Nizami Cəfərov “Seçilmiş əsərlər” Beş cilddə. IV CildÒÀÐÈÕÈÍя Ùя...

www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxananın təqdimatında

“Elmi irsimiz”

seriyası 11 (124 - 2012)

Elekton kitab Elmi irsimiz

seriyası N 11 – (124 - 2012)

YYSQ və www.kitabxana.net

– Milli Virtual Kitabxananın

bircə rəqəmsal nəşri

N 10 (124 - 2012)

Nizami Cəfərov

“Seçilmiş əsərlər” Beş cilddə. IV Cild

http://www.kitabxana.net/http://www.kitabxana.net/

www.kitabxana.net – Milli Virtual Kitabxana

http://www.kitabxana.net/


www.kitabxana.net

Milli Virtual Kitabxananın təqdimatında

Bu elektron nəşr Yeni Yazarlar və Sənətçilər Qurumu ələ

http://www.kitabxana.net - Milli Virtual Kitabxananın "Elmi irsimiz"

silsiləsi çərçivəsində nəşrə hazırlanıb və yayılır.

Elektron Kitab N 11

YYSQ - Milli Virtual Kitabxananın e-nəşri N 11 (124 - 2012)

Kulturoloji layihənin bu hissəsini maliyyələşdirən qurum:

YYSQ və http://www.kitabxana.net

Nizami Cəfərov

Seçilmiş əsərləri

Beş cilddə IV Cild

YYSQ - Milli Virtual Kitabxananın e-nəşri N 11 (124 - 2011)

Redaktoru və e-nəşrə hazırlayanı: Aydın Xan (Əbilov), yazar-kulturoloq

YYSQ - Milli Virtual Kitabxana

Bakı - 2012

http://www.kitabxana.net/http://kitabxana.net/http://kitabxana.net/http://kitabxana.net/


Ямякдар елм хадими, Азярбайъан МЕА- нын мцхбир цзвц, профессор

Низами Ъяфяровун «Сечилмиш ясярляри» нин дюрдцнъц ъилдиня мцяллифин цмуми

азярбайъаншцнаслыьа, Азярбайъан халгынын етник, сосиал- сийаси вя мядяни

тарихиня щяср олунмуш ясярляри дахил едилмишдир.

Елми редактору: фялсяфя елмляри доктору,

профессор Щямид Иманов



НИЗАМИ ЪЯФЯРОВ

СЕЧИЛМИШ ЯСЯРЛЯРИ

(Bеш ъилддя)

ЫV ъилд



ЮН СЮЗ, ЙАХУД АЗЯРБАЙЪАНШЦНАСЛЫЬЫН

МЦАСИР ПРОБЛЕМЛЯРИ

Àçÿðáàéúàí hàããûíäà ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè, ìöõòÿëèô õàðàêòåðëè ìÿíáÿëÿðèí

âåðäèéè áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ åëìè ìÿëóìàòëàð ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàñà äà,

àçÿðáàéúàíøöíàñëûã êèôàéÿò ãÿäÿð ìöêÿììÿë áèð åëì îëàðàã ÕÕ ÿñðèí 30-úó

èëëÿðèíäÿ ôîðìàëàøìûøäûð. Àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí ìåéäàíà ÷ûõìàñû Àçÿðáàéúàíäà

åëìè òÿôÿêêöðöí èíêèøàôû èëÿ éàíàøû (áÿëêÿ äÿ, äàhà ÷îõ) àçÿðáàéúàí÷ûëûã

äöíéàýþðöøöíöí òÿøÿêêöëö èëÿ áàüëû îëìóøäóð êè, áó äà þçöíö ìèëëè„èúòèìàè

òÿôÿêêöðöí ìöõòÿëèô ñàhÿëÿðèíäÿ ýþñòÿðìèøäèð. ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí

ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí àçÿðáàéúàíëû ìöòÿôÿêêèðëÿð òöðêëöê, ìöñÿëìàíëûã âÿ

ìöàñèðëèêäÿí èáàðÿò áèð ìÿìëÿêÿò áàðÿñèíäÿ äöøöíìÿéÿ (hÿòòà äþéöøìÿéÿ!)

áàøëàìûø, òÿñÿââöðëÿðèíäÿ éàðàòäûãëàðû hÿìèí ìÿìëÿêÿòè - Àçÿðáàéúàíû èëê äÿôÿ

1918-1920-úè èëëÿðäÿ áöòöí ðåàëëûüû èëÿ ýþðäöêäÿí ñîíðà îíëàðûí äöøöíúÿëÿðè (âÿ

äþéöøëÿðè, ìöúàäèëÿëÿðè) äàhà êîíêðåò, äàhà ìÿãñÿäéþíëö, äàhà åëìè õàðàêòåð

àëìûøäûð. Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä åòìÿê ëàçûìäûð êè, hàããûíäà ñþháÿò ýåäÿí äþâðäÿ

àçÿðáàéúàí÷ûëûã äöíéàýþðöøö Àçÿðáàéúàíäà ýåíèø éàéûëìûø ìöõòÿëèô

èäåîëîýèéàëàðûí àðäûúûë òÿçéèãèíÿ ìÿðóç ãàëäûüû, îëäóãúà ýÿðýèí èäåéà

ìöíàãèøÿëÿðè ýåäèøèíäÿ ôîðìàëàøäûüû ö÷öí äàõèëè çèääèééÿòëÿðäÿí, éàõóä

ìåòîäîëîæè åêëåêòèêàäàí õèëàñ îëà áèëìÿìèøäèð. ÕÕ ÿñðèí 20-úè, 30-úó èëëÿðèíäÿ,

éÿíè àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí áèð åëì îëàðàã êîíòóðëàðûíûí ñöðÿòëÿ ìöÿééÿíëÿøäèéè

äþâðäÿ èäåîëîæè ìöíàãèøÿëÿð áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ àðàäàí ãàëõñà äà, âóëãàð

ñîñèîëîýèçì, ñîâåò “áåéíÿëìèëÿë÷èëèéè“ hÿìèí åëìèí áèð ñûðà ÿñàñ ïðîáëåìëÿðèíèí

( õöñóñèëÿ åòíîýåíåç ïðîáëåìèíèí) äöçýöí hÿëëèíÿ èìêàí âåðìÿäèéè êèìè, àçÿð-

áàéúàí÷ûëûã äöíéàýþðöøöíöí òÿøÿêêöëö ïðîñåñèíÿ äÿ ìàíå îëìàüà áàøëàäû.

Áåëÿëèêëÿ, áèð òÿðÿôäÿí, ìèëëè„èúòèìàè (èíòåëëåêòóàë!) òÿôÿêêöð

àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí åëìè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ éöêñÿëìÿñèíè òÿëÿá åäèð, äèýÿð

òÿðÿôäÿí, ñèéàñè-èäåîëîæè øÿðàèò îáéåêòèâ àðàøäûðìàëàðà ìàíå îëóð, åëìè

hÿãèãÿòëÿðè ìöõòÿëèô “êîíñåïñèéàëàð” àðõàñûíäà ýèçëÿòìÿéÿ ÷àëûøûðäû. ÕÕ ÿñðèí

20-úè, õöñóñèëÿ 30-úó èëëÿðèíäÿ àçÿðáàéúàí÷ûëûã äöíéàýþðöøöíÿ þçöíÿìÿõñóñ áèð

åìîñèîíàëëûã, ðîìàíòèê âöñÿò ýÿëäè êè, áó, áèçèì ôèêðèìèçúÿ, hÿìèí



äöíéàýþðöøöíöí ñîñèàë-ñèéàñè ïåðñïåêòèâëèëèéèíè ýþñòÿðèðäè „ àçÿðáàéúàí÷ûëûã

èäåîëîýèéàñûíûí áàíèëÿðèíäÿí îëàí áþéöê Ñÿìÿä Âóðüóíóí éàðàäûúûëûüû, õöñóñèëÿ,

ìÿøhóð “Àçÿðáàéúàí” øåðè áóíó òÿñäèã åäèð:

Åë áèëèð êè, ñÿí ìÿíèìñÿí,

Éóðäóì, éóâàì, ìÿñêÿíèìñÿí...

Hÿì àçÿðáàéúàí÷ûëûã äöíéàýþðöøöíöí, hÿì äÿ àçÿðáàéúàíøöíàñëûã

åëìèíèí ÕÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿ ìöÿééÿíëÿøìèø ÿñàñ ïðèíñèïëÿðè ñîíðàêû

îíèëëèêëÿðäÿ, äåìÿê îëàð êè, äÿéèøìÿäè, éàëíûç 70-úè èëëÿðäÿí ìöÿééÿí

“åòèðàçëàð” äîüóðìàüà áàøëàäû êè, áó “åòèðàçëàð” äà ìöõòÿëèô ôîðìàëàðäà òÿçàhöð

åäèðäè. Öìóìèééÿòëÿ, êå÷ÿí ÿñðèí ( âÿ ìèíèëëèéèí) ñîíëàðûíà ãÿäÿð hÿì

àçÿðáàéúàí÷ûëûãäà, hÿì äÿ õöñóñèëÿ àçÿðáàéúàíøöíàñëûãäà ìöáàhèñÿëè ìÿñÿëÿëÿð

ìöáàhèñÿñèç ìÿñÿëÿëÿðäÿí ìöãàéèñÿ åäèëìÿéÿúÿê ãÿäÿð ÷îõ îëìóøäóð. Îäóð êè,

áó áàðÿäÿ áÿhñ åäÿðêÿí ÿêñÿðèééÿòèí èëê úÿhääÿí ãÿáóë åäÿúÿéè ôèêèðëÿð

ñþéëÿìÿê íÿèíêè ÷ÿòèí, hÿòòà ãåéðè- ìöìêöíäöð„ îëäóãúà ìöõòÿëèô

ìöëàhèçÿëÿðëÿ, åéíè ôàêò öçÿðèíäÿ ãóðóëìóø áèð-áèðèíÿ ÿêñ íÿçÿðèééÿëÿðëÿ

ãàðøûëàøìàã, hÿãèãÿòè ìÿhç ìöáàhèñÿëÿðäÿí ÷ûõàðìàã ëàçûì ýÿëèð êè, áó äà

àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí ïîëåìèê õàðàêòåðëè, ÿñàñÿí ïðîáëåìëÿðäÿí èáàðÿò áèð åëì

îëìàñûíû øÿðòëÿíäèðèð.

...Àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí ôîðìàëàøìàñûíäà òöðêîëîãëàð, èðàíøöíàñëàð,

ãàôãàçøöíàñëàð, ñåìèòîëîãëàð, äåìÿê îëàð êè, åéíè äÿðÿúÿäÿ èøòèðàê åòìèøëÿð, îíà

ýþðÿ äÿ hÿìèí åëì ñàhÿëÿðè öçðÿ ìöòÿõÿññèñëÿðèí ÷îõ çàìàí áèðè äèýÿðèíè

òàìàìèëÿ èíêàð åäÿí ìöëàhèçÿëÿðè àçÿðáàéúàíøöíàñëûãäà ñèíêðåòèê (âÿ

“áåéíÿëìèëÿë!”) áèð “ñèñòåì” òÿøêèë åäèð.

ßëáÿòòÿ, áåéíÿëìèëÿë, öìóìáÿøÿðè äÿéÿðëÿðÿ hþðìÿò hÿð áèð õàëãûí

ìöêÿììÿëëèéèíè, ìÿäÿíè ñÿâèééÿñèíèí éöêñÿêëèéèíè ýþñòÿðèð; áóíóíëà áåëÿ, hÿð

hàíñû õàëãû çîðëà áåéíÿëìèëÿëëÿøäèðìÿê îíà hå÷ áèð “höãóã”, éàõóä íöôóç

ýÿòèðìÿç, ÿêñèíÿ, hÿìèí õàëãû þç êþêöíäÿí, òèïîëîýèéàñûíäàí àéûðûá äöíéà

ïðîñåñëÿðèíèí þíöíäÿ ýåäÿíëÿðèí êþëýÿñèíÿ ÷åâèðÿð. Âÿ ÕÕ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàíäà

ýåíèø éàéûëìûø áèð ñûðà êâàçèáåéíÿëìèëÿë÷è êîíñåïñèéàëàðà ÿñàñëàíñàã, îíäà ýÿðÿê



þçöìöçö êîíãëàìåðàò áèð åòíèê hàäèñÿ håñàá åäÿê„ òàðèõ èñÿ hå÷ çàìàí áåëÿ áèð

øåé éàðàòìàìûøäûð.

Àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí ÿí ìöhöì ïðîáëåìè, hå÷ øöáhÿñèç, Àçÿðáàéúàí

õàëãûíûí ìÿíøÿéè (åòíîýåíåçè) ïðîáëåìèäèð êè, 30-úó èëëÿðäÿí áàøëàéàðàã î,

ìöõòÿëèô øÿêèëëÿðäÿ “hÿëë åäèëìèøäèð” „ òöðêîëîãëàð òöðê, èðàíøöíàñëàð Èðàí,

ãàôãàçøöíàñëàð, áó âÿ éà äèýÿð ãåéä-øÿðòëÿ äÿ îëñà, Ãàôãàç (Àëáàí) áàøëàíüûúûíû

ÿñàñ ýþòöðìöø, íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ ìöðÿêêÿá áèð “ìåòîäîëîæè ìÿíçÿðÿ” éàðàíìûøäûð.

Îäóð êè, áó ýöí Àçÿðáàéúàí äèëèíèí, ÿäÿáèééàòûíûí, ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿøÿêêöë

òàðèõè áàðÿäÿ ÿñàñëû (ÿêñÿðèééÿòèí ãÿáóë åäÿúÿéè) áèð ôèêèð ñþéëÿìÿê îëäóãúà

÷ÿòèíäèð; àðòûã ìþâãåéèíè ìþhêÿìëÿòìèø “êîíñåïñèéàëàð” ìþâúóääóð êè, hÿð áèðè

éåýàíÿ äöçýöí ôèêèð ñàéûëìàã èääèàñûíäàäûð. Àçÿðáàéúàí àêàäåìèê òàðèõøöíàñëûüû

áó úöð êîíñåïñèéà áîëëóüóíà ýåíèø øÿðàèò éàðàòìûøäûð:

“Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òÿøÿêêöëöíäÿ Ìàííà, Àòðîïàòåíà âÿ Ãàôãàç Àëáàíè-

éàñûíäà ìÿñêóíëàøìûø ìöõòÿëèô, î úöìëÿäÿí Ãàôãàç âÿ Èðàí äèëëÿðèíäÿ äàíûøàí

ãÿäèì äþâð âÿ îðòà ÿñðëÿðèí òàéôà âÿ õàëãëàðû„ ìàííàëûëàð, êàñïèëÿð, Àòðîïàòåíà

ìàäàëûëàðû, àëáàíëàð, àçÿðèëÿð âÿ áèð ñûðà äèýÿðëÿðè ÿñàñ ðîë îéíàìûøëàð.

ßñðëÿð áîéó Àçÿðáàéúàíà ýÿëìèø ìöõòÿëèô äèëëè òàéôà âÿ õàëãëàð (ñêèôëÿð,

ñàêëàð, àëàíëàð, hóíëàð, ñàáèðëÿð, õÿçÿðëÿð, îüóçëàð âÿ á.) äà Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí

åòíîýåíåçèñèíäÿ áþéöê ðîë îéíàìûøëàð. Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí, äèëèíèí

ôîðìàëàøìàñû åòíîýåíåçèí ñîí ìÿðhÿëÿëÿðèíäÿ „ îðòà ÿñðëÿðäÿ äàâàì åòìèøäèð”

(Àçÿðáàéúàí òàðèõè, Áàêû, Û ú., 1998, ñ. 33-34).

Ýþðöíäöéö êèìè, áó “êîíñåïñèéà” Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí ìÿíøÿéè áàðÿäÿ

hÿð úöð âîëéóíòàðèñò íÿçÿðèééÿíèí îðòàéà ÷ûõìàñû ö÷öí ìöíáèò ìåòîäîëîæè øÿðàèò

éàðàäûð. Âÿ áó “êîíñåïñèéà” éàëíûç ñÿhâ äåéèë, hÿì äÿ ìöðòÿúåäèð, õàëãà þç

êå÷ìèøèíè, åòíèê ìÿíøÿéèíè óíóòäóðìàã “åhòèéàú”ûíäàí èðÿëè

ýÿëìèøäèð.Öìóìèééÿòëÿ, àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí ñöðÿòëÿ ôîðìàëàøäûüû 30-úó èëëÿð

Àçÿðáàéúàíäà, áöòþâëöêäÿ ñîâåòëÿð áèðëèéèíäÿ òöðê÷öëöéÿ ãàðøû àìàíñûç

ìöáàðèçÿ äþâðöäöð êè, hÿìèí òåíäåíñèéà þçöíö éóõàðûäà hàããûíäà áÿhñ

åòäèéèìèç “êîíñåïñèéà”äà äà ýþñòÿðèð. Áóðàäà hóíëàðäàí, ñàáèðëÿðäÿí,

õÿçÿðëÿðäÿí, îüóçëàðäàí âÿ á.- äàí áÿhñ îëóíóð, ëàêèí áóíëàðûí åéíè áèð åòíîñà „

òöðêëÿðÿ àèä îëäóüó äåéèëìèð. Ìÿãñÿä îíäàí èáàðÿòäèð êè, Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí



åòíèê òÿðêèáèíäÿ òöðêëöéöí éåðè ìèíèìóìà, êþ÷ÿðè ýÿëìÿëÿðèí ãåéðè-òöðê ìÿíøÿëè

àáîðèýåíëÿðÿ ñèñòåìñèç òÿñèðè ñÿâèééÿñèíÿ åíäèðèëñèí. ßëáÿòòÿ, áó úöð òåíäåíñèéàëû,

õöñóñè (hÿì äÿ àðòûã þç íöôóçóíó èòèðìèø!) èäåîëîæè ìÿãñÿäëÿ ãóðàøäûðûëìûø

ìåòîäëàðëà åëìè àçÿðáàéúàíøöíàñëûã éàðàòìàã ìöìêöí äåéèë.

Ãÿäèì äþâðëÿðäÿí áàøëàéàðàã Àçÿðáàéúàíäà âÿ hÿìhöäóä ðåýèîíëàðäà

ìöõòÿëèô ìÿíøÿëè åòíîñëàð (ãàôãàçëûëàð, èðàíëûëàð, òöðêëÿð âÿ á.) éàøàéûðëàð „ îíëàð

þç äèëëÿðèíè, åòíîãðàôèê õöñóñèééÿòëÿðèíè èíäèéÿ ãÿäÿð ãîðóéóá ñàõëàñàëàð äà,

þëêÿäÿ àïàðûúû åòíîêóëòóðîëîæè ìþâãå èëê îðòà ÿñðëÿðäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí

òöðêëÿðèíÿ ìÿõñóñäóð. Ìÿñÿëÿ èñÿ áóðàñûíäàäûð êè, hÿìèí òöðê åòíîñëàðû

Àçÿðáàéúàíà ìöÿééÿí áèð äþâð ÿðçèíäÿ òÿäðèúÿí ýÿëèá ìÿñêóíëàøìûø, õàëã

îëàðàã ìÿhç áóðàäà (Àçÿðáàéúàíäà!), ãåéðè-òöðê åòíîñëàðûíûí ÿhàòÿñèíäÿ

ôîðìàëàøìûøëàð. Ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí, õöñóñèëÿ øèìàë ðåýèîíëàðûíäà hóí-

ãûï÷àã òàéôà äèëëÿðèíèí åëåìåíòëÿðèíèí ìþâúóäëóüó áóíó òÿñäèã åäèð. Áóðàéà

hÿìèí ðåýèîíëàðäà áó ýöíÿ ãÿäÿð ìöhàôèçÿ îëóíàí áèð ñûðà ãÿäèì hóí-ãûï÷àã

àíòðîïîëîæè, åòíîãðàôèê, åòíîïñèõîëîæè ýþñòÿðèúèëÿðèíè äÿ ÿëàâÿ åòìÿê îëàð.

Àçÿðáàéúàíäà, õöñóñèëÿ îíóí úÿíóáóíäà ñîí òöðê ìÿñêóíëàøìàëàðû ÕÂÛÛ „

ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðÿ àèääèð.

Àçÿðáàéúàíäà ãÿäèì åòíèê áèðëèêëÿð, hå÷ øöáhÿñèç, îëìóøäóð„áóíëàðûí

ÿñàñÿí Ãàôãàç, Èðàí, éàõóä (Ùèíä-Èðàí) ìÿíøÿëè îëìàëàðûíû äà èíêàð åòìÿê

÷ÿòèíäèð. Ëàêèí îðòà ÿñðëÿð áîéó ôîðìàëàøàí Àçÿðáàéúàí õàëãû òöðê ìÿíøÿëèäèð,

òöðê åòíèê-ìÿäÿíè ñèñòåìèíèí öçâè òÿðêèá hèññÿñèäèð, Àçÿðáàéúàíûí ìöõòÿëèô åòíèê

ìÿíøÿëè ãÿäèì ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí áèðáàøà äåéèë, äîëàéûñû èëÿ âàðèñèäèð: èíýèëèñëÿð

êèìè, ôðàíñûçëàð êèìè, àëìàíëàð êèìè, ðóñëàð êèìè...

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí åòíîýåíåçè, öìóìÿí Àçÿðáàéúàíûí åòíèê òàðèõè èëÿ

áàüëû ìÿñÿëÿëÿðäÿí áèðè äÿ þëêÿíèí òöðêëÿøìÿñè ìÿñÿëÿñèäèð êè, áó äà áèð ÷îõ

ìöáàhèñÿëÿðèí îáéåêòè îëìóø, áó ýöí äÿ îëìàãäàäûð. Ìÿñÿëÿ áó úöð ãîéóëóð:

Àçÿðáàéúàíäà òöðêëÿð ãÿäèì äþâðäÿí éàøàéûðëàð, éîõñà áóðàéà îðòà ÿñðëÿðäÿ

ýÿëìèøëÿð?

Ýþðöíöð, ãÿäèì äþâðëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà òöðêëÿð, éàõóä ïðîòîòöðêëÿð éà

hå÷ îëìàìûø, éà äà þëêÿíèí ìöðÿêêÿá åòíèê ìöíàñèáÿòëÿðè ñèñòåìèíäÿ äèããÿòè

úÿëá åòìÿìèøëÿð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë îíà ýþðÿ êè, å.ÿ. ÛÛ-Û ìèíèëëèêëÿðäÿ òöðêëÿð,



éàõóä ïðîòîòöðêëÿð Ìÿðêÿçè Àñèéàíûí, ñîíðàëàð Òöðêöñòàí àäëàíàí ýåíèø

÷þëëÿðèíäÿ ìÿñêóíëàøìûøäûëàð. Òöðêëÿðèí Ãÿðáÿ éöðöøëÿðè, Àâðàñèéà áîéó

éàéûëìàëàðû åðàìûçûí èëê ÿñðëÿðèíäÿ áàøëàäû êè, Àçÿðáàéúàíäà äà òöðêëÿøìÿíèí

ÿñàñû ìÿhç áó äþâðäÿ ãîéóëäó. Áóíóíëà áåëÿ, ãåéä åòìÿëèéèê êè, Àçÿðáàéúàíäà

òöðêëÿðèí, éàõóä ïðîòîòöðêëÿðèí äàhà ãÿäèì äþâðëÿðäÿí éàøàäûüûíû ñþéëÿéÿíëÿðëÿ

éàíàøû, îíëàðûí áó þëêÿéÿ ÛÛ ìèíèëëèéèí ÿââÿëëÿðèíäÿ, éÿíè ÷îõ ñîíðàëàð

ýÿëäèêëÿðèíè ñöáóò åòìÿéÿ ÷àëûøàíëàð äà âàðäûð. Ëàêèí àðàøäûðìàëàð ýþñòÿðèð êè,

Àçÿðáàéúàíûí òöðêëÿøìÿñè àøàüûäàêû ìÿðhÿëÿëÿðäÿ ýåòìèøäèð:

Û ìÿðhÿëÿ „ Àçÿðáàéúàíäà hóí-ãûï÷àã òöðêëÿðèíèí éàéûëìàñû (Û ìèíèëëèê).

ÛÛ ìÿðhÿëÿ „ Àçÿðáàéúàíäà îüóç òöðêëÿðèíèí éàéûëìàñû (ÛÛ ìèíèëëèéèí

áèðèíúè éàðûñû).

Àçÿðáàéúàíûí òöðêëÿøìÿñè þëêÿíèí åòíèê òàðèõè ö÷öí åëÿ áèð hÿëëåäèúè

hàäèñÿäèð êè, îíó òÿôñèëàòû èëÿ þéðÿíìÿäÿí Àçÿðáàéúàíäà ýåäÿí åòíèê ïðîñåñëÿðèí

ìàhèééÿòèíè äÿðê åòìÿê ÷ÿòèíäèð. Ìÿñÿëÿíèí ìàhèééÿòè èñÿ îíäàí èáàðÿòäèð êè,

Àçÿðáàéúàíäà òöðêëÿðèí ñàéû àðòäûãúà éåðëè ÿhàëè þëêÿíèí ÿñàñÿí äàüëûã

ðåýèîíëàðûíà òÿúðèä îëóíóðëàð. ×öíêè òöðêëÿð ÷þë hÿéàòûíà àäÿò åòìèøäèëÿð ...Âÿ

îíëàðûí áþéöê ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèíèí, éöêñÿê äþâëÿò÷èëèê òÿúðöáÿñèíèí ìþâúóä-

ëóüó àðòûã ñöãóò äþâðö êå÷èðÿí ãåéðè- ìöòÿøÿêêèë éåðëè ÿhàëèäÿí íÿéèñÿ

þéðÿíìÿéè ìöìêöíñöç åäèðäè. Õöñóñèëÿ îüóç òöðêëÿðè Àçÿðáàéúàíûí ãÿäèì

òàðèõèíÿ òàìàìèëÿ ëàãåéä èäèëÿð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë, îíà ýþðÿ êè, Èñëàìû ãÿáóë

åòìèø, îíóí ãûëûíúû ìèññèéàñûíû þç öçÿðëÿðèíÿ ýþòöðìöø îüóç òöðêëÿðè ö÷öí hÿð

hàíñû òàðèõèí åëÿ áèð ÿhÿìèééÿòè éîõ èäè, îíëàðûí þçëÿðèíèí òàðèõ éàðàòìàã äþâðö

èäè...

Òöðêëÿð Àçÿðáàéúàíäà âÿ hÿìhöäóä ðåýèîíëàðäà íÿ ãÿäÿð áþéöê èúòèìàè-

ñèéàñè íöôóçà ìàëèê îëñàëàð äà, Ãàôãàç, Èðàí âÿ á. åòíîñëàðû áèëàâàñèòÿ

ñûõûøäûðìàäûëàð. Öìóìèééÿòëÿ, îíëàð Ãÿðáäÿí Øÿðãÿ äîüðó éàéûëäûãëàðû áþéöê áèð

äþâðäÿ hå÷ áèð åòíîñà ãàðøû äöøìÿí÷èëèê ìöíàñèáÿòè ýþñòÿðìÿìèø, ÿêñèíÿ, þçöíö

éåðëè håñàá åäÿí õàëãëàðëà ñûõ ÿëàãÿëÿð éàðàòìàüà ÷àëûøìûøëàð. Ëàêèí hÿð éåðäÿ

îëäóüó êèìè, Àçÿðáàéúàíäà äà ïàññèîíàðëûã äþâðöíö àðòûã êå÷èðìèø ãåéðè-òöðê

ìÿíøÿëè ìöõòÿëèô åòíîñëàð þçëÿðèíè íÿèíêè òöðêëÿðäÿí, hÿòòà hÿìòàéôàëàðûíäàí

áåëÿ òÿúðèä åòìÿéÿ ìåéëëè îëìóøëàð. Ìÿñÿëÿí, Ãàôãàçëûëàðäàí óäèëÿð, áóäóãëàð,



õûíàëûãëàð.., Èðàí åòíîñëàðûíäàí òàëûøëàð, òàòëàð... áó úöð þçöíöòÿúðèãÿ íöìóíÿ îëà

áèëÿðëÿð. Îíëàð ñîñèàë-ìÿäÿíè, èãòèñàäè-òÿñÿððöôàò ÿëàãÿëÿðèíÿ ÷îõ ñîíðàëàð úÿëá

åäèëìèøëÿð.

Àçÿðáàéúàíäà éàøàéàí ãåéðè- òöðê ìÿíøÿëè ìöõòÿëèô åòíîñëàð, õàëãëàð

éàëíûç Àçÿðáàéúàí òöðêúÿñè ÿñàñûíäà äåéèë, åéíè çàìàíäà (âÿ áÿëêÿ äÿ äàhà

÷îõ) Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí òàðèõè áèðëÿøäèðèúèëèê ìèññèéàñû ÿñàñûíäà öíñèééÿòÿ

ýèðèá Àçÿðáàéúàí õàëãûíû, Àçÿðáàéúàí úÿìèééÿòèíè òÿøêèë åäèðëÿð. Áó hàäèñÿ àðòûã

êèôàéÿò ãÿäÿð çÿíýèí òàðèõÿ ìàëèêäèð... Âÿ hÿìèí òàðèõÿ, îíóí óüóðëàðûíà ãàðøû

÷ûõàíëàðûí àãèáÿòè ýþñòÿðäè êè, Àçÿðáàéúàí õàëãû åòíèê òÿðêèáúÿ ìöðÿêêÿá îëñà

äà, êèôàéÿò ãÿäÿð áöòþâ, ìöòÿøÿêêèëäèð. Ëàêèí áèð ñûðà åòíèê, ìÿäÿíè ïðîáëåìëÿð

âàðäûð êè, îíëàð àðäûúûë îëàðàã hÿëë åäèëìÿëè, hÿì Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðèíèí, hÿì äÿ

Ãàôãàç, Èðàí ìÿíøÿëè åòíîñëàðûí åòíîãðàôèéàñûíà, àäÿò-ÿíÿíÿëÿðèíÿ hþðìÿòëÿ

éàíàøûëìàëû, ìèëëè ìöíàãèøÿ îúàãëàðûíûí éàðàäûëìàñûíà éîë âåðèëìÿìÿëèäèð.

Ìöøàhèäÿëÿð ýþñòÿðèð êè, ñèâèëèçàñèéàíûí éöêñÿê ñÿâèééÿäÿ èíêèøàô åòäèéè

ðåýèîíëàðäà áåëÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ íàðàçû åòíèê hèññëÿð ìöõòÿëèô

ôîðìàëàðäà ìöíàãèøÿëÿð òþðÿòìÿéÿ ãàäèðäèð.

Àçÿðáàéúàíëûëàð, áàøãà ñþçëÿ, Àçÿðáàéúàí òöðêëÿðè, ìÿëóì îëäóüó êèìè,

Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû èëÿ éàíàøû, Èðàíäà, Òöðêèéÿäÿ, Ðóñèéàäà, Ýöðúöñòàíäà

âÿ ñ. éåðëÿðäÿ éàøàéûðëàð. Áåëÿ áèð ôàêòû õàòûðëàòìàã êèôàéÿòäèð êè, Èðàíäà

(Úÿíóáè Àçÿðáàéúàíäà) éàøàéàí àçÿðáàéúàíëûëàð Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí

ÿhàëèñèíäÿí ö÷-äþðä äÿôÿ ÷îõäóð, äèýÿð þëêÿëÿðäÿ äàèìè éàøàéàí

àçÿðáàéúàíëûëàðûí ñàéû èñÿ éöç ìèíëÿðëÿ, hÿòòà ìèëéîíëàðëàäûð. Öìóìèééÿòëÿ,

äöíéàäà ÿëëè ìèëéîíà ãÿäÿð àçÿðáàéúàíëû, éàõóä Àçÿðáàéúàí òöðêö ìþâúóääóð

êè, îíëàð åéíè áèð åòíèê, êóëòóðîëîæè òàðèõèí hàäèñÿñèäèð. Áóíóíëà áåëÿ, åòèðàô åòìÿê

ëàçûìäûð êè, ÿëàãÿñè èíòåíñèâ îëìàéàí ìöõòÿëèô ðåýèîíëàðäà, ìöõòÿëèô äþâëÿòëÿðèí

ÿðàçèëÿðèíäÿ éàøàìûø àçÿðáàéúàíëûëàðûí åòíèê ïñèõîëîýèéàñûíäà, hÿéàò òÿðçëÿðèíäÿ,

èúòèìàè-ñèéàñè äöíéàýþðöøëÿðèíäÿ, äèëëÿðèíäÿ âÿ ñ. ìöÿééÿí ôÿðãëÿð éàðàíìàüà

áàøëàìûøäûð. Áóíëàð õàëãûí, ìèëëÿòèí áöòþâëöéöíÿ ìÿíôè òÿñèð ýþñòÿðÿí, îíóí

åòíèê, êóëòóðîëîæè êîìïëåêñèíè çÿäÿëÿéÿí hàäèñÿëÿðäèð. Àçÿðáàéúàí Ðåñïóá-

ëèêàñûíûí äöíéà àçÿðáàéúàíëûëàðûíûí áèðëèéè óüðóíäà áàøëàäûüû ìöáàðèçÿ, hå÷

øöáhÿñèç, áþéöê èúòèìàè-ñèéàñè ÿhÿìèééÿòÿ, ýåíèø ïåðñïåêòèâÿ ìàëèêäèð.



Àçÿðáàéúàíøöíàñëûã íÿ äèë÷èëèê, íÿ ÿäÿáèééàòøöíàñëûã, íÿ ìÿäÿíèééÿò-

øöíàñëûã, íÿ äÿ òàðèõøöíàñëûãäûð. Îíóí (àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí) èøè hÿìèí åëìëÿðèí

hÿð áèðèíèí, åëÿúÿ äÿ áèð ñûðà äèýÿð åëìëÿðèí ôàêòëàðûíäàí, íÿòèúÿëÿðèíäÿí, öìóìè

ìöääÿàëàðûíäàí èñòèôàäÿ åòìÿêëÿ Àçÿðáàéúàí (âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãû!) hàããûíäà

öìóìè åëìè òÿñÿââöð éàðàòìàãäàí, Àçÿðáàéúàíûí (âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí!)

äöíéàäàêû óíèâåðñàë ìþâãåéèíè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Åëÿ åòíîñîñèàë,

åòíîêóëòóðîëîæè ÿëàìÿòëÿðè ìöÿééÿíëÿøäèðìÿêäÿí èáàðÿòäèð êè, îíëàðûí ìÿhç

Àçÿðáàéúàíà (âÿ Àçÿðáàéúàí õàëãûíà!) ìÿíñóáëóüó áèð êîìïëåêñ îëàðàã øöáhÿ

äîüóðìàñûí... Ëàêèí áèð ìÿñÿëÿ äÿ âàð êè, áöòöí áóíëàð Àçÿðáàéúàíûí (âÿ Àçÿð-

áàéúàí õàëãûíûí) ìÿäÿíè-ìÿíÿâè, ñèéàñè-èäåîëîæè ìÿíàôåéèíÿ õèäìÿò åòìÿëèäèð.

Ùàëáóêè áèð ñûðà hàëëàðäà áó âÿ éà äèýÿð åòíîñ, õàëã ìÿhç hÿìèí åòíîñó, õàëãû

“èäàðÿ åòìÿê”, îíóí äàõèëè èøëÿðèíÿ ãàðûøìàã, ýÿëÿúÿéèíè hàíñûñà ëîááè, éàõóä

ìèññèîíåð ìàðàãëàðû áàõûìûíäàí “hÿëë åòìÿê” ö÷öí þéðÿíèëèð. Áó úöð

êâàçèàçÿðáàéúàíøöíàñëûã, éàõóä àíòèàçÿðáàéúàíøöíàñëûã áþéöê åëìèí òÿëÿáëÿðèíÿ

úàâàá âåðìÿê èãòèäàðûíäà îëìàñà äà, ìöÿééÿí åëìè- íÿçÿðè, ïðàêòèê ïðîáëåìëÿð

éàðàäûð êè, áèç ñîí èëëÿðäÿ áåëÿ ïðîáëåìëÿðëÿ äÿôÿëÿðëÿ ãàðøûëàøìàëû îëìóøóã.

Ìÿñÿëÿí, Àçÿðáàéúàíäàêû åòíèê ìöíàñèáÿòëÿðè, äèíè ïðîáëåìëÿðè, áèð ñûðà ñîñèàë-

èãòèñàäè ìÿñÿëÿëÿðè âÿ ñ. þéðÿíèá, þëêÿäÿ èúòèìàè hàðìîíèéàíû ïîçìàã, åòíîñîñèàë

äåñòàáèëèçàñèéà éàðàòìàã èääèàñûíà äöøìöø, hÿòòà áÿçè hàëëàðäà áóíà íàèë

îëìóøëàð.

Ñóàë îëóíóð: àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí ìåòîäîëîæè “ãèäà ìÿíáÿéè” ðîëóíäà

äàhà ÷îõ hàíñû åëì ñàhÿñè ÷ûõûø åäèð „ òöðêîëîýèéà, èðàíøöíàñëûã, ñåìèòîëîýèéà,

éàõóä ãàôãàçøöíàñëûã?

Øöáhÿñèç, òöðêîëîýèéà!...

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõè äÿðèíäÿí þéðÿíäèêúÿ òöðêîëîýèéà àçÿðáàé-

úàíøöíàñëûüûí íÿèíêè ìåòîäîëîæè “ãèäà ìÿíáÿéè”íÿ, áöòþâëöêäÿ êîíòåêñòèíÿ

÷åâðèëèð. Âÿ áèçèì ôèêðèìèçúÿ, àçÿðáàéúàíøöíàñëûã ýåòäèêúÿ äàhà ÷îõ òöðêî-

ëîýèéàíûí öçâè òÿðêèá hèññÿñè îëàúàãäûð. Áóíóíëà áåëÿ, íÿ èðàíøöíàñëûüû, íÿ

ñåìèòîëîýèéàíû, íÿ ãàôãàçøöíàñëûüû àçÿðáàéúàíøöíàñëûãäàí àéðû òÿñÿââöð åòìÿê

ìöìêöí äåéèë. Àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí åëÿ ïðîáëåìëÿðè âàðäûð êè, hÿìèí åëì

ñàhÿëÿðèíèí áèëàâàñèòÿ èøòèðàêû îëìàäàí êå÷èíìÿê îëìàç.



Âÿ öìóìèééÿòëÿ, òöðêîëîýèéà èëÿ éóõàðûäà hàããûíäà ñþháÿò ýåäÿí åëì

ñàhÿëÿðèíèí (èðàíøöíàñëûã, ñåìèòîëîýèéà, ãàôãàçøöíàñëûã âÿ ñ.) ÿìÿêäàøëûüû

ÿíÿíÿâè õàðàêòåð äàøûéûð, éàëíûç àçÿðáàéúàíøöíàñëûãëà ìÿhäóäëàøìûð. Áóíóíëà

áåëÿ, òÿúðöáÿ ýþñòÿðèð êè, hÿìèí åëì ñàhÿëÿðè Àçÿðáàéúàí äèëè, ÿäÿáèééàòû,

ìÿäÿíèééÿòè èëÿ òöðêîëîæè êîíòåêñòäÿí êÿíàð îëàðàã “ñÿðáÿñò” åëìè íÿòèúÿëÿð

÷ûõàðàðêÿí, áèð ãàéäà îëàðàã, úèääè ñÿhâëÿðÿ éîë âåðèðëÿð. Ìÿñÿëÿí, áþéöê

Íèçàìèíèí éàðàäûúûëûüû èëÿ óçóí ìöääÿò éàëíûç èðàíøöíàñëûüûí ìÿøüóë îëìàñû

áóíó ýþñòÿðäè. Øàèðèí éàðàäûúûëûüûíûí ãÿäèì (öìóì-) òöðê ìÿíáÿëÿðè áöòöíëöêëÿ

äèããÿòäÿí êÿíàðäà ãàëäûüûíäàí îíóí òÿáëèü åòäèéè ôÿëñÿôè-åñòåòèê èäåéàëàðûí òàðèõè

êþêëÿðè èíäèéÿ ãÿäÿð ìöÿééÿíëÿøäèðèëìÿìèø ãàëìûøäûð. Ãÿäèì òöðê åïîñó,

òàíðû÷ûëûã äöíéàýþðöøö, ßë-Ôÿðàáè ÿò-Òöðêèíèí ôÿëñÿôè ýþðöøëÿðè áàðÿäÿ àéäûí

òÿñÿââöðÿ ìàëèê îëìàéàí áèð èðàíøöíàñ ö÷öí Íèçàìèíèí ïîåòèêàñû, äåìÿê îëàð êè,

àíëàøûëìàçäûð.

Àçÿðáàéúàí åëìè, ìÿäÿíèééÿòè îðòà ÿñðëÿðäÿ ö÷ äèëäÿ „ òöðê, ÿðÿá âÿ ôàðñ

äèëëÿðèíäÿ éàðàíìûøäûð; áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, àçÿðáàéúàíøöíàñëûãäà òöðêîëîýèéà,

ñåìèòîëîýèéà âÿ èðàíøöíàñëûã áèðèíúè íþâáÿäÿ ìÿòíøöíàñëûã õèäìÿòè ýþñòÿðìÿê

ö÷öíäöð, ãàôãàçøöíàñëûüûí áó áàõûìäàí ôóíêñèéàñû õåéëè ìÿhäóä îëóá, éàëíûç áèð

íå÷ÿ ìöáàhèñÿëè “àëáàí éàçûñû” öçÿðèíäÿ äöøöíìÿêäÿí èáàðÿòäèð. Ëàêèí íÿ ñåìè-

òîëîýèéà, íÿ èðàíøöíàñëûã, íÿ äÿ ãàôãàçøöíàñëûã Àçÿðáàéúàí ìÿíáÿëÿðè öçÿðèíäÿ

èøëÿéÿðêÿí ìÿòíøöíàñëûã èøèíäÿí êÿíàðà ÷îõ ÷ûõìàìàëûäûð. Ìöøàhèäÿëÿð ýþñòÿðèð

êè, hÿìèí ñàhÿëÿð þç ôóíêñèéàñûíû “ýåíèøëÿíäèðèá” ìÿòíøöíàñëûã ôÿàëèééÿòèíäÿí

êÿíàðà ÷ûõàðêÿí àçÿðáàéúàíøöíàñëûüà ãåéðè-åëìè ìöëàhèçÿëÿð ýÿòèðèð, îíóí åëìè-

ìåòîäîëîæè ÿñàñëàðûíû ñàðñûäûð.

Áóíóíëà áåëÿ, àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí åëÿ ñàhÿëÿðè âàðäûð êè, îðàäà

òöðêîëîýèéà hÿëëåäèúè ñþç äåìÿê höãóãóíà ìàëèê äåéèë„ áóðàäà, hÿð øåéäÿí

ÿââÿë, Àçÿðáàéúàí òàðèõèíèí ãÿäèì (òöðêëÿøÿíÿãÿäÿðêè) äþâðö íÿçÿðäÿ òóòóëóð.

Áåëÿ êè, õöñóñèëÿ å.ÿ. ÛÛÛ-Û ìèíèëëèêëÿðäÿ Àçÿðáàéúàíäà åòíèê ìöíàñèáÿòëÿð,

ìÿäÿíèééÿò, ñîñèàë-ñèéàñè ïðîñåñëÿð áàðÿäÿ ìþòÿáÿð ñþçö hÿìèøÿ ãàôãàçøöíàñëàð,

èðàíøöíàñëàð äåìèøëÿð, äàhà ÿââÿëêè äþâðëÿð áàðÿñèíäÿ èñÿ, ñîí èëëÿðäÿ òöðêîëîã-

àëòàéøöíàñëàð äàhà ÷îõ äàíûøìàüà áàøëàìûøëàð.



Àçÿðáàéúàíûí äþâëÿò ìöñòÿãèëëèéè ãàçàíäûüû, ìöàñèð äöíéà èëÿ ÿëàãÿëÿðèíèí

éàðàíûá èíêèøàô åòäèéè ìöàñèð äþâðäÿ àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí èãòèñàäè, ñîñèîëîæè âÿ

ïîëèòîëîæè àñïåêòëÿðèíèí äèããÿòè äàhà ÷îõ úÿëá åòìÿñè ÿíÿíÿâè ïðîáëåìëÿðèí

óíóäóëìàñû håñàáûíà äåéèë. Àçÿðáàéúàíøöíàñëûüûí áèð åëì êèìè òÿäãèãàò

höäóäëàðû ýåíèøëÿíèð, ïðîáëåìëÿðè äàhà ÷îõ ñîñèàë ïðàêòèêàíûí òÿëÿáëÿðèíÿ

óéüóíëàøûð, òÿhëèë ìåòîäëàðû èíêèøàô åäèá çÿíýèíëÿøèð. Âÿ íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, ÿíÿíÿâè

ïðîáëåìëÿðÿ áàõûøûí òåõíîëîýèéàñû äà òÿêìèëëÿøèð.

Àçÿðáàéúàíäà ìèëëè äþâëÿò ãóðóúóëóüó ïðîñåñè ñöðÿòëÿíäèêúÿ àçÿðáàéúàí-

øöíàñëûüûí ïðîáëåìëÿðè äàhà áöòþâ, êîìïëåêñ hàëûíäà, áèðè äèýÿðè èëÿ ãàðøûëûãëû

ÿëàãÿäÿ ãîéóëóð êè, áó, hÿìèí ïðîáëåìëÿðèí ÿñàñëû øÿêèëäÿ hÿëëè ö÷öí ýåíèø

èäåîëîæè èìêàíëàð à÷ûð...

Àçÿðáàéúàíøöíàñëûã éàëíûç åëìè-íÿçÿðè, éàõóä àêàäåìèê áèð ñèñòåì äåéèë,

hÿì äÿ ýåò-ýåäÿ äàhà ýåíèø éàéûëìàãäà, Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñûíûí äþâëÿò

ñèéàñÿòèíÿ, äöíéàíûí ìöõòÿëèô þëêÿëÿðèíäÿ, òÿõìèíÿí 500 ìèí êâ2-ëèê ÿðàçèñè

îëàí òàðèõè Àçÿðáàéúàíäà ìÿñêóíëàøìûø àçÿðáàéúàíëûëàðûí äöíéàýþðöøöíÿ

÷åâðèëìÿêäÿ îëàí àçÿðáàéúàí÷ûëûã èäåîëîýèéàñûíûí åëìè- ìåòîäîëîæè ÿñàñûäûð.

2001



ОХУЪУЙА МЯКТУБ

Ùþðìÿòëè îõóúó!

Ñÿíèí ýþíäÿðäèéèí ìÿêòóáëàðû îõóéóðàì âÿ hÿð ìÿêòóáäàí ñîíðà

äèëèìèçèí, ÿäÿáèééàòûìûçûí âÿ hÿéàòûìûçûí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðè ÿòðàôûíäà ñÿíèíëÿ

ñþháÿò åòìÿê, ïîëåìèêàéà ýèðìÿê èñòÿéè ìÿíè ðàhàò áóðàõìûð„ áÿçÿí ñàäÿëþâh,

áÿçÿí éöêñÿê åëìè ñÿâèééÿëè ìöëàhèçÿëÿðèíèí ìÿðêÿçèíäÿ “ìÿí êèìÿì?”äÿí

“áèç êèìèê?”ÿ ãÿäÿð àéäûí ìÿíòèãëÿ öìóìèëÿøÿí, ìöúÿððÿäëÿøÿí (âÿ úàâàáû

ýåòäèêúÿ ÷ÿòèíëÿøÿí) áèð ñóàë äàéàíûð âÿ ñÿí “õàëãûìûçûí àäû íÿ âàõò þçöíÿ

ãàéûäàúûã?”, “ÿäÿáèééàòûìûçûí òàðèõè hàðàäàí áàøëàíûð?”, “È.Ùöñåéíîâ “Èäåàë”ûíäà

íÿ äåìÿê èñòÿéèð?” ... äåéèá ñîðóøàíäà äà àíúàã hÿìèí ñóàëû âåðèðñÿí: ìÿí

êèìÿì?.. áèç êèìèê?

ßýÿð îí èë, hå÷ îëìàñà áåø èë áóíäàí ãàáàã áó ñóàëû âåðñÿéäèí, êîíêðåò

“úàâàá” àëàðäûí „ èíäè èñÿ ìöìêöí äåéèë. Ìöìêöí äåéèë îíà ýþðÿ êè, îí èë, áåø

èë áóíäàí ãàáàã ñÿíÿ “ìöâÿôôÿãèééÿòëÿ” úàâàá âåðìÿê èìêàíû îëàí

òÿäãèãàò÷ûëàð „ äèëèí, ÿäÿáèééàòûí, öìóìÿí úÿìèééÿòèí òàðèõèíè þéðÿíÿíëÿð þçëÿðè

äÿ èíäè “ìÿí êèìÿì?.. áèç êèìèê?..” ñóàëëàðû öçÿðèíäÿ äöøöíìÿêäÿäèðëÿð. Âÿ

äåìÿê îëàð êè, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí èíäèéÿ ãÿäÿð hÿìèí ñóàëëàð öçÿðèíäÿ áó

ãÿäÿð úèää- úÿhäëÿ äöøöíìÿìèøèê, hå÷ îëìàñà, áó úöð êöòëÿâè øÿêèëäÿ

äöøöíìÿìèøèê...

ÕÂÛÛ- ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ éàðàíìûø ÿäÿáèééàòû, ÕÛÕ ÿñðèí áèðèíúè éàðûñûíà

ìÿõñóñ òàðèõ êèòàáëàðûíû (õöñóñèëÿ “Ãàðàáàü òàðèõëÿðè”íè) hÿð äÿôÿ îõóäóãúà

ýåíåòèê éàääàøûì ìÿíè îðòà ÿñðëÿðäÿí äÿ ÷îõ-÷îõ äÿðèí ãàòëàðà àïàðûð:

“Короьлу”, “Ясли вя Кярям”, Ашыг Аббас Туфарганлы, Хястя Гасым, Сары

Àøûã, Ì.Â.Âèäàäè âÿ íÿhàéÿò, Ì.Ï. Âàãèô... Âÿ hÿð äÿôÿ àüëûìà áåëÿ áèð

цмумиляшдирмя эялир: “Короьлу”даí Ì.Ï.Âàãèôÿ ãÿäÿð...

Åòíèê òÿôÿêêöðöí hàíñû åíåðæèñè èäè êè, òàðèõ ö÷öí î ãÿäÿð äÿ áþéöê

îëìàéàí èêè ÿñðëèê áèð ìöääÿòäÿ áó úöð íÿhÿíý ìÿäÿíèééÿò éàðàòäû „ “òöðêè”

àäëàíàí öìóìè äèëè ïàð÷àëàéûá ìÿhâ åòäè âÿ õàëã-ôîëêëîð äèëè ÿñàñûíäà ìöàñèð



åíåðæè èêèíúè äÿôÿ ÿñðèìèçèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿ ðåàëëàøìàã èìêàíûíà ìàëèê îëäó.

×öíêè áó èëëÿðäÿ, hÿð hàíñû ôîðìàäà îëóðñà- îëñóí, “ìÿí êèìÿì?” ñóàëû õàëãûí

ãàðøûñûíäà “áèç êèìèê?” ñöàëû èëÿ éàíàøû (äàhà äîüðóñó, éåêúèíñ èôàäÿñèíè hå÷ úöð

âåðÿ áèëìÿäèéèìèç, ìÿêòóá áîéó àíúàã hèññ åòìÿëè îëàúàüûìûç ìöúÿððÿä áèð

ñöàëûí ãöòáëÿðè êèìè ) äàéàíûðäû „ Ù.ßëèçàäÿ âÿ Ñ.Ìöìòàçûí “Õàëã êèòàáëàðû”,

Ñ.Âóðüóí âÿ Ö.Ùàúûáÿéîâóí éàðàäûúûëûüû “Êîðîüëó”äàí Ì.Ï.Âàãèôÿ ãÿäÿðêè

òÿôÿêêöðöí öñòöíäÿ ýÿëèðäè âÿ áèð ãÿäÿð äÿ êîíñòðóêòèâ ôèêèðëÿøñÿê, ýþðÿðèê êè,

äÿðèí åòíèê êþêëÿðëÿ ÿëàãÿíè íîðìàòèâ ñÿâèééÿäÿ áÿðïà åäÿ-åäÿ ýÿëèðäè...

Ïðîôåññîð Ò.Ùàúûéåâèí ýþñòÿðäèéè êèìè, ìöàñèð Àçÿðáàéúàí äèëèíèí íîðìà âÿ

öñëóá äèôåðåíñèàëëûüû äà ìÿhç 30-úó èëëÿðäÿ ìöÿééÿíëÿøäè...

Âÿ äèëèìèçÿ, ÿäÿáèééàòûìûçà, õàëãûìûçûí ìèëëè ìþâúóäëóüóíà höúóì äà

òÿðñ êèìè, áó çàìàí áàøëàäû „ È.Øûõëûíûí ñîí çàìàíëàð äÿáäÿ îëàí èôàäÿñè èëÿ

äåñÿê, “ñàïû þçöìöçäÿí îëàíëàð” êþêëÿðèìèçè äîüðàäûëàð, òîðïàüà èøëÿéÿí

ðèøÿëÿðèìèçè áèð-áèð ãîïàðìàüà ÷àëûøäûëàð...

Ñ.Âóðüóíóí “þëÿí øåðëÿð”èíè õÿéàëûìäà úàíëàíäûðûðàì âÿ hÿìèí èëëÿðäÿ áó

ãÿäÿð éàøàðû ïîåçèéàíû òÿñÿââöðöìÿ ýÿòèðìÿéÿ ÷ÿòèíëèê ÷ÿêèðÿì:

Éåíÿ ñÿíè ýþðäöì, Äèëúàí äÿðÿñè,

Éàäûìà íÿ êþhíÿ çàìàíëàð ýÿëèð...

30-úó èëëÿð áîéó Ñ.Âóðüóíóí äàõèëèíäÿ èêè øàèð, èêè èíñàí âóðóøóð „ áèðè

äöíéàíûí ÿí éàøàðû øåðëÿðèíè éàçûð, î áèð èñÿ îíëàðû “þëÿí øåðëÿðèì” àäëàíäûðûð „

áèç Ñ.Âóðüóí éàðàäûúûëûüûíûí àç-÷îõ “äûø” ñòðóêòóðóíó ýþðöðöê, “è÷” ñòðóêòóðó èñÿ

hÿëÿ äÿ ïîåçèéà åëìèìèç ö÷öí ãàðàíëûã ãàëûð. Âÿ ãàðàíëûã ãàëàí òÿêúÿ Ñ.Âóðüóí

éàðàäûúûëûüû äåéèë, ÿñðèìèçèí 20-30-úó èëëÿðèíäÿêè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí

“è÷” ñòðóêòóðóäóð.

30-úó èëëÿðèí îðòàëàðûíäàí hÿéàòûìûçûí ÿí ìöõòÿëèô ñàhÿëÿðè “íèçàìíàìÿ

øèíåëè” ýåéèíäè: “îáøåâîéñêîâîé óñòàâ”ëà éàçû÷ûëàð “óñòàâû” àðàñûíäà ïðèíñèïèàë

ôÿðãëÿð ìèíèìóìà åíäèðèëäè âÿ øàèð, éàçû÷û þçö äÿ áèëìÿäÿí äåñïîòà ÷åâðèëäè...

Ùþðìÿòëè îõóúó!



30-úó èëëÿðèí hàäèñÿëÿðè áàðÿäÿ ñÿíèí ìöëàhèçÿëÿðèíèí àíàëèòèçìäÿí

ìÿhðóì îëìàñû åòèðàç äîüóðóð „ “Ъ.Ъаббарлы нийя юлдц?”, “М.Мцшфиг ниéÿ

юлдцрцлдц?”, “Щ.Ъавидин юлцмцня ким гол чякди?”, “Нийя гол чякäèляр?”,

“Нийя юлдцрдцляр?”...

Íÿ ãÿäÿð ïàðàäîêñàë îëñà äà, hÿìèí ñóàëëàð “30-úó èëëÿð àüûëñûçëûüû”íûí

íÿèíêè òàðèõè ìÿíòèãèíè à÷ûð, áÿëêÿ, îáéåêòèâ èäðàê ö÷öí ÿëàâÿ ìàíåÿëÿð éàðàäûð

âÿ ïèñ îäóð êè, ÿäÿáè ïðîñåñ áèð ñûðà hàëëàðäà ÿñàñ åíåðæèñèíè ìÿhç áó ñóàëëàð

öçÿðèíäÿ äöøöíìÿéÿ ñÿðô åòìèøäèð (âÿ åäèð).

50-úè èëëÿðäÿ äîüóëàíëàð 30-úó èëëÿðäÿ þëäöðöëÿíëÿðäÿí ñîíðàêû èêèíúè

íÿñèëäèð„ áèðèíúè íÿñèë èíäè ÿëëè éàøûíû þòìöøäöð âÿ íÿçÿðÿ àëìàã ëàçûìäûð êè, 30-

úó èëëÿðèí ìöàñèð èúòèìàè, î úöìëÿäÿí åñòåòèê òÿôÿêêöðäÿêè òÿhëèëè áèðèíúè âÿ

èêèíúè íÿñèë àðàñûíäàêû ïîëåìèêàäà ÿêñ îëóíóð: áèðèíúè íÿñèë (ñþháÿò êöòëÿâè

hàëäàí ýåäèð) 30-úó èëëÿðèí “òÿðáèéÿñèíè”, 60-úû èëëÿðèí “àçàäëûüû”íû ýþðöá, èêèíúè

íÿñèë ýþçöíö éåòìèøèíúè èëëÿðäÿ à÷ûá âÿ “àçàäëûüûí” íÿ îëäóüóíó èíäè ýþðöð„ åëÿ

èñÿ áó èêè íÿñèë áèð- áèðèíèí “òåðìèíîëîýèéàñûíû” ÷ÿòèí áàøà äöøìÿñèí, íÿ åòñèí?

“Íèéÿ ãîë ÷ÿêäèëÿð?.. íèéÿ þëäöðäöëÿð...” ñóàëëàðûíà áèð-áèðèíäÿí óçàã

äöøìöø èêè íÿñèë àðàñûíäàêû ïîëåìèêàäà úàâàá òàïìàã ìöøêöë ìÿñÿëÿäèð... Âÿ

ìÿí ÿìèí äåéèëÿì êè, áèçèì “ýåíèìèçäÿ” ìÿhç ñàòàíëàðûí, ìÿhç êèìèíñÿ

þëöìöíÿ ãîë ÷ÿêÿíëÿðèí (âÿ þëäöðÿíëÿðèí!) òÿôÿêêöð êîìïëåêñè àïàðûúû äåéèë.

Äåìîêðàòèéà áèçè hÿãèãÿòÿí þçöìöçÿ ãàéòàðìàã ö÷öí ðåàë îëàðàã ÷îõ øåé

âÿä åäèð. Ëàêèí hèññ åòìÿê ÷ÿòèí äåéèë êè, þçöìöçÿ ãàéûòìàüûí ÿí ãûñà éîëóíó

hÿëÿ àõòàðûðûã âÿ hÿðäÿí ìÿíÿ åëÿ ýÿëèð êè, áèç ÕÂÛÛ- ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ, ÿñðèìèçèí

20-30-úó èëëÿðèíäÿ ãîéóá ýÿëäèéèìèç èúòèìàè òÿôÿêêöð ìÿíòèãèíè àõòàðûðûã„ ÿýÿð

àõòàðäûüûìûçû òàïà áèëñÿê, äàõèëèìèçäÿêè åòíèê çÿíýèíëèêëÿ ÿëàãÿìèçè áÿðïà åäèá,

þç äàõèëèìèçëÿ äèàëîãà ýèðÿ áèëñÿê, 30-úó èëëÿðèí hàäèñÿëÿðèíè hå÷ áèð ÷ÿòèíëèê

÷ÿêìÿäÿí èçàh åäÿ áèëÿðèê âÿ ãÿçåò, æóðíàë “äåìàãîýèéàñû”íà äà åhòèéàú

ãàëìàç...

Hþðìÿòëè îõóúó!

Áèç äàõèëèìèçÿ åíÿ áèëìèðèê, hÿð hàíñû ìÿñÿëÿ îëóð-îëñóí, îíóí hÿëëèíäÿ

öçäÿí ýåäèðèê„ 60-úû èëëÿðäÿ áèçèì ÿäÿáèééàò áó ïðîáëåìè ãàëäûðìûøäû, ëàêèí

úèääè áèð ìÿòëÿá hàñèë îëìàäû, îíà ýþðÿ êè, “ìÿí êèìÿì?” ñóàëû èëÿ “áèç êèìèê?”



ñóàëû àðàñûíäà òàðèõè ìÿíòèãè ÿëàãÿ àäÿòÿí çèéàëû “äèïëîìàòèéàñû” èëÿ íèçàìà

ñàëûíûðäû âÿ ÿñëèíäÿ, çàìàí äà î çàìàí äåéèëäè: “áèç êèìèê?” ñóàëû “ìÿí

êèìÿì?”äÿí ñîíðà âÿ îíóí òÿðêèá hèññÿñè êèìè ýÿëèðäè... Î òÿôÿêêöð êè, éàä

ìîäåëèí, éàä êàðêàñûí èõòèéàðûíäàäûð, hÿìèí éàäëûãäà “áÿøÿðè öìóìèëèê” ýþðöð,

îíóí ìÿçìóíó éîõäóð „ òþðÿìèð, àðòìûð, ÿíÿíÿéÿ ÷åâðèëìèð... Áèç äàõèëèìèçÿ

åíÿ áèëìèðèê „ ÿýÿð åíñÿê, ýþðÿðèê êè, îðàäà áóíäàí ñîíðà ìèí èëëÿð èäðàêûìûçûí

ÿñàñûíû òÿøêèë åäÿúÿê ìèôîëîæè ïîòåíñèàë âàð, éàðàäûúûëûã ïîòåíñèàëû âàð, îíóí

÷åâèê ìÿíòèãè âàð; áèç áó ìÿíòèãè èøëÿòìÿê ÿâÿçèíÿ hàçûð ìîäåëëÿð, êàðêàñëàð

àðõàñûíúà ãà÷ìàüà ìåéë åäèðèê âÿ þçöìöçäÿí ãîïóðóã...

Ìÿí hÿìèøÿ ôèêèðëÿøèðÿì êè, íÿ ö÷öí îðòà ÿñðëÿðèí çÿíýèí éàçû

ìÿäÿíèééÿòèíè ÕÂÛÛ- ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ øèôàhè ìÿäÿíèééÿò ÿâÿç åòäè, íÿ ö÷öí îðòà

ÿñðëÿðèí áþéöê øÿhÿðëÿðèíèí, äåìÿê îëàð êè, hàìûñû hÿìèí ÿñðëÿðäÿ äàüûëäû, éåíè

øÿhÿðëÿð òÿøÿêêöë òàïìàüà áàøëàäû?..Âÿ hÿìèøÿ äÿ áó ìÿíÿ íîðìàòèâ

òÿôÿêêöðöí, íîðìàòèâ ìÿäÿíèééÿòèí ôîëêëîð ÿñàñûíäà êàòàðñèñè, äàõèëè òÿìèçëèéÿ

úàí àòìàñû êèìè ýþðöíöð„ áåëÿ áèð êàòàðñèñ áèçèì òÿôÿêêöðöìöçÿ,

ìÿäÿíèééÿòèìèçÿ èíäè äÿ ëàçûìäûð, áèç “ìÿí êèìÿì?... áèç êèìèê?...” ñóàëëàðû

àðàñûíäàêû äàõèëè ÿëàãÿíè hÿìèí ïðîñåñäÿ äàhà åôôåêòëè ãàâðàéûðûã... Áèçèì

þçöìöçÿ ãàéûäûøûìûç ôîëêëîðà ãàéûäûøûìûçäàí áàøëàéûð„ áÿñ ÿýÿð áó áîéäà

ìèëëÿòèí áèð ôîëêëîð àðõèâè éîõäóðñà, îíäà íåúÿ?

Hþðìÿòëè îõóúó!

Ñÿíèí ýþíäÿðäèéèí ìÿêòóáëàðû îõóéóðàì âÿ hÿð ìÿêòóáäàí ñîíðà

äèëèìèçèí, ÿäÿáèééàòûìûçûí âÿ hÿéàòûìûçûí ìöõòÿëèô ìÿñÿëÿëÿðè ÿòðàôûíäà ñÿíèíëÿ

ñþháÿò åòìÿê, ïîëåìèêàéà ýèðìÿê èñòÿéè ìÿíè ðàhàò áóðàõìûð.

Ùþðìÿòëÿ: ÍÈÇÀÌÈ ÚßÔßÐÎÂ

1989



АЗЯРБАЙЪАН

(ТАРИХИ- КУЛТУРОЛОЖИ МЦЛАЩИЗЯЛЯР)

1.

Ìèëëè ìÿäÿíèééÿò, ìèëëè òÿôÿêêöð âÿ ìèëëè ìþâúóäëóã „ áóíëàðûí äèàëåêòèê

ìöíàñèáÿòè ìèëëè õàðàêòåðè âåðèð;

ìèëëè ìþâúóäëóã ìèëëè õàðàêòåðèí ìàääè ÿñàñûäûð „ áó àíëàéûøäà õàëãûí

òàðèõ ñÿhíÿñèíÿ ýÿëèøè, úîüðàôè ëîêàëëàøìàñû, éåðäÿéèøìÿëÿðè, ìÿñêóíëàø-

ìàëàð...èôàäÿ îëóíóð;

ìèëëè òÿôÿêêöð ìèëëè õàðàêòåðèí ïîòåíñèéàñûäûð „ áó àíëàéûøäà õàëãûí

éàðàäûúûëûã èìêàíû èôàäÿ îëóíóð;

ìèëëè ìÿäÿíèééÿò èñÿ ìèëëè õàðàêòåðèí áèëàâàñèòÿ ýþñòÿðèúèñèäèð „ áó

àíëàéûøäà õàëãûí áöòöí òàðèõè áîéó éàðàòäûüû íÿ âàðñà hàìûñû èôàäÿ îëóíóð.

Àçÿðáàéúàí ìèëëè ìÿäÿíèééÿòè, Àçÿðáàéúàí ìèëëè òÿôÿêêöðö âÿ Àçÿð-

áàéúàí ìèëëè ìþâúóäëóüó „ Àçÿðáàéúàí ìèëëè õàðàêòåðè áó àíëàéûøëàðûí

èøûüûíäà àéäûí ýþðöíöð...

2.

ßí ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òèïîëîýèéàñû àðõåîëîæè òÿäãèãàòëàð

ÿñàñûíäà ìöÿééÿí îëóíóð, „ ÿëáÿòòÿ, hÿì ìàääè, hÿì äÿ ìÿíÿâè ìÿäÿíèééÿòèí

þç àðõåîëîýèéàñû âàð; ìàääè àðõåîëîýèéà ýþñòÿðèð êè, Àçÿðáàéúàí õàëãû ÿí ãÿäèì

äþâðëÿðäÿí áöòöí ìàääè- ìÿíÿâè âàðëûüû èëÿ èíäèêè Àçÿðáàéúàí ÿðàçèñèíÿ

áàüëûäûð, ìÿíÿâè àðõåîëîýèéà-ôîëêëîðøöíàñëûã äà åéíè hÿãèãÿòè òÿñäèã åäèð: èëêèí



îðòà ÿñðëÿðäÿ ôîðìàëàøìûø ( ëàêèí ÷îõ-÷îõ ãÿäèì äþâðëÿðèí äöíéàýþðöøöíö

äàøûéàí ) “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä” ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ôàêòû êèìè

óíèâåðñàë ìÿçìóíà ìàëèêäèð, áóðàäà hÿì åëìè, hÿì äÿ ÿäÿáè-áÿäèè òÿôÿêêöð

ÿêñ îëóíóð. “Êèòàáè-Äÿäÿ Ãîðãóä”äà àçÿðáàéúàíëûëûã (åòèêàñûíäàí òóòìóø

åñòåòèêàñûíà ãÿäÿð) öìöìòöðê êîíòåêñòè èëÿ áèðëèêäÿ òÿãäèì åäèëèð,áóðàäà áèð

íå÷ÿ ìèí èëèí òÿôÿêêöð åíåðæèñè òàðèõè ÿëàãÿëÿíìÿ ãàíóíàóéüóíëóüó èëÿ

ñóõóðëàøûð... Áåëÿëèêëÿ, ìèëëè õàðàêòåðèí åòèìîëîæè ÿñàñû ìÿäÿíèééÿòèí àðõåîëîæè

ãÿäèìëèéèíäÿí ãîéóëóð; ÿëáÿòòÿ, ñîíðàêû äþâðëÿð ÿðçèíäÿ áèð ñûðà hàëëàðäà ÿñàñëû

òÿáÿääöëàòëàð äà áàø âåðèð (ìÿñÿëÿí, ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿ), ëàêèí èíòèáàh äþâðöíäÿ

(õàëãûí þçöíÿãàéûäûøû ýöúëÿíÿíäÿ) ìÿhç hÿìèí åòèìîëîæè êåéôèééÿòÿ èñòèíàä

îëóíóð.

Ãÿäèì Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿíáÿëÿðè äèôåðåíñèàë ìÿíáÿëÿðèäèð; î

ìÿíàäà êè, ìÿñÿëÿí, îüóçíàìÿ ìþâçóñóíóí öìóìòöðê êåéôèééÿòè “Êèòàáè-

Äÿäÿ Ãîðãóä”äàêû àçÿðáàéúàíëûëûüû èñòèñíà åòìèð, „ öìóìòöðê êåéôèééÿòè èñÿ

éàëíûç ýåíåçèñëÿ áàüëû äåéèë (ëàêèí, øöáhÿñèç, áó, ÿñàñäûð) òöðê ðåýèîíóíäàêû

òàðèõè êîíòàêòëàð hÿìèí êåéôèééÿòèí ôóíêñèîíàëëûüûíû ãîðóéóð. ÛÛÛ-Â ÿñðëÿðäÿ

öìóìõàëã Àçÿðáàéúàí äèëè ôîðìàëàøûð, „ áó ïðîñåñ òöðê òàéôà äèëëÿðèíèí (áèðèíúè

íþâáÿäÿ ôîëêëîð äèëèíèí ) ìÿðêÿçëÿøìÿñè håñàáûíà ýåäèð; ÂÛÛ, ÕÛ ÿñðëÿðäÿ

Àçÿðáàéúàíà ýÿëÿí òöðê òàéôàëàðû àðòûã ìöõòÿëèô òàéôàëàðëà (éàõóä òàéôà áèðëèêëÿðè

èëÿ äåéèë) ìöÿééÿíëÿøìèø õàëã ìþâúóäëóüó (âÿ îíóí äèëè) èëÿ ãàðøûëàøûðëàð „

ýÿëìÿ ìÿäÿíèééÿòèí ãîhóì éåðëè ìÿäÿíèééÿòäÿ åhòèâàñû òÿäðèúÿí ýåäèð...

Âÿ Àçÿðáàéúàí ÿðÿáëÿðèí ãàðøûñûíà íîðìàëàøìûø (úîüðàôè ìöÿééÿíëèéè

îëàí) õàëã ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ÷ûõûð...

3.

ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿð ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿøÿêêöëöíäÿ öìóìÿí òöðê

òÿôÿêêöðö êèìè Àçÿðáàéúàí òÿôÿêêöðö äÿ èøòèðàê åäèð, ëàêèí ìöñÿëìàí

ìÿäÿíèééÿòèíäÿ áöòöíëöêëÿ ðåàëëàøà áèëìèð; áèð òÿðÿôäÿ õÿìñÿëÿð, äèýÿð òÿðÿôäÿ

îüóçíàìÿëÿð éàðàíûá éàéûëûð. Øöáhÿñèç, Àçÿðáàéúàí òÿôÿêêöðö íÿ ãÿäÿð

äèôåðåíñèàë hàäèñÿ îëñà äà, ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíÿ þçöíöí öìóìòöðê

êîíòåêñòè èëÿ ÷ûõûð... Ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòè ðåýèîíàë ìÿäÿíèééÿò èäè; ÿñàñÿí,



ÿðÿá, ôàðñ âÿ òöðê êîìïîíåíòëÿðèíäÿí èáàðÿò îëñà äà, Øóìåð äþâðöíäÿí åòèáàðÿí

áó âÿ éà äèýÿð ðåýèîíäà ëîêàëëàøàí öìóìøÿðã ìÿäÿíèééÿòè òèïîëîýèéàñûíûí òàðèõè

(âÿ áèð ñûðà hàëëàðäà åêëåêòèê) äàâàìû êèìè ìåéäàíà ýÿëìèøäè, áèð íå÷ÿ ìèí èëëèê

âàðèñëèê ÿëàãÿñè âàðäû. Áèçàíñ âàñèòÿñè èëÿ àíòèê ìÿäÿíèééÿò îíóí ÿëèíèí àëòûíäà

èäè „ î ìÿäÿíèééÿòè êè, õðèñòèàíëûã Ãÿðáäÿ àðòûã òîðïàüà òàïøûðìûøäû, hÿìèí

ìÿäÿíèééÿò Øÿðãäÿ ìöñÿëìàí “èíòèáàhûíûí” ôàêòóðàñûíà äàõèë èäè; ÕÛÛ ÿñðäÿ

Í.Ýÿíúÿâè ÿðÿá, ôàðñ øàèðëÿðèíäÿí äàhà àðäûúûë øÿêèëäÿ àíòèê ìÿäÿíèééÿòè

ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíèí òàðèõè ìÿíáÿëÿðèíäÿí áèðè êèìè òÿãäèì åäèðäè „ áó,

öìóìÿí, òöðê òÿôÿêêöðöíöí äöíéà òÿôÿêêöðö óíèâåðñàëëûüûíà ãàëõìàã èääèàñûíûí

(âÿ èñòåäàäûíûí) ýþñòÿðèúèñè èäè.

ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿ ßðÿáèñòàíûí, Èðàíûí, Îðòà Àñèéàíûí, Àçÿðáàéúàíûí ìöñÿë-

ìàí øÿhÿðëÿðè áèð-áèðèíäÿí î ãÿäÿð äÿ ôÿðãëÿíìèðäè „ áó øÿhÿðëÿðäÿ ìöñÿëìàí

ìÿäÿíèééÿòè èíêèøàô åäèðäè; ÿéàëÿòëÿð (êÿíäëÿð, îáàëàð) èñÿ òàðèõè-åòíèê

êåéôèééÿòèíè ñàõëàéûðäû. Àçÿðáàéúàíäà øÿhÿðèí öìóìøÿðã ìöñÿëìàí

ìÿäÿíèééÿòè ôóíêñèîíàë íîðìàòèâëèéèíÿ, ÿéàëÿòèí (êÿíäèí, îáàíûí) öìóìõàëã

åòíèê ìÿäÿíèééÿòè èñÿ ïîòåíñèéàñûíà (âÿ äåìÿëè, ïåðñïåêòèâëèëèéèíÿ ) ýþðÿ

ìþâúóä èäè... Íîðìàòèâ ìÿäÿíèééÿòëÿ åòíèê ìÿäÿíèééÿò àðàñûíäà èñÿ ãàðøûäóðìà

èëÿ éàíàøû, ãàðøûëûãëû çÿíýèíëÿøìÿ äÿ þçöíö ýþñòÿðèðäè „ áèð íå÷ÿ ÿñð äàâàì åäÿí

áó ïðîñåñ, íÿòèúÿ åòèáàðèëÿ, ÕÛÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿðèí Àçÿðáàéúàí îüóç-ñÿëúóã

ìÿäÿíèééÿòèíè ôîðìàëàøäûðäû.

ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðÿäÿê Àçÿðáàéúàí òÿôÿêêöðöíöí öìóìäöíéà òÿôÿêêöðö èëÿ

ÿëàãÿñè öìóìòöðê òÿôÿêêöðöíöí òàðèõè ñòèõèéàñûíà ÿñàñëàíûðäû, ÕÛ-ÕÛÛ ÿñðëÿðäÿ

èñÿ hÿìèí ÿëàãÿíèí òàðèõè-úîüðàôè àâòîíîìèéàñû âàð èäè âÿ áó çàìàíäàí åòèáàðÿí

öìóìòöðê òÿôÿêêöðöíäÿ ýåäÿí (ÿëáÿòòÿ, íîðìàòèâ ñÿâèééÿäÿ) èëê áþéöê

äèôåðåíñèàñèéà ìþâúóä àâòîíîìèéàíû ñòàáèëëÿøäèðèðäè.

4.

Àçÿðáàéúàí òÿôÿêêöðö ÕÛÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿðäÿ þçöíöí òöðê (îüóç- ñÿëúóã) äèëëè

ìÿäÿíèééÿòèíè éàðàäûá ôîðìàëàøäûðûð. Ùÿñÿíîüëóäàí Ôöçóëèéÿ ãÿäÿðêè äþâðäÿ

êëàññèê ïîåòèê òÿôÿêêöð èíêèøàô åäèð; ìöñÿëìàí øÿhÿðëÿðè hÿìèí ìÿäÿíèééÿòèí

äÿ èúòèìàè áàçàñû îëóð„ ÕÛÛÛ- ÕÂÛ ÿñðëÿðèí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè òèïîëîýèéàñû



åòèáàðèëÿ ðåýèîíàëëàøìûø (âÿ ìöñÿëìàíëàøìûø) òöðê ìÿäÿíèééÿòèäèð... Ìöñÿëìàí

ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿøÿêêöëöíö hàçûðëàìûø (âÿ îíóí ìÿhñóëó îëìóø) êëàññèê

øÿhÿðëÿð ìþâúóääóðñà, åëìè, ÿäÿáè-áÿäèè òÿôÿêêöðäÿ öìóìøÿðã ñòàíäàðòëàðûíûí

íöôóçó ãàëûðñà, õàëã ìÿäÿíèééÿòè èñÿ áöòöí ýöúö èëÿ íîðìàòèâëÿøÿ áèëìèðñÿ,

äåìÿê, ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ìöhöì ÿëàìÿòëÿðè, äåôîðìàñèéà èëÿ äÿ îëñà,

éàøàìàãäà äàâàì åäèð.

ÕÛÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ýöúëö ñèìâîëèêàéà ìàëèê

ìÿäÿíèééÿòäèð: ìöõòÿëèô òÿðèãÿòëÿðèí (hÿì ìöñÿëìàí, hÿì äÿ ãåéðè- ìöñÿëìàí

òÿðèãÿòëÿðèíèí) äèôåðåíñèàëëàøäûðìàüà úÿhä åòäèéè òÿôÿêêöð ÿñàñÿí ñèììåòðèéà

(íèçàì) àõòàðûð; ìÿñúèäëÿðèí äèâàðëàðûíäàêû hÿíäÿñè íàõûøëàðäàí òóòìóø

höðóôèçìÿ ãÿäÿð hàìûñû äèôåðåíñèàë ñèììåòðèéà àõòàðûøûíûí ôàêòûäûð... ßðÿá

ÿëèôáàñûíû áöòöí Èñëàì õàëãëàðû èøëÿäèð, ëàêèí höðóôèçìè îüóç-ñÿëúóã òÿôÿêêöðö

éàðàäûð; áó èñÿ î äåìÿêäèð êè, ÿðÿá ÿëèôáàñû (öìóìÿí Èñëàì “ìîðôîëîýèéàñû”)

hÿìèí òÿôÿêêöð òÿðÿôèíäÿí òÿêúÿ ôîðìàë-ãðàôèê ôàêòîð êèìè ãÿáóë åäèëìèð, ñþçöí

ýåíèø ìÿíàñûíäà hÿçì îëóíóð (õöñóñè “ñèíòàêñèñèíè” éàðàäûð), “ñåìàíòèêà”ñû

ôîðìàëàøûð.

ÕÛÛÛ-ÕÂÛ ÿñðëÿðèí îüóç-ñÿëúóã ìÿäÿíèééÿòè, ïðèíñèï åòèáàðèëÿ, ìöøòÿðÿê

ìÿäÿíèééÿò èäè, Àçÿðáàéúàíäàí Èðàãè- ßúÿìÿ, Èðàãè- ßúÿìäÿí Àíàäîëóéà

ãÿäÿð ýåíèø áèð ÿðàçèäÿ éàéûëìûøäû; öìóìòöðê ìÿäÿíèééÿòèíèí òÿðêèá hèññÿñè èäè,

Îðòà Àñèéà (úûüàòàé), Âîëãàáîéó (ãûï÷àã) âÿ óéüóð ìÿäÿíèééÿòëÿðè èëÿ ñûõ

ÿëàãÿäÿ èíêèøàô åäèðäè „ áó ÿëàãÿëÿðèí èêè òèïè áàðÿäÿ äàíûøìàã îëàð: áóíëàðäàí

áèðèíúèñè ýåíåòèê åéíèëèéèí, èêèíúèñè èñÿ, ìöñÿëìàí òÿôÿêêöðöíöí òÿêèäè èëÿ îðòàéà

÷ûõàí ÿëàãÿëÿðäèð, hÿð èêè ÿëàãÿ òèïè àðàñûíäà äèàëåêòèê ìöíàñèáÿò þçöíö ýþñòÿðèð.

ÕÂÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí áàøëàéàðàã îüóç-ñÿëúóã ìÿäÿíèééÿòèíèí äàüûëìà

ïðîñåñè ýåäèð. Û Øàh Èñìàéûë ìöñòÿãèë Àçÿðáàéúàí äþâëÿòè éàðàäûð „ íÿçÿðÿ àëàã

êè, áó äþâëÿòè õàëã þç òÿñÿââöðöíäÿ äÿ ãóðìóøäó (ÕÛÛÛ, ÕÛÂ, ÕÂ ÿñðëÿðäÿêè

Àçÿðáàéúàí äþâëÿòëÿðèíèí òÿúðöáÿñè hÿìèí òÿñÿââöðëÿðèí ôîðìàëàøìàñûíà êþìÿê

åäèðäè), îíà ýþðÿ äÿ ÕÂÛ ÿñðèí ñîíó ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìèëëè äþâëÿòèí

ñöãóòó ìèëëè áèðëèê èäåéàñûíû ìÿhâ åòìÿäè.

5.



Ìöñÿëìàí ìÿäÿíèééÿòèíè ìöhàôèçÿ åäÿí øÿhÿðëÿð ÕÂÛ-ÕÂÛÛ ÿñðëÿðäÿ

äàüûëûð, ÕÂÛÛÛ ÿñðäÿí ìèëëè øÿhÿðëÿð ìåéäàíà ýÿëèð: Øÿêè, Øóøà, Ýÿíúÿ (õàíëûüûí

ìÿðêÿçè) „ áó øÿhÿðëÿð ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ìÿhñóëóäóð... Ìöñÿëìàí

øÿhÿðëÿðèíèí ñöãóòó ÿéàëÿòèí ìÿäÿíè-òàðèõè ðîëóíó àðòûðûð; “ßñëè âÿ Êÿðÿì”,

“Êîðîüëó”, À.Òóôàðãàíëû, Õÿñòÿ Ãàñûì, Ñàðû Àøûã, Ìîëëà Íÿñðÿääèíèí ëÿòèôÿëÿðè

ìåéäàíà ÷ûõûð. ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿð èíòèáàh äþâðöäöð; áó çàìàí Ùÿñÿíîüëó -

Íÿñèìè - Ôöçóëè õÿòòè èëÿ ýÿëÿí Àçÿðáàéúàí îüóç-ñÿëúóã ìÿäÿíèééÿòè àíúàã

ÿòàëÿòëÿ ìþâúóä îëóð, åòíèê (ìèôîëîæè) òÿôÿêêöðÿ ÿñàñëàíàí ìèëëè ìÿäÿíèééÿò

ôîðìàëàøûð; Ì.Â.Âèäàäè, Ì.Ï.Âàãèô éàçûá éàðàäûðëàð, “Øÿhðèéàð” ìåéäàíà ýÿëèð,

Øÿêè õàí ñàðàéû, Øóøà ãàëàñû òèêèëèð.

Ôîëêëîð ìÿäÿíèééÿòèíèí (öìóìÿí ôîëêëîð òÿôÿêêöðöíöí) îéàíûøû êëàññèê

ìÿäÿíèééÿòèí ñòàíäàðòëàðûíû äà þçöíäÿ åhòèâà åäèð„ áåëÿëèêëÿ, èíòèáàh òÿôÿêêöðö

ôàêòëàøûð...ÕÂÛ ÿñðèí ñîíó ÕÂÛÛ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí

ìÿäÿíèééÿòè èëÿ òöðê (îñìàíëû) ìÿäÿíèééÿòè àðàñûíäà ìèëëè ñÿâèééÿäÿ ôÿðãëÿð

éàðàíûð.

Àçÿðáàéúàí èíòèáàhû òöðê-îüóç (ïîòåíñèàë îëàðàã öìóìòöðê) èíòèáàhûíûí

òÿðêèá hèññÿñèäèð: ÕÂÛÛ- ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ òöðê (îñìàíëû), òöðêìÿí ìÿäÿíèééÿòëÿ-

ðèíèí òàðèõèíäÿ äÿ ìèëëè òÿôÿêêöðöí òÿøÿêêöëöíÿ ÿñàñëàíàí äèð÷ÿëèø ïðîñåñè ýåäèð

„ òöðê ìÿäÿíèééÿòëÿðèíèí ìèëëè ñÿâèééÿäÿ äèôåðåíñèàñèéàñûíû èíòèáàh òÿôÿêêöðöíÿ

ÿñàñëàíàí òèïîëîæè àíàëîýèéà (âÿ äåìÿëè, èäåàë èíòåãðàñèéà) òàìàìëàéûð.

Àçÿðáàéúàí èíòèáàhû Çàãàôãàçèéà õàëãëàðûíûí ìÿäÿíèééÿò òàðèõèíäÿ ìöhöì

hàäèñÿ èäè: áèð íå÷ÿ ÿñð ÿðçèíäÿ ýöðúö, åðìÿíè âÿ Äàüûñòàí õàëãëàðû

ìÿäÿíèééÿòëÿðè áó èíòèáàhûí ýöúëö òÿñèðèíè þç öçÿðèíäÿ hèññ åäèð; éöçëÿðëÿ åðìÿíè

øàèðè àçÿðáàéúàíúà éàçûð, åðìÿíèëÿð è÷ÿðèñèíäÿ Àçÿðáàéúàí ìóñèãèñèíèí èñòåäàäëû

èôà÷ûëàðû éåòèøèð (Ì.Ñåéèäîâ) ... Ýöðúö hþêìäàðëàðûíûí ñàðàéëàðûíäà Àçÿðáàéúàí

øàèðëÿðè éàçûá éàðàäûðëàð... Ñàéàò-Íîâà, Ìèðàí ÿñëÿí áàøãà õàëãëàðäàí îëñàëàð äà,

îíëàðûí éàðàäûúûëûüû Àçÿðáàéúàí èíòèáàhûíûí ìÿhñóëóäóð... ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ

Àçÿðáàéúàí ÿäÿáè äèëè ìèëëè ÿñàñëàð öçÿðèíäÿ éåíèäÿí ãóðóëóð âÿ Çàãàôãà-

çèéàäà öìóìöíñèééÿò âàñèòÿñè îëìàãëà ìöòÿðÿããè ìÿçìóíëó ìÿäÿíèééÿòèí

áàøëûúà èôàäÿ ôîðìàñûíà ÷åâðèëèð. Èíòèáàh òÿôÿêêöðö ïîåçèéàäà þçöíö äàhà ÷îõ

hèññ åòäèðèð, áóíóíëà áåëÿ, èíòèáàh øàèðè åéíè çàìàíäà ðÿññàì, hÿòòà ìóñèãè÷è èøè



ýþðöð; Ì.Ï.Âàãèôèí ïîåçèéàñûíäàêû ðÿíý hÿññàñëûüûíû, ìóñèãè äóéóìóíó éàäà

ñàëìàã êèôàéÿòäèð: øàèð ýþçÿëè ðÿñì åäèð (îíóí éàðàòäûüû îáðàçû òèïîëîýèéàñû

åòèáàðèëÿ èòàëéàí èíòèáàh ðÿññàìëàðûíûí ìöâàôèã ïîðòðåòëÿðè èëÿ ìöãàéèñÿ åòìÿê

îëàð).

Àçÿðáàéúàí èíòèáàhû ìèëëè õàðàêòåðè åòíèê (ìèôîëîæè) òÿôÿêêöð ÿñàñûíäà

òÿðáèéÿ åäèð,„ öìóìøÿðã íîðìàòèâëèéè àðõàèêëÿøèð, Àçÿðáàéúàí êîíòåêñòèíäÿ

ðåýèîíàë òÿçàhöðëÿð ôóíêñèîíàëëàøûð: äèàëåêò äèôåðåíñèàñèéàñûíäàí òóòìóø ìöõòÿëèô

ìÿäÿíèééÿò ìÿêòÿáëÿðèíèí (ìöhèòëÿðèí) ìöÿééÿíëÿøìÿñèíÿ ãÿäÿð áóðàéà

äàõèëäèð... Ìèëëè òÿôÿêêöð (âÿ ìÿäÿíèééÿò) ìèëëè ìþâúóäëóãëà àäåêâàêòëàøûð, áó

èñÿ, øöáhÿñèç, ìèëëè õàðàêòåðèí íîðìàòèâëÿøìÿñè ö÷öí ìöhöì øÿðò îëóð.

ÕÂÛÛ- ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðäÿ òèúàðÿò ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí, ìèëëè òÿôÿêêöðöí âÿ åëÿ-

úÿ äÿ ìèëëè õàðàêòåðèí ôîðìàëàøìàñûíà òÿñèð ýþñòÿðèð: äþâðöí ìÿíáÿëÿðèíäÿ

“åëìè-òèúàðÿò” èôàäÿñè âàð, òàúèðëÿð çàìàíûí ÿí äöíéàýþðöøëö, ÿí ìÿëóìàòëû âÿ ÿí

ÿõëàãëû àäàìëàðû èäèëÿð ; òàúèð òÿôÿêêöðö èíòèáàh ñÿíÿòèíäÿ þç îáðàçëàðûíû

ôàêòëàøäûðûðäû:

Úÿâàhèðëÿð õÿðú åéëÿðÿì øàíûíà,

ßýÿð ìöøòàã îëñàí ñþçÿ, Ôàòèìÿ...

Âàãèô áó ñþçëÿðè hÿìèí òÿôÿêêöð ìþâãåéèíäÿí äåìèøäè.

... Èíòèáàh òÿôÿêêöðö Àçÿðáàéúàíûí Èñëàìà ãÿäÿðêè ìÿäÿíèééÿòè èëÿ ÿëàãÿíè

ôóíêñèîíàëëàøäûðûð, ìèôîëîæè òÿôÿêêöð ñûíäûðûëìàäàí, éÿíè âàñèòÿ èëÿ äåéèë, áèðáàøà

ãÿáóë åäèëèð...

6.

Èíòèáàh ìÿäÿíèééÿòè ÕÛÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí òÿíãèäè- ðåàëèñò

òÿôÿêêöðö hàçûðëàéûð âÿ áöòöí ÕÛÕ ÿñð Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè ñàòèðèê

òÿôÿêêöðëÿ áèëàâàñèòÿ áàüëû îëóð (Ò.Ùàúûéåâ); öìóìèééÿòëÿ, ÕÛÕ ÿñð „

Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ÿí ëàöáàëè äþâðöäöð; þëêÿ (äåìÿëè, ìèëëè

ìþâúóäëóã) èêè ãëîáàë ìÿäÿíèééÿò òèïè àðàñûíäà ãàëûð: hÿð èêè ìÿäÿíèééÿò òèïèíÿ

ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí ìöíàñèáÿòè ýåíèø èçàh òÿëÿá åäÿí ìöðÿêêÿá ìÿñÿëÿäèð, ëàêèí



ãûñàúà îëàðàã äåìÿê ëàçûìäûð êè, hÿìèí ìöíàñèáÿòëÿð çèääèééÿòëè èäè âÿ ÿñëèíäÿ,

ÕÛÕ ÿñð ìÿäÿíèééÿòèíèí ëàöáàëèëèéè áóðàäàí èðÿëè ýÿëèðäè. ÕÛÕ ÿñðäÿ Àçÿðáàéúàí

òÿôÿêêöðö íÿ éàðàäàúàüûíû äöøöíöðäö, „ éàðàòäûãëàðû äà hÿìèí áó íÿ éàðàäàúàüû

öçÿðèíäÿêè äöøöíúÿíèí èôàäÿñè èäè...

Ìèëëè òÿôÿêêöðöí àëò ãàòëàðûíäà èñÿ èíòèáàh ìÿäÿíèééÿòè ìþâúóä îëìàãäà

äàâàì åäèð, ìèëëè õàðàêòåð öçÿðèíäÿ òàìàìëàìà èøè ýþðöðäö âÿ ÿñëèíäÿ, íîðìàòèâ

ìÿäÿíèééÿòäÿêè ëàöáàëèëèéèí ìèëëè õàðàêòåðÿ ÷þêìÿñèíÿ äÿ ìàíå îëóð, òàðèõè

éàääàøû îéàã ñàõëàéûðäû (Ì.Ô.Àõóíäîâóí ãÿhðÿìàíëàðûíûí ïñèõîëîýèéàñûíà ôèêèð

âåðèí: ìÿñÿëÿí, Ùàòÿìõàí àüà íîðìàòèâ ìÿäÿíèééÿòäÿêè ãàðøûäóðìàíû ýþðöð,

ëàêèí î, áó ãàðøûäóðìàäàí éóõàðûäà äàéàíûð). ÕÛÕ ÿñðäÿ ñàòèðèê òÿôÿêêöð hÿìèí

îéàãëûãäà ïñèõîëîæè „ èäðàêè èñòèíàä òàïûð.

7.

ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðè ìèëëè òÿôÿêêöðöí òàðèõèíäÿ ìöðÿêêÿá

hàäèñÿ êèìè äèããÿòè úÿëá åäèð, „ ÕÛÕ ÿñð áîéó äöøöíÿí õàëã áèð íå÷ÿ îí èëäÿ àç

ãàëà áöòöí éàðàäûúûëûã èìêàíëàðûíû ðåàëëàøäûðûð, îíà ýþðÿ äÿ ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ

ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòè òèïîëîýèéàñû ÷ÿòèí

ìöÿééÿíëÿøäèðèëÿ áèëÿí ìÿäÿíèééÿòäèð; ðîìàíòèê òÿôÿêêöðëÿ ðåàëèñò òÿôÿêêöðöí

(âÿ îíëàðûí ìöõòÿëèô åñòåòèê òÿçàhöð ôîðìàëàðûíûí) áó úöð åéíè êîíòåêñòäÿ

ðåàëëàøìàñû ìÿäÿíèééÿòëÿð òàðèõèíäÿ àç-àç ýþðöíÿí hàäèñÿäèð...ÕÛÕ ÿñðèí

îðòàëàðûíäàí åòèáàðÿí Áàêû òÿäðèúÿí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí ìÿðêÿçèíÿ

÷åâðèëäèêúÿ Øÿðã (Øèðâàí) ö÷öí õàðàêòåðèê îëàí êëàññèê ìÿäÿíèééÿò

ôóíêñèîíàëëàøûð âÿ öìóìøÿðã êåéôèééÿòëÿðèíè ãàáàðäûð (áÿðïà åäèð), ìÿhç áó

äþâðäÿ Àâðîïà ìÿäÿíèééÿòè (øöáhÿñèç, åêëåêòèê øÿêèëäÿ âÿ äåìÿëè, òþðÿäèúèëèê

èìêàíûíà ìàëèê îëìàäàí) Áàêûéà íöôóç åäÿðÿê ôóíêñèîíàë êëàññèê ìÿäÿíèééÿòëÿ

êîìïðîìèñÿ ýèðèð (ÕÛÕ ÿñðèí ñîíó, ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ Áàêû øÿhÿðèíèí

àðõèòåêòóðàñû áóíó íöìàéèø åòäèðèð) „ åëÿ hÿìèí êîìïðîìèñèí íÿòèúÿñèäèð êè,

“Ôàóñò” ìÿhç “÷ÿòèí” äèëëÿ òÿðúöìÿ åäèëèð... Ãÿðáëÿ Øÿðãèí Áàêûäàêû ýþðöøö, ÿñ-

ëèíäÿ, ãàðøûëûãëû çÿíýèíëÿøìÿ äåéèë, “äèïëîìàòèê” ýþðöøäöð; Ãÿðá þçöíöí, Øÿðã

èñÿ þçöíöí “äèëè” èëÿ äàíûøûðäû, îíëàðû áèðëÿøäèðÿí ìàêñèìóì íîðìàòèâëèê

ôàêòûíäàí èáàðÿò èäè. Ãÿðáëÿ Øÿðãèí éåíè òàðèõè-úîüðàôè øÿðàèòäÿêè ìöíàñèáÿòè



êöòëÿâèëÿøìÿìèøäè, „ ìààðèô÷è òÿôÿêêöðöí ìåéäàíà ýÿëìÿñè hÿìèí ìöíàñèáÿòè

êöòëÿâèëÿøäèðìÿê, èúòèìàèééÿòèí ìöçàêèðÿñèíÿ âåðìÿê (âÿ ñîñèàë äàéàã ÿëäÿ

åòìÿê) åhòèéàúûíûí íÿòèúÿñè èäè, îíà ýþðÿ äÿ Àçÿðáàéúàíäà ìààðèô÷èëèê âàhèä

ìÿäÿíè- òàðèõè òÿôÿêêöð áàçàñûíäàí ÷ûõìûðäû, ìöõòÿëèô èñòèãàìÿòëÿðÿ (hÿòòà äàõèëè

çèääèééÿòëÿðÿ) ìàëèê èäè.

ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿ ìèëëè òÿôÿêêöð òÿêúÿ Ãÿðá îðèéåíòàñèéàñû èëÿ Øÿðã

îðèéåíòàñèéàñûíûí ìöíàñèáÿòè öçÿðèíäÿ äöøöíìÿêëÿ ãàëìûðäû, „ ìèëëè òÿôÿêêöðöí

þçöíäÿ äÿ äàõèëè ìöáàðèçÿ ýåäèðäè; êëàññèê òÿôÿêêöð (Øèðâàí ìöhèòè) Øÿðã

îðèéåíòàñèéàñû èëÿ èòòèôàãà ýèðèá, âàõòèëÿ èíòèáàh ìÿäÿíèééÿòèíè éàðàäàí (âÿ åéíè

çàìàíäà èíòèáàhûí ìÿhñóëó îëàí, ôîëêëîð (õàëã) òÿôÿêêöðöíö ñûõûøäûðìûøäû...

Àçÿðáàéúàíûí Øÿðãè èëÿ Ãÿðáè àðàñûíäàêû ìÿäÿíè-òàðèõè ôÿðãëÿðèí

íîðìàòèâëÿøìÿñè úÿhäè ìèëëè õàðàêòåðèí áöòþâëöéöíö çÿäÿëÿéÿúÿê ïîòåíñèàë

ãöââÿ èäè „ äåìÿê ëàçûìäûð êè, hÿìèí òÿhëöêÿ ÕÂÛÛ ÿñðäÿ äÿ âàð èäè, ëàêèí

èíòèáàh òÿôÿêêöðöíöí åòíèê (ìèôîëîæè) ìÿäÿíèééÿòÿ äàéàíìàñû áó çèääèééÿòè

àðàäàí ãàëäûðûðäû... ÕÕ ÿñðäÿ òÿõìèíÿí åéíè ïðîñåñ áàø âåðèð; 20-úè èëëÿðäÿí

áàøëàéàðàã øèôàhè õàëã ÿäÿáèééàòûíûí òîïëàíûá íÿøð åäèëìÿñè, ñîñèàëèñò èíãèëàáûíûí

ãÿëÿáÿñè èëÿ ÿëàãÿäàð îëàðàã öìóìÿí ìÿäÿíèééÿòèí èúòèìàèëÿøìÿñè

(êöòëÿâèëÿøìÿñè) äåìîêðàòèê îëàíû íîðìàòèâëÿøäèðèð.

8.

Øèìàëè Àçÿðáàéúàíëà Úÿíóáè Àçÿðáàéúàí àðàñûíäàêû ìÿäÿíè- òàðèõè

ÿëàãÿëÿðèí ýåò-ýåäÿ ìÿhäóäëàøìàñû (íîðìàòèâ ñÿâèééÿäÿ) ìèëëè òÿôÿêêöðäÿ

ýåäÿí ïðîñåñëÿðèí ìÿçìóíóíà (âÿ êåéôèééÿòèíÿ) òÿñèð åäèð„ Úÿíóá òÿäðèúÿí

Øèìàëäàí òÿúðèä îëóíìóøäóð, áèð ãàéäà îëàðàã îíóíëà ìèëëè “éàääàø”äà áèðëÿøèð;

î hàëäà êè, ìèëëè âàðëûüûíû òÿñäèã åòìÿê èñòÿéèð, îíäà êå÷ìèø ìÿäÿíèééÿòè

éåíèäÿí úàíëàíäûðûð âÿ áó çàìàí êëàññèê òÿôÿêêöðëÿ ôîëêëîð òÿôÿêêöðö áèð

úÿáhÿäÿ ÷ûõûø åäèð (ìÿñÿëÿí, Ì. Øÿhðèéàðûí éàðàäûúûëûüûíû, éàõóä 70-úè èëëÿðèí

ñîíó, 80-úû èëëÿðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè ìèëëè îéàíûøû ýþç þíöíÿ ýÿòèðèí)...

Öìóìèééÿòëÿ, Úÿíóá Øèìàë ö÷öí ïîòåíñèéà îëàðàã ãàëûð„ hÿì äÿ áó åëÿ áèð

ïîòåíñèéàäûð êè, îíóí ðåàëëàøìàñû Àçÿðáàéúàí òÿôÿêêöðöíöí (âÿ ìÿäÿíèééÿòèíèí)



êåéôèééÿòèíÿ ÿñàñëû òÿñèð ýþñòÿðìÿéÿ, ìèëëè õàðàêòåðèí ìÿçìóíóíäà ìöÿééÿí

òÿáÿääöëàò éàðàòìàüà ãàäèðäèð.

9.

ÕÕ ÿñðèí 30-úó èëëÿðèíäÿí åòèáàðÿí Àçÿðáàéúàí ìÿäÿíèééÿòèíèí

ìÿðêÿçëÿøìÿñè äàhà äåìîêðàòèê øÿêèëäÿ ýåäèð, ñîñèàëèçì ãóðàí ðåñïóáëèêàíûí

ðàéîíëàðûíäàí Áàêûéà êöòëÿâè àõûí áàøëàéûð; ìÿäÿíèééÿò ãóðóúóëóüó èëÿ áàüëû

ïðîáëåìëÿð êèôàéÿò ãÿäÿð äåìîêðàòèê øÿêèëäÿ ìöçàêèðÿ îëóíóð. Ãÿðáëÿ Øÿðãèí

ÕÕ ÿñðèí ÿââÿëëÿðèíäÿêè êÿñêèí ãàðøûäóðìàñû 30-úó èëëÿðäÿ äàõèëè ïðîáëåìëÿðèí

äåìîêðàòèê ìöíñèôëèéè èëÿ, äåìÿê îëàð êè, hÿëë åäèëèð. Ìÿñÿëÿí, Ñ.Âóðüóí ìöàñèð

ïîåòèê èôàäÿ ìÿäÿíèééÿòèíè ÕÂÛÛ-ÕÂÛÛÛ ÿñðëÿðèí èíòèáàh ìÿäÿíèééÿòèíÿ (áèðèíúè

íþâáÿäÿ Âàãèôÿ) èñòèíàäÿí éàðàäûð; Ñ.Âóðüóíóí Âàãèôÿ ìàðàüû áèð øàèðèí áèð

øàèðÿ ìàðàüû éîõ, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí áèð äþâðöíöí áàøãà äþâðöíÿ ìàðàüû èäè...

Ëàêèí 30-úó, 40-úû, 50-úè èëëÿðäÿ ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí (âÿ òÿôÿêêöðöí) èíêèøàôûíûí

ïðîáëåìëÿðè äÿ âàð èäè; òàðèõÿ ìàðàã áÿçÿí îíó êþ÷öðìÿéÿ ãÿäÿð áàéàüûëàøûðäû

êè, áó äà èíêèøàôûí ãàðøûñûíà ÷îõ ìöõòÿëèô ìàíåÿëÿð ÷ûõàðûðäû: îíëàðëà ÿäÿáè-

áÿäèè, åëìè ÿñÿðëÿðäÿ òàðèõÿí ìöÿééÿíëÿøìèø ìèëëè õàðàêòåðèí äèàëåêòèêàñû

ÿâÿçèíÿ ñòåðåîòèïëÿð (ìèëëè, éàõóä ãåéðè-ìèëëè) þçöíö ýþñòÿðèð. Áóíóíëà áåëÿ,

ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí êöòëÿâèëèéè (èúòèìàè øöóð ãàðøûñûíäà áèëàâàñèòÿ úàâàáäåhëèéè)

ñòåðåîòèïëÿðèí óçóí çàìàí éàøàìàñûíà ìàíå îëóð...

50-úè èëëÿðèí ñîíó 60-úû èëëÿðäÿí åòèáàðÿí ìèëëè òÿôÿêêöðöí öìóìòöðê

êîíòåêñòè èëÿ ÿëàãÿñè òÿáèè-òàðèõè ãàéäàñûíà äöøöð, ìèëëè ìÿäÿíèééÿòèí èíêèøàôû

ö÷öí áó ìöhöì øÿðòäèð; ìèëëè òÿôÿêêöð î çàìàí ìÿhñóëäàðäûð êè, òàðèõÿí

ìöÿééÿíëÿøìèø êîíòåêñòè äàõèëèíäÿäèð âÿ áó êîíòåêñò îíó ãèäàëàíäûðûð...

10.

Àçÿðáàéúàí ìèëëè õàðàêòåðè ìèëëè òÿôÿêêöðöí ìÿhñóëó îëàí ìÿäÿíèééÿòèí

êèôàéÿò ãÿäÿð ìöðÿêêÿá èíêèøàô òàðèõè áîéóíúà ôîðìàëàøìûøäûð„ þçöíöí ýåíåòèê

ÿñàñëàðûíà ìþhêÿì äàéàíìûø, êåéôèééÿòúÿ ñàáèòëÿøÿ- ñàáèòëÿøÿ òàðèõè

òèïîëîýèéàñûíû èòèðìÿäÿí äèôåðåíñèàëëàøìûøäûð... Ìèëëè ãàïàëûëûã Àçÿðáàéúàí ìèëëè

õàðàêòåðèíÿ éàä îëìóøäóð„ õàëãûí éåðëÿøäèéè ðåýèîí åëÿäèð êè, ìöõòÿëèô òèïëè



ìÿäÿíèééÿòëÿðÿ áóðàäàí áèðáàøà ÷ûõûø ìþâúóääóð. Àçÿðáàéúàí ìèëëè õàðàêòåðè

ìèëëè ìþâúóäëóüóìóç ÿðçèíäÿ ìèëëè òÿôÿêêöðöìöçöí éåòèðìèø îëäóüó ÿí áþéöê

ìÿhñóëóäóð„ áèç áóíó áöòöí òàðèõèìèçëÿ ãàçàíìûøûã...

1989



АЗЯРБАЙЪАНЫН ЕТНИК ТАРИХИ: ПРОБЛЕМЛЯР,

МЦЛАЩИЗЯЛЯР

Àçÿðáàéúàí õàëãûíûí òàðèõèíè, öìóìèééÿòëÿ, Àçÿðáàéúàíûí åòíèê òàðèõèíè

éàçìàã ùÿð áèð àðàøäûðûúû ö÷öí íÿ ãÿäÿð øÿðÿôëè úÿùä îëñà äà, î ãÿäÿð àüûð,

ìöðÿêêÿá âÿ åëìè- èúòèìàè ìöùèòäÿ áó âÿ éà äèýÿð äÿðÿúÿäÿ ãÿáóë åòäèðèëìÿñè

÷ÿòèí áèð èøäèð. Ùÿð øåéäÿí ÿââÿë îíà ýþðÿ êè, Àçÿðáàéúàí òàðèõøöíàñëûüûíäà áèð-

áèðè èëÿ ÿêñ îëàí èêè êîíñåïñèéà, áÿëêÿ äÿ, áåëÿ äàùà äîüðóäóð äåñÿê, èêè

áàðûøìàç ÿùâàëè- ðóùèééÿ ôîðìàëàøìûøäûð: áóíëàðäàí áèðèíúèñè Àçÿðáàéúàí

õàëãûíû

Nizami Cəfərov “Seçilmiş əsərlər” Beş cilddə. IV CildÒÀÐÈÕÈÍя Ùя...

Documents

Transcript of Nizami Cəfərov “Seçilmiş əsərlər” Beş cilddə. IV CildÒÀÐÈÕÈÍя Ùя...