm �in

`mm

ˆe

edida¯nkp �os �o

¯n ib �ok, ye se isinamde mm �o �enyene mbume-

he emi.

Ke uw �ut¯nkp �o, owo mm �in id �ighe s �uk owo emi es �i

¯nw �o

¯n-

de mm �in ebe ub �ok ke ini ke ini. Utu ke oro, enye akam ediowo emi esimade ndikpa mm �in. Of �uri ekikere esie es �ine kemm �in, ndien enye ama �ot �o

¯n �o ndi

¯nw �o

¯n isikemeke nditre.

Mbumehe emi esif �ina ubon esie, utom esie, esiny �u¯n anam

enye �od �o¯n �o.

Okpos �ukedi emi obot ndus �uk owo ekemede ndinam

� �Okp �of �on �od �oh �o �edi¯nwam fi edieke ete

`mm

ˆe eka fo emi edide owo mm �in esifio-

mode fi. T �i¯n se it �ibede n �o akwa owo emi afo �obu �otde idem. Edieke edide kiet ke otu

Mme Ntiense Jehovah, emekeme ndika mb �ine ebiowo esop`

mmˆe Christian e

¯nwen

emi ama �ok �ok �ori es �im �oy �oh �o idaha.

Edieke �okp �os �o¯n mm �in

`mm

ˆe ib �ok emehede ete

`mm

ˆe eka mi 191

Page 196: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mm �o �enyene mbumehe �okp �os �o¯n mm �in, nte esitiede ndu-

s �uk owo ke idem¯nko ekeme ndinam mm �o �enyene mbume-

he emi. Ke ndit �im nt �i¯n, ediwak mbon oro �esikpade mm �in

isimaha nte mmim �o itiede. (Mme¯

Nke 14:13) Ediwak mm �o�eto uf �ok emi ete ye eka �ekesikpade mm �in. U

¯nw �o

¯n mm �in

ekeme ndinam ut �o mbon emi �efre nte �ekesibiakde mm �oke ini uyen ndik �ut nte ete

`mm

ˆe eka mm �o akpade mm �in.¯

Nkp �o ntre �ekeme¯nko ndinam owo enyene mbumehe edida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok.

Ndikpa mm �in`

mmˆe ndida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok edikam ana-

nam mf �ina owo �od �odi �o¯n okpon; es �it ye ekikere eyet �ime-

de enye akan nte ekesit �imerede. Ntak edi oro �okp �of �ondeabiaus �ob �o a

¯nwam ete

`mm

ˆe eka fo etre mbumehe emi.

Kp �uh �ode Se Oyomde Oto Ete`

mmˆe Eka Fo

Im �ofi �ok ke ndidi �o¯n �o ntak emi ete

`mm

ˆe eka fo anamde

ut �o¯nkp �o esuene oro iditreke

mf �ina oro. Edi ndifi �ok ndus �uk¯nkp �o mba

¯na mbumehe esie

ekeme ndinam afo esitua enyemb �om.

Ke uw �ut¯nkp �o, ndi �okp �od �o-

h �o ete`

mmˆe eka fo emi ukot m

ˆı-

f �onke etiene fi ebre b �ol? Nsoedieke �okp �ofi �okde ke enyeokob �u

¯n ukot ke ntak ndudue

esie? Im �ofi �ok ke es �it akpayat fi.

‘‘ Mm �ofi �ok ke ete ye eka mi �ekeme ndinam nkp �oemi esuenede mi ke ini iso, edi mm �ofi �ok nko keedieke mberide edem ke Jehovah, enye ayanamnkeme ndiy �o.

’’—Maxwell

192¯nkparawa owo �eb �up

Ke Bible, “ukpono”ekeme ndiw �or �o ndis �ukibuot nn �o odudu ukara.(Ephesus 6:1, 2) Ntem,ndikpono ete

`mm

ˆe eka fo

iw �or �oke ke ana amakpukpru

¯nkp �o oro enye

anamde.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 197: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Uwem Hezekiah �om �o¯n okp �uh �ode. Enye

edi isua 25 kp �ot ke ini akabarede edi edidem Judah. Nso ut �oedidem ke enye edidi? Ndi enye eyekpebe idi �ok uw �utnkp �oEdidem Ahaz, ete esie? Tutu Ahaz akpa, enye ekedi owomfiakedem oro mıkakabakede es �it. Enye ama anam mmeowo �ekpono ndem ony �u

¯n �of �op ke ns �uh �ode

¯nkaha eyeneka

Hezekiah kiet ke itieuwa ndem. (2 Chronicle 28:1-4) EdiHezekiah iyakke mbub �ik ido ete esie akpan enye ndituakibuot nn �o Jehovah, iny �u

¯n ikereke ke im �o iditreke-tre ndinam

ukem ndudue oro ete im �o akanamde. Utu ke oro, Hezekiahaka iso “ �os �on �o ey �ire ye Jehovah.”—2 Ndidem 18:6.

Ndi ete`

mmˆe eka fo ese utuakibuot Jehovah ke ndek? Ndi

enye esifiomo owo, mˆıd �ighe od �uk uf �un �on �o idi �ok edinam?

Edieke edide ntre, kunam ukem ndudue ete`

mmˆe eka fo!

Hezekiah ikayakke idi �ok uf �ok oro enye okotode abiat uwemesie. Ke ndit �im nt �i

¯n, enye ekedi ata eti edidem, ndien “baba

owo kiet ikebietke enye ke otu kpukpru ndidem Judah, idemkpa ye mbon oro �ekebemde enye iso �edu.” (2 Ndidem 18:5)Ukem nte Hezekiah, afo emekeme ndik �ut unen kpa ye mf �inauf �ok mbufo. Didie ke ekeme ndinam emi? Ka iso ‘s �o

¯n �o y �ire ye

Jehovah.’

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Hezekiah

Page 198: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edi fi �ok ete ke ete`

mmˆe eka

fo idikemeke ndibre b �ol ye afotutu ukot esie �ot �o

¯n �o ntak

�of �on. Ndifi �ok emi ayanam fiokp �uh �ode se oyomde ete

`mm

ˆe

eka fo anam �on �o fi.

Kpas �uk ntre, ete`

mmˆe eka

`mm

ˆe owo

e¯nwen oro enyenede mbumehe �okp �os �o

¯n

mm �in`

mmˆe eke edida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok isikere-

ke¯nkp �o �of �on. Edi akpanik �o ke enyene-idem

anam idem. Ndien anaedi emenyene eti ntakemi anamde asua ndis �ime ido ete

`mm

ˆe eka fo.

Nte ededi, enye idikemeke ndine¯nede nse mba

¯na fi tutu

enye �ob �o us �ob �o. Ndise mbumehe ete`

mmˆe eka fo nte ekpe-

sede owo emi ob �u¯nde ukot ekeme ndinam okp �uh �ode se

oyomde enye anam.

Se Akpanamde

Fi �ok ete ke ib �oh �oke ete`

mmˆe eka fo okp �uh �ode nte enye

odude uwem, ke ana �oy �o mf �ina emi enye adade edi. Ka¯na

ke emi, nso ke akpanam?

Kukere ke afo edi ntak mbumehe ete mme eka fo.Fi �ok ete ke ete

`mm

ˆe eka fo edi ntak mf �ina esie, id �i-

ghe owo e¯nwen ekededi. Galatia 6:5 �od �oh �o ete: “Owo

kiet kiet oyobiom mbiomo idemesie.” Id �ighe utom fondik �ok ete

`mm

ˆe eka fo, iny �u

¯n id �ighe mbiomo fo ndi-

Ndise mbumehe ete`

mmˆe

eka fo nte ekpesede owoemi ob �u

¯nde ukot ekeme

ndinam okp �uh �ode seoyomde enye anam

194¯nkparawa owo �eb �up

Page 199: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

d �ip se mbumehe esie adade edi. Ke uw �ut¯nkp �o, k

ˆusu nsu

un �o eteutom esie kˆuny �u

¯n ukere ke amama ye m

ˆumaha

ke ana od �uri enye es �in ke ubet ke ini mm �in akande enyeub �ok.

D �oh �o ete mme eka fo oyom unwam. Ekeme ndidi ataakpan mf �ina ete

`mm

ˆe eka fo akam edi enye ndiny �ime ke

imenyene mf �ina. Eny �in ama a¯nwa

¯na enye, nsa

¯nand �o esie

ye ikp �o ndit �ouka �ekeme ndisian enye nte edinam esie af �i-nade ubon mbufo ye se enye akpanamde.

Ke adianade do, �oy �of �on ete`

mmˆe eka fo oro enyenede

mbumehe ewet mme ib �or �o mb �ume oro etienede mi: Nsoidit �ibe in �o mi ye ubon mi edieke

¯nkade iso ndi

¯nw �o

¯n mm �in

`mm

ˆe ndida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok? Nso idit �ibe edieke ntrede edi-

nam emi? Nso ke¯

nkpanam man �e¯

nwam mi?Edieke etiede nte mf �ina �om �on odu, kp �on ebiet oro.

Mme¯

Nke 17:14 �od �oh �o ete: “Ke ut �ok mˆıka-isiahake ka

¯na,

daha.” Kˆus �in uyo ke ut �ok oro mbak ud

ˆud �uk mf �ina. Edieke

ekemede, ny �o¯n ubet fo m

ˆıd �ighe ka edem mme ufan fo. Edi-

eke etiede nte �em �o¯n �en �o owo unan, kot mbon e

¯nwen �edi-

¯nwam.

Fi �ok ke edinam esie ekeme ndiyat mme nditekfi es �it. Es �it esibiom ndus �ukuyen ke ntak emi mm �o �eyat-de es �it ye ete

`mm

ˆe eka mm �o

emi enyenede mbumehe. Im �o-fi �ok ke edi se es �it akpayatde fi,akpan akpan edieke mbumeheete

`mm

ˆe eka fo m

ˆıyakke enye

ama fi ony �u¯n ese aba

¯na fi. Edi

=“Ikike owo iyakke enye �os �op iyates �it.”

—Mme¯

Nke 19:11.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Edieke �okp �os �o¯n mm �in

`mm

ˆe ib �ok emehede ete

`mm

ˆe eka mi 195

Utu ke ndisua ete`

mmˆe

eka fo, ne¯nede sua idi �ok

edinam esie.—Mme¯

Nke 8:13; Jude 23.

ITEM �

Page 200: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

akpanik �o ke Bible �od �oh �o okpono us �o ye uka. (Ephesus 6:2, 3) Ndien ‘ukpono’ �ow �or �o ndiny �ime ke ete

`mm

ˆe eka fo

enyene odudu ke idemfo ukem nte eny �imede ke bodisi`

mmˆe ekpeibet enyene odudu. Edi emi iw �or �oke ke ama-

ma mbumehe oro ete`

mmˆe eka fo enyenede. (Rome

12:9) Emi¯nko iw �or �oke ke afo edi idi �ok owo sia enye ndi-

kpa mm �in`

mmˆe ndida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok ke idi �ok us �u

¯n etek-

de fi es �it. Kamse, ndikpa mm �in`

mmˆe ndida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok

ke idi �ok us �u¯n esitetek mbon e

¯nwen es �it!—Mme

¯Nke 23:

29-35.

Yom nti ufan. Ke ini¯nkp �o etiede mf �ina mf �ina ke uf �ok

mbufo, emekeme ndikere ke kpukpru¯nkp �o etie kpa ntre

¯nko. Mm �odo, �of �on es �ik ekpere mbon oro �etiede emememem �eny �u

¯n �emade Abasi. Mbon oro �edude ke esop

Christian �ekeme ndis �in ud �o¯n nn �o fi, �en �o fi ibetedem �eny �u

¯n

�e¯nwam fi �ob �oh �o ns �i

¯nede uf �ok mbufo ndus �uk ini. (Mme

¯Nke

17:17) Ndis �ik¯nkpere mme ubon eken ke esop Christian

ekeme ndinam ok �ut nnennen us �u¯n oro �ekpenamde

¯nkp �o

Edieke ete mme eka mi �ot �on �ode ndis �uni mme ndifiomonny �in, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Man ns �in ud �on nn �o ete mme eka mi okoyom unwam,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 201: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ke ubon, ndien emi �oy �od �o¯n fi es �it okpos �ukedi okwo m

ˆıtie-

he ntre.

Yom unwam. �Ekeme ndi¯nwam fi edieke enemede

mf �ina fo ye akwa owo emi ekemede ndibu �ot idem. Mbio-wo esop �ebe

¯ne idem ndi

¯nwam fi ini ekededi. Bible �od �o-

h �o ke iren emi “ �etie nte ebiet eke �ed �ibede �eb �oh �o of �um ye�ot �o udak ed �im, �etie nte ediwak id �im ke edisat is �o

¯n, �etie

nte mf �ut akwa itiat ke is �o¯n oro akpade mba.” (Isaiah 32:2)

Mm �odo, kˆukop nd �ik

`mm

ˆe b �ut ndika mb �ine mm �o man �ed �o

¯n

fi es �it �eny �u¯n �en �o fi item.

Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet ekikere kiet emi edidadeanam

¯nkp �o ke otu ekikere itiokiet oro �en �ode ke ibuotik �o

emi. ı .....................................................................................

Ekeme ndidi udukemeke ndikp �uh �ode nte¯nkp �o etiede

ke uf �ok mbufo, edi kˆuyak emi ene

¯nede af �ina fi. K

ˆudomo

ndibiere nte ete`

mmˆe eka fo okpodude uwem, kam biere

okwo. Apostle Paul �ok �od �oh �o ‘aka iso anam edinya¯na fo

�ow �or �o us �u¯n.’ (Philippi 2:12) Ndinam ntre ayanam enyene

idoteny �in ke¯nkp �o �oy �of �on, ony �u

¯n akam ekeme ndinam ete

`mm

ˆe eka fo oyom u

¯nwam man etre mbumehe esie.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam edieke ete yeeka fo �esiwakde ndit �oh �o ut �ok? Nso ke akpanam ediekeemi esif �inade fi?

Edieke �okp �os �o¯n mm �in

`mm

ˆe ib �ok emehede ete

`mm

ˆe eka mi 197

˘ Nso isinam ndus �uk owo �enyene mbumeheedi

¯nw �o

¯n �okp �os �o

¯n mm �in

`mm

ˆe edida

¯nkp �os �o

¯n

ib �ok?

˘ Ntak emi mˆukpukereke ke afo edi ntak

mbumehe ete`

mmˆe eka fo?

˘ Nso ke ekeme ndinam mba¯na mbumehe ete`

mmˆe eka fo, ndien didie ke akpanam oro?

AFO EKERE DIDIE?

Page 202: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nso ke akpanam edieke ete`

mmˆe eka fo etrede ndidu

uwem nte Bible etemede—idem �od �oh �ode ke im �o iyomkeaba ndidi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah?

˘ Fi �ok ete ke Jehovah idid �oh �oke ke afo edi ntak emi ete`

mmˆe eka fo �okp �o

¯nde im �o. Bible �od �oh �o ete: “Owo nny �in kiet

kiet ayanam ibat aba¯na idemesie �on �o Abasi.”—Rome 14:12.

˘ Kˆudedei umen idemfo udomo ye mme uyen eken emi m

ˆı-

nyeneke or �uk mf �ina oro afo enyenede. (Galatia 5:26) Akpa-rawa kiet emi ete esie �ok �okp �o

¯nde ubon mm �o �od �oh �o ete:

“Utu ke ndimen idemfo ndomo ye owo, akpakam ene¯nede

�of �on ekere nte ekpesede aba¯na se it �ibede.”

˘ Ka iso kpono ete`

mmˆe eka fo okpos �ukedi enye m

ˆıd �uhe

eti uwem, ndien edieke se enye �od �oh �ode fi anam mˆıtuaha-

ke ye Ibet Abasi, kop uyo esie. Jehovah �od �oh �o ndit �o �ekopuyo mme ete ye eka mm �o, edide ete ye eka oro �edi mmeandin �im ke akpanik �o

`mm

ˆe id �ighe. (Ephesus 6:1-3) Ke ini

okponode ony �u¯n okopde uyo ete ye eka fo okpos �ukedi emi

mm �o mˆıd �uhe eti uwem, afo ow �ut ke amama Jehovah.

—1 John 5:3.

˘ D �uk nsa¯na ye mbon oro �edude ke esop Christian. Do

ke edik �ut mbon oro �etiede nte ndit �oeka fo emi ekemedendid �o

¯n fi es �it. (Mark 10:30) Uyen kiet emi ekerede David

ekekere ke ndit �oete ke esop mmim �o �eyes �on im �o ye mboneken ke ubon mmim �o ke ntak emi ete esie �ok �okp �o

¯nde Je-

hovah. Edi David ama edik �ut ke ndit �oete ik �os �onke mm �o.Enye �od �oh �o ete: “Ndit �oete ikanamke etie nte ke nny �in ime-tiene ikp �o

¯n Jehovah. Emi anam mi nne

¯nede mfi �ok ke ndit �o-

ete �ema nny �in.”

edieke ete`

mmˆe eka fo �okp �o

¯nde Jehovah

198¯nkparawa owo �eb �up

Page 203: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

24

Nso ke¯nkpanam

edieke ete yeeka mi �et �oh �ode?

Ndi akanam ete ye eka fo �et �oh �oke iso fo? Edieke edide �esit �oh �o,

ewe ke otu nkp �o emi esiwakndinam mm �o �et �oh �o?

ıO Ok �uk

O Utom es �ituf �ok

O Iman

O Afo

Nso ke akpama ndineme ye ete ye eka fo mbana nteut �ok mm �o esif �inade fi? Wet se akpamade ndineme mi.

..................................................................................................

..................................................................................................

199

Page 204: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ID �UHE nte ut �ok ete ye eka fo mˆıkpaf �inake fi, sia amama

mm �o omony �u¯n odori eny �in ke mm �o �eye

¯nwam fi. Ntak edi

oro ut �ok mm �o ekemede ndine¯nede mbiak fi. Ekeme ndidi

eyeny �ime ye se eyena¯nwan emi ekerede Marie et �i

¯nde, ete:

“Esis �o¯n mi ndikpono ete ye eka mi sia esitie mi nte mm �o

ikponoke kiet eken.”Ndikop ete ye eka fo �et �oh �ode esinam �ofi �ok ke mm �o esi-

nam ndudue �ekan nte afo ekekerede, ndien emi ekeme ndi-biak fi. Emi

¯nko ekeme ndinam idem enyek fi. Edieke mm �o

�esit �oh �ode ke ub �ok ke ub �ok,`

mmˆe �esit �okde owo eny �o

¯n ye

is �o¯n, idem ekeme ndinyek fi ke mm �o �em �o

¯n �edia

¯nade nd �o.

Marie �od �oh �o ete: “Ke ini¯nkopde ete ye eka mi �et �oh �ode,

mmesikere ke mm �o �em �o¯n �edia

¯nade nd �o ndien ke oro aya-

nam mmek`

mmˆe ndid �u

¯n ye anie. Idem esinyek mi

¯nko ke

ndid �uhe aba ye ndit �oeka mi.”Ntak emi mme ete ye eka �esit �oh �ode, ndien nso ke akpa-

nam ke ini ut �ok asiahade ke uf �ok mbufo?

Ntak Emi Mme Ete ye Eka �Esit �oh �odeKe ndit �im nt �i

¯n, ekeme ndidi ete ye eka fo ke ‘ �ey �o kiet

eken ke ima.’ (Ephesus 4:2) Nte Bible �od �oh �ode: “Kpukpruowo �enam idi �ok

¯nkp �o �eny �u

¯n �etaba ub �o

¯n Abasi.” (Rome 3:

23) Ete ye eka fo if �onke ima. Mm �odo, kˆuyak idem akpa fi

edieke es �it ayatde mm �o tutu mm �o �et �oh �o ndus �uk ini.Ti

¯nko ke idu uwem ke “ndi �okeyo emi �os �o

¯nde ndiy �o.”

(2 Timothy 3:1) Ns �o¯n �o

¯nkp �o, ok �uk oro �ebiatde, nte

¯nkp �o

etiede ke itieutom—kpukpru emi �esida mf �ina edi ke nd �o.Ndien edieke ete ye eka fo �enamde utom id �ibi udia, ndi-

biere owo emi edinamde ndu-s �uk utom es �ituf �ok ekeme ndidaut �ok ndi.

Fi �ok ete ke ete ye eka fondisit �oh �o iw �utke ke nd �o mm �oke abiara. Se idude edi ke eteye eka fo �es �uk �emama kiet eken

200¯nkparawa owo �eb �up

Owo iba oro �emadekiet eken �ekemendit �oh �o ndus �uk ini.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 205: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

—idem okpos �ukedi emi mm �o mˆısikereke

¯nkp �o ke ukem

us �u¯n ndus �uk ini.

Ke uw �ut¯nkp �o: Ndi akanam emetie ye mme ufan fo �ese

fim edi ekem ok �ut ke f �im oro aka¯nwa

¯na mbufo ke nsio nsio

us �u¯n? Esit �ibe ntre. Idem mbon oro �ene

¯nerede �ekpere kiet

eken �esise ndus �uk¯nkp �o ke nsio nsio us �u

¯n. Ekeme ndidi ete

ye eka fo �ese¯nkp �o ke nsio nsio us �u

¯n. Ekeme ndidi mm �o

ke �ekere �eba¯na ok �uk emi ubon enyenede, edi �enyene nsio

nsio ekikere �eba¯na nte �ekpebiatde ok �uk oro; mm �o mbiba

�ekpema ubon �eka ndu �okodudu, edi �enyene nsio nsio ekike-re �eba

¯na se �ekpenamde ke ini ndu �okodudu; m

ˆıd �ighe mm �o

ekeme ndine¯nede nyom fi ebe

¯nwed, edi �enyene nsio nsio

ekikere �eba¯na nte �ekpes �inde ud �o

¯n �en �o fi es �in idem ekpep

¯nkp �o.

Se idude edi ke mme owo ndinyene nsio nsio ekike-re iw �or �oke ke mm �o idianake kiet. Ke ndus �uk idaha, owoiba oro �emade kiet eken �ekeme ndinyene nsio nsio ekikeremba

¯na

¯nkp �o. Kpa ye oro, isinemke-nem ndikop nte ete ye

eka fo �et �oh �ode. Nso ke akpanam`

mmˆe ekpet �i

¯n man a

¯nwam

fi ke ini mm �o �et �oh �ode?

Se Akpanamde

Kpono mm �o. Es �it ekeme ndis �op nyat fi edieke ete yeeka fo �esimade ndit �oh �o ut �ok. Idem

¯nkp �o,

¯nk �o mm �o �ekpe-

kam �en �im eti uw �ut¯nkp �o �en �o fi id �ighe afo ekpen �im �on �o mm �o.

Ndis �o¯n ete

`mm

ˆe eka fo eny �in edikam ananam mf �ina ete-

t �im okpon ke ubon mbufo. Akan oro, Jehovah Abasi �od �o-h �o fi okpono us �o ye uka, idem ke ini m

ˆımemke utom in �o fi

‘‘ Sia mfi �okde ke ete ye eka mi if �onke ima, nkoke mm �o �esinyene mf �ina ukem nte ami, oroesinwam mi mfi �ok se nkpanamde ke ini mm �o�et �oh �ode.

’’—Kathy

Nso ke¯nkpanam edieke ete ye eka mi �et �oh �ode? 201

Page 206: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndinam oro.—Exodus 20:12;Mme

¯Nke 30:17.

Nso ke akpanam ediekeete ye eka fo �et �oh �ode ke ntakfo? Yak id �oh �o ke kiet ke otumm �o edi kiet ke otu Mme Ntie-nse Jehovah edi enye eken id �i-ghe. Ut �ok ekeme ndisiaha kentak ido ukpono, ndien ana afo

ebiere ndidiana ye enye emi edide kiet ke otu Mme Ntie-nse Jehovah do ntuak ibuot nn �o Abasi. (Matthew 10:34-37) Oyoyom afo anam “emi ke if �ure if �ure ido ye ntot �u

¯n �o

ukpono.” Ndinam ntem ekeme ndinam ete`

mmˆe eka oro m

ˆı-

n �imke ke akpanik �o do akabade edi andin �im ke akpanik �o.—1 Peter 3:15.

Kuda un �o owo ndomokiet. Nso ke akpanam edieke ete`

mmˆe eka fo oyomde fi es �in idem ke se m

ˆıbeheke fi? K

ˆuda

un �o owo ndomokiet. Emekeme nditre ndis �in idem ke ut �okmm �o ke ndida mbufi �ok nt �i

¯n se ikade ntem: “Papa, Mama,

mmama mbufo mbiba. Edi mb �ok �ekˆudomo ndiny �ik mi nda

nn �o owo mbufo ndomokiet. Mbufo mbiba �enyene ndibieremf �ina emi ke idem mbufo.”

Neme nneme. Nam ete ye eka fo �efi �ok nte ut �ok mm �oesif �inade fi. Mek ini oro ekerede ke mm �o �eyema ndikopse et �i

¯nde, ny �u

¯n sian mm �o ukpono ukpono ada

¯na nte ut �ok

mm �o esinamde idem enyek fi.—Mme¯

Nke 15:23; Colossae4:6.

202

Edieke ete ye eka fo�esit �oh �ode ndien ndien�esiny �u

¯n �et �okde kiet eken

eny �o¯n ye is �o

¯n, d �oh �o mm �o

ukpono ukpono ete �eyomu

¯nwam.

ITEM�

Page 207: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Se Mˆukpunamke

Kudomo ndidi �on �o item nd �o. Sia edide eyen �ow �o¯n, udu-

kemeke ndibiere ut �ok ete ye eka fo. Yak id �oh �o ke afoedi kiet ke otu mme aka isa

¯n ke ekpri ubomof �um ndien

omokop nte awat ubomof �um ye udiana esie �et �oh �ode ke otuidemm �o. Edi akpanik �o ke es �it ekeme ndiyat fi. Edi nso ikpe-t �ibe edieke okpodomode nditeme mme awat ubomof �um oronte �ekpewatde ubomof �um

`mm

ˆe ndikam ndomo ndib �o mm �o

¯nwat?

Kpas �uk ntre, ndis �in idem ke mf �ina nd �o ete ye eka foke ndidomo nditeme mm �o se �ekpenamde edikam ababiat¯nkp �o. Bible �od �oh �o ete: “Owo iseri es �in ut �ok, edi mbon oro�ek �okde ibuot �enyene �oni �o

¯n.” (Mme

¯Nke 13:10) Anaedi ete

Eyen oro etemede ete yeeka esie nte �ekpebieredemf�ina mm �o etie nte akaisa

¯n

oro etemede mme awatubomof �um nte �ekpewatde

Page 208: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ye eka fo �ekeme ndibiere ut �ok mm �o ke ndik �ok ibuot �ot �okiet.—Mme

¯Nke 25:9.

Kus �in idem ke ut �ok mm �o. Edieke ut �ok owo iba �odi �ok-de, edidi �ok ada

¯na didie edieke �oy �oh �o owo ita es �inde uyo!

Inamke¯nkp �o

`mm

ˆe �od �o

¯n fi didie ndis �in uyo ke ut �ok oro, se

idude edi ke ete ye eka fo kp �ot �enyene ndibiere mf �ina mm �o,id �ighe afo. Mm �odo, ke mme �okp �okp �o

¯nkp �o ntem, domo

ndinam item Bible oro �od �oh �ode ‘ese mbubehe fo.’ (1 Thes-salonica 4:11) K

ˆus �in idem ke ut �ok mm �o.

Kumen owo kiet uk �ot �o ye enye eken. Ke ndit �im nt �i¯n,

ndus �uk uyen �esis �in ns �ok �en �o ete ye eka mm �o ndit �oh �o kendimen owo kiet

¯nk �ot �o ye enye eken. Ke ini eka m

ˆıny �imeke

mm �o �enam se �eyomde ndinam, mm �o �esidomo ndida¯nkari

nnam ete eny �ime. Ut �o¯nkari emi ekeme ndinam enyene esi-

s �it if �ure, edi nte ini akade, ekeme ndida mf �ina e¯nwen ndi ke

ubon.Kuyak edu mm �o anam fi anam se mukpanamke.

Uyen kiet emi ekerede Peter ama esida ndi �oi edinam osioete esie usiene. Enye �od �oh �o ete: “

¯Nkoyom abiak enye. Mma

nsine¯nede nyat es �it ye enye sia enye m

ˆıkanamke

¯nkp �o ye

Ke ini ete ye eka mi �et �on �ode ut �ok, se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Edieke ete mme eka mi �od �oh �ode nda ye im �o,se ndib �or �ode edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 209: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Mama, ami, ye ekpri eyeneka mi a¯nwan ke eti us �u

¯n.” Edi

ikeb �ighike, Peter ama �ot �o¯n �o ndid �ok se enye �ok �ot �ode. Nso

ke ikpep ito emi? Idi �ok edu fo edikam ananam mf �ina ubonmbufo etet �im okpon.—Galatia 6:7.

Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet se ok �utde ke ene¯nede

oyom anam ke otu mme¯nkp �o oro �et �i

¯nde ke ibuotik �o emi.

ı..............................................................................................

Ana i¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n nte ke ukemeke ndikpan ut �ok ke uf �ot

ete ye eka fo. Edi fi �ok ete ke Jehovah ekeme ndi¯nwam fi �oy �o

edit �imede es �it oro ut �ok mm �o anamde enyene.—Philippi 4:6, 7; 1 Peter 5:7.

Ne¯nede domo ndida mme ekikere oro �en �ode ke ibuotik �o

emi ns �in ke edinam. Nte ini akade, ete ye eka fo �ekeme ndi-ne

¯nede

¯nkere mba

¯na nte �ekpebierede mf �ina mm �o. Ndien,

akam ekeme ndidi mm �o �eyetre ut �ok mm �o.

=“ �Eyak ik �o mbufo enyene inem

kpukpru ini.”—Colossae 4:6.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Didie ke ekeme ndiy �o mme mf �inaoro �esidude ke ubon oro ete

`mm

ˆe eka kp �ot esede eny �in?

Nso ke¯nkpanam edieke ete ye eka mi �et �oh �ode? 205

˘ Ntak emi ndus �uk ete ye eka �esit �oh �ode?

˘ Ntak emi owo mˆıkp �odu �oh �oke fi ke mf �ina ete ye

eka fo?

˘ Nso ke ekeme ndikpep nto nte ete ye eka fo�esinamde

¯nkp �o?

AFO EKERE DIDIE?

Page 210: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke ete ye eka fo �edia¯narede, didie ke akpanam

¯nkp �o

ye eti ibuot okpos �ukedi emi okopde �okp �os �o¯n edit �imede es �it?

Kere ba¯na mme ekikere oro �en �ode mi:

˘ Kˆunyene ndap ndap ekikere. Akpa

¯nkp �o oro edid �ukde

fi ekikere ekeme ndidi ndidomo ndinam mm �o �efiak �ediana

kiet. Anne eti se iket �ibede ete: “Idem ke ete ye eka mi �ema

�ekedia¯nade, mm �o �ekesis �uk �edada nny �in �ew �or �o ndus �uk ini.

Ami ye adiahaeka mi ima isid �o¯n odu ite, ‘Nam in �o mm �o ufa

¯n.’

Edi etie nte ndinam ntre ikenyeneke uf �on. Mm �o ikadianake

aba tutu amama.”

Mme¯Nke 13:12 �od �oh �o ete: “Idoteny �in emi eb �ighide

ndidi anam es �it �od �o¯n �o.” Mbak ud

ˆukam uda akamba mf �uh �o

us �ok idemfo, ti ete ke id �ighe afo edibiere nte ete ye eka fo

�enamde¯nkp �o. Id �ighe afo akadian mm �o, ndien ene

¯nede etie

nte ke udˆukemeke ndinam mm �o �efiak �ediana kiet.—Mme

¯Nke 26:17.

˘ Kˆusua ete

`mm

ˆe eka fo. Ndiyat es �it nny �u

¯n nsua edide

ete`

mmˆe eka fo

`mm

ˆe mm �o mbiba ekeme ndin �o fi unan oro

edib �ighide ke anyan ini. Tom eti nte eketiede enye ke idem

ke ini enye ekedide isua 12, ete: “Mma nne¯nede nt �o

¯n �o ndi-

yat es �it ye ete mi. Nyomke ndid �oh �o ke ‘¯nkasasua’ enye edi

es �it ama ene¯nede ayat mi. I

¯nwa

¯nake mi ntak emi enye �okp �o-

d �oh �ode ke im �o ima ima nny �in, edi �ow �or �o �okp �o¯n nny �in.”

Ebe ye¯nwan ndidia

¯nade iw �or �oke ke kiet ke otu mm �o ene-

¯nede �of �on, ke ini enye eken ene

¯nerede �odi �ok. Se idude edi ke

ekeme ndidi ete ye eka fo isianke fi kpukpru¯nkp �o iba

¯na nd �o

mm �o`

mmˆe se inamde mm �o �edia

¯nade; ekeme ndidi mm �o ke

idemm �o ifi �okke. Ntre kˆuk �ut ndudue un �o owo ke ini m

ˆufi �okke

of �uri se iket �ibede. (Mme¯Nke 18:13) �Os �os �o

¯n nditre ndiyat

es �it, ndien es �it ekeme ndine¯nede ndi �ok fi ndus �uk ini. Edi ndi-

ka iso nyat es �it`

mmˆe ndiyom ndisio usiene ekeme ndibiat eti

edu fo. Oro anam Bible etemede ete: “Tre iyates �it ny �u¯n kp �o

¯n

if �utes �it.”—Psalm 37:8.

nso ke¯nkpanam edieke

ete ye eka mi �edia¯narede?

206¯nkparawa owo �eb �up

Page 211: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

˘ Fi �ok se akpanamde. Utu ke ndisasua ete`

mmˆe eka oro�ow �or �ode �okp �o

¯n ubon, ndus �uk uyen �esikam �ekpokpono ut �oete

`mm

ˆe eka oro. Ke uw �ut

¯nkp �o, odu uyen kiet emi ete esieekedide owo mm �in ekesiny �u

¯n amade iban. Ete esie ama esi-w �or �o �okp �o

¯n ubon mm �o ndien ndien, ekem osio

¯nwan esiend �o of �uri of �uri. Edi uyen emi eti ke enyene ndus �uk

¯nkp �o oroakanamde im �o ima ete im �o tutu ikpere ndikpono enye nteabasi!

Ut �o ndis �ime ima ye ukpono emi id �ighe obufa¯nkp �o.Ke id �ut kiet,

¯nkp �o nte ndit �ow �o

¯n us �ukkiet ke otu duop oro eteye eka �edia

¯narede nd �o, �ed �u

¯n ye eka, ndien �esikaka �ekeseete mm �o. Ntre, mme eka �esise �eba

¯na se ndit �o emi �eyomdeke usen ke usen— �ok �or �o ye edin �o nt �un �o. Ndien okpos �ukediemi ndus �uk ete �esin �ode ok �uk udia ndit �o,

¯nkp �o esiwak ndis �o

¯nye eka ndit �o ke �ema �ekedia

¯nade nd �o. Edi

¯nkp �o ekeme ndine-

¯nede mf �on ye ete ke ntak emi m

ˆıne

¯nekede inyene mbiomoaba. Nte ut �ip, ndika

¯nkese ete esiw �or �o ndika

¯nk �ob �o en �onny �u

¯n

¯nkop inem uwem. Ndid �u

¯n ye eka �ow �or �o ndidia

¯nade keinua unen ndia, nny �u

¯n

¯nkpeme mbet. Edi

¯nkp �o mf �uh �o ndit �i

¯nnte ke ndus �uk uyen �esikp �o

¯n ete

`mm

ˆeeka emi edide kiet ke otu Mme Ntie-nse Jehovah, �eked �u

¯n ye enye emim

ˆıd �ighe, emi enyenede

¯nkp �o edi-ny �u

¯n �on �ode mm �o if �ure ndinam se�emama.—Mme

¯Nke 19:4.

Edieke �od �o¯nde fi ndinam ut �oubiere oro, fi �ok se akpadade keakpan

¯nkp �o. Ti ete ke omoyom

ukpep ye nt �un �o. Id �uhe¯nkp �o

e¯nwen oro ete

`mm

ˆe eka fo edi-n �ode fi emi edif �onde nte

ukpep ye nt �un �o oro �eke-mede ndi

¯nwam fi odu

eti uwem.—Mme¯Nke 4:13.

Page 212: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EY �IGHE id �uhe nte ke ubon oro edima ete ye eka �esede eny �inesine

¯nede enem. Ete ye eka oro �edude kiet �eb �ok ndit �o �eke-

25

Ndi mmekeme ndikopinemes�it ke ubon oro ete`

mmˆe eka kp �ot esede eny�in?

“Ndit �o emi �ed �unde ye ete ye eka �ekeme ndinyeneubet idemm �o, �eny �un �ekeme ndidep mbufa �of �on. Edinsibabuana ubet ye ndit �oeka mi, nsiny �un nkemekendinyene ut �o �of �on emi nyomde. Mama �od �oh �o ke im �oinyeneke ok �uk ndidep ut �o �of �on oro nn �o mi. Kpukpruutom oro nsinamde ke uf �ok ke ini Mama akade utom�enam etie mi nte ndi eyenuf �ok—iyakke nkop inemuwem nte ndit �ow �on eken.”—Shalonda, eyen isua13.

208¯nkparawa owo �eb �up

Page 213: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

me ndin �o ndit �o mm �o ndaus �u¯n, ukpeme, ye u

¯nwam �ekan nte

ete`

mmˆe eka oro �ob �okde ubon ikp �o

¯n �okp �on �ode. Bible �od �oh �o

ke “owo iba �ef �on �ekan owo kiet, koro mm �o �ekeme ndidia-na kiet nnam utom edif �on edif �on.”—Ecclesiastes 4:9, Today’sEnglish Version.

Kpa ye oro, edieke ubon oro ete ye eka �edianade kiet �eseeny �in ekpedide unam, �ow �or �o enye ekpes �ine ke otu mme unamoro ekperede ndik �ure of �uri of �uri. Ke uw �ut

¯nkp �o, se ibede mba-

hade iba ke otu ndit �o oro �emanade ke United States �edid �u¯n ye

ete`

mmˆe ye eka mm �o kp �ot mbemiso �ey �oh �ode isua 18.

Edi b �ut esinam ndus �uk uyen oro �ed �u¯nde ye ete

`mm

ˆe ye

eka kp �ot aba¯na nte

¯nkp �o etiede ye mm �o. Mbon eken �esikere

ke mmim �o idikemeke ndiy �o mf �ina oro ut �o uwem oro anamdemmim �o isobo. Edieke �od �u

¯nde ye ete

`mm

ˆe ye eka fo kp �ot,

mme mf �ina ewe ke esisobo? Wet¯nkp �o oro esine

¯nerede af �ina fi

ke idak emi.

ı..................................................................................................

Ndi ik �o �ow �or �o ke ukemeke ndikop inem uwem ke emiete

`mm

ˆe eka fo m

ˆıtieneke ima

`mm

ˆe ise fi eny �in aba kpukpru

ini? Iw �or �oke ntre! Se idinamde okop inemes �it akam edi nteafo esede idemfo. Mme

¯Nke 15:15 �od �oh �o ete: “Kpukpru usen

owo uk �ut �ed �odi �ok; edi owo inemes �it adia us �or �o kpukpru ini.”Nte

¯nke emi ow �utde, id �ighe nte

¯nkp �o etiede ye owo esinam

owo okop inemes �it, edi edi edu oro owo enyenede. Nso keakpanam man esikop “inemes �it” okpos �ukedi emi enyenedente

¯nkp �o etiede ye afo?

Se Akpanamde ke Ini Es �it �Odi �okde FiAkpa, k

ˆuyak idi �ok ik �o oro mbon e

¯nwen �et �i

¯nde anam es �it

�odi �ok fi. Ke uw �ut¯nkp �o, ndus �uk mme andikpep �esit �i

¯n ata idi �ok

ik �o �esuene ndit �o uf �ok¯nwed emi �ed �u

¯nde ye ete

`mm

ˆe ye eka

kp �ot. Edieke uyen anamde se mˆıf �onke, ndus �uk mme andi-

kpep �esikere ke mf �ina uf �ok mm �o edi ntak. Edi b �up idemfo ete:‘Ndi mbon emi �et �i

¯nde ik �o emi �ene

¯nede �efi �ok mi ye mbonubon

nny �in? Mˆıd �ighe, ndi mm �o �et �i

¯n se mm �o �esikopde nte mbon

Ndikop inemes �it ke ubon oro ete`

mmˆe eka kp �ot esede eny �in 209

Page 214: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

e¯nwen �et �i

¯nde �eba

¯na mme ubon oro ete

`mm

ˆe eka kp �ot esede

eny �in?’

Fi �ok ete ke ik �o oro “eyenakpa” odu ediwak ini ke¯

NwedAbasi. Edi akananam owo it �i

¯nke ik �o is �uh �ode mm �o itie. Ke ndi-

t �im nt �i¯n, ke ekperede ndidi ke kpukpru itie

¯nwed emi, Jehovah

ow �ut ada¯na nte im �o imade ndit �o emi ete

`mm

ˆe eka kp �ot esede

eny �in.�Ke

¯nka

¯n eken, ndus �uk owo oro �ekerede ke ikam iyom ndi-

¯nwa

¯nwam fi �ekeme ndibabat ik �o nt �i

¯n ye afo. Ke uw �ut

¯nkp �o,

mm �o �ekeme ndime¯ne ndis �in ut �o ik �o nte “ete,” “nd �o,” “edidia

¯na-

de nd �o,”`

mmˆe “

¯nkpa” ke nneme mm �o, sia ekerede ke ut �o ik �o

emi ekeme ndiyat`

mmˆe ndisuene fi. Ndi ut �o edu emi esif �ina fi?

Edieke edide esif �ina, da mbufi �ok sian mm �o ke ik �o oro mm �o�eme

¯nede ndit �i

¯n do isif �inake im �o. Tony emi edide isua 14 ike-

t �imke idi �o¯n �o ata ete esie. Enye �od �oh �o ke ndus �uk owo �esime

¯ne

ndit �i¯n ndus �uk ik �o ye im �o. Edi Tony esibem iso et �i

¯n se mm �o m

ˆı-

maha ndit �i¯n oro. Enye �od �oh �o ete: “Nyom mm �o �efi �ok ke nte

¯nkp �o etiede ye ami inamke mi b �ut.”

Kˆutie Useme Idem

Idi �okke ndif �uh �o edieke edima ete ye eka fo �edia¯narede nd �o

`mm

ˆe kiet ke otu mm �o akpade. Kpa ye oro, ana okot idem

�od �o¯n nte ini akade sia ukemeke ndinya

¯na. Bible eteme ete:

“Kˆud �oh �o ete: ‘Nso inam eyo oko

�ok �of �onde akan eyo emi?’ ” (Ec-clesiastes 7:10) Sarah emi edideisua 13, emi ete ye eka esie �eke-dia

¯narede nd �o ke ini enye ekedi-

de isua 10, �on �o ekikere ete: “Kˆu-

tie useme uba¯na se iw �or �ode fi,

`mm

ˆe ndikere ke ndid �u

¯n ye ete

`mm

ˆe ye eka fo kp �ot edi ntak mf �i-

na fo,`

mmˆe ndikam

¯nkere ke ndi-

� Ke uw �ut¯nkp �o, se Deuteronomy 24:19-

21 ye Psalm 68:5.

210¯nkparawa owo �eb �up

Ndiny �ime ndibiom mbio-mo ke uf �ok ekemendinam fi �os �op �ot �o

¯n �o

ndinam¯nkp �o nte akwa

owo akan mme uyen oro�ed �u

¯nde ye ete ye eka,

emi mˆısiwakke ndinyene

mbiomo.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 215: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

t �o emi �ed �u¯nde ye ete ye eka isinyeneke mf �ina.” Eti item ke �en �o

emi. Ke ndit �im nt �i¯n, �os �os �o

¯n ndid �oh �o ke ndit �o oro �ed �u

¯nde ye

ete ye eka isinyeneke mf �ina.

Ntak emi mˆudaha ubon mbufo nte ubom oro mme awat-

ude¯n �ediande ub �ok �ewat? Im �ofi �ok ke ekpene

¯nede �of �on mme

awatude¯n �ekem ibat ke ubom oro. Ke ubon oro ete

`mm

ˆe eka

kp �ot esede eny �in, awatude¯n kiet id �uhe, ntre ana mbon eken

�ene¯nede �es �o

¯n ub �ok �ewat. Ndi emi �ow �or �o ke ubon oro iditiehe

nte ekpetiede? Baba! Edieke kpukpru owo do �es �o¯nde ub �ok

�ewat, ubom oro ayaka iso asa¯na tutu mm �o �es �im ebiet oro

mm �o �ekade.

Ndi ke Anam Udeme Fo?Didie ke akpadiana ye mbon eken ke ubon mbufo anam

udeme fo? Kere ba¯na

¯nkp �o ita oro �enemede mi:

Kpep ndifam ok �uk. Unana ok �uk edi akamba mf �ina ke

‘‘ T �on �o ete ye eka mi �ekedianade nd �o,ami ye eka mi imesinenede inemenneme; imenenede ikpere kiet eken.

’’—Melanie

Ubon oro ete`

mmˆe eka kp �ot esede

eny �in etie nte ubom oro awatude¯

nkiet m

ˆıd �uhe—ana mbon eken �ediana

kiet �es �o¯

n ub �ok �ewat man �ekemendis �im ebiet oro mm �o �ekade

Page 216: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ata ediwak ubon oro ete`

mmˆe

eka kp �ot esede eny �in. Nso keakpanam man a

¯nwam? Tony

oro ikebemde iso it �i¯n iba

¯na, �od �o-

h �o ete: “Ndit �o uf �ok¯nwed nny �in

�esiyom mme ete ye eka mm �o�edep mbufa ikpaukot ye �of �o

¯n

eyomb �in �en �o mmim �o. Mm �o isi-maha ndika uf �ok

¯nwed tutu �edep

�en �o mm �o. Nnyeneke mbufa�of �o

¯n eyomb �in, edi mme �of �o

¯n

oro nnyenede �esana �eny �u¯n �eye,

ndien mmet �im mm �o¯nkama.

Eka mi ke anam of �uri ukemeesie; nyomke ndidian mbiomoe

¯nwen nn �o enye.” Edieke es �in-

de ukeme, emekeme ndikpebe apostle Paul emi �ok �od �oh �odeete: “Mmekpep ndiy �uh �o ye se nnyenede . . . , man ke ebietekededi, ye ini ekededi, ny �uh �o ye se nnyenede.”—Philippi 4:11, 12, TEV.

Us �u¯n e

¯nwen oro afo ekemede ndifam ok �uk edi nditre ndi-

baha¯nkp �o. (John 6:12) Uyen kiet emi ekerede Rodney �od �o-

h �o ete: “Mmesidomo ndikpeme man¯nk

ˆubom

¯nkp �o

¯nk

ˆuny �u

¯n

nyak¯nkp �o osop ke uf �ok nny �in, sia esikpa ekese ok �uk ndidi �o

¯n

`mm

ˆe ndifiak ndep

¯nkp �o oro. Mmesin �ime ika

¯n ilektrik ke ini

owo mˆıyomke aba u

¯nwana esie, nny �u

¯n mfahade se ededi oro

owo mˆıyomke aba ke ika

¯n ilektrik mfep. Emi esinam ok �uk ika

¯n

oro ikpede os �uh �ode.”

Tiene s �in unwam. Ediwak ete`

mmˆe eka oro �eb �okde ndi-

t �o ikp �o¯n isimaha ndin �im ibet ke uf �ok mm �o

`mm

ˆe ndid �o

¯n ndi-

t �o mm �o utom. Ntak-a? Ndus �uk mm �o �esikere ke sia nsa¯na

nd �o mmim �o mˆıd �uhe, ke �okp �of �on inam uwem efere ndit �o mmi-

m �o ke itie oro enye okpodude. Mm �o �ekeme ndikere, ‘Nyomndit �o mi �etiene �ekop inem uwem.’

Es �it ekeme ndinem fi ke emi ete`

mmˆe eka fo edekde-dek

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 4 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 4 KE EBOHO 1212

¯nkparawa owo �eb �up

Edieke ekerede ke utomoro �en �ode fi awak akaha,da mbufi �ok d �oh �o ete

`mm

ˆe

eka fo anam se itienedeemi:

˘ Ewewet kpukpru utomoro anade owo kiet kiet keubon anam adian ke ebietoro �edik �utde.

˘ Afiak edeme utom �on �ombon oro �edikemedendinam utom oro ke ubon,edieke oyomde �enam ntre.

ITEM�

Page 217: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mbufo akama. Edi emi edikam ananam mbiomo esie ododo-bi utu ke ndifefere. Utu ke ndidara mba

¯na emi, ntak m

ˆutie-

neke us �in u¯nwam? Kere ba

¯na se Tony ekeny �imede ndi-

nam. Enye �od �oh �o ete: “Eka mi anam utom ke uf �okib �ok, ndienana �ekw �oh �ode �of �o

¯n esie. Ntre mmesikw �oh �ode nn �o enye.”

Ndi id �ighe utom a¯nwan edi oro? Tony �ob �or �o ete: “Ndus �uk

owo �ekere ntre, edi nsikw �oh �ode sia mm �ofi �ok ke emi esi¯nwam

enye.”W �ut es �itek �om. Ke adianade ye ndi

¯nwam ke utomuf �ok,

emekeme ndis �in ud �o¯n nn �o ete

`mm

ˆe eka fo ke ndisitoro enye

ke mme¯nkp �o oro enye anamde. Eka kiet emi �ob �okde ndi-

t �o ikp �o¯n �od �oh �o ete: “Ke ini nny �o

¯nde utom ndi, idem ony �u

¯n

ememde mi`

mmˆe ke ini es �it m

ˆınemke mi, adiaha mi esi

¯nwam

=“ �Ek

ˆuse �eba

¯na mbubehe mbufo kp �ot,

edi �ese �eba¯na mbubehe mbon e

¯nwen¯

nko.”—Philippi 2:4.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Ke ini es �it et �imerede mi, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke etiede nte mme owo �ebabat ik �o �et �in ye ami,se ndid �oh �ode mm �o edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 218: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mi etem udia ony �u¯n ata

¯n edidori ke okpokoro.” Enye adian do

ete: “Akpan mi esiw �or �o edifat mi.” Idem esitie enye didie keini ndit �o esie ekerede �eba

¯na enye ke ut �o us �u

¯n emi? Enye �od �o-

h �o ete: “Mmesifiak¯nkop idem inem.”

Ke ud �im oro �ed �uride mi, wet kiet ke otu¯nkp �o ita oro �esiak-

de ke ibuotik �o emi, oro afo ene¯nerede oyom ndinam. ı .........

..................................................................................................

Ndid �u¯n ye ete

`mm

ˆe ye eka fo kp �ot ekeme ndinam fi esi-

tua owo mb �om, anam¯nkp �o �on �o mbon e

¯nwen, ony �u

¯n anam

edi se mbon e¯nwen �ekemede ndiberi edem. Ke adianade do,

Jesus �ok �od �oh �o ete: “Inemes �it odu ke ndin �on �o akan ke ndib �o-b �o.” (Utom 20:35) Emekeme ndine

¯nede

¯nkop inemes �it edieke

a¯nwamde ete

`mm

ˆe eka fo oro �ob �okde mbufo ikp �o

¯n.

Im �ofi �ok ke it �o¯n ete

`mm

ˆe eka fo oro m

ˆıd �uhe do ye mbufo

eyesid �o¯n fi ke ini ke ini. Edi emekeme ndikpep ndinam of �uri

se ekekeme man okop inemes �it. Se eyena¯nwan emi ekere-

de Nia akanamde edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Ke ete mi amaakakpa, owo ama et �i

¯n ik �o oro mmendifreke tutu amama ye

ami ete ke ‘id �ighe nte¯nkp �o etiede ye owo esinam owo okop

inemes �it, edi ke edi nte owo odude uwem.’ Oro ama anammfi �ok ke inaha nyak nte

¯nkp �o etiede ye ami akpan mi ndi-

kop inemes �it.” Afo emekeme ndinyene ukem ekikere emi. Tike id �ighe nte

¯nkp �o etiede ye afo anam fi okop

`mm

ˆe ok

ˆukop

inemes �it, edi edi nte afo adade se it �ibede in �o fi—ye nte odudeuwem.

214¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi ndus �uk owo mˆısimaha ndit �o emi ete

`mm

ˆe

eka kp �ot esede eny �in?

˘ Nso ikeme ndinam ete`

mmˆe eka fo eme

¯ne ndid �o

¯n fi

utom ke uf �ok?

˘ Didie ke okpow �ut es �itek �om ke se ete`

mmˆe eka fo

anamde �on �o fi?

AFO EKERE DIDIE?

Page 219: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Wet nkp �o oro af �inade fi akan ke uf �ok mbufo, ny �un t �in ntakoro enye enenerede af �ina fi.

Ke ama okokot ikpehe emi ok �ure, nso ke aduak ndinammbana mf �ina oro ewetde do?

se nwetde nn �im6ETEYEEKAFO

ı

215

Page 220: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke es �inde idi �o¯n �o ke ekededi ke otu

¯nkp �o oro �et �i

¯nde ke eny �o

¯n emi, k

ˆukere ke

okwo ok �ure! Ibuot 26 es �im 29 �eye¯nwam

fi �ofi �ok se ekemede ndinam man ese aba-¯na nte esitiede fi idem, utu ke ndiyak enyeakan fi ub �ok.

7NTEETIEDEFI KE IDEM

Ewe ke otu mme nkp �o oro �et �inde keidak emi ow �ut nte esitiede fi ke idem?

ı O Esis �on mi ndim �um idem nkama keini es �it ayatde mi.

Nkere ke nw �or �oke nkp �o ndomokiet—nkemeke ndinam nkp �o ndomokiet �of �on.

O Nsif �of �uh �o kpukpru ini. Akananam nkopkeinem uwem.

Nkemeke ndisio ekikere nkp �on owoisio uduot.

O Esid �on mi ndus �uk ini ndinam idan yeekemm �o erenowo mme nwan nte ami.

216

Page 221: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 222: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

26

Didie ke¯nkeme ndim �um

idem¯nkama?

Page 223: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

AFO ekere didie—ndi ika¯n �of �on

`mm

ˆe if �onke? Emekeme ndi-

d �oh �o ke ib �or �o mb �ume emi etiene idaha oro owo odude. Keokoneyo emi tuep odude, �ekeme ndibara ika

¯n

¯nwebe. Oro

�of �on. Edi edieke owo mˆıkpemeke, ika

¯n oro ekeme ndib �ubede

nta of �uri uf �ok. Enye oro if �onke.

Ukem oro ke edi ye iyates �it ye mf �uh �o. �Oy �ob �o uf �on ediekem

ˆuyakke mm �o �ekan fi ub �ok, ndien emi ayanam enyene nti

ufan. Edieke mˆukemeke ndim �um idem

¯nkama, emekeme ndi-

biat¯nkp �o nn �o idemfo ye mbon e

¯nwen.

Nte uyen, es �it ekeme ndine¯nede nyat fi m

ˆıd �ighe emekeme

ndikop �okp �os �o¯n mf �uh �o ndus �uk ini. Didie ke ekeme ndim �um

idem¯nkama mbak mme

¯nkp �o emi �edikan fi ub �ok? �Eyak ineme

mm �o kiet kiet.

Nte Akpakarade Iyates �itImemke utom ndim �um idem

¯nkama ke ini owo anamde

¯nkp �o ye afo ke idi �ok us �u

¯n. Ndus �uk owo isikemeke ndim �um

idem¯nkama ke ut �o idaha oro. Bible et �i

¯n aba

¯na owo oro

“ �os �opde iyates �it” ye owo “if �utes �it.” (Mme¯

Nke 22:24; 29:22)Emi id �ighe

¯nkp �o mbubru. �Okp �os �o

¯n iyates �it ekeme ndinam

anam¯nkp �o emi edituade

¯nkp �ofi �ok. Ntre, didie ke ekeme

ndim �um idem¯nkama ke ini �enamde

¯nkp �o ye afo ke idi �ok

us �u¯n?

Akpa ka¯na, ne

¯nede kere se iket �ibede, ny �u

¯n se

`mm

ˆe

emekeme ndibiere mf �ina emi ke es �it fo.� (Psalm 4:4) Tiete ke ndida ‘idi �ok nsio owo usie-ne idi �ok’ edikam ababiat

¯nkp �o.

(1 Thessalonica 5:15) Ke amaeketie ekere ony �u

¯n �ob �o

¯n akam

aba¯na mf �ina oro, emekeme ndi-

k �ut ke �of �on efre aba¯na ony �u

¯n

� Edieke edide �ema �efiomo fi, mb �ok seekikere oro �en �ode ke Ibuot 14 ke

¯nwed emi

�eba¯na se akpanamde. Edi edieke ufan fo

anamde se iyatde fi, se �enemede ke Ibuot 10ekeme ndi

¯nwam fi �ofi �ok se akpanamde.

Didie ke¯nkeme ndim �um idem

¯nkama? 219

Edieke mˆudu �okke

odudu mˆuny �u

¯n udiaha

nti udia, udˆukemeke

ndim �um idem¯nkama

ke ini es �it ayatde fi`

mmˆe ke ini of �uh �ode.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 224: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�okp �o¯n iyates �it. Ama

anam oro, iyates �it idi-kanke fi ub �ok.—Psalm

37:8.Edi, nso ke akpanam

edieke¯nkp �o oro os �uk ayat-

de fi? Bible �od �oh �o ke odu“ini eke �edopde uyo ye inieke �et �i

¯nde ik �o.” (Ecclesias-

tes 3:7) Ndi emekeme ndika¯nkosobo ye owo oro akanam-

de es �it ayat fi? Edieke mˆıdif �onke

ndika, emekeme ndit �i¯n se it �ibede nn �o

ete ye eka fo`

mmˆe akwa owo oro afo amade man a

¯nwam fi.

Edieke owo okoide-koi af �ina fi, domo ndine¯nede mf �on ido ye

enye. Chart oro odude ke page 221 ekeme ndi¯nwam fi ekere

¯nkp �o e

¯nwen oro akpanamde ke ini owo anamde se iyatde fi

utu ke ndinam¯nkp �o ke ib �umede.

Ne¯nede b �o

¯n akam be

¯ne Jehovah a

¯nwam fi etre ndika iso

nyat es �it ye owo emi anamde es �it ayat fi. Ti ete: Okpos �ukediemi m

ˆukemeke ndikp �uh �ode se it �ibede, emekeme ndikp �uh �ode

nte anamde¯nkp �o aba

¯na se it �ibede. Edieke ayakde iyates �it

akan fi ub �ok, edibiet iyak emi uwam om �umde, emi mˆıkemeke

ndib �oh �o. �Ow �or �o amayak owo e¯nwen akara ekikere ye es �it fo.

Ndi ikpakam if �onke fi akara ekikere ye es �it fo?—Rome 12:19.

Nte �Okp �oy �ode Mf �uh �oLaura emi edide isua 16 �od �oh �o ete: “Ke usen ifa

¯n emi,

ns �uk ntie mf �uh �o mf �uh �o, mmesiny �u¯n ndu �oh �o idem mi ediwak

Owo iyates �it ebiet iyak emiuwam om �umde—owo e

¯nwen

akara mm �o mbiba

220¯nkparawa owo �eb �up

Page 225: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

m�um

idem

kam

a

seit�ibede

ib�um

ede

edin

am

nnennen

edin

amWet

¯ nkp

�oy�oh

�ochart

em

i

Eyen

uf�ok

nwed

nny�in

asak

mi

Nyo

s�un

ieny

eN

dib

�or�ok

een

yeik

�o;ny

ow�ut

enye

keed

inam

esie

ibia

kke

mi

Eyen

eka

mie

men

ikpau

kotm

ies�in

e,ib

enek

em

i

Nye

men

nkp

�oes

ieke

usie

neı

.................................................

....................................................

Ete

yeek

am

i�ete

kem

mim

�oid

iyak

kem

inn

amse

mbo

nen

wen

�enam

de

................................................

................................................

....................................................

....................................................

.......................................

.......................................

................................................

................................................

....................................................

....................................................

.......................................

.......................................

................................................

................................................

....................................................

....................................................

Didie ke¯nkeme ndim �um idem

¯nkama? 221

Page 226: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ini. Uwem odorode mi. Nsitatua tutu idap emen mi.” Ukemnte Laura, mf �ighe uwem esikan ediwak uyen ub �ok. Ndi esi-tie fi ntre

¯nko ke idem? Mme

¯nkp �o oro ete ye eka fo �eyom-

de anam; se mme ufan ye mme andikpep �eyomde �etofi; mme ukp �uh �ode oro ok �utde ke idemfo nte os �uk okpon-de akabade akwa owo;

`mm

ˆe ndikere ke uw �or �oke

¯nkp �o ke

ntak ndudue ifa¯n oro anamde—kpukpru emi �ekeme ndinam

of �uh �o.Ndus �uk uyen �esikam �en �o idemm �o unan man �es �uh �ode edi-

t �imede es �it oro mm �o �ekopde.� Edieke or �uk¯nkp �o emi �ew �or �ode

fi, domo ndit �im mfi �ok ntak. Ke uw �ut¯nkp �o, ndus �uk owo �esike-

re ke ndin �o idem unan oyos �uh �ode mf �ighe oro mmim �o ikopde.Ndi odu

¯nkp �o—yak id �oh �o ke ubon mbufo

`mm

ˆe oro aba

¯nade

mme ufan fo—emi anamde of �uh �o?Kiet ke otu mf �on

¯nkan

¯nkp �o oro akpanamde ke ini es �it

et �imerede fi edi ndinyene nneme ye ete`

mmˆe eka fo

`mm

ˆe

akwa owo e¯nwen ke esop Christian emi ekemede nditie nte

eyeneka “emi amanade �on �o ini nnaneny �in.” (Mme¯

Nke 17:17)Liliana emi edide isua 16 ama emen mf �ina esie eket �i

¯n �on �o

ikp �o ndit �oete iban ke esop. Enye �od �oh �o ete: “Mm �o �es �o¯n �o

mi ndien item mm �o ony �u¯n �of �on ye ami. Mm �o �edidi mme

ufan mi.”� Dana emi edide isua 15 �od �oh �o ke ama ene¯nede

enem im �o ke idem ke ini ikes �inde idem inam utom ukw �o-r �oik �o. Enye �od �oh �o ete: “Ata eti¯nkp �o ke

¯nkanam oro. Ke ndit �im

nt �i¯n, akanam

¯nkp �o inemke mi

es �it ntre!”Ke akande kpukpru, edieke

es �it ayatde fi`

mmˆe okopde mf �u-

� Ndus �uk owo �esikokoi �ekpi, �ef �op, �efi �on,m

ˆıd �ighe �ewai idem �en �o unan.� Edieke m

ˆukemeke ndinyene nneme ye

owo oro iso ye iso, domo ndiwet leta nn �oenye

`mm

ˆe ndit �i

¯n ik �o ye enye ke fon. Owo

ndit �i¯n mf �ina esie nn �o owo emi enye �obu �ot-

de idem esiwak ndidi akpa¯nkp �o oro eke-

mede ndi¯nwam enye etre ndif �uh �o.

222¯nkparawa owo �eb �up

Kpukpru usen, sian ete`

mmˆe eka fo eti

¯nkp �o kiet

emi eket �ibede �on �o fi— �okp �ok �om edi ekpri

¯nkp �o.

Ndien edieke akambamf �ina es �imde fi, idis �o

¯nke

ndisian mm �o. Mm �o�eyeny �u

¯n �ene

¯nede �ema

ndikpa¯n ut �o

¯n nn �o fi.

ITEM�

Page 227: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

h �o, kˆutre ndib �o

¯n akam. David, andiwet psalm, emi okosobode

ediwak afanik �o¯n, ekewet ete: “Top mbiomo fo n �o Jehovah,

ndien enye �oy �os �o¯n �o fi idem.” (Psalm 55:22) Jehovah �ofi �ok

ufen oro afo �ob �ode. Akan oro, ‘enye ekere aba¯na fi.’ (1 Peter

5:7) Edieke es �it obiomde fi, ti ete ke ‘Abasi okpon akan es �it foony �u

¯n �ofi �ok kpukpru

¯nkp �o.’ (1 John 3:20) Enye akam �ofi �ok

ntak emi afo of �uh �ode akan nte afo �ofi �okde, ony �u¯n ekeme ndi-

kan¯nkp �o oro anamde fi of �uh �o do.Edieke os �uk akade iso okop mf �uh �o, anaedi emenye-

ne ud �o¯n �o oro esinamde owo of �uh �o.� Edieke enyenede

or �uk ud �o¯n �o emi, �okp �of �on aka uf �okib �ok ekese idem. Nditre

� Edieke oyomde ndifi �ok¯nkp �o e

¯nwen mba

¯na �okp �os �o

¯n mf �uh �o, se ibuot 13 ke

Eboho 1.

‘‘ Se ikenenerede inem mi ekedi ndifi �ok keodu owo emi enenerede ama mi, eminkemede ndit �in mf �ina mi nn �o ke inimf �uh �o.

’’—Jennifer

¯Nkp �o oro esif �inade mi akan edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Man nse mbana mf �ina emi, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 228: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndika¯nkese idem ke uf �okib �ok etie nte owo ndimenede uyo

radio ke moto oro engine abiarade man �ekˆukop uyom

engine oro. Ekpene¯nede �of �on �edi �o

¯n engine moto oro. Uf �on

id �uhe ndikop b �ut mba¯na se it �ibede in �o fi. �Esis �ob �o ediwak

uyen oro �enyenede mf �ina ibuot ye or �uk mf �ina ntre ke uf �ok-ib �ok.

Ti ete ke iyates �it ye mf �uh �o fo etie nte ika¯n. �Oy �ob �o uf �on

edieke mˆuyakke iyates �it ye mf �uh �o �ekan fi ub �ok; edi edieke

mˆukpemeke, mm �o �ekeme ndida mf �ina ns �ok fi. Nam of �uri se

ekekeme ndim �um idem¯nkama. Edi akpanik �o ke eyet �i

¯n m

ˆıd �i-

ghe anam¯nkp �o emi edituade

¯nkp �ofi �ok ke ukperedem. Edi

nyene ime. Nte ini akade, eyekeme ndikara es �it fo mbak iyat-es �it

`mm

ˆe mf �uh �o edimen fi emen.

=“ �Ek

ˆuyak idi �ok akan mbufo, edi

�eka iso �eda nti edinam �ekan idi �okub �ok.”—Rome 12:21.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi emesikere ke akpana kpukpruse anamde �ef �of �on? Ke edide ntre, nso ke akpanam mbakemi edif �ina fi?

224¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi Abasi mˆımaha ib �umede ib �umede

iyates �it?

˘ Didie ke �okp �os �o¯n iyates �it ekeme ndin �om �o fi?

˘ Nso ye nso ke akpanam ke ini mf �uh �o?

AFO EKERE DIDIE?

Page 229: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EDIEKE ib �or �o fo edide ih ke ekededi ke otu mme mb �umeemi, �ow �or �o emesikere ke akpana kpukpru se anamde

`mm

ˆe

se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on.

Edi afoemekemendib �upete: ‘Nsoidi �ok ke owo ndiyom kpukpru seenye anamde �ef �of �on?’ Inyenekese idi �okde do. Bible akam ototoroowo emi “enyenede us �o ke utomesie.” (Mme

¯Nke 22:29) Edi owo

emi ekerede ke akpana kpukpruse inamde

`mm

ˆe se mbon e

¯nwen

�enamde �ef �of �on aka anyan akaha.Ke uw �ut

¯nkp �o, Jason emi

27

Ntak emi nsikeredeke akpana kpukpruse nnamde �ef �of �on?

Ndi es �it esiyat fi keini mubehe udomo ukan

kpukpru owo?

ıO IhO Ihih

Ke ini �esuade nkp �o �en �o fi,ndi emesikere ke uw �or �oke

aba nkp �o ndomokiet?O IhO Ihih

Ndi esis �on fi ndinam ufanye owo ke ntak emi ekeredeke id �uhe owo emi edikeme-

de ndidu uwem nte oyomde?O IhO Ihih

Ntak emi nsikerede ke akpana kpukpru se nnamde �ef �of �on? 225

Jehovah �of �on ama, edike ini enye anamde

¯nkp �o

ye mme anana mf �onmmaowo, enye isikereke keakpana kpukpru se mm �o�enamde �ef �on �ema. Enyeenyene eti ibuot iny �u

¯n

iyomke nny �in inam seikande ukeme nny �in.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 230: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Kere ba¯na utom emi

esime¯nede ndinam ke

ntak emi ekerede keudukemeke ndinam enye�of �on. Ekem n �im usen emiedinamde enye.

ITEM�

edide isua 19 �od �oh �o ete: “Ke akpatre isua oro¯nkodude ke uf �ok-

¯nwed, eketie mi ke idem nte ke edieke mmembehe udomo

¯nkan

kpukpru owo, �ow �or �o nd �ighe eti eyen uf �ok¯nwed. Mma nsibre

piano¯nko, ndien

¯nkesikere ke akpana mbre nte

`at

´a ebre piano.”

Owo ndikere ke akpana kpukpru se inamde �ef �of �on ekemendikpan enye ndituak ibuot nn �o Jehovah. Kere se ikemede ndi-t �ibe nn �o uyen emi �ed �oh �ode mme uyen eken �ekpebe. Sia of �urieny �in owo �ew �uh �ode enye ke idem, enye ekeme ndikere ke im �oitie nteowooroasa

¯nade keur �uk, kpukprueny �inowo �esente idi-

namde¯nkp �o. Edi akpanik �o ke mme Christian,

¯nkpri ye ikp �o, �esi-

b �o uf �on �etonti uw �ut¯nkp �o ke esop.Nteededi, edieke uyenoyom-

de kpukpru se enye anamde �ef �of �on kpukpru ini, oro idiyakkeenye aka iso okop inem ndinam

¯nkp �o Abasi. Edieke oro et �ibede,

oyom �e¯nwam uyen oro. Edi ekeme ndidi enye idid �oh �oke �e

¯nwam

im �o ke ntak emi ekerede ke mbon oro �ekesikponode-kpono im �oidikponoke im �o aba. Enye akam ekeme nditre ndinam

¯nkp �o

Abasi of �uri of �uri, �od �oh �ode ete: ‘Edieke mme¯nkemeke ndinam

kpukpru¯nkp �o oro akpanade nnam, uf �on edis �in ukeme?’

Kˆukere ke Akpana Se �Enamde �Ef �of �on Kpukpru Ini

Mbon oro �esikerede ke akpana kpukpru se mmim �o`

mmˆe

se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on

�esidue �ekere ke ikpanaha �enamndudue ndomokiet. Edi ut �o eki-kere oro �odi �ok etieti. Bible et �i

¯n

i¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ete: “Kpukpru owo

�enam idi �ok¯nkp �o �eny �u

¯n �etaba

ub �o¯n Abasi.” (Rome 3:23) Mm �o-

do, owo nny �in ndomokiet ikeme-ke ndif �on mma. Ke ndit �im nt �i

¯n,

‘‘ Ndinam of �uri ukeme fo ye ndikere keakpana kpukpru se anamde �ef �on �ema�edi nsio nsio nkp �o iba—kiet �of �on, enyeeken if �onke.

’’—Megan

226¯nkparawa owo �eb �up

Page 231: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Apostle Paul �odi �on �o nte etiede enye ke idem. Enye et �i¯n

akpanik �o ke ini �od �oh �ode ete: “Ke ini nyomde ndinam seinende, se idi �okde odu ye ami.” Paul oyom ndinam se inen-de. Enye ewet ete: “Mmene

¯nede ndara ibet Abasi ke �ow �o

¯n-

es �it mi.” Nso idi mf �ina ndien? Paul �od �oh �o ete: “¯

Nk �ut ibetefen . . . nte a

¯nwanade ye ibet oro odude mi ke es �it ony �u

¯n

adade mi nte mbuotek �on �on �o ibet idi �ok¯nkp �o emi odude ke

ndido idem mi.” Mmeme emi inemke-nem Paul. Ntre, enyeeseme ete: “Owo nditaha nte ami!”—Rome 7:21-24.

Ndi mme mmeme fo �esinam fi ekere ke edi owo ndita-ha? Ke edide ntre, ti ke ama esitie Paul ntre ke idem ndu-s �uk ini. Edi Paul ama �ofi �ok

¯nko ke Christ akakpa �on �o ut �o

owo nte im �o, ntak edi oro enye �ok �od �oh �ode ete: “Mm �ok �omAbasi ke Jesus Christ �Ob �o

¯n nny �in!” (Rome 7:25) Paul

akada uwa ufak Christ nte �en �o oro Abasi �on �ode im �o. Enyeekewet ete: ‘Eyen Abasi akamama mi ony �u

¯n ayak idemesie

�on �o kaba¯na mi.’ (Galatia 2:20) Ke ini mmeme fo anamde

idem emem fi, kere bana uwa ufak Christ. Edieke idemememde fi ke ntak mmeme fo, k

ˆudedei ufre ke

Christ akakpa �on �o mme anamidi �ok, id �ighe mmemf �onmma owo.

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Paul

Page 232: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ndi emesis �in ndinam ufan ye mme owo¯nkuk �ure sia mm �o

mˆıd �uhe uwem nte afo oyomde? M

ˆıd �ighe, ndi nti owo �esifehe

ndinam ufan ye afo sia etiede nte mm �o idikemeke ndidu uwemnte afo oyomde? Bible eteme ete: “K

ˆuda idem ke edinen owo

ukaha, kˆuny �u

¯n uw �ut idemfo ke owo �oni �o

¯n ukaha. Ntak emi

akpadade nsobo �os �ok idemfo?” (Ecclesiastes 7:16) Us �u¯n kiet

emi owo oro oyomde kpukpru se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on

ekemede ndida nsobo ns �ok idemesie edi ndinam mbon oro�ekpedide mme ufan esie �es �on

`mm

ˆe �edia

¯nade �ekp �o

¯n enye.

Eyena¯nwan kiet emi ekerede Amber �od �oh �o ete: “Id �uhe owo oro

amade ndinam ufan ye owo emi edinamde enye ekere ke im �oiw �or �oke

¯nkp �o, ndien mmok �ut nte ata

¯nkpri

¯nkp �o �enamde mbon

emi �eyomde kpukpru se mbon e¯nwen �enamde �ef �of �on �etaba nti

ufan mm �o.”

ndisiyom se mbon e¯nwen �enamde

�ef �of �on mbemiso anamde ufan ye mm �o

afo ndikere ke imekeme ndinam kpukpru¯nkp �o nnana ndu-

due etie nte ndikere ke emekeme ndifr �o nd �ok eny �o¯n mfe. Idem

�okp �ok �om emene¯nede en �im ke emekeme ndinam emi, uduke-

meke ndife!

Nso ke akpanam mbak udukere ke akpana se �enamde �ef �o-f �on kpukpru ini? Domo ndinam mme

¯nkp �o emi:

Fiak d �un �ode se adade nte edik �ut unen. Ndi emesitie akpaekikere aba

¯na nte kpukpru se anamde �ekpef �onde �ema? Bi-

ble �od �oh �o ke ut �o ekikere oro etie nte “edifehe mb �ine of �um.”(Ecclesiastes 4:4) Se idude edi ke iwakke mbon oro �esikeme-de ndinam se �edade nte “mf �on

¯nkan.” Ndien idem ke ini owo

�od �oh �ode ke utom im �o �of �on akan, isib �ighike owo e¯nwen emi

utomesie akam �of �onde akan oroesiw �or �o edi. Ndik �ut unen �ow �o-r �o ndinam of �uri ukeme fo—id �ighe ndinam

¯nkan owo e

¯nwen.

—Galatia 6:4.

Di �on �o ukeme fo. Se afo ekerede ke imekeme ndinam ikpa-naha okpon

`mm

ˆe os �uh �ode akan ukeme fo. Ndikere ke id �uhe

228¯nkparawa owo �eb �up

Page 233: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkp �o emi m

ˆukemeke ndinam ow �ut

ke udi �o¯n �oke ukeme fo,

`mm

ˆe ke edi owo

¯nk �utidem.

Apostle Paul ama �on �o eti item ete: “Nt �i¯n nn �o kpukpru owo do

ke otu mbufo nte owo okˆukere aba

¯na idemesie akan nte enye

ekpekerede.” (Rome 12:3) Ntre, di �o¯n �o ukeme fo. D �u

¯n �ode mme

¯nkp �o oro ekerede ke imekeme ndinam. Domo ndinam of �uriukeme fo, edi k

ˆukere ke akpana kpukpru se anamde �ef �of �on.

Tuak inua imam! Domo ndinam ndus �uk¯nkp �o oro m

ˆusuke-

meke ndinam �of �on, ut �o nte ndibre ndido ikw �o. Edi akpanik �o ke

Uf �on id �uhe ndikereke akpana kpukpru

se anamde �ef �of �on siaoro ekpetie ntendidomo ndife

Ke ini nt �on �ode ndik �ut ndudue nn �o idem mi nkaha,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Ke ini nt �on �ode ndik �ut ndudue nn �o mbon enwen nkaha,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 234: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

˘ Ndi emesiduak ndinam mme¯nkp �o emi �ekponide

�ekan fi? Edide edide ntre, mme¯nkp �o ewe?

˘ Mme itie¯nwed Bible ewe �et �i

¯n i

¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n

ke Jehovah Abasi ikereke ke akpana mmeasa

¯nautom im �o �ef �on �ema?

˘ Ntak emi mme owo mˆıdimaha ndidian idem ye

afo edieke esikerede ke akpana kpukpru se mbone

¯nwen �enamde �ef �of �on?

˘ Ke ini iso, nso ke edinam ke ini anamde ndudue?

AFO EKERE DIDIE?

ayanamekesendudue.Edi dammendudueoroke isio isio us �u¯n.

Bible �od �oh �o ke “ini eke �esakde imam” odu. (Ecclesiastes 3:4)Ntredomondisituak inua imamke ini anamde ndudue.Oroaya-nam ok �ut ke ndinam ndudue edi kpa ukpep. Edi akpanik �o keidimemke fi ndiny �ime ke imanam ndudue. Edi k

ˆuyak mme ndu-

due oro �enam idem emem fi`

mmˆe ndinam ekere se m

ˆukpuke-

reke.

Ti kpukpru ini ete ke Jehovah id �oh �oke ke akpana kpukpruse nny �in inamde �ef �on �ema; enye akamoyomnny �in inam akpan-ik �o in �o im �o. (1 Corinth 4:2) Edieke odomode ndinam akpanik �o,emekemendinemes �itmba

¯naor �ukowoemi edide—okpos �ukedi

emi mˆuf �onke uma.

=“Baba edinen owo kiet id �uhe ke is �o

¯n eke

anamde eti mˆıny �u

¯n inamke idi �ok

¯nkp �o.”

—Ecclesiastes 7:20.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ata ediwak owo mf �in ikereke keida

¯n ukemuduot �odi �ok. Didie ke ekeme ndifep enye? Nso ke

akpanam edieke or �uk¯nkp �o oro �od �o

¯nde fi?

230¯nkparawa owo �eb �up

Page 235: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

MF �IN, mme owo isid �ipke-d �ip inua ke ini �et �i¯nde �eba

¯na ida

¯n

ukemuduot nte �ekesid �ipde ediwak isua ko ke edem. Ndienedieke edededei �od �oh �o ke im �o imaha edinam emi, etie nte edi-wak owo �eyene

¯nede �esua �en �o fi. Amy emi edide isua 16 �od �o-

h �o ete: “Eyena¯nwan kiet �ok �od �oh �o mi ke anaedi nsasua mbon

emi �etode ebiet e¯nwen, sia mmemaha mme ada

¯n ukem-

uduot!”

Edu nnam-se-mmade emi edide �os �o¯nkp �o mf �in anam edi-

wak uyen �enam ida¯n ukemuduot. Becky emi edide isua 15

�od �oh �o ete: “Ediwak ndit �oiban ke uf �ok¯nwed nny �in �ed �oh �o ke

imesinam ida¯n ye ekemm �o iban, ndus �uk �ete ke esidi inam ye

irenowo inam ye iban, mˆıd �ighe ke ikpama nditabi mbiba nse.”

Eyena¯nwan e

¯nwen emi ekerede Christa, emi edide isua 18,

�od �oh �o ke edi ntre¯nko ke uf �ok

¯nwed mmim �o. Enye �od �oh �o ete:

“Ndit �oiban iba ke ubet ukpep¯nkp �o nny �in �ema �ed �oh �o mi ndi-

nam ida¯n ye mmim �o. Kiet ke otu mm �o ama ewet

¯nwed �on �o mi

ete`

mmˆe

¯nkpama ndifi �ok nte etiede ndinam ima ye ekemm �o

a¯nwan.”

28

Didie ke¯nkeme ndib �oh �o

ida¯n ukemuduot?

“Ke ini nkedide nkp �o nte isua 13 es �im 19, amaesid �on mi ndinam idan ye ekemm �o erenowo. Kees �it mi, mma mfi �ok ke ut �o ud �on oro ik �of �onke.”—Olef.

“Mma nt �im eyenanwan kiet emi ekedide ufanmi inua ini kiet mme ikaba. Sia ns �uk mmadeirenowo, mmesikere mme edidi nnam idan yeirenowo nnam ye iban.”—Sarah.

Didie ke¯nkeme ndib �oh �o ida

¯n ukemuduot? 231

Page 236: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Sia �et �i¯nde �eba

¯na ida

¯n ukemuduot ke eferife ntem, afo

emekeme ndikere: ‘Ndi ida¯n ukemuduot ene

¯nede �odi �ok? Nso

ke¯nkpanam edieke �od �o

¯nde mi ndinam ida

¯n ye ekemm �o eren-

owo`

mmˆe ekemm �o a

¯nwan? Ndi oro �ow �or �o ke ndi ada

¯n ukem-

uduot?’

Abasi Ese Didie Ida¯n Ukemuduot?

Mf �in, ediwak owo—idem mme �okw �or �o ederi— �esinametie nte ke ida

¯n ukemuduot idi �okke. Kpa ye oro, Bible kpa

Ik �o Abasi, asian nny �in i¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ke Jehovah Abasi oko-

bot¯nwan ye erenowo, ye nte ke enye okoyom

¯nwan ye ebe

kp �ot �enyene ebuana ida¯n. (Genesis 1:27, 28; 2:24) A

¯nwa

¯na

ndien ntak emi Bible obiomde ida¯n ukemuduot ikpe.—Rome

1:26, 27.Ndus �uk owo �ekeme ndid �oh �o ke Ik �o Abasi edi

¯nkp �o eset.

Edi afo ekere ke nso isinam mm �o �es �os �op �ed �oh �o ntre? Okˆudi

edi sia se Bible et �i¯nde atuahade ye ekikere mm �o? Ediwak owo

�es �in Ik �o Abasi¯nkuk �ure sia se enye ekpepde atuahade ye se

mm �o �eyomde ndin �im ke akpanik �o. Ndid �oh �o ke Ik �o Abasi edi¯nkp �o eset id �ighe eti ekikere, ndien ikpanaha nny �in inyene ut �oekikere oro!

Edi nso edieke edide esid �o¯n fi ndinam ida

¯n ye erenowo nte

afo`

mmˆe

¯nwan nte afo? Ndi oro �ow �or �o ke afo edi ada

¯n ukem-

uduot? Baba. Ti ke afo os �uk odu ke “ini nsehe uyen,” kpa iniemi idem ekemede ndidaha fi ini ekededi. (1 Corinth 7:36)

Edieke edide esid �o¯n fi ndus �uk ini

ndinam ida¯n ye erenowo nte afo

`mm

ˆe

¯nwan nte afo, fi �ok ete ke

oro iw �or �oke ke edi ada¯n ukem-

uduot. Ut �o ud �o¯n oro isiwakke

ndib �ighi. Edi inaha etiene anamida

¯n ukemuduot. Didie ke eke-

me ndib �oh �o?

S �in nkp �o emi ke akam.Ukem nte David, be

¯ne Jehovah

232¯nkparawa owo �eb �up

Okpos �ukedi emim

ˆukemeke ndibiere

of �uri of �uri se idid �o¯nde fi,

emekeme ndibiere seedinamde. Emekemendibiere ke udunamkeidi �ok

¯nkp �o oro �od �o

¯nde fi.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 237: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ete: “O Abasi, d �u¯n �o-

de mi ny �u¯n fi �ok es �it

mi. Domo mi se, ny �u¯n

fi �ok ekikere mi, ny �u¯n se

`mm

ˆe idi �ok ekikere odu

mi ke es �it, ndien da misa

¯na ke nsinsi us �u

¯n.” (Psalm 139:

23, 24) Jehovah ekeme ndis �o¯n �o fi idem ke

ndin �o fi emem emi “akande kpukpru ekikere.” Emem emi‘eyekpeme fi es �it ye ekikere’ ony �u

¯n �on �o fi “odudu eke ebe-

de ukeme owo” mbak udunam idi �ok¯nkp �o oro �od �o

¯nde fi.

—Philippi 4:6, 7; 2 Corinth 4:7.

Kere nti nkp �o. (Philippi 4:8) Kot Bible kpukpru usen.K

ˆukere ke enye ikemeke ndi

¯nwam fi anam nti

¯nkp �o. (Mme

Hebrew 4:12) Akparawa kiet emi ekerede Jason �od �oh �o ete:“Bible—es �inede ut �o itie

¯nwed nte 1 Corinth 6:9, 10 ye Ephe-

sus 5:3—a¯nwam mi etieti. Mmesikot mme itie

¯nwed emi ini

ekededi oro ndi �oi ud �o¯n �et �o

¯n �ode ndid �uk mi es �it.”

Kuse ndise idan, ny �un s �on se ededi oro es �inde ud �on �on �oidan ukemuduot. (Colossae 3:5) K

ˆunam

¯nkp �o ekededi oro

ekemede ndidemede fi ud �o¯n ida

¯n. Emi es �ine ndise ida

¯n, ndu-

s �uk edinam TV ye fim, ye idem mme magazine oro �ew �utdeus �ine

¯nkp �o eyomf �in ye nte �es �i

¯nerede idem, emi �esiw �utde mme

�ow �or �oiso owo emi �es �inede¯nkp �o oro m

ˆıne

¯nekede if �uk mm �o.

Domo ndikere nti¯nkp �o utu ke ndikere ndi �oi

¯nkp �o oro �ed �uk-

de fi es �it. Uyen kiet �od �oh �o ete: “Ini ekededi oro �od �o¯nde mi

Ana kpukpru uyen �emek¯

nkp �o kiet—edidenditiene mbon ererimbot nnyene idi �okekikere nte ke owo ekeme ndinam ida

¯n

nte amama`

mmˆe ndidu uwem nte Ik �o

Abasi etemede

Didie ke¯nkeme ndib �oh �o ida

¯n ukemuduot? 233

Page 238: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndinam ida¯n ye erenowo nte ami, mmesitie

¯nkere mme itie-

¯nwed Bible oro mmade

¯nkan.”

Edi ndus �uk owo �esid �oh �o ke uf �on id �uhe ndinam kpukpruoro, ke akpana ‘ada idemfo nte ok �utde’ ony �u

¯n ‘anam or �uk

ida¯n ekededi oro �od �o

¯nde fi.’ Edi Bible �od �oh �o ke emekeme ndi-

kan ut �o ud �o¯n oro! Ke uw �ut

¯nkp �o, enye asian nny �in ke ndu-

s �uk mme Christian eyo mme apostle emi �ekedide mme ada¯n

ukemuduot �ema �ekp �uh �ode. (1 Corinth 6:9-11) Afo¯nko eme-

keme ndikp �uh �ode—idem �okp �ok �om ndi �oi ud �o¯n emi �edu fi ke

ekikere kp �ot.

Nso ke akpanam edieke os �uk �od �o¯nde fi ndinam ida

¯n ye

erenowo nte afo`

mmˆe

¯nwan nte afo? K

ˆuyak idem un �o ud �o

¯n

emi! Jehovah �od �oh �o ke ida¯n ukemuduot if �onke. Ntem, owo

oro a¯nwanade ndikan ud �o

¯n edinam ida

¯n ye erenowo nte enye

`mm

ˆe

¯nwan nte enye os �uk ekeme ndimek

¯nkp �o kiet—nditre

ndinam or �uk idan emi.Ke uw �ut

¯nkp �o: Owo ekeme ndidi “owo if �utes �it.” (Mme

¯Nke

29:22) Ekeme ndidi enye ama esis �op iyates �it ke ini edem. Edike ama ekedikpep Bible, enyeedifi �ok ke oyom ifara ke idem.Ndi emi �ow �or �o ke tutu amamaes �it idiyatde enye aba? Baba.Sia enye �ofi �okde se Bible et �i

¯nde

aba¯na ib �umede ib �umede iyat-

es �it, enye eyene¯nede es �in uke-

me mbak edib �umede ayat es �it.

Kpa ntre¯nko ke edi ye owo

emi esinyenede ud �o¯n ndinam

ida¯n ye erenowo nte enye

`mm

ˆe

=“Domo mi se, ny �u

¯n fi �ok ekikere mi,

ny �u¯n se

`mm

ˆe idi �ok ekikere odu mi ke

es �it.”—Psalm 139:23, 24.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

234¯nkparawa owo �eb �up

Man �ofi �ok nnennen us �u¯n

oro erenowo ekpesedeidemesie, kpebe Jesus.(1 Peter 2:21) Enye amaen �im mf �onmma uw �ut

¯nkp �o

ke nte erenowo akpadadeodudu esie anam

¯nkp �o ke

s �u¯ns �u

¯n ido.

ITEM�

Page 239: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nwan nte enye, edi emi ekpepde idahaemi se Bible et �i

¯nde aba-

¯na ida

¯n ukemuduot. Enye ekeme ndinyene ud �o

¯n emi ke ini ke

ini. Edi edieke owo esede ida¯n ukemuduot nte Jehovah esede,

enye idiyakke idem in �o idi �ok ud �o¯n emi.

Kˆuyak Idem Emem Fi!

Edieke a¯nwanade nditre ud �o

¯n edinam ida

¯n ye erenowo

nte afo`

mmˆe

¯nwan nte afo, ekeme nditie fi ke idem nte eketie-

de akparawa kiet emi �ok �od �oh �ode: “Mmodomo ndisio ekikeremfep ke

¯nkp �o emi. Mm �ob �o

¯n akam nte Jehovah a

¯nwam mi.

Mmesikot Bible. Mmesikop mme ut �i¯nik �o emi �eba

¯nade ida

¯n

ukemuduot. Edi mfi �okke se¯nkpanamde aba.”

Edieke esitiede fi¯nko ntre ke idem, oro �ow �or �o ke se inade

fi ke iso id �ighe ifia ub �ok kiet. Udˆukemeke nditre mmemmem

mmemmem. Edi owo ekededi oro oyomde ndinem Abasies �it ana odu uwem nte Abasi oyomde ok

ˆuny �u

¯n etiene anam

oburob �ut edinam, idem okpos �ukedi oro edis �o¯nde enye. K

ˆu-

dedei ufre ke Abasi �ofi �ok ukeme oro afo es �inde ndinam se

Edieke owo ob �upde mi ntak emi Bible akpande idanukemuduot, se ndib �or �ode enye edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke owo �od �oh �ode ke se Bible et �inde abana idanukemuduot iw �utke eti ibuot, se ndib �or �ode enye edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 240: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

inende ye nte ke enye esitua mbon oro �enamde¯nkp �o esie

mb �om.� (1 John 3:19, 20) Ke ini en �imde Ibet Abasi, enye �oy �o-di �o

¯n fi. Ke ndit �im nt �i

¯n, “akwa udori odu” ke ndin �im Ibet Abasi.

(Psalm 19:11) Idem idahaemi, afo oyokop inem uwem ke ere-rimbot emi �oy �oh �ode ye afanik �o

¯n mi.

Ntre bu �ot idem ye Abasi, ny �u¯n

¯nwana ye idi �ok ud �o

¯n. (Ga-

latia 6:9) Domo ‘ndisua se idi �okde’ ny �u¯n ‘y �ire ke se if �onde.’

(Rome 12:9) Edieke es �inde ukeme, idi �ok ud �o¯n oro ekeme ndi-

s �uh �ode nte ini akade. Se ikam if �onde ikan edi ke edieke etre-de ida

¯n ukemuduot, afo eyenyene idoteny �in edidu uwem ke

nsinsi ke edinen obufa ererimbot Abasi.

� Christian emi anamde oburob �ut ida¯n ekpenyene ndika mb �ine mbiowo esop

man �e¯nwam enye.—James 5:14, 15.

‘‘ Idi �ok ekikere oro mbon ererimbot �enyenede�ebana idan ama et �imede mi, ikony �un iyakkemfi �ok mme ndi adan ukemuduot mme nd �ighe.Idahaemi, nkpekpeme idem ye nkp �o ekededimme owo ekededi oro es �inde ud �on �on �o idanukemuduot.

’’—Anna

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Nso ke akpanam mbak ud �o¯n oro

enyenede ke idem owo isio uduot edikan fi ub �ok?

236¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi Abasi asuade ida¯n ukemuduot?

˘ Nso ye nso ke akpanam mbak owo editap fi etieneanam ida

¯n ukemuduot?

˘ Ndi ndisua ida¯n ukemuduot nte Abasi asuade �ow �or �o

ke asasua mme ada¯n ukemuduot?

AFO EKERE DIDIE?

Page 241: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

29

¯Nkpanam didientre ndisikeremba

¯na ida

¯n?

Page 242: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

AKPARAWA kiet emi ekerede Michael �od �oh �o ete: “Nsikeremba

¯na iban kpukpru ini—idem ke ini mm �o m

ˆıd �uhe ikpere

mi.¯

Nkpen �imke! Ndus �uk ini, emi isikam iyakke¯nw �uk ekike-

re ke se nnamde!”Ukem nte Michael, ndi emesida ediwak hour ke usen

ekere aba¯na owo isio uduot? Edieke edide ntre, ekikere

ekeme ndisiaha fi iba. Ut �o ekikere oro ekeme ndid �uk fi es �itnte emi ud �imek �o

¯n mme asua �eb �u

¯n �ode �ed �uk obio. Michael

�od �oh �o ete: “Ekikere emi idiyakke ekeme ndikere¯nkp �o

e¯nwen aba. Enye ekeme ndinam fi �okp �o

¯n ebiet emi akpa-

sa¯nade okod �uk moto fo, aka akasa

¯na anyan isa

¯n

¯nkuk �u-

re man ekebe ediye¯nkaiferi, m

ˆıd �ighe ekeme ndinam fi asa-

¯na us �u

¯n emi m

ˆukpusa

¯nake uka urua

¯nkuk �ure man ene

¯nede

ese owo.”Edi ti ke owo ndinyene ud �o

¯n ida

¯n idi �okke. Kamse, Abasi

okobot erenowo ye¯nwan man mm �o �ene

¯nede �enyene ud �o

¯n

ke idem kiet eken, �eny �u¯n �ey �uh �o ud �o

¯n ida

¯n mm �o nte ebe ye

¯nwan. Idem ekeme ndine

¯nede ndaha fi okpos �ukedi m

ˆud �o-

h �o nd �o ka¯na. Edieke oro et �ibede, k

ˆukere ke afo edi idi �ok

owo,`

mmˆe nte ke udukemeke ndidu edisana uwem. Emeke-

me ndidu edisana uwem edieke emekde! Edi oyoyom ekpe-me se ekerede aba

¯na owo isio uduot man ekeme ndidu or �uk

uwem emi. Didie ke ekeme ndinam oro?Kpeme mbon oro od �ukde nsana. Ke ini ndit �o uf �ok-

¯nwed mbufo �et �o

¯n �ode ndineme mba

¯na ida

¯n, ekeme ndi-

d �o¯n fi ndis �in uyo ke nneme oro mbak editie nte ud �uk-

ke otu. Edi emi idiyakke ekpeme se ekerede. Nso keakpanam? Ndi �okp �of �on ndida-ha wap

¯nkp �o

¯n ebiet oro? Ih,

se akpanamde edi oro. Kˆude-

dei uyak b �ut anam fi os �uh �odeetie do! Yom us �u

¯n kp �o

¯n ebiet

oro, edi kˆunam nte edi eti owo

mbak ndit �o uf �ok¯nwed mbufo

�edisak fi.

238¯nkparawa owo �eb �up

Se afo etiede ekerekpukpru ini oyot �uk nteanamde

¯nkp �o.—James 1:

14, 15.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 243: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

S �on oburob �ut edinam un �o idem inemes �it. Im �ofi �ok keid �ighe kpukpru fim ye ikw �o �edi �ok. Edi �et �im ediwak edi-nam un �o idem inemes �it mf �in man �edemede owo idi �ok ud �o

¯n

ida¯n. Bible eteme ete �enam nso? Enye eteme ete: “ �Eyak

nny �in iyet kpukpru se isabarede ob �ukidem ye spirit ifep keidem nny �in, inam edisana idaha nny �in �of �on ama ke edi-bak Abasi.” (2 Corinth 7:1) Ne

¯nede s �on edinam un �o idem

inemes �it ekededi oro ekemede ndidemede owo idi �ok ud �o¯n

ida¯n.�

Mf �ina Edifi �o¯n �o Ndido Ida

¯n

¯Nkop Uy �uh �o

Ndus �uk uyen �esidomo ndis �uh �ode ud �o¯n ida

¯n mm �o ke

ndifi �o¯n �o ndido ida

¯n mm �o

¯nkop uy �uh �o. Edi emi ekeme ndida

ikp �o mf �ina ndi. Bible eteme mme Christian ete: “ �Ewot mmendido idem mbufo emi �edude ke is �o

¯n man �etre use, mbu-

biam ido, �okp �os �o¯n ud �o

¯n ida

¯n, idi �ok ud �o

¯n, ye edis �in es �it ke

¯nkp �o owo.” (Colossae 3:5) Edifi �o

¯n �o ndido ida

¯n

¯nkop uy �uh �o

‘iwotke �okp �os �o¯n ud �o

¯n ida

¯n.’ Ke ndit �im nt �i

¯n, enye esikam

ededemede ony �u¯n anam ud �o

¯n oro ene

¯ne-

de �os �o¯n ub �ok!

Edifi �o¯n �o ndido ida

¯n

¯nkop

uy �uh �o ekeme ndinam fiod �uk uf �un �on �o ud �o

¯n idem-

fo. (Titus 3:3)¯

Nkp �o kietemi afo ekemede ndinam

� �Ene¯nede �eneme �eba

¯na mme

edinam ini ndu �okodudu, ye un �oidem inemes �it ke �Oy �oh �o Ikpehe 8ke

¯nwed emi.

Ndi akpayak idi �ok ndut �im k �omputaoro �ekotde virus abiat k �omputa fo?Ntak ndien emi akpayakde oburob �utekikere od �uk fi es�it?

Page 244: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

man etre edinam emi edi ndit �i¯

n nn �o owo. Christian kiet emiaka

¯nwanade nditre edifi �o

¯n �o ndido ida

¯n

¯nkop uy �uh �o ke edi-

wak isua �od �oh �o ete: “Ubaha nte¯nkpekenyenede es �it nt �i

¯n

nn �o owo ke ini¯nkedide uyen! Es �it ama obiom mi ke ediwak

isua, et �imede itie ebuana mi ye mbon e¯nwen, ndien ke akan-

de kpukpru, iyakke¯nkpere Jehovah.”

Anie ke ekpet �i¯n �on �o? Ekpene

¯nede �of �on et �i

¯n �on �o ete

`mm

ˆe eka fo. M

ˆıd �ighe, t �i

¯n n �o akwa owo emi ekemede

ndi¯nwam fi ke esop Christian. Emekeme ndit �o

¯n �o ke

ndid �oh �o enye, “¯

Nkpama ndisian fi¯nkp �o kiet emi ene

¯nere-

de af �ina mi.”Andr

´e eket �i

¯n esie �on �o ebiowo Christian, ndien es �it enem

enye ke ndiket �i¯n. Andr

´e �od �oh �o ete: “Mm �o

¯neyet ama asiaha

ebiowo oro nte enye akakpa¯nde ut �o

¯n �on �o mi. Ke mma

¯nke-

t �i¯n mf �ina mi mma, enye ama anam mfi �ok ke Jehovah os �uk

amama mi. Enye ama asianmi ke id �ighe ami ikp �o

¯n nnye-

ne or �uk mf �ina emi. Enye ama�od �oh �o ke iyesise nte

¯n

¯nwana-

de nditre mf �ina emi ye nte keiyada nt �ot efen efen ke mme¯nwed emi �esidade �ekpep Bibleis �ok mi. Ke mma

¯nket �i

¯n mf �ina

mi nn �o enye, mma mbiere ndi-s �in of �uri ukeme ntre edinamemi—idem �okp �ok �om mfafiaknnam nte ini akade.”

‘‘ Mmesikere nkp �o enwen ke ini ekikere oroanamde idem adaha mi od �ukde mi es �it.Mmesifi �ok ke ud �on emi idid �ighe kensinsi.

’’—Scott

240¯nkparawa owo �eb �up

Edieke afiakde �ofi �o¯n �o

ndido ida¯n fo okop

uy �uh �o, kˆuyak oro anam

fi ekere ke udukemekenditre edinam emi!D �u

¯n �ode se ikanamde fi

afiak anam, ny �u¯n k �ut ete

ke ufiakke unam ukem¯nkp �o oro.

ITEM�

Page 245: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

M´ario eket �i

¯n esie �on �o ete esie emi ekene

¯nerede okop

enye mb �om ony �u¯n ow �utde ke se enye et �i

¯nde a

¯nwa

¯na im �o.

Enye ama akam �od �oh �o M´ario ke ikememke in �o im �o ke idem

im �o nditre edinam emi ke ini ikedide uyen. M´ario �od �oh �o

ete: “Ete mi ndiket �i¯n of �uri akpanik �o nn �o mi ama ene

¯nede

es �in ud �o¯n �on �o mi. Mma

¯nkere ke edieke enye ekekemede

nditre edinam emi, ke ami¯nko nyetre. Nte ete mi akanamde

¯nkp �o ye ami ama ene

¯nede ot �uk mi tutu nt �o

¯n �o nditua.”

Ukem nte Andr´e ye M

´ario, �ekeme ndi

¯nwam fi etre

ndifi �o¯n �o ndido ida

¯n

¯nkop uy �uh �o. Idem edieke afiakde

anam, kˆuyak idem emem fi! Fi �ok ete ke emekeme nditre

edinam emi.�

Kpeme Se Ekerede

Apostle Paul �ok �od �oh �o ete: “Nt �o¯n �o idem mi ita, nnam

enye od �uk uf �un.” (1 Corinth 9:27) Ukem nte Paul, ekeme

� Edieke oyomde ndifi �ok¯nkp �o efen efen mba

¯na edifi �o

¯n �o ndido ida

¯n

¯nkop uy �uh �o,

se ibuot 25 ke Eboho 1.

Se ndinamde man ntre ndikere mbana owo isio uduot edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Ke ini ndit �o uf �oknwed nny �in �et �on �ode oburob �ut nneme,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 246: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndiyom ot �un �o idemfo ke ini idi �ok ekikere od �ukde fi es �it aba-¯na owo isio uduot. Edieke m

ˆukemeke ndisio ekikere emi

mfep ke es �it fo, domo ndis �i¯nede idem. Bible �od �oh �o ete:

“Edis �i¯nede idem enyene esis �it uf �on.” (1 Timothy 4:8) Ndi-

w �or �o nsa¯na,

`mm

ˆe ndinam

¯nkp �o e

¯nwen ke min �it ifa

¯n nda

ns �i¯nede idem ekeme ndi

¯nwam fi eb �in idi �ok ekikere emi efep

ke es �it fo.

Ke akande kpukpru, kˆuse u

¯nwam oro Ete fo eke heaven

�on �ode fi ke us �uh �ode. Christian kiet �od �oh �o ete: “Ini ekede-di oro idem adahade mi, mmesine

¯nede mb �o

¯n akam.” K

ˆu-

kere ke Abasi ayanam etre ndinyene ud �o¯n ke idem owo

isio uduot. Edi enye aya¯nwam fi ok �ut ediwak

¯nkp �o efen oro

ekpekerede aba¯na.

=“

¯Nkp �o ekededi eke es �inede eti ido ye¯

nkp �o ekededi eke odotde itoro, �eka iso�ekere mme

¯nkp �o emi.”—Philippi 4:8.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

242¯nkparawa owo �eb �up

˘ Edieke idem adahade fi, ntak emi mˆukpukereke ke

amanam idi �ok¯nkp �o?

˘ Ntak emi okpodomode ndim �um idem¯nkama ini

ekededi oro idem adahade fi?

˘ Mme or �uk un �o idem inemes �it ewe �ekeme ndinamidem adaha fi?

˘ Ntak emi �of �onde adaha ke ebiet oro �enemedeoburob �ut nneme?

AFO EKERE DIDIE?

Page 247: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ewe ke otu nkp �o oro �enemede ke ikpehe emiesinenede �os �on fi?

Didie ke afo ekeme ndida se �enemede ke ikpeheemi nse mbana mf �ina oro ke ini iso?

se nwetde nn �im7NTEETIEDEFIKE IDEM

ı

243

Page 248: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 249: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Anaedi afo ye mme uke fo �emenyene nsionsio

¯nkp �o oro �esinamde ke ini ndu �okodudu emi

mme owo ke eset mˆıkanamke. Edi afo enyene

esis �it ini ke usen ndida ndu �ok odudu. Ndien seemekde ndinam ke ini ndu �okodudu ekeme ndi-t �uk nte afo ekerede ye nte anamde

¯nkp �o. Ntre,

ini ndu �okodudu fo okpokpon ada¯na didie?

¯Nko,

akpanam didie �ofi �ok edinam ini ndu �okodudu oroekpemekde? Ibuot 30 es �im 33 �eye

¯nwam fi �ofi �ok

se akpanamde ke ini ndu �okodudu.

8MMEEDINAMININDU �OKODUDU

Ikafan ke esinam mme edinamini ndu �okodudu, ut �o nte ndibre

mbre us �inede idem, ndibre ikw �o,ndise fim, ndise TV, mme ndibre

mbre ilektr �onik?

ıO Nsiwakke ndinamO Ini kiet ke usenO Ediwak ini ke usen

Nso mıd �ighe mmanie �esinamemek edinam ini ndu �okodudu

oro amade?

O Mme uke miO Ete mme eka miO Ndut �im usuanetop

245

Page 250: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

30

Ndi akpana mbrembre ilektr �onik?

Page 251: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EYENEREN kiet emi ekerede Brian �od �oh �o ete: “Mbrek �omputa esine

¯nede aduai owo idem ony �u

¯n enem. Ke ini

ebrede enye, emekeme ndinam¯nkp �o emi edide ekpededei

anam ye ata ata owo`

mmˆe unam, es �in idem ke akamba mf �i-

na.” Deborah �od �oh �o ke esinem im �o¯nko ndibre mbre k �om-

puta. Edi enye od �uri owo ut �o¯n ete: “Mbre emi ekeme ndine-

¯nede mb �o owo ini, ekpere ndinam owo enyene mbumehe.”

Ey �ighe id �uhe nte ke mbre ilektr �onik edi us �u¯n un �o idem

inemes �it eyomf �in, edi enye es �ine¯nkp �o akan oro. Edi akpan-

ik �o ke mm �o �ekeme ndinam enyene us �o ke ini anamde¯nkp �o

iny �u¯n iyakke ene

¯nede okop ndobo. Edi isik �ureke ke oro.

Enye ekeme ndinam owo anam¯nkp �o �os �op idem. Ndus �uk

mm �o �ekam �ekeme ndinam fi ene¯nede �odi �o

¯n �o ibat ony �u

¯n

�odi �o¯n �o ndikot

¯nwed. Ke adianade do, etie nte ndit �o uf �ok-

¯nwed mbufo �ediwak ndineme

¯nkp �o mba

¯na mbufa mbre

ilektr �onik. Edieke ebrede mbre emi, eyetiene es �in uyo kenneme.

Ke ndit �im nt �i¯n, edieke et �i

¯nde eny �in emek mbre ilektr �o-

nik emi ebrede, emekeme ndik �ut enye emi enemde mˆıny �u

¯n

idi �okke. Edi ntak emi oyomde etet �i¯n eny �in emek?

Idi �ok EsieId �ighe kpukpru mbre ilektr �onik �ef �on. Mf �in, ediwak mbre

ilektr �onik �ene¯nede �es �in ud �o

¯n �en �o se Bible okotde “mme

utom ob �ukidem,” kpa mmendek ndek edinam emi Abasiakpande.—Galatia 5:19-21.

Adrian emi edide isua 18�od �oh �o ke mbre ilektr �onik kietemi akanyamade etieti oko-w �ut “nte ndi �oi

¯nka �e

¯nwanade

ke otu idemm �o, nte �edade ib �okke idi �ok us �u

¯n, nte �enamde ida

¯n

i¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n, nte �es �u

¯nide owo,

nte �enamde afai, nte �edu �okde

Ndi akpana mbre mbre ilektr �onik? 247

Ke isua 2006, �ema�eberede akpa uf �okib �okemi �eb �opde sa

¯nasa

¯na

man �e¯nwam mbon oro

�enyenede mbumeheedibre mbre ilektr �onik keIntanet ke Amsterdam keNetherlands.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 252: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

iy �ip, ye nte �ewotde owo �okw �okud �im.” Ndus �uk mbre ilek-tr �onik �esis �in ud �o

¯n �en �o mme owo ndis �in idem ke nded �ibe

odudu. Ndien kpukpru mbufa mbre oro �esio¯node �edi �esis �o

¯n

odudu �ekan¯nkani oro �ekedude. �Ekeme ndibre ediwak ke otu

mbre afai emi ke Intanet ye mbon e¯nwen. Mbre emi esine-

¯nede enem ke ini �ebrede enye ke Intanet ye mbon e

¯nwen.

James emi edide isua 19 �od �oh �o ete: “Emekeme nditie kek �omputa uf �ok mbufo mbre mbre emi ye owo ke anyan id �utnse

`mm

ˆe anie edikan.”

Mbre ilektr �onik emi ene¯nerede �ow �or �o etop idahaemi edi

enye oro mme andibre �enamde nte idi ata ata unam`

mmˆe owo oro ebrede mbre oro ke Intanet. Mbon oro

�ebrede mbre emi �esida k �omputa �esio¯no mme owo

`mm

ˆe unam k �omputa

`mm

ˆe mbiba �ed �o

¯n ke ebiet

oro etiede nte obio ke k �omputa, emi ediwak t �os �inowo

`mm

ˆe unam k �omputa eken �edude. Ikpehe In-

tanet oro etiede nte obio mi enyene mme uf �o-kurua, ubomis �o

¯n, uf �okid �u

¯n, itie unek, ye uf �ok

akpara. Mme andibre mbre emi �ekeme ndi-n �o kiet eken etop ke ebe oro nte mme owo`

mmˆe unam k �omputa mm �o �es �uk �enamde

¯nkp �o.

Mbon nt �ime, irenowo emi �eyomde mmeakpara �en �o owo, mme akpara, mbon

¯nkan-

ub �ok, mbon abia¯na, ye mbon oro �ekpede �ewot

owo �edi s �uk ibat ibat ke otu mbon mbubiamoro �esidude ke ikpehe Intanet oro etiede nteobio mi. Mme ebre mbre emi �ekeme ndi-nam

¯nkp �o oro mm �o m

ˆıkpedehedei inam

ke uwem mm �o. Ekpri �edif �ik k �omputa eke-me ndinam mme owo

`mm

ˆe unam k �om-

puta �enam ida¯n, ke ada

¯naemi mme ata

ata owo emi �ef �ikde k �omputa �en �odekiet eken etop ke Intanet ke ebe oro

�eba¯na se �enamde oro. Ndus �uk mbre

248¯nkparawa owo �eb �up

Page 253: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

emi �esiyak mme owo k �omputa �enam ida¯n ye mbon k �ompu-

ta oro �ebietde ndit �ow �o¯n. Ndida ut �o oburob �ut edinam emi

mbre mbre esine¯nede abiak mbon oro �esuade-sua mbre emi.

Ntak Emi Se Emekde Edide Akpan¯

Nkp �oMbon oro �esibrede afai afai

`mm

ˆe oburob �ut mbre ilektr �o-

nik oro �ew �utde kpukpru¯nkp �o i

¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n �ekeme ndid �oh �o:

“Owo inamke owo¯nkp �o. Mbre ke edi na

¯na.” Edi k

ˆuyak �eda

ut �o ekikere oro �ebia¯na fi!

Bible �od �oh �o ete: “Se eyen �ow �o¯n anamde ke �eda �efi �ok

`mm

ˆe edinam esie asana ony �u

¯n enen.” (Mme

¯Nke 20:11)

Edieke ebrede afai afai ye oburob �ut mbre ilektr �onik, ndi �eke-me ndid �oh �o ke amasana ony �u

¯n enen? Nd �u

¯n �ode �ew �ut ndien

ndien ke mbon oro �esisede afai afai edinam un �o idem inem-es �it �esine

¯nede �enam

¯nkp �o afai afai. Ke ndit �im nt �i

¯n, ndus �uk

mme anam nd �u¯n �ode �ed �oh �o ke sia mme andibre mbre ilek-

tr �onik �ekemede ndida k �ompu-ta nneme nneme, ke mbre ilek-tr �onik ekeme ndis �op mbiat owo¯nkan TV.

Ndibre afai afai`

mmˆe obu-

rob �ut mbre ilektr �onik etie ntendikama ib �ok

¯nkpa mbre mbre

—ekeme ndidi idinamke owo¯nkp �o ke ebe oro, edi iditreke-tre ndinam nte ini akade. Di-die ke enye ekeme ndinamowo

¯nkp �o? Ndine

¯nede

¯n

¯nwek

‘‘ Ediwak mbre ilektr �onik idiyakke fi asua abaut �o nkp �o nte afai, ndek ndek ik �o, ye oburob �utido ony �un ekeme ndinam fi �os �op �odu �o ke ini�edomode fi ke mme nkp �o enwen. Mm �odo,kpeme se ebrede.

’’—Amy

Ndi akpana mbre mbre ilektr �onik? 249

Wet ibio ibio ba¯na mbre

ilektr �onik kiet kiet orooyomde ndibre, t �i

¯n uf �on

esie ye nte �esisa¯nade �eb �o

uf �on emi. Men se afoewetde domo ye mmeedumbet Bible oro�enemede ke ibuotik �oemi, ekem biere

`mm

ˆe

mbre oro �of �on.

ITEM �

Page 254: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ib �ok¯nkpa emi ekeme ndita owo akpa, anamde

¯nke

¯ne unam

ud �o¯n �o �eto nsia �ew �o

¯n �o �ed �uk iy �ip, ndien emi ayanam owo

�od �o¯n �o. Kpas �uk ntre, ndiy �ire nse ndise ida

¯n emi �ew �utde kpu-

kpru¯nkp �o i

¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ye ndise enyene-nd �ik afai ‘ekeme

ndinam es �it fo odoro ufi �on,’ ony �u¯n anam ud �o

¯n ob �ukidem

adia fi idem.—Ephesus 4:19; Galatia 6:7, 8.

Ewe Mbre Ilektr �onik ke¯

Nkpemek?

Edieke ete ye eka fo �eny �imede esibre mbre ilektr �onik,akpasa

¯na didie �ofi �ok mbon oro ekpemekde ye udomo ini oro

akpadade ebre? B �up idemfo mme mb �ume oro �etienede mi:

Se mmekde edinam Jehovah ese mi didie?Psalm 11:5 �od �oh �o ete: “Jehovah od �u-¯n �ode edinen owo �ok �or �o ye idi �ok-owo, ndien ukp �o

¯n Esie asasua

owo ekededi eke amade afai.”Amaedi mbon oro �es �indeidem ke nded �ibe odudu, Ik �oAbasi �od �oh �o ete: “Kpukpruowo eke �enamde

¯nkp �o emi

=“Mbufo emi �emade Jehovah, �esua

se idi �okde.”—Psalm 97:10.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Ndibre afai afai`

mmˆe

oburob �ut mbre ilektr �oniketie nte ndikama ib �ok

¯nkpa

mbre mbre—ekeme ndidiidinamke owo

¯nkp �o ke ebe

oro, edi iditreke-tre ndinamnte ini akade

250¯nkparawa owo �eb �up

Page 255: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�edi mbubiam¯nkp �o ke eny �in Jehovah.” (Deuteronomy 18:

10-12) Edieke oyomde ndidi ufan Abasi, oyom anam itemoro �en �ode ke Psalm 97:10 ete: “ �Esua se idi �okde.”

Nso ke mbre ilektr �onik emi edinam mi nkere? B �upidemfo ete, “Ndi ndibre mbre emi ayanam emem utom �on �omi ‘ndifehe

¯nkp �o

¯n use’

`mm

ˆe edikam ananam �os �o

¯n utom?”

(1 Corinth 6:18) Mbre emi anamde fi ok �ut ndise emi edeme-rede owo ud �o

¯n ida

¯n

`mm

ˆe emi anamde fi eneme oburob �ut

nneme idiyakke fi ekere¯nkp �o eke enende, asanade, ony �u

¯n

es �inede eti ido.—Philippi 4:8.

Ini oro ndidade mbre mbre ilektr �onik emi edikponadana didie? Idem mme mbre ilektr �onik oro m

ˆıdi �okke �esi-

dia owo ekese ini. Ntre wewet udomo ini oro esidade ebrembre emi n �im. Ndi enye �ob �o fi ini oro akpadade anam akpan¯nkp �o? Ndifi �ok udomo ini oro esidade ebre mbre ilektr �onikayanam enyene ini ada anam mme akpan

¯nkp �o.—Ephesus

5:16.

Edieke ufan mi �od �oh �ode mbre mbre ilektr �onik emi �enamdenkp �o afai afai, mme emi abanade oburob �ut ido,se ndid �oh �ode enye edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Ndiyakke ini oro ndade mbre mbre ilektronik ebe ...............ke urua, ndien mm �ofi �ok ke ndibehe ini emi edieke

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 256: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Im �ofi �ok ke Bible id �oh �oke ada of �uri ini fo ekpep¯nwed

`mm

ˆe anam utom ke uf �ok. Utu ke oro, enye �od �oh �o kpukpru

nny �in ke “ini eke �esakde imam . . . ye ini eke �enekde unek”odu. (Ecclesiastes 3:4) Edi fi �ok ete ke Ik �o Hebrew oro �eka-barede ‘ndinek unek’ �ow �or �o

¯nko ndis �i

¯nede idem. Mm �odo,

ntak mˆudaha ndus �uk ini fo ubre mbre oro edinamde es �i

¯nede

idem, utu ke ndis �uk ndi �oh �o ke iso ekebe ndise kpukpru ini?

Da Eti Ibuot MekEy �ighe id �uhe ke mbre ilektr �onik ekeme ndine

¯nede nnem

akpan akpan edieke �ofi �okde ndibre. Emi ene¯nede edi ntak

oro oyomde ada eti ibuot emek ut �o mbre oro edibrede. B �upidemfo ete, ‘Ukpep

¯nkp �o ewe ke nne

¯nede ndi �o

¯n �o ke uf �ok-

¯nwed?’ Ndi id �ighe enye esinem fi akan? Ke ndit �im nt �i

¯n,

ukpep¯nkp �o oro esinemde fi akan ke esidi �o

¯n �o akan. Idaha-

emi, b �up idemfo ete: ‘Mbre ilektr �onik ewe esinem mi akan?Nso nti

¯nkp �o ke enye esikpep mi?’

Utu ke ndibre mbre ilektr �onik¯nkuk �ure sia mme ufan fo

�emade, domo ndibiere¯nkp �o emi ke idemfo. Ke akam edide

akpan¯nkp �o akan, nam se Bible etemede ete: “ �Eka iso �ed �u-

¯n �ode �efi �ok se �Ob �o

¯n eny �imede.”—Ephesus 5:10.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Amama ikw �o, ndien inyeneke seidi �okde do. Edi ndi omod �uk uf �un �on �o ikw �o?

252¯nkparawa owo �eb �up

˘ Didie ke mbre ilektr �onik ekeme ndinam owo ekereony �u

¯n anam

¯nkp �o?

˘ Ntak emi �of �onde ekere aba¯na mme

¯nkp �o oro Jehovah

etemede ke ini emekde mbre ilektr �onik oro edibrede?

˘ Didie ke ekeme ndi¯nwam ekpri eyeneka fo emi

enyenede mbumehe edibre mbre ilektr �onik emi afo�ofi �okde ke if �onke?

AFO EKERE DIDIE?

Page 257: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

31

Nso ke¯nkpanam mbak

ikw �o edidia mi idem?

Ikw �o edi akpan nkp �oadana didie �on �o fi?

ıO Mmekeme nditie mbreke ikw �o.O Mmekeme ndikpa edieke

mmembreke ikw �o.

Ini ewe ke esibreikw �o?

O Ke ini nkade isanO Ke ini nkpepde nkp �o

O Kpukpru ini

Ewe ikw �o ke esima akan,ndien ntak-a? ...............................................

............................................................................

Page 258: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ETIE nte ndikop edinem ikw �o edi ndammana¯nkp �o. Ndien

ediwak uyen �ekere ke ana ibre ikw �o kpukpru ini. Amberemi edide isua 21 �od �oh �o ete: “

¯Nkemeke nditie mbre-

ke ikw �o. Nsibebre ikw �o kpukpru ini—idem ke ini nyetdenny �u

¯n

¯nkw �oh �orede

¯nkp �o, ntemde udia, �ed �o

¯nde mi utom,

`mm

ˆe

¯nkpepde

¯nkp �o.”¯

Nkukwak ekeme ndine¯nede nnem, edi ik �o ikw �o esis �u-

h �ode od �uk owo es �it. Kpa nte ‘ik �o eke �et �i¯nde ke nnennen ini

�of �onde’ etieti, ikw �o oro �ekw �ode ke nnennen ini esine¯nede

enem! (Mme¯

Nke 15:23) Jessica emi edide isua 16 �od �oh �oete: “Ndus �uk ini mmesikere ke id �uhe eke �ofi �okde nte etie-de mi ke idem, edi mma mbre ikw �o emi mmade, mmesifi �okke id �ighe ami kp �ot nsif �uh �o.”¯

Nkp �o Ut �ok`

mmˆe

¯Nkp �o Inemes �it?

Okpos �ukedi emi ndus �uk ikw �o esine¯nerede enem fi,

ekeme ndidi isinemke ete ye eka fo ntre. Eyeneren kiet�od �oh �o ete: “Papa esid �oh �o ete, ‘K �obi

¯nkp �o oro! K

ˆus �iri mi

ut �o¯n!’ ”

¯Nkp �o emi ekeme ndiyat fi es �it anam ekere ke ete ye

eka fo �ef �ina idem �ekaha ke¯nkp �o oro m

ˆınyeneke se edi-

de.¯

Nkaiferi kiet ob �up ete: “Eke mm �o? Ke ini mm �o �ekedi-de uyen, ndi ik �o �ow �or �o ke ete ye eka mm �o ikesikereke keikw �o mm �o if �onke?” Ingred emi edide isua 16 �od �oh �o ete:“Etie nte ikp �o owo �es �uk �ema ikw �o eset. Ekpene

¯nede �of �on

mm �o �efi �ok ke enyene or �uk ikw �o oro enemde mbon eyomb �in!”

�Okp �oik �o ke Ingred et �i¯n oro. Anaedi �om �ofi �ok ke toto ke

eset, se inemde ikp �o owo isi-d �ighe ukem ye se inemde ndi-t �ow �o

¯n. Edi ut �o ukp �uh �ode oro

iw �or �oke ke ikw �o ana akaba-de edi

¯nkp �o ut �ok kpukpru ini.

Man �ekˆut �oh �o ke ntak ikw �o,

ana �ofi �ok mme ikw �o emi �edi-nemde fi ye ete ye eka fo. Edi-

254¯nkparawa owo �eb �up

Edieke mˆusuyakke ete ye

eka fo �ekop ikw �o oroamade, �ow �or �o enyene sem

ˆıf �onke ke ikw �o oro.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 259: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

eke ete ye eka fo �ekponode se�et �i

¯nde ke Bible, �ow �or �o okwo

�of �on. Ntak emi id �oh �ode ntre?Koro Ik �o Abasi ekeme ndi-¯nwam fi ye ete ye eka fo �efi �okor �uk ikw �o oro m

ˆıf �onke ye

enye oro �ekpeyakde owoebiere ke idemesie. Manekeme ndinam emi, anaod �u

¯n �ode akpan

¯nkp �o iba

emi: (1) se ikw �o oro afo esimade ndibre aba¯nade, ye

(2) ada¯na nte esimade ndibre ikw �o oro. Yak ibem iso ib �or �o

mb �ume emi . . .

Ikw �o Oro Nsimade Ndibre �Esiba¯na Nso?

Ikw �o etie nte udia. Eti udia ke nnennen udomo �of �onye afo. Idi �ok udia if �onke—edide adia esis �it

`mm

ˆe amadia

awak. Edi¯nkp �o mf �uh �o ndit �i

¯n nte ke ikw �o oro mme owo

�esikam �emade �ekan isiba¯nake nti

¯nkp �o. Uyen kiet emi eke-

rede Steve eseme ete: “Ntak emi �esidade ata mbukpo ik �o�ebre ndinem ikw �o?”

Edieke¯nkukwak ikw �o enemde fi, ndi uf �on odu ndike-

re se ikw �o oro �et �i¯nde? Man ekeme ndib �or �o mb �ume emi,

b �up idemfo ete: ‘Edieke owo okpoyomde ndis �in ib �ok¯nkpa

ke¯nkp �o nn �o mi, nso ke enye akpanam man mb �o enye

¯nkp �o oro ndia? Ndi owo oro ekpes �in ib �ok oro ke

¯nkp �o

oro odorode-doro`

mmˆe en �i

¯nede-n �i

¯ne?’ Job, owo oro aka-

namde akpanik �o �on �o Abasi, okob �up ete: “Nte ut �o¯n ido-

moke ik �o ise nte emi ns �i¯n atabide udia ese?” (Job 12:11)

Ikw �o etie nte udia. Eti udia kennennen udomo �of �on ye afo. Idi �okudia if �onke—edide adia esis �it

`mm

ˆe

amadia awak

Nso ke¯nkpanam mbak ikw �o edidia mi idem? 255

Page 260: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ntre kˆubre ikw �o

¯nkuk �ure ke ntak emi

¯nkukwak esie enem-

de sia oro ekpetie nte ndidia ini¯ne in �i

¯ne udia emi es �inde

ib �ok¯nkpa, utu ke oro kam ‘domo ik �o ikw �o oro se’ ke ndi-

bem iso mfi �ok se ikw �o oro et �i¯nde. Ntak emi akpanamde

emi? Koro ik �o ikw �o ekeme ndinam fi ekere ony �u¯n anam nti

`mm

ˆe ndi �oi

¯nkp �o.

�Odi �ok etieti sia ata ediwak mbufa ndinem ikw �o mf �in�eba

¯na ida

¯n, afai, ye edida

¯nkp �os �o

¯n ib �ok ke idi �ok us �u

¯n. Edi-

eke ekerede ke ndikpa¯n ut �o

¯n nn �o or �uk ikw �o oro if �inake fi,

�ow �or �o “ib �ok¯nkpa” emi �ot �ot �o

¯n �o ndikan fi ub �ok.

Kˆutiene Mbon E

¯nwen Nnan Nnan

Mme uke fo �ekeme ndiny �ik fi etiene ebre ndek ndekikw �o. Mme ebre ikw �o ye mme anyam ikw �o

¯nko �eke-

me ndinam ukem oro. Radio, Intanet, ye TV, �enamata ediwak owo �eforo �eto ikw �o. �Esikpekpe nta mmeasuanetop

¯nkp �ourua �ete �enam fi ene

¯nede ama ikw �o

oro �esio¯node �edi.

Edi ke ini ayakde mme ukefo

`mm

ˆe ndut �im usuanetop

ebiere or �uk ikw �o oro ekpebre-de, �ow �or �o mm �o �edibiere seakpanamde. Afo amakabadeanana-ibuot of �un. (Rome 6:16) Bible eteme fi ete ok

ˆubiet

mbon ererimbot ke or �uk¯nkp �o

ntem. (Rome 12:2) Mm �odo�oy �of �on ‘ �on �o ukeme ufi �ok

¯nkp �o

=“Nte ut �o

¯n idomoke ik �o ise nte emi ns �i

¯n

atabide udia ese?”—Job 12:11.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

256¯nkparawa owo �eb �up

Edieke oyomde ete yeeka fo �efi �ok ntak emi afoamade ikw �o oro esibrede`mm

ˆe ntak emi amade

¯nka ikw �o ekededi, yomus �u

¯n ma ndus �uk ikw �o

oro mm �o �esimadendibre.

ITEM�

Page 261: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

David ene¯nede ama ikw �o. Enye edi ata ebre ikw �o ye

ata ewet ikw �o. Enye esikam odom mme¯nkp �o ubre ikw �o

esie. (2 Chronicle 7:6) David ene¯nede �ofi �ok ndibre ikw �o

tutu edidem Israel okot enye ete edibre ke ok �ure uf �okub �on. (1 Samuel 16:15-23) David eny �ime. Edi enyeiyakke emi okpon enye ibuot, `

mmˆe ndiyak ikw �o adia

enye idem. Utu ke oro, enye ada us �o emi otoroJehovah.

Ndi amama ikw �o? Ekeme ndidi ud �ighe ata ebre ikw �o,edi omos �uk ekeme ndikpebe David. Didie? Ke nditrendiyak ikw �o adia fi idem

`mm

ˆe ndinam fi ekere ony �u

¯n

anam¯nkp �o ke us �u

¯n oro m

ˆın �oh �o Abasi ub �o

¯n. Utu ke oro,

yak ikw �o anam fi enenede okop inem uwem. Ndifi �ok ndi-bre ikw �o nny �u

¯n

¯nkop inem ikw �o edi �en �o Abasi. (James 1:

17) David ama ada en �o emi anam¯nkp �o ke us �u

¯n oro

ekenemde Jehovah es �it. Ndi ayanam ntre¯nko?

OWO EMI EKPEKPEBEDE

David

257

Page 262: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ndi amama nsio nsio or �uk udia idahaemi akan nteakamade ke ini ekedide isua ition? Edieke amade, edikoro emekpep ndidia mbufa or �uk udia. Ukem oro ke ediye ikw �o. K

ˆuma or �uk ikw �o kiet kp �ot. Kpep ndima nsio nsio

or �uk ikw �o.

Us �u¯n kiet oro ekemede ndinam oro edi ndikpep nte

�ebrede ndido ikw �o. Emi idimemke utom, edi eyenem fioyony �u

¯n anam �ofi �ok mme ikw �o e

¯nwen ke adianade ye

mbon oro afo esikopde nte �ebrede. Edida ini ke`

mm �`o

¯n

ekpep? Emekeme ndida ndus �uk ini oro esidade ese TV`

mmˆe ebre mbre ilektr �onik. Kere ba

¯na se mme uyen emi

�et �i¯nde.

“Ndibre ndido ikw �o esinem etieti ony �un ekeme ndidiakpan us �un ndida nt �in nte etiede fi ke idem. Ndikpep nte�ebrede mbufa ikw �o anam mma nsio nsio or �uk ikw �o.”—Brian, owo isua 18 emi esibrede guitar, piano ye ek �om �o.“Oyom es�in idem ekpep man enenede �ofi �ok nte �ebrede

ndido ikw �o, sia isimemke utom ndikpep nte �ebrede ndus �ukikw �o. Edi ndifi �ok nte �ebrede ndido ikw �o ayanam enem fi keidem oyony �un anam �ofi �ok ke amanam nkp �o oro enyenedeuf �on.”—Jade, eyen isua 13 emi esibrede violin.“Ke ini es�it �odi �okde mi mme ke ini idem ememde mi,

ndibre guitar esinam idem enem mi. Esinem mi ndibreikw �o oro enemde ony �un �od �onde owo es�it.”—Vanessa, owoisua 20 oro esibrede guitar, piano, esiny �un efride ifiom.“Nkesikere ke tutu amama ndikemeke ndinam �of �on nte

owo emi mme oko. Edi mma ns�in idem nkpep, ndienidahaemi esinenede enem mi ke ini mbrede ikw �o �of �on.Mmony �un nnenede ntoro mbon enwen oro �esibrede ndinemikw �o.”—Jacob, owo isua 20 oro esibrede guitar.

kpep ndima nsio nsio or �uk ikw �o

258¯nkparawa owo �eb �up

Page 263: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

fo ukpep man �odi �o¯n �o se inende ye se ikwa

¯nade.’ (Mme He-

brew 5:14) Didie ke ekeme ndida ukeme ufi �ok¯nkp �o

fo mmek nti ikw �o? Kere ba¯na mme ekikere oro

�en �ode mi:Kot se �ewetde ke ef �ok. Ke ediwak idaha,

se �ewetde ke ef �ok CD`

mmˆe

¯nkp �o e

¯nwen oro

�edade �esuan etop ikw �o oro ekeme ndi-nam fi �ofi �ok se ikw �o aba

¯nade. Kpeme

idem edieke ok �utde ndise afai, ida¯n,

`mm

ˆe eke mbon

¯nka ek �im. Anaedi

ikw �o oro odude ke CD oro aba¯na

¯nkp �o ntre.

Fi �ok ik �o ikw �o oro. �Et �i¯n

nso ke ikw �o oro? Ndiemene

¯nede oyom ndikop

se �et �i¯nde ke ikw �o oro

`mm

ˆe ndifiak nt �i

¯n se �et �i

¯nde

ke ikw �o oro ediwak ini? Ndiik �o ikw �o oro ekem ye se afoen �imde ke akpanik �o �eny �u

¯n ekem

ye se Bible ekpepde?—Ephesus 5:3-5.

Esitie fi didie ke idem? Uyen kiet emi ekerede Philip�od �oh �o ete: “Ediwak ikw �o oro nsibrede �esinam mf �uh �o.” Seidude edi ke ikw �o esit �uk mme owo ke nsio nsio us �u

¯n. Edi

esitie fi didie ke idem ke ama ekebre ikw �o oro amade? B �upidemfo ete: ‘Ndi mmesitie

¯nkere nt �ime nt �ime ekikere ke

‘‘ Ndus �uk ini, mmesidue mbre ikw �o emi mfi �okdeke ikpanaha mbre. Mmesis �os �op mf �ik nn �ime.Edieke mmens �opke nn �ime, mmesit �on �ondikere ke etie nte ikw �o oro inenekedeidi �ok.

’’—Cameron

Nso ke¯nkpanam mbak ikw �o edidia mi idem? 259

Page 264: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mma¯nkokop ikw �o mma? Ndi mm �ot �o

¯n �o ndit �i

¯n ndi �oi ik �o

oro nsikopde ke ikw �o?’—1 Corinth 15:33.Kere bana mbon enwen. Ete ye eka fo �ekere nso �eba

¯na

ikw �o oro afo amade ndibre? B �up mm �o. Kere¯nko se eke-

mm �o mme Christian �edikerede. Ndi ikw �o oro afo emek-de ayaf �ina ndus �uk mm �o? Edieke etrede ndinam

¯nkp �o oro

�ofi �okde ke ayaf �ina mbon e¯nwen, oro ow �ut ke �om �ot �o

¯n �o ndi-

nam¯nkp �o nte akwa owo.—Rome 15:1, 2.

Edieke ob �upde idemfo mme mb �ume emi, eyekeme ndi-mek mme ikw �o emi �enemde fi, edi ibiatke itie ufan fo yeAbasi. Edi odu

¯nkp �o kiet e

¯nwen oro anade ekere aba

¯na.

Ini Ewe ke �Ekped �oh �o ke Ikw �o Adia Owo Idem?

Eti ikw �o ekeme ndinyene uf �on ukem nte eti udia. Edi¯nke �oni �o

¯n kiet �od �oh �o ete: “Nte omok �ut aran �okw �ok? Dia

se ikemde fi, mbak afo ududia awak akaha ndien �okp �ohienye.” (Mme

¯Nke 25:16) Mme owo �efi �ok ke aran �okw �ok

�esif �on ke us �ob �o. Edi inamke¯nkp �o

`mm

ˆe

¯nkp �o �of �on ada-

¯na didie, enye ekeme ndis �in fi ke fehesa

¯n edieke adade

awak akaha. Nso ke ekeme ndikpep nto emi? If �onkeowo �od �odu �o eny �ine ke

¯nkp �o �okp �ok �om

¯nkp �o oro �of �on di-

die.

Edi ediwak uyen �esiyak ikw �o adia mm �o idem. Ke uw �ut-¯nkp �o, Jessica oro iket �i

¯nde iba

¯na �od �oh �o ete: “Nsibre ikw �o

kpukpru ini—idem ke ini¯nkpepde Bible. Mmesid �oh �o ete

ye eka mi ke ikw �o esinam¯nw �uk ekikere ke se

¯nkpepde.

Edi mm �o isin �imke.” Ndi emesibre ikw �o kpukpru ini nteJessica?

Akpanam didie �odi �o¯n �o ke ikw �o adia fi idem? B �up idem-

fo mme mb �ume oro �etienede mi:Nsida hour ifa

¯n mbre ikw �o ke usen? ı ..........................

Nsibiat ok �uk ifa¯

n ke ikw �o kpukpru �ofi �o¯

n?

..........................................

Ndi ikw �o iyakke nnyene ini nn �o mbonubon nny �in?

260¯nkparawa owo �eb �up

Page 265: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edieke edide ntre, wet se akpanamde aba¯na oro ke

idak emi.

..................................................................................................

..................................................................................................

Kˆubre Ikw �o Nte Ekesibrede

Edieke ok �utde ke emesibre ikw �o akaha, �okp �of �on os �u-h �ode udomo ini oro esidade ebre ony �u

¯n afara ke idem. Ke

uw �ut¯nkp �o, ekeme ndiyom etre ndifak

¯nkp �o ukop ikw �o ke

ut �o¯n kpukpru ini m

ˆıd �ighe etre ndisibre ikw �o ke ndondo oro

�ony �o¯nde

¯nkp �o es �im uf �ok.

Mm �o¯n �o, ntak m

ˆukpepke nditie ntre ubreke ikw �o ndu-

s �uk ini? Oro ekeme ndi¯nwam fi ke ini ekpepde

¯nkp �o. Steve

oro iket �i¯nde iba

¯na �od �oh �o ete: “Se afo ekpepde eyene

¯nede

a¯nwa

¯na fi edieke m

ˆubreke ikw �o.” Domo ndikpep

¯nkp �o ke

ini mˆubreke ikw �o ny �u

¯n se

`mm

ˆe oro ekeme ndinam ow �uk

ekikere ke se ekpepde.Oyoyom osio ini

¯nko en �im man ada okot ony �u

¯n ekpep

Bible ye mme¯nwed oro �esidade �ekpep Bible. Ndus �uk ini,

Mbak ndiyak ikw �o adia mi idem, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Edieke mme uke mi �eny �ikde mi �ete ntiene mbre ikw �ooro m

ˆıf �onke, ny �od �oh �o mm �o ke

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete ye eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 266: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Jesus Christ ama esika ndobo ndobo ebiet �ok �ob �o¯n akam

ony �u¯n etie ekere

¯nkp �o. (Mark 1:35) Ndi itie oro esitiede

ekpep¯nkp �o esidobo ony �u

¯n �of �on ukem nte eke Jesus? M

ˆı-

d �ighe ntre, ekeme ndidi udukemeke ndinam¯nk �ori ke

¯nka

¯n

eke spirit.

Mek Se If �ondeKe ndit �im nt �i

¯n, ikw �o edi en �o Abasi, edi ana ekpeme

mbak ududa enye unam¯nkp �o ke idi �ok us �u

¯n. K

ˆubiet eyen-

a¯nwan kiet emi ekerede Marlene emi �ok �od �oh �ode ete:

“Mmenyene mme ikw �o emi akpanade ntomo ndu �o¯n �o. Edi

mm �o �esinem tutu.” Kere ba¯na afanik �o

¯n oro enye ada-

de �os �ok idemesie ke ndisibre ndi �oi ikw �o! Kˆuyak oro et �ibe

�on �o fi. Kˆuyak ikw �o abiat fi

`mm

ˆe adia fi idem. T �im tiene

mme edumbet Christian ke ini emekde ikw �o oro edibre-de. B �o

¯n akam be

¯ne ndaus �u

¯n ye u

¯nwam Abasi. Nam ufan

ye mbon oro �en �imde se afo en �imde ke akpanik �o.Ikw �o ekeme ndinam es �it ana fi s �u

¯n. Enye ekeme ndi-

b �in ndobo mfep. Edi ke ini ikw �o etrede, mf �ina fo idik �ureke.¯Nko, ikw �o ikemeke-keme nditie nte ndima ufan. Ntre k

ˆu-

yak ikw �o akabade¯nkpon

¯nkan

¯nkp �o ke uwem fo. Bre enye

kop inem, edi kˆuyak adia fi idem.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE �Of �on esisio ini okop inem uwem.Didie ke mme edumbet Bible �ekeme ndi

¯nwam fi ada ini emi

anam¯nkp �o ke eti us �u

¯n?

262¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi ikw �o oro afo emekde edide akpan¯nkp �o?

˘ Akpanam didie �ofi �ok`

mmˆe ikw �o �of �on

`mm

ˆe if �onke?

˘ Nso ke akpanam man ama nsio nsio or �uk ikw �o?

AFO EKERE DIDIE?

Page 267: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

32

Nso ke¯nkpanam man

nsikop inem uwem?S �in idi �on �o ke ekebe man ow �ut mme se�et �inde edi akpanik �o mme nsu.

Bible �od �oh �o ke . . .

If �onke owo ebre mbrees �inede idem.

ıO Akpanik �o O Nsu

Id �uhe fim ye edinamTV emi �of �onde. O Akpanik �o O Nsu

Id �uhe unek emi�of �onde. O Akpanik �o O Nsu

Page 268: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EMES �IN idem anam utom �ot �o¯n �ode ke Monday tutu

es �im Friday.¯

Nwed asuana ke Friday. Ndien amanamse �eked �o

¯nde fi ke uf �ok ama. Edi ke os �uk enyenye-

ne odudu sia edide uyen. (Mme¯

Nke 20:29) Idahaemi,oyom ndikop inem uwem ekpri.

Mme uke fo �ekeme ndikere ke Bible iyakke owookop inem uwem, ke iyakke owo adia uwem. Edi ndiedi akpanik �o? �Eyak ineme se �ed �oh �ode

`mm

ˆe edi akpan-

ik �o`

mmˆe nsu ke page 263 iny �u

¯n ise se Bible ene

¯nerede

et �i¯n aba

¯na edikop inem uwem.

˘ If �onke owo ebre mbre es �inede idem.

Nsu. Bible �od �oh �o ke ‘edis �i¯nede idem enyene uf �on.’

(1 Timothy 4:8) Mf �in, ediwak mbre �edu emi owo ekemedendida ns �i

¯nede idem nny �u

¯n

¯nkop inem uwem, ut �o nte ndiwat

ena¯nukwak, ndifehe it �ok, ndibre tenis, ndibre b �ol, ke ndisiak

ibat ibat.Ndi emi �ow �or �o ke inaha owo ekpeme idem? Kere se

�et �i¯nde ke mme ufa

¯nik �o eken ke itie

¯nwed oro �ekotde es �in

mi. Ke ini apostle Paul ekewetde¯nwed �on �o �es �ok Timo-

thy emi ekedide akparawa, enye �ok �od �oh �o ete: “Edis �i¯ne-

de idem enyene esis �it uf �on; edi ute¯ne Abasi enyene uf �on

ke kpukpru¯nkp �o, koro enye akamade u

¯nw �o

¯n �o uwem

idahaemi ye eke uwem oro edidide.” Ik �o Paul eti nny �inke ebeiso

¯nkp �o ke uwem nny �in ekpedi ndinem Abasi

es �it kpukpru ini. Idem ke ini emekde mbre us �i¯nede idem

oro edibrede, emekeme ndiw �ut ke ute¯ne Abasi edi ebeiso

¯nkp �o ke uwem fo ke ndib �up idemfo mb �ume ita oro �etiene-de mi:

1. Ndi mbre us �i¯

nede idem emi ekeme ndinam owo enye-ne un �om �o? K

ˆutiene se mme owo �et �i

¯nde, k

ˆuny �u

¯n utiene

nneminua mme uyen oro �emade mbre emi. Nam nd �u¯n �o-

de ba¯na mbre emi. Ke uw �ut

¯nkp �o, domo ndifi �ok mme

¯nkp �o

oro �etienede mi: Owo ifa¯n �esiwak ndida unan ke ini �ebrede

mbre emi? Nso ke �ekpenam man �ekˆuda unan? Nso ukpep

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 37 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 37 KE EBOHO 1264

¯nkparawa owo �eb �up

Page 269: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ke oyom owo �ob �o, ndien nso ke �ekpekama �ebre mbre emimbak owo edida unan? Okpos �ukedi emi owo ekemede ndi-nyene un �om �o ke

¯nkp �o ekededi oro enye anamde, ndi �esi-

bre mbre emi¯nkuk �ure man �ew �ut ke owo ikemeke ndinyene

un �om �o`

mmˆe ndikpa?

Uwem edi en �o Abasi, ndien Ibet oro Abasi �ok �on �ode ndi-t �o Israel ama oyom �ene

¯nede �en �o owo emi eduede-due owot

ekemm �o owo ufen. (Exodus 21:29; Numbers 35:22-25)Emi ama anam ik �ot Abasi �ekpekpeme mbak mm �o �edidaunan

`mm

ˆe �edin �o owo efen unan. (Deuteronomy 22:8) Mf �in,

ana mme Christian¯nko �eda uwem ke akpan

¯nkp �o.

2. Ndi mbre us �i¯

nede idem emi ayanam nnyene ntiufan? Edieke �ofi �okde ndibre mbre us �i

¯nede idem, mme

uke ye mme andikpep �ekeme ndiny �ik fi etiene od �uk¯nka

emi �esibrede mbre oro �en �o uf �ok¯nwed. Es �it ekeme ndi-

d �oh �o fi eny �ime. Uyen Christian kiet emi ekerede Mark�od �oh �o ete: “

¯Nkereke ke �of �on ete ye eka mi �ekpan mi

nditiene nd �uk¯nka mbre uf �ok

¯nwed.” Edi utu ke ndido-

mo ndida nneminua nnam ete ye eka fo �eny �ime ekike-re fo, kere ba

¯na se itienede mi: �Esiwak ndinam ndomonse

mbre oro �edibrede in �o uf �ok¯nwed ke

¯nwed ama aka-

suana. Edieke anamde �of �on, �ekeme ndis �in ud �o¯n nn �o fi �ete

ene¯nede es �in idem ebre mbre emi. Edieke m

ˆune

¯nekede

Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 265

Page 270: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

unam �of �on, �ekeme ndiny �ik fi ada ini ene¯nede ekpep. Ke

adianade do, mbon mbre �esine¯nede �ediana kiet �edia ida-

ra ke ini mm �o �ekande �eny �u¯n �ef �uh �o �ot �okiet ke ini �ekande

mm �o.Idahaemi b �up idemfo ete: ‘Ndi ndibiat ini nnam

¯nkp �o oro

ekemede ndinam nne¯nede ndiana ye mme uyen oro m

ˆıtie-

neke ida mme edumbet Abasi idu uwem ayanam¯nka iso ndi

eti owo?’ (1 Corinth 15:33) ‘Nso ke ami ndiny �ime atak miman ntiene

¯nka mbre uf �ok

¯nwed mbre mbre?’

3. Mbre us �i¯

nede idem emi editak mi ok �uk ifa¯

n ediny �u¯

nada ini okpon didie? Bible eteme nny �in ete ‘id �u

¯n �ode ifi �ok se

idide akpan¯nkp �o ikan.’ (Philippi 1:10) Man anam item emi,

b �up idemfo ete: ‘Ndi ndibre mbre us �i¯nede idem emi ayada

ini oro¯nkpadade nnam utom uf �ok

¯nwed

`mm

ˆe

¯nkp �o Abasi?

Mbre emi editak mi ok �uk ifa¯n? Ndi nyenyene ut �o ok �uk oro?’

Ndib �or �o mme mb �ume emi ayanam fi �ofi �ok se akpadade keakpan

¯nkp �o.

˘ Id �uhe fim ye edinam TV emi �of �onde.

Nsu. Bible �od �oh �o mme Christian “ �es �o¯n �o �em �um se if �on-

de �ekama” �eny �u¯n “ �ebet kpukpru or �uk idi �okido.” (1 Thessa-

266¯nkparawa owo �eb �up

Page 271: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

lonica 5:21, 22) Id �ighe kpukpru fim ye edinam TV ke itie-¯nwed Abasi emi akpan.�

Im �ofi �ok ke ekeme ndinem fi ndisa¯na ye mme ufan fo

¯nkese fim. Eyena

¯nwan kiet emi ekerede Leigh, emi otode

South Africa, �od �oh �o ete: “Edieke nyomde ndika¯nkese fim,

mmesikot kiet ke otu mme ufan mi ke fon nt �i¯n nn �o, ndien

imesisian mme ufan nny �in eken.” Mm �o �esiwak ndis �ine keotu akpa mbon oro �esede fim oro. Ekem, ete ye eka mm �o�esidimen mm �o �esa

¯na kiet ntre �ekedep udia �en �o kpukpru

mm �o.

Fim ye TV �edi¯nkp �o eyo mb �in, edi mm �o �edi mbufa us �u

¯n

oro �edade �enam¯nkp �o oro �ema �ekesinanam ke eset—ndin �o

mb �uk. Jesus ama ene¯nede �ofi �ok ndin �o mme owo mb �uk oro

�ekesis �imde mm �o es �it. Ke uw �ut¯nkp �o, mb �uk esie oro aba

¯na-

de owo Samaria oro ekedide eti mb �oh �oid �u¯n esinam �od �o

¯n

owo nditua mbon e¯nwen mb �om ony �u

¯n ekpep owo nti

¯nkp �o.

—Luke 10:29-37.

Mf �in, mbon oro �esit �imde fim �esikpep mme owo nte�ekpedude uwem. Mm �o �esidomo ndinam mme andise fimmm �o �ema mbon fim oro—idem ke ini �ow �or �oiso owo fimedide abiatibet

`mm

ˆe owo oro odomode ndikara mbon

e¯nwen ke ibak ibak us �u

¯n. Edieke m

ˆukpemeke, emekeme

ndiyom abiatibet oro ok �ut unen ke se enye oyomde ndinamke fim oro, ony �u

¯n ekere ke oburob �ut

`mm

ˆe ibak ibak edinam

esie idi �okke! Didie ke ekeme ndifep emi?

� Edieke oyomde ndifi �ok¯nkp �o efen mba

¯na emi, se ibuot 36 ke Eboho 1.

=“Akparawa, dara ke uyen fo, . . . ny �u

¯n tiene

us �u¯n emi es �it fo amade ye mme

¯nkp �o emi

eny �in fo ok �utde. Edi fi �ok ete ke ata Abasioyokot fi edi ikpe aba

¯na kpukpru emi.”

—Ecclesiastes 11:9.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 267

Page 272: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ke ini emekde fim`

mmˆe

edinam TV oro edisede, b �upidemfo ete: ‘Ndi se �esiode emiayanam mi nsitua mbone

¯nwen mb �om?’ (Ephesus 4:32)

‘Mˆıd �ighe, ndi edinam ndara

ke afanik �o¯n owo efen?’ (Mme¯

Nke 17:5) “Ndi enye ayanam�os �o

¯n mi ‘ndisua se idi �okke’?”

(Psalm 97:10) ‘Ndi enye ayanam mi ndian idem ye “mmeanamidi �ok”?’—Psalm 26:4, 5.

Se �esit �i¯nde ibio ibio mbemiso �esiode fim ye se �esit �i

¯nde

man �enam mme owo �edep fim �ekeme ndi¯nwam fi �ofi �ok se

enye aba¯nade. Edi “[k

ˆubu �ot] idem ke kpukpru ik �o” oro �et �i

¯n-

de. (Mme¯

Nke 14:15) Ntak-a? Se �esit �i¯nde ibio ibio mbem-

iso �esiode fim edi ekikere owo e¯nwen. Ke ini �et �i

¯nde nte fim

enemde man mme owo �edep, ekeme ndikokoi ntre ndit �i¯n ke

fim oro enyene mme itie emi mˆıf �onke. Uyen kiet emi eke-

rede Connie �od �oh �o ete: “Mmok �ut ke ndifi �ok akpan mbonoro �es �inede ke fim esinam owo �ofi �ok ndus �uk¯nkp �o aba

¯na nte fim editiede.”

Mme uke fo emi �etienede

Ukem nte �ekemede ndis �opnnam owoek �o

¯n

¯nkp �o ke ini

enye mˆıkpemeke idem, ntre¯

nko ke �ekeme ndis �op nnamfi edue Abasi ke ini okopde

inem uwem

268¯nkparawa owo �eb �up

D �oh �o ete ye eka fo`

mmˆe

mm �o �ekpema ndik �obi TVndus �uk ini ke �ofi �o

¯n man

mbufo �eda ini oro �ekopinem uwem �ot �okiet nteubon.

ITEM�

Page 273: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

fi �ema se Bible ekpepde �ekeme ndifi �ok`

mmˆe fim �of �on

`mm

ˆe

if �onke. Edi ti ke mme owo �esiwak ndit �i¯n

¯nkp �o oro ekenem-

de mm �o ke fim. Ntak emi mˆub �upke mm �o se m

ˆık �of �onke?

Siak akpan¯nkp �o oro oyomde ndifi �ok. Ke uw �ut

¯nkp �o, b �up

`mm

ˆe enyene itie oro �enamde afai, ida

¯n,

`mm

ˆe �ew �utde mbon

oro �enyenede demon. Ete ye eka fo¯nko �ekeme ndin �o fi eti

item. Uyen emi ekerede Vanessa �od �oh �o ete: “Nsib �up eteye eka mi. Edieke mm �o �ed �oh �ode ke �of �on nse fim, mmesika¯nkese.”

Kˆukere ke inyeneke se is �inede ke ndimek fim

`mm

ˆe edi-

nam TV oro ekpesede. Ntak-a? Sia mme¯nkp �o oro adade

enem idem es �it �esiw �ut se idude fi ke es �it, �ew �ut mme¯nkp �o

oro adade ke akpan¯nkp �o. (Luke 6:45) Mm �o �ekeme ndiya-

rade or �uk nsa¯na oro amade, ut �o ik �o oro amade, ye nte ese-

de ida¯n. Mm �odo, sasat!

˘Id �uhe unek emi �of �onde.

Nsu. Ke ini ndit �o Israel �ekebede Ididuot Inya¯n �eb �oh �o

ud �imek �o¯n Egypt, Miriam ye iban eken �ema �enek unek ida-

ra. (Exodus 15:20)¯

Nko-¯nko, ke

¯nke Jesus oro aba

¯nade

idi �ok ud �o, “mbre ikw �o ye unek”�ema �es �ine ke idara oro okodudeke ini eyen oro �ok �ony �o

¯nde edi

uf �ok.—Luke 15:25.

Ukem oro ke edi mf �in. Keediwak ebiet, ikp �o owo ye ndi-t �ow �o

¯n �esinek unek ke ini ubon

ye ufan �esobode �ot �okiet. Nte

‘‘ Mmama ndinek unek, edi mm �ofi �ok ke �of �onnkop item ete ye eka mi. Nyakke unek ediebeiso nkp �o ke uwem mi.

’’—Tina

Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 269

Unek ye ikw �o �ekediata akpan

¯nkp �o ke

utuakibuot akpanik �o �on �ondit �o Israel.—Psalm150:4.

NDI AMA �OFI �OK . . . ?

Page 274: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ededi, oyom �ekpeme idem. Okpos �ukedi emi Bible mˆıkpan-

ke mme owo ndisop idem ndia ekpri us �or �o, enye akpan“uyom uyom”

`mm

ˆe idat idat us �or �o. (Galatia 5:19-21) Pr �o-

fet Isaiah ekewet ete: “Mb �om mm �o eke �ebakde �edemedeke usenub �ok �eyom �okp �os �o

¯n mm �in, emi �eb �ighide tutu es �im

mf �u¯nmf �u

¯n mbubreyo tutu wine anam mm �o! Ndien harp ye

ndido ur �uk ye ek �om �o ye ifiom, ye wine �edu ke mme us �or �omm �o; edi mm �o id �o

¯nke eny �in ke edinam Jehovah.”—Isaiah

5:11, 12.

�Ema �esin �o “ �okp �os �o¯n mm �in” �eny �u

¯n �ebre idat idat ikw �o ke

ut �o us �or �o oro. �Ekesibabak �et �o¯n �o edi owo ikesik �ureke tutu

eyo ok �ut. Kere¯nko ba

¯na nte mme anam us �or �o oro �eke-

sinamde¯nkp �o—mm �o �ekesinam nte

¯nkp �o eke �ed �oh �ode ke

Abasi id �uhe! Ntak edi oro Abasi �ok �od �oh �ode ke ut �o us �or �ooro if �onke.

Edieke �ekotde fi us �or �o emi �edinekde unek, b �up idemfout �o mb �ume nte: ‘Mmanie �edid �uk us �or �o emi? Mme owo �eda

Edieke �ed �oh �ode ndid �uk nka emi �esibrede mbre ke nwedama akasuana, se ndid �oh �ode edi

.........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Edieke nk �utde ke fim oro ntienede mme ufan mi nse if �onke,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 275: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mm �o didie? Anie anam us �or �o emi? Anie edise eny �in? Ndiete ye eka mi �eny �ime

¯nka us �or �o emi? Nso ut �o unek ke �edi-

nek?’ �Esinek ediwak unek man �edemede owo idi �ok ud �o¯n.

Ndi nditiene nnek`

mmˆe ndise nte �enekde ut �o unek oro aya-

nam ekeme ‘ndifehe¯nkp �o

¯n use’?—1 Corinth 6:18.

Nso ke akpanam edieke �ed �oh �ode edi ika unek keuf �okunek okoneyo? Kere ba

¯na se uyen kiet emi ekere-

de Shawn et �i¯nde. Mbemiso enye akakabarede edi Chris-

tian, enye ama esika uf �okunek. Enye �od �oh �o ete: “ �Ema �esi-wak ndibre ndek ndek ikw �o, �enek unek oro edemerede owoidi �ok ud �o

¯n, ndien enyene se isinamde ediwak owo �eka do.”

Shawn �od �oh �o ke ediwak owo �esika man �ekeda owo �eny �o¯n

�ekenyene ebuana. Ke Shawn ama ekekpep Bible ye MmeNtiense Jehovah, enye ama okp �uh �o ekikere. Nso idi ekikereesie idahaemi? Enye �od �oh �o ete: “If �onke mme Christian �ekauf �okunek.”

Ntak Emi Oyomde Ekpeme Idem?Afo ekere ke ini ewe ke �ekeme ndis �op nnam owoek �o

¯n

¯nkp �o—ke ini enye odude ke a

¯nwaek �o

¯n,

`mm

ˆe ke ini enye

Nso ke¯nkpanam man nsikop inem uwem? 271

Page 276: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

etiede ye mme ufan esie �odu �ok odudu? Edi ini emi enye�odu �okde odudu ke �ekeme ndis �op nnam enye

¯nkp �o sia m

ˆıka-

make¯nkp �oek �o

¯n esie. Kpas �uk ntre, ke ini odude ke uf �ok-

¯nwed

`mm

ˆe ke itieutom, emesikpeme idem mbak owo edi-

nam fi edue Abasi. Emesis �op ok �ut mme¯nkp �o oro �ekemede

ndinam fi �odu �o. Nte ini akade, ama odu ye mme ufan fo�odu �ok odudu, ada

¯naoro ke �ekeme ndis �os �op nnam fi abiat

ibet Abasi.Ndus �uk mme uke fo �ekeme ndisak fi ke emi etienede

ndaus �u¯n Bible ke

¯nkp �o oro aba

¯nade edikop inem uwem.

Mme uyen oro ete ye eka �edide Mme Ntiense Jehovah�ekam �ekeme ndiny �ik fi anam se m

ˆıf �onke. Ubieres �it ut �o mme

uyen emi ama odoro ufi �on. (1 Timothy 4:2) Mm �o �ekemendid �oh �o ke unyeneke eti ibuot, m

ˆıd �ighe ke amada idem

ke edinen akaha. Edi ‘nyene eti ubieres �it’ utu ke nditienemme uke fo nnam se m

ˆıf �onke.—1 Peter 3:16.

Nte Jehovah esede fi edi akpan¯nkp �o akan nte mme

uke fo �esede fi. Ndien edieke mme ufan fo �eyatde es �it yeafo ke emi anamde nti

¯nkp �o oro es �it fo etemede fi, �ow �o-

r �o �of �on oyom mme ufan e¯nwen. (Mme

¯Nke 13:20) Ti ke

ene¯nede edi mbiomo fo ndikpeme mme edumbet emi adade

odu uwem idem ke ini adiade uwem.—Mme¯

Nke 4:23.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndise ida¯n �ey �oy �oh �o kpukpru ebiet

�eny �u¯n �ekeme ndis �op

¯nk �ut enye idahaemi

¯nkan nte �ekesik �utde.

Nso ke akpanam mbak ududu �o ke afia emi?

272¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi mme Christian �ekpefepde mbre us �i¯nede

idem oro ekemede ndin �om �o owo?

˘ Akpanam didie �ofi �ok`

mmˆe fim �of �on se ekpesede?

˘ Afo �okp �od �oh �o ke nso ut �o unek �of �on?

AFO EKERE DIDIE?

Page 277: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

33

Ntak emi mme¯nkpesehe

ndise ida¯n?

Ikafan ke esidedueok �ut ndise idan?

ıO Akananam nkweO Nsis �opke nk �utO Mmesiwak ndik �ut

Mm �on ke esiwakndik �ut?

O Intanet O Uf �oknwed

O TV O Itie Enwen

Nso ke esinam keini ok �utde?

O Mmesis �os �op nsio iso mfep.O �Okp �os �on ud �on esinam nse ekpri.

O Mmesinenede nse nny �un nyomenwen.

273

Page 278: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

KE INI ete ye eka fo �ekedade nte afo, mbon oro �ekesiyomdendise ndise ida

¯n �ekesisasa

¯na �eyom. Mf �in, etie nte ndise ida

¯n

akam oyom fi.¯

Nkaiferi emi edide isua 19 �od �oh �o ete: “Ndus �ukini, esidi ke nyoyom

¯nkp �o ke Intanet

`mm

ˆe ke ini nyomde

¯nkp �o

oro¯nkpamade ndidep

`mm

ˆe ke ini ndade Intanet nse ibatok �uk

oro nnyenede ke ba¯nk—ntise ndise ida

¯n �ow �or �o edi inikiet ini-

kiet!” Esit �ibe ntem ediwak ini. Ke nd �u¯n �ode kiet oro �ekenamde,

¯nkp �o nte uyen 9 ke otu uyen 10 emi �edude ke uf �ot isua 8 ye 16�eked �oh �o ke ima isidue ik �ut ndise ida

¯n ke Intanet, akpan akpan

ke ini inamde utomuf �ok!

Sia ndise ida¯n �ey �oh �ode kpukpru ebiet ntem, afo emekeme

ndib �up ete, ‘Ndi enye ene¯nede �odi �ok ntre?’ Ib �or �o edi ih! Ndise

ida¯n esesuene mme andinam ida

¯n oro �ok �or �o ye mme andise

enye, ndien enye esiwak ndinam mme owo �enam oburob �utido. Edi idi �ok esie ik �ureke ke oro.

Edise ndise ida¯n ekeme ndikabade mbumehe emi af �inade

owo eb �ighi. Ke uw �ut¯nkp �o, kere ba

¯na se ete kiet emi ekerede

Jeff eket �i¯nde. Okpos �ukedi emi edide isua 14 �ebe t �o

¯n �o enye

eketre ndise ndise ida¯n, enye �od �oh �o ete: “Ke

¯nwa

¯nwana ndi-

sio ekikere¯nkp �o

¯n

¯nkp �o emi kpukpru usen. Okpos �ukedi ud �o

¯n

emi mˆıs �o

¯nke ub �ok aba, enye ik �ureke of �uri of �uri. Os �uk �od �od �o

¯n

mi ndise ndise emi. Ke ns �uk nteti mme ndise oro¯nkesisede.

Ubaha-e nte mme¯nkpokod �ukke ut �o idi �ok afa

¯n oro. Ke nsonso

oro, ekesitie nte inyeneke se idi �okde ye ndise emi. Edi idaha-emi mmedifi �ok ke enye �odi �ok. Ndise ida

¯n esif �ina owo, esuene

mme andinam ye mme andise enye, ony �u¯n edi obukpo

¯nkp �o.

Inamke¯nkp �o

`mm

ˆe nso ke mbon oro �esimade oburob �ut ndise

emi �et �i¯n, id �uhe eti

¯nkp �o ndomo-

kiet oro ndise ida¯n ekemede ndi-

nam nn �o owo.”

Kere Ba¯na Mme Idaha

Oro Esik �utde Ndise Emi

Nso ke akpanam mbak udu-k �ut ndise ida

¯n idem ke ndudue?

274¯nkparawa owo �eb �up

Owo oro enyenedembumehe edise ndiseida

¯n ekpebe ndi �oi angel

eyo Noah oro �ekenyenedeebeub �ok ud �o

¯n ida

¯n.

—Genesis 6:2.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 279: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Bem iso kere ba¯na mme idaha oro esinamde ok �ut ndise emi.

Nso idi mme idaha oro �esinamde ok �ut ndise emi? Kere ba¯na

mme uw �ut¯nkp �o emi:

Ndi ndus �uk ndit �o uf �oknwed mbufo �ekeme ndida e-mailmme fon nn �o fi ndise idan? Ke edide ntre, �okp �of �on �os �ohi ut �oetop oro efep; k

ˆukot mm �o.

Ke ini es �inde ndus �uk ik �o oyom nkp �o ke Intanet, ndi etoporo �od �oh �ode ok �ub �ode aka ebiet enwen esiw �or �o edi? Ndifi �ok keemi ekeme ndit �ibe ekeme ndinam fi �ofi �ok or �uk ik �o oro adadeoyom

¯nkp �o ke Intanet.

Ke idak emi, wet idaha ekededi oro akanamde ok �ut ndiseida

¯n.

ı..................................................................................................

..................................................................................................

Ndi enyene¯nkp �o ekededi oro akpanamde man os �uh �ode

ibat ini oro esiduede ok �ut`

mmˆe etetre ndisidue

¯nk �ut ndise emi?

Edieke edide ntre, wet se ekerede ndinam mi.

..................................................................................................

..................................................................................................

Edieke Edide Emenyenyene Mbumehe Edise Ndise Ida¯n

Ndidedue¯nk �ut ndise ida

¯n ene

¯nede okp �uh �ode ye ndiko-

koi nse ndise emi. Nso ke akpanam edieke �ot �o¯n �ode ndinyene

mbumehe edise ndise ida¯n? K

ˆudedei ukere ke idis �o

¯nke nditre

mbumehe emi. Ke uw �ut¯nkp �o, yak id �oh �o ke �eda ekpri tred uk �im

�of �o¯n �eb �op fi ub �ok mbiba. Emekeme ndik �ibi tred oro edieke

=“Ke ntre, �ewot mme ndido idem mbufo emi�edude ke is �o

¯n man �etre use, mbubiam ido,

�okp �os �o¯n ud �o

¯n ida

¯n, idi �ok ud �o

¯n, ye edis �in

es �it ke¯nkp �o owo, emi edide ukpono

ndem.”—Colossae 3:5.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Ntak emi mme¯nkpesehe ndise ida

¯n? 275

Page 280: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

es �ikde ub �ok. Edi nso ikpet �ibe edieke �ekpedade tred oro �ewa¯n

fi ke ub �ok ediwak ini? Ndik �ibe mb �oh �o ikped �ighe ifia ub �ok kiet.Ukem oro ke edi ye mbon oro �esimade ndise ndise ida

¯n. Ada-

¯na nte mm �o �esede ndise ida

¯n, ntre

¯nko ke enye edine

¯nede

atap mm �o. Edieke edide emi et �ibe �on �o fi, nso ke akpanam man�ob �oh �o?

Fi �ok ke ndise idan enenede �odi �ok. Satan odomo ndidandise ida

¯n nsuene

¯nkp �o oro Jehovah akanamde ete mme owo

�ekpokpono. Ndifi �ok ke se ndise ida¯n esinamde edi emi aya-

nam ‘asua se idi �okde.’—Psalm97:10.

Kere bana ut �ip esie. Edisendise ida

¯n esibiat nd �o. Enye isi-

yakke �ekpono mbon oro �esio-de ke ndise emi isiny �u

¯n iyak-

ke �ekpono owo oro esede ndiseemi. Ntak edi oro Bible �od �oh �o-de ete: “Owo mbufi �ok ada ok �utafanik �o

¯n ndien ed �ibe.” (Mme

Owo emi esede ndiseida

¯n ediwak ini

idikemeke ndis �op ntrekpa nte owo emi

awa¯

nde tred ediwak inike ub �ok m

ˆıdikemeke

ndis �op ntat

276¯nkparawa owo �eb �up

Nam k �omputa fo okˆuyak

fi ok �ub �ode mme ikpeheIntanet oro afo ekemedendik �ut ndise ida

¯n.

¯Nko,

kˆuk �ub �ode etop ekededi

oro mˆufi �okke andin �o.

ITEM�

Page 281: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯Nke 22:3) Ke idak emi, wet afanik �o

¯n kiet emi ekemede ndis �im

fi edieke enyenede mbumehe edise ndise ida¯n.

ı..................................................................................................

Biere se edinamde. Job emi ekedide eti owo �ok �od �oh �o ete:“Mmene

¯nede mbiere ke tutu amama ndisehe eyena

¯nwan tutu

idi �ok ud �o¯n edemede mi.” (Job 31:1, Today’s English Version)

Se itienede mi �edi ndus �uk ke otu ‘ubiere’ oro afo ekemede ndi-nam:

Ndidaha Intanet nnam nkp �o ke ini ndude ikp �on ke uf �ok.

Ny �os �os �op mmen etop ye ndise emi �ow �or �ode edi ke idem-esie mfep nny �un nkp �on ikpehe Intanet emi �ew �utde ndise idaninwan-inwan.

Nyasian akwa owo emi mmade edieke mfiakde nse ndiseemi.

Ndi �om �ofi �ok¯nkp �o kiet

`mm

ˆe iba e

¯nwen emi �ekemede ndi-

¯nwam fi nte os �uk odomode nditre edise ndise ida

¯n? Edieke

edide ntre, wet mme¯nkp �o oro mi.............................................

..................................................................................................

..................................................................................................

S �in nkp �o emi ke akam. Andiwet psalm ama ekpe Jeho-vah ub �ok ete: “Nam eny �in mi �ow �o

¯n �ode �okp �o

¯n ndik �ut obukpo

Mbak ndidedue nk �ut ndise idan, sendinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 282: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkp �o.” (Psalm 119:37) Jehovah Abasi oyom fi etre ndise ndiseemi, ndien enye ekeme ndin �o fi ukeme man anam se inende!—Philippi 4:13.

Sian owo enwen. Ndimek owo emi ekemede ndisian¯nkp �o

emi edi akpan us �u¯n emi ekemede nditre idi �ok edu emi. (Mme¯

Nke 17:17) Ke idak emi, wet eny �i¯n akwa owo emi afo edimade

ndineme¯nkp �o emi nn �o.

ı..............................................................................................

Fi �ok ete ke emekeme ndikan ke e¯nwan emi a

¯nwanade ndi-

tre edise ndise ida¯n mi. Ke ndit �im nt �i

¯n, ini ekededi oro m

ˆusehe

ndise emi okpos �ukedi �od �o¯nde fi ndise, �ow �or �o amakan ke ndu-

s �uk udomo. B �o¯n akam n �o Jehovah ini ekededi oro akande,

ny �u¯n k �om enye ke ukeme oro enye �on �ode fi. Ti kpukpru ini ete

ke ini ekededi oro mˆusehe akama-afanik �o

¯n ndise emi, �ow �or �o

amanam Jehovah adat es �it!—Mme¯

Nke 27:11.

‘‘ Mbemiso nkekpepde Bible, mma nsinenedenda ke ekperede ndidi kpukpru nkp �os �on ib �ok.Edi ke otu kpukpru mbumehe oro nkenyenede,enye oro �ok �os �onde mi akan nditre ekedi ndiseidan. Mıkped �ighe emi Jehovah anwamde mi,nkpekemeke nditre idi �ok mbumehe emi.

’’—Jeff

278¯nkparawa owo �eb �up

˘ Didie ke ndise ida¯n esuene

¯nkp �o emi

�ekpekponode-kpono?

˘ Didie ke akpa¯nwam eyenuka emi

esimade ndise ndise ida¯n?

AFO EKERE DIDIE?

Page 283: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Siak edinam ini ndu �okodudu emi amade akan,ny �un t �in ntak emi amade enye ntre.

Yak id �oh �o ke oyom ndin �o ekpri eyenuka item mbana ntakemi enye m

ˆıkpayakke edinam ini ndu �okodudu adia enye

idem. Nso ke ekpet �in?

se nwetde nn �im8MMEEDINAMININDU �OKODUDU

ı

279

Page 284: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro
Page 285: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ibuot 34 es �im 38 �eye¯nwam fi �ofi �ok nte eke-

mede ndis �o¯n idem ke

¯nka

¯n eke spirit, nte okpodu-

de uwem nte Bible etemede, ye nte ekpebierede seedinamde ke ini iso man odu eti uwem.

NK �ORI EKESPIRITFO

Ewe ke otu emi esis �on fi akan?

O Ndikpep BibleO Ndib �on akam nn �o Jehovah Abasi kpukpru iniO Ndit �in se nn �imde ke akpanik �o nn �o mbon enwen

(akpan akpan mme uke mi)O Ndifi �ok uf �on edidu uwem nte Bible etemede

Ke idak emi, wet se aduakde ndinam mbanankp �o oro esis �onde fi mi.

................................................................................

ı

281

Page 286: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

34

Ntak emi¯nkpodude uwem

nte Bible etemede?

Afo odu ke itie unyamudia ke adia udia uwemeyoye ndit �oiban iba ke uf �oknwed mbufo, etise akparawakiet emi edide obufa eyen uf �oknwed mbufo od �uk edi.Akpa eyenanwan �od �oh �o fi ete: “ �Om �odi �on �o ke Brett

enenede ama fi? Nte enye esisede fi anam nt �in ntre.Kpukpru ini, eny �in akparawa emi esiw �uh �o fi ke idem!”

�Oy �oh �o eyenanwan iba es �in fi inua ke ut �on ete: “Ndi�om �ofi �ok ke enye inyeneke ufan anwan kana?”Afo ama ekekere ntre, sia usen eken Brett ama okot

Page 287: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

NDI akanam �esak fi ke ntak emi odomode ndidu uwem nte Bi-ble etemede? Edieke edide ntre, anaedi emekere ke enyene seitakde fi. Se eyena

¯nwan kiet emi ekerede Deborah ekekerede

edi oro. Enye �od �oh �o ete: “Eketie mi nte ke ndidu uwem nte Bi-ble etemede etie ukpan ukpan akaha. Ama esid �o

¯n mi nditiene

mme ufan mi ke uf �ok¯nwed ndu uwem nnam-se-mmade.”

Se Ikemede Nditat Fi Eny �inId �ighe tutu

¯nkp �o etet �ibe �on �o fi ndien afo ada idem ifi �ok. Ke

ndit �im nt �i¯n, �of �on ikpep

¯nkp �o ito ndudue mbon e

¯nwen, Ik �o

Abasi ony �u¯n eteme ete inam ntre, nte Asaph andiwet psalm

akanamde. Enyene ini emi enye ekekerede ke ndidu uwemnte Abasi etemede etie ukpan ukpan akaha. Edi enye ndik �utse iket �ibede in �o mbon oro �ekekp �o

¯nde us �u

¯n Abasi ama atat

enye eny �in. Nte ini akade, Asaph ama edifi �ok ke mm �o �ekesa-¯na ke “mf �ofi �on �o ebiet.”—Psalm 73:18.

fi us �or �o ke edem mm �o. Kpa ye oro mukukaha, okos �uk eke-kere se ikpeket �ibede edieke akpakakade.Nte os �uk ekerede nkp �o emi, akpa eyenanwan es �ibe od �uk,

ete:“Abiak mi sia mmenyenyene owo.

¯Nkpakam mma ndidi

ufan Brett.”Ekem enye ese fi ke nkpaidem. �Om �of �ofi �ok se enye oyom-

de ndit �in.Enye ob �up fi ete: “Yak kana ise, ntak emi munyeneke

ufan erenowo?”Afo usumaha mb �ume oro! Im �ofi �ok ke akpama

ndinyene ufan erenowo. Edi �ed �od �oh �o fi ke �of �on ebet tutuafo ebene idem ndid �o nd �o mbemiso �ot �on �ode uyomima.Mıkped �ighe-e . . .

�Oy �oh �o eyenanwan iba es �ibe od �uk, ony �un ob �up ete: “Ndiido ukpono mbufo edi ntak?”Afo ekere ete: ‘Enye anam didie �ofi �ok se nkerede?’Enye asak fi ete: “Kpukpru nkp �o fo os �uk edi Bible, Bible,

Bible. Ebebet ndiw �or �o nkadia uwem ekpri?”

Ntak emi¯nkpodude uwem nte Bible etemede? 283

Page 288: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Mbak udunam ukem ndudue oro, kere ba¯na se mme uyen

emi �eketrede ndidu uwem nte Bible etemede ke ndus �uk ini,�ekeny �u

¯n �enamde ida

¯n mbemiso nd �o, �et �i

¯nde.

˘ Nso ikanam ekere ony �un anam se akanamde oro?

Deborah: “Ke ini¯nkodude ke uf �ok

¯nwed, mma nsik �ut mme

owo �enyenede ufan irenowo`

mmˆe iban, ndien ekesitie nte

mm �o �ekop inemes �it. Ke ini¯nkodude ye mm �o

¯nk �ut nte mm �o

�efatde �eny �u¯n �et �imde kiet eken inua, ama esid �o

¯n mi nditie-

ne nnam, edi¯nkenyeneke owo. Mma nsine

¯nede

¯nkere mba-

¯na akparawa kiet oro

¯nkamade.

Ndien ama esine¯nede �od �o

¯n mi

ndidu ye enye.”Mike: “Mma nsikot

¯nwed

nny �u¯n nse mme edinam TV oro

�esinamde ida¯n etie nte edi et �ip-

atua. Nneme oro¯nkesinyene-

de ye mme ufan mi mba¯na ida

¯n

ama esinam ida¯n ene

¯nede �od �o

¯n

mi. Ekem ke ini ndude ikp �o¯n ye

¯nwan, mma nsikere ke imekeme ndifi �o

¯n �o kiet eken, ekem itre

ini ekededi, owo inamke ida¯n.”

Andrew: “Mma nsima ndise ndise ida¯n ke Intanet nny �u

¯n

nt �o¯n �o ndi

¯nw �o

¯n

¯nkp �os �o

¯n mm �in. Ekem, nsisa

¯na ye mme uyen

emi mˆıd �uhe uwem nte Bible etemede

¯nka us �or �o.”

Tracy: “Mma mfi �ok ke if �onke owo anam ida¯n mbemiso

�od �ode nd �o, edi¯nkasuaha edinam oro.

¯Nkaduakke ndinam

ida¯n mbemiso nd �ode nd �o, edi se ik �od �o

¯nde mi ama akan mi

ub �ok. Es �it ikobiomke mi iba¯na se

¯nkanamde ini oro.”

˘ Ndi ut �o uwem oro ama anam okop inemes �it?

Deborah: “Ke nsonso oro, eketie nte¯nw �or �o ke uf �un, mma

nny �u¯n

¯nkop inemes �it nte ke mmetiene nd �uk otu. Edi inemes �it

oro ikeb �ighike. Mma nt �o¯n �o ndikere ke ndi oburob �ut owo, es �it

ama amia mi ufen, uwem ony �u¯n odorode mi. Mma ntua

¯nkp �o-

fi �ok etieti ke emi¯nk �ofi �okde erenowo ke ini mmend �oh �o ebe.”

284¯nkparawa owo �eb �up

Emekeme ndida ataesis �it ini mbiat itieebuana fo ye Jehovah, ediekeme ndida fi ediwakisua mbemiso afiakde ediufan Jehovah.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 289: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Andrew: “Ikesis �o¯nke mi aba ndinam ndi �oi

¯nkp �o oro �eke-

d �o¯nde mi. Edi es �it ama esine

¯nede obiom mi

¯nkony �u

¯n

¯nkopke

inemes �it mba¯na se

¯nkanamde.”

Tracy: “Mma nda oburob �ut ido mbiat ini uyen mi.¯

Nkekereke ami ye ufan erenowo oro

¯nkenyenede iyokop inem uwem,

edi nny �in ikokopke. Utu ke oro, se nny �in ikanamde ama anamikop ubiak, ikayakke ikop inemes �it, ama esiny �u

¯n anam es �it

�odu �o nny �in. Mma nsina ke bed ediwak okoneyo¯nwek eyet,

ntua ubaha nte¯nkpakanamde se Jehovah amade.”

Mike: “Uwem ama odorode mi. Mma ndomo ndinam nte¯nkwe mf �ina oro edinam mi akadade �os �ok mbon e

¯nwen, edi

¯nkekemeke. Ama abiak mi ndifi �ok ke inemes �it oro

¯nkoyomde

ama �on �o mbon e¯nwen unan ke es �it.”

˘ Nso item ke �okp �on �o mme uyen oro �ekerede ke nteBible etemede ete �edu uwem etie ukpan ukpan akaha?

Tracy: “Du uwem nte Jehovah etemede ny �u¯n d �uk nsa

¯na

ye mbon oro �enamde ukem oro. Se idinamde okop inemes �itedi oro.”

Deborah: “Se afo anamdeibeheke fi kp �ot. Ebehe mbone

¯nwen. Ndien edieke es �inde

item Abasi, �oy �on �o idemfo unan.”Andrew: “Ke ini

¯nkp �o m

ˆıt �ibe-

ke in �o fi, emekeme ndikere kente mme ufan fo �edude uwemanam mm �o �ekop inem uwem.Emekeme ndikpebe us �u

¯nuwem

mm �o. Ntre, da eti ibuot mek

‘‘ Ubiak oro afo okopde ke ini �et �un �ode fi kentak idi �oknkp �o oro akanamde ikponke nteubiak oro okopde ke ini odomode ndid �ipidi �oknkp �o fo.

’’—Donna

Ntak emi¯nkpodude uwem nte Bible etemede? 285

Kere nte akpanamdeekpri eyenuka ok �ut ke�of �on owo odu uwemnte Bible etemede. Ndit �i

¯n

se afo en �imde ke akpan-ik �o nn �o mbon e

¯nwen edi

ata eti us �u¯n ndinam mm �o

�es �o¯n �o �edu fi ke es �it.

ITEM �

Page 290: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

mme ufan fo. Bu �ot idemfo ye Jehovah, ndien udunamke¯nkp �o

emi edituade¯nkp �ofi �ok.”

Mike: “Uku ye eti ubieres �it �es �ine ke otu mme �os �o¯nurua

¯nkp �o oro Jehovah �on �ode fi. Edieke �odu �okde mme en �o emi kentak emi m

ˆukemeke ndim �um idem

¯nkama, �ow �or �o �om �os �u-

h �ode idemfo itie. Neme se if �inade fi ye ete ye eka fo`

mmˆe

ikp �o owo e¯nwen. Edieke anamde

¯nkp �o oro m

ˆıf �onke, s �os �op t �i

¯n

ny �u¯n ne

¯nede se ikwa

¯nade. Edieke odude uwem nte Jehovah

etemede, afo eyenyene ata emem.”

Ndi Item Bible �Etie UkpanUkpan

`Mm

ˆe �Ekpekpeme Owo?

Jehovah edi “Abasi inemes �it,” ndien enye oyom fi okopinemes �it

¯nko. (1 Timothy 1:11; Ecclesiastes 11:9) Mme item

=“Ami Jehovah, ndi Abasi fo, Enye emi ekpepde

fi man afo �ob �o uf �on.”—Isaiah 48:17.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Man mfi �ok ntak emi �of �onde ndidu uwemnte Bible etemede,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Edieke �od �onde mi ndidu uwemnte mbon ererimbot emi,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 291: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Uwem imemke ye Asaph. Enye ok �ut ntekpukpru mbon oro �edude �ekanade enye �ebiatdeibet Abasi, edi etie nte owo in �oh �o mm �o ufen! Emianam Asaph ekere

`mm

ˆe uf �on odu im �o ndis �uk

¯nka iso

nnam se inemde Abasi es �it. Enye �od �oh �o ete: “Keakpanik �o edi ke ikp

ˆıkpu ke nnam es �it mi asana nny �u

¯n

nyet ub �ok mi ndiw �ut ke nduehe.” Edi ke Asaph amaekenenede etie ekere ¯

nkp �o emi, enye okp �uh �o ekikere.Enye edik �ut ke inemes �it ekededi oro ndi �oi owo �ekopdeisib �ighike. Nso ubiere ke Asaph es �im? Enye �okw �o ikw �o�on �o Jehovah ony �u

¯n �od �oh �o ete: “Baba owo e

¯nwen ke

is �o¯n . . . inemke mi es �it nte afo.”—Psalm 73:3, 13,

16, 25, 27.

Ekeme ndidi emesikere ndus �uk ini`

mmˆe uf �on odu

ndidu uwem nte Abasi etemede. Edi nam nte Asaph;k

ˆuse

¯nkp �o emi eny �on eny �on. Kere ba

¯na nte

¯nkp �o etiede

ye mbon oro mˆın �imke ibet Jehovah. Ndi mm �o �enenede

�enyene emem? Ndi mm �o �enyene inemes �it emi mbonoro �enamde akpanik �o �en �o Abasi m

ˆınyeneke? Ke ama

eket �im ekere¯nkp �o emi, ey �ighe id �uhe ke afo eyet �i

¯n se

Asaph eket �i¯nde ete: “ �Of �on mi ndisana nkpere Abasi.”

—Psalm 73:28.

OWO EMI EKPEKPEBEDE

Asaph

287

Page 292: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

oro �edude ke Bible �edi ke uf �on fo. Edi akpanik �o ke emekemendikere ke mm �o etie ukpan ukpan �ekaha. Edi ke ndit �im nt �i

¯n,

item Bible �etie nte¯nkpaha emi afo esidade akpaha idemfo

adian ke¯nkp �oitie ubomis �o

¯n; enye ekpekpeme fi.

Ke akpanik �o, emekeme ndiberi edem ke Bible. Ediekeemekde ndidu uwem nte Bible etemede, ayanam Jehovahokop inemes �it oyony �u

¯n �ob �o uf �on.—Isaiah 48:17.

Mme itemBible ikpanke fi

ndikop inemes�it;mm �o �ekam

�ekpekpeme fi

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Afo emekeme ndidi ufan Abasi.Se nte ekemede ndinam emi.

288¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi owo mˆıkpabiatke ibet Abasi ib �o ut �ip

mbemiso adade idem ifi �ok?

˘ Nso ke ekpep oto se Deborah, Mike, Andrew, yeTracy �et �i

¯nde?

˘ Ntak emi ndus �uk owo �ekemede ndikere ke itemBible etie ukpan ukpan akaha, edi ntak emi ekikeremm �o m

ˆınenke?

AFO EKERE DIDIE?

Page 293: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

35

Didie ke¯nkeme ndidiufan Abasi?

¯Nkp �o mm �oneyet akanam Jeremy �ofi �ok ke �of �on owo

ndidi ufan Abasi. Enye �od �oh �o ete: “Ke ini nkedideisua 12, ete mi ama �okp �on nny �in. Mma nna ke bedokoneyo kiet mb �on akam nn �o Jehovah, nkpe enyeub �ok nte anam ete mi afiak �ony �on edi.”Jeremy ama �ot �on �o ndikot Bible esie ke ini nnan-

eny �in emi. Ke ini enye okokotde edis �im Psalm 10:14, itienwed oro ama enenede ot �uk enye. Ufanik �ooro et �in ntem abana Jehovah: “Owo nkp �onnam, kpaeyenakpa, ayak idemesie es �in fi ke ub �ok. Afo amaka-bade edi andinwam enye.” Jeremy �od �oh �o ete:“Eketie mi nte Jehovah et �in ik �o oro �on �o mi ony �unanam mi mfi �ok ke im �o idi andinwam mi; im �o idi Etemi. Ewe ete ke nkpenyene emi �okp �of �onde akanenye?”

289

Page 294: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EDIDE se iket �ibede in �o Jeremy et �ibe �on �o fi`

mmˆe it �ibeke,

Bible ow �ut ke Jehovah oyom fi edi ufan im �o. Ke ndit �imnt �i

¯n, Bible �od �oh �o ete: “ �Esa

¯na �ekpere Abasi, ndien enye

ayasa¯na ekpere mbufo.” (James 4:8) Kere ba

¯na se ik �o oro

�ow �or �ode: Okpos �ukedi emi afo mˆukemeke ndik �ut Abasi

—enye mˆıny �u

¯n id �ighe

¯nka fo ke us �u

¯n ndomokiet—Jeho-

vah Abasi �od �oh �o fi edi ufan im �o!Edi oyoyom anam

¯nkp �o man edi ufan Abasi. Ke uw �ut-

¯nkp �o: Edieke �ot �ode flawa ke uf �ok mbufo, �om �ofi �ok ke fla-wa isik �orike ke idemesie. Ana �odu �ok mm �o

¯n kpukpru

ini ony �u¯n en �im enye ke ebiet

emi �of �onde man �ok �ori. Ukemoro ke oyom anam

¯nkp �o man

edi ufan Abasi. Nso ke oyomanam man aka iso edi ufanAbasi?

Oyom Ekpep Bible

Man owo iba �eka iso�edi ufan, oyom mm �o �esinyene

nneme �eny �u¯n �ekpa

¯n ut �o

¯n ke ini kiet eken et �i

¯nde ik �o. Kpa-

s �uk ntre ke edi ye ndinam ufan ye Abasi. Ndisikot nny �u¯n

Kpa nte oyomde anam¯nkp �o man flawa �ok �ori,oyom anam

¯nkp �o man

itie ufan fo ye Abasi�of �on

290

Afo ndikot¯nwed emi

nny �u¯n nnam item Bible

oro �edude ke es �it �ew �utke Jehovah ene

¯nede

ekere aba¯na fi.—John

6:44.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 295: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

¯nkpep Bible ayanam ikop se Abasi enyenede ndisiannny �in.—Psalm 1:2, 3.

Ekeme ndidi afo usune¯nekede uma ndikpep

¯nkp �o.

Ediwak owo �esida ini mm �o�ese TV, �ebre mbre, m

ˆıd �ighe

�eka �ekese mme ufan mm �outu ke ndikpep

¯nkp �o. Edi edi-

eke oyomde ndidi ufan Abasi,ana anam se enye �od �oh �ode fianam. Oyom akpa

¯n ut �o

¯n �on �o

enye ke ndikpep Ik �o esie.

Edi kˆuyak emi af �ina fi. Ndikpep Bible inyeneke nditie

nte akwa mbiomo. Ndikpep Bible ekeme ndinem fi idem�ekpededi usune

¯nekede uma ndikpep

¯nkp �o. Akpa

¯nkp �o

emi enyenede ndinam edi ndisio ini nn �im man esida ekpepBible. Eyena

¯nwan kiet emi ekerede Lais �od �oh �o ete: “Mme-

nyene ini emi nsikpepde Bible. Akpa¯nkp �o emi nsinam-

de ke usenub �ok esidi ndikot ibuot kiet ke Bible.” Mariaemi edide isua 15 ony �u

¯n enyene ini esie. Enye �od �oh �o ete:

“Mmesikot Bible ekpri kpukpru okoneyo mbemiso nd �ukdeidap.”

Se ekebe emi odude ke page 292 man �ofi �ok nte �okp �o-t �o

¯n �ode ndikpep Bible ke idemfo. Ke idak emi, wet ini emi

afo edikemede ndida¯nkp �o nte minit 30

¯nkpep Ik �o Abasi.

ı..................................................................................................

Akpa¯nkp �o edi ndidiomi ini. Ke ama �ok �ot �o

¯n �o ndikpep

‘‘ Ke ini nkedide eyen �ow �on, mma nsit �in nkp �o kietmfiak nt �in ke akam mi. Idahaemi, mmesidomondib �on akam mbana nti ye ndi �oi nkp �o oro �eket �ibedeke usen kiet kiet. Sia nsio nsio nkp �o �esit �ibede keusen ke usen, emi esinwam mi ntre ndit �in nkp �o kietmfiak nt �in.

’’—Eve

Didie ke¯nkeme ndidi ufan Abasi? 291

Edieke okotde page itionke Bible kpukpru usen,afo oyokot enye ok �ure ke¯nkp �o nte isua kiet.

ITEM �

Page 296: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

1. Mek mb �uk Bible oro akpamade ndikot. B �o¯n akam

be¯ne eti ibuot man se okotde a

¯nwa

¯na fi.

2. T �i¯n eny �in kot mb �uk oro. K

ˆukot it �ok it �ok. Domo

ndik �ut se afo okotde ke eny �in ikike. Domo ndik �utse �enamde, ndikop se mme owo ke mb �uk oro�et �i

¯nde, kop nte ebiet oro �ofu �o

¯nde, tabi udia

oro �etemde do, ny �u¯n nnam mme

¯nkp �o eken.

Domo ndikere mba¯na se �enamde ke mb �uk

oro!

3. Kere ba¯na se os �uk okotde oro. B �up

idemfo mme ut �o mb �ume nte:

˘ Ntak emi Jehovah akayakde �ewetmb �uk emi �es �in ke Ik �o esie?˘ Ke mb �uk oro, mmanieke nkpekpebe, mmanie kemmenkpekpebeke?˘ Nso ke nkeme ndikpep nto senkotde emi?˘ Nso ke mb �uk emi ekpep miabana Jehovah ye nte enyeesinamde nkp �o?

4. B �o¯n ibio ibio akam n �o Je-

hovah. Sian enye se afo ekpep-de ke ukpep

¯nkp �o Bible oro ye

nte aduakde ndida se ekpepdens �in ke edinam. K �om Jehovahkpukpru ini ke en �o emi enye�on �ode fi, oro edi, Ik �o esie,kpa Edisana Bible!

d �u¯n �ode Bible fo

“Ik �o fo edi utuenika¯

n ukot mi,ye u

¯nwana us �u

¯n mi.”

—Psalm 119:105.

Page 297: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Bible, afo eyedik �ut ete ke Bible imemke utom ndikot ntre.Afo emekeme ndiny �ime ye se Jezreel emi edide isua 11et �i

¯nde. Enye et �i

¯n i

¯nwa

¯n-i

¯nwa

¯n ete: “Ndus �uk itie ke Bi-

ble isis �opke i¯nwa

¯na owo isiny �u

¯n ine

¯nekede inem.” Edieke

etiede fi ntre ke idem, kˆuyak idem emem fi. Da kpukpru ini

emi ekpepde Bible nte ke akpa¯n ut �o

¯n �on �o edima ufan fo,

Jehovah Abasi. Ke akpatre, ayama oyony �u¯n �ob �o uf �on oto

edikpep Bible etiene nte es �inde ukeme ekpep enye!

Oyom �Ob �o¯n Akam

Akam ke isida it �i¯n ik �o in �o Abasi. Kere ut �o ut �ibe ut �ibe

en �o emi akam edide! Afo emekeme ndit �i¯n ik �o nn �o Jehovah

Abasi ini ekededi. Enye esikpa¯n ut �o

¯n kpukpru ini. Akan

oro, enye oyom ndikop se afo enyenede ndit �i¯n. Ntak edi

oro Bible �od �oh �ode ete: “Ke kpukpru¯

nkp �o �eda akam ye¯nkpeub �ok �ok �or �o ye ek �om �ebe

¯ne Abasi se mbufo �eyomde.”

—Philippi 4:6.Nte itie

¯Nwed Abasi oro ow �utde, odu ediwak

¯nkp �o emi

afo ekemede ndisian Jehovah. Emi ekeme ndis �ine mmemf �ina emi afo enyenede ye mme

¯nkp �o emi et �imerede fi

es �it. Emekeme ndik �om enye¯nko ke nti

¯nkp �o emi enye

anamde �on �o fi. Mm �o¯n �o ndi usuk �omke mme ufan fo ke nti

¯nkp �o oro mm �o �enamde �en �o fi? Emekeme ndik �om Jehovah¯nko; enye akam anam akan se ufan ekededi ekemede ndi-nam nn �o fi.—Psalm 106:1.

Ke idak emi, wet ndus �uk¯nkp �o emi �enamde fi �ok �om Je-

hovah.ı ..................................................................................

..................................................................................................

..................................................................................................

=“Mm �o oro �ekerede �eba

¯na unana mm �o

ke¯nka

¯n eke spirit �ekop inemes �it.”

—Matthew 5:3.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

KOT¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �OKOT

¯NKP �O EFEN EFEN BA

¯NA IBUOTIK �O

EMI KE IBUOT 38 YE 39 KE EBOHO 1EMI KE IBUOT 38 YE 39 KE EBOHO 1293

Page 298: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Edi akpanik �o ke odu mme¯nkp �o emi �esif �inade

fi �esiny �u¯n �et �imerede fi es �it ke ini ke ini. Psalm 55:22

�od �oh �o ete: “Top mbiomo fo n �o Jehovah, ndien enye �oy �o-s �o

¯n �o fi idem. Tutu amama enye idiyakke edinen owo ese-

hede.”

294¯nkparawa owo �eb �up

Ndi usunyeneke ini ub �o¯n

akam? Ndi usunyenekeini ukpep Bible? Mf �inaedi se afo adade keakpan

¯nkp �o.

Domo ndinam emi ise: Ta¯n ediwak ikp �o itiat d �o

¯n ke

b �oket. D �o¯n ntan ke b �oket oro tutu �oy �oh �o es �im inua. Itiat ye

ntan �ey �oh �o b �oket oro.

Idahaemi¯nwa

¯na ntan ye itiat oro, edi k

ˆudu �o

¯n �o mm �o.

Fiak domo edinam ke us �u¯n efen ise: Bem iso d �o

¯n ntan oro

ke b �oket oro ndien domo ndid �o¯n kpukpru itiat oro ke b �oket

oro. Omok �ut ke ufa¯n ikemke kpukpru itiat oro! Edi ntre koro

isa¯n enye emi afo ekebem iso �od �o

¯n ntan.

Nso ke ekeme ndikpep nto emi? Bible �od �oh �o ete:“[ �Ed �u

¯n �ode] �efi �ok se idide akpan

¯nkp �o ikan.” (Philippi 1:10)

Edieke ayakde¯nkpri

¯nkp �o nte un �o idem ndu �okodudu edi

ebeiso¯nkp �o ke uwem fo, udunyeneke ini un �o mme akpan

¯nkp �o ke uwem fo, oro edi, mme

¯nkp �o eke spirit. Edi edieke

anamde item Bible emi, oyok �ut ke eyenyene ini ndinam¯nkp �o Abasi oyony �u

¯n enyene ini ndida

¯nkop inem uwem.

Etiene se ebemde iso es �in ke b �oket fo!

bem iso namakpan

¯nkp �o

Page 299: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ke idak emi, wet¯nkp �o emi af �inade fi, emi akpamade

ndis �in ke akam fo.

ı ..................................................................................................

..................................................................................................

�Okp �okp �o Ifi �ok¯nkp �ont �ibe

Enyene¯nkp �o efen emi m

ˆınaha of �umi ke ini anamde ufan

ye Abasi. David, andiwet Psalm, �ok �od �oh �o ete: “ �Etabi �eny �u¯n

�ese nte Jehovah �of �onde.” (Psalm 34:8) David ekewet Psalm�oy �oh �o 34 esis �it ini ke enye ama �ok �ob �oh �o enyene-nd �ik afan-ik �o

¯n. Enye ekefehe man �ob �oh �o Edidem Saul emi okoyom-

de ndiwot enye—it �ok emi ke idemesie iked �ighe ekpri afan-ik �o

¯n. Edi akana enye efehe eked �ibe ke otu mbon Philistia

emi �ekedide mme asua esie. Ke ini �ekeyomde ndiwot David,enye ama ada mbufi �ok anam nte ibuot im �o if �onke, ndienoro ama anam enye �ob �oh �o.—1 Samuel 21:10-15.

David ikekereke ke ifi �ok im �o akanam im �o ib �oh �o. Utuke oro, enye �ok �od �oh �o ke Jehovah akanya

¯na im �o. Ke

psalm oro ikebemde iso isiak, enye ekewet ete: “Ami¯nko-

b �up Jehovah, ndien enye �ob �or �o mi, enye ony �u¯n anya

¯na mi

Man nnenede mb �o uf �on nto �okp �okp �o ukpepnkp �o Bible,se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Man nkeme ndisib �on akam kpukpru ini, se ndinamde edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

.................................................................................................................................

.................................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 300: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

osio ke kpukpru¯nkp �o emi �es �inde mi nd �ik.” (Psalm 34:4)

�Okp �okp �o ifi �ok¯

nkp �ont �ibe emi akanam David �od �oh �o mbone

¯nwen ete “ �etabi �eny �u

¯n �ese nte Jehovah �of �onde.”�

Ndi emeti¯nkp �o kiet emi eket �ibede �on �o fi emi ow �utde

ke Jehovah ekere aba¯na fi? Edieke etide, wet ke idak emi.

Fi �ok ete: Se oyomde ndiwet mba¯na inyeneke ndidi akwa

¯nkp �o. Domo ndikere mba

¯na

¯nkpri edidi �o

¯n Abasi emi afo

�ob �ode kpukpru usen, emi �ekemede ndida mfefere mfefere.

ı ..................................................................................................

..................................................................................................

Ekeme ndidi ete ye eka fo �ema �ekpep fi Bible. Ediekeedide ntre, akwa edidi �o

¯n edi oro. Kpa ye oro, oyom afo

enyene �okp �okp �o itie ufan ye Abasi. Edieke mˆunyeneke ka-

¯na, emekeme ndida se �enemede ke ibuot emi nt �o

¯n �o. Jeho-

vah �oy �odi �o¯n ukeme fo. Bible �od �oh �o ete: “ �Eka iso �ebe

¯ne,

ndien �eyen �o mbufo; �eka iso �eyom, ndien mbufo �eyek �ut.”—Matthew 7:7.

� Ndus �uk Bible �ekabade ik �o oro “ �etabi �eny �u¯n �ese” nte “d �u

¯n �ode se ke idemfo” ye

“ama et �ibe �on �o fi afo �oy �ofi �ok.”—Contemporary English Version, ye The Bible inBasic English.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Ndi esis �o¯n fi ndit �i

¯n

¯nkp �o nn �o mbon

e¯nwen mba

¯na Abasi? Kpep nte ekemede ndit �i

¯n se afo en �imde

ke akpanik �o nn �o mbon e¯nwen.

296¯nkparawa owo �eb �up

˘ Didie ke afo ekeme ndinam ukpep¯nkp �o

Bible fo ene¯nede enem fi?

˘ Ntak emi Jehovah oyomde ndikpa¯n ut �o

¯n

nn �o akam mme anana-mf �onmma owo?

˘ Didie ke afo ekeme ndib �o¯n akam �of �o

¯n

akan nte ekesib �o¯nde?

AFO EKERE DIDIE?

Page 301: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

36

Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok

se nn�imde mba¯na Abasi?

Nso ikeme ndikpan fi ndit �inse afo en �imde ke akpanik �onn �o eyen uf �oknwed mbufo?

ıO Nnenekede mfi �ok BibleO Mbak mme owo �edisak miO Mfi �okke nte nkp �ot �on �ode nneme

Ewe us �un unyene nnemeesinenede emem fi ndida

nt �in se en �imde keakpanik �o?

O Ndinyene nneme ye eyenuf �oknwed kiet kiet

O Ndit �in ik �o ke iso mbon ubetukpepnkp �o nny �in

O Ndiwet se nkpepde ke Bible keutom uf �oknwed oro �en �ode mi

Wet eny �in eyen uf �oknwedmbufo emi ekerede ke

akpama ndikop nneme Bi-ble edieke ekpekemede

ndit �on �o nneme. ..............................................

Page 302: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ANAEDI ndit �o uf �ok¯nwed mbufo isimaha ndineme

¯nkp �o mba-

¯na Abasi. Edieke �ot �o

¯n �ode nneme ekededi—edide aba

¯na mbre

mbuba, �of �o¯n,

`mm

ˆe aba

¯na iren ye iban—kpukpru owo �eyed �o

¯n

uyo �eneme. Edi ededei asiak Abasi ke nneme oro, mme owoidisioroke uyo aba.

Emi iw �or �oke ke mme uke fo in �imke Abasi ke akpanik �o;ediwak mm �o �en �im. Edi b �ut isiyakke ndus �uk mm �o �eneme

¯nkp �o

�eba¯na Abasi. Mm �o ekeme ndid �oh �o ke ut �o nneme oro isi-

nemke.

Nso Kaba¯na Fi?

Edieke edide emesime¯ne ndineme nneme ye ndit �o uf �ok-

¯nwed mbufo mba

¯na Abasi, a

¯nwa

¯na nny �in se inamde eme-

¯ne. Id �uhe owo oro akpamade �es �on im �o, id �ighe nditet �i

¯n eke

akpamade �esak im �o! Ndi �ekeme ndis �on fi`

mmˆe ndisak fi edi-

eke et �i¯nde se en �imde ke akpanik �o �on �o mbon e

¯nwen? �Eke-

me. Edi mme uke fo �ekeme ndinam idem akpa fi. Ediwakmm �o ke �enam nd �u

¯n �ode �eyom ib �or �o ke mme ut �o mb �ume nte:

Nso idit �ibe in �o ererimbot emi?ye Ntak emi ererimbot �oy �oh �o-de ye afanik �o

¯n ntem-e? Etie

nte mme uke fo �ekpekam �emandineme

¯nkp �o emi ye owo emi

edide ub �ok¯nka mm �o akan ndi-

neme ye akwa owo.Kpa ye oro, ekeme

ndine¯nede ns �o

¯n fi ndi-

t �i¯n

¯nkp �o mba

¯na ido ukpo-

no fo ye mme uke fo. Edi ina-

Ukem nte ndibre ndidoikw �o, ndit �i

¯n se afo en�imde ke

akpanik �o nn �o mbon e¯

nwenoyom us �o—nte es �inde idem

ekpep, ntre ke edifi �ok

Page 303: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ha ememen obiom ke ibuot, iny �u¯n inaha et �imede es �it ekere

`mm

ˆe idinam didie it �i

¯n ata nnennen se akpanade et �i

¯n. Ndi-

t �i¯n se en �imde ke akpanik �o nn �o mbon e

¯nwen ekeme nditie

nte ndibre ndido ikw �o. Ekeme ndis �o¯n ke nsonso oro. Edi �oy �o-

fi �ok ndibre edieke es �inde idem ekpep, ndien ukeme oro es �indeiditakke-tak. Edi didie ke �okp �ot �o

¯n �o nneme ye owo?

�Okp �of �on �ot �o¯n �o ye

¯nkp �o oro m

ˆıs �o

¯nke ndifi �ok. Ke uw �ut-

¯nkp �o, ke ini ndit �o uf �ok

¯nwed mbufo �enemede se it �ibede ke ndo-

ndo emi, emekeme ndisian mm �o se¯

Nwed Abasi et �i¯nde aba

¯na

se it �ibede oro. Mˆıd �ighe, emekeme ndit �o

¯n �o nneme ye owo kiet

kp �ot. Ndus �uk mme uyen emi �edide Christian �ek �ut ke enye oroememde utom akan edi ndidori

¯nwed oro �ok �o

¯n �ode ke Bible ke

okpokoro mm �o man owo eke amade emen ese. Ediwak ndit �ouf �ok

¯nwed �esimen �ese ndien nneme esit �o

¯n �o!

Ewe ke otu mme us �u¯n oro inemede mi ke afo ekeme ndi-

domo nse?

ı..................................................................................................

Kere ise, ndi odu us �u¯n e

¯nwen

oro ekemede ndida nnam eyenuf �ok

¯nwed mbufo �ofi �ok se afo

en �imde ke akpanik �o? Wet us �u¯n

oro ke idak emi.

...................................................

...................................................

...................................................

Ndus �uk ini, utom uf �ok¯nwed

ekeme ndin �o fi ifet ndineme seen �imde ke akpanik �o. Ke uw �ut-¯nkp �o, nso ke akpanam ke ini

‘‘ Nny �in ndit �o uf �oknwed kp �ot ikemendikw �or �o ik �o ke uf �oknwed.

’’—Iraida

Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok se nn �imde mba

¯na Abasi? 299

Kpeme nte anamde¯nkp �o

ke ini et �i¯nde se en �imde ke

akpanik �o �on �o mbone

¯nwen. Edieke etiede nte

b �ut anam fi, mme uke fo�ekeme ndisak fi. Edi edi-eke et �i

¯nde ik �o uko uko

—kpa nte ndit �o uf �ok¯nwed

mbufo �esit �i¯nde ekikere

mm �o—ene¯nede etie nte

mm �o �eyekpono fi.

ITEM �

Page 304: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�ekpepde ukpep¯nkp �o oro �ed �oh �ode ke

¯nkp �o �ekefoforo? Didie ke

ekeme ndinam mme owo �en �im ke Abasi okobobot¯nkp �o?

W �ut ke Abasi Okobot¯

Nkp �oUyen kiet emi ekerede Ryan �od �oh �o ete: “Ke ini �ekekpep-

de nny �in ukpep¯nkp �o oro �ed �oh �ode ke

¯nkp �o �ekefoforo,

ukpep¯nkp �o emi ama okp �uh �o-

de ye kpukpru se �ekekpepdemi. �Ekekpep enye nte

¯nkp �o eke

�ed �oh �ode ke edi akpanik �o, ndienemi ama anam mi nd �ik.” Eyen-a

¯nwan kiet emi ekerede Raquel

et �i¯n kpa ntre. Enye �od �oh �o ete:

“Nd �ik ama anam mi ke ini andi-kpep nny �in �ok �od �oh �ode ke isa

¯n

e¯nwen ke idikpep mme

¯nkp �o

oro �ew �utde ke¯nkp �o �ekefoforo.

Mma mfi �ok ke �eyed �oh �o mi nt �i¯n

se nn �imde akpanik �o ke ini �edinemede¯nkp �o emi �esiwakde ndi-

fa¯na mi.”

Esitie fi didie ke idem ke ini �ekpepde ke uf �ok¯nwed mbufo

�ete ke¯nkp �o �ekefoforo ? Afo emen �im ke Abasi ‘okobot kpukpru

¯nkp �o.’ (Ediyarade 4:11) Mme

¯nkp �o oro �ew �utde ke �odi �o

¯n ndu-

di �o¯n oro enyenede mbufi �ok okobot

¯nkp �o �ey �oy �oh �o. Edi mme

¯nwed ukpep

¯nkp �o uf �ok

¯nwed �ed �oh �o ke

¯nkp �o �ekefoforo, andi-

kpep mbufo ony �u¯n �od �oh �o kpa ntre. Ndien afo edi anie emi

akpafa¯nade

¯nkp �o ye “ntaifi �ok”?

Fi �ok ete ke id �ighe afo ikp �o¯n es �in ndiny �ime ukpep

¯nkp �o

oro �ed �oh �ode ke¯nkp �o �ekefoforo. Se idude edi ke ediwak nta-

ifi �ok iny �imeke¯nko. Ediwak mme andikpep ye ndit �o uf �ok

¯nwed

iny �u¯n iny �imeke.

=“B �ut inamke mi iba

¯na eti mb �uk; enye edi odudu

Abasi emi �ow �or �ode edinya¯na �on �o owo ekededi

eke enyenede mbu �otidem.”—Rome 1:16.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

300¯nkparawa owo �eb �up

Ke ini �ed �oh �ode mmeandikpep �ew �ut keukpep

¯nkp �o oro �ed �oh �ode

ke¯nkp �o �ekefoforo enen,

mm �o isikemeke. Mm �o�efi �ok ke mmim �o iny �imeukpep

¯nkp �o emi sia se

�ekekpepde mmim �oedi oro.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 305: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Kpa ye oro, man ekeme ndinam mme owo �en �im ke Abasiokobobot

¯nkp �o, ana �ofi �ok se Bible ene

¯nerede ekpep aba

¯na

¯nkp �o emi. Uf �on id �uhe ndifa

¯na mba

¯na se Bible m

ˆıt �i

¯nke nnen-

nen nnennen. Kere ba¯na uw �ut

¯nkp �o ifa

¯n emi.¯

Nwed ukpepnkp �o ifi �ok ntaifi �ok mi �od �oh �o ke is �on yemme ebiet eken ke ekondo �edu ke ediwak bili �on isua. Bible�od �oh �o ke is �o

¯n ye mme ebiet eken ke ekondo �ema �edodu idem

mbemiso akpa usen oro �ekebotde¯nkp �o. Mm �odo, ekeme ndidi

is �o¯n ye mme ebiet eken ke ekondo �edu idahaemi ke ediwak

bili �on isua.—Genesis 1:1.Andikpep nny �in �od �oh �o ke owo ikpekekemeke ndida

usen itiokiet kp �ot mbot is �on. Bible id �oh �oke ke �ekeda ata atausen itiokiet—emi kiet kiet edide hour 24— �ebot

¯nkp �o.

Ke uf �oknwed, ima ineme mme nkp �o oro �ew �utde kemmeowoyeunam �esikp �uh �ode nte ini akade. Bible �od �oh �o keAbasi okobobot mme odu-uwem

¯nkp �o “ke or �uk mm �o.” (Gene-

sis 1:20, 21) Bible iny �imeke ke mme odu-uwem¯nkp �o �ekew �o-

¯n �o �eto

¯nkp �o oro m

ˆınyeneke uwem

`mm

ˆe nte ke Abasi akada

nsen kiet kp �ot anam kpukpru odu-uwem¯nkp �o. Kpa ye oro,

“or �uk” kiet kiet ekeme ndine¯nede

¯nwak ut �o. Mm �odo, Bible ndi-

d �oh �o ke �ekebot mme¯nkp �o ‘ke or �uk ke or �uk’ iw �or �oke ke or �uk

kiet kiet id �ighe ke ut �o ke ut �o.

Emekeme ndit �i¯

nse en�imde keakpanik �o nn �ombon e

¯nwen

uko uko

Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok se nn �imde mba

¯na Abasi? 301

Page 306: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ke ekerede aba¯na se inemede ke ibuotik �o emi, nso ke

ekpet �i¯n edieke andikpep mbufo

`mm

ˆe eyen uf �ok

¯nwed mbufo

�od �oh �ode ete:“Ntaifi �ok �ew �ut ke nny �in ikofoforo.” ı ................................

..................................................................................................

“Nn �imke ke Abasi odu sia nkwe enye.”

..................................................................................................

..................................................................................................

Fi �ok ke Se En �imde ke Akpanik �o Enen!Edieke ete ye eka fo �edide Christian, anaedi mm �o �ekekpep fi

keAbasi okobobot¯nkp �o, ntakedi oroen �imde.Edi idahaemi ama

okokpon mi, oyom ‘ndida ukeme ukere¯nkp �o fo’ nnam

¯nkp �o

Abasi sia emenyene mme¯nkp �o oro �enamde �ofi �ok ke se en �imde

keakpanik �oenen. (Rome12:1)B �up idemfondienete, ‘Nso inammi nn �im ke Andibot odu?’ Sam emi edide isua 14 esise nte idemowoetiede.Enye �od �oh �o ete: “Idemowoawak

¯nkuk �oh �o etieti, edi

kpukpru itie ke idem owo �ediana kiet �enam utom. Id �uhe-du nte

Man nt �on �o nneme Bible ye eyen uf �oknwed nny �in,se ndinamde edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Edieke �eb �upde mi ntak oro nn �imde ke Abasi okobobot nkp �o,se ndid �oh �ode edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 307: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

unam okpokoforode owo!” Holly emi edide isua 16 eny �ime yeenye. Enye �od �oh �o ete: “T �o

¯n �o �eked �u

¯n �ode �ek �ut ke mmenyene

ud �o¯n �o ik �ima

¯nwan

¯nk �uh �o,mmekpepekesemba

¯nante idemowo

etiede.Ke uw �ut¯nkp �o, esikpami idemndifi �oknte ekpri ndidokiet

emi �ekotde pancrease, oro adianade ke akpa, esinamde iy �ip yemme ndido eken ke idem owo �esa

¯na nte �ef �onde.”

Ke idakemi,wet¯nkp �o itaoro �enamdefien �imkeAndibotodu.

1. ........................................................................................

2. ........................................................................................

3. ........................................................................................

Uf �on id �uhe ndikop b �ut ke ntak emi en �imde ke Abasi odu yente ke enye okobot

¯nkp �o. Ke ama ekekere aba

¯na mme uyara-

de oro �edude, �of �on ndin �im ke �odi �o¯n ndudi �o

¯n emi enyenede

mbufi �ok okobot owo.Ke akpatre, akam oyom owo ene

¯nede enyene mbu �otidem

man ekeme ndin �im ke¯nkp �o �ekefoforo akan nte oyomde man

en �im ke Abasi okobobot¯nkp �o! Ke ndit �im nt �i

¯n, emi etie nte owo

ndin �im ut �ibe¯nkp �o ke akpanik �o edi in �imke ke owo oro akanam-

de ut �ibe¯nkp �o oro odu! Ama et �im ada ukeme ukere

¯nkp �o fo

ekere¯nkp �o emi, eyekeme ndinam mme owo �efi �ok ke se afo

en �imde ke akpanik �o aba¯na Abasi enen.

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Emesik �ut¯nka fo �enade baptism.

Ndi emebe¯ne idem ndina baptism?

Didie ke¯nkeme ndinam �efi �ok se nn �imde mba

¯na Abasi? 303

˘ Ntak emi edide akpan¯nkp �o ndit �i

¯n se afo en �imde ke

akpanik �o nn �o mbon e¯nwen?

˘ Ke uf �ok¯nwed, nso idi ndus �uk mmemmem us �u

¯n oro

ekemede ndiw �ut ke emen �im ke Abasi okobot¯nkp �o?

˘ Didie ke ekeme ndiw �ut es �itek �om nn �o Enye emiokobotde kpukpru

¯nkp �o?—Utom 17:26, 27.

AFO EKERE DIDIE?

Page 308: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

EDIEKE odude uwem nte Abasi etemede, edide ufan Aba-si, esiny �u

¯n et �i

¯nde se en �imde ke akpanik �o �on �o mbon e

¯nwen,

emekeme ndikere ke akpanaana baptism. Edi akpanam didie�ofi �ok

`mm

ˆe emebe

¯ne idem ndina

baptism? Man ekeme ndib �or �omb �ume emi, yak ibem iso ib �or �omme mb �ume oro �ed �oh �ode es �inidi �o

¯n �o ndiw �ut

`mm

ˆe edi akpan-

ik �o`

mmˆe nsu.

37

Ndi akpana nnabaptism?

S �in idi �on �o ke ekebe man ow �ut mme se �et �indeedi akpanik �o mme nsu:

�Eyom mme Christian �ena baptism.ıO Akpanik �o

O Nsu

Akpan ntak emi akpanamde ana baptismedi mbak udunam idi �oknkp �o.

O Akpanik �o

O Nsu

Baptism ekeme ndinam enyene edinyana. O Akpanik �o

O Nsu

Edieke munaha baptism, �ow �or �o udunamkeibat un �o Abasi ke se anamde.

O Akpanik �o

O Nsu

Edieke mme ufan fo �enade baptism, �ow �or �oafo nko emebene idem ndina baptism.

O Akpanik �o

O Nsu

304¯nkparawa owo �eb �up

Ndina baptism edi akpan¯nkp �o kiet emi en �imde fi“idi �o

¯n �o” �on �o edinya

¯na.

—Ezekiel 9:4-6.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 309: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

˘ �Eyom mme Christian �ena baptism.

Akpanik �o. Jesus ama ow �uk ete �en �im mme mbet im �o bap-tism. (Matthew 28:19, 20) Ke ndit �im nt �i

¯n, Jesus ke idemesie

ama eny �ime �en �im im �o baptism. Man edi anditiene Christ, anaafo ana baptism ke ama okokpon ekem ony �u

¯n ene

¯nede ebie-

re ndinam ntre.

˘ Akpan ntak emi akpanamde ana baptism edi mbakudunam idi �oknkp �o.

Nsu. Baptism edi¯nkp �o oro anamde man ow �ut mme owo

ke amayak idem �on �o Jehovah. Uyakidem nn �o Abasi id �ighe¯nkp �o emi akpanamde mme

¯ne mme

¯ne, ekerede ke ayakpan fi

ndid �ibe nnam se akpamade ndinam. Utu ke oro, afo ayakidemfo �on �o Jehovah sia oyomde ndidu uwem nte enye ete-mede.

˘ Baptism ekeme ndinam enyene edinyana.

Akpanik �o. Bible �od �oh �o ke baptism edi akpan¯nkp �o emi

ekemede ndinam owo enyene edinya¯na. (1 Peter 3:21) Edi

oro iw �or �oke ke baptism etie nte ok �uk oro en �imde �on �o usennnaneny �in. Afo akpana baptism ke ntak emi amade Je-hovah ony �u

¯n oyomde ndinam

¯nkp �o esie ke of �uri es �it ke nsi-nsi.—Mark 12:29, 30.

˘ Edieke munaha baptism,�ow �or �o udunamke ibat un �oAbasi ke se anamde.

Nsu. James 4:17 �od �oh �oete: “Edieke owo �ofi �okde

=“ �Eda idem mbufo �en �o Abasi nte odu-uwem uwa

emi asanade, emi Abasi ony �u¯n eny �imede

ndib �o, kpa edisana utom emi �edade ukemeukere

¯nkp �o mbufo �enam.”—Rome 12:1.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Ndi akpana nna baptism? 305

D �oh �o ete ye eka fo �e¯nwam

fi �eyom owo emi ekemedendi

¯nwam fi anam

¯nk �ori

eke spirit ke esop mbufo.—Utom 16:1-3.

ITEM �

Page 310: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

ndinam se inende edi mˆınamke, oro edi idi �ok

¯nkp �o �on �o enye”

—edide enye ana baptism`

mmˆe inaha. Ntre edieke �ofi �ok-

de se inende ony �u¯n okponde ekem ndibiere

¯nkp �o nn �o

idemfo, ekeme ndidi ini edi emi ndineme¯nkp �o emi ye ete

`mm

ˆe eka fo

`mm

ˆe ye akwa owo e

¯nwen emi edide Christian.

Nneme oro ayanam �ofi �ok se akpanamde man odot ndinabaptism.

˘ Edieke mme ufan fo �enade baptism, �ow �or �o afo nkoemebene idem ndina baptism.

Nsu. Akpana ubiere oro anamde ndina baptism oto fies �it. (Psalm 110:3) Ikpanaha ana baptism ka

¯na tutu afo

�ofi �ok se ndidi kiet ke otu Mme Ntiense Jehovah �ow �or �o-de ony �u

¯n ene

¯nede en �im ke im �o imebe

¯ne idem ndinam

se owo oro anade baptism akpanamde.—Ecclesiastes 5:4, 5.

‘‘ Ndifi �ok ke mma nna baptism esinwammi nnam nti ubiere esiny �un anwam mintre ndinam ndus �uk nkp �o emi �ekemedendikama ndi �oi ut �ip.

’’—Holly

(Aka iso ke page 310)

Man nnam nk �ori nkes �im idaha oro ndotde ndina baptism,nyes �in idem nkpep nkp �o man se Bible ekpepde abanamme nkp �o oro nwetde mi �enwana mi:

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 311: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Baptism ada aba¯na nso? Ndib �uk fi ke mm �o

¯n nny �u

¯n mme-

nede �ow �or �o ke amakpa �okp �o¯n akani us �u

¯nuwem fo, ke

�eny �u¯n �enam fi eset idahaemi edidu uwem man anam uduak

Jehovah.

Nso ke ndiyak idemfo nn �o Jehovah �ow �or �o? �Ow �or �ondika

¯n idemfo, nny �u

¯n

¯n

¯nw �o

¯n �o ke iyanam uduak Abasi edi

ebeiso¯nkp �o ke uwem fo. (Matthew 16:24) Odot �ob �o

¯n

akam ayak idemfo �on �o Jehovah ka¯na mbemiso anade bap-

tism.

Didie ke okpodu uwem mbemiso anade baptism? Akpa-na odu uwem nte Ik �o Abasi etemede ony �u

¯n et �i

¯n se en �imde

ke akpanik �o �on �o mbon e¯nwen. Akpana �ot �o

¯n �o ndinam ufan

ye Abasi ke ndisib �o¯n akam nn �o enye nny �u

¯n

¯nkpep Ik �o esie.

Afo akpanam¯nkp �o Jehovah sia emekde ndinam—id �ighe sia

mbon e¯nwen �eny �ikde fi.

Afo ekere ke ekpedi isua ifa¯n mbemiso anade bap-

tism? Id �ighe isua emana ke akpada ebiere. Edi akpanaokpon ekem ndibiere

¯nkp �o ke idemfo— �ofi �ok se baptism

�ow �or �ode.

Nso ke akpanam edieke oyomdendina baptism, edi ete ye eka fo �ed �o-h �o ebet ka

¯na? Ekeme ndidi mm �o �eyom

fi ene¯nede �ofi �ok nte Christian okpo-

dude uwem. Da item mm �oke akpan

¯nkp �o, ny �u

¯n da

ini oro ebetde do namitie ufan fo ye Jehovahetet �im �of �on.—1 Samuel2:26.

mme mb �ume oro�esiwakde ndib �up mba

¯na baptism

307

Page 312: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Da mme mb �ume oro �edude ke idak emi d �u¯n �ode idemfo

se`

mmˆe ke ebe

¯ne idem ndina baptism. K �ut ete ke omokot

mme itie¯

Nwed Abasi oro �esiakde �es �in mbemiso ewetdeib �or �o fo.

Didie ke afo ow �ut ke �om �obu �ot idem ye Jehovah idahaemi?—Psalm 71:5.

ı..................................................................................................

..................................................................................................

Didie ke afo ow �ut ke �om �on �o ukeme ufi �ok¯nkp �o fo

ukpep man �odi �o¯n �o se inende ye se ikwa

¯nade?

—Mme Hebrew 5:14.

..................................................................................................

..................................................................................................

Ndi emesiwak ndib �o¯n akam? .................................................

Mme akpan¯nkp �o ewe ke esis �in ke akam fo, ndien didie

ke mm �o �ew �ut ke amama Jehovah?—Psalm 17:6.

..................................................................................................

..................................................................................................

Wet mme¯nkp �o oro edimade ndinam mba

¯na akam fo.

..................................................................................................

..................................................................................................

Ndi emesikpep Bible ke idemfo kpukpru ini?—Joshua 1:8.

..................................................................................................

Nso ye nso e¯nwen ke esikpep?

..................................................................................................

..................................................................................................

ndi ke ebe¯ne idem ndina baptism?

308¯nkparawa owo �eb �up

Page 313: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Wet mme¯nkp �o oro edimade ndinam mba

¯na ukpep

¯nkp �o

idemfo ke idak emi.

..................................................................................................

Ntak emi esikade ukw �or �oik �o? (Uw �ut¯nkp �o: Ndi emekeme ndinam

mme akpan ukpep¯nkp �o Bible �e

¯nwa

¯na mbon e

¯nwen? Ndi emesifiak ekese

mbon oro �enyenede ud �o¯n? Ndi ke es �in ukeme man esin �im ukpep

¯nkp �o

Bible?) O Ih O Ihih

Ndi emesika ukw �or �oik �o idem ekpededi ete ye eka foikaha?—Utom 5:42. O Ih O Ihih

Wet mme¯nkp �o oro edimade ndinam mba

¯na utom

ukw �or �oik �o fo.—2 Timothy 2:15.

..................................................................................................

..................................................................................................

Ndi emesid �uk mbono esop kpukpru ini, mˆıd �ighe ndi esid �uk

ntomo ntomo?—Mme Hebrew 10:25.

..................................................................................................

Nso ye nso ke esitiene anam ke ini od �ukde mbono esop?

..................................................................................................

Ndi emesika mbono esop ke ini ete ye eka fo mˆıkemeke

ndika (edieke mm �o �eny �imede aka)? O Ih O Ihih

Ndi emekeme ndid �oh �o ke emene¯nede ama ndinam uduak

Abasi?—Psalm 40:8. O Ih O Ihih

T �i¯n

¯nkp �o ba

¯na nte mme uke fo �eked �oh �ode anam se

mˆıf �onke edi afo es �in?—Rome 12:2.

..................................................................................................

Nso ke aduak ndinam man aka iso ama Jehovah?—Jude 20, 21.

..................................................................................................

Ndi ayaka iso anam¯nkp �o Jehovah idem edieke ete ye eka

fo ye mme ufan fo �etrede?—Matthew 10:36, 37. O Ih O Ihih

Page 314: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Baptism Esikp �uh �ode Uwem OwoBaptism edi edinam emi okp �uh �orede

uwem owo ony �u¯n anamde owo enyene

uwak edidi �o¯n. Enye

¯nko asa

¯na ye akwa

mbiomo—ndinam se �ok �o¯nw �o

¯n �ode ke ini

akayakde idemfo �on �o Jehovah.Ndi emebe

¯ne idem ndiyak idemfo

nn �o Jehovah? Edieke edide ntre, akpanaes �it enem fi. Se inade fi ke iso edi

¯nkpon-

¯nkan ifet, oro edi, ndinam

¯nkp �o Jehovah

ke of �uri es �it nny �u¯n ndu uwem ke us �u

¯n oro

ow �utde ke emene¯nede ayak idemfo �on �o enye.—Matthew 22:

36, 37.

( �Ok �ot �on �o ke page 306)

Ukem nte nd �o, baptism edi edinamemi �okp �uh �orede uwem owo—owoikpadaha enye mfefere mfefere

KE IBUOTIK �O ORO ETIENEDE Kpep nte ekpen �imde mmeut �itmbuba �on �o idemfo man ada uwem fo anam

¯nkp �o

ke eti us �u¯n.

310¯nkparawa owo �eb �up

˘ Ntak emi baptism edide ata akpan edinam?

˘ Nso ikeme ndinam eyen �ow �o¯n efehe akana

baptism?

˘ Nso ikeme ndinam eyen �ow �o¯n es �in ndiyak idem nn �o

Abasi nny �u¯n nna baptism?

AFO EKERE DIDIE?

Page 315: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

YAK id �oh �o ke afo ke et �imidem ndika isa

¯n ke ebiet emi

ene¯nerede oyom us �u

¯n �okp �o

¯n

edem mbufo. Anaedi eyebem ka¯na iso ese

¯nwed ndi-

se obio man �ofi �ok us �u¯n emi �of �onde akan ndisa

¯na ns �im

do. Ukem oro ke edi ye ndidiomi se edinamde ke ini iso.Akparawa kiet emi ekerede Michael, emi odude idahaemike kiet ke otu

¯nk �ok itieutom Mme Ntiense Jehovah, �od �oh �o

ete: “Ana emek kiet ke otu ediwak¯nkp �o oro �edude.” Edi-

nam didie �ofi �ok se ekpemekde ke emi¯nkp �o �ewakde ntem?

Michael �ob �or �o ete: “Ana �ofi �ok se oyomde ndida uwem fonnam.”

Da nte ke se oyomde ndida uwem fo nnam etie nte ebietoro oyomde ndika. Etie nte udus �imke do edieke m

ˆudi �o

¯n �oke

us �u¯n oro akpasa

¯nade aka. Ekpene

¯nede �of �on osio

¯nwed ndi-

se obio ese us �u¯n oro akpasa

¯nade. Ndinam ntem �ow �or �o ke afo

anam item oro �en �ode ke Mme¯

Nke 4:26 emi �od �oh �ode ete:“Nam us �u

¯n ukot fo �od �on �o.” Contemporary English Version

akabade enye ntem: “Fi �ok ebiet emi akade.”

38

Nso ke ndidauwem mi nnam?

“Ke akpa, nket �imekede es �itmbana ini iso. Edi nte nkekpere-de ndik �ure nwed, mma ndik �utke mm �on nt �on �o uwem, ke anannam utom, ndien ke amindidep se ededi oronyomde.”—Alex.

Nso ke ndida uwem mi nnam? 311

Page 316: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ke mme isua oro�edide ke iso, afo eyebie-re ediwak akpan

¯nkp �o,

ke uw �ut¯nkp �o, nte akpa-

tuakde ibuot �on �o Abasi,ut �o utom oro akpanamde,owo oro edid �ode, nte ubonfo editiede, ye mme akpan¯nkp �o eken. Idis �o

¯nke fi ndinam

nti ubiere edieke �ofi �ok-de ebiet emi akade. Nteebierede se edinamdeke ini iso, odu

¯nkp �o kiet emi m

ˆukpudehedei ufre.

“Ti Andibot Fi”

Man ene¯nede okop inemes �it, ana eti ik �o oro enyene-

�oni �o¯n Edidem Solomon eke-

t �i¯nde ete: “Ti Andibot fi ke

ada¯naemi os �uk edide uyen.”

(Ecclesiastes 12:1, Today’sEnglish Version) Emi �ow �or �o kendiyom ndinem Abasi es �it anamfi emek se ededi oro emekde.

Ntak emi �of �onde ebem isooyom ndinem Abasi es �it? KeEdiyarade 4:11, Bible �od �oh �oete: “Jehovah, Abasi nny �in,

afo omodot ndib �o ub �o¯n ye ukpono ye odudu, koro afo

okobotde kpukpru¯nkp �o, ndien ke ntak uduak fo ke mm �o

Ndibiere se edinamde ke iniiso idiyakke abaha odudu fo ke¯nkp �o oro m

ˆıw �or �oke us �u

¯n

312¯nkparawa owo �eb �up

Odudu ika¯n ilektrik

ekeme ndinam radio ebreikw �o. Kpas �uk ntre,edisana spirit Abasiekeme ndi

¯nwam fi

anam ekese ke utomAbasi.—Utom 1:8.

NDI AMA �OFI �OK . . .?

Page 317: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�ekedu, oro okony �u¯n anam �ebot mm �o.” Kpukpru edibot-

¯nkp �o ke heaven ye ke is �o

¯n �ekpenyene ndik �om Andi-

bot. Ndi emesik �om Abasi ke “ibif �ik ye kpukpru¯nkp �o” emi

enye �on �ode fi? (Utom 17:25) Ndi isid �o¯nke fi ndinam

¯nkp �o Je-

hovah Abasi man ow �ut es �itek �om ke kpukpru se enye �on �o-de fi?

Nditi Andibot anam ediwak uyen ke otu Mme Ntiense Je-hovah �ed �uk utom uy �oh �o ini. Kere ba

¯na ndus �uk inem inem

ifetutom oro afo ekemede ndinyene.

Utom Usiakus �un. Mme asiakus �u¯n of �uri ini �esibiat ekese

ini ke a¯nwautom. Ukpep oro mm �o �eb �ode ye ifi �okutom oro

mm �o �enyenede �enam mm �o �enyene us �o ke ndikpep mme owoBible.

Ndinam utom ke ebiet oro ud �on okponde. Ndus �uk owo�esiw �or �o �eka ebiet oro mme andita

¯na etop Obio Ub �o

¯n m

ˆıwak-

ke. Mbon e¯nwen �esikpep obufa

usem �eny �u¯n �eka �ekenam utom

ye esop oro �esemde usem oro,emi odude ekpere mm �o m

ˆıd �i-

ghe �ew �or �o �eka esenid �ut.�Utom is �unutom. �Esin �o

mme asiakus �u¯n oro �edotde

�eny �u¯n �enyenede ns �o

¯nidem

ye ukeme ukpep man �eka

� Se ekebe oro odude ke page 164.

‘‘ Mmenenede mma nny �un nkpono ete ye ekami. Nte mm �o �es �on �ode �eda �enam utomukw �or �oik �o, nte mm �o �ey �ode ns �on �onkp �o,�ok �or �o ye ns �inud �on oro mm �o �eken �ode mi �etend �uk utom uy �oh �o ini, kpukpru emi �enenede�enwam mi.

’’—Jarrod

Nso ke ndida uwem mi nnam? 313

Nyene nneme ye ndus �ukmbon oro �ema �ekenamutom uy �oh �o ini ke ediwakisua. B �up mm �o seikanamde mm �o �emekutom oro ye se inamdemm �o �ekere ke �edi �o

¯n

mmim �o.

ITEM �

Page 318: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

314¯nkparawa owo �eb �up

S �in idi �o¯n �o ke mme

¯nkp �o oro aduakde ndinam. Wet

¯nkp �o

y �oh �o ufa¯n oro �en �imde m

ˆıd �ighe wet mbufa

¯nkp �o oro aduakde

ndinam.

Se Nduakde Ndinam ke A¯nwautom

ıO Nyanam ini oro ndade¯nkw �or �o ik �o awak es �im hour ..... ke �ofi �o

¯n

O Nyesin �im¯nwed ............ ke �ofi �o

¯n kiet kiet

O Nyesikot Bible ke ini¯nkw �or �ode ik �o

O Nyesinam mfiak¯nka ............ ke �ofi �o

¯n kiet kiet

O Ny �ot �o¯n �o ukpep

¯nkp �o Bible

¯Nkp �o e

¯nwen: .............................................................................

..............................................................................................

Nte Ndikpepde¯Nkp �o

O Nyokot page ............ ke Bible kpukpru usen

O Nyesit �im idem nn �o mbono esop kpukpru urua

O Nyanam nd �u¯n �ode ke Bible man mfi �ok mme

¯nkp �o emi:

..............................................................................................

..............................................................................................

Se Nduakde Ndinam ke Esop

O Nyesib �or �o ke ns �uh �ode¯nkaha mb �ume kiet ke kpukpru

mbono esop

O Ny �ok �ot �o¯n �o nneme ye akwa owo oro

¯nkpamade ndimehe

Nyaka¯nkese akanieren

`mm

ˆe akania

¯nwan

`mm

ˆe owo

¯nkp �o-

nnam ke esop nny �in¯

Nkp �o e¯nwen: .............................................................................

Usen �ofi �o¯n Mf �in ..................................

Ke ufan �ofi �on itiokiet, d �un �ode se ekewetde man ese mmeamanam mm �o. Emekeme ndinam ukp �uh �ode ifan mıd�igheewet nkp �o enwen es�in.

se nduakde ndinam

Page 319: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

�ekenam utom ke esenid �ut. Mme is �u¯nutom �esikop inemes �it ke

utom mm �o.

Utom Bethel. Mbonubon Bethel �esinam utom ke¯nk �ok

itieutom Mme Ntiense Jehovah. Ke ndus �uk id �ut, mm �o �esi-nam mme

¯nkp �o oro �esidade �ekpep Bible �en �o �ew �or �o.

Utom of �uri ererimbot. Mme asa¯nautom of �uri ererimbot

�esika mme id �ut e¯nwen �eke

¯nwam ke ndib �op mme Uf �okmbono

Obio Ub �o¯n, Uf �ok Mbono, ye mme

¯nk �ok itieutom.

Uf �oknwed Ukpep Bible Eke Ndit �oete Iren Emi Mıd �oh �oNd �o. �Esikpep mbiowo ye mme asa

¯nautom unamutom oro

mˆıd �oh �o nd �o, emi �eny �u

¯n �edotde, nte �esit �imde esop ye nte

�ekpen �ode ut �i¯nik �o. �Esin �o ndus �uk mbon oro �ek �urede ukpep ke

uf �ok¯nwed emi �ekenam utom ke esenid �ut.

Biere Se Aduakde Ndinam

Utom uy �oh �o ini edi ata eti utom emi asa¯nade ye akpak �ip

edidi �o¯n. Edi oyoyom ebem iso ekere nte edinamde utom emi.

Ke uw �ut¯nkp �o, b �up idemfo ete, ‘Nso ke

¯nkpanam nda nse mba

¯na idemmi?’

Kelly okoyom ndikabade ndiasiakus �u

¯n, ntre enye ama ebem iso

ebiere se enye edinamde ada eseaba

¯na idem esie. Enye �od �oh �o ete:

=“ ‘ �Eda emi �edomo mi �ese,’ Jehovah mme

ud �im �od �oh �o, ‘`

mmˆe ami ndiberekede window

heaven nn �o mbufo nny �u¯n

¯n

¯nwa

¯na edidi �o

¯n

nn �o mbufo tutu mbufo inanake baba¯nkp �o kiet.’”—Malachi 3:10.

˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙ ˙

Edieke oyomde ndifi �ok¯

nkp �o efenmba

¯na se inemede emi, se DVD oro

“Young People Ask—What Will I DoWith My Life?” Enye odu idahaemi

ke se ibede usem 30

Page 320: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

“¯

Nkenyene ndimek utom oro ndikemede ndida nse mba¯na

idemmi nte ns �uk nnamde utom usiakus �u¯n.”

Kelly ama �ot �o¯n �o

¯nwed ke uf �ok

¯nwed ukpep ub �okutom.

Emi ama a¯nwam enye anam akpan

¯nkp �o oro enye okoyom-

de ndinam. Kelly �od �oh �o ete: “Se ikebehede mi ikan ekedindid �uk utom uy �oh �o ini.

¯Nkadaha mme

¯nkp �o eken ke akpan

¯nkp �o nte utom oro.” Kelly enem es �it aba

¯na se enye ekemek-

de. Enye �od �oh �o ete: “¯

Nkere ke mf �on¯nkan ubiere ke

¯nkanam

oro.”

D �oh �o �E¯nwam Fi

Edieke akade ebiet emi mˆut �imke udi �o

¯n �o, etie nte oyos �uk

atuak ada ob �up owo us �u¯n. Emekeme ndinam ukem oro nte

os �uk odiomide se edinamde ke ini iso. D �oh �o mbon e¯nwen

�e¯nwam fi. Mme

¯Nke 20:18 �od �oh �o ete: “Item anam uduak

�os �o¯n �o ada.”

Man nkeme ndinenede nkop inem utom ukw �or �oik �o,nyenyene nneme ye

..........................................................................................................................

Se ndib �upde ete mme eka mi mbana nkp �o emi edi

..........................................................................................................................

..........................................................................................................................

se ndinamde

ı

Page 321: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Ete ye eka fo �edi ata mbon oro �ekemede ndin �o fi item. Ediemekeme ndik �ob �o item

¯nko nto mme Christian oro �ema �eke-

k �ori �es �im �oy �oh �o idaha, kpa mbon oro �edude uwem nte Ik �oAbasi etemede. Roberto emi edide isua 27 ony �u

¯n edide owo

ubon Bethel �on �o ekikere ete: “Kpebe ikp �o owo oro �en �imde ntiuw �ut

¯nkp �o ke esop mbufo

`mm

ˆe ke mb �oh �o esop mbufo.”

Ke akande kpukpru, Jehovah Abasi oyom ndi¯nwam fi

anam nti ubiere emi �edinamde fi ene¯nede okop inemes �it.

Ntre be¯ne Jehovah a

¯nwam fi ‘aka iso �ofi �ok se uduak esie edi-

de’ man �ofi �ok se akpanamde ke ini iso. (Ephesus 5:17) Kekpukpru

¯nkp �o, nam se Mme

¯Nke 3:5, 6 etemede ete: “Bu �ot

idem ye Jehovah ke of �uri es �it fo kˆuny �u

¯n uberi edem ke asian

fo. Di �o¯n �o enye ke kpukpru us �u

¯n fo, ndien enye eyene

¯nede

us �u¯n fo en �im.”

Nso ke ndida uwem mi nnam? 317

˘ Nso ke ekeme ndinam nda nse mba¯na idemfo?

˘ Didie ke ekeme ndida ukeme fo ntoro Jehovah?

˘ Ewe ikpehe utom uy �oh �o ini oro �esiakde ke ibuotik �oemi ke ama akan?

AFO EKERE DIDIE?

Page 322: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Mme nkp �o ewe �ekeme ndikpan fi ndinam nkp �oAbasi nte akaduakde?

Nso ye nso ke ekeme ndinamman akan mme nkp �oubi �on �o oro?

se nwetde nn �im9¯

NK �ORIEKESPIRITFO

ı

318

Page 323: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

IBUOTIK �O PAGE

Ndi Akparawa Emi Eyedi Eti Ebe EdiekeNd �ode Enye? 39

Ndi Eyena¯nwan Emi Eyedi Eti A

¯nwan Edieke

Nd �ode Enye? 40

Nso Isine¯

nede It �ibe ke Oro Ebede? 49

Se Ndinamde Ke Ini Mme Uke Mi �Eyomde NtieneNnam Se M

ˆıf �onke 132-133

Nte Ndibiatde Ok �uk ke �Ofi �o¯n ke �Ofi �o

¯n 163

Ndi¯

Nkp �ow �ow �or �o¯

Nkod �u¯n ke Obio Mbakara? 164

Neme Nneme ye Ete ye Eka Fo! 189

M �um Idem Kama 221

Ndi ke Ebe¯ne Idem Ndina Baptism? 308-309

Se Nduakde Ndinam 314

mmepageoroutomuf �ok �edude

Kot nkp �o efen efen ke Intanet!Ka www.jw.org

Page 324: nkparawa owo eb upde ¯ ume oro

Nte afo akpama ndifi �ok nkp �o enwen?Wet Mme Ntiense Jehovah ke www.jw.org.