Nietzsche Fryderyk - Przypadek Wagnera. Problem Muzykanta

8/8/2019 Nietzsche Fryderyk - Przypadek Wagnera. Problem Muzykanta

1/13

FRYDERYK NIETZSCHE

Przypadek Wagnera. Problem muzykantaPrzedmowa

Najpierw krtkie wyjanienie. To nie czysta tylko zoliwo sprawia, e w pimie tym zachwalamBizeta kosztem Wagnera. Drwi sobie z rzeczy, z ktr nie jest wcale do miechu. Moim przeznaczeniem byo odwrci si plecami do Wagnera, a zwycistwem znw chcie po tymwszystkim czego jeszcze. Nikt chyba groniej ode mnie nie zrs si z wagneryzmem, nikt ostrzejnie zwrci si przeciw niemu, nikt nie cieszy si bardziej, gdy z nim zerwa. Duga historia! Czytrzeba dla niej sw? Gdybym by moralist, ktry wie, jak miabym to nazwa! Moe przezwycienie siebie. Ale filozof nie lubi moralistw... nie znosi te piknoduchostwa... Czegona pocztku i na koniec wymaga od siebie filozof?

Przekroczenia w sobie swojego czasu, stania poza czasem. Z czym wic przetrwa swjnajtwardszy bj? Z tym, w czym jest wanie dzieckiem swego czasu. Daleje! Jak Wagner jestemdzieckiem tego czasu, chc rzec dekadentem : tyle tylko, e ujem dekadentyzm, zwrciem si przeciwko niemu. Przeciwko dekadentyzmowi jako filozof.

Problem dekadencji zajmowa mnie najgbiej i miaem ku temu powody. Dobro i zo s tylkorodzajem tego problemu. Wyostrzajc wzrok na symptomy upadku, pojmuje si te moralno coskrywa si za jej wity-mi imionami i formuami wartoci: wyndzniae ycie, wola koca,ogromne znuenie. Moralno sprzeniewierza si yciu... Do tego zadania niezbdna bya misamodyscyplina potrzebny by sprzeciw wobec wszystkiego, co we mnie chore, wczajc w toWagnera, wczajc Schopenhauera, wczajc ca nowoczesn ludzko. Gbokiewyobcowanie, zzibnicie, otrzewienie ze wszystkiego, co czasowe, co na czasie: najwikszymyczeniem byo spoj-rzenie Zaratustry, spojrzenie, ktre z bezkresnej dali ogarnia carzeczywisto czowieka widzi za sob... Dla tego celu jaka ofiara nie byaby odpowied-nia?Jakie przezwycienie siebie! Jakie zaprzeczenie sobie!

Najwikszym moim przeyciem byo ozdrowienie. Wagner cakowicie zalicza si do moich chorb. Nie znaczy to, bym mia by niewdziczny za t chorob. Jeli w pimie tym susznie twierdz, eWagner jest szkodliwy, to nie mniej susznie wskazuj, kto go potrzebuje filozof. W przeciwnymrazie mona chyba obej si bez Wagnera: filozof nie poradzi sobie jednak bez niego. Jest on zym

sumieniem swojej epoki przy tym za musi posiada jej najlepsz wiedz. Gdzie, jeli nie wWagnerze, dla labiryntu nowoczesnej duszy znale bardziej dowiadczonego przewodnika,wymowniejszego znawc dusz? Przez Wagnera nowo-czesno wypowiada si w swymnajintymniejszym jzyku: nie kryje ona swego dobra i za, zapomina o wszelkim wstydzie przedsob. I na odwrt: dokonano niemal obrachunku z wartoci nowoczesnoci, majc jasno co dodobra i za u Wagnera. Rozumiem w peni, gdy jaki muzyk powiada dzi: Nienawidz Wagnera,nie znosz jednak adnej innej muzyki. Zrozumiabym te filozofa, ktry by powiedzia: Wagner streszcza nowoczesno. Nic nie pomoe, trzeba najpierw by wagneryst....

Przypadek Wagnera

List Turyski z maja 1888 roku


2/13

ridendo dicere s e v e r u m

1.

Wczoraj dacie wiar? po raz dwudziesty syszaem arcydzieo Bizeta. Znw wytrwaem wlekkim skupieniu, nie uciekajc od niego. To zwycistwo nad przyrodzonym brakiem cierpliwoci

zadziwia mnie. Jake takie dzieo udoskonala! Dochodzi si przy tym do arcydziea. Irzeczywicie, za ka-dym razem, gdy sucham Carmen, zdaje mi si, e bardziej jestem filozofem,lepszym filozofem ni sdziem dotychczas: tak jestem pobaliwy, tak szcz-liwy, indyjski,tubylczy... Pi godzin nasiadwki: pierwszy etap witoci! Czy mam rzec, e brzmienieorkiestrowe Bizeta jest niemal jedynym, jakie jeszcze mog znie? Kade inne brzmienie, ktredzi dochodzi do gosu, Wagnerowskie, brutalne, sztuczne i niewinne, a wic przemawiajce odrazu do trzech zmysw nowoczesnej duszy jake bogie jest mi to Wagnerowskie brzmienieorkiestrowe! Zw je scirocco. Poty wystpuj na mnie ze zoci. Przemija moja dobra pogoda.

Ta muzyka wydaje mi si doskonaa. Przychodzi lekka, pynna, tote mia. Jest askawa, nie pocisi. Dobre jest lekkie, wszystko, co boskie, na lekkich biega nogach: stare zdanie mojej estetyki.Ta muzyka jest za, wyrafinowana, fatalistyczna: a przy tym jest popularna ma wyrafinowanierasy, nie jednostki. Jest bogata. Precyzyjna. Buduje, organizuje, wykocza: w przeciwiestwie do polipw w muzyce, do nieskoczonej melodii . Czy syszano na scenie bardziej subtelne,tragiczne akcenty? I jak si je wydobywa! Bez grymasu, faszerstwa, kamstwa wielkiego stylu! Wreszcie: ta muzyka inteligentnie wabi suchacza, niczym muzyk jest wic przeciwiestwemWagnera, ktry, co zawsze inne, by w kadym calu niedelikatnym wiatowym geniuszem (Wagner wabi nas poniekd jak gdyby wypowiada rzecz tak czsto, a si zwtpi, a si uwierzy).

I jeszcze to: gdy zwraca si do mnie ten Bizet, jestem lepszym czowiekiem. Take lepszymmuzykantem, lepszym suchaczem. Czy mona w ogle lepiej sucha? Zatykam uszy przy tejmuzyce, sysz jej rdo. Wydaje mi si, e przeywam jej narodziny dr z trwogi, ktraodwanie poda za ni, zachwycam si szczliwym trafem niewinnoci Bizeta. I dziwne! Wzasadzie nie myl o tym albo nie wiem, jak bardzo o tym myl. Bo cakiem inne myli przechodz mi wtedy przez gow... Czy zauwaono, e muzyka wyzwala dusz? Dodaje skrzydemylom? e tym bardziej jest si filozofem, im bardziej muzykiem? Szare niebo abstrakcji przeszyte piorunami; wiato wystarczajco silne na ca filigranowo rzeczy; blisze ujciewielkich problemw; wiat ogarniany jakby ze wzgrza. Definiowaem wanie filozoficzny patos.

I znienacka odpowiedzi powalaj mnie na kolana, grad lodu i mdroci, rozwizanych problemw... Gdzie jestem? Bizet zapadnia mnie. Wszystko, co dobre, przysparza owocw. Nie

potrafi inaczej si odwdziczy. Nie mam innego dowodu na to, co jest dobre.

2.

Take to dzieo wyzwala; nie tylko Wagner jest zbawicielem. Z nim zrywa si z wilgotnPnoc, z par wodn Wagnerowskiego ideau. Ju dziaanie wyzwala od tego. Od Mrimego bierze jeszcze logik w pasji, najkrtsze linie, tward konieczno; przed tym, co naley do ciepejstrefy, ma sucho powietrza, limpidezza w powietrzu; tu pod kadym wzgldem zmienia siklimat. Tu mwi inna zmysowo, inna wraliwo, inna pogoda. Ta muzyka jest pogodna; ale nie

francusk czy niemieck pogod. Jej pogoda jest afrykaska; wisi nad ni przeznaczenie, szczcietrwa w niej krtko, spada znienacka, bez pardonu. Zazdroszcz Bizetowi, e odway si na twraliwo, jaka dotd w wyksztaconej muzyce europejskiej nie miaa dla siebie wyrazu, na t poudniow, zbrzowia, spalon wraliwo... Jak ulg sprawiaj nam jej zknite, szczliwe


3/13

popoudnia! Wybiegnijmy nad to: czy widzimy gadsze morze? I jak uspokajajco przemawia donas morski taniec! Jak w jego lu-bienej melancholii samo nasze nienasycenie uczy si przesytu! Wreszcie mio, przeoona na powrt na jzyk natury. Nie mio boskiej dziewicy! Nic zsentymentalizmu! Lecz mio jako fatum, jako fatalno, cyniczna, nie-winna, okrutna jak natura!

Mio, ktra w swych rodkach jest walk, u swej podstawy mierteln walk pci. Nie znam przypadku, gdzie tragiczny dowcip, okrelajcy istot mioci, wyraziby si tak dobitnie, w tak straszliwej formule, jak w ostatnim okrzyku don Jos, zamykajcym dzieo:

Tak! Ja j zabiem, ja moj ubstwion Carmen!

Takie ujcie mioci (jedynej godnej filozofa) spotyka si rzadko: dziki niemu rodzi si dzieosztuki, nie majce sobie rwnego pord tysicy. Zwykle bowiem artyci postpuj jak cay wiat,nawet gorzej wypaczaj mio. Wagner rwnie j wypacza. Wierz, e s w niej bezinteresowni, gdy pragn dobra innej osoby, czsto wbrew wasnemu dobru. Ale w zamian chc posi innego... Nawet Bg nie jest tu wyjtkiem. Nie myli: c masz z tego, e ci kocham?,lecz staje si zy, gdy si go nie kocha.

Lamour t sentencj potwierdza si boskie i ludzkie prawo est de tous les sentimental le plusgoste, et, par consquent, lorsquil est bless, le moins gnreux (B. Constant).

3.

Ju widzicie, jak bardzo ulepsza mnie muzyka? Il faut mditerraniser la musique: mam podstawydo takiej formuy (Poza dobrem i zem, s. 220) . Powrt do natury, zdrowia, pogody, modoci,cnoty! A przecie byem jednym z najbardziej skorumpowanych wagnerystw... Byem w stanietraktowa Wagnera powanie... Ach, ten stary uwodziciel! Jake zamiesza on nam w gowach!Tym, co na pocztek daje jego sztuka, jest szko powikszajce: widzi si przez nie, nie dowierzasi wasnym oczom wszystko staje si wielkie, sam Wagner urasta na tak wielko... Co zamdry klekot! Cae ycie rozklekota nam wyrzeczeniem, wiernoci i czystoci,zachwalajc czysto, wycign z zepsutego wiata! I poszlimy za tym klekotem...

Ale nie suchacie mnie? Przedkadacie problem Wagnera nad Bizeta? Ja rwnie go nielekcewa, ma on swj urok. Sam problem zbawienia jest czcigodnym problemem. Wagner oniczym nie myla tak gboko, jak o zbawieniu: jego opera jest oper zbawienia. Zawsze kto chce by u niego zbawiony: raz chopczyk, raz panienka to jego problem. I jak hojnie roztrwania onten gwny wtek! Jakie rzadkie, jakie gbokie modulacje! Kt nauczy nas tego, jeli nieWagner, e niewinno z upodobania zbawia grzesznika (przypadek w Tannhuserze)? Albo eyd-Wieczny Tuacz zostanie zbawiony, gdy tylko osidzie i si oeni (przypadek LatajcegoHolendra)? Albo e zuyta kobieca alkowa wejdzie na drog cnoty za spraw nieskazitelnegomodzieca (przypadek Kundry)? Albo e pikn dziewczyn najlepiej wybawi rycerz-wagnerysta(przypadek piewakw norymberskich)? Czy e take zamne kobiety uwolnione zostan przezrycerza (przypadek Izoldy)? Albo e stary Bg, skompromitowany moralnie pod kadymwzgldem, w kocu zostanie wyzwolony przez wolnego ducha i immoralist (przypadek Piercienia Nibelunga)? Zachwycie si Pastwo w szczeglnoci t ostatni gbi sensu! Czy j pojmujecie?

Ja sam wystrzegam si jej rozumienia... Mgbym raczej dowie, zamiast przeczy, e inne jeszczenauki mona wynie z wymienionych dzie. e balet Wagnerowski tyle doprowadza do rozpaczy,co wiedzie na dro-g cnoty (jeszcze raz przypadek Tannhusera)! e nie idc we waciwym czasiedo ka, atwo narazi si na fatalne skutki (jeszcze raz przypadek Lohengrina). e nie powinno


4/13

si nigdy dokadnie wiedzie, kto z kim si pobierze (po raz trzeci przypadek Lohengrina) Tristani Izolda sawi doskonaego maonka, ktry w pewnym momencie ma tylko jedn wtpliwo:Ale dlaczeg nie powiedzielicie mi tego dokadniej? Nic prostszego jak to! Odpowied:

Nie mog ci tego powiedzie;o co pytasz,

Tego nie moesz nigdy wiedzie.Lohengrin uroczycie skazuje na wygnanie dociekania i wtpliwoci. Wagner broni tu wicchrzecijaskiego przykazania: Masz wierzy. Najwiksz zbrodni na Najwyszym, na Najwitszym jest bycie naukowcem... Latajcy Holender przynosi podnios nauk o kobiecie jakotake najbardziej podtrzymywanej w niepokoju istocie, a mwic po Wagnerowsku, wyzwolonej.

Tu pozwolimy sobie na wtpliwo. Mianowicie przy zaoeniu, e jest to prawd, bdzie wic tote podane? Co bdzie z wiecznym ydem, uwielbianym i podtrzymywanym przez kobiet? Nie bdzie ju zwyczajnie wieczny; oeni si, przestanie nas obchodzi. Mwic wprost: puapkdla artysty, geniusza a to s wieczni ydzi jest kobieta: uwielbiajce kobiety s ich zgub.Prawie nikt nie ma do charakteru, aeby nie da si zepsu nie zosta wyzwolonym, skorotylko czuje, e jest traktowany jak Bg. Ulega wnet kobiecie . Mczyzna boi si przedewszystkim wiecznej kobiecoci: wiedz o tym kobietki. W wielu przypadkach kobiecej mioci, amoe w najbardziej znanych, mio jest tylko subtelnym pasoytnictwem, zagniedeniem si wobcej duszy, czasem wrcz w obcym ciele ach! Jak bardzo zawsze na koszt ywiciela.

Znany jest los Goethego w skwaniaych moralnie, staropanieskich Niemczech. Goethe gorszyzawsze Niemcw, prawdziwych wielbicieli mia tylko pord ydwek. Schiller, szlachetnySchiller, ktry wielkimi sowami budzi posuch on wzbudza uwielbienie Niemcw. Co zarzucalioni Goethe-mu? Wzgrze Wenus; autorstwo epigramw weneckich. Ju Klopstock udziela mumoralnych poucze. By czas, e Herder, mwic o Goethem, z upodobaniem przywoywa na ustasowo Priap . W samym Wilhelmie Meistrze upatrywano symptomu upadku, moralnego zejciana psy. Menaeria oswojone-go byda, niegodziwo bohaterw drania w nim na przykad Niebuhra:

na koniec rozlega si lamentacja Biterolfa: Nic tak atwo nie sprawia blu jak widok wielkiegomyliciela, ktry traci skrzyda i upatruje swej wirtuozerii w czym dalece lichszym, ktry zrzekasi wzniosoci... Najbardziej oburzona bya jednak Najwitsza Panienka: na kadym dziedzicu, przy kadej zagrodzie egna si nabonie przed Goethem, przed nieczystym duchem wGoethem. T opowie zawar Wagner w muzyce. Zbawia Goethego, to zrozumiae samo przezsi; ale tak, e on sam, przebiegle, bierze stron Boskiej Dziewicy. Goethe zostaje uratowany: ratuje

go modlitwa, Najwitsza Panienka wyciga go z otchani... Co Goethe miaby myle o Wagnerze? Goethe zada raz pytanie o niebezpieczestwo, jakieczyha na wszystkich romantykw: ich fatum. I odpowiedzia: Zduszenie nieustannie wakowanychmoralnych i religijnych absurdw.

Krcej: Parsifal Filozof doda tu jeszcze epilog. wito ostatnie chyba, co lud i niewiasta zwyszych wartoci wywiedzie na wiato dzien-ne, horyzont ideau dla wszystkiego, co z natury jest krtkowzroczne. Wrd filozofw jednak, jak kady horyzont, zwyky brak zrozumienia, rodzajzamknitej bramy na to, co wprowadza dopiero jej wiat jej niebezpieczestwo, jej idea, jej podanie... Mwic agodniej: la philosophie ne suffit pas au grand nombre. Il lui faut la saintet.

-----


5/13

4.

Opowiem jeszcze histori Piercienia Nibelunga. Tu jest jej miejsce. Take ona jest opowieci ozbawieniu: tylko e tym razem Wagner jest kim, kto ma by zbawiony. Wagner przez poowycia wierzy w Rewolucj, niczym jaki Francuz. Szuka jej w runicznym pimie mitu, wierzy, eZygfryd stanie si typowym rewolucjonist. Skd bierze si zo w wiecie? pyta Wagner. Od

dawnych nosicieli odpowiada, jak wszyscy ideolodzy rewolu-cyjni.Po niemiecku: z obyczajw, praw, moralnoci, instytucji, z tego wszyst-kiego, na czym opiera sistary wiat, dawne spoeczestwo. Jak wypleni zo ze wiata? Jak usun dawne spoeczestwo?Tylko wypowiadajc wojn nosicielom (utartym zwyczajom, moralnoci). Czyni to Zygfryd.Zaczyna zatem wczenie, bardzo wczenie: jego narodziny s ju wydaniem wojny mo-ralnoci przychodzi na wiat z cudzostwa, z kazirodztwa... Nie legenda, lecz Wagner jest wynalazc tegowtku; w tym punkcie poprawia legend... Zygfryd postpuje dalej tak, jak zacz: idzie tylko za pierwszym impulsem, wyrzuca na stos ca tradycj, szacunek, zatraca wszelk trwog. Co muzawadza, to przebija na wylot. Bez skrupuw morduje starych bogw, wbrew ciau.

Gwne zadanie wiedzie go jednak do emancypacji kobiety wyzwolenia Brunhildy. Zygfryd iBrunhilda; sakrament wolnej mioci; pocztek zotego wieku; zmierzch boyszcz starej moralnoci zo zostaje pokonane... Okrt Wagnera dugo z radoci mknie po tej fali. Tu, bez wtpienia,upatruje swego najwyszego celu. Co si stao?

Nieszczcie. Okrt trafi na ska; Wagner osiad. Ska- bya filozofia Schopenhauera; Wagner osiad na przeciwstawnym wiatopo-gldzie. Co utrwali w muzyce?

Optymizm. Wagner poczu si zawstydzony. Do tego jeszcze optymizm, dla ktrego Schopenhauer wymyli zoliwy przy-domek haniebny optymizm. Jeszcze raz si zawstydzi. Namyla sidugo, jego pooenie wydawao si beznadziejne... Wreszcie zawitaa mu myl: ska-a, o ktr sirozbi, jake to? Gdyby tak zinterpretowa j jako cel, ukryty zamys, waciwy sens podry? Tusi rozbi taki by te cel. Bene navigavi, cum naufragium feci... I ubra Piercie Nibelunga wsowa Schopenhauera. Wszystko marnieje, leci w przepa, nowy wiat zem dorwnuje staremu:nico, indyjska Circe przywouje do siebie... Brunhilda, ktra na wzr starych wyobrae rozstaasi z pieni sawic woln mio, pocieszajc wiat socjalistyczn utopi, mwic: wszystko bdzie dobrze, ma teraz co innego do roboty. Musi wpierw studiowa Schopenhauera; musiodwrci czwart ksig wiata jako woli i przedstawienia. Wagner zostaje zbawiony... Zupenieserio, to byo zbawienie. Nie da si oszacowa dobrodziejstwa, jakie Wagner zawdziczaSchopenhauerowi. Dopiero teraz filozof dekadencji oddaje artycie dekadencji siebie samego.

5.

Artycie dekadencji takie pado sowo. I z nim zaczyna si moja powaga. Daleko mi do tego,abym spokojnie mia si przyglda, jak ten dekadent psuje nam zdrowie a przy tym muzyk! CzyWagner jest w ogle czowiekiem? Czy nie jest raczej chorob? Wszystko, czego dotknie, zamieniaw chorob okaleczy nawet muzyk.

Typowy dekadent, ktry czuje si potrzebny w swym zepsutym smaku, aspirujcy dziki niemu dowyszego smaku, umiejcy wprowadzi zepsucie jako zasad, postp, spenienie. I nie zabrania si

tego. Jego sztuka uwodzenia wzrasta niepomiernie, rozchodzi si dym kadzide, bdnie wykadasi go jak Ewangeli bynajmniej nie sam namawia do siebie ndz ducha.


6/13

Mam ch mniej uchyla okna. Powietrza! Wicej powietrza! Nie dziwi mnie, e w Niemczechudzono si co do Wagnera. Zdziwioby mnie co przeciwnego. Niemcy przyrzdzili sobie takiegoWagnera, ktrego mogliby ubstwia: nigdy jeszcze nie byli psychologami, s wic wdziczni,kiedy bdz. Ale e i w Paryu nastpia ta pomyka! Gdzie niemal nic nie jest czstsze od psychologa. Jak bliski musi by Wagner caej europejskiej deka-dencji, gdzie nie jest odbierany jako dekadent! Naley do niej: jest jej protago-nist, wielkim imieniem... Czci si go, wynoszc pod

niebiosa. To, e nie broni si przed nim, samo jest ju oznak dekadencji. Instynkt jest osabiony.Przyciga, od czego si stroni. Nosi si na ustach to, co tym szybciej spycha w przepa. Czytrzeba przykadu? Ale wystarczy zobaczy ten rgime, ja-kim rozporzdzaj anemicy albo paralitycy czy wrcz diabetycy. Definicja wegetarianina: istota, ktra potrzebuje dietywzmacniajcej. Mc odczuwa szkodliwe jako szkodliwe, zabrania sobie czego szkodliwego:takie jest znami modoci, si witalnych. Degenerata nci co szkodliwego, wegetarianinawarzywa. Choroba sama moe by bodcem yciowym: trzeba tylko by wystar-czajco zdrowymna taki bodziec! Wagner przysparza degeneratw: dlatego cignie do siebie sabych iwyczerpanych. Och, klekoczce szczcie starego mistrza, ktry wanie zawsze przyzywa dosiebie dziecitko.

Temu zapatrywaniu daj pierwszestwo: sztuka Wagnera jest chora. Problemy, jakie wprowadzana scen to problemy wycznie histeryka: konwulsyjne namitnoci, nadpobudliwo, smak,ktry aknie coraz ostrzejszych przypraw, chwiejno, z ktrej czyni zasad, a zwaszcza dobr typw fizjologicznych bohaterw i bohaterek (galeria chorych!): wszystko to razem przedstawia bez wtpienia obraz patologiczny. Wagner est une nvrose. By moe nic nie jest dzi lepiej znane,a w kadym razie wnikliwiej studiowane od proteuszowej natury degenerata, ktra przepoczwarzasi tu w sztuce i jako artysta. Nasi lekarze i fizjolodzy maj w Wagnerze najosobliwszy, a przedewszystkim nader doskonay przypadek. Wanie, gdy nic nie jest bardziej nowoczesne od tej sumychoroby, od tego opnienia i rozdranienia nerwowej maszynerii. Wagner jest nowoczesnymartyst par excellence, Cagliostrem nowoczesnoci. W jego sztuce w najwyszym stopniuuwodzicielsko mieszaj si ze sob te skadniki, ktre dzi cay wiat uznaje za najbardziej potrzebne trzy wielkie podniety znuonego: brutalno, sztuczno i niewinno (idiotyzm).

Wagner jest wielkim zepsuciem muzyki. Wynalaz w niej rodki na zszargane nerwy, chcc je pobudzi okaleczy tym muzyk. Jego inwencja w pobudzaniu najbardziej znuonych, woywianiu na wp umarych, nie jest czym nieznaczcym w sztuce. Wagner jest mistrzemchwytw hipnotycznych, potrzsa najsilniejszymi niczym byk. Wpyw Wagnera jego wpyw nanerwy, a wic i na kobiety spowodowa, e cay ambitny wiat muzyczny sta si adeptem jegosztuki tajemnej. I nie tylko ambitny, take mdry... Dzi zbija si tylko pienidze na chorej muzyce;nasz wielki teatr yje z Wagnera.

6.

Znw pozwol sobie na lejszy ton. Zakadam przypadek, e wpyw Wagnera jest rzeczywisty, przyjmujc tak posta, i otoczony dobr kompe-tencj muzyczn, uwodzi modych artystw. Jak Pastwo zapewne sdz, tu wanie dochodzi do skutku?

Moi przyjaciele, trzeba rzec, w dwch sowach i midzy nami. atwiej jest uprawia z ni dobrmuzyk. Jak? Kiedy ma si z tego zysk? Wpywy? Kiedy trafia si do publicznoci? Gdy sizachwyca, siga po sprawdzone rodki? Gdy robi si to na sposb wagnerowski?... Pulchrum est

paucorum hominum . Zdecydowanie do! Rozumiemy acin, rozumiemy te chyba wasnkorzy. Pikno ma pewn zadr: po co wic pikno? Dlaczego nie raczej wielko, wynioso, potga, to, co porusza masy? I jeszcze raz: atwiej by potnym ni piknym; wiemy o tym...


7/13

Znamy si na masach, na teatrze. Najlepsze, co tu zasiada, niemieccy modziecy, rogaciznaZygfrydw i innych wagnerystw, potrzebuje wyniosoci, gbi, potgi. Tak wiele potrafimy jeszcze znie. I inne, ktre tu siedzi, wy-ksztaceni kretyni, zblazowani maluczcy, wiecznakobieco, strawieni szcz-ciem, krtko: lud potrzebuje rwnie wyniosoci, gbi, potgi.Wszystko to ma jednakow logik. Silny jest ten, kto nami wstrzsa; boski, kto wywysza;gboki, kto nas przeczuwa. Zdecydujmy si, Panowie muzycy: chcemy wa-mi wstrzsa,

wynosi was i przeczuwa. Tak wiele moemy jeszcze znie.Co dotyczy przeczuwania: tu bierze swj pocztek nasze pojcie stylu. Przede wszystkim adnejmyli! Nic nie jest bardziej kompromitujce od myli! Lecz stan przed myl, natok niezrodzonych jeszcze myli, zapowied przyszych myli, wiat, jaki by, zanim stworzy go Bg wzmoenie chaosu... Chaos przeczuwa...

Mwic w jzyku Mistrza: nieskoczono, ale bez melodii. Co za dotyczy wstrzsania, to rzecznaley w czci do fizjologii. Studiujmy przede wszystkim instrumenty. Niektre z nich samedrani trzewia (otwieraj podwoje, mwic za Hndlem), inne traktuj mlecz pacierzowy.Decyduje tutaj barwa dwiku; co rozbrzmiewa, jest niemal obojtne. Skupmy si na tym punkcie!Po co nam zreszt to marnotrawstwo? Bdmy wyrazici w brzmieniu a do bazestwa! Jest naszzasug, e moemy wiele doradzi w brzmieniu! Dranijmy nerwy, uderzajmy w nie miertelnie,wadajmy by-skawic i grzmotem to wstrzsa...

Najbardziej wstrzsa jednak namitno. Znamy si na namitnoci. Nic nie jest tasze odnamitnoci! Mona obej si bez wszelkich cnt kontrapunktu, nie trzeba si niczego uczy namitno wystarczy! Pikno jest trudne: strzemy si piknoci!... I melodii! Spotwarzajmy, moi przyjaciele, spotwarzajmy, gdy co innego powanie bierze si za idea, spotwarzajmy melodi!

Nic nie jest bardziej niebezpieczne od piknej melodii! Nic pewniej nie psuje smaku! Jestemyzgubieni, moi przyjaciele, kiedy znw kocha si pikn melodi!...

Pewnik: melodia jest niemoralna. Dowd: Palestrina. Zastosowanie: Parsifal. Sam brak melodiiuwica... I to jest definicja namitnoci. Namitno albo gimnastyka brzydoty na linieenharmoniki. Odwamy si, moi przyjaciele, by brzydcy! Wagner mia na to do odwagi!Toczmy bez obawy mu nieszczsnej harmonii! Nie oszcz-dzajmy rk! Dopiero tak staniemy sinaturalni...

Ostatnia rada! By moe ujmuje ona cao w jednym. Bdmy idealistami! Jeli nie jest tonajmdrzejsze, to przecie najrozsdniejsze z tego, czego moemy dokona. Aby wynosi ludzi,trzeba samemu by wyniesionym. Bujajmy w obokach, zachwalajmy nieskoczono, rozrzucajmy

wok wielkie symbole! Sursum! Bum! Bum! nie ma lepszej rady. Niech podniesiona pier bdzie naszym argumentem, pikne uczucie naszym ordownikiem. Cnota zachowuje racj jeszcze wbrew kontrapunktowi. Czy ten, kto nas ulepsza, sam nie miaby by dobry? tak zawsze sdzia ludzko. Ulepszajmy wic ludz-ko! w ten sposb bdzie si dobrym (w tensposb bdzie si klasykiem: Schiller stanie si klasykiem). Pogo za niszymi uciechami, zatak zwanym piknem rozstroia Wocha: zostamy Niemcami! Sam stosunek Mozarta do muzyki Wagner powiedzia nam to na pocieszenie! by frywolny...

Nie dopuszczajmy nigdy myli, e muzyka suy do odpoczynku; e rozwe-sela; e sprawia przyjemno. Odmawiajmy sobie przyjemnoci! przepadniemy, jeli znw bdziemyhedonistycznie myle o sztuce... To zy wiek osiemnasty... Nic, mwic na marginesie, niemogoby by bardziej wskazane od dawki hipokryzji, sit venia verbo. Dodaje to powagi. Iwybierzmy odpowiedni por na czarnowidztwo, otwarte wzdychania, chrzecijaskiewestchnienia, wystawienie na pokaz wielkiego chrzecijaskiego wspczucia. Czowiek jest


8/13

zepsuty: kto go zbawi? Co go zbawi? nie odpowiadajmy. Bdmy ostroni. Zwalczajmyambicj, ktra mogaby zatru religi. Nikt jednak nie powinien wtpi, e my go zbawimy, ewyzwoli go nasza muzyka... (rozprawa Wagnera Religion und Kunst ).

7.

Do ju! Do! Obawiam si, e tylko pod moj pogodn kresk nader jasna stanie si aosnarzeczywisto obraz upadku sztuki, take upadku artystw. Ostatniemu z nich, upadkowicharakteru, przychodzi chyba z pomoc ta prowizoryczna formua: muzyk sta si teraz aktorem, jego sztuka rozwija si w talencie do uwodzenia. Bd mia sposobno (w rozdziale Z fizjologiisztuki mojego gwnego dziea) bliej pokaza, jak ta caa przemiana sztuki w aktorstwo w tejmierze stanowi niewtpliwy objaw fizjologicznej degeneracji (a cilej, form histerii), co kade pojedyncze zepsucie i kada uomno zainaugurowanej przez Wagnera sztuki: na przykadniepokj jej optyki, ktra zmusza w kadej chwili do zmiany wobec niej stosunku. Nie rozumie sinic z Wagnera, jak dugo widzi si w nim tylko wybryk natury, samowol i kaprys, przy-

padkowo. Nie by on geniuszempoowicznym,nieudanym,sprzecznym, jak siwprawdzietwierdzi. Wagner by czym doskonaym, typowym dekadentem, ktremu brak wszelkiejwolnej woli, u ktrego kady ruch jest konieczny. Jeli co jest ciekawe w Wagnerze, to logika, z jak fizjologicznej wadzie, koniec kocw, krok po kroku, nadaje on posta praktyki i procedury,innowacji co do zasad, kryzysu smaku. Zatrzymam si tym razem przy kwestii stylu. Czymodznacza si kada literacka dekadencja? Tym, e cao pozbawiona jest ju ycia. Sowo staje sisuwerenne i wyskakuje ze zdania, zdanie rozrasta si nadmiernie i zaciemnia sens strony, strona pozyskuje ycie kosztem caoci cao przestaje by caoci. Jest to jednak znami wszelkiegostylu dekadencji: kadorazowa anarchia atomw, rozdzia woli, wolno indywiduum wszystkoto, wykadane mo-ralnie, podnosi do rangi teorii politycznej jednakowe prawa dla wszystkich.ycie, jednakowa ywotno, wibracja i obfito ycia ograniczone do najdrob-niejszych tworw,reszta uboga w ycie. Wszdzie parali, znj, zesztywnienie albo wrogo i chaos: obydwaelementy tym bardziej rzucajce si w oczy, im wysze formy organizacji si osiga. W ogle przestaje istnie cao: jest ona zestawiona, policzona, sztuczna, jest artefaktem. U Wagnera na pocztku znajduje si halucynacja: nie tonw, lecz gestw. Do nich dobiera on dopiero semiotyktonw. Chcc go podziwia, tu trzeba widzie go przy robocie: jak tu oddziela, uzyskuje mae jednoci, jak je oywia, rozwija, uwidacznia. Ale traci przy tym si: reszta nie przydaje si na nic.

Jak mizerna, jak zleaa, jak dyletancka jest ta sztuka rozwijania, ta prba zetknicia przynajmniej ze sob tego, co nie wzrastao razem! Jego maniery przypominaj przywoywanychzreszt take ze wzgldu na styl Wagnera braci de Goncourt: lito budzi taki ogrom ndzy. To, eWagner brak zdolnoci do organicznych postaci przemienia w zasad, e ustanawia styldramatyczny tam, gdzie dopatrujemy si zwykej niemocy do stylu w ogle, odpowiada miaemu przyzwyczajeniu, jakie przez cae ycie towarzyszyo Wagnerowi: ustala on zasad tam, gdzie brak mu moliwoci (rni si tu, nawiasem mwic, od starego Kanta, ktry umiowa inn odwag: amianowicie, wszdzie, gdzie brakowao mu zasady, ustala w to miejsce w czowieku jakwadz ...). Jeszcze raz: godny podziwu i mioci jest Wagner tylko w wynajdywaniu drob-nostek, w wymylaniu detalw cakiem susznie trzeba uzna go za mistrza pierwszej rangi, zanajwikszego naszego miniaturzyst w muzyce, ktry w najmniejsz przestrze wtoczynieskoczono zmysw i rozkoszy. Bogactwo barw, pcieni, zagadek gasncego wiatagrymane tak bardzo, e po tym niemal wszyscy muzycy wydaj si nazbyt krzepcy. Jeli uwierzymi si na sowo, to najwysze pojcie o Wagnerze bra trzeba nie z tego, co si w nim podoba. Towynaleziono w celu przekonywania mas, od czego ludzie naszego pokroju odskakuj jak od nazbytnachalnego fresku. C nas obchodzi dranica brutalno uwertury Tannhusera? Albo krgWalkirii? Wszystko, co z muzyki Wagnera i z dala od teatru stao si popularne, jest wtpliwegosmaku i psuje smak. Marsz Tannhusera przez sw prostoduszno zda mi si podejrzany; uwertura


9/13

do Latajcego Holendra to haas o nic; preludium do Lohengrina dostarcza pierwszego, tylkonazbyt podstpnego, nazbyt udanego przykadu, jak hipnotyzuje si take za pomoc muzyki (nieznosz muzyki, ktrej ambicja nie siga poza wpyw na nerwy). Ale niezalenie od Wagnera-magnetyzera i malarza freskw jest jeszcze jeden Wagner, ktry odkada na bok maekosztownoci: nasz najwikszy melancholik w muzyce, peen spoj-rze, tkliwoci i pociechy, jakichnikt nie antycypowa, mistrz w tonach pospnego i sennego szczcia... Leksykon

najintymniejszych sw Wagnera, prawdziwie krtkie rzeczy od piciu do pitnastu taktw, prawdziwa muzyka, ktrej nikt nie zna... Wagner mia cnot dekadencji, wspczucie.

8.

Bardzo dobrze! Ale jak moe straci smak na dekadenta, jeli nie przy-padkiem jest muzykiem,nie przypadkiem sam jest dekadentem? Z innej beczki! Jak mona go nie mie!

Przekonajcie si sami! Nie wiedz Pastwo, kim jest Wagner: to do wielki aktor! Czy w oglew teatrze co oddziauje gbiej, z wiksz moc? Przyjrzyjcie si choby tym modziecom zesztywniaym, bladym, zziajanym! To s wagneryci: nie rozumie to nic z muzyki a przy tymWagner jest panem... Sztuka Wagnera uciska z si stu atmosfer: ugnijcie si, inaczej nie da rady...Aktor Wagner jest tyranem, jego patos nisz-czy wszelki smak, umierza wszelki bunt. Kto ma tsi sugestii w ruchach, kto widzi tak dokadnie, kto ma takie ruchy! To wdychanieWagnerowskiego patosu, ta ch nie ujawniania skrajnych uczu, ta trwonie wpajana rozpitostanw, gdzie nawet chwila chce by zduszona!

Czy Wagner by w ogle muzykiem? W kadym razie by bardziej czym innym: niezrwnanymkomediantem, najwikszym mimem, zadziwiajcym geniuszem teatralnym, jakiego mieli Niemcy,naszym czowiekiem sceny par excellence. Jego miejsce nie w dziejach muzyki, lecz gdzie indziej:nie naley myli go z jej wielk autentycznoci. Wagner i Beethoven to blasfemia a wostatecznoci niesprawiedliwo wobec samego Wagnera... By on take jako muzyk tylko tym,czym by w ogle: sta si muzykiem, gdy zmusza go do tego tkwicy w nim tyran, geniuszaktorski. Nie odgaduje si nic z Wagnera, jak dugo nie odgaduje si panujcego w nim instynktu.

Wagner nie by muzykiem z instynktu. Dowid tego tym, e wyrzek si wszelkiej sprawiedliwocii, mwic precyzyjniej, wszelkiego stylu w muzyce; zrobi z niego to, czego potrzebowa: retorykteatraln, rodek wyrazu, wzmocnienia gestykulacji, zabarwienia psychologicznego. Wagner ma tudla nas znaczenie jako wynalazca i innowator pierwszego rzdu w nieskoczono pomnoymoliwoci jzykowe muzyki: jest Victorem Hugo muzyki jako jzyka. Zakadajc zawsze, etrzeba najpierw znaczy, muzyka mogaby chyba nie by muzyk, lecz jzykiem, narzdziem,ancilla dramaturgica. Muzyka Wagnera, nie brana w opiek przez smak teatralny, nader

tolerancyjny smak, jest po prostu z muzyk, najgorsz w ogle, jak moe stworzono.Jeli muzyk nie bdzie umia policzy do trzech, stanie si dramatyczny, wagnerowski...Wagner niemal odkry, jak jeszcze magi mona stworzy dziki uwol-nionej i zarazemwykonanej na elementarny sposb muzyce. Jego wiadomo w tym punkcie jest niesamowita, jak instynkt, ktry nie potrzebuje wyszej sprawiedliwoci, stylu. To, co elementarne, wystarczy brzmienie, ruch, barwa, krtko: zmysowo muzyki. Wagner nigdy nie oblicza jak muzyk, wedlemuzycznego sumienia: chce wpywu, nie chce niczego poza wpywem. I wie, na co ma wpywa! Ma co do tego pewno, jak mia Schiller, kady czowiek teatru, ma te jego pogard wiata,ktry kadzie sobie do ng!... Aktorem jest si dziki temu, e ma si wgld przed innymi: co powinno oddziaywa prawdziwie, nie moe by prawdziwe. Zdanie to sformuowa Talma :zawiera ono ca psychologi aktora, zawiera take nie wtpmy w to! jego moralno. MuzykaWagnera nigdy nie jest prawdziwa.


10/13

Ale uchodzi za tak: i to jest w porzdku. Jak dugo jeszcze jest si dzieckiem, a na dobitkwagneryst, uwaa si Wagnera za bogacza, wrcz za uosobienie rozrzutnoci, za obszarnika wkrlestwie dwikw. Podziwia si w nim to, co modzi Francuzi podziwiali w Victorze Hugo,krlewsk szczodro. Pniej i jednego, i drugiego podziwia si z zupenie innych powodw: jako mistrza i wzr oszczdnoci, jako mdrego gospodarza. Nikt im nie dorwna, przy tak skromnych nakadach, w wystawianiu ksicego stou. Wagnerysta, ze swym dowierzajcym

odkiem, bdzie nawet syty z wiktu, jaki wyczaruje mu Mistrz. My za, cakiem inni, tacy, ktrzyod ksiek i muzyki wymagaj przede wszystkim substancji i zupenie nie zasuguj na pustywystawny st, bdziemy tu o wiele bardziej wybredni. Po niemiecku: Wagner nie do nam daje przeksi . Jego recitativo odrobina misa, wicej koci i bardzo duo rosou ochrzciemmianem alla genovese: przez co nie chciaem schlebia Genueczykom, lecz chyba daw-niejszemu recitativo, recitativo secco. Co do motywu przewodniego, to brak mi tu kulinarnej byskotliwoci. Jeli na mnie naprze, uznam go moe za wykaaczk do usuwania resztek pokarmw. S jeszcze arie Wagnera. Ale tu nic nie powiem.

-----

9.

Take w szkicowaniu akcji Wagner jest przede wszystkim aktorem. Co go najpierw absorbuje, toscena bezwarunkowo pewnego oddziaywania, rzeczywista actio z reliefem gestw, scena, ktrawstrzsa nad ni namyla si najgbiej, z niej dopiero wydobywa charaktery. Reszta wynika std,wedle technicznej ekonomii, ktra nie ma podstaw do subtelnoci. To nie publiczno Corneillea,ktr Wagner ma osdzi: to tylko wiek dziewitnasty. Wagner ma z grubsza wyrokowa ojednym, czego potrzeba , jak wyrokuje dzi kady inny aktor: szereg mocnych scen, jednamocniejsza od drugiej i, w trakcie, duo mdrej gupoty. Szuka najpierw sposobu na to, jak zagwarantowa dzieu oddziaywanie, zaczyna od trzeciego aktu, upewnia si o dziele poprzez jegoostateczny oddwik. Przy takim rozumieniu teatru jako kierownik nic si nie ryzykuje,wprowadzajc znienacka dramat. Dramat wymaga cisej logiki: ale co wkada Wagner w ogle wlogik! Jeszcze raz: to nie jest publiczno Corneillea, ktr miaby osdza: zwykli Niemcy!Wiadomo, przy jakich problemach dramaturg nata wszystkie swe siy i czsto przechodzimczarnie: chcc nada konieczno wzom dramatycznym i tak samo je rozsupa, tak i obydwas moliwe tylko w jeden sposb, obydwa sprawiaj wraenie czego swobodnego (zasadanajmniejszego nakadu energii).

Tak wic przy tym Wagner przechodzi najmniejsze mczarnie; nie ulega wtpliwoci, e na wzy iich rozsupanie wydatkuje najmniej si. Wystarczy wzi jaki wze Wagnera pod mikroskop zabawa gwarantowana, mog za to rczy. Nic bardziej rozweselajcego od wza Tristana, od

wza piewakw norymberskich. Wagner nie jest dramaturgiem, nie da si ukry. Lubi sowodramat: to wszystko zawsze lubi pikne sowa. Sowo dramat w jego pismach jest poza tymnieporozumieniem (i mdroci: Wagner wytwornie przedkada je nad sowo opera); mniejwicej tak, jak zwykym nieporozumieniem jest w Nowym Testamencie sowo duch . Nie bywystarczajco dobrym psychologiem na dramat; instynktownie unika motywacji psychologicznej.Jak? Tak oto, e zamiast niej wprowadza zawsze idiosynkrazj... Bardzo nowoczesny, nieprawda? Nader paryski! Dekadencki!... Wzy, mwic na marginesie, jakie Wagner rzeczywicie, z pomocwynalazkw dramatycznych, chcia rozsupa, s cakiem innego rodzaju. Dam przykad. Wemy przypadek, kiedy potrzebuje on gosu kobiecego. Cay akt bez gosu kobiecego nie moe by! Alew danej chwili nie wszystkie bohaterki s wolne. Co robi Wagner? Emancypuje najstarszkobiet wiata, Ziemi:

Dalej, sdziwa pramatko! Musimy piewa! Ziemia piewa. Wagner osiga swj cel. Natychmiast pozbywa si starej damy. Po co Pani waciwie przysza? Prosz odej! Niech pi


11/13

Pani askawie dalej! In summa: scena pena mitologicznych dreszczy, przy ktrych wagnerysta przeczuwa...

Ale posta Wagnerowskich tekstw! Ich mityczna, wieczna posta! Wtpliwo: jak dowodzisi tej postaci, tej wiecznej postaci? Chemik odpo-wie: przekada si Wagnera na jzyk codziennoci, na nowoczesno bdmy do szcztu bezlitoni! na mieszczastwo! Co wtedy

zostaje z Wagnera? Sza! Ju to sprawdziem. Nic bardziej zajmujcego, nic, co mona by bardziej poleci na przechadzk od tego, czym w ograniczonych proporcjach raczy si Wagner: na przykad Parsifalakandydatom teologii, z wyksztaceniem gimnazjalnym (ostatnie niezbdne do czystej gupoty).Jakiche to doznaje si niespodzianek! Czy uwierz Pastwo, e bohaterki Wagnerowskie, odarte z bohaterskich szat, wygldaj co do jednej jak, wypisz, wymaluj, Madame Bovary! a z drugiejstrony, dlaczegby Flaubert nie mia ubra swych bohaterek w skandynawskie albo kartagiskieszaty, zmitologizowa ich i zaproponowa Wagnerowi jako libretto? Tak, oglnie biorc, wygldana to, e Wagnera interesuj tylko te problemy, ktre trapi dzi maych paryskich dekadentw.Zawsze o krok od szpitala! Bez wyjtku zupenie nowoczesne, wielkomiejskie problemy! Prosz wto nie wtpi!... Czy zauwayli Pastwo (to nadal ten sam kompleks idei), e bohaterkiWagnerowskie nie maj dzieci? Ot nie mog ich mie... Rozpacz, z jak Wagner dotyka problemu, pozwalajc w ogle narodzi si Zygfrydowi, zdradza, jak w tym punkcie czu sinowoczesny. Zygfryd emancypuje kobiet ale pozbawia nadziei na potomstwo. Wreszciefakt, ktry wytrca nas z rwnowagi: Parsifal jest ojcem Lohengrina! Jak tego dokona? Czytrzeba przypomina, e czysto czyni cuda? Wagnerus dixit princeps in castitate auctoritas.

10.

Jeszcze sowo o pismach Wagnera: s one, przy wszystkich innych zaletach, szko mdroci.System procedur, jakim wada Wagner, wykorzystuje si na sto rnych sposobw kto ma uszy,niechaj sucha. By moe zyskam powszechne uznanie, jeli trzem bezcennym procedurom nadam precyzyjn posta.

Wszystko, czego Wagner nie moe, zostaje odrzucone. Wagner mgby jeszcze wiele: ale nie chce zasadniczo z powodu rygoryzmu. Nikt nie docignie tego, co moe Wagner, nikt mu tego nie podszepnie, nikt nie powinien tego docign... Wagner jest boski...

Te trzy zdania stanowi kwintesencj literatury Wagnera; reszta jest literatur. Nie kadamuzyka potrzebowaa dotd literatury: postpuje si waci-wie, poprzestajc tu na wystarczajcej podstawie. Czy nie jest tak, e trudno zrozumie muzyk Wagnera? Albo e obawia si on czego przeciwnego, e nazbyt atwo si j rozumie e rozumie si j nie do trudno? Rzeczywicie, przez cae ycie powtarza jedno zdanie: e jego muzyka nie znaczy tylko tyle, co muzyka! Lecz jest czym wicej! Lecz jest czym nieskoczenie wicej!... Nie tylko muzyka tak nie mwiaden muzyk. Jeszcze raz, Wagner nie chcia tworzy z caoci, nie mia waciwie wyboru, musiaskada z fragmentw, motyww, gestw, formu, powtrze i tysicznych przegrdek, by bardziej retorem ni muzykiem dlatego w zasadzie musia na pierwszym planie postawi toznaczy. Muzyka jest zawsze tylko rodkiem: to bya jego teoria, to bya przede wszystkim jedyna moliwa dla praktyka. Ale tak nie myli aden muzyk. Wagner potrzebowa literatury dotego, aby cay wiat traktowa jego muzyk powanie, gboko, gdy nieskoczone znaczy; przez

cae ycie by komentatorem idei. Co znaczy Elza?Ale wiadomo: Elza jest niewiadomym duchem ludu (Ta wiedza z koniecznoci prowadzi mniedo zupenej rewolucji ). Przypomnijmy sobie, e modo Wagnera przypada na lata, kiedy Hegel i


12/13

Schelling sprowadzaj duchy na z drog; e odgaduje on, apie w gar to, co tylko Niemiectraktuje powanie ide, chc powiedzie, co ciemnego, niepewnego, pojciowego; e jasnowrd Niemcw budzi sprzeciw, logika jest nieuzasadnion pretensj. Schopenhauer mia odwagwytkn nierzetel-no epoce Hegla i Schellinga odwag, take brak rzetelnoci: on sam, stary pesymistyczny faszerz monet, rzetelniej od swych bardziej znanych wspczesnych wtrci j wnico. Wykluczmy moralno z gry: Hegel jest smakiem... Nie tylko niemieckim, lecz europejskim

smakiem! Smakiem, ktry podchwytuje Wagner! W ktrym wzrasta! Ktry uwieczni! Zastosowa gotylko w muzyce wynalaz styl, ktry znaczy nieskoczono sta si spad-kobierc Hegla...Muzyka jako idea.

I jak zrozumiano Wagnera! Ten sam rodzaj ludzi, ktry zachwyca si Heglem, zachwyca si dziWagnerem; w jego szkole pisze si nawet po heglowsku! Poj go przede wszystkim niemieckimodzieniec. Dwa sowa nieskoczony i znaczenie ju wystarczyy: odczu niezrwnan bogo. To nie muzyka, za spraw ktrej Wagner pozyska dla siebie modziecw, to idea: to penia zagadek sztuki, jej zabawa w chowanego pod setk symboli, polichromia ideau jest tym,co prowadzi i wabi tych modziecw do Wagnera; jest to geniusz Wagnera w napdzaniu chmur,chwytaniu, wyginaniu i wietrz-nych wdrwkach, we wszdzie i nigdzie, dokadnie w tym, czym wswoim czasie zwodzi i wabi go Hegel! Wrd wieloci Wagnera, peni i samowoli zostaj oni, jak w bycie-u-siebie, usprawiedliwieni zbawieni. Z dreniem nasuchuj, jak w jego sztucewielkie symbole z przesonitej mg dali nabiera-j gosu w lekkim pomruku piorunw; niegniewaj si, gdy czasem wpadn w szarug, lk i zimno. Wszyscy oni, bez wyjtku, s przecie, jak sam Wagner, zyci ze z pogod, niemieck pogod! Wotan jest ich bogiem: ale Wotan jest bogiem od zej pogody... Maj racj, ci niemieccy modziecy, e s wanie tacy: jake moglibyodczu brak czego, co my, halkioczycy, odczuwamy u Wagnera la gaya scienza; lekko;dowcip, ogie, wdzik; wielka logika; taniec gwiazd; swawolna duchowo; drce wiatoPoudnia; gadkie morze doskonao...

11.

Wyjaniem, gdzie miejsce Wagnera nie w dziejach muzyki. Jakie mimo to ma on znaczenie dlatych dziejw? Wkroczenie aktora do muzyki: kapitalne zdarzenie, co, co daje do mylenia, czegotrzeba by si wystrzega.

W formule: Wagner i Liszt. Nigdy jeszcze uczciwo muzykw, ich prawo nie bya tak naraona na szwank. To namacalne: wielki wpyw, wpyw na masy nie jest ju dzieem prawych trzeba by aktorem, aby go zdoby! Victor Hugo i Richard Wagner znacz jedno i to samo: w

kulturach schyko-wych, wszdzie tam, gdzie wadza wpada w rce mas, uczciwo staje sizbyteczna, pokalana, upoledzona. Tylko aktor budzi jeszcze wielki zachwyt.

Tym samym nadchodzi dla aktora zoty wiek dla niego i dla wszystkiego, co do podobne.Wagner wkracza z werblami i piszczakami na Olimp wszyst-kich artystw odczytu, przedstawienia, wirtuozerii; trafia najpierw do kapelm-strzw, maszynistw i piewakwoperowych. Nie naley zapomina o muzy-kach orkiestrowych: tych wybawia od nudy... Ruch, jaki stwarza Wagner, sam rozszerza si na obszar poznania: wszystkie przynalene tu naukiwyaniaj si powoli z wielowiekowej scholastyki. Podkrelam, tytuem przykadu, zasugiRiemanna dla rytmiki, pierwszego, ktry podstawowe pojcie interpunkcji odnis do muzyki(niestety za pomoc makabrycznego sowa: frazowanie).

Wszystko to s, co wypowiadam z wdzicznoci, najlepsi spord wielbicieli Wagnera,najbardziej zasugujcy na szacunek maj racj, e adoruj Wagnera. Zespala ich ten sam


13/13

instynkt, widz w Wagnerze typ wyszy, czuj przyrost mocy, przeksztaconej w najwysz potg,odkd Wagner podnieca ich wasnym arem. Tu wanie, jeli nie gdziekolwiek, wpyw Wagnera jest rzeczywi-cie dobroczynny. Jeszcze nigdy na tym obszarze tyle nie mylano, nie chciano tyle inie pracowano a tak wiele. Wagner podsun tym wszystkim artystom nowe sumienie: to, czegodaj oni teraz od siebie, czego od siebie wymagaj, tego nigdy przed Wagnerem nie dali odsiebie wczeniej byli na to nazbyt taktowni. Inny duch wada w teatrze, wada tu od ducha

Wagnera: wymaga si tego, co najtrudniejsze, karci si surowo, chwali rzadko dobro, doskonao jest regu. Smaku nie stwarza ju potrzeba; nieraz gos. piewa si Wagnera tylko zniszczonymgosem: daje to efekt dramatyczny. Sam talent zostaje wykluczony. Espressivo za wszelk cen, jak tego da idea Wagnerowski, idea dekadencki, le znosi talent. Wlicza si w to zwyka cnota chc powiedzie: tresura, automatyzm, zaparcie si siebie. Ani krzty smaku, gosu, talentu: scenaWagnera potrzebuje tylko jednego Germanw!... Definicja Germanina: posuszestwo i dugienogi... Nader gbokie znaczenie ma fakt, e nadejcie Wagnera zbiega si w czasie z narodzinamiRzeszy: obydwie okolicznoci dowodz jednego i tego samego posuszestwa i dugich ng. Nigdy bardziej nie byo si posusznym, nigdy bardziej nie wypeniano rozkazw. SzczeglnieWagnerowscy kapelmistrze godni s wieku, ktry potomno z trwon czci zwa bdzieklasycznym stuleciem wojny. Wagner nadawa si do komenderowania; take w tym by wielkimnauczycielem. Komenderowa nieubaganym pragnieniem siebie, dozgonn karnoci w sobie:Wagner, ktry bdzie chyba najwikszym przykadem masochizmu, jaki tylko istnia w dziejachsztki. (Nie przecign go sam Alfieri , zreszt jego najbliszy krewny. Przypisek turyczyka).

12.

Fakt, e nasi aktorzy bardziej ni kiedykolwiek wynoszeni s na piedesta, nie umniejsza ichniebezpieczestwa... Kt jednak wtpi jeszcze w to, co za-mierzam czym s trzy dania, naktre tym razem moja zo, troska i mio do sztuki otwara mi usta?

Aby teatr nie panowa nad sztuk.Aby aktor nie uwodzi prawych.Aby muzyka nie staa si sztuk kamstwa.

Z niemieckiego przeoy STANISAW GROMADZKI

Nietzsche Fryderyk - Przypadek Wagnera. Problem Muzykanta

Documents

Transcript of Nietzsche Fryderyk - Przypadek Wagnera. Problem Muzykanta