Niepełnosprawność Intelektualna - Między Diagnozą a Działaniem

Niepełnosprawnośd intelektualna – między diagnozą a działaniem Seria poświęcona klientom pomocy społecznej

Remigiusz J. Kijak

1

Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji” w ramach

Działania 1.2 „Wsparcie systemowe instytucji pomocy i integracji społecznej” Program Operacyjny

Kapitał Ludzki, współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu

Społecznego.

Redakcja naukowa: dr Joanna Staręga-Piasek

Redakcja serii: Agnieszka Hryniewicka

Recenzent: prof. zw dr hab. Janina Wyczesany

Korekta: Marcin Teodorczyk

Kopiowanie i rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła Publikacja jest dystrybuowana bezpłatnie

2

Publikacja powstała w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”,

który jest realizowany od listopada 2008 r. do grudnia 2013 r. Celem projektu jest

podniesienie jakości i efektywności funkcjonowania instytucji działających w obszarze

pomocy społecznej na poziomie samorządowym i centralnym. W ramach tworzenia

przestrzeni wymiany doświadczeo, wiedzy i informacji obok działao badawczo-analitycznych,

szerokiego spektrum szkoleo, w ramach projektu zaplanowane zostało wydanie 28 publikacji.

Wśród publikacji znajdują się pozycje o charakterze teoretycznym, przedstawiające

zręby systemu pomocy społecznej w Polsce i Unii Europejskiej oraz pozycje praktyczne o

charakterze podręczników dotyczące sposobów działania i rozwiązao wartych

upowszechniania. Są one skierowane do różnych grup odbiorców, przede wszystkim do

pracowników instytucji pomocy społecznej, organizacji pozarządowych oraz radnych

samorządowych i szerokiego środowiska mającego wpływ na kształtowanie pomocy

społecznej w Polsce.

Prezentowana publikacja jest jedną z serii poświęconej klientom pomocy społecznej,

w której przedstawiane są osoby wykluczone oraz problemy, z powodu których znaleźli się w

trudnej sytuacji życiowej. Seria publikacji dotyczy następujących kategorii:

rodziny niepełne,

osoby niepełnosprawne intelektualnie,

osoby niepełnosprawne ruchowo,

osoby uzależnione,

osoby bezrobotne,

osoby starsze,

osoby opuszczające zakłady karne,

ofiary katastrof i klęsk żywiołowych.

Seria jest kolejnym podejściem do tego zagadnienia, ponieważ w 1996 r. zostały

wydane publikacje o podopiecznych pomocy społecznej, jednakże chod nie zmieniły się grupy

osób, którym udzielana jest pomoc, to od tego czasu zmieniła się sytuacja prawna,

rzeczywistośd oraz metody działania pracowników socjalnych, a także podejście do

rozwiązywania problemów z pasywnego zabezpieczania podstawowych warunków do życia

do aktywnego współdziałania w rozwiązywaniu problemu przez klienta pomocy społecznej.

Klienci stali się z przedmiotów działania – jego podmiotem.

Poszczególne pozycje w serii zostały opracowane przez zaproszonych przez Instytut

specjalistów i praktyków zajmujących się daną problematyką. Publikacje mają byd

praktycznym wskazaniem dla pracowników socjalnych i innych grup zawodowych w

ośrodkach pomocy społecznej, a także specjalistów zatrudnionych w innych instytucjach, na

przykład w urzędach pracy na co dzieo stykającymi się z wybranymi grupami, tak aby mieli

3

wspólny pogląd na problemy dotykające klientów pomocy społecznej. Dzięki tym

opracowaniom mogą lepiej zrozumied swoich klientów, ich problemy, umied zdiagnozowad

dany problem oraz wiedzied, kto i w jakim zakresie może im pomóc, gdzie skierowad daną

osobę po wsparcie lub z kim współpracowad w rozwiązywaniu danego problemu. Poza tym,

w publikacjach znajdują się wskazania do działao, czyli informacje, jakich błędów nie

popełniad, a jakie działania podejmowad. Dlatego staraliśmy się, aby w każdej publikacji były

zawarte następujące zagadnienia:

Diagnoza problemu społecznego – przedstawienie definicji dotyczących danego

problemu oraz jego charakterystyki, np. przyczyny problemu, problemy

współwystępujące, konsekwencje nierozwiązania problemu;

Charakterystyka społeczno-demograficzna wybranej grupy klientów –

podstawowe dane społeczno-demograficzne (np. wiek, płed, wykształcenie,

miejsce zamieszkania) osób dotkniętych problemem oraz ich podział na

podstawowe grupy. Stworzenie portretu psychospołecznego osoby z danym

problemem, wskazanie na podstawowe ograniczenia i możliwości tych osób oraz

ich potrzeby.

Instytucje powołane do świadczenia pomocy wraz z kompetencjami – katalog

instytucji wraz z zakresem ich działao, do których można skierowad klientów lub z

którymi można współpracowad na rzecz rozwiązania problemów.

Prawne uwarunkowania udzielania pomocy – dostępny zakres usług i świadczeo:

oferta zarówno ze strony jednostek administracji samorządowej, jak i ze strony

organizacji pozarządowych.

Wskazania do działao – praktyczne wskazówki przydatne w rozmowach lub

sytuacjach udzielania pomocy poszczególnym grupom oraz przykłady rozwiązao

innowacyjnych, które warte są upowszechnienia.

Wyzwania stojące przed systemem pomocy społecznej w odniesieniu do wybranej

grupy.

Każda publikacja zawiera spis publikacji, dzięki którym można poszerzyd wiedzę w

danym zakresie oraz aneks zawierający spis kluczowych instytucji i listę stron internetowych

dotyczących omawianej tematyki.

Publikacje wydawane w ramach projektu „Koordynacja na rzecz aktywnej integracji”

są kontynuacją wieloletniej działalności wydawniczej Instytutu Rozwoju Służb Społecznych,

który wydaje czasopisma („Praca Socjalna”, „Problemy Opiekuoczo-Wychowawcze” oraz

„Niepełnosprawnośd i Rehabilitacja”) oraz publikacje zwarte w ramach serii „Ex Libris

Pracownika Socjalnego”. Jest to jedna z form szkoleniowych prowadzonych przez Instytut,

gdyż obok szkoleo prowadzonych w formie tradycyjnej wiedza na temat bogatego

instrumentarium pracowników socjalnych jest przekazywana w publikacjach książkowych

oraz czasopismach.

4

SPIS TREŚCI

Wstęp ...................................................................................................................................................... 7

Rozdział pierwszy: Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną w obszarze zainteresowania

pomocy społecznej .................................................................................................................................. 9

Istota niepełnosprawności – ustalenia terminologiczne ..................................................................... 9

Niepełnosprawnośd intelektualna jako zagadnienie pedagogiczne .................................................. 15

Współczesne perspektywy ujmowania niepełnosprawności intelektualnej – kryteria, klasyfikacje,

przyczyny ........................................................................................................................................... 20

Kryteria niepełnosprawności intelektualnej .................................................................................. 21

Klasyfikacje niepełnosprawności intelektualnej ............................................................................ 22

Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej ............................................................................... 25

Rozdział drugi: Charakterystyka pedagogiczno-psychologiczna i społeczno-demograficzna

niepełnosprawności intelektualnej ....................................................................................................... 28

Charakterystyka pedagogiczno-psychologiczna niepełnosprawności intelektualnej ....................... 28

Rozwój intelektualny ..................................................................................................................... 29

Emocje ........................................................................................................................................... 31

Porozumiewanie się ...................................................................................................................... 32

Rozwój fizyczny .............................................................................................................................. 36

Funkcjonowanie w sytuacjach problemowych i społecznych ....................................................... 37

Charakterystyka demograficzna oraz skala zjawiska niepełnosprawności w Polsce ....................... 38

Charakterystyka osób niepełnosprawnych intelektualnie pod względem możliwości wykonywania

pracy .................................................................................................................................................. 40

Znaczenie pracy w życiu osób niepełnosprawnych ....................................................................... 40

Indywidualne przyczyny niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych...................... 41

Możliwości i potrzeby w funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych na rynku pracy ................... 43

Osoby niepełnosprawne intelektualnie a przestępczośd .................................................................. 45

Rozdział trzeci: Opieka i pomoc instytucjonalna dla osób z niepełnosprawnością intelektualną w

Polsce – wybrane aspekty ..................................................................................................................... 50

5

Wsparcie społeczne ........................................................................................................................... 51

Instytucjonalne i pozainstytucjonalne formy wsparcia ..................................................................... 53

Instytucje z funkcją koordynująco-kontrolną ................................................................................ 56

Instytucje pomocy społecznej ....................................................................................................... 58

System i instytucje edukacji osób niepełnosprawnych intelektualnie .......................................... 62

System i instytucje zawodowej edukacji specjalnej ...................................................................... 64

Organizacja rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie ..... 68

Organizacje pozarządowe działające na rzecz osób niepełnosprawnych ..................................... 74

Instytucje ekonomii społecznej ..................................................................................................... 75

Rozdział czwarty: Regulacje prawne stosowane wobec osób niepełnosprawnych .............................. 80

Orzekanie o niepełnosprawności ...................................................................................................... 80

Zakres ulg i świadczeo stosowanych względem osób z niepełnosprawnością intelektualną ........... 81

Świadczenie z systemu ubezpieczeo społecznych ......................................................................... 81

Świadczenia z pomocy społecznej ................................................................................................. 82

Świadczenia i usługi z zakresu rehabilitacji zawodowej osób z niepełnosprawnością.................. 86

Korzyści z zatrudniania niepełnosprawnego pracownika.............................................................. 91

Uprawnienia pracowników z niepełnosprawnością intelektualną ................................................ 91

Wybrane ulgi stosowane względem osób niepełnosprawnych intelektualnie ............................. 92

Sytuacja osób niepełnosprawnych w prawie cywilnym i karnym ..................................................... 94

Sytuacja osób niepełnosprawnych w prawie cywilnym ................................................................ 94

Prawo karne względem osób niepełnosprawnych ........................................................................ 98

Międzynarodowe standardy prawne stosowane względem osób z niepełnosprawnością .............. 99

Rozdział piąty: Przykłady pomocy i wsparcia innowacyjnego dla osób niepełnosprawnych

intelektualnie w Polsce ........................................................................................................................ 102

Obszar zatrudnienia, usług publicznych i aktywizacji społecznej .................................................... 102

Obszar działalności sportowo-kulturalnej ....................................................................................... 104

Rozdział szósty: Wybrane problemy osób niepełnosprawnych intelektualnie jako wyzwania stojące

przed systemem pomocy społecznej .................................................................................................. 107

6

Bariery w zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ........................................................................... 107

Czynniki obiektywne niskiego poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie . 107

Czynniki subiektywne niskiego poziomu zatrudnienia osób niepełnosprawnych intelektualnie 110

Problematyka seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie ............................................. 111

Sterylizacja osób niepełnosprawnych intelektualnie .................................................................. 112

Rodzicielstwo osób niepełnosprawnych intelektualnie .............................................................. 114

Problem seksualności w domach pomocy społecznej ................................................................. 115

Literatura ............................................................................................................................................. 117

7

WSTĘP

W ciągu ostatnich kilku dekad sytuacja osób niepełnosprawnych intelektualnie na świecie, a także w

Polsce, uległa dużej zmianie. Stało się tak z kilku powodów, po pierwsze: osoba niepełnosprawna

intelektualnie coraz częściej jest postrzegana jako podmiot wolności i praw, przestaje byd oceniana

przez pryzmat niepełnosprawności, ograniczeo czy deficytów. Po drugie, osoby niepełnosprawne

intelektualnie są znacznie rzadziej niż dawniej, izolowane w ośrodkach zamkniętych (domach pomocy

społecznej), alternatywą stają się mieszkania chronione, w których osoby niepełnosprawne mają

szanse na bardziej samodzielne życie i realizację swoich potrzeb, swą niezależnośd. Osoby

niepełnosprawne intelektualne mogą rozwijad się również w różnego rodzaju placówkach dziennych

umożliwiających im kontakty społeczne i aktywnośd (rodzinne domy pomocy społecznej). Po trzecie,

zauważono, iż poprawa jakości życia osób niepełnosprawnych intelektualnie wpływa na ich rozwój i

umiejętności życia w integracji, co jest bardzo korzystne zarówno z punktu widzenia

psychospołecznego, jak i ekonomicznego usamodzielnienia.

Również od kilku lat obserwujemy wyraźny wzrost liczby profesjonalistów zajmujących się opieką i

wsparciem osób niepełnosprawnych. Prawie każdy aspekt życia osoby niepełnosprawnej, ma swój

odpowiednik w działalności rozmaitych organizacji i stowarzyszeo np. w dziedzinie kultury,

twórczości, sztuki, mediów, edukacji itd. Sytuacja ta z pozoru pozytywna prowadzi także do

uzależnienia się osoby niepełnosprawnej od rozmaitych form pomocy i wsparcia profesjonalnego i

nieprofesjonalnego. Każda dziedzina życia osoby niepełnosprawnej podlega zinstytucjonalizowaniu,

co w rezultacie prowadzi do zmonopolizowania życia osoby niepełnosprawnej przez działalnośd

organizacji pomocowych. Dlatego też ważne jest, aby czytelnicy tej książki projektując profesjonalne

wsparcie uwzględniali tę zależnośd i widzieli działania pomocowe jako aktywizujące osoby

niepełnosprawne do działania i samodzielności. Organizacje często określają rodzaj problemów osób

niepełnosprawnych, przez co osoby te są mniej samodzielne niż mogłyby byd w rzeczywistości.

Rezultatem tego działania jest traktowanie osób niepełnosprawnych jako pasywnych obiektów badao

i pomocy. Sytuacja osób niepełnosprawnych jest paradoksalna, bowiem sama niepełnosprawnośd

stanowi podstawę organizowania pomocy, z drugiej zaś strony człowiek niepełnosprawny uzależnia

się od pomocy, przez co staje się bardziej niepełnosprawny niż jest w rzeczywistości. W związku z

powyższym pojawia się pytanie, w jakim stopniu i w jakim zakresie należy proponowad wsparcie

osobom niepełnosprawnym intelektualnie, aby proponowana pomoc nie miała charakteru

demotywującego, a była właściwym działaniem aktywizującym prowadzącym do usamodzielnienia i

dawała poczucie odpowiedzialności osoby niepełnosprawnej za własne życie.

W niniejszej pracy zwrócono uwagę na podstawowe problemy życia i funkcjonowania osób z

orzeczonym stopniem społecznej i psychicznej niesprawności. Osoby sięgające po tę publikację

odnajdą w niej ogólną charakterystykę osoby niepełnosprawnej intelektualnie i problemów, z jakimi

styka się ona w codziennym społecznym życiu. Czytelnik pozna również zakres świadczeo i ulg

przewidzianych prawem dla osób niepełnosprawnych intelektualnie. W pracy podkreślono obszar

ekonomii społecznej, jako ważnego obecnie kierunku działao na rzecz włączania osób

niepełnosprawnych intelektualnie do życia społecznego i równoprawnego bytowania. Podjęte w

pracy wątki pomogą osobom wspierającym odpowiedzied na pytanie jak organizowad w sposób

profesjonalny pomoc osobom niepełnosprawnym intelektualnie.

9

ROZDZIAŁ PIERWSZY : CZŁOWIEK Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W

OBSZARZE ZAINTERESOWANIA POMOCY SPOŁECZNEJ

ISTOTA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI – USTALENIA TERMINOLOGICZNE

Zacząd należy od tego, iż w podejściu do rozumienia niepełnosprawności ukształtowały się dwie

odmienne perspektywy, wcześniejsza medyczna i obecna społeczna.

W 1980 roku Światowa Organizacja Zdrowia (International Classification of Impairments, Disabilities

and Handicaps), propagowała jednostkowy medyczny charakter niepełnosprawności. Podstawę

teoretyczną tej definicji stanowiła koncepcja S. Nagiego (J. Kirenko, 2006, s. 17), zgodnie z którą

„niepełnosprawnośd stanowiła proces dynamiczny składający się z czterech stopni: patologii,

uszkodzenia, ograniczenia funkcjonowania oraz niesprawności”. Patologia rozumiana, jako stan

fizycznego lub/i psychicznego napięcia może prowadzid do mobilizacji organizmu w kierunku

działania lub go uszkadzad. Uszkodzenie organizmu powoduje utratę prawidłowej struktury

anatomicznej, fizjologicznej lub/i psychicznej, co w konsekwencji prowadzi do ograniczenia

funkcjonowania organizmu. Ograniczenie rozumiane jako znaczne osłabienie organizmu w osiąganiu

lub wykonywaniu podstawowych czynności prowadzi do niesprawności, która jest postrzegana jako

wyłączenie jednostki z wykonywania ról i zadao społecznych. W klasyfikacji WHO wyróżniono trzy

wzajemnie uwarunkowane wymiary powstawania niepełnosprawności organizmu, co jest

przedstawione na schemacie nr 1.

Schemat 1. Wymiary powstawania niepełnosprawności według WHO

Opracowanie własne

Wymiary powstawania niepełnosprawności

IMPAIRMENT – USZKODZENIE narządów organizmu.

Uszkodzenie dzielimy na czasowe i trwałe. Uszkodzenie

czasowe może powstad w wyniku urazów

mechanicznych, które w trakcie zabiegów

chirurgicznych, leczniczych czy rehabilitacyjnych może zostad

usunięte i nie pozostawiad skutków zdrowotnych.

Uszkodzenie trwałe pomimo podejmowanych działao

rehabilitacyjno - leczniczych nie daje szans na powrót do

pełnego zdrowia. Wyróżniamy także uszkodzenie nabyte, pojawiające się w różnych

etapach życia.

DISABILITY – NIEPEŁNOSPRAWNOŚD

biologiczna lub funkcjonalna organizmu.

HANDICAP – UPOŚLEDZENIE, niepełnosprawnośd społeczna.

Upośledzenie może przyjmowad postad

utrudnienia, ograniczenia lub uniemożliwienia. W sytuacji

ograniczenia jak pisze J. Kirenko (2006, s. 18) „zakres ludzkiej aktywności zostaje

pomniejszony”. W sytuacji, w której jednostka z uwagi na

swoje upośledzenie nie może pełnid zadao życiowych i

wypełniad ról społecznych mówimy o deprywacji lub

sytuacji pozbawienia (J. Kirenko, 2006) albo za S.

Kowalikiem (2007) utraconym rozwoju.

10

Związki pomiędzy tymi etapami nie są statyczne ani automatyczne, zależą od innych cech, chociażby

osobowości jednostki i - jak się okaże później - fizycznych i społecznych czynników środowiskowych

Sekwencję przyczynowo skutkową tych wymiarów przedstawia się następująco:

Schemat 2. Statyczny model niepełnosprawności

Źródło: Opracowanie własne, według ICIDH 1980

Według klasyfikacji ICIDH z 1980 roku, która na lata stanowiła wzorzec międzynarodowy, pojęcia

uszkodzenie, niepełnosprawnośd, upośledzenie zostały zdefiniowane następująco:

Uszkodzenie oznacza wszelki brak lub anormalnośd anatomicznej struktury narządów oraz brak lub

zaburzenie funkcji psychicznych lub fizjologicznych organizmu na skutek określonej wady wrodzonej,

choroby lub urazu.

Niepełnosprawność funkcjonalna oznacza wszelkie ograniczenie lub brak, wynikający z uszkodzenia,

zdolności wykonywania czynności w sposób i w zakresie uważanym za normalny dla człowieka.

Upośledzenie społeczne oznacza mniej uprzywilejowaną lub mniej korzystną sytuację danej osoby,

wynikająca z uszkodzenia i niepełnosprawności funkcjonalnej, która ogranicza lub uniemożliwiona

wypełnianie ról związanych z wiekiem jednostki, jej płcią oraz sytuacją społeczno-kulturową.

Klasyfikacja ta na długie lata stanowiła model określania niepełnosprawności. Pod koniec lat 90. XX

wieku zaczęto krytykowad klasyfikacją ICIDH, jako zbyt medyczną, akcentującą głównie deficyty

jednostki. Definicja niewystarczająco podkreślała możliwości i zdolności człowieka

niepełnosprawnego. Uznano, iż niepełnosprawnośd jest interakcją ograniczeo fizycznych lub/i

psychicznych z czynnikami społecznymi i środowiskowymi. Dlatego w 2001 roku przeprowadzono

rewizję, tworząc nową terminologię i formułując International Classification of Functioning Disability

and Health (ICF). Niepełnosprawnośd została określona jako „wielowymiarowe zjawisko wynikające

ze wzajemnych oddziaływao pomiędzy ludźmi a ich fizycznym i społecznym otoczeniem” (E.

Wapiennik, R. Piotrowicz 2002, s. 22). W nowej wersji Klasyfikacji dokonano uściślenia terminów

„niepełnosprawnośd” (disability) i „upośledzenie” (handicap). Termin niepełnosprawnośd dotyczy

trudności w zakresie działania oraz wypełniania ról, „upośledzenie” lub „niepełnosprawnośd

społeczna” odnosi się do ograniczeo w uczestniczeniu w życiu społeczeostwa i trudności w integracji

społecznej. Do pojęcia niepełnosprawności wprowadzono także „czynniki wpływające”

(środowiskowe i indywidualne), które mogą ułatwiad lub utrudniad funkcjonowanie osób

niepełnosprawnych.

11

Schemat 3. Dynamiczny model niepełnosprawności

Opracowanie własne na podstawie ICF 2001

Niepełnosprawnośd nie jest tylko właściwością osoby, lecz zespołem warunków środowiska

społecznego i fizycznego, które powodują trudności i ograniczenia osoby niepełnosprawnej. Nowe

ujęcie opiera się na biopsychospołecznej koncepcji, która zakłada, że człowiek jest istotą biologiczną,

ale również osobą wykonującą określone czynności i zadania życiowe oraz członkiem określonej

grupy społecznej. Dlatego też istotę niepełnosprawności stanowi odchylenie od normalnego poziomu

funkcjonowania w zakresie wszystkich lub niektórych z wymienionych wyżej wymiarów.

Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności jak pisze T. Majewski (1997), uwzględnia w

odpowiednich proporcjach zarówno aspekt biologiczny, jak i społeczny w powstawaniu

niepełnosprawności. Przyglądając się sytuacji nabycia niepełnosprawności (schemat 4.), powstaje

pytanie, czy możliwe jest osiągnięcie przez osobę niepełnosprawną poziomu rozwoju i możliwości,

które osiąga osoba pełnosprawna? Wszystko, zależy od stopnia i rodzaju niepełnosprawności, a

także, co nie mniej ważne od wielkości wymagao stawianych przez sytuacje życiowe. Uszkodzenie

organizmu nie oznacza, że jednostka staje się niepełnosprawna – inaczej, uszkodzenie organizmu

może zwiększad ryzyko stania się osobą niepełnosprawną. Wiele jednak zależy od samego człowieka,

jego woli do pracy i stopnia determinacji w dążeniu do sprawności. Istotna jest również świadomośd

niepełnosprawności – swojej inności. Nadmierna koncentracja na swojej niepełnosprawności będzie

na pewno skutkowała ograniczeniem aktywności, co będzie zmniejszało jej szanse na powrót do

pełnego rozwoju.

Ograniczenie funkcji

Zaburzenie uczestnictwa

Dynamiczny model niepełnosprawności

Zaburzenie aktywności

Disability

Niepełnosprawność

Handicap

Upośledzenie

Impairment

Uszkodzenie

Wpływy otoczenia

(relacje społeczne)

Możliwości jednostki,

czynniki indywidualne

tkwiące w jednostce

Czynniki niezwiązane z

jednostką i otoczeniem

(np.: warunki

materialne, bytowe itd.)

12

Schemat 4.Biopsychospołeczna koncepcja nabycia niepełnosprawności

Opracowanie własne

S. Kowalik (2007) wyróżnił cztery grupy problemów, które wiążą się z niepełnosprawnością i w

których przejawia się dysfunkcjonalnośd osób niepełnosprawnych:

1. Problem pierwszy odnosi się do zależności między wymaganiami sytuacji i ograniczonymi

przez uszkodzenie organizmu możliwościami sprostania tym oczekiwaniom.

2. Problem drugi odnosi się do zależności między aktywnością osoby niepełnosprawnej i

konkretnymi sytuacjami życiowymi, w jakich jednostka może się znaleźd. Problemy związane

z tą relacją polegają na ograniczaniu sytuacji, w których jednostka podejmuje aktywnośd oraz

na ponoszeniu nadmiernego wysiłku w dążeniu do sprostania wymaganiom sytuacji.

3. Problem trzeci odnosi się do zależności między cechami biologicznymi, osobowościowymi

jednostki, a doświadczanymi przez człowieka stanami świadomości, chodzi o to czy

właściwości te są w stanie uchronid osobę niepełnosprawną przed nadmiernym stresem oraz

w jakim stopniu negatywne przeżycia zostaną utrwalone w doświadczeniu jednostki

doprowadzając do trwałej modyfikacji osobowości.

4. Problem czwarty odnosi się do wzajemnych oddziaływao między dwiema rodzajami

dysfunkcjonalności: behawioralną i świadomościową. Dysfunkcjonalności te pozostają we

wzajemnej relacji, niepowodzenie związane z podjętym działaniem mogą powodowad

nieprzyjemne przeżycia i odwrotnie, negatywne przeżycia osłabiają chęd podejmowania

działania.

Przyczyny organiczne, niezależne od

człowieka (choroba)

Przyczyny mechaniczne (wypadki)

Przyczyny społeczne, zaniedbania

środowiska, wpływy kulturowe,

uwarunkowania szerszego środowiska

Linia życia

wie

k

Nabycie niepełnosprawności w okresie płodowym(prenatalnym) lub w czasie

porodu (perinatalnym) i w okresie poporodowym(postnatalnym)

Nabycie niepełnosprawności w

ciągu życia

Rehabilitacja Rehabilitacja

Przyczyny biologiczne, genetyczne, dziedziczne niezależne od środowiska

zewnętrznego

Przyczyny zewnętrzne (środowiskowe), zaniedbania wychowawcze, wadliwe

oddziaływania środowiska pierwotnie socjalizującego

Przyczyny związane z przebiegiem ciąży, urazy mechaniczne w czasie ciąży,

czynniki działające na płód związane z zachowaniem matki (alkohol, leki, narkotyki) i

te niezwiązane z zachowaniem matki (przebyte przez matkę choroby zakaźne w

czasie ciąży np.: różyczka)

Przyczyny związane z porodem i czynniki działające krótko po porodzie

Rehabilitacja w kierunku pełnej sprawności

13

S. Kowalik (1999, s. 24 – 25) wyróżnia trzy poziomy funkcjonowania człowieka, na podstawie których

można sklasyfikowad sprawnośd człowieka, a tym samym jego niepełnosprawnośd.

Rysunek 1. Trzy poziomy funkcjonowania człowieka według S. Kowalika

Opracowanie własne na podstawie S. Kowalik (1999)

Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności wskazuje wyraźnie na istotę niepełnosprawności,

jako ograniczenie działania indywidualnego i uczestnictwa w życiu społecznym dając podstawę do

odpowiednich interwencji w kierunku zmniejszenia tych ograniczeo. Jak pisze T. Majewski (1997)

interwencje zależą od poziomu niepełnosprawności:

na poziomie uszkodzenia organizmu jest to interwencja w formie odpowiednich

zabiegów leczniczych i chirurgicznych;

na poziomie ograniczenia aktywności i indywidualnego działania jest to interwencja w

formie kompleksowej rehabilitacji;

na poziomie ograniczenia uczestnictwa w życiu społecznym jest to oddziaływanie

ukierunkowane na zmianę środowiska społecznego i fizycznego.

Jak pisze S. Kowalik (2007), najbardziej zasadniczą cechą sytuacji osoby niepełnosprawnej jest

nieadekwatnośd wymagao społecznych względem możliwości ich spełniania przez osoby

niepełnosprawne. Sytuacja ta powoduje powstanie braku równowagi miedzy warunkami

zewnętrznymi, a możliwościami człowieka niepełnosprawnego, co S. Kowalik nazywa sferą

utraconego rozwoju (2007, s. 52). „Strefa utraconego rozwoju”, jaka powstaje w wyniku uszkodzenie

organizmu, polega na tym ze zasoby zazwyczaj przeznaczone na dalszy rozwój będą musiały byd

zużytkowane na zabezpieczenie przed regresem rozwojowym”. Jeżeli uszkodzenie będzie większe to

naturalnie sfera utraconego rozwoju będzie większa, nie oznacza to jednak ze jednostka

niepełnosprawna pozostaje bez szans na rozwój. Wiele zależy od warunków społecznych i

środowiskowych, w których żyje jednostka. M. Kościelska (2012) pisze, iż częściej zbieg okoliczności i

14

wymuszające samodzielnośd sytuacje życiowe, uwalniają podopiecznych z poczucia zależności.

Organizowane formy wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym często nie spełniają

pokładanych w nich nadziei. Domy pomocy społecznej w niewielkim stopniu przyczyniają się do

usamodzielnienia osób niepełnosprawnych, więcej na ten temat w kolejnych częściach książki.

Niepełnosprawnośd można klasyfikowad na równe sposoby. Jak pisze J. Kirenko (2006, s. 19) mając

na uwadze wymiar prawno-ekonomiczny, na szczególną uwagę zasługuje klasyfikacja osób

niepełnosprawnych ze względu na stopieo niezdolności do pracy, wyróżniamy1:

stopieo lekki;

stopieo umiarkowany;

stopieo znaczny.

Na podstawie przepisów o ubezpieczeniu społecznym2 występuje podział na:

całkowitą niezdolnośd do pracy;

częściową niezdolnośd do pracy.

Innym wyróżnionym kryterium klasyfikacji niepełnosprawności stanowi kryterium spisowe. Stosując

to kryterium, możemy wyróżnid (E. Kulesza, B. Marcinkowska, 2004, s. 19):

osoby niepełnosprawne prawnie (posiadające prawne potwierdzenie

niepełnosprawności w formie orzeczenia);

osoby niepełnosprawne biologicznie (w wyniku choroby lub kalectwa subiektywnie

odczuwają całkowite lub częściowe ograniczenie wykluczające je z życia społecznego):

o osoby niepełnosprawne prawnie i biologicznie;

o osoby niepełnosprawne tylko biologicznie.

Kolejnym kryterium jest rodzaj niepełnosprawności, według którego mamy do czynienia (J. Kirenko,

2006, s. 19) z:

niepełnosprawnością sensoryczną (zaliczamy do tej grupy osoby głuche lub słabo

słyszące oraz niewidome i słabowidzące);

niepełnosprawnością fizyczną i psychiczną (zaliczamy tu osoby o dysfunkcjach

motorycznych, czyli o uszkodzeniach narządu ruchu oraz osoby niepełnosprawne

intelektualnie i chore psychicznie).

Podział według kryterium okresu życia stanowi kolejna klasyfikację niepełnosprawności, do tej grupy

zaliczamy:

niepełnosprawnośd od urodzenia,

niepełnosprawnośd nabyta w ciągu życia.

1 Podział ten zastąpił obowiązujący do niedawna w orzecznictwie grupy inwalidzkie: I grupa – znaczny stopieo

niepełnosprawności, II grupa – umiarkowany stopieo niepełnosprawności, III grupa lekki stopieo niepełnosprawności. 2 Warto w tym miejscu krótko wyjaśnid, iż niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolnośd do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania tej zdolności po przekwalifikowaniu. Niezdolnośd do pracy może byd częściowa lub całkowita.

Częściowo niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła w znacznym stopniu zdolnośd do pracy zgodnej z poziomem posiadanych kwalifikacji.

Całkowicie niezdolną do pracy jest osoba, która utraciła zdolnośd do wykonywania jakiejkolwiek pracy.

Stwierdzenie naruszenia sprawności organizmu w stopniu powodującym koniecznośd stałej lub długotrwałej opieki i pomocy innej osoby w zaspokajaniu podstawowych potrzeb życiowych stanowi podstawę do orzeczenia niezdolności do samodzielnej egzystencji.

15

Przedstawione analizy dowodzą tylko, że trudno jest jednoznacznie zdefiniowad pojęcie

niepełnosprawności, nie narażając się tym samym na krytykę pominięcia jakiegoś kryterium. Rację

będzie miał ten, który doda, iż w analizach tych brakuje klasyfikacji niepełnosprawności na przykład

ze względu na stopieo samodzielności czy uczestnictwa społecznego i zgodzę się z tymi uwagami za

każdym razem. Nie mniej nie chodziło mi w tych analizach o wyczerpanie możliwości podziału

niepełnosprawności, a raczej zwrócenie uwagi na fakt, iż pojawianie się „ograniczenia” nie jest

warunkiem wystarczającym do określenia człowieka mianem niepełnosprawnego. Oczywistym jest

również to, że posiadanie owego „ograniczenia” w określonych warunkach społecznych może

prowadzid do niepełnosprawności chociażby funkcjonalnej. Osoby z niepełnosprawnością

intelektualną są grupą szczególną w zakresie charakteryzowania ich niepełnosprawności, bowiem

„uszkodzeniu” uległa sfera poznawcza.

NIEPEŁNOSPRAWNOŚD INTELEKTUALNA JAKO ZAGADNIENIE PEDAGOGICZNE

W rozdziale tym postaram się wyjaśnid, czym jest niepełnosprawnośd intelektualna. Wyjaśnienie to

rozpoczniemy od ogólnej definicji niepełnosprawności intelektualnej a następnie przejdziemy do

opisu prawidłowości rozwoju człowieka niepełnosprawnego intelektualnie.

Wczesne koncepcje niepełnosprawności intelektualnej wprowadziły do literatury a następnie do

języka wiele określeo, które już dziś nie są stosowane są to: upośledzenie umysłowe, oligofrenia,

niedorozwój umysłowy, obniżona sprawnośd umysłowa, opóźnienie w rozwoju umysłowym,

zahamowanie rozwoju, kalectwo, inwalidztwo. Niektóre z tych określeo niestety nadal funkcjonują

chodby w zapisach ustaw czy rozporządzeo.

W piśmiennictwie międzynarodowym używa się obecnie dwóch podstawowych pojęd określających

opisywane zjawisko, są to: „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” oraz

„niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)”. Nie dotyczy to jednak ogólnych tekstów

polskojęzycznych, które w zdecydowanej większości nadal posługują się pojęciem „upośledzenie

umysłowe”, co ma uzasadnienie w różnego typu aktach prawnych. Dane dotyczące piśmiennictwa

akademickiego wskazują jednocześnie, iż w języku naukowym zdecydowanie częściej używa się

pojęcia „upośledzenie umysłowe (mental retardation)”, niż pojęcia „niepełnosprawnośd

intelektualna (intellectual disability)”, co przekłada się również na nazewnictwo tytułów

międzynarodowych czasopism z zakresu pedagogiki specjalnej. W ostatnich kilkunastu latach coraz

częściej zastępuje się pojęcie „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” określeniem

„niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)”, jednak jest to jeszcze nadal proces

niezbyt dynamiczny. Najintensywniej zjawisko to zaobserwowano w naukach pedagogicznych i

psychologicznych, natomiast najwolniej w naukach medycznych (por. A. Zawiślak, 2006, s. 99 – 107).

Wyjaśniając pojęcie niepełnosprawności intelektualnej należy pamiętad, iż wszystkie pojawiające się

od początku XX wieku definicje można rozpatrywad z punktu widzenia dwóch perspektyw: medycznej

i społecznej.

W MODELU MEDYCZNO-OPIEKUOCZYM osoby niepełnosprawne intelektualnie określane były, jako

niezdolne do pełnienia ważnych ról i funkcji społecznych. Niepełnosprawnośd była widziana jako

tragedia osobista, co w konsekwencji doprowadziło do ustanowienia jednostkowego i w dużej mierze

16

zdeterminowanego przez medycynę podejścia do niepełnosprawności. C. Barnes, G. Mercer (2008)

wyliczają, iż w ujęciu tym niepełnosprawnośd intelektualna postrzegana jest jako problem na

poziomie jednostkowym, sprowadzana jest do indywidualnego ograniczenia sprawności. Uważa się,

że tylko medycyna może opracowad słuszne i skuteczne metody leczenia. Uznano tym samym

niepełnosprawnośd za chorobę i wskazywano drogi leczenia. Konsekwencją tego podejścia było

umieszczanie osób niepełnosprawnych w ośrodkach odosobnienia. Można stwierdzid, iż model

medyczny przyczynił się do „ukrycia” niepełnosprawności. Koncepcja medyczna według T.

Majewskiego (1997) zbytnio podkreślała fakt, że osoba niepełnosprawna musi dostosowad się do

zaistniałej sytuacji, nie zwracając uwagi na koniecznośd rozwoju indywidualnego i dostosowania

środowiska społecznego i fizycznego do potrzeb osób niepełnosprawnych.

SYSTEMOWE UJĘCIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI akcentuje, iż nie wystarczy niepełnosprawności

postrzegad jedynie w kategoriach biologicznych i fizycznych. Definicja ta rozważana była z punktu

widzenia ujęd indywidualnych oraz społecznych. Społeczny model niepełnosprawności widział

niepełnosprawnośd głównie jako problem społeczny w aspekcie społecznej integracji. Istotne było

również przyjęcie przez Komisję Ekspertów z roku 1994 deklaracji o konieczności personalistycznego

traktowania potrzeb, praw i przywilejów osób niepełnosprawnych, ujęte w ramach obowiązku

społeczeostwa w przezwyciężaniu barier (por. J. Kirenko, 2007, s. 14). Światowa Organizacja Zdrowia

zdefiniowała wiec pojęcie niepełnosprawności raz jeszcze w 2001 roku. W „Międzynarodowej

Klasyfikacji Funkcjonowania, Niepełnosprawności i Zdrowia” (ICF). Uwzględniono społeczny aspekt

niepełnosprawności i ograniczenia związane z udziałem w życiu społecznym. W ICF przez

niepełnosprawnośd rozumie się wielowymiarowe zjawisko wynikające ze wzajemnych oddziaływao

między ludźmi, a ich fizycznym i społecznym otoczeniem. Według ICF niepełnosprawnośd to szeroki

termin, obejmujący także uszkodzenia, ograniczenia aktywności i ograniczenia uczestnictwa. Tym

samym definicja WHO z 2001 r. najbardziej odzwierciedla to, co jest mocno akcentowane w podejściu

do niepełnosprawności, a więc nacisk na funkcjonowanie osób niepełnosprawnych w ich

środowisku.

Ze zmianą modelu ujmowania niepełnosprawności intelektualnej wiążą się przede wszystkim cztery

aspekty:

Po pierwsze nastąpiło odbiologizowanie zjawiska odchylenia od normy, czego konsekwencją

jest zmiana rangi uszkodzenia.

Po drugie przełożono punkt ciężkości na zachowanie możliwości, czego następstwem jest

postrzeganie w pierwszej kolejności osoby, a nie niepełnosprawności.

Po trzecie podkreślono kontekst społeczny, czego konsekwencją jest budowanie systemu

społecznej profilaktyki.

Po czwarte ustalono zmianę w podejściu do granic i możliwości rozwoju osoby z

uszkodzeniami.

Podsumowując ten wątek, możemy powiedzied, iż powszechna krytyka skłoniła WHO do rewizji

swojej definicji niepełnosprawności intelektualnej. Dokonano tego w International Classification of

Functioning and Disability (ICIDH–2). W nowym biopsychologicznym ujęciu starano się uwzględnid

model medyczny a szczególnie społeczny. Koocowym efektem wypracowanego stanowiska jest

wielofunkcyjny system klasyfikacji. Zachowano kategorie upośledzenia funkcji i struktury organizmu,

17

ale zastąpiono pojęcie niepełnosprawności kategorią działania, a pojęcie upośledzenia kategorią

uczestnictwa. Dodatkowo, co staje się niezmiernie istotne i kluczowe uznano, iż środowisko ma

istotny wpływ na działanie i uczestnictwo człowieka w społeczeostwie.

Tabela 1. Kryteria modeli niepełnosprawności

Wymiar medyczny niepełnosprawności Wymiar społeczny niepełnosprawności

Podejście do niepełnosprawności

Niepełnosprawnośd jest tragedią osobistą każdego, kto został nią dotknięty

Niepełnosprawnośd to problem całego społeczeostwa

Istota problemu

Niepełnosprawnośd to uszkodzenie zmysłowe, fizyczne lub umysłowe, powodujące psychologiczne niedostosowanie brak motywacji i współpracy oraz utratę możliwości wykonywania pracy

Niepełnosprawnośd wiąże się z uzależnieniem od pomocy innych ludzi, koniecznością pokonywania barier architektonicznych, ekonomicznych prawnych i społecznych

Miejsce zjawiska

Zjawisko niepełnosprawności rozstrzyga się w wymiarze osobistym

Niepełnosprawnośd to problem, który dotyczy organizacji całego społeczeostwa

Rola osoby niepełnosprawnej

Osobę niepełnosprawną postrzega się, jako pacjenta

Osoba niepełnosprawna jest konsumentem w takim samym stopniu jak inni ludzie

Rozwiązanie

Niepełnosprawnośd wymaga fachowej interwencji lekarza, rehabilitanta, terapeuty, oraz doradcy zawodowego

Osoby niepełnosprawne powinny dążyd do egzekwowania swoich praw i korzystania z doradztwa. Ich działania powinny byd nastawione na samopomoc i usunięcie barier

Kontrola

Konieczna jest systematyczna kontrola osiągnięd osoby niepełnosprawnej przez ekspertów

Osoba niepełnosprawna sama decyduje o swoim życiu. Możliwośd dokonywania wyboru daje jej poczucie panowania nad sobą

Źródło: J. Kirenko (2007). Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności. Lublin: Wyd. UMCS, s. 84

Samo określenie problemu niepełnosprawności intelektualnej przechodziło przemiany, co również

wiązało się z ujęciem medycznym lub społecznym. Przemiany te pokazane zostały na schemacie

poniżej.

18

Schemat 5. Przemiany w zakresie terminologii i definicji niepełnosprawności intelektualnej

E. Kraepelin upowszechnił i

wprowadził termin

OLIGOFRENIA. Uznał, iż

niepełnosprawnośd

intelektualna wymaga

osobnego potraktowania ze

względu na brak

dynamicznych zmian w

obrazie zaburzenia,

wskazujących na

postępujący proces

chorobowy, wystąpienie

zaburzeo natychmiast po

urodzeniu się dziecka lub

we wczesnym dzieciostwie

oraz zahamowanie rozwoju

wszystkich procesów

poznawczych

(spostrzegania, uwagi,

pamięci, uczenia się i

myślenia). Jego organiczna

koncepcja

niepełnosprawności

intelektualnej ujmowała to

zaburzenie rozwoju jako

nieodwracalny stan

zmniejszenia możliwości

rozwoju człowieka,

szczególnie w sferze

sprawności intelektualnej,

spowodowany bardzo

wczesnymi (zaraz po

urodzeniu się dziecka lub

we wczesnym dzieciostwie)

i jednocześnie

Przyjęcie terminu

NIEDOROZWÓJ

UMYSŁOWY wskazywało na

ujmowanie tego zaburzenia

w szerszym kontekście, z

uwzględnieniem całej

osobowości człowieka i co

ważne z uwzględnieniem

oddziaływao

środowiskowych. Tym

samym, poszerzono

możliwośd interpretacji tego

zaburzenia o poziom

rozwoju społecznego i

różnorakie cechy

osobowości.

E. A. Doll, uznał, iż

niedorozwój umysłowy jest

to stan niedojrzałości

społecznej, powstały w

okresie rozwoju, będący

skutkiem zahamowania

rozwoju inteligencji

pochodzenia

konstytucjonalnego

(dziedziczny lub nabyty),

stan ten jest w zasadzie

nieusuwalny zaś

UPOŚLEDZENIE UMYSŁOWE

zaczęto stosowad, jako

termin nadrzędny nad

niedorozwojem umysłowym

i oznaczało szerszy kontekst

również wpływów

środowiskowych. Tym

samym pojawiło się szersze

i węższe rozumienie tego

terminu. Ujęcie szersze,

zwane również objawowym,

obejmowało swym

zakresem zjawiska

niepełnosprawności

intelektualnej

nieograniczające się jedynie

do ściśle etiologicznie

określonych przypadków.

Definicja ta została po raz

pierwszy przedstawiona w

podręczniku R. Hebera

(Terminologia i klasyfikacja

niedorozwoju umysłowego)

W latach siedemdziesiątych

XX wieku wyodrębniła się

nazwa,

NIEPEŁNOSPRAWNOŚD

UMYSŁOWA (obecnie coraz

częściej używa się terminu

OSOBA Z

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

INTELEKTUALNĄ -

zaznaczając w ten sposób

podmiotowośd osób

niepełnosprawnych).

Spowodowane było to

między innymi odkryciem, iż

upośledzenie umysłowe nie

jest źródłem zahamowania

rozwoju i że poprzez

działania rewalidacyjne oraz

rehabilitację jest możliwe

do usprawnienia. Uznano, iż

środowisko społeczne

odgrywa istotną rolę w

przystosowaniu się osoby

upośledzonej umysłowo do

funkcjonowania w

społeczeostwie. Za istotne

uznano również możliwośd

włączenia osób

niepełnosprawnych w ruch

rehabilitacji wszystkich osób

niepełnosprawnych.

Głównie z przyczyn prawno-

organizacyjnych zaczęto w

ostatnich latach

wprowadzad określenie

oligofrenia niedorozwój

umysłowy upośledzenie

umysłowe

niepełnosprawnośd umysłowa

(intelektualna)

Ujęcie medyczne Ujęcie społeczne

19

nieodwracalnymi zmianami

patologicznymi w

centralnym układzie

nerwowym. Oligofrenię

zaczęto klasyfikowad, jako

zaburzenie zaliczane do tak

zwanej małej psychiatrii, w

której umieszczano

zaburzenia mało

interesujące badawczo,

nierokujące na poprawę i

wyleczenie.

w 1959 roku i

opublikowanym przez

AAMD (American

Association on Mental

Deficiency) (J. Tizard, 1971).

W podręczniku tym

upośledzenie umysłowe

rozumie się jako „niższą od

przeciętnej ogólną

sprawnośd intelektualną,

która powstała w okresie

rozwojowym i jest

związana z jednym lub

więcej zaburzeniami w

zakresie dojrzewania,

uczenia się i społecznego

przystosowania” W

podręczniku tym

wyeliminowano

zaproponowane przez E.

Kraeplina nazwy stopni

upośledzenia umysłowego

to znaczy debilizm,

imbecylizm, idiotyzm.

Zastępując je, jak podaje J.

Kostrzewski (1981) nową

behawioralną klasyfikacją

stopni upośledzenia

umysłowego, a więc

stopniami lekkim,

umiarkowanym, znacznym i

głębokim. Warto zaznaczyd,

iż przeciętny wskaźnik

inteligencji, w powszechnie

stosowanych technikach

pomiaru inteligencji wynosi

100, zaś odchylenie

standardowe w zależności

od rodzaju zastosowanej

skali waha się od 15 (D.

Wechslera) do 16 (Stanford

– Bineta).

niepełnosprawnośd

umysłowa. Istotnym

walorem nowego określenia

jest to, iż podkreśla się w

nim wyraźnie mocno, iż

osoba niepełnosprawna

umysłowo nie jest

całkowicie niesprawna

życiowo. Sadzi się, iż osoba

niepełnosprawna umysłowo

może optymalnie

funkcjonowad w życiu

społecznym o ile stworzy się

jej odpowiednie warunki.

Proces ten nazywa się

wchodzeniem w główny

nurt życia społecznego.

Opracowanie własne

Powszechnie uznawana i stosowana jest w Polsce definicja Amerykaoskiego Towarzystwa

Psychiatrycznego – Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM– IV). Według DSM –

IV „zasadniczą cechą upośledzenia umysłowego jest znacząco niższy poziom ogólnego

funkcjonowania intelektualnego, któremu towarzyszą: obniżenie funkcjonowania

przystosowawczego związanego, z co najmniej dwoma obszarami zdolności: komunikacja, troska o

siebie, życie w domu, zdolnośd nawiązywania kontaktów interpersonalnych na płaszczyźnie

20

społecznej, kierowanie sobą, zdolnośd uczenia się i pracy, czas wolny, zdrowie oraz bezpieczeostwo.

Ujawnia się przed ukooczeniem 18 roku życia”.

Najnowsza ogólnie przyjęta i stosowana w Polsce od 1997 roku definicja upośledzenia umysłowego

zawarta jest w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeo, Niepełnosprawności i Upośledzeo (ICD –

10): „upośledzenie ujmowane jest jako zahamowanie lub niepełny rozwój umysłowy, wyrażający się

przede wszystkim w upośledzeniu umiejętności, które ujawniają się w okresie rozwojowym i

stanowią o ogólnym poziomie inteligencji, tzn. zdolności poznawczych, mowy, motorycznych i

umiejętności społecznych. Może występowad samodzielnie lub z innymi zaburzeniami psychicznymi i

fizycznymi”.

Jak łatwo można zauważyd w przedstawionych definicjach zwrócono

uwagę na to, że ograniczenia dotykające osób niepełnosprawnych są

związane bardziej ze strukturą środowiska, w którym żyją oraz z

postawami społeczeostwa, do którego należą, niż od samego ilorazu

inteligencji. Od tego czasu zaczęto coraz częściej mówid o społecznej

definicji niepełnosprawności intelektualnej. Przyczyna

niepełnosprawności tkwi często nie w jednostce czy w jej chorobie, ale w

barierach społecznych, ekonomicznych, mentalnych, światopoglądowych.

Po raz pierwszy zdefiniowano niepełnosprawnośd w kategoriach relacji

pomiędzy osobami niepełnosprawnymi a środowiskiem, w którym żyją.

WSPÓŁCZESNE PERSPEKTYWY UJMOWANIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ –

KRYTERIA, KLASYFIKACJE, PRZYCZYNY

W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej wymienia się cztery perspektywy myślenia o

niepełnosprawności intelektualnej. Perspektywy te opisane są w schemacie 6. Obecnie podkreśla się

holistyczne podejście do niepełnosprawności, stąd też każda z tych perspektyw może tłumaczyd,

czym jest niepełnosprawnośd intelektualna.

21

Schemat 6. Perspektywy ujmowania niepełnosprawności intelektualnej

KRYTERIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

Sposób dokonywania podziałów i tworzenia kategorii zależny jest od różnych kryteriów oceniających

funkcjonowanie poszczególnych jednostek. Klasyfikacja jednostek niepełnosprawnych intelektualnie

jest problemem złożonym, bowiem wyróżnia się współcześnie kilka kryteriów, które wpływają na

różnorodnośd klasyfikacji. Najczęściej wymienia się kryteria pedagogiczne, psychologiczne,

medyczne, ewolucyjne oraz społeczne.

PERSPEKTYWA PSYCHOBIOLOGICZNA

•W perspektywie tej niepełnosprawnośd intelektualna traktowana jest jako stan stały, spowodowany określonym uszkodzeniem organicznym, uszkadzającym w sposób trwały ważne struktury w mózgu. Uznaje się, iż przyjęcie perspektywy medycznej wyklucza zasadnośd stosowania oddziaływao edukacyjnych, stosowane oddziaływania powinny mied charakter opiekuoczy i leczniczy.

•W tym ujęciu niepełnosprawnośd intelektualna jest rozpatrywana na podstawie dwóch kluczowych założeo:

•każdy gatunek biologiczny rozwija się wedle określonego wzorca;

•wzorzec ten przekazywany jest na drodze genetycznego dziedziczenia, a mózg pozostaje głównym wykonawcą biologicznie zadanego programu rozwojowego (por. S. Kowalik, 2005, Z. Janiszewska – Nieścioruk, 2006, T. Żółkowska, 2004).

PSYCHOROZWOJOWE UJĘCIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

•Perspektywa ta ujmuje niepełnosprawnośd intelektualną jako niepowodzenie w życiu człowieka. Rozwój zdeterminowany jest dużą liczbą czynników biologicznych oraz pozabiologicznych. Podejście rozwojowe zakłada możliwośd całościowego, holistycznego oddziaływania na człowieka niepełnosprawnego intelektualnie.

•Niepełnosprawnośd traktowana jest nie jako choroba czy zaburzenie organiczne, ale jako ograniczenie psychologiczne, jako stan, do którego człowiek dochodzi w wyniku nieprawidłowego procesu rozwojowego .

PERSPEKTYWA PSYCHOSPOŁECZNA

•Niepełnosprawnośd intelektualna jest tutaj traktowana jako proces wchodzenia w społeczną rolę niepełnosprawnego, zgodnie ze społecznymi oczekiwaniami.

•Rozważania S. Kowalika (1989, 2005) na temat psychospołecznych uwarunkowao niepełnosprawności intelektualnej zwracają uwagę na kilka ważnych aspektów. Po pierwsze rozpoznanie niepełnosprawności intelektualnej jest czynnością zbędną, w odniesieniu do osób, które otrzymują społeczną etykietę. Po drugie błędem jest diagnoza osób niepełnosprawnych pod katem głębokości upośledzenia, bowiem w ten sposób określa się uproszczony społeczny wizerunek konkretnych jednostek. Po trzecie w rozpoznawaniu niepełnosprawności intelektualnej niezbędne staje się branie pod uwagę kontekstu społecznego, w jakim funkcjonują.

PERSPEKTYWA PEDAGOGICZNA

•Podejście to koncentruje się przede wszystkim na ograniczonym Iub utrudnionym uczeniu się. I. Obuchowska (1999) uznaje, iż wybory życiowe jednostki podporządkowane są jej niepełnosprawności, co ma decydujący wpływ na jej życie, a zatem na całą jej biografię.

22

Schemat 7. Kryteria niepełnosprawności intelektualnej

Opracowanie własne

KLASYFIKACJE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

Istotnym wydaje się byd przedstawienie także najnowszej klasyfikacji niepełnosprawności

intelektualnej zawartej w Międzynarodowej Klasyfikacji Uszkodzeo niepełnosprawności i upośledzeo

(ICD-10) z 1997 r. oraz klasyfikację opracowaną przez Amerykaoskie Towarzystwo Psychiatryczne –

Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorders (DSM IV) z 1994 r. W obu tych klasyfikacjach

iloraz inteligencji określany jest ilościowo przez wartośd liczbową ilorazu inteligencji (II lub IQ)

uzyskaną za pomocą przeprowadzenia jednego lub kilku wystandaryzowanych testów na inteligencję.

Przy doborze testów oraz interpretacji wyników należy brad pod uwagę czynniki, które mogą

ograniczad jego wykonanie np. tło społeczno-kulturowe i rozwój jednostki. W DSM-IV i ICD-10

wyróżnia się cztery stopnie niepełnosprawności umysłowej: lekki, umiarkowany, znaczny i głęboki.

Tabela 2. Wartości liczbowe II (IQ) w poszczególnych stopniach upośledzenia umysłowego w ICD – 10 i DSM – VI

Stopnie upośledzenia umysłowego Według ICD – 10 Według DSM – IV

Upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim

II poziom 50 – 69 IQ poziom 50 – 55 do ok. 70

Upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym

II poziom 35 – 49 IQ poziom 35 – 40 do 50-55

Upośledzenie umysłowe w stopniu znacznym

II poziom 20 – 34 IQ poziom 20 – 25 do 35-40

Upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim

II poziom poniżej 20 IQ poziom 20 – 25

Źródło: B. Cytowska (2002). Drogi edukacyjne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Wrocław, 2002, s. 10

KRYTERIUM PEDAGOGICZNE

KRYTERIUM PSYCHOLOGICZNE

KRYTERIUM MEDYCZNE

KRYTERIUM EWOLUCYJNE

KRYTERIUM SPOŁECZNE

uwzględnia całą osobowośd człowieka oraz procesy regulacyjne, do których zalicza się procesy orientacyjno-poznawcze, intelektualne, emocjonalne, motywacyjne, mechanizmy kontroli, a także procesy wykonawcze; Zwraca uwagę na społeczne cechy osobowości; Uwzględnia pomiar stopnia rozwoju inteligencji, czyli swoisty wskaźnik niepełnosprawności intelektualnej (por. J. Wyczesany, 2004).

uwzględnia całokształt badao medycznych; bierze pod uwagę rodzaj czynników etiologicznych oraz zespoły objawowe, leczenie i prognozę (por. K. Kirejczyk, 1981).

polega na porównaniu poziomu rozwoju czynności orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, emocjonalnych, motywacyjnych, wykonawczych osoby niepełnosprawnej intelektualnie z poziomem wyżej wymienionych czynności osoby pełnosprawnej intelektualnie. Można dodad, iż realizację tego kryterium umożliwiają te techniki, które pozwalają na obliczenie wieku rozwoju poszczególnych, mierzonych za ich pomocą procesów (B. Cytowska, 2002).

bierze pod uwagę zaradnośd ogólną jednostki, jej niezależnośd, samodzielnośd, odpowiedzialnośd, uspołecznienie, czyli zdolnośd radzenia sobie w różnych sytuacjach życiowych i społecznych stosownie do wieku i środowiska społecznego, z którego ona pochodzi (B. Cytowska, 2002)

ustala możliwości wychowania i nauczania, które rozpatruje się przy uwzględnieniu zasobu wiadomości i umiejętności przewidzianych programem nauczania, w tym umiejętnośd rysowania, malowania, lepienia, liczenia czytania, pisania; Bierze również pod uwagę charakterystyczne trudności w nauce szkolnej oraz tempo uczenia się (por. K. Kirejczyk, 1981).

23

Należy zaznaczyd, iż prezentowane systemy klasyfikacyjne niepełnosprawności intelektualnej są

doskonalone i uzupełniane oraz modyfikowane zgodnie z obowiązującymi kryteriami. Systemy

klasyfikacyjne, zresztą jak każda kategoryzacja, jest pewnym uproszczeniem. Oto kilka przykładów:

W literaturze przedmiotu oprócz klasyfikacji niepełnosprawności intelektualnej na

podstawie ilorazu inteligencji, istnieje również podział niepełnosprawności intelektualnej

ujmowany w aspekcie medycznym. Podstawą tego podziału jest etiologia

niepełnosprawności intelektualnej. Klasyfikacja ta obejmuje osiem czynników

patogennych: opóźnienie umysłowe związane ze schorzeniami zakaźnymi, z chorobami i

czynnikami intoksykacyjnymi, ze schorzeniami pourazowymi, z zaburzeniami

metabolizmu, z rozwojem nowotworów, ze schorzeniami i czynnikami działającymi w

okresie przedporodowym, schorzenia o nieznanej i niepewnej etiologii.

Inna, równie warta podkreślenia jest klasyfikacja według kryterium osobowościowo-

społecznego. Kryterium to zakłada wyróżnienie czynników osobowościowo-społecznych,

wiążących się z zakłóceniem związków interpersonalnych, dostosowania kulturowego i

zdolności do reagowania na bodźce społeczne. Podkreśla się także istotę czynników

zmysłowo-ruchowych, wiążących się z zaburzeniami sprawności motorycznych.

Klasyfikacja według kryteriów typów układu nerwowego jest mało popularna i nieczęsto

stosowana w literaturze i praktyce pedagogicznej. Wiążę się ono z podziałem osób

niepełnosprawnych intelektualnie według typów układu nerwowego. Wyróżnia się dwa

typy: typ gwałtowny i apatyczny.

M. S. Pewzner stworzyła wraz ze swoim zespołem w latach siedemdziesiątych XX. wieku,

ciekawą klasyfikację według kryterium psychopatologicznego, stanowiącą przejściowy

rodzaj klasyfikacji miedzy czysto biologicznymi a psycho-pedagogiczno- społecznymi

klasyfikacjami. Za podstawę tej klasyfikacji uznano metodę kliniczno-

psychopatologiczną. Włączała ona czynniki kliniczne w poznanie genealogii w

eksperymentalno-psychologiczne i pedagogiczne badania w połączeniu z zastosowaniem

metod para klinicznych (por. J. Doroszewska, 1989). Na podstawie tych badao stworzono

klasyfikację, która w dużej mierze stanowi podstawę pewnych podziałów

pedagogicznych i psychologicznych. W zależności od jakościowej struktury i miejsca

uszkodzenia, można wyróżnid pięd podstawowych rodzajów niepełnosprawności

intelektualnej.

Jak podaje A. Czapiga (2004), stosując funkcjonalny model można postawid pytanie o

możliwości intelektualne jednostki i o repertuar behawioralny, jaki odpowiada

możliwościom i zdolnościom dziecka. Zdaniem autorki obniżony poziom inteligencji

może byd skutkiem uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego lub wpływu

środowiska, ubogiego w stymulację. Kryteria, jakie uwzględnia się przy opisie

niepełnosprawności intelektualnej mają charakter trzech ogólnych przesłanek, po

pierwsze uwarunkowao środowiskowo-kulturowych, po drugie przyczyn genetycznych,

po trzecie przyczyn organicznych.

Dodad należy, iż obecnie odchodzi się od sztywnego podziału niepełnosprawności ze względu na

stopieo niepełnosprawności, przyjmując jedynie kryterium poznawcze. W najbliższym czasie

Światowa Organizacja Zdrowia ma ogłosid dwustopniowy podział niepełnosprawności na

niepełnosprawnośd intelektualną lekką i znaczną, bardziej podkreślając możliwości niż ograniczenia

24

osoby niepełnosprawnej intelektualnie, chod w praktyce taki podział już obowiązuje. Podział taki

pozwala wskazad różnice pomiędzy lżejszą a głębszą niepełnosprawnością intelektualną (Dąbrowski,

Jaroszyoski, Pużyoski 1987, za: A. Żywanowska, 2009, s. 82), który jest przedstawiony na schemacie

nr 8.

Schemat 8. Różnice pomiędzy głębszą i lżejszą niepełnosprawnością intelektualną

Opracowanie własne na podstawie Dąbrowski, Jaroszyoski, Pużyoski 1987, za: A. Żywanowska, 2009, s. 82

Przyjmowanie wyłącznie kryterium patologicznego w ocenie możliwości psychospołecznych osoby

niepełnosprawnej przyczynia się do „upośledzania niepełnosprawności”. Wiele wskazuje na to, iż

wśród osób niepełnosprawnych intelektualnie zdarzają się osoby uzdolnione w jakiejś dziedzinie

życia. W. Limont (1994) wprowadziła do pedagogiki specjalnej pojęcie „sawant” na oznaczenie

wąskich często określanych, jako „wyspowych” zdolności rozwiniętych na bardzo wysokim poziomie

przy jednoczesnym pozostawaniu na bardzo niskim poziomie innych zdolności. Należy pamiętad, iż w

rehabilitacji osób niepełnosprawnych chodzi o „twórczą obecnośd” (C. Kosakowski 2003), czyli

podejmowanie takich oddziaływao, które w sposób najlepszy przyczynią się do rozwoju jednostki

niepełnosprawnej.

GŁĘBSZA NIEPEŁNOSPRAWNOŚD

W głębszej niepełnosprawności znacznie częściej można zidentyfikowad czynnik

przyczynowy i częściej przyczyną niepełnosprawności intelektualnej

jest jeden czynnik.

W głębszej niepełnosprawności intelektualnej z reguły stwierdza

się objawy ograniczonego uszkodzenia mózgu,

W głębszej niepełnosprawności korelacja miedzy sprawnością

umysłową rodziców, a sprawnością umysłową dzieci jest

równa 0)

W głębszej niepełnosprawności intelektualnej wymiar społeczny

tego zjawiska ma charakter losowy.

LŻEJSZA NIEPEŁNOSPRAWNOŚD

W lżejszej niepełnosprawności intelektualnej najczęściej mamy do

czynienia z uwarunkowaniem wieloczynnikowym.

W lżejszej objawy ograniczonego uszkodzenia mózgu stwierdza się tylko w niektórych przypadkach.

W lżejszej niepełnosprawności intelektualnej korelacja miedzy sprawnością umysłową rodziców, a sprawnością umysłową dzieci

jest podobna jak w przypadku osób w normie (0,5)

W lżejszej niepełnosprawności intelektualnej (95%) przypadków

pochodzi z najniższych warstw społecznych.

25

ZNANI SAWANCI

Leslie Lemke – chory na porażenie mózgowe, niewidomy i wybitnie uzdolniony muzycznie. Jego

zdolności ujawniły się, gdy jako młodzieniec w wieku 14 lat usłyszał w telewizji koncert fortepianowy

Piotra Czajkowskiego. Chod nigdy wcześniej nie grał na pianinie, zagrał następnie ten koncert z

pamięci od początku do kooca. Potrafi zagrad bezbłędnie kilka tysięcy utworów, a także te, które

usłyszał po raz pierwszy.

Kim Peek (zm. grudzieo 2009) – mimo ogólnych zaburzeo rozwoju znał na pamięd 12 000 książek.

Potrafił wymienid nazwy wszystkich miast, autostrad przechodzących przez każde amerykaoskie

miasto, miasteczko i okręg, a także wszystkie numery kierunkowe, kody pocztowe oraz przypisane

do nich sieci telekomunikacyjne i telewizyjne. Znał historię każdego kraju, każdego władcy, jego daty

panowania, małżonka i historię. Na podstawie podanej daty urodzenia, w ciągu kilku sekund obliczał

dzieo tygodnia, w którym dana osoba skooczy 65 lat. Rozpoznawał ze słuchu większośd utworów

muzycznych, podając jednocześnie datę i miejsce ich powstania oraz datę urodzenia i śmierci

kompozytora. Postad Kima Peeka posłużyła w 1988 twórcom filmu Rain Man jako pierwowzór

postaci Raymonda Babbita, którą odgrywał Dustin Hoffman.

Źródła:

Darold A. Treffert, Gregory L. Wallace. (2002). Wyspy geniuszu. „Świat Nauki” nr 8,

Tammet D. (2010). Urodziłem się pewnego błękitnego dnia. Pamiętniki nadzwyczajnego umysłu z

zespołem Aspergera. Czarne.

PRZYCZYNY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

Międzynarodowa klasyfikacja chorób wskazuje na kilka przyczyn niepełnosprawności intelektualnej,

które są ujęte na schemacie poniżej.

Schemat 9. Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej

Opracowanie własne

niepełnosprawnośd intelektualna

Zakażenia i zatrucia

Urazy i działanie czynników fizycznych

Zaburzenia przemiany

materii, wzrostu lub odżywiania

Ciężka choroba np. zapalenie

mózgu

Anomalie chromosomowe

Czynniki środowiskowe

http://pl.wikipedia.org/wiki/Daniel_Tammet

26

W literaturze wyróżnia się również te czynniki oraz inne jako przyczyny głębszej i głębokiej

niepełnosprawności intelektualnej (por. K. Mrugalska 1998, J. Wyczesany 2004, R. Piotrowicz, E.

Wapiennik 2004, J. Kirenko 2006). Są to głównie:

Zakażenia

W okresie prenatalnym na płód mogą oddziaływad takie czynniki, jak bakterie, wirusy i pasożyty,

które powodują choroby matki, często nawet dla niej samej niegroźne i o łagodnym przebiegu,

mające natomiast poważne konsekwencje dla płodu. Bywają one powodem ciężkich zaburzeo w

narządach wewnętrznych, mózgu i narządach zmysłów płodu. Do takich chorób należy różyczka,

cytomegalia i toksoplazmoza. Kiła wrodzona, dawniej będąca częstą przyczyną niepełnosprawności

intelektualnej, obecnie, dzięki skuteczności jej leczenia, w zasadzie nie jest groźna. Choroby zakaźne

po urodzeniu dziecka takie jak: zapalenie opon mózgowych i mózgu pochodzenia bakteryjnego lub

wirusowego, a także powikłania neurologiczne w przebiegu ogólnych chorób zakaźnych – zwłaszcza

krztuśca i odry.

Czynniki okołoporodowe

Do tej grupy przyczyn należą zamartwica płodu oraz mechaniczne uszkodzenia mózgu dziecka w toku

porodu.

Przyczyny genetyczne

Wyodrębnia się tu dwie grupy przyczyn:

o związane z nieprawidłowościami genowymi (8-15% przypadków głębszej

niepełnosprawności intelektualnej);

o nieprawidłowościami chromosomowymi (30-35% przypadków głębszej

niepełnosprawności intelektualnej).

W trybie dziedziczenia dominującego, gdy wystarcza defekt jednego genu,

aby wywoład chorobę, powstaje ponad 2000 różnych zaburzeo. Jednym z

nich jest stwardnienie guzowate. W trybie dziedziczenia recesywnego,

również związanego z jednym genem, powstaje m.in. fenyloketonuria, jedna

z lepiej poznanych chorób dziedzicznych, polegająca na zaburzeniu

metabolizmu białka. Znane są również inne zaburzenia z tej grupy, polegające

na błędach przemiany tłuszczowej, węglowodanowej i innych. Wszystkie one

mogą byd wykrywane w diagnostyce prenatalnej, a niektóre z nich – dzięki

wczesnemu stosowaniu diety eliminacyjnej – nie muszą doprowadzid do

niepełnosprawności dziecka.

Czynniki związane z wadami chromosomalnymi odpowiedzialne są m.in. za

najczęściej wśród głębszych upośledzeo występujący zespół Downa (trisomia

chromosomu 21). Zespół Downa może byd również spowodowany

translokacją, czyli przemieszczeniem nadliczbowego chromosomu na inny

chromosom. Innymi znanymi nieprawidłowościami chromosomalnymi są:

m.in. zespół kruchego X. Wszystkie wady chromosomowe są wykrywalne w

badaniach prenatalnych.

27

Czynniki mechaniczne, fizyczne i chemiczne

Należy tu wymienid urazy czaszki i mózgu, naświetlania promieniami Roentgena, zatrucia rtęcią oraz

ołowiem i innymi metalami ciężkimi. Około połowy osób dotkniętych głębszą niepełnosprawnością

intelektualną cierpi na sprzężone zaburzenia, najczęstszymi z nich są niepełnosprawnośd narządu

ruchu, ogólna niesprawnośd ruchowa, zaburzenia koordynacji zmysłowo-ruchowej, zaburzenia

wzroku i słuchu, epilepsja, nadpobudliwośd psychoruchowa i choroby psychiczne.

W przypadkach lekkiej niepełnosprawności intelektualnej występowanie organicznych uszkodzeo

mózgu nie jest regułą. Są one stwierdzane u mniej niż jednej trzeciej osób z tym stopniem

niepełnosprawności. Przyczyny organiczne są tego samego rodzaju, co w przypadkach głębszych form

niepełnosprawności, przy czym występują w mniejszym nasileniu lub dotykają dzieci bardziej

odporne na szkodliwe czynniki. W przypadku lekkiej niepełnosprawności intelektualnej rzadziej

można wskazad jedną, znaną przyczynę zaburzenia, a także stwierdzid występowanie objawów

neurologicznych. Uważa się, że ponad dwie trzecie przypadków lekkiej niepełnosprawności

intelektualnej wywołanych jest przyczynami rodzinno-kulturowymi, w tym związanymi z ogólnym

dziedziczeniem i wpływem środowiska.

J. Czochaoska (1985) przedstawiła klasyfikację niepełnosprawności intelektualnej z uwagi na

przyczyny, w której wyodrębnia się: czynniki działające przed poczęciem, czynniki działające w czasie

życia płodowego, czynniki związane z porodem, czynniki działające po narodzinach dziecka, inne

grupy czynników niewymienione w klasyfikacji.

Schemat 10. Przyczyny niepełnosprawności intelektualnej ze względu na czas powstania niepełnosprawności

Opracowanie własne na podstawie: J. Czochaoska (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa

CZYNNIKI DZIAŁAJACE

PRZED POCZĘCIEM

Genetyczne

Monogeniczne

•Strukturalne

•Metaboliczne

Wieloczynnikowe

Chromosomalne

Inne czynniki

CZYNNIKI DZIAŁAJĄCE W CZASIE ŻYCIA PŁODOWEGO Zakażenia bakteryjne,

wirusowe i inwazje pasożytnicze

Wady żywienia

Czynniki chemiczne

Czynniki fizyczne

Czynniki immunologiczne

Zaburzenia łożyska

Hipoksja wewnątrzmaciczna

CZYNNIKI ZWIĄZANE Z PORODEM

Zamartwica

Uraz porodowy

Wcześniactwo

CZYNNIKI DZIAŁAJĄCE PO NARODZINACH

DZIECKA

Zakażenia

Urazy

Czynniki chemiczne

Czynniki fizyczne

Czynniki żywieniowe

Czynniki izolacji umysłowej i kulturowej

28

ROZDZIAŁ DRUGI : CHARAKTERYSTYKA PEDAGOGICZNO-PSYCHOLOGICZNA I

SPOŁECZNO-DEMOGRAFICZNA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI INTELEKTUALNEJ

CHARAKTERYSTYKA PEDAGOGICZNO-PSYCHOLOGICZNA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

INTELEKTUALNEJ

Należy pamiętad, iż niepełnosprawnośd intelektualna jest zróżnicowana, a poszczególne stopnie

niepełnosprawności intelektualnej implikują różne ograniczenia w rozwoju i funkcjonowaniu osób

nim dotkniętych. Należy ustalid, iż wszystkie procesy psychiczne osób niepełnosprawnych

intelektualnie, w porównaniu z procesami psychicznymi osób pełnosprawnych intelektualnie, są w

mniejszym lub większym stopniu zaburzone.

Rozwój osób z niepełnosprawnością intelektualną, bez względu na stopieo

tej niepełnosprawności, podlega tym samym prawom, co osób w pełni

sprawnych.

Niepełnosprawnośd intelektualna w stopniu umiarkowanym (F 71) i znacznym (F 72) często omawiana

jest łącznie i określana w literaturze przedmiotu, jako głębsza niepełnosprawnośd intelektualna3, zaś

niepełnosprawnośd w stopniu głębokim (F 73), jako głęboka niepełnosprawnośd intelektualna,

najbardziej kontrowersyjna z uwagi na etiologię jest niepełnosprawnośd intelektualna w stopniu

lekkim (F 70)4.

Posługując się terminologią J. Piageta (za: J. Kostrzewski 1981) niektóre osoby niepełnosprawne

intelektualnie, przez całe życie nie są w stanie przekroczyd drugiego czy trzeciego stadium okresu

inteligencji sensoryczno-motorycznej, inne zaś bez trudu osiągają czwarte, a nawet piąte stadium. J.

Piaget wyróżnił sześd stadiów, przez które dziecko przechodzi w przeciągu pierwszych dwudziestu

czterech miesięcy swojego życia. Ich znajomośd ułatwia rozpoznanie aktualnego stanu

funkcjonowania intelektualnego i umożliwia odpowiednią rehabilitację i rewalidację osób z

niepełnosprawnością intelektualną5.

3 W niektórych sformułowaniach użyto terminu „głębsza niepełnosprawnośd intelektualna” do opisu tych

obszarów, które w swej specyfice są podobne zarówno w grupie osób niepełnosprawnych intelektualnie w stopniu umiarkowanym, jak i znacznym. 4 Kod rozpoznania klinicznego niepełnosprawności intelektualnej według ICD10.

5 Założenia teorii J. Piageta (J. Kostrzewski, 1981):

Stadium pierwsze (0 – 1) aktywnośd odruchowa. Zachowanie dziecka jest odruchowe i niezróżnicowane. Dziecko korzysta i doskonali przyniesione na świat odruchy bezwarunkowe (ssanie, chwytanie, ruchy rąk, tułowia, głowy). Dziecko nie odróżnia siebie od innych elementów otoczenia. Jest całkowicie egocentryczne. Nie jest ono świadome związków przyczynowych. Jego afekt związany jest z odruchami. Stadium drugie (1 – 4) dokonywanie pierwszych rozróżnieo. Jest to stadium pierwszych nawyków. Pojawia się koordynacja ruchów ręki i ust. Dziecko nie reaguje na zniknięcie przedmiotu, nie odróżnia również własnych ruchów od ruchów przedmiotów. Zmiany perspektywy dziecko postrzega, jako zmiany samych przedmiotów. Pojawiają się pierwsze nabyte uczucia, radośd, smutek, przyjemnośd, przykrośd. Stadium trzecie (4 – 8) odtwarzanie interesujących zdarzeo. Zachowanie dziecka w tym stadium staje się skierowane na przedmioty i zdarzenia należące do świata zewnętrznego. Pojawia się koordynacja ruchów ręki i oczu. Występuje odtwarzanie interesujących zdarzeo. Dziecko przewiduje pozycje przemieszczających się przedmiotów. Postrzega siebie, jako przyczynę wszystkich zdarzeo.

29

ROZWÓJ INTELEKTUALNY

Rozwój intelektualny obejmuje procesy poznawcze, określone funkcje percepcyjno-motoryczne,

myślenie, pamięd, uwagę. Jak pisze R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004), wiążą się one z

rozumieniem, które jest wynikiem dojrzewania, konstruowania pojęd, nabywania wiadomości na

drodze uczenia się oraz stosowania tych umiejętności w praktyce w nieznanych sytuacjach.

Zaburzenia wymienionych funkcji są głównym kryterium diagnostycznym niepełnosprawności

intelektualnej.

Uznad należy, iż znaczna częśd osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną opanowuje

umiejętności porozumiewania się z otoczeniem we wczesnych latach szkolnych, nie zawsze jednak

porozumiewanie się ma charakter werbalny. Jak określa J. Wyczesany (2004) w myśleniu tych osób

występują utrudnienia w przyswajaniu pojęd o charakterze abstrakcyjnym, występują także określone

trudności w rozumieniu powiązao logicznych między zjawiskami. Uważa się, iż osoby z głębszą

niepełnosprawnością intelektualną w rozwoju poznawczym pozostają na poziomie przedoperacyjnym

(J. Wyczesany, 2004, J. Kostrzewski, 1981), co znaczy, iż wolniej spostrzegają i dostrzegają mniej

elementów, często błędnie rozpoznają powiązania i zależności miedzy zjawiskami. Osoby głębiej

niepełnosprawne intelektualnie mają trudności w dłuższym skoncentrowaniu się na określonym

przedmiocie czy czynności, dominuje u nich uwaga mimowolna. Chociaż w wyniku oddziaływania

pedagogicznego można rozwinąd uwagę dowolną, mają określone trudności w zapamiętywaniu.

Pojawiają się często ograniczenia w zakresie przechowywania, rozpoznawania i odtwarzania

zapamiętanych informacji. Badacze są zgodni, co do faktu, iż u osób tych występuje pamięd świeża,

jak i trwała, w tym pamięd mechaniczna, oraz pamięd logiczna, jednak mają one trudności w trwałym

zapamiętywaniu treści powiązanych logicznie. Również często pojawiają się zmyślenia i konfabulacje.

Jednostki dorosłe potrafią zapamiętad po jednorazowym usłyszeniu pięd cyfr, zdanie złożone z 16 –

18 sylab oraz krótkie opowiadanie (por. J. Kostrzewski, 1981). Przy systematycznie prowadzonej

rehabilitacji niektóre osoby są w stanie opanowad podstawowe umiejętności potrzebne do czytania,

pisania i liczenia. Czytanie i pisanie ma jednak najczęściej charakter wyuczony, dlatego też po

zakooczeniu edukacji szkolonej często umiejętnośd ta, przy braku dalszej stymulacji, zostaje

zapomniana. Badacze stwierdzają, iż osoby te mają duże trudności w tworzeniu pojęd, w

rozwiązywaniu problemów. Potrafią wyjaśnid, na czym polega podobieostwo i różnica między dwoma

pojęciami, do tych wyjaśnieo używają zewnętrznych określeo, opartych na obserwacji. Myślenie ma

według J. Kostrzewskiego (1981) charakter konkretno-obrazowy, osoby te mają także duże trudności

w opanowaniu pojęd liczbowych. Jednostki niepełnosprawne intelektualnie osiągają trzecie stadium

podokresu przedoperacyjnego, wyróżnione przez J. Piageta. Osoby z głębszą niepełnosprawnością

Stadium czwarte (8 – 12) koordynacja schematów. Dziecko zaczyna stosowad znane mu rozwiązania do nowych problemów. Zaczyna pojawiad się stałośd przedmiotu. Dziecko poszukuje przedmiotów, które zniknęły. Dziecko wykazuje świadomośd, że przedmioty mogą byd przyczyną jakiegoś działania. Stadium piąte (12 – 18) wykrywanie nowych sposobów. Następuje odkrywanie przez dziecko nowych sposobów działania poprzez eksperymentowanie. Dziecko bierze pod uwagę kolejne przemieszczenia by odszukad przedmioty, które zniknęły. Występuje świadomośd reakcji przestrzennych między przedmiotami oraz relacji miedzy przedmiotami a sobą. Stadium szóste (18 – 24) reprezentacje umysłowe. Dziecko jest zdolne do wymyślania nowych sposobów działania poprzez wewnętrzne kombinacje. Wyobraża sobie nieobecne przedmioty. Występują reprezentacje przemieszczeo. Pojawia się świadomośd ruchów, które są dla dziecka niewidoczne.

30

intelektualną w zasadzie nie przekraczają owego trzeciego stadium podokresu przedoperacyjnego. U

niektórych osób w wyniku intensywnej rehabilitacji obserwuje się niektóre operacje logicznie, jak

szeregowanie, klasyfikowanie, dodawanie.

Osoby z lekką niepełnosprawnością intelektualną przejawiają trudności w spostrzeganiu, koncentracji

uwagi, zapamiętywaniu treści, mają ograniczona zdolnośd myślenia abstrakcyjnego, uogólniania

porównywania, wnioskowania i rozumowania przyczynowo-skutkowego. (por. R. Piotrowicz, E.

Wapiennik, 2004, s. 42).

Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie ze względu na niemożnośd skupienia uwagi i

niewykształcenie znajomości różnych pojęd mają duże trudności w nauczeniu się prostych czynności

związanych z samoobsługą. Najczęściej osoby te wymagają stałej opieki.

Przykłady zachowania się osób z różnym stopniem niepełnosprawności intelektualnej:

Mama Ani - dziewczynki z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu lekkim:

Ania jest dorastającą dziewczynką z orzeczoną lekką niepełnosprawnością intelektualną, uczyła się w

szkole masowej, jednak szybko pojawiły się u niej trudności w uczeniu się szczególnie matematyki i

innych przedmiotów ścisłych. W czwartej klasie przenieśliśmy ją do szkoły specjalnej teraz uczy się

znacznie lepiej i mniej jest z nią problemów wychowawczych.

Mama Konrada chłopca z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu głębszym:

Konrad jest osobą z Zespołem Downa, uczy się w szkole przysposabiającej do zawodu. Niedługo

będzie uczęszczał na warsztat terapii zajęciowej, jest otwarty i miły, jednak zbyt ufny wobec obcych.

Konrad lubi recytowad wierszyki, które słyszy w telewizji. Ma również pewne zdolności manualne.

Według mnie oczywiście, bo w naszej rodzinie to chyba tylko ja nie umiem narysowad niczego, co by

przypominało cokolwiek – śmieje się mama Konrada. Konrad ma problemy z mówieniem, ja go

rozumiem, ale to taki nasz język. Wiele nauczył się, w szkole ma swoja tabliczkę z obrazkami i tak

komunikuje się z innymi ludźmi. Lubi pracowad i żal mi jest, że nie mogę mu zapewnid pracy nigdzie.

Pytałam to tu i tam, ale nikt nie chce takiej osoby do pracy. Znajoma mojego męża też matka

niepełnosprawnego intelektualnie dziecka opowiadała, że on pracował jakiś czas w myjni

samochodowej, jak bym chciała, aby mój Konrad też kiedyś mógł pracowad. Myślę, że ta szkoła

przysposabiająca do pracy w niewielkim stopniu przygotuje go do wejścia w samodzielnośd i

dorosłośd to mnie martwi. Konrad ma problem ze wzrokiem, słabo widzi.

Mama Joli dziewczynki z niepełnosprawnością intelektualna w stopniu głębokim:

Jola to dziewczynka z głębokim stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Nieraz myślę ze za tymi

rozmarzonymi oczami ona mnie rozumie, chod komunikacja z nią jest bardzo trudna. Jola nie mówi,

ale wiem, o co jej chodzi, zawsze ja rozumiałam. Jola ma problem z poruszaniem się i raczej nie

będzie nigdy chodzid normalnie. Jola mówi do mnie tymi swoimi słowami, często się denerwuje, ale

umiem ja uspokoid. Niestety Jola jest całkiem niesamodzielna i pomaga mi pielęgniarka, która

przychodzi do nas 2 razy w tygodniu no i moja mama. Mąż dużo pracuje wiec ja opiekuje się córką.

Staram się z nią dwiczyd, chod to również nie jest łatwe. Korzystamy z wszystkich form dostępnych

rodzicom i dzieciom niepełnosprawnym. Jola nie potrafi nic przy sobie zrobid sama wiec wymaga

ciągłej opieki.

31

EMOCJE

Emocje u osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną są zróżnicowane w stopniu podobnym

jak osób z lekką niepełnosprawnością i w niewielkim stopniu różnią się od odczuwanych emocji przez

osoby pełnosprawne. Różnice mogą polegad w sposobie rozumienia odczuwanych stanów

emocjonalnych.

Obecny stan badao dowodzi, iż rozwijają się uczucia wyższe takie jak miłośd, radośd, smutek itp.

Niektórzy badacze sądzą, iż często u osób głębiej i głęboko niepełnosprawnych intelektualnie

występuje nieumotywowany upór i negatywizm, które potęgują się w okresie adolescencji (por. J.

Lasuch-Żuk, 2005).

H. Olechnowicz (1977) stwierdziła na podstawie długoletnich badao, iż u osób z niepełnosprawnością

intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym występuje tak zwany pseudoupór. Zachowania

pseudouporu spowodowane są obniżonym napięciem mięśniowym, które uniemożliwią

natychmiastowe przejście od bezruchu do aktywności i odwrotnie. Stwierdza się również zależnośd

pomiędzy gotowością do działania a znakiem emocji. Emocje negatywne utrudniają rozpoczęcie

czynności, natomiast emocje pozytywne mogą eliminowad omawiany upór.

Jak zauważa H. Borzyszkowska (1986) w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu

umiarkowanym, dostępne są przede wszystkim bezpośrednie przeżycia emocjonalne. Rozwój

emocjonalny i sfera zachowao to, jak uważa W. Pilecka (1995), obszary, w których bardzo często

obserwowane są zaburzenia. Jak dodaje dalej autorka, dzieje się tak w związku z pejoratywnymi

postawami prezentowanymi przez społeczeostwo w odniesieniu do osób niepełnosprawnych

intelektualnie. J. Rola (1996) wymienia także frustrację, depresję oraz agresję, które wiąże z lękiem

oraz stopniem zadowolenia z uzyskiwanego wsparcia.

R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004, s. 40) uznają, iż u osób z głębszą niepełnosprawnością

intelektualną występują często „stereotypie ruchowe”, czyli wielokrotnie powtarzane zachowania.

Ich przyczyn naukowcy (I. Lovaas, 1993, H. Olechnowicz, 1979, R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004)

dopatrują się w potrzebie stymulowania systemu nerwowego, są źródłem podstawowej przyjemności

czynnościowej, powodują zmniejszenie napięcia wywołanego niezaspokojoną potrzebą popędową (H.

Olechnowicz, 1979). Do czynników zewnętrznych powodujących występowanie stereotypii

ruchowych, zaliczyd można brak interesujących przedmiotów, ciekawych zabawek, brak doznao

sensorycznych, ale przede wszystkim, są to niewłaściwe postawy otoczenia, nieodpowiednie

oddziaływania wychowawcze rodziców.

Jak podkreśla się w wielu pracach (R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004, K. Lausch-Żuk, 1998, J.

Kostrzewski, 1981, inni) zakres przeżyd emocjonalnych jest porównywalny, chod nie tożsamy z

doznaniami osób pełnosprawnych intelektualnie. Pojawia się nastrój smutku, nastroje radości. Należy

podkreślid, iż jednostki z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym

ujawniają, oprócz potrzeby bezpieczeostwa, przynależności i miłości również potrzeba szacunku.

Osoby te ujawniają przywiązanie, sympatię, odczuwają potrzebę kontaktów interpersonalnych z

otoczeniem bliższym i dalszym.

32

POROZUMIEWANIE SIĘ

Według J. Kostrzewskiego (1981), osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną porozumiewają

się z otoczeniem prostymi zdaniami. U osób tych stwierdza się zwolnione tempo poszczególnych

okresów rozwoju mowy. Jak zauważa J. Wyczesany (2004), mowa jest bardzo często agramatyczna,

bełkotliwa i niezrozumiała. Przeważa ubogie słownictwo, zdania proste, często wypowiadane w

formie równoważnikowej. Ze względu na opóźnienia w zakresie mowy duże znaczenie mają formy

pozawerbalne, do których zalicza się formy gestowe, mimiczno-dotykowe, gestowo-dotykowe,

mimiczno-wokalne, wokalno-gestowe, wokalno-dotykowe. Kod komunikacji niewerbalnej nie jest tak

precyzyjnie zorganizowany, jak werbalny, dlatego są różne klasyfikacje jego funkcji.

W klasyfikacji Knappa (por. Z. Nęcki, 1992, s. 138) wyróżnia się funkcję powtarzania, zastępowania,

regulacji konwersacji, akcentowania tekstu mówionego. Wymienia się także maskowanie, czyli

używanie zachowao niewerbalnych do ukrycia prawdziwych przekonao i myśli, uczud. Obserwujemy

wtedy unikanie kontaktu wzrokowego, spojrzenia na boki, nieadekwatną siłę głosu, inne. Osoby z

niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym nie potrafią wszystkiego

wyrazid słowami. Często maskują swoje emocje i uczucia. Rozładowują napięcie poprzez

wykonywanie stereotypowych ruchów, co jest odpowiednikiem funkcji adaptatorów. Tak zwane

ilustratory pomagają w wyrażeniu tych zdarzeo, których nie potrafią wyrazid słowami.

W klasyfikacji Akmana i Friesena (patrz, Z. Nęcki, 1992) mówi się o ilustratorach i adaptatorach.

Ilustratory są to zachowania niewerbalne będące komentarzem do wypowiadanego tekstu. Funkcją

adaptatorów jest osiągnięcie najbardziej komfortowej pozycji konwersacyjnej przez przyjęcie

odpowiedniej pozycji ciała. Dodatkową funkcją adaptatorów jest zlikwidowanie powstałego napięcia

psychicznego, poprzez gryzienie ołówka, bujania na krześle, zabawa włosami.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym rzadko osiągają

trzeci i czwarty poziom porozumiewania się. Badania wskazują na fiksowanie się tych osób na

poziomie drugim, czasami trzecim (por. S. von Tetzchner, H. Martinsen, 2002). Zdaniem S. von

Tetzchner, H. Martinsen, (2002) osoby te wytwarzają często specyficzny kod językowy zrozumiały

tylko dla najbliższego otoczenia, zwłaszcza wtedy, gdy ich potrzeby bez najmniejszego wysiłku są

zaspokajane i mowa werbalna wydaje się im byd niepotrzebna (por. R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik,

2004).

Ch. Rowland i P. Schweigert wyróżnili cztery poziomy porozumiewania się z przypisanymi im

metodami porozumiewania się:

Pierwszy poziom porozumiewania się „przedsymboliczny”, charakteryzuje się

występowaniem gestów prymitywnych i umownych (wskazanie, dotknięcie, sygnały

dotykowe, gestowe); obserwujemy również brak umiejętności słownego porozumiewania

się, osoba nie używa mowy, posługuje się nieartykułowanymi dźwiękami.

Drugi poziom porozumiewania się zwany poziomem symboli konkretnych; na tym poziomie

obserwujemy gesty symboliczne, reagowanie na dźwięki, obrazki, zdjęcia, przedmioty

trójwymiarowe, symbole jednoznaczne; nadal występuje znacznie ograniczona komunikacja,

występuje szczątkowa mowa, duży udział mowy pozawerbalnej, przeplatanej słowami oraz

33

nieartykułowanymi dźwiękami z przewagą tych drugich.

Trzeci poziom porozumiewania się zwany poziomem symboli abstrakcyjnych; na tym etapie

występuje już mowa, pismo, język migowy; występuje umiarkowane ograniczenie mowy

werbalnej, występują nieznaczne utrudnienia w posługiwaniu się aparatem mowy, niewielki

udział nieartykułowanych dźwięków, mowa w większości zrozumiała.

Czwarty poziom porozumiewania się zwany poziomem ponadsymbolicznym, oznacza

komunikację słowną opanowaną w stopniu dobrym.

W odniesieniu do osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną często mamy na uwadze

komunikację wspomagającą (alternatywną). Komunikacja wspomagająca zawiera w sobie wszelkie

działania, których celem jest pomoc w porozumiewaniu się osób nieposługujących się mową lub

posługujących się nią w sposób ograniczony. W komunikacji wspomagającej używamy kilku ważnych

określeo, komunikacja wspomagająca naturalna, bez użycia pomocy komunikacyjnych, oraz

komunikacja wspomagająca specjalistyczna, wymagająca wykorzystania pomocy komunikacyjnych (I.

Lovaas, 1993). Wśród takich pomocy wymienid możemy pomoce tradycyjne takie jak tablice, plansze

ze słowami, znaki graficzne, pomoce komputerowe. Większośd urządzeo i pomocy do komunikacji

alternatywnej działa wraz z zestawem lub systemem symboli. W literaturze przedmiotu wymienia się

kilka metod porozumiewania się z osobami o ograniczonych możliwościach komunikacyjnych, są to:

Gesty Maktona,

Piktogramy

Picture Communication Symbols – Symbole Komunikacji Obrazkowej

System Komunikacji Symbolicznej Bliss.

Gesty „Makatona” to system prostych gestów służących do porozumiewania się z osobami z

niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym, znacznym i głębokim, które osiągają

drugi poziom zdolności komunikacyjnych6. Program jest stosowany obecnie na całym świecie,

również w Polsce. Posługiwanie się Makatonem opiera się na założeniu, że efektywne wykorzystanie

jakiegokolwiek sposobu komunikowania się, zależy w dużym stopniu od konsekwentnego

realizowania go w środowisku osób posługujących się tym systemem. Słownictwo Makatonu opiera

się na czterech podstawowych zasadach:

koncentrowanie się na nauce wąskiego zakresu kluczowych pojęd, które charakteryzuje

wysoka funkcjonalnośd;

organizowanie słownictwa w porządku ważności komunikacyjnej w obrębie poziomów i

według stopnia trudności (etapowa nauka słownictwa);

personalizacja słownictwa i dostosowanie do indywidualnych potrzeb osób

niepełnosprawnych komunikacyjnie;

łączne wykorzystywanie mowy, znaków manualnych (gestów) i graficznych (symboli).

6 System ten powstał w Wielkiej Brytanii, a jego twórczynią jest Margaret Walker. Przy opracowywaniu metody

współpracowała z Kathy Johnston i Tonym Cornforthem. Nazwa Makaton wzięła się z pierwszych liter imion jej twórców.

34

Piktogramy to zestaw 600 obrazków o wymiarach 10x10 centymetrów (M. Piszczek 2001, s. 132).

Oryginalnie został on zaprojektowany w Szwecji7. Podzielono go na kilkanaście kategorii

obejmujących takie bloki jak: osoby, części ciała, ubranie, przedmioty, kuchnia, łazienka, jedzenie,

owoce, zwierzęta, zabawki, ogród, pogoda, muzyka, sport, uczucia, zawody, pojazdy, miejsca,

czynności, uroczystości, właściwości, stosunki przestrzenne, liczby i formy kontaktu. Ograniczono

natomiast liczbę pojęd abstrakcyjnych. Piktogramy są wyraziste i uproszczone, bez niepotrzebnych

szczegółów. Obrazek podstawowy na piktogramie jest biały, a jego tło czarne. Pod każdym obrazkiem

widnieją podpisy mówiące o znaczeniu danego symbolu. Rysunki są łatwo czytelne o wielu różnych

kategoriach znaczeniowych.

PSC (Picture Communication Symbols – Symbole Komunikacji Obrazkowej) to system złożony z ponad

3 000 obrazków. Nad każdym obrazkiem napisana jest nazwa. Zaletą tego systemu jest łatwośd

tworzenia nowych obrazków. Stosując PCS, można posługiwad się również programami

komputerowymi, takimi jak Boardmaker (zawiera kolorową wersję symboli systemu PCS) i Speaking

Dynamically Pro. Ponad trzy i pół tysiąca symboli zawiera się między innymi w następujących

kategoriach: społeczne, ludzie, czasowniki, opisowe, pokarmy, szkoła, czas wolny itp. Podział ten

pozwala na szybkie wyszukiwanie symboli.

W Systemie Komunikacji Symbolicznej Bliss8 słowa i pojęcia są reprezentowane przez umowne

symbole obrazowe. Rysunki składają się z prostych form geometrycznych (linii, kół, kwadratów,

trójkątów itp.), które mają szerokie zastosowanie. Zasada tworzenia kolejnych symboli wynika ze

związków logicznych i pokrewieostw treściowych przedstawianych pojęd i przedmiotów. Wszystkie

znaki mają przypisane konkretne znaczenie, w przeciwieostwie do abstrakcyjnych znaków literowych,

które dopiero złączone w wyraz coś oznaczają. Po złączeniu ze sobą kilku symboli powstają nowe

znaczenia. Symbole można ujmowad w kategorie i zaznaczad kolorami. Przy konstruowaniu

wypowiedzi mogą one tworzyd pełne zdania, nawet zgodne ze składnią ojczystego języka

użytkownika. Słownik podstawowych symboli Blissa obejmuje 2 250 symboli i wyrażeo,

reprezentujących ponad 4 tysiące słów. Symbole Blissa można podzielid na 4 kategorie: przedmioty,

ideogramy (ilustrują pojęcia), arbitralne (przedstawiają stronę gramatyczną przekazywanych

informacji), symbole międzynarodowe. Inny podział zawiera następujące kategorie: ludzie, rzeczy,

uczucia, czynności, atrybuty oraz pojęcia. Najbardziej powszechnym sposobem komunikowania się za

pomocą tej metody jest stworzenie tablicy ze znakami. Podczas jej układania należy wziąd pod uwagę

złożonośd i specyfikę niepełnosprawności oraz cechy osoby, dla której jest ona tworzona. Ilośd

symboli w danej tablicy zależy od możliwości przyswojenia ich przez posiadacza. Przenośna tablica do

porozumiewania się, która przypomina album, zazwyczaj zawiera do 600 symboli. Można posługiwad

się również amerykaoskim programem komputerowym Wivik przeznaczonym dla osób, które nie

mogą posługiwad się zwykłą klawiaturą komputerową. W miejsce standardowej klawiatury używany

jest wyłącznik. Jest to nakładka programu Windows, za pomocą której można w pełni obsługiwad cały

program. Przy starcie Wivik pojawia się na ekranie komputera klawiatura. Ponownie program daje

możliwośd dostosowania go do indywidualnych potrzeb użytkownika, ponieważ można zmieniad

wielkośd i podział taj klawiatury na monitorze.

7 Zestaw piktogramów został przystosowany do polskich potrzeb w 1992 roku przez Marię Podeszewską z

Centrum Metod Alternatywnych w Szczecinie. Jest on dostępny w Polsce dzięki jedynemu i oficjalnemu dystrybutorowi systemu piktogramów na teren Polski, którym jest Centrum Metod Alternatywnych. 8 Jego twórcą jest Charles Bliss.

35

Podkreśla się, iż w grupie osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i

znacznym często dochodzi do uszkodzenia aparatu mowy. Wszystkie te osoby charakteryzuje fakt, iż

nie zaczęły mówid w zwykłym czasie lub utraciły zdolnośd mówienia w wyniku uszkodzeo. S. von

Tetzchner oraz H. Martinsen (2002) podzielili osoby wymagające wspomagających i alternatywnych

sposobów porozumiewania się na trzy grupy.

Pierwszą są osoby z zaburzeniami ekspresji językowej, które wykazują dobre rozumienie mowy, ale

nie są zdolne wyrażad się za pomocą języka oraz mają ograniczone zdolności ruchowe najczęściej z

powodu uszkodzenia mózgu, co objawia się niesprawnością motoryczną. Drugą grupę stanowią

osoby, które wymagają wsparcia językowego w zakresie porozumiewania się. „W tym wypadku

nauczanie alternatywnych form komunikowania się jest krokiem w kierunku rozwoju mowy.

Komunikacja wspomagająca nie jest rozumiana tu jako substytut mowy. Jej celem jest zachęcenie,

dodawanie odwagi w rozumieniu i wyrażaniu poprzez mowę. Do tej grupy zaliczamy dzieci z bardzo

opóźnionym rozwojem języka, z dysfazją rozwojową”. (M. Piszczek, 2001, s. 132). Ostatnią grupę

stanowią osoby, które stosują alternatywny system komunikacji przez całe życie z powodu głębokich

zaburzeo rozwoju języka. W tym wypadku komunikowanie się poprzez mowę jest w znacznym

stopniu ograniczone bądź niemożliwe. Należą do tej grupy osoby z autyzmem, upośledzone

umysłowo w stopniu znacznym i głębokim, z agnozją audytywną, czyli głuchotą językową oraz

głuchotą. Upraszczając ten podział można powiedzied, że pierwszą grupę stanowią osoby

niepełnosprawne ruchowo, drugą jednostki z rozwojowymi zaburzeniami mowy oraz trzecią

niepełnosprawni intelektualnie (posiadający czasem różne sprzężenia) oraz z autyzmem (M. Piszczek,

2001, s. 132).

Schemat 11. Trzy grupy osób wymagających wspomagających i alternatywnych sposobów porozumiewania się

Opracowanie własne na podstawie S. von Tetzchner oraz H. Martinsen (2002)

Osoby, u których wykorzystywanie mowy z powodu ich niepełnosprawności intelektualnej jest

niemożliwe bądź w znacznym stopniu ograniczone, komunikowanie się z otoczeniem przebiega

Druga grupa składa się z dwóch podgrup. Pierwsza to podgrupa rozwojowa, należą do niej dzieci z dysfunkcją rozwojową oraz dzieci z niepełnosprawnością intelektualną. Dla tej grupy system komunikacji alternatywnej i wspomagającej stanowi podparcie do nabywania języka. Druga to podgrupa sytuacyjna, skupiająca osoby uczące się mówid, ale mające poważne uszkodzenie narządów artykulacyjnych.

Trzecia grupa to grupa języka alternatywnego, uwzględniająca osoby, które używają i rozumieją

mowę w małym stopniu oraz te, które nie potrafią używad jej wcale. System alternatywny będzie

tu główną formą porozumiewania się. Do tej grupy należed będą autystycy, osoby dotknięte

agnozja słuchową, również osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie.

Pierwszą grupę języka ekspresyjnego charakteryzuje spory rozdźwięk pomiędzy porozumiewaniem się a ekspresją

słowną. Do tej grupy zalicza się osoby z porażeniem mózgowym, rozumiejące język, ale niepotrafiące artykułowad

dźwięków.

36

najczęściej z wykorzystaniem komunikacji niewerbalnej, zwanej także komunikacją ukrytą, zachowao

symbolicznych, komunikacją bezsłowną. W literaturze istnieje podział niewerbalnych sposobów

komunikacji na dwie kategorie: manualne i graficzne. W pierwszej grupie można umieścid między

innymi naturalne gesty, gesty języka migowego i gesty systemu Makaton, w drugiej na przykład

piktogramy, system Blissa, symbole obrazowe, rysunki i inne. Komunikację niewerbalną kieruje się do

trzech grup jej użytkowników.

Osoby głęboko niepełnosprawne intelektualnie porozumiewają się zazwyczaj pozawerbalnie,

używając gestów, takich jak wskazywanie, wręczanie, prowadzenie za rękę w kierunku pożądanego

przedmiotu. Większośd osób wydaje nieartykułowane dźwięki lub wypowiadają pojedyncze głoski,

częste są echolalie. Rozumienie mowy werbalnej jest w dużym stopniu ograniczone.

Osoby lekko niepełnosprawne intelektualnie komunikują się z otoczeniem w sposób werbalny, chod

poszczególne stadia rozwoju mowy przebiegają z opóźnieniem. Ich wypowiedzi są zrozumiałe, chod

trudności sprawia im budowanie zdao złożonych. Mówią często fragmentami zdao, chętnie posługują

się czasownikami i rzeczownikami, a rzadziej przymiotnikami.

ROZWÓJ FIZYCZNY

W rozwoju fizycznym obserwujemy zaburzenia zmysłów. Zaburzenia te mogą mied charakter

częściowy (parcjalny) lub całościowy (globalny) to znaczy mogą występowad zaburzenia

poszczególnych zmysłów lub kilku jednocześnie. W grupie osób z głębsza niepełnosprawnością

intelektualną stwierdza się, częściej niż wśród osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną,

zaburzenia w zakresie funkcjonowania receptorów wzroku, słuchu, oraz uszkodzenia kory mózgowej.

Częściej występowad może epilepsja, wady neurologiczne i fizyczne deformacje twarzy i ciała. Osoby

z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym są więc grupą, u której

zaobserwowad można bardzo różne postacie kliniczne upośledzenia. Głębszej niepełnosprawności

intelektualnej jak podaje J. Lausch-Żuk (2005), towarzyszą nierzadko dodatkowe obciążenia

chorobowe wyznaczające specjalne działania rehabilitacyjno-rewalidacyjne.

U osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną stwierdza się często nieprawidłowości budowy i

funkcji układu pokarmowego oraz obniżoną odpornośd na zakażenia. Częste są wady wzroku oraz

słabośd mięśni poruszających gałką oczną, stąd zbliżanie oczu do oglądanego przedmiotu.

Zachowanie to charakterystyczne jest dla osób z Zespołem Downa. U osób z Zespołem Downa, które

stanowią około 10% całej populacji osób niepełnosprawnych intelektualnie i aż około 75% głębszej

niepełnosprawności intelektualnej obserwuje się wyraźne osłabienie układu mięśniowego i

charakterystyczną jego giętkośd. Występują także nieprawidłowości w budowie kręgów szyjnych (W.

Storn, 1985, za J. Lausch–Żuk, 2005). Płynnośd ruchów i ich precyzja jest niska. Oprócz zaburzenia

zmysłów obserwuje się również nieprawidłowości w odbiorze wrażeo. Wpływa to znacznie na

obniżenie rozwoju wyższych procesów psychicznych. Niedorozwój analizatorów powodowad może, iż

osoba z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym nieprecyzyjnie

odzwierciedla otaczająca ją rzeczywistośd w tym społeczną.

Aktywnośd fizyczna jest znacznie ograniczona. Później niż w grupie osób pełnosprawnych

podejmowane są próby zmiany pozycji z leżącej w kierunku pionizacji, przytrzymywania się,

obejmowania, chwytania dużych przedmiotów, reagowania na bodziec czy lokalizacji bodźca (por. R.

37

J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004). W wieku czterech lat obserwujemy początki samodzielnego

chodzenia, oraz mówienia. Chociaż w przypadku mowy opóźnienia mogą byd znacznie większe (J.

Lausch–Żuk, 2001). U osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną zauważa się trudności w

przejawianiu inicjatywy i samodzielności. Z dużym trudem uczą się samodzielnego ubierania czy

zachowania higieny osobistej (J. Lasuch-Żuk, 2001). J. Paoczyk (1979) określa, iż zauważalne są

również opóźnienia w zakresie precyzji, szybkości ruchów i jednoczesnego ich wykonywania. Istotne

jest również to, iż wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym w

bezpośrednim kontakcie zwraca uwagę układ ciała, sposób patrzenia, odroczone reakcje,

nieadekwatne reagowanie na bodźce (R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik, 2004).

FUNKCJONOWANIE W SYTUACJACH PROBLEMOWYCH I SPOŁECZNYCH

Osoby z głębszą niepełnosprawnością intelektualną mają trudności w funkcjonowaniu w sytuacjach

problemowych i społecznych. Jak pisze K. J. Zabłocki (2003) mimo to w wyniku oddziaływania

rehabilitacyjnego możliwości te mogą ulec poprawie. Osoby z głębszą niepełnosprawnością

intelektualną potrafią radzid sobie w różnych sytuacjach życiowych takich jak ubieranie się,

rozbieranie, samodzielne mycie, dbanie o higienę osobistą, samodzielne jedzenie przy stole nawet

gotowanie prostych posiłków. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym

wymagają wsparcia w procesie radzenia sobie w trudnej dla nich sytuacji. M. Kościelska (1984), W.

Pilecka, J. Pilecki (1995), R. J. Piotrowicz, E. Wapiennik (2004) zwracają uwagę na fakt, iż korzystanie

ze wsparcia w postaci ukierunkowania fizycznego, naśladownictwa słownego jest często utrudnione

przez ograniczenia intelektualne oraz oddziaływania środowiska wychowawczego, co również może

wyznaczad ich poziom samodzielności.

Do określenia poziomu samodzielności stosuje się w literaturze kilka kryteriów są to: poziom

samodzielności wykonania określonej czynności, poziom korzystania z pomocy innych osób. Bardzo

przydatne w tym zakresie wydają się byd różnego rodzaju skale pozwalające w prosty sposób

wskazad te obszary życia i funkcjonowania człowieka, w których potrzebna jest pomoc. Analizując

literaturę przedmiotu, można wymienid wielu autorów skal samodzielności. Ciekawą skalę

opracowała H. Balicka-Kozłowska (1979). Skala ma prostą formę, za jej pomocą można oceniad

samodzielnośd w trzech obszarach: samoobsługa, wykonywanie czynności domowych, poruszanie

się poza domem. Autorka uszczegóławia poszczególne kategorie wyznaczając zestaw oczekiwanych

na poszczególnych obszarach umiejętności. W zakresie „samoobsługi” są to: mycie się, kąpiel,

jedzenie, czesanie, golenie, obcinanie paznokci, załatwianie potrzeb fizjologicznych. W zakresie

„wykonywania czynności domowych” są to: sprzątanie, pranie, prasowanie, gotowanie, większe

porządki. W zakresie „poruszania się poza domem” samodzielne chodzenie do szkoły, robienie

zakupów, załatwienie prostych spraw w urzędzie lub/i na poczcie, wizyta u lekarza, uczęszczanie do

kościoła lub/i uczestniczenie w kulturze.

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym i znacznym radzą sobie w

większości same w wielu sytuacjach życiowych takich jak ubieranie, rozbieranie się, ścielenie łóżek,

przygotowanie posiłków, samodzielne mycie się, robienie drobnych zakupów, wykonywanie

drobnych prac zarobkowych (J. Wyczesany, 2004).

38

Osoby z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym mają trudności w osiąganiu

przystosowania społecznego, rozumianego jako dostosowanie się do wymagao i oczekiwao

środowiska oraz dojrzałości społecznej traktowanej jako umiejętnośd wchodzenia w określone role

społeczne, zawodowe, rodzinne, przyjacielskie, partnerskie. Poziom funkcjonowania społecznego

osób niepełnosprawnych intelektualnie jest bardzo zróżnicowany. Warunkują go nie tylko określone

dysfunkcje organiczne, ale również określone postawy społeczne, ujawniane w bezpośrednich

kontaktach społeczeostwa z osobami niepełnosprawnymi. Istotne znaczenie ma obraz osoby

niepełnosprawnej intelektualnie w środowisku. Negatywny obraz oparty na postrzeganiu ograniczeo,

braków, wyzwala postawy nadopiekuocze, polegające na wyręczaniu osób niepełnosprawnych

intelektualnie, a tym samym na niestawianiu zadao na miarę ich możliwości, a tylko takich, których

wypełnienie nie pozostawia obaw nie wykonania ich. Takie postawy powodują, iż osoby

niepełnosprawne traktowane zaczynają byd jako nieporadne, a w ten sposób kształtowana jest

osobowośd, w której przeważa rezygnacja, niechęd do działania, lęk.

CHARAKTERYSTYKA DEMOGRAFICZNA ORAZ SKALA ZJAWISKA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI W

POLSCE

Jak pisze B. Balcerzak-Paradowska (2002) liczba osób niepełnosprawnych w ostatnich kilkunastu

latach zwiększyła się kilkakrotnie. Narodowy Spis Powszechny z 2002 r. (Główny Urząd Statystyczny –

2003) wykazał w Polsce blisko 5,5 miliona osób niepełnosprawnych (14,3% ogółu społeczeostwa).

Według danych Zakładu Ubezpieczeo Społecznych z tego okresu liczba osób niepełnosprawnych była

niższa – ok. 4,5 miliona. Różnica ta wynika z odmiennych kryteriów definiowania niepełnosprawności.

W pierwszym przypadku polega na samoocenie zdrowia i zdolności respondenta do wykonywania

podstawowych czynności życiowych, w drugim – na posiadaniu aktualnego orzeczenia i dokumentu

prawnie potwierdzającego niepełnosprawnośd, wydanego przez organ do tego upoważniony.

Jak pisze M. Kucharek (2007, s. 15) populację osób niepełnosprawnych w Polsce można podzielid na

dwie kategorie: osoby niepełnosprawne prawnie, to jest takie, które posiadają odpowiednie,

aktualne orzeczenie wydane przez organ do tego uprawniony, oraz osoby niepełnosprawne

biologicznie, to jest takie, które mają (odczuwają) całkowicie lub poważnie ograniczoną zdolnośd do

wykonywania czynności podstawowych. Niestety niedoskonałości systemu orzekania o

niepełnosprawności spowodowały, że osoby niepełnosprawne prawnie i biologicznie to zazwyczaj nie

te same osoby.

Rysunek 2. Osoby niepełnosprawne wg kategorii niepełnosprawności na podstawie danych Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 r. (za GUS, w odsetkach do ogółu ludności Polski)

Osoby niepełnosprawne biologicznie

2,7%

Osoby niepełnosprawne prawnie i biologicznie

7,3%

7,3%

Osoby niepełnosprawne prawnie

4,3%

39

Opracowanie własne na podstawie M. Kucharek (2007)

Według wyników kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL)

prowadzonego przez GUS liczba osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej, od 2002 roku

systematycznie spadała i w 2008 roku wyniosła około 3,7 mln osób. Oznacza to, że 11,8% ludności w

wieku 15 lat i więcej posiada prawne orzeczenie niepełnosprawności. W 2008 roku liczba osób

niepełnosprawnych prawnie w wieku produkcyjnym wynosiła około 2,2 mln i stanowiła 9,3% ludności

w tym wieku. W 2008 r. 26,9% osób w wieku 15 lat i więcej miało orzeczenie o znacznym stopniu

niepełnosprawności (lub orzeczenie równoważne), 38,1% tych osób posiadało orzeczenie o

umiarkowanym stopniu niepełnosprawności (lub równoważne) a 35,0% - orzeczenie o lekkim stopniu

niepełnosprawności (lub równoważne). Wśród osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym

odsetek osób ze znaczną niepełnosprawnością jest znacznie mniejszy, przy wyraźnie wyższym

odsetku osób z niepełnosprawnością lekką (odsetki wynoszą odpowiednio: 18,7%, 39,8% i 41,5%).

Zjawisko niepełnosprawności jest większe w Polsce niż w innych krajach europejskich. Jednym z

powodów tej sytuacji jest fakt, iż ponad 1/3 osób w wieku produkcyjnym, które są prawnie

niepełnosprawne nie są biologicznie niepełnosprawne. Przekrój wiekowy osób będących prawnie,

lecz nie biologicznie niepełnosprawnymi sugeruje, iż system często jest wykorzystywany jako forma

wcześniejszego przejścia na emeryturę. Jak wynika z danych GUS ponad 12% wszystkich mężczyzn w

wieku 60-64 lat i ponad 11% wszystkich kobiet w wieku 55-59 lat posiada zaświadczenia o

niepełnosprawności. To stosunkowo częste występowanie niepełnosprawności w Polsce jest również

w dużej mierze konsekwencją łagodnego systemu orzekania o niepełnosprawności przed rokiem

1999. Z tego powodu około 1,7 milionów osób (dane Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 oraz

1,4 mln wg badao stanu zdrowia z 2004 roku) było oficjalnie uznanych za osoby niepełnosprawne,

chociaż faktycznie nie cierpiały one na upośledzenia fizyczne ani psychiczne (por. Chłoo-Domioczak,

A., Poznaoska D., 2007, s. 17).

W 2002 roku w Polsce było około 130 tys. osób z niepełnosprawnością intelektualną, jednak są to

dane szacunkowe. Najnowszy spis powszechny prowadzony w Polsce w roku 2011 może te dane

potwierdzid zważywszy iż badania prowadzone przez TNS OBOP jak i BAEL wskazują, iż w Polsce żyje

kilkadziesiąt tysięcy osób niepełnosprawnych intelektualnie. Przedstawione dane dotyczą osób w

wieku 16 lat i więcej żyjących w gospodarstwach domowych, posiadających orzeczenie o

niepełnosprawności, nie obejmują natomiast osób żyjących w placówkach stacjonarnych. W

diagnozie i orzecznictwie stosuje się różne procedury w zależności od tego, czy jest to orzekanie do

celów edukacyjnych (dla dzieci), do celów rentowych (dla dorosłych) czy celów pozarentowych (dla

dzieci i dorosłych). W Polsce istnieją trzy niezależne systemy orzekania niepełnosprawności: pierwszy

dla celów rentowych przeprowadzany wśród pracowników i osób prowadzących działalnośd

gospodarczą, drugi realizowany w ramach ubezpieczeo społecznych rolników i trzeci – przeznaczony

dla celów niezwiązanych ze świadczeniami rentowymi, zarządzany przez władze samorządowe (patrz

Wóycicka I., Ruzik A., Zalewska H., 2002).

Z uwagi na to, że osoby niepełnosprawne stanowią znaczną częśd naszego społeczeostwa, istotne

wydaje się spojrzenie na strukturę populacji tych osób. Według B. Balcerzak-Paradowskiej (2002)

przyjmując w opisie niepełnosprawności kryterium wieku, możemy stwierdzid, iż osoby

niepełnosprawne to najczęściej osoby starsze. W 1996 roku 71,2% populacji osób niepełnosprawnych

miało ponad pięddziesiąt lat. W przypadku osób młodych główną przyczyną niepełnosprawności są

40

wady wrodzone, wraz z wiekiem narasta zaś znaczenie innych czynników (np. choroby zawodowe,

wypadki przy pracy). Należy stwierdzid, że blisko połowę populacji osób niepełnosprawnych w roku

1996 stanowiły kobiety (53%). Porównanie tych wyników z pierwszym kwartałem 2011 roku według

BAEL dostarcza zbliżone dane. Nie bez znaczenia jest także miejsce zamieszkania. Częstotliwośd

występowania niepełnosprawności jest wyższa na wsi niż w mieście. Jednak znaczne migracje

ludności w ostatnich kilku latach z miast na przedmieścia i wsie zaciera te różnice. Niezwykle ważną

zmienną w odniesieniu do problematyki niepełnosprawności jest wykształcenie. Osoby

niepełnosprawne mają niższy poziom wykształcenia od osób w pełni sprawnych.

Według Światowej Organizacji Zdrowia rozpowszechnienie głębszego stopnia niepełnosprawności

intelektualnej (o ilorazie inteligencji w przybliżeniu poniżej 50) wynosi 3 do 4 osób na 1000. Badania

polskie z lat 1964 – 65 dają wynik 0,34% (J. Kostrzewski 1981). Lekka niepełnosprawnośd

intelektualna (odpowiadające ilorazowi inteligencji 50 – 70) szacuje się na 2 – 3 osoby na 100.

Efektem licznych trudności diagnostycznych i przyjętych niejednakowych metod w badaniach

epidemiologicznych pojawia się paradoks niepełnosprawności intelektualnej, który polega na tym,

że wśród populacji dzieci w wieku szkolnym wskaźnik rozpowszechnienia niepełnosprawności

intelektualnej wynosi 2-3%, natomiast w populacji generalnej mniej niż 1%.

CHARAKTERYSTYKA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE POD WZGLĘDEM

MOŻLIWOŚCI WYKONYWANIA PRACY

ZNACZENIE PRACY W ŻYCIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Osoby niepełnosprawne traktują swoją pracę zawodową, jako jedną z najważniejszych ról i zadao

życiowych. Praca pozwala im na osiągnięcie zwiększonej niezależności ekonomicznej, wzbogaca

formy uczestnictwa społecznego, pomaga w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej, pozwala

zapobiegad izolacji i wykluczeniu społecznemu. Praca, obok sposobu zapewnienia środków do życia,

stwarza osobom niepełnosprawnym okazję do kontaktów społecznych, przełamania trudności w

komunikowaniu oraz wpływa pozytywnie na poczucie własnej wartości (por. J. Lewandowski, 2000, s.

75). Podczas pracy osoba niepełnosprawna uruchamia swoje umiejętności, zdolności, sprawności i

nawyki, zwiększając w ten sposób odpornośd na sytuacje trudne, wynikłe z procesu pracy oraz łagodzi

lęk przed nowymi zadaniami, na nowych stanowiskach, pozwala akceptowad jej swoją

niepełnosprawnośd, a pośrednio także wpływad na kształtowanie nowej osobowości pracowniczej,

niezbędnej do ponownego włączenia się w życie zawodowe i społeczne.

Jak pisze E. Giermanowska (2007) stopieo, w jakim uszkodzenie jakiegoś układu zaczyna ograniczad

czynności zawodowe zależy częściowo od przyczyny i rodzaju samego uszkodzenia, częściowo od

charakteru pracy, częściowo – a niekiedy przede wszystkim – od znaczenia i wagi, jaką dany człowiek

przypisuje własnej pracy w całokształcie swojego życia. Jak podaje A. Ostrowska (1998, s. 15) osoby

posiadające relatywnie wyższe wykształcenie i pasjonujący ich zawód traktują zwykle swoją pracę,

jako jedną z najważniejszych ról i zadao życiowych. Nic innego nie jest w stanie im pracy zastąpid, a

niemożnośd realizowania się w roli zawodowej jest dla nich wielką krzywdą. Odmiennie pracę

traktują osoby o niskich kwalifikacjach i niskim wykształceniu. Trudno od tych osób oczekiwad, że po

chorobie czy wypadku będą chciały wrócid do pracy.

41

Stopa zatrudnienia osób niepełnosprawnych różni się stosownie do charakteru niepełnosprawności.

Podczas gdy osoby cierpiące na choroby psychiczne wykazują najniższe wskaźniki zatrudnienia, osoby

niepełnosprawne ruchowo mają najwyższe wskaźniki zatrudnienia.

INDYWIDUALNE PRZYCZYNY NISKIEJ AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Jak piszą A. Chłoo-Domioczak oraz D. Poznaoska (2007, s. 20) szanse znalezienia pracy przez

aktywnych zawodowo niepełnosprawnych są około 20-40% niższe niż w przypadku osób

pełnosprawnych. Autorki podkreślają, iż zarówno w przypadku osób sprawnych, jak i

niepełnosprawnych najważniejszym czynnikiem decydującym o poziomie aktywności zawodowej jest

posiadanie pracy. W obu przypadkach osoby bierne zawodowo stanowią zdecydowaną większośd

niezatrudnionych. Jednakże ich udział w populacji niepracujących jest znacznie większy w przypadku

osób niepełnosprawnych i zwiększa się wraz ze stopniem niepełnosprawności. W przypadku osób o

znacznym stopniu niepełnosprawności, bezrobotni stanowią mniej niż 2% niezatrudnionych, podczas

gdy pozostała częśd tej grupy pozostaje bierna zawodowo (2007, s. 21).

Z przeprowadzonych przez mnie niepublikowanych badao w 2010 roku główną przyczyną

niepowodzeo osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy jest ich niska samoakceptacja, brak

odpowiedniego wykształcenia zapewniającego satysfakcjonującą pracę. Zaledwie kilkanaście procent

osób niepełnosprawnych podejmuje zatrudnienie w kierunku swoich kwalifikacji. Bariery

architektoniczne nadal stanowią dla wielu niepełnosprawnych osób przeszkodę w podjęciu

aktywności w kierunku znalezienia pracy. Badani przeze mnie niepełnosprawni dorośli wskazywali

również obawy o odrzucenie ich przez współpracowników i pracodawcę ze względu na swoją

niepełnosprawnośd.

Wśród przyczyn niskiej aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych zaliczyd można również

dodatkowe potrzeby (rehabilitacja lecznicza, opieka lekarska, usługi opiekuocze), cechy psychiczne

(niższa koncentracja, uboższe kompetencje interpersonalne, niska samoocena). I. Kulesza-Rozesłaniec

(1997) pisze, iż istotnym czynnikiem utrudniającym osobom niepełnosprawnym aktywnośd

zawodową jest niski poziom samooceny i negatywna ocena szans na uzyskanie zatrudnienia. Warto

wspomnied o zjawisku autodyskryminacji, które polega na dyskryminowaniu przez osoby

niepełnosprawne samych siebie z powodu istniejącej niepełnosprawności, co w konsekwencji

przyczyniad się może do bierności zawodowej. Hierarcha potrzeb zawodowych w grupie osób z

niepełnosprawnością w kontekście rodzaju zaburzeo została ustalona na podstawie badao B.

Jachimczak (2011).

Przedłużający się okres pozostawania bez pracy jak pisze I. Poliwczak (2008, s. 58) może prowadzid do

pojawienia się wielu negatywnych konsekwencji. Brak pracy powoduje nasilenie się dolegliwości

związanych z główną przyczyną dysfunkcji organizmu, może również prowadzid do pojawienia się

nowych.

Na znajdowanie pracy wpływ ma również długośd pozostawania bez pracy. Im dłużej osoba

niepełnosprawna pozostaje bez pracy tym mniejsze szanse na zatrudnienie. W najtrudniejszej

sytuacji są osoby niepełnosprawne intelektualnie. Osób niepełnosprawnych intelektualnie jak pisze I.

Poliwczajk (2008, s. 61) nie chcą zatrudniad przedsiębiorstwa działające w ramach otwartego rynku

42

pracy, ale co paradoksalne zakłady pracy chronionej (zatrudnienie w ZPCH znajduje 70% osób

niepełnosprawnych jednak najczęściej z lekką niepełnosprawnością ruchową). W przypadku osób

niepełnosprawnych intelektualnie zdolnośd wykonywania pracy zawodowej uzależniona jest od

stopnia ciężkości i chęci współpracy ze strony pracodawcy oraz odpowiedniego doboru wykonywanej

pracy przez osobę niepełnosprawną.

Podkreśla się również związek pomiędzy ograniczonymi możliwościami znalezienia pracy przez osoby

niepełnosprawne a niskim poziomem kwalifikacji zawodowych i niskim poziomem wykształcenia. Jak

wynika z prowadzonego przez GUS kwartalnego reprezentacyjnego Badania Aktywności

Ekonomicznej Ludności (BAEL) osoby niepełnosprawne są znacznie gorzej wykształcone niż osoby

sprawne. W 2008 roku aż 68% osób niepełnosprawnych w wieku 15 lat i więcej nie miało

wykształcenia średniego, a jedynie 6% posiadało wykształcenie wyższe. Osobny problem stanowi

kwestia braku odpowiedniego przygotowania zawodowego osób niepełnosprawnych intelektualnie

opuszczających szkołę.

Osoby niepełnosprawne mają również trudności w zdobyciu lub uzupełnieniu wykształcenia nie tylko

na poziomie wyższym, ale także średnim i podstawowym. Z kolei niskie wykształcenie lub jego brak

zmniejsza szanse osób niepełnosprawnych na rynku pracy, a tym samym szanse na godne życie. Na

uwagę zasługuje jednak fakt, że w 2008 roku – po raz pierwszy od 2002 roku – wskaźnik zatrudnienia

osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym przekroczył 20% (wyniósł 20,8%), zaś stopa

bezrobocia obniżyła się do 13,1%, tendencja ta utrzymywała się w roku 2009 i w pierwszym kwartale

2011 roku. Najmniejsze szanse na znalezienie pracy maja osoby niepełnosprawne w stopniu

znacznym, czyli gorzej wykształcone w porównaniu z osobami niepełnosprawnymi w stopniu lekkim i

umiarkowanym.

R. M. Gray, A. M. Reinbradt, J. R. Ward (1977 za: S. Kowalik 2007) poddali analizie postawy osób

niepełnosprawnych wobec ponownego zatrudnienia. Okazuje się, że osoby te w małym stopniu były

zainteresowane znalezieniem pracy pomimo że stan ich zdrowia nie stanowił przeszkody w jej

podjęciu. Podobne wnioski wypływają z badao M Sokołowskiej i A. Ostrowskiej (1976), z których

wynika, iż motywacja do podjęcia pracy zawodowej po nabyciu niepełnosprawności maleje. Sytuację

te wzmacnia również funkcjonujący w Polsce system rent i słaby system zachęt do podjęcia

ponownego zatrudnienia. M. Sokołowska i A. Ostrowska (1976, s. 88) na podstawie analizy stosunku

osób z niepełnosprawnością do wykonywania pracy zawodowej wymieniają cztery grupy:

osoby, które po nabyciu niepełnosprawności wracają na poprzednie stanowisko pracy;

osoby, które w wyniku nabycie niepełnosprawności zmuszone zostały do zmiany miejsca

pracy, ale nie zmieniły dotychczasowego zawodu;

osoby, które w wyniku nabycia niepełnosprawności, zmuszone zostały zarówno do

zmiany miejsca pracy i zawodu;

osoby które z powodu pojawienia się dysfunkcji organizmu nie wracają do pracy i

pozostają trwale bezrobotne.

Głównym czynnikiem leżącym u podstaw niskiego zatrudnienia osób niepełnosprawnych jest ich

niska aktywnośd zawodowa i mała mobilnośd. Również zakres polityki zatrudniania osób

niepełnosprawnych w Polsce jest stosunkowo ograniczony, a jak wskazano powyżej, pułapka

świadczeo znacząca. Aby poprawid poziom zatrudnienia osób niepełnosprawnych, jak piszą A. Chłoo-

43

Domioczak oraz D. Poznaoska (2007), polityka powinna koncentrowad się w pierwszej kolejności na

zachęcaniu do podejmowania zatrudnienia oraz umożliwianiu osobom niepełnosprawnym

wchodzenie na otwarty rynek pracy. Jest to szczególnie istotne w przypadku osób głębiej

niepełnosprawnych intelektualnie, których udział w rynku pracy jest znikomy.

MOŻLIWOŚCI I POTRZEBY W FUNKCJONOWANIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH NA

RYNKU PRACY

Ważne jest, że dzięki rehabilitacji zawodowej możliwe jest podejmowanie pracy przez osoby

niepełnosprawne intelektualnie. Poza tym rehabilitacja zawodowa jest ważną częścią rehabilitacji

kompleksowej (por. S. Kowalik 2007, s. 25), bowiem stawia sobie za cel pełne przygotowanie osoby

niepełnosprawnej do podjęcia pracy zawodowej. Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych

opiera się na kilku ważnych przesłankach (m.in. A. Hulek 1969, T. Majewski, B. Szczepankowska,

1998):

każda osoba niepełnosprawna pomimo utraty pełnej sprawności zachowuje określone

umiejętności i dyspozycje, które po ich zidentyfikowaniu, ukierunkowaniu i usprawnieniu

stają się podstawą umożliwiającą podjęcie szkolenia zawodowego, a następnie pracy

zawodowej;

żadna praca nie wymaga od osoby, która ją wykonuje zaangażowania wszystkich jej

sprawności fizycznych, psychicznych, społecznych. Istnieją prace o różnej skali wymagao.

Jedne wymagają wysokiej sprawności fizycznej lub manualnej, inne zaś wysokiej

sprawności intelektualnej, a jeszcze inne specjalnych zdolności i umiejętności czy

określonych cech osobowości;

wykonywanie pracy zawodowej przez daną osobę niepełnosprawną uwarunkowane jest

takimi względami, jak: możliwośd wykonywania różnych czynności, stopieo indywidualnej

sprawności, specjalne zdolności i umiejętności, cechy osobowości;

osoby niepełnosprawne mają możliwośd uruchomienia pewnych mechanizmów

kompensacyjnych9. U podstaw kompensacji leży fakt, że organizm ludzki charakteryzuje

się pewną dynamiką i zdolnością adaptacji do zaistniałej sytuacji. Osoby niepełnosprawne

mogą, więc nauczyd się celowego i efektywnego wykonywania różnych czynności i zadao

przy zastosowaniu trochę innej techniki, niż osoby pełnosprawne. (por. T. Majewski, B.

Szczepankowska, 1998, s. 29);

istnieją możliwości adaptacji stanowiska i miejsca pracy stosownie do potrzeb

pracownika niepełnosprawnego. Można je tak zorganizowad i wyposażyd, że będą

kompensowane pewne braki i ograniczenia funkcjonalne pracownika i będzie on mógł

wykonywad zadania zawodowe na wymaganym poziomie (por. T. Majewski, B.

Szczepankowska, 1998, s. 29).

Niemniej jednak osoby niepełnosprawne intelektualnie wymagają specjalnego traktowania,

podejmując zatrudnienie. H. Larkowa (1987, s. 227–231 za: P.N. Hallenbeck, J.L. Campbell 1966, por.

I. Poliwczak, 2008 s. 57-58) wyróżniła cztery fazy przystosowania się osób niepełnosprawnych do

wykonywania pracy zawodowej:

9 Kompensacja polega na zastąpieniu uszkodzonych lub zaburzonych czynności organizmu przez inne czynności.

44

1. faza pierwsza, wejście w nowe środowisko – na tym etapie przystosowania do wykonania

pracy zawodowej osoby niepełnosprawne przejmują często postawę wyczekującą

niejednokrotnie ich działania ograniczają się wyłącznie do przyglądania się pracy

współpracowników. W tej fazie mogą występowad częste nieobecności, a nawet tendencje

do jej unikania. Praca wykonywana jest w wolnym tempie, a jakośd jej nie jest najlepsza,

osoba niepełnosprawna podczas przechodzenia przez tę fazę rozwoju zawodowego może

odczuwad lęk towarzyszący nowym nieznanym sytuacjom, pojawid się mogą trudności we

współpracy z innymi współpracownikami (przełożeni, pracownicy) oraz problemy związane z

włączeniem się w programy działania w środowisku;

2. faza druga, uczenie się – w tej fazie uwidaczniają się postępy, jakich dokonała jednostka

podczas socjalizacji, na tym etapie zachowanie i wygląd niepełnosprawnego pracownika stają

się w coraz większym stopniu zgodne z przyjętymi standardami w środowisku pracy, tempo

jego pracy staje się równomierne, a powierzone zadania są wykonywane zgodnie z

otrzymanymi instrukcjami. W tej fazie jednostka niepełnosprawna może nadal napotykad

wiele przeszkód:

niechęd do uczenia się w grupie pracowników

negatywny stosunek do realizowanego programu przystosowawczego

niepokój związany z oczekiwaniami stawianymi jednostce

uczucie nieprzystosowania się do pracy.

3. faza trzecia, rozwój – na tym etapie rozwoju zawodowego niepełnosprawni pracownicy mogą

jeszcze czasami okazywad niezadowolenie i zniecierpliwienie. Częstotliwośd i nasilenie

pojawiania się takich zachowao świadczy o ich dojrzałości do zakooczenia całego procesu

przystosowania, jednocześnie w coraz większym stopniu uniezależniają się do pochwał i

nagród za dobrze wykonana pracę, stając się w ten sposób własnymi nadzorcami, na tym

etapie przystosowania osoby niepełnosprawne powinny:

osiągad taki poziom motywacji, który pozwoli na opuszczenie ośrodka

przystosowania do pracy

pozbyd się poczucia uzależnienia się do innych osób

obniżyd poziom odczuwania potrzeby stałej kontroli ze strony innych ludzi.

4. faza czwarta, gotowośd osób niepełnosprawnych do podjęcia pracy na otwartym rynku – na

tym etapie rozwoju zawodowego może pojawid się lęk przed nową sytuacją oraz z tym strach

przed niepowodzeniem, jeśli dojdzie do utrwalenia się tych obaw przez poprzednie

niepowodzenia to wówczas zachowanie osób niepełnosprawnych może ulec dezorganizacji,

czego wynikiem może byd pojawienie się reakcji agresywnych.

Teoretycy rehabilitacji m.in. S. Kowalik (2007) przypisują niejednokrotnie kluczową rolę rehabilitacji

zawodowej i zatrudnieniu osób niepełnosprawnych w całym procesie ich rehabilitacji a następnie

pozytywnej integracji ze społeczeostwem. Jak pisze S. Kowalik (2007), rehabilitacja zawodowa

pozwala na osiągnięcie zwiększonej niezależności ekonomicznej, wzbogaca kontakty i formy

uczestnictwa społecznego, pomaga w osiągnięciu poczucia przydatności społecznej, zmniejsza

zamartwianie się o własną przyszłośd. Jak pisze A. Ostrowska (1998) może pełnid funkcję

ekonomiczną i samorealizacyjną oraz zapobiegad izolacji.

45

OSOBY NIEPEŁNOSPRAWNE INTELEKTUALNIE A PRZESTĘPCZOŚD

W literaturze z zakresu pedagogiki specjalnej, resocjalizacji, kryminologii i prawa karnego nie

przedstawiono dotychczas badao potwierdzających związek pomiędzy poziomem intelektualnym a

skłonnością do naruszania przepisów prawnych. Możemy natomiast przypuszczad, przyglądając się

rzeczywistości zakładu karnego, iż takie związki istnieją. Obniżenie sprawności intelektualnej, chod

nie w decydującym zakresie to może utrudniad przystosowanie społeczne i tym samym prowadzid do

naruszania przepisów prawa. Jak pisze J. Kamioski (2006, s. 3) obniżony poziom intelektualny może

prowadzid do trudności w rozumieniu podstawowych norm rządzących światem w tym norm

prawnych, społecznych i moralnych, a także może współistnied z nieumiejętnością przewidywania

skutków podejmowanych działao, co w konsekwencji może byd przyczyną popełniania przestępstw.

Jak wynika z charakterystyki niepełnosprawności intelektualnej zachowaniom przestępczym sprzyjają

takie cechy, jak: niemożnośd sprostania współzawodnictwu, brak umiejętności przewidywania,

skłonnośd do działania impulsywnego oraz podatnośd na sugestię. Ograniczenia te wynikają z

zaburzeo czynności orientacyjno-poznawczych, intelektualnych, motywacyjno-emocjonalnych i

innych. Zdaniem wielu autorów, proces dojrzewania społeczno-moralnego wśród osób

niepełnosprawnych intelektualnie przebiega podobnie jak u osób pełnosprawnych, jednak tempo

tego procesu jest powolne i zróżnicowane. Osoby z niepełnosprawnością intelektualną najwolniej

osiągają dojrzałośd w sferze uczud moralnych i wiedzy moralnej, najszybciej w sferze postaw,

wartości, przekonao i poglądów moralnych. Trudności z osiągnięciem dojrzałości w sferze uczud i

wiedzy moralnej wiążą się ze zwiększoną podatnością na sugestię, z podatnością do naśladownictwa.

J. Konopnicki (1971) uważa, że u osób niepełnosprawnych intelektualnie dają się wyróżnid cechy

utrudniające i ułatwiające powstanie niedostosowania społecznego w tym działalności przestępczej:

do pierwszej grupy należą takie cechy, jak: obniżenie zdolności do myślenia abstrakcyjnego,

znacznie obniżony krytycyzm w stosunku do siebie i swojego postępowania. Cechy te

utrudniają właściwą ocenę sytuacji życiowych. Natomiast zmniejszona kontrola nad

popędami i afektami częściej prowadzi do rozładowania napięd w formie prymitywnych

wybuchów wściekłości.

w drugiej grupie znajdują się takie cechy, jak: brak koncentracji uwagi, brak wytrwałości,

wzmożona impulsywnośd, defekty fizyczne. Zdaniem J. Konopnickiego, czynniki sprzyjające

niedostosowaniu społecznemu mają związek ze stopniem niepełnosprawności intelektualnej.

Im lżejszy stopieo niepełnosprawności, tym więcej czynników sprzyjających, ponieważ

dziecko bardziej uświadamia sobie własne ograniczenia i wiąże je z niepowodzeniami na

różnych polach.

W literaturze kryminologicznej i pedagogicznej można odnaleźd nieliczne badania na temat

przestępczości wśród osób z niepełnosprawnością intelektualną. Do niedawna, co związane było z

funkcjonująca definicją niepełnosprawności intelektualnej, funkcjonował pogląd o szczególnej

podatności osób niepełnosprawnych intelektualnie do popełniania przestępstw. Obecnie uważa się,

że uznanie niepełnosprawności intelektualnej za czynnik kryminogenny wymaga dużej ostrożności.

46

Osoby niepełnosprawne intelektualnie mogą popełniad wszystkie rodzaje przestępstw

przewidzianych przez kodeks karny. Przyglądając się symptomatologii przestępczości10 w Polsce,

można stwierdzid, iż struktura przestępcza, a więc wiek, płed, wykształcenie przestępców są

zróżnicowane, co znaczy, iż w grupie osób popełniających przestępstwa na przykład przeciwko

zdrowiu i życiu są zarówno ci z niepełnym podstawowym wykształceniem, pochodzący ze środowisk

zaniedbanych, o niskim statusie społeczno-ekonomicznym, jak i osoby z wyższym wykształceniem o

wysokiej pozycji społecznej.

W Polsce w oddziałach terapeutycznych11 w jednej grupie znajdują się osoby z niepsychotycznymi

zaburzeniami psychicznymi, uzależnione i niepełnosprawne intelektualnie, dlatego bardzo trudno o

rzetelne statystyki, które określałyby skale przestępczości wyłącznie osób niepełnosprawnych

intelektualnie. W polskich zakładach karnych funkcjonują 22 oddziały dla skazanych z

niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub niepełnosprawnych intelektualnie – o łącznej

dostępności 1703 miejsc. W ubiegłym roku terapią objęto łącznie ok. 2 300 skazanych z

niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych umysłowo. W 7 oddziałach

terapeutycznych dla skazanych z niepsychotycznymi zaburzeniami psychicznymi lub upośledzonych

umysłowo uruchomiono programy dla sprawców przestępstw seksualnych o zaburzonych

preferencjach seksualnych.

Przestępczością, w której istnieje duży udział osób niepełnosprawnych intelektualnie jest

przestępczośd przeciwko wolności seksualnej. A. P. Noyes i L. C. Kolb (1969 za. K. Pospiszyl 2005) na

podstawie badao stwierdzili dziesięciokrotnie częstsze występowanie przestępstw seksualnych wśród

osób niepełnosprawnych intelektualnie niż osób pełnosprawnych. Oczywiście zagadnienie to wymaga

osobnych studiów, nie mniej można przypuszczad, iż osłabienie mechanizmów kontroli u osób

niepełnosprawnych intelektualnie oraz słaba socjalizacja seksualna będzie sprzyjała pojawianiu się

tego rodzaju przestępstwa w populacji tych osób.

PRZYKŁAD:

Kilka lat temu, jeden z polskich sądów próbował rozstrzygnąd kwestię, czy seksualnie

wykorzystywana osoba niepełnosprawna intelektualnie odczuwa ból i czy jest zdolna do cierpienia.

Sprawa dotyczyła 22–letniej kobiety niepełnosprawnej intelektualnie, która w wieku 16 lat była

wykorzystywana seksualnie przez nauczyciela wychowania fizycznego, skazanego następnie na 5 lat

pozbawienia wolności. W postępowaniu o odszkodowanie za doznaną szkodę, sąd powołał biegłego,

którego zobowiązał do ustalenia, czy kobieta miała możliwości odczuwania krzywdy. Przy takim

10

Symptomatologia kryminalna (fenomenologia lub kryminografia) zajmuje się objawami, które towarzyszą przestępczym i dewiacyjnym zrachowaniom poszczególnych osób oraz przestępczości i innym zjawiskom patologii społecznej. Badania symptomatologiczne prowadzone w ramach kryminologii, w odniesieniu do jednostkowych czynów przestępczych, dewiacyjnych i patologicznych jak również w odniesieniu do przestępczości i innych zjawisk patologii społecznej obejmują strukturę, dynamikę i geografię tych zjawisk. 11 W systemie terapeutycznym odbywają karę skazani, u których występują zaburzenia psychiczne, upośledzenie umysłowe, uzależnienie od alkoholu lub innych środków odurzających, niepełnosprawnośd fizyczna, jeżeli wymagają specjalistycznego oddziaływania, zwłaszcza opieki psychologicznej, lekarskiej lub rehabilitacyjnej (art. 96 k.k.w.). System ten ma na celu przygotowanie skazanych do powrotu do społeczeostwa, a także zapobieganie pogłębianiu się patologicznych cech osobowości, przywracanie równowagi psychicznej oraz kształtowanie zdolności współżycia społecznego i przygotowanie do samodzielnego życia (por. B. Stando-Kawecka, 2000, s. 126).

47

założeniu trudno mówid o przyrodzonej godności człowieka, równym traktowaniu i ochronie

niepełnosprawnych przed przemocą i wykorzystywaniem.

(źródło: Krystyna Mrugalska, Monika Zima Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych)

Jak pisze K. Pospiszyl (2005, s. 174) osoby niepełnosprawne intelektualnie odczuwają najczęściej

wymierzenie kary pozbawienia wolności, jako „nieuzasadnionej krzywdy” o dużym stopniu

arbitralności ze strony tych, którzy karę tą wymierzają. Im większy postrzegany przez osobę

sfrustrowaną stopieo arbitralności, tym silniejszy agresywny odzew na nieprzyjemne doznanie (W.

Doobs, R. Sears 1939, za: K. Pospiszyl 2005). Osoby niepełnosprawne intelektualnie z dużym trudem

dokonują konstatacji, że kara stanowi wynik ich niewłaściwego postepowania. Uświadomienie osobie

niepełnosprawnej intelektualnie rozmiaru własnej winy wymaga specjalnych dostosowanych do jej

możliwości psychofizycznych programów resocjalizacyjnych.

Osobny problem stanowi niski poziom wiedzy, służb policyjnych i sądowych na temat etiologii i

charakteru niepełnosprawności intelektualnej, co staje się niekiedy przyczyną niewłaściwego

podejścia do osoby niepełnosprawnej w toku postępowania przygotowawczego a następnie procesu

sądowego. Oto kilka przykładów:

zdarza się, iż nie uwzględnia się złożoności i specyfiki niepełnosprawności intelektualnej

podczas wykonywanych czynności takich jak przesłuchanie, pierwsza rozprawa itp.;

niewerbalne zachowania osoby niepełnosprawnej intelektualnie takie jak: wykonywanie

stereotypowych ruchów np. kiwanie się na boki, potrząsanie głową, wpatrywanie się,

spanie, uśmiechanie się, pokrzykiwanie, które mogą pojawid się na sali sądowej

odbierane są czasami jako przejaw braku szacunku względem organów prawa;

sędzia powinien zdawad sobie sprawę, iż przekaz słowny stosowany wobec osoby

niepełnosprawnej nie zawsze musi byd przez nią rozumiany. Osoba niepełnosprawna

intelektualnie może nie byd zdolna do bycia sądzoną, ze względu na problemy ze

zrozumieniem postępowania sądowego, stawianych wobec niej zarzutów;

sędziowie powinni wyznaczad prawników, przygotowanych merytorycznie do

reprezentowania osób niepełnosprawnych intelektualnie podczas rozpraw;

należy pamiętad, iż osoba niepełnosprawna intelektualnie może nie byd zdolna do

zeznawania podczas przesłuchania, nie byd w stanie podawad dokładnych i godnych

zaufania zeznao, nie byd zdolna do przyznania się do winy, ze względu na brak

zrozumienia pojęd prawnych, nie byd w stanie zrozumied konsekwencji swoich działao,

może przyznad się do winy mimo własnej niewinności.

W celu uniknięcia niesprawiedliwych wyroków, pracownicy sądu powinni uwzględnid poniższe

przesłanki:

mówid do osoby niepełnosprawnej w sposób zrozumiały, stosowad prosty język wykładni,

bez złożonych pojęd;

podczas przesłuchao powtarzad pytania więcej niż raz;

stosowad pytania bez naprowadzania i zadawad je w sposób bezpośredni, pozbawiony

agresji;

48

upewnid się poprzez zadawanie pomocniczych pytao czy osoba niepełnosprawna rozumie

tok rozprawy;

prawnik osoby niepełnosprawnej intelektualnie powinien korzystad z pomocy osoby

wspierającej (krewnego, przyjaciela), która potrafi lepiej zrozumied umiejętności

komunikacyjne danej osoby;

ogłaszając wyrok, sędziowie powinni zawsze wybierad najmniej restrykcyjne środki

naprawcze powinni uwzględnid stosowanie środków alternatywnych, takich jak: objecie

nadzorem kuratorskim, areszt domowy itp.

Więźniowie niepełnosprawni intelektualnie częściej niż pełnosprawni narażeni są na różne przejawy

przemocy wewnątrzzakładowej, głównie ze strony współwięźniów. Brak danych o liczbie naruszeo

praw i dóbr osobistych osób niepełnosprawnych intelektualnie wynika przede wszystkim z

problemów w zgłaszaniu przestępstw przez niepełnosprawnych intelektualnie więźniów. Przyczyn

tego stanu jest kilka:

brak jest środków instytucjonalnych, prawnych, systemowych do wykrywania i ścigania

przypadków przemocy względem osób niepełnosprawnych;

często aktów przemocy dopuszczają się osoby pozostające w stosunku nadrzędności do

niepełnosprawnych (opiekunowie, rodzina), taka wyuczona postawa bezradności i

bezbronności wobec znaczących dorosłych staje się przyczyną powtarzania się spirali

przemocy w zakładzie karnym;

procedury prawne zgłaszania i zawiadamiania o aktach przemocy są zbyt skomplikowane

i często niezrozumiałe dla niepełnosprawnych, szczególnie niepełnosprawnych

intelektualnie.

nadal spotykany jest pogląd, że osoba niepełnosprawna intelektualnie może nie byd

zdolna do odczuwania lęku, bólu, doznania przemocy i poniżenia.

zdarza się, iż niepełnosprawni intelektualnie więźniowie stają się ofiarami przemocy ze

strony współosadzonych, według polskiego prawa osoba z orzeczoną

niepełnosprawnością intelektualną może odbywad karę pozbawienia wolności w

systemie terapeutycznym jednak wśród skazanych znajdują się osoby niepełnosprawne

bez orzeczeo trafiające wyrokiem sądu do zwykłych oddziałów, gdzie może dochodzid do

przemocy względem nich.

Z ŻYCIA WZIĘTE: W 2003 r. Sąd Okręgowy w Gdaosku skazał Tomasza K. na karę 15 lat pozbawienia wolności, za zabójstwo 12-letniego Marcina. Sąd Apelacyjny w Gdaosku w 2004 r. utrzymał wyrok w mocy. Tomasz K. jest osobą z upośledzeniem umysłowym. Prowadząca postępowanie Policja i Prokuratura w Malborku, zmusiła Tomasza K. do przyznania się do winy, obiecując mu, że trafi do szpitala, w którym będzie się leczył, oraz że dostanie od policjantów moro wojskowe. Podczas całego śledztwa Tomasz K. był zastraszany przez policję i ostatecznie przyznał się do zabójstwa Marcina. W 2005 r. podczas przesłuchiwania podejrzanego o inne przestępstwo Piotra T., ten ostatni przyznał się do zabójstwa 12-letniego Marcina. Po wznowieniu postępowania w roku 2007, umorzono śledztwo w sprawie Tomasza K. Tomasz K. po prawie czterech latach opuścił zakład karny. W grudniu 2009 r. 36-letni człowiek z upośledzeniem umysłowym został uznany przez Sąd Rejonowy dla Łodzi Śródmieścia za winnego pedofilii i skazany na 2 lata pozbawienia wolności z zawieszeniem na 4 lata oraz orzeczono wobec niego przymusowe leczenie psychiatryczne. A wszystko za to, że 3 lata wcześniej, w ramach zajęd terapeutycznych wyszedł na prośbę instruktora po chleb i stojąc w

49

sklepie w kolejce za 11-letnią dziewczynką, na oczach klientów klepnął ją w pupę. Za radą obroocy z urzędu obiecującego mu niższą karę, przyznał się do winy, mimo iż nie rozumiał, na czym polega pedofilia. Sąd wydał wyrok skazujący, chod biegli psychiatrzy stwierdzili, że pan Tadeusz znaczny stopieo ograniczenia zdolności do rozpoznawania własnych czynów i kierowania swoim postępowaniem. (źródło: Krystyna Mrugalska, Monika Zima Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2010, nr 3)

Do najczęściej popełnianych przestępstw wobec osób niepełnosprawnych intelektualnie należy

zaliczyd: pozbawienie wolności, zmuszanie, dokonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta,

zgwałcenie, znęcanie się, naruszenie nietykalności cielesnej, naruszenie swobody głosowania,

pozbawienie własności. W Polsce istnieje „ciemna liczba” w odniesieniu do przestępstw popełnianych

względem osób niepełnosprawnych intelektualnie. Nie poszukuje się również liczby przestępstw

motywowanych wrogością względem tej grupy społecznej. W amerykaoskim systemie

przeciwdziałania zbrodniom nienawiści statystyki, dotyczące przestępstw z nienawiści względem

osób niepełnosprawnych – DBC (disability bias crimes), prowadzone są od 1997 r. Wśród różnych

form DBC statystyki wskazują na napaści na osoby niepełnosprawne, zastraszania, akty wandalizmu,

zniszczenia czy uszkodzenia mienia i ciała12.

12

Krystyna Mrugalska, Monika Zima: Polskie Forum Osób Niepełnosprawnych, Biuletyn Rzecznika Praw Obywatelskich 2010, nr 3.

50

ROZDZIAŁ TRZECI : OPIEKA I POMOC INSTYTUCJONALNA DLA OSÓB Z

NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ W POLSCE – WYBRANE ASPEKTY

Obecnie coraz więcej uwagi w literaturze przedmiotu, ale także w debacie publicznej poświęca się

pomocy osobom niepełnosprawnym w reintegracji społecznej. Istnieje również wiele organizacji

rządowych i pozarządowych, których celem jest pomoc niepełnosprawnym w przystosowaniu się do

życia z niepełnosprawnością oraz wykorzystanie w możliwie największym stopniu ich potencjału

zawodowego i osobistego.

Analiza konsekwencji wynikających z niepełnosprawności intelektualnej, prowadzi do wniosku, że

wiele z tych osób potrzebuje działao wspierających, które powinny zostad w sposób profesjonalny

organizowane. Jak pisze Z. Kawczyoska Butrym (1998) model pomocy społecznej w Polsce w zakresie

problemów osób niepełnosprawnych zakłada aktywizację tych osób, której charakterystyczną cechą

jest podejście podmiotowe, co sprawia, że działania pomocowe mają charakter globalny i oparte są

na potencjale środowiska społecznego, instytucjach i wolontariacie. Współczesny model pomocy

społecznej zakłada współpracę pięciu systemów funkcjonujących w ramach opieki społecznej:

formalnego systemu opieki społecznej, medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej; pośrednich

systemów pomocy (inicjatywy pozarządowe); rodziny; grup samopomocy i ochotników.

Ze względu na specyfikę pomocy społecznej i jej usytuowanie w ramach polityki społecznej13 można

wyróżnid trzy poziomy osiągania celów pomocy społecznej w ramach wsparcia osób

niepełnosprawnych.

Schemat 12. Poziomy osiągania celów pomocy społecznej

13

Polityka społeczna to działalnośd paostwa, samorządu i organizacji pozarządowych zmierzająca do kształtowania ogólnych warunków pracy i bytu ludności, prorozwojowych struktur społecznych oraz stosunków społecznych opartych na równości i sprawiedliwości społecznej, sprzyjających zaspokajaniu potrzeb społecznych na dostępnym poziomie (A. Kurzynowski 2006).

51

Źródło: T. Kazimierczak, M. Łuczyoska (1998). Wprowadzenie do pomocy społecznej. Warszawa, s. 79

Na podstawie prezentowanych sposobów formułowania celów pomocy społecznej można pokusid się

o próbę pewnej klasyfikacji. Cele pomocy społecznej odnoszą się do osiągania wyższego poziomu

funkcjonowania jednostek, rodzin grup społecznych i dotyczą (T. Kazimierczak, M. Łuczyoska, 1998):

1. Promocji pozytywnych i pożądanych przez system społeczny sposobów funkcjonowania

jednostek,

2. Zapobiegania powstawania trudnych sytuacji życiowych i problemów społecznych,

3. Pomocy jednostkom, grupom społecznym w rozwiazywaniu problemów,

4. Wspierania i dostarczania pomocy tym, którzy samodzielnie nie są w stanie

przezwyciężyd trudnych sytuacji.

Cele pomocy mogą byd osiągnięte, gdy będą uwzględnione aktualne,

doraźne potrzeby osób niepełnosprawnych oraz włączenie się w realizację

takiego modelu opieki środowiskowej, który polega na mobilizowaniu

osób niepełnosprawnych do aktywnego radzenia sobie ze swoimi

problemami i aktywnego udziału w życiu społecznym (Z. Kawczyoska-

Butrym (1998).

W niniejszym rozdziale omówione zostaną krótko podstawowe instytucje i organizacje działające na

rzecz osób z niepełnosprawnością intelektualną.

WSPARCIE SPOŁECZNE

Zacznijmy od wyjaśnienia pojęcia wsparcie społeczne. Wsparcie jest to wszelka dostępna dla

jednostki pomoc w sytuacjach trudnych. Wsparcie to konsekwencja przynależności człowieka do sieci

społecznej. Wymieniane są różne rodzaje wsparcia, co jest przedstawione na schemacie poniżej.

52

Schemat 13. Podział wsparcia społecznego

Opracowanie własne na podstawie S. Kawula 1999

Udzielanie wsparcia osobom niepełnosprawnym intelektualnie polega głównie na stosowaniu takich

form pomocy, które wykorzystywałyby niezaburzone funkcje i sprawności, aby w rezultacie zapewnid

samodzielne funkcjonowanie w społeczeostwie. Największe jest zapotrzebowanie na wsparcie

emocjonalne, szczególnie w początkowym okresie, tuż po pojawieniu się choroby i utracie

sprawności, bowiem na tym właśnie etapie człowiek ma największe trudności przystosowawcze,

dosyd szybko traci kontakt ze środowiskiem. W drugiej kolejności odczuwana jest potrzeba wsparcia

instrumentalnego.

53

Na przebieg i skutecznośd wsparcia społecznego ma wpływ wiele czynników, które w sposób

kompleksowy przedstawiła M. Kózka (2010).

Schemat 14. Czynniki wpływające na przebieg i skutecznośd wsparcia społecznego

Źródło: Opracowanie wysłane na podstawie M. Kózka (2010)

INSTYTUCJONALNE I POZAINSTYTUCJONALNE FORMY WSPARCIA

Jak pisze J. Kirenko (2002) do pozainstytucjonalnych i instytucjonalnych systemów wsparcia

społecznego osób niepełnosprawnych zaliczyd można:

Rodzinę, która stanowi niewątpliwie podstawowy system opiekuoczy, zapewniając opiekę

swym bliskim i poczuwając się do odpowiedzialności za nich.

Grupy samopomocy, które skupiają ludzi o zbliżonych doświadczeniach życiowych, którzy

przeżywają podobny rodzaj cierpienia. Termin samopomoc oznacza pracę dla samego siebie,

bez czekania na zewnętrzną pomoc. Jej celem jest maksymalne usamodzielnienie w życiu

54

osobistym i zawodowym. Bezpośrednim ukierunkowaniem wsparcia jest dążenie do

włączenia jednostki w proces rozwiązywania problemu, a trwałym efektem tych działao

powinno byd ukształtowanie postawy samodzielności, aktywności, a także wyposażenie jej w

konkretne umiejętności pokonywania określonych trudności.

Z działalnością grup samopomocy nierozerwalnie związana jest działalnośd ochotników,

inaczej wolontariuszy. Z. Kawczyoska-Butrym (1998) wyróżnia następujące cechy

wolontariatów:

o dobrowolne uczestnictwo;

o silna motywacja do działania;

o duże osobiste zaangażowanie;

o bezpośredni, oparty na osobistych więziach kontakt między "dawcą" i "biorcą";

o satysfakcja z działalności polegającej na niesieniu bezinteresownej pomocy osobie

potrzebującej;

o zapełnienie luki istniejącej w systemie formalnej opieki społecznej;

o elastycznośd form i zakresu działania.

pośrednie systemy pomocy, czyli inicjatywy pozarządowe, różnego typu stowarzyszenia i

fundacje oraz instytucje szczebla lokalnego, świadczące różne rodzaje usług, np. grupy

charytatywne, dostarczające pomocy materialnej, zespoły doradztwa prawnego, grupy

modlitewne itp.;

formalny system pomocy społecznej, reprezentowany przez pracowników socjalnych,

profesjonalnie przygotowanych do świadczeo pomocowych;

formalny system pomocy medycznej, edukacyjnej i ekonomicznej (Z. Kawczyoska-Butrym

2000).

Inne klasyfikacje systemów wsparcia dla osób niepełnosprawnych intelektualnie są zestawione w

tabeli poniżej.

55

Problematykę wsparcia społecznego osób niepełnosprawnych analizuje się zazwyczaj z punktu

widzenia instytucji specjalnie w tym celu powołanych. Większośd działao pomocowych, leżących w

gestii agend rządowych przejętych została przez agendy samorządowe oraz lokalne organizacje

pozarządowe. Jak pisze J. Kirenko (2002) instytucjonalne systemy wsparcia społecznego osób

niepełnosprawnych przybierają różne formy.

Zestawiając powyższe klasyfikacje oraz istniejące instytucje otrzymujemy następujący schemat

wsparcia osób niepełnosprawnych intelektualnie.

56

Schemat 15. Formy wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym intelektualnie

Opracowanie własne

INSTYTUCJE Z FUNKCJĄ KOORDYNUJĄCO-KONTROLNĄ

Koordynacją polityki wobec osób niepełnosprawnych zajmuje się Pełnomocnik Rządu ds. Osób

Niepełnosprawnych. Jego rolą jest również monitorowanie przebiegu procesów gospodarczych i

społecznych dotyczących środowiska osób niepełnosprawnych. To ta instytucja wypracowuje

strategie i plany działao na rzecz osób niepełnosprawnych.

PEŁNOMOCNIK RZĄDU DO SPRAW OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH (na podstawie ustawy o

rehabilitacji społecznej i zawodowej i zatrudnianiu osób niepełnosprawnych)

Urząd Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych został utworzony na mocy przepisów

ustawy z dnia 9 maja 1991 r. o zatrudnianiu i rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Po

kilku latach obowiązywania powyższej ustawy, Sejm RP w dniu 27 sierpnia 1997 r. uchwalił ustawę o

rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, na podstawie której

Urząd ten aktualnie działa. Pełnomocnika powołuje i odwołuje Prezes Rady Ministrów na wniosek

ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego. Pełnomocnik jest sekretarzem stanu w

Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. Pełnomocnik nadzoruje wykonanie zadao wynikających z

ustawy.

Nadzór, o którym mowa wyżej, jest wykonywany przez:

koordynację realizacji zadao wynikających z ustawy,

inicjowanie lub przeprowadzanie kontroli realizacji zadao wynikających z ustawy.

57

Koordynacja zadao polega na:

żądaniu od podmiotów informacji, dokumentów i sprawozdao okresowych dotyczących realizacji zadao ustawowych,

organizowaniu szkoleo i konferencji,

udzielaniu informacji w sprawach z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudniania osób niepełnosprawnych,

opracowywaniu standardów w zakresie realizacji zadao określonych w ustawie,

realizacji zadao wynikających z programów rządowych,

realizacji działao zmierzających do ograniczenia skutków niepełnosprawności i barier utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeostwie.

Inicjowanie kontroli dotyczy:

działao na rzecz realizacji praw osób niepełnosprawnych,

realizacji zadao określonych w ustawie,

spełniania przez pracodawców warunków określonych w ustawie.

Inne ustawowe zadania Pełnomocnika:

opracowywanie oraz opiniowanie projektów aktów normatywnych dotyczących zatrudniania, rehabilitacji oraz warunków życia osób niepełnosprawnych,

opracowywanie projektów programów rządowych dotyczących rozwiązywania problemów osób niepełnosprawnych,

ustalanie założeo do rocznych planów rzeczowo-finansowych dotyczących realizacji zadao wynikających z ustawy,

inicjowanie działao zmierzających do ograniczenia skutków niepełnosprawności i barier utrudniających osobom niepełnosprawnym funkcjonowanie w społeczeostwie,

współpraca z organizacjami pozarządowymi i fundacjami działającymi na rzecz osób niepełnosprawnych.

W wielu regionach Polski powstały regionalne lub wojewódzkie Sejmiki Osób Niepełnosprawnych

zrzeszające liczne stowarzyszenia, organizacje, komitety, rady i fundacje działające na rzecz różnych

środowisk osób niepełnosprawnych. Celem działania sejmików jest reprezentowanie interesów osób

niepełnosprawnych, koordynowanie działao dla wszystkich wspólnych członków, tworzenie

warunków pełnego i aktywnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych w życiu zawodowym i

społecznym.

Poza tym w wielu miastach istnieje stanowisko rzecznika osób niepełnosprawnych powoływanego

przy Urzędach Miasta lub Prezydencie. Do jego głównych zadao należy m.in.:

działanie w obronie interesów osób niepełnosprawnych;

przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych;

występowanie z inicjatywą i wnioskami oraz wydawanie opinii w sprawach mających

znaczenie w życiu osób niepełnosprawnych;

informowanie o instytucjach, stowarzyszeniach działających na rzecz osób

niepełnosprawnych;

informowanie o programach rządowych dla osób niepełnosprawnych;

58

współpraca z organizacjami pozarządowymi;

organizacja imprez integracyjnych.

Przy urzędach pracy powołane zostały specjalne referaty ds. osób niepełnosprawnych zajmujące się

doradztwem organizacyjnym, prawnym i ekonomicznym dla tego środowiska, organizowaniem

miejsc pracy dla osób niepełnosprawnych oraz późniejszym monitorowaniem warunków, jakie

zapewniają pracodawcy (B. Balcerzak – Paradowska 2002, Centrum Badao i Rozwoju Kształcenia).

INSTYTUCJE POMOCY SPOŁECZNEJ

Instytucje pomocy społecznej znajdują się wśród instytucji świadczących opiekę domową oraz

instytucjonalną nad osobami niepełnosprawnymi, które wymienia K. Hebel i L. Bieniaszewski (2008):

POZ — lekarz podstawowej opieki zdrowotnej, pielęgniarka środowiskowo – rodzinna;

Ośrodki Pomocy Społecznej;

Dzienne Domy Pomocy Społecznej;

Domy Pomocy Społecznej;

Zakłady Opiekuoczo-Lecznicze;

Zakłady Pielęgnacyjno-Opiekuocze;

oddział szpitalny dla przewlekle chorych.

Placówki pomocy społecznej są zrejonizowane. Bezpośrednimi organizatorami publicznej pomocy

społecznej są gminne i dzielnicowe Ośrodki Pomocy Społecznej oraz Miejskie Ośrodki Pomocy

Rodzinie i Powiatowe Centra Pomocy Rodzinie. Zadania pomocy społecznej w stosunku do osób

niepełnosprawnych mieszkających w środowisku domowym są realizowane przez:

pracownika socjalnego w zakresie diagnozowania sytuacji materialnej i rodzinnej;

opiekuna środowiskowego w zakresie usług opiekuoczych;

personel specjalistyczny w zakresie usług opiekuoczych specjalistycznych (K. Hebel i L.

Bieniaszewski 2008).

Jak pisze L. Marszałek (2009, s. 209) celem działalności formalnego systemu pomocy społecznej jest

ułatwianie osobom z niepełnosprawnością korzystanie z rehabilitacji, stworzenie warunków dla jej

prowadzenia i sprawowanie właściwej opieki w przypadku niezdolności do pracy. Jak pisze M.

Borkowska (1989) do najważniejszych świadczeo należą: pomoc finansowa dla korzystających z

różnych usług rehabilitacyjnych, obniżenie ceny w nabywaniu mieszkao i środków lokomocji,

częściowe finansowanie kosztów instalacji urządzeo domowych i kosztów narzędzi pracy, pomoc w

uzyskiwaniu licencji handlowych, częściowe lub całkowite zwolnienie od płacenia niektórych

podatków, pokrywanie kosztów podróży do i z pracy albo na zabiegi rehabilitacyjne, pomoc w

korzystaniu z różnych form rekreacji, zapomogi w przypadku bezrobocia oraz dodatki dla osób, które

mają zasadnicze trudności w poruszaniu się.

W obecnym stanie prawa osoba niepełnosprawna, wymagająca wsparcia w codziennym

funkcjonowaniu, może korzystad z następujących świadczeo zapewniających takie wsparcie:

1. usługi opiekuocze w miejscu zamieszkania (OPS)

59

2. dom pomocy społecznej

3. komercyjne (pełnopłatne) placówki, zapewniające całodobową opiekę, działające w oparciu o

artykuł 67-69 Ustawy o pomocy społecznej, w tym placówki prowadzone odpłatnie przez

organizacje w ramach działalności statutowej

4. całodobowy pobyt okresowy w ośrodkach dziennego pobytu: ośrodku wsparcia, a dla osób z

zaburzeniami psychicznymi lub niepełnosprawnością intelektualną także w środowiskowym

domu samopomocy.

Najpowszechniejszą z form wsparcia instytucjonalnego są domy pomocy społecznej. Przejmują one

funkcje opiekuocze nad osobami niepełnosprawnymi, którymi osoby najbliższe nie mogą lub nie chcą

się zajmowad. Podstawowym celem działalności domu pomocy społecznej jest zaspokojenie potrzeb

opiekuoczych, bytowych, społecznych, zdrowotnych i religijnych w sposób i w stopniu

umożliwiającym godne życie osobie niepełnosprawnej. Podopieczni biorą udział w organizowanych

imprezach okolicznościowych, spotkaniach klubowych, pogadankach, prelekcjach, przeglądach

artystycznych, wycieczkach turystycznych, piknikach, majówkach, wyjściach do kina, teatru,

filharmonii, muzeum, uczestniczą również w warsztatach terapeutycznych.

Innym przykładem są środowiskowe domy samopomocy, które realizują szereg zadao niezbędnych

w powrocie osób niepełnosprawnych do życia w społeczeostwie. Środowiskowe domy samopomocy

są jednostkami organizacyjnymi resortu pomocy społecznej, działającymi na zasadach zadania

zleconego samorządom, fundacjom, stowarzyszeniom.

KIEROWANIE DO DOMU POMOCY SPOŁECZNEJ (na podstawie ustawy o pomocy społecznej z 12

marca 2004 roku)

1. Prawo do umieszczenia w domu pomocy społecznej przysługuje osobie wymagającej całodobowej opieki z powodu wieku, choroby lub niepełnosprawności, niemogącej samodzielnie funkcjonowad w codziennym życiu, której nie można zapewnid niezbędnej pomocy w formie usług opiekuoczych (art. 54 ustawy z dn. 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej).

2. Zgodnie z § 8 rozporządzenia Ministra Polityki Społecznej z dnia 19 października 2005 r. w sprawie domów pomocy społecznej, do domu kieruje się na podstawie pisemnego wniosku osoby ubiegającej się o skierowanie do domu, złożonego do ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na jej miejsce zamieszkania lub pobytu w dniu jej kierowania oraz na podstawie rodzinnego wywiadu środowiskowego przeprowadzonego przez pracownika socjalnego ośrodka pomocy społecznej właściwego ze względu na miejsce zamieszkania lub pobytu osoby ubiegającej się w dniu jej kierowania zawierającego w szczególności pisemne stwierdzenie braku możliwości zapewnienia usług opiekuoczych w miejscu zamieszkania przez rodzinę i gminę.

Do wniosku dołącza się:

decyzję o przyznaniu osobie ubiegającej się zasiłku stałego oraz pisemną zgodę na ponoszenie opłaty za pobyt w domu, a także pisemną zgodę na jej potrącanie przez osobę ubiegającą się lub przedstawiciela ustawowego

decyzję organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokośd emerytury lub renty oraz pisemną zgodę na ponoszenie opłaty i na jej potrącanie przez właściwy organ emerytalno-rentowy

oświadczenie o stanie majątkowym

kserokopię dowodu tożsamości

zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia (oraz badania: mocz, morfologia, OWA, rtg

60

klatki piersiowej)

orzeczenie o niepełnosprawności. Dokumenty te kompletuje ośrodek pomocy społecznej i na ich podstawie wydaje decyzję o

skierowaniu do domu pomocy społecznej, a w przypadku, gdy osobę ubiegającą się kieruje się do

domu o zasięgu ponadgminnym, dokumenty te ośrodek przekazuje do właściwego ze względu na

siedzibę domu powiatowego centrum pomocy rodzinie.

Zgodnie z § 10 w/w rozporządzenia osoba ubiegająca się jest kierowana do domu na czas

nieokreślony, chyba, że wystąpi ona lub jej przedstawiciel ustawowy z wnioskiem o skierowanie do

domu na czas określony,

1. Pobyt w domu pomocy społecznej jest odpłatny do wysokości średniego miesięcznego

kosztu utrzymania. Obowiązani do wnoszenia opłaty za pobyt w domu pomocy społecznej są

w kolejności:

mieszkaniec domu, a w przypadku osób małoletnich przedstawiciel ustawowy z dochodów dziecka;

małżonek, wstępni przed wstępnymi;

gmina, z której osoba została skierowana do domu pomocy społecznej;

inne osoby Opłatę za pobyt wnoszą:

mieszkaniec domu, nie więcej niż 70 % swojego dochodu;

małżonek wstępni przed wstępnymi – zgodnie z umową cywilno-prawną w trybie art. 103 ust.2 ustawy.

KIEROWANIE DO ŚRODOWISKOWEGO DOMU SAMOPOMOCY (na podstawie Ustawy o

pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku)

1. Pomoc w formie wsparcia w środowiskowym domu samopomocy przyznaje się na wniosek osoby zainteresowanej lub opiekuna prawnego, po przeprowadzeniu wywiadu środowiskowego.

2. Do wniosku dołącza się:

Zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia ze wskazaniami do uczestniczenia w zajęciach rehabilitacyjnych,

Badania laboratoryjne (Hbs, OWA)

Orzeczenie o stopniu niepełnosprawności

Decyzję organu emerytalno-rentowego ustalającego wysokośd emerytury lub renty 3. Pobyt w środowiskowym domu samopomocy jest odpłatny do wysokości kosztu jednego

gorącego posiłku (obiadu). Osoby osiągające dochód poniżej kryterium wynikającego z ustawy o pomocy społecznej nie ponoszą opłat.

4. Istnieje możliwośd całkowitego lub częściowego zwolnienia od ponoszenia opłat za posiłek.

5. Skierowanie do środowiskowego domu następuję na podstawie decyzji administracyjnej.

Stosunkowo nową formą specjalistycznej pomocy osobom niepełnosprawnym są placówki

całodobowej opieki prowadzone w ramach działalności gospodarczej (art. 67 ust. 1 ustawy o

pomocy społecznej). Placówka świadczy usługi opiekuocze i bytowe, pomoc w podstawowych

czynnościach życiowych, przy zakupie odzieży, pielęgnację i opiekę higieniczną, pomoc w załatwieniu

spraw osobistych, zapewnienie kontaktów z otoczeniem, organizacje czasu wolnego. Ustawa określa

szczegółowo standardy wyposarzenia lokalu jego wielkośd i przeznaczenie a także standardy

świadczenia usług opiekuoczych. Placówki są alternatywna formą opieki nad osobami

61

niepełnosprawnymi. Wspomagają one instytucje publiczne, oferują konkurencyjną pomoc i usługi. Z

uwagi, iż są to placówki nastawione na zysk musza byd regularnie kontrolowane przez władze

publiczne (por. I. Sierpowska, A. Kogut, 2010).

Ważną rolę w pomocy osobie niepełnosprawnej i jej rodzinie odgrywają Ośrodki wsparcia dla dzieci i

młodzieży niepełnosprawnej, w którym realizowana jest kompleksowa rehabilitacja dzieci i

młodzieży niepełnosprawnej. Służą utrzymaniu osoby niepełnosprawnej w jej naturalnym środowisku

i są jednostkami dziennego pobytu. Zgodnie z zapisami nowelizacji ustawy o pomocy społecznej z 12

lutego 2010 roku ośrodkami wsparcia są środowiskowe domy samopomocy i kluby samopomocy.

W ramach pomocy społecznej funkcjonują dzienne domy pomocy społecznej. Osoby

niepełnosprawne przyjmowane są do nich na podstawie diagnozy pracownika socjalnego dotyczącej

niepełnosprawności (fizycznej lub psychicznej) oraz trudnej sytuacji uprawniającej do pomocy

społecznej (K. Hebel i L. Bieniaszewski 2008). W dziennych domach pomocy społecznej pomoc

organizowana jest w formie: wydawania posiłków; prowadzone są warsztaty terapii zajęciowej,

zajęcia społecznie aktywizujące, fizjoterapia, psychoterapia i inne.

Na te formy wsparcia istnieje zapotrzebowanie ze strony części osób niepełnosprawnych. Jednak

istnieje zarazem pewna luka w postaci braku form zamieszkania dla osób, które chcą mieszkad w

otwartym środowisku, decydowad o sobie, cieszyd się prywatnością i podmiotowością. Istnieje szereg

niewykorzystanych możliwości. Ustawa o pomocy społecznej przewiduje dla osób

niepełnosprawnych, wymagających co prawda często wsparcia całodobowego, ale niewymagających

usług świadczonych przez dom pomocy społecznej, jeszcze dwie formy wspomaganego

mieszkalnictwa: rodzinny dom pomocy oraz mieszkania chronione.

Rodzinne domy pomocy były do kwietnia 2011 roku formą mieszkalnictwa dostępną tylko dla osób

starszych. Nowelizacja ustawy o pomocy społecznej z 18 marca 2011 roku oraz ustawy o

świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych wprowadza możliwośd

tworzenia rodzinnych domów pomocy społecznej dla osób niepełnosprawnych. Osoba lub rodzina

opiekująca się niepełnosprawnym członkiem rodziny może zająd się także innymi osobami

niepełnosprawnymi i otrzymywad na ten cel środki z samorządu. Rozwiązanie to umożliwia

niepełnosprawnym pobyt w warunkach zbliżonych do rodzinnych, a osobom opiekującym się nimi

pozwala na prowadzenie działalności gospodarczej i zarabianie.

Mieszkanie chronione jest zaliczane do jednego ze świadczeo pomocy społecznej i według przepisów

ustawy o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku jest świadczeniem niepieniężnym. Według

przepisów pobyt w takim mieszkaniu może byd przyznany osobie, która ze względu na trudną

sytuację życiową, wiek, niepełnosprawnośd albo chorobę psychiczną lub fizyczną potrzebuje wsparcia

w funkcjonowaniu w codziennym życiu, ale nie wymaga usług w zakresie świadczonym przez

jednostkę całodobowej opieki. Mieszkanie chronione może byd prowadzone przez każdą jednostkę

organizacyjną pomocy społecznej14 lub przez organizację pożytku publicznego.

14

Jednostkami organizacyjnymi pomocy społecznej są: regionalny ośrodek polityki społecznej, powiatowe centrum pomocy rodzinie, ośrodek pomocy społecznej, dom pomocy społecznej, placówka specjalistycznego poradnictwa, w tym rodzinnego, placówka opiekuoczo-wychowawcza, ośrodek adopcyjno-opiekuoczy, ośrodek wsparcia i ośrodek interwencji kryzysowej. Jak wynika z ustawy o pomocy społecznej prowadzenie i

62

Można powiedzied, iż mieszkanie chronione, jako jedna z form pomocy

społecznej jest najbardziej skutecznym sposobem usamodzielnienia

człowieka niepełnosprawnego gdzie pod opieką specjalistów,

przygotowuje się osobę niepełnosprawną do samodzielnego życia w

integracji ze społecznością lokalną.

Warto dodad, iż na poziomie konsultacji społecznych jest obecnie projekt Ministerstwa Pracy i

Polityki Społecznej w sprawie mieszkao chronionych. Zgodnie z projektem o skierowaniu osoby

ubiegającej się o pobyt w mieszkaniu chronionym zadecyduje właściwy organ jednostki samorządu

terytorialnego prowadzący jednostkę organizacyjną pomocy społecznej, w której prowadzone jest

mieszkanie chronione. Decyzja taka dotyczyd może jedynie osób pełnoletnich, a pobyt w mieszkaniu

będzie co do zasady czasowy. Jedynie w określonych w rozporządzeniu wypadkach możliwe jest

skierowanie na pobyt stały. Przebywające w mieszkaniach osoby będą objęte wsparciem

dostosowanym do ich indywidualnych potrzeb i świadczonym przez 7 dni w tygodniu, minimum 3

godziny dziennie przez m.in. pracowników socjalnych, terapeutów i psychologów. Natomiast w

przypadku mieszkao chronionych prowadzonych przez podmioty niepubliczne (np. organizacje

pożytku publicznego) niedziałające na zlecenie, z osobą ubiegającą się o pobyt zawierana byłaby

umowa cywilnoprawna. Projekt rozporządzenia określa również podstawowe warunki, jakie musza

spełniad lokale mieszkalne przeznaczone na mieszkania chronione. Według tych zapisów mieszkanie

takie przeznaczone ma byd dla nie mniej niż 3 osób, a minimalna powierzchnia użytkowa dla jednej

osoby nie może byd mniejsza niż 12 m2. Koszty dostosowania istniejących lokali do zakładanych norm

mają ponosid samorządy. Będą miały na to czas do 2014 r.

Rozwiązaniem obecnie nierealizowanym w obszarze pomocy społecznej, a będącym ciekawą

koncepcją uzupełnienia istniejących form wsparcia, są mieszkania readaptacyjne. Ta forma wsparcia

może stanowid kontynuację rozpoczętego procesu terapeutyczno-rehabilitacyjnego w ramach

mieszkania chronionego. Może również mied charakter niezależny, samodzielny i byd pierwszym

etapem w przystosowywaniu dorosłych osób niepełnosprawnych do prawidłowego funkcjonowania

w społeczeostwie poprzez trening samodzielności, naukę gospodarowania pieniędzmi, obsługi

urządzeo związanych z codziennym funkcjonowaniem w przestrzeni domowej itp.

W całej Polsce istnieje duże zapotrzebowanie zarówno na rodzinne (małe grupowe) domy pomocy

dla osób wymagających wsparcia całodobowego, jak i mieszkania chronione, dające większą

samodzielnośd, a przede wszystkim szansę na życie w otwartym środowisku. Niestety istniejące

zapisy prawa nadal w znacznym stopniu blokują możliwośd rozwijania tych potrzebnych form

mieszkalnictwa dla osób niepełnosprawnych.

SYSTEM I INSTYTUCJE EDUKACJI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

Uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim realizują podstawę programową

wspólną z innymi uczniami szkoły ogólnodostępnej, ale program nauczania dostosowany powinien

zapewnienie miejsc w mieszkaniach chronionych należy do zadao własnych gminy o charakterze obowiązkowym. Natomiast prowadzenie mieszkao chronionych dla osób z terenu więcej niż jednej gminy należy do zadao własnych powiatu.

63

byd do ich możliwości, zgodnie z orzeczeniem poradni. Uczniowie zdiagnozowani jako

niepełnosprawni intelektualnie w stopniu umiarkowanym lub znacznym realizują odrębną podstawę

programową. Każdy z uczniów ma opracowany indywidualny program edukacyjny. Natomiast

uczniowie niepełnosprawni w stopniu głębokim realizują obowiązek szkolny w formie zajęd

rewalidacyjno-wychowawczych.

Kształcenie odbywa się w szkołach ogólnodostępnych (w których tworzone są oddziały specjalne lub

klasy integracyjne i ogólnodostępne), w funkcjonujących samodzielnie szkołach specjalnych oraz w

specjalnych ośrodkach szkolno-wychowawczych, innych placówkach oświatowo-wychowawczych lub

w zakładach opieki zdrowotnej (łącznie z zakładami lecznictwa uzdrowiskowego).

System oświaty obejmuje kształcenie uczniów niepełnosprawnych w: 1) przedszkolach, w tym z

oddziałami integracyjnymi, przedszkolach specjalnych oraz innych formach wychowania

przedszkolnego, 2) szkołach podstawowych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami

integracyjnymi, 3) gimnazjach, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi, 4)

szkołach ponadgimnazjalnych, w tym: specjalnych, integracyjnych, z oddziałami integracyjnymi oraz

trzyletnich specjalnych szkołach przysposabiających do pracy.

Bardzo ważnym obszarem szczegółowo opisanym w rozporządzeniach jest indywidualny program

edukacyjno-terapeutyczny. Obowiązek jego opracowania i realizacji z uczniem w szkołach

specjalnych i integracyjnych jest wprawdzie uregulowany w dotychczasowych przepisach, jednakże

nowe rozporządzenia bardziej szczegółowo określają zakres tego programu oraz sposób jego

opracowania. Programy takie będą obecnie przygotowywane również dla uczniów

niepełnosprawnych w szkołach ogólnodostępnych. Rozporządzenia usankcjonują dotychczasową,

bardzo dobrą praktykę wielu szkół w tym zakresie, które dla uczniów z orzeczeniami o potrzebie

kształcenia specjalnego opracowywały indywidualne programy edukacyjne, mimo braku takiej

regulacji w przepisach. Organizacja kształcenia specjalnego nie powinna bowiem zależed od miejsca

kształcenia, lecz od rodzaju potrzeb i predyspozycji ucznia.

Rozporządzenie MEN z dnia 3 lutego 2009 roku15 określa warunki organizowania wczesnego

wspomagania rozwoju dziecka niepełnosprawnego. Po okresie wczesnego wspomagania rozwoju

następuje faza realizacji obowiązku szkolnego.

Do określonej formy kształcenia specjalnego może byd zakwalifikowane tylko takie dziecko, które

posiada orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego – orzeczenia takie wydają publiczne poradnie

psychologiczno-pedagogiczne, na wniosek rodziców lub prawnych opiekunów dziecka. Uczniowie ci

otrzymują wyłącznie oceny opisowe na wszystkich etapach kształcenia, zarówno z zachowania jak i

zajęd edukacyjnych. Nauka jest obowiązkowa do ukooczenia 18 roku życia. Dla uczniów z

niepełnosprawnością intelektualną stworzona jest możliwośd wydłużenia obowiązku szkolnego:

do 18 roku życia na poziomie szkoły podstawowej

do 21 roku życia na poziomie gimnazjum

do 24 roku życia na poziomie szkoły ponadgimnazjalnej.

15

(Dz.U. nr 23 poz. 133, 2009).

64

Kształcenie uczniów z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim realizowane jest w

naszym kraju w oparciu o zapisy ustawy z 19 sierpnia 1994 roku o ochronie zdrowia psychicznego16

oraz o ustawę o systemie oświaty z 7 września 1991 roku oraz rozporządzenia Ministra Edukacji

Narodowej z dnia 30 stycznia 1997 r. w sprawie zasad organizowania zajęd rewalidacyjno-

wychowawczych dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie w stopniu głębokim. Na mocy

tego rozporządzenia w publicznych przedszkolach, w tym specjalnych, publicznych szkołach, w tym

specjalnych, publicznych placówkach opiekuoczo-wychowawczych, zakładach opieki zdrowotnej,

domach pomocy społecznej i środowiskowych domach samopomocy, ośrodkach rehabilitacyjno-

wychowawczych, domach rodzinnych można organizowad zajęcia pedagogiczne dla dzieci głęboko

niepełnosprawnych intelektualnie, także w domach rodzinnych dla osób zakwalifikowanych do

udziału w indywidualnych zajęciach. Zajęcia rewalidacyjne prowadzi nauczyciel, który posiada

odpowiednie przygotowanie pedagogiczne. Za spełnianie obowiązku szkolnego uznaje się udział

dzieci i młodzieży z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim w zajęciach

rewalidacyjno-wychowawczych. Wynika z nich, że:

Zajęcia rewalidacyjno-wychowawcze organizuje się dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnej

intelektualnie w stopniu głębokim w wieku od 3 do 25 lat.

Zajęcia te mogą byd organizowane w zespołach lub indywidualnie (we współpracy z rodzicami

dziecka lub prawnymi opiekunami).

Zajęcia organizuje się w szkołach i placówkach, w tym specjalnych, publicznych i

niepublicznych, położonych najbliżej miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka – w tym w

domach rodzinnych w przypadku osób zakwalifikowanych do indywidualnych zajęd

rewalidacyjno-wychowawczych.

Tryb i zasady kwalifikowania i kierowania dzieci i młodzieży do udziału w zajęciach rewalidacyjno-

wychowawczych określają przepisy w sprawie orzekania o potrzebie kształcenia specjalnego lub

indywidualnego nauczania. Orzeczenia o potrzebie zajęd rewalidacyjno-wychowawczych wydają

zespoły orzekające działające w poradniach psychologiczno-pedagogicznych, na wniosek rodziców

(opiekunów prawnych) dziecka. Edukacja osób głęboko niepełnosprawnych intelektualnie kooczy się

w wieku 24-25 lat. Szansą na dalszy, aktywny udział w życiu społecznym są dla tej grupy osób

Warsztaty Terapii Zajęciowej, Dzienne Ośrodki Adaptacyjne, Środowiskowe Domy Samopomocy itp.

SYSTEM I INSTYTUCJE ZAWODOWEJ EDUKACJI SPECJALNEJ

Opisując formy aktywizacji i rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych

intelektualnie często ignoruje się szkolnictwo zawodowe specjalne, które dla wielu osób

niepełnosprawnych intelektualnie jest niejednokrotnie jedynym miejscem rehabilitacji zawodowej i

nauki zawodu przed wejściem na rynek pracy, a często pozostaje jedyną formą aktywności

zawodowej. Nie trudno się domyślad, iż współpraca służb odpowiadających za przebieg procesu

rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych ze szkolnictwem zawodowym

specjalnym znacznie zwiększa efektywnośd procesu rehabilitacji zawodowej i możliwośd odnalezienia

się tej grupy młodych ludzi na rynku pracy. Moje badania na tym polu wskazują wyraźnie, iż szanse

16

Z dniem 1 lipca 2011 r. zmiana art. 7 podstawy w związku z wejściem w życie ustawy z dnia 15 kwietnia 2011

r. o działalności leczniczej (Dz.U. z 2011 r. Nr 112, poz. 654).

65

znalezienia pracy przez osoby niepełnosprawne intelektualnie uczące się w szkołach, w których

dyrektorzy prowadzili intensywną współpracę z rynkiem pracy owocowała zatrudnieniem

niepełnosprawnych absolwentów w blisko 30%. To wysoki wskaźnik zważywszy na ogólną proporcję

udziału osób niepełnosprawnych intelektualnie w strukturze zatrudnionych.

Edukacja człowieka niepełnosprawnego intelektualnie powinna byd postrzegana, jako przygotowanie

zawodowe17. Z. Gajdzica (2001, s. 391) w procesie edukacji wyróżnia trzy podstawowe okresy:

„preorientacja zawodowa prowadzona w klasach początkowych szkoły podstawowej,

orientacja zawodowa prowadzona w starszych klasach szkoły podstawowej,

nauka zawodu w szkołach zawodowych”.

Funkcjonujący w Polsce system oświaty przewiduje dla osób z niepełnosprawnością możliwośd nauki

w szkołach ogólnodostępnych, szkołach specjalnych, w ramach kursów, szkołach przysposobienia

zawodowego, zasadniczych szkołach zawodowych, technikach, liceach zawodowych, szkołach

policealnych, klasach specjalnych przy szkołach ogólnodostępnych. W przypadku kształcenia osób z

niepełnosprawnością intelektualną kluczową rolę odgrywają szkoły zawodowe oraz szkoły

przysposobienia zawodowego (por. J. Wyczesany 2004). Istnieje także możliwośd korzystania, w

określonych sytuacjach, z kształcenia indywidualnego (R. Piotrowicz, E. Wapiennik 2004). Edukacja

stanowi podwalinę całego systemu rehabilitacji zawodowej, która ma na celu doprowadzenie osoby

niepełnosprawnej intelektualnie do odnalezienia się na rynku pracy, uzyskania i utrzymania

zatrudnienia. Polski system edukacji, w najogólniejszym zarysie, przewiduje dla osób z

niepełnosprawnością intelektualną następujące etapy kształcenia na drodze do zdobycia zawodu (Z.

Janiszewska-Niścioruk 2005, K. Mariaoczyk, W. Otrebski 2010):

szkoła podstawowa (6 lat),

gimnazjum (3 lata),

szkoły ponadgimnazjalne,

szkoły przysposabiające do pracy (3 lata); szkoły te przygotowują ogólnie do podjęcia roli

pracownika; uczniowie nie zdobywają uprawnieo do wykonywania konkretnego zawodu, ale

otrzymują świadectwo ukooczenia szkoły potwierdzające przysposobienie do pracy. Szkoły te

przeznaczone są dla osób z umiarkowanym i znacznym stopniem niepełnosprawności

17 Warto zaprezentowad ciekawe wyniki badao uzyskane przez B. Oszustowicz i J. Baran (1999). Autorki przeprowadziły eksperymentalny program orientacji zawodowej w klasie szkoły specjalnej. W eksperymentalnych zajęciach udział wzięło 30 uczniów niepełnosprawnych intelektualnie. Grupę kontrolną utworzyli także uczniowie z niepełnosprawnością intelektualną nieuczestniczący w projekcie. Przeprowadzony eksperyment obejmował cztery etapy działao. W pierwszym uczestnicy mieli za zadanie wypełnid dwie ankiety: dotyczące wyboru zawodu oraz szkolnych i pozaszkolnych zainteresowao. Drugi etap to włączenie uczniów z grupy eksperymentalnej w zajęcia z orientacji zawodowej. W trzecim etapie – po zakooczeniu eksperymentalnych zajęd i podjęciu przez uczniów nauki w szkole zawodowej – za pomocą ankiety zbierano informacje o trafności i satysfakcji z wybranego kierunku kształcenia oraz przydatności zajęd z orientacji zawodowej. Ostatni etap – przeprowadzony w kilka miesięcy po rozpoczęciu nauki w szkole zawodowej – polegał na wypełnieniu przez badanych kolejnej ankiety oraz napisaniu wypracowania na temat planów życiowych, zainteresowao i preferowanych wartości. Okazało się, że zajęcia z zakresu orientacji zawodowej pomagają w przygotowaniu uczniów szkół specjalnych do świadomego wyboru zawodu, przyczyniają się do kształtowania realnego obrazu własnych możliwości, budzą motywację do nauki i pracy, a także ułatwiają proces przystosowania na kolejnym etapie edukacji – w szkole zawodowej.

66

intelektualnej. Regulacja prawna pozwala obecnie na organizację oddziałów

przysposabiających do pracy dla uczniów z głębszymi stopniami niepełnosprawności

intelektualnej już po ich rocznym pobycie w gimnazjum. Nauka w szkole przysposabiającej do

pracy powinna przygotowad ucznia do wykonywania czynności pracy (w WTZ, ZAZ lub ZPCH).

szkoły zawodowe specjalne (2 lub 3 lata), szkoły te przygotowują młodych ludzi do

wykonywania konkretnych zawodów. W tych placówkach uczeo ma możliwośd uzyskania

dyplomu potwierdzającego kwalifikacje zawodowe. Szkoły te przeznaczone są dla osób z

lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Szkoły zawodowe

specjalne są to placówki, które stwarzają młodzieży niepełnosprawnej specjalne warunki do

przygotowania się do pracy i zdobycia kwalifikacji zawodowych. Przeznaczone są dla

absolwentów gimnazjów specjalnych, czyli dla młodzieży w wieku 16-18 lat; (w określonych

przypadkach może uczęszczad do nich osoba do 21, a nawet do 24 roku życia). Jak pisze W.

Otrębski (2007, s. 58) specjalne kształcenie zawodowe prowadzone jest najczęściej na dwóch

poziomach: w specjalnych zasadniczych szkołach zawodowych, których absolwenci uzyskują

tytuł robotnika wykwalifikowanego lub czeladnika w danej dziedzinie zawodowej oraz w

specjalnych średnich szkołach zawodowych (technikach), których ukooczenie daje

kwalifikacje zawodowe na poziomie średnim (technik). Istnieją także specjalne licea

ogólnokształcące umożliwiające podjęcie nauki na poziomie wyższym. Dla osób z lekkim

stopniem niepełnosprawności intelektualnej dostępne są jedynie zasadnicze szkoły

zawodowe i na tym poziomie kooczą oni swoją edukację zawodową. Z kolei dla osób z

umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, którzy nie rokują ukooczenia

szkoły zasadniczej zawodowej, przewidziane są szkoły lub oddziały przysposabiające do pracy

(por. W. Otrębski za: J. Sowa 1998, J. Kirenko 1999).

Ośrodki szkoleniowo-rehabilitacyjne przeznaczone są głównie dla osób niepełnosprawnych

ruchowo. Realizują zadania rehabilitacji społecznej i zawodowej poprzez następujące

działania: zorganizowanie i prowadzenie bazy socjalnej zapewniającej uczestnikom szkolenia

zakwaterowanie i wyżywienie; zorganizowanie i prowadzenie bazy dydaktycznej;

zorganizowanie bazy diagnostycznej, umożliwiającej dokonywanie kompleksowej oceny

predyspozycji psychofizycznych w aspekcie możliwości zawodowych; zapewnienie

odpowiedniej kadry i właściwych warunków dla prowadzenia rehabilitacji leczniczej i

społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb wynikających z rodzaju i stopnia

niepełnosprawności (W. Otrębski, 2007).

Jak trafnie zauważa W. Otrębski (1999), punktem wyjścia w organizacji przygotowania zawodowego

osoby niepełnosprawnej intelektualnie jest wzięcie pod uwagę pasji i zainteresowao tej osoby.

Ważnym jest, by umied odkrywad zainteresowania osób z niepełnosprawnością intelektualną, nie

tylko w stopniu lekkim, ale i z głębszą niepełnosprawnością. Jak wynika z badao W. Otrębskiego

przeprowadzonych wśród młodych uczestników Warsztatów Terapii Zajęciowej z lekkim i

umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, zastosowanie narzędzi dostosowanych

do możliwości poznawczych osób z niepełnosprawnością intelektualną, pozwala na identyfikację ich

zainteresowao zawodowych, a przez to daje większe szanse, aby proces poradnictwa zawodowego,

wybór zawodu był trafny i satysfakcjonujący (W. Otrębski 1999).

Jak pisze W. Otrębski (2007) od wielu lat mówi się o konieczności dokonania w naszym kraju zmian w

sposobie organizacji kształcenia zawodowego specjalnego. Za konieczne zmiany w szkolnictwie

67

zawodowym specjalnym uważa się: zwiększenie liczby kierunków kształcenia zawodowego

dostępnych młodzieży niepełnosprawnej, również kierunków atrakcyjnych i ważnych z punktu

widzenia późniejszego znalezienia zatrudnienia, odbudowa i rozwój systemu orientacji zawodowej,

poradnictwa i kwalifikowania uczniów niepełnosprawnych do szkół zawodowych, poprawa form

organizacji tego kształcenia, korekta doboru i układu treści programowych, właściwy dobór,

kształcenie i doskonalenie nauczycieli, nawiązanie ścisłej współpracy ze służbami odpowiedzialnymi

za poradnictwo i pośrednictwo pracy (W. Otrębski, 2007 s. 57).

W. Otrębski (2007) oraz M. Piszczek (2003, s. 34) zauważają, iż dla lepszego rozumienia

proponowanych zmian w systemie kształcenia specjalnego należy mied na uwadze zasadnicze różnice

w podejściu do kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, które zostały wyraźnie

sprecyzowane przez przygotowujących reformę zgodnie z przyjętymi celami. Otóż w założeniach

reformy systemu edukacji proponuje się zaniechanie myślenia wyłączającego, zakładającego, iż

podstawowym miejscem kształcenia tych dzieci i młodzieży są szkoły specjalne. Proponuje się

natomiast podjęcie działao włączających, polegających na tworzeniu właściwych warunków do

funkcjonowania tych uczniów, na każdym z etapów edukacji, we właściwym dla siebie środowisku

rówieśniczym, w szkole masowej. Treści zawarte w nowych programach w ogólnych założeniach

powinny byd ze sobą skorelowane. Mają temu służyd dwie ścieżki edukacyjne przygotowane dla

uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi: I – dla uczniów w normie intelektualnej; II – dla

uczniów z niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem i niepełnosprawnościami złożonymi. Jak

pisze W. Otrębski (2007) ścieżka edukacyjna dla uczniów niepełnosprawnych w normie intelektualnej

jest zbieżna ze schematem ustroju szkolnictwa masowego. Różnice występują na początku drogi,

gdzie mówi się o wspomaganiu rozwoju, oraz dalej, dając możliwośd przedłużenia czasu

pozostawania na każdym z poziomów o rok. Natomiast ścieżka edukacyjna uczniów z

niepełnosprawnością intelektualną, autyzmem i niepełnosprawnościami złożonymi jest z kolei

zbieżna ze ścieżką dla uczniów niepełnosprawnych w normie intelektualnej do poziomu gimnazjum.

Po szkole podstawowej proponuje się tej grupie młodzieży szkołę zawodową i szkołę

przysposabiającą do pracy. Szkoła zawodowa może byd 3- lub 4-letnia. Obejmuje ona dwa etapy

różniące się programem i nasileniem kontaktów z zakładami pracy: przygotowanie społeczno-

zawodowe o szerokim profilu (jeden rok lub dwa lata), profilowane przygotowanie do pracy (dwa

lata). Szkoła przysposabiająca do pracy (2- lub 5-letnia) przeznaczona jest natomiast dla młodzieży z

poważnymi i złożonymi niepełnosprawnościami, która ze względu na nieharmonijny rozwój wymaga

dodatkowego okresu celowej pracy edukacyjnej.

W tym miejscu warto również odnieśd się do interakcyjnego modelu rehabilitacji zawodowej osób z

niepełnosprawnością intelektualną zaprezentowanym przez W. Otrębskiego (2007). W modelu tym

zaakcentowano zagadnienie zainteresowao zawodowych oraz kompetencji zawodowych osób

niepełnosprawnych intelektualnie18. Model zakłada, iż aktywnośd zawodowa osoby niepełnosprawnej

intelektualnie zgodna z jej zainteresowaniami jest gwarancją większego poziomu kompetencji

zawodowej (W. Otrębski, 2007).

18 Autor przeprowadził badania w grupie 360 osób z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności intelektualnej, wykorzystując Skalę kompetencji zawodowej BWAP, Inwentarz zainteresowao zawodowych R-FVII, Skalę osobowej oceny PAS oraz Kartę indywidualną dla osób niepełnosprawnych KI.

68

Ważna jest również Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004 r., Nr 256,

poz. 2572, z późniejszymi zmianami), która zobowiązuje placówki oświatowe do „przygotowania

uczniów do wyboru zawodu i kierunku kształcenia” (art. 1, pkt. 14). Zadanie to jest realizowane

poprzez doradców zawodowych lub innych specjalistów zatrudnionych w różnorodnych placówkach

systemu oświaty.

Jak podaje K. Symela, M. Żurek (2007), realizacja zadao z zakresu poradnictwa zawodowego w

placówkach systemu oświaty jest konieczna, ponieważ istnieje potrzeba profesjonalnej pomocy,

usytuowanej blisko ucznia, zwiększająca trafnośd podejmowanych decyzji edukacyjnych i

zawodowych. Niezbędne jest zagwarantowanie systematycznego oddziaływania na uczniów w

ramach planowych działao realizowanych metodami aktywnymi oraz udzielanie uczniom pomocy w

selekcji informacji dotyczących rynku pracy i zawodów. Ponadto realizacja zadao poradnictwa

zawodowego przyczynia się do obniżenia społecznych kosztów kształcenia dzięki poprawieniu

trafności wyborów na kolejnych etapach edukacji.

Warto dodad, iż w związku z realizacją przez Ministerstwo Edukacji Narodowej projektu „Podniesienie

efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi” ulegają zmianie

założenia organizacji poradnictwa zawodowego w Polsce. Projektowane zmiany zakładają, że:

szkoła gimnazjalna i ponadgimnazjalna będą miejscem przygotowującym do wyboru ścieżki

edukacyjnej i zawodowej oraz będą zapewniad dostęp do informacji i doradztwa edukacyjno-

zawodowego;

należy zapewnid młodzieży przygotowanie się do wyboru dalszego kształcenia i zawodu;

należy wspierad nauczycieli w planowaniu i realizacji zadao z zakresu doradztwa edukacyjno-

zawodowego, co jest szczególnie istotne dla uczniów gimnazjów, w których nie zatrudnia się

doradcy zawodowego.

Istnieją również czynniki utrudniające możliwośd wyboru kształcenia zawodowego osób z lekkim

stopniem niepełnosprawności intelektualnej. Według Z. Gajdzicy (2001) są to:

1. specyfika funkcjonowania psychospołecznego, miedzy innymi spowolniony i niedokładny

proces spostrzegania, nietrwała uwaga, trudności w myśleniu abstrakcyjnym, brak

samodzielności i inicjatywy w działaniu, trudności w efektywnym organizowaniu sobie

pracy, zaburzenia orientacji w nowym środowisku i w sytuacjach złożonych, trudności z

wykorzystaniem posiadanych informacji w życiu codziennym;

2. trudności z dostępem do kształcenia zawodowego w miejscu zamieszkania;

3. trafnośd wyboru zawodu w kontekście własnych zainteresowao;

4. realne możliwości podjęcia pracy zarobkowej w wybranym zawodzie w okolicy

zamieszkania.

ORGANIZACJA REHABILITACJI ZAWODOWEJ I ZATRUDNIENIA OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

W realizacji zadao z zakresu aktywizacji i rehabilitacji zawodowej zaangażowanych jest wiele

organizacji reprezentujących zarówno sektor rządowy, samorządowy, jak i pozarządowy. W sektorze

rządowym na poziomie centralnym udział biorą: Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej,

69

Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Na poziomie wojewódzkim: Wojewoda,

Wojewódzki Zespół ds. Orzekania o Stopniu Niepełnosprawności, Wojewódzki Urząd Pracy. W

sektorze samorządowym zaangażowani są natomiast: na poziomie regionalnym – Marszałek

Województwa i Samorząd Wojewódzki; na poziomie powiatowym – Powiatowy Urząd Pracy,

Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie, Powiatowy Zespół ds. Orzekania o Stopniu

Niepełnosprawności. Dodatkowo zarówno na poziomie centralnym, jak i regionalnym działa

Paostwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) i jego oddziały. Organizacje

pozarządowe z powodzeniem podejmują też zadania z zakresu specjalistycznego poradnictwa

zawodowego i pośrednictwa pracy dla osób niepełnosprawnych. Każdy z wymienionych wyżej

podmiotów zaangażowany jest w realizację zadao z zakresu rehabilitacji zawodowej zgodnie z

przypisanymi mu przez odpowiednie regulacje prawne kompetencjami (W. Otrębski 2007).

Prointegracyjna polityka społeczna przejawia się w tworzeniu, rozwijaniu i doskonaleniu

odpowiednich struktur i instytucji. Można tu wymienid następujące ich rodzaje (W. Paoków, 1994 za:

A. Ostrowska 1998):

Schemat 16. Instytucje rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych

Opracowanie własne na podstawie A. Ostrowska 1998

Instytucje te powinny realizowad niżej wymienione rodzaje działao, stanowiących, zgodnie z

zaleceniami Komitetu Ministrów Rady Europy, priorytetowe zadania w realizacji pomocy dla osób

niepełnosprawnych:

tworzenie, utrzymywanie i pomnażanie stanowisk pracy dostępnych dla osób

niepełnosprawnych,

ułatwianie osobom niepełnosprawnym dostępu do informacji o ofertach pracy i

pośrednictwie związanym z zatrudnieniem,

Zakłady na otwartym rynku pracy zatrudniające osoby niepełnosprawne oraz zakłady pracy

chronionej,

Instytucje pośredniczące w załatwianiu i tworzeniu miejsc pracy dla osób

niepełnosprawnych, przede wszystkim urzędy pracy i wojewódzkie ośrodki ds. zatrudnienia i

rehabilitacji osób niepełnosprawnych,

Instytucje zainteresowane kształtowaniem właściwych warunków pracy i płacy w zakładach zatrudniających osoby niepełnosprawne, a więc

przede wszystkim związki zawodowe, Paostwowa Inspekcja Pracy, Krajowa Izba Gospodarczo-

Rehabilitacyjna itp.,

Urząd i stanowisko Pełnomocnika ds. Osób Niepełnosprawnych, które wraz z Zarządem i

Biurem Zarządu PEFRON powinny spełniad funkcje koordynacyjno-integracyjne składające się na całościowy system zatrudniania i pracy osób

niepełnosprawnych.

instytucje rehabilitacji zawodowej ośob

niepełnosprawnych

70

poprawa warunków pracy, zapewnianie osobom niepełnosprawnym możliwości awansu i

rozwoju,

pomoc w zdobywaniu wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, w przekwalifikowaniach,

doskonaleniu zawodowym, w uzyskiwaniu i podnoszeniu sprawności psychofizycznej.

Rehabilitacja społeczna: stanowi częśd ogólnego procesu rehabilitacji, która ma na celu integrację,

lub reintegrację osoby z niepełnosprawnością ze środowiskiem społecznym poprzez udzielenie jej

pomocy w przystosowaniu się do wymagao rodziny i środowiska dalszego, usuwając jednocześnie

ekonomiczne i społeczne bariery, mogące zakłócad cały proces rehabilitacji. Jej istotą jest możliwie

jak najpełniejsze włączenie osoby z niepełnosprawnością we wszystkie przejawy życia społecznego,

by był i poczuł się w pełni wartościowym i użytecznym członkiem rodziny i społeczeostwa, który z

jednej strony miałby możliwośd korzystania ze wszystkich dóbr i osiągnięd kultury i cywilizacji, a z

drugiej strony – brał aktywny udział w procesie ich tworzenia i pomnażania.

Rehabilitacja zawodowa: stanowi częśd ogólnego procesu rehabilitacji i polega na udzielaniu osobie z

niepełnosprawnością usług jak: poradnictwo zawodowe, szkolenie zawodowe i zatrudnienie, aby

umożliwid jej uzyskanie, utrzymanie i awans w odpowiedniej pracy, a przez to umożliwid jej integrację

lub reintegrację w normalne życie społeczne. Rehabilitacja zawodowa przebiega w 4 głównych

fazach: (1) Oceny zdolności do pracy; (2) Przygotowania do pracy; (3) Faktycznego zatrudnienia; oraz

(4) Monitorowania i kontrolowania sytuacji nowo zatrudnionej osoby.

Do formalnych systemów wsparcia społecznego dla osób niepełnosprawnych należy Paostwowy

Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON), powołany na mocy ustawy o zatrudnianiu i

rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych19. Głównym zadaniem PFRON jest pomoc w

finansowaniu zatrudnienia osób niepełnosprawnych, poprawa dostępności, różnorodne programy

rehabilitacji oraz inne dotacje i inwestycje w projekty mające do czynienia z osobami

niepełnosprawnymi. Kluczowym zadaniem Funduszu jest też realizacja zasady równości szans osób

niepełnosprawnych oraz tworzenie polityki ich zatrudniania. Środki Funduszu przeznaczane są m.in.

na tworzenie nowych oraz przystosowywanie istniejących miejsc pracy do potrzeb osób

niepełnosprawnych, tworzenie zakładów pracy chronionej, likwidacje barier architektonicznych,

udzielanie pożyczek na rozpoczęcie działalności gospodarczej, organizowanie szkoleo i

przekwalifikowao, organizowanie warsztatów terapii zajęciowej, rehabilitacje lecznicza i społeczna20.

Większośd funduszy PFRON dla społecznych, zawodowych i terapeutycznych programów rehabilitacji

przepływa przez regionalne powiatowe samorządy i są one wykorzystywane w celu wspierania

zarówno programów dla dzieci jak i dorosłych. W ramach działao PFRON realizowane są również

programy celowe.

19 Paostwowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) został utworzony w 1991 roku jako dodatkowy fundusz budżetowy dla wspierania zatrudnienia i rehabilitacji osób niepełnosprawnych. PFRON jest finansowany bezpośrednio z płatności dokonywanych przez przedsiębiorstwa. Niektóre z tych płatności to kary płacone w ramach systemu kwot i kar przez przedsiębiorstwa, które nie zatrudniają co najmniej 6% niepełnosprawnych pracowników. Zakłady pracy chronionej dokonują innych płatności do PFRON zamiast płacenia podatków do skarbu paostwa. Tworzenie funduszu poza obszarem budżetu paostwa było postrzegane jako krok podjęty w celu zapobiegania konkurencji z innymi programami dla budżetu w czasie okresu trudności gospodarczych. 20

Więcej na temat świadczeo finansowanych z PFRON w rozdziale IV.

71

Podstawowe formy rehabilitacji uregulowane zostały w ustawie o rehabilitacji zawodowej i

społecznej osób niepełnosprawnych. Obejmują one warsztaty terapii zajęciowej, turnusy

rehabilitacyjne, zakłady aktywności zawodowej, zakłady pracy chronionej, otwarty rynek pracy.

WARSZTATY TERAPII ZAJĘCIOWEJ

Warsztat terapii zajęciowej jest wyodrębnioną organizacyjnie i finansowo placówkę, która stwarza

osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwośd rehabilitacji społecznej i

zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności niezbędnych do podjęcia w

przyszłości zatrudnienia21.

Warsztat nie jest placówką samodzielną, ale stanowi częśd większej struktury organizacyjnej

wyposażonej w osobowośd prawną lub posiadającej zdolnośd do czynności prawnych. Warsztaty

mogą byd organizowane przez fundacje, stowarzyszenia lub przez inne podmioty.

Placówki te są prowadzone dla osób niepełnosprawnych w stopniu uniemożliwiającym im podjęcie

zatrudnienia, czyli osób ze znacznym – a w przypadku osób z niepełnosprawnością intelektualną i

chorobami psychicznymi również z umiarkowanym – stopniem niepełnosprawności. Warsztaty

realizują w ramach swojej działalności niemal wszystkie formy rehabilitacji, jednak głównie skupiają

się na rehabilitacji społecznej i zawodowej, dążąc do jak największego usprawnienia fizycznego,

psychicznego, społecznego i zawodowego, a co za tym idzie – usamodzielnienia. Warsztaty realizują

zadania rehabilitacji zawodowej na poziomie poradnictwa zawodowego i szkolenia zawodowego.

Wiele warsztatów jednak stara się również o pozyskanie zatrudnienia dla tych uczestników, którzy

pomyślnie zakooczyli proces rehabilitacji w warsztacie i są w stanie podjąd pracę zawodową.

Warto podkreślid, iż z analizy przepisów oraz orzecznictwa wynika, iż podmiot prowadzący warsztat

terapii zajęciowej ma „obowiązek zakwalifikowad do uczestnictwa w WTZ osobę niepełnosprawną

intelektualnie, która posiada orzeczenie powiatowego zespołu do spraw orzekania o

niepełnosprawności ze wskazaniem uczestnictwa w WTZ. Nie ma prawa oceniad i decydowad o tym,

czy osoba ta nadaje się do takiej terapii i czy rzeczywiście może i powinna uczestniczyd w WTZ22”. W

przypadku stwierdzenia niewystarczających środków, podmiot prowadzący warsztat powinien złożyd

wniosek do powiatu o objęcie tej osoby terapią i jednocześnie wnioskowad o podpisanie aneksu do

umowy przewidującego zwiększenie liczby uczestników WTZ. Wniosek oceniany jest przez zespół

utworzony przez starostę w powiatowym centrum pomocy rodzinie i na podstawie oceny starosta

decyduje o uczestnictwie wskazanej osoby w warsztatach (por. A. Wedeł-Domaradzka 2012).

Celem warsztatu jest:

aktywne wspomaganie procesu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób

niepełnosprawnych,

21

Podstawę prawną dla działalności warsztatów stanowią przepisy ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz przepisy rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 25 marca 2004 roku w sprawie tworzenia, działania i finansowania warsztatów terapii zajęciowej. 22

Wyrok Sądu Najwyższego – Izba Cywilna z dnia 16 kwietnia 2009 r. I CSK 397/2008.

72

stwarzanie osobom niepełnosprawnym niezdolnym do podjęcia pracy możliwości

rehabilitacji społecznej i zawodowej w zakresie pozyskania lub przywracania umiejętności

niezbędnych do podjęcia zatrudnienia.

Uczestnik WTZ-u bierze udział w zajęciach, które odbywają się przy zastosowaniu technik terapii

zajęciowej, zmierzających do rozwijania:

umiejętności wykonywania czynności życia codziennego oraz zaradności osobistej;

psychofizycznych sprawności oraz podstawowych i specjalistycznych umiejętności

zawodowych, umożliwiających uczestnictwo w szkoleniu zawodowym albo podjęcie pracy.

Jednostka zamierzająca utworzyd warsztat składa do powiatowego centrum pomocy rodzinie

(właściwego ze względu na siedzibę warsztatu) wniosek o dofinansowanie kosztów utworzenia i

działalności warsztatu ze środków PFRON. Do wniosku należy dołączyd projekt utworzenia warsztatu,

który zawiera m.in. nazwę i określenie siedziby jednostki zamierzającej utworzyd warsztat, adres i

dokument potwierdzający tytuł prawny do lokalu przeznaczonego na warsztat, statut jednostki

zamierzającej utworzyd warsztat, zgłoszenie co najmniej 20 uczestników warsztatu (z określeniem

stopni i rodzajów ich niepełnosprawności), plan działalności warsztatu określający metody pracy z

uczestnikami warsztatu w zakresie rehabilitacji społecznej i zawodowej, zobowiązania do

opracowania indywidualnych programów rehabilitacji uczestników warsztatu, propozycje dotyczące

obsady etatowej warsztatu, preliminarz kosztów utworzenia warsztatu itp.

ZAKŁADY PRACY CHRONIONEJ

Po roku 1991 funkcjonujący system spółdzielni pracy dla niepełnosprawnych został przekształcony w

mieszaninę drobnych przedsiębiorstw i firm sektora prywatnego nazwanych zakładami pracy

chronionej. Według ustawy, aby uzyskad status zakładu pracy chronionej zakład pracy musi

zatrudniad 40 procent bądź więcej pracowników niepełnosprawnych, z których 10 procent musi byd

głęboko niepełnosprawnych. Zakład powinien spełniad także inne specyficzne wymagania, aby

zapewnid odpowiednie środowisko pracy takie jak: zakup odpowiedniego sprzętu, zapewnienie

szkoleo, dostęp do badao lekarskich i programów rehabilitacji. Zakład pracy chronionej powinien

również stworzyd wewnętrzny ZFRON (Zakładowy Fundusz Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych),

który finansuje te wymogi, a ponadto przyczyni się do zapewnienia:

poradnictwa zawodowego dla osób niepełnosprawnych i innych pracowników;

szkoleo, przekwalifikowania i dokształcania w celu nabycia lub podnoszenia swoich

kwalifikacji zawodowych;

zakupu, modernizacji oraz dostosowania maszyn i urządzeo do indywidualnych potrzeb

wynikających z psychofizycznych możliwości osób niepełnosprawnych;

podstawowej i specjalistycznej opieki medycznej oraz poradnictwa i usług rehabilitacyjnych;

dowozów do pracy;

wykonania badao specjalistycznych, zabiegów leczniczych lub usprawniających;

leków;

zakupu i naprawy indywidualnego sprzętu rehabilitacyjnego i przedmiotów ortopedycznych

oraz środków pomocniczych, urządzeo i narzędzi technicznych oraz środków transportu

niezbędnych w rehabilitacji oraz ułatwiających wykonywanie czynności życiowych;

73

pobytu i leczenia w szpitalach, sanatoriach, placówkach rehabilitacyjnych.

Ponadto pracodawca może przeznaczyd środki ZFRON na sfinansowanie robót budowlanych

dotyczących obiektów budowlanych, mających na celu poprawę warunków pracy i rehabilitacji osób

niepełnosprawnych, proporcjonalnie do przewidywanej liczby stanowisk pracy osób

niepełnosprawnych w tym obiekcie.

W zamian zakłady pracy chronionej uzyskują korzyści wynikające z ulg w podatku i dodatkowe

wsparcie finansowe z PFRON. Jak wynika z szacunków około 2/3 pracowników niepełnosprawnych

zatrudnionych w zakładach pracy chronionej jest z lekkim stopniem niepełnosprawności. Należy

również pamiętad, iż zakład pracy chronionej musi stworzyd warunki, w których osoby

niepełnosprawne wykonywad będą nie tylko obowiązki wynikające ze stosunku pracy, ale również

zapewnid osobom niepełnosprawnym właściwą opiekę lekarską i rehabilitacyjną. W tym celu na

terenie zakładu musi znajdowad się wydzielony gabinet lekarski lub ambulatoryjny, wyposażony w

podstawowe środki niezbędne do udzielenia pierwszej pomocy i wsparcia (J. E. Riwierski, 2002).

Rehabilitacja w zakładzie pracy chronionej polega nie tylko na aktywizacji zawodowej, jest także

sposobem spędzenia czasu wolnego, alternatywa dla bezczynności i izolacji społecznej.

ZAKŁADY AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ

Ustawa o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych z dnia 27

sierpnia 1997 roku wprowadziła nową formę zatrudniania osób ze znaczną niepełnosprawnością o

niewielkiej wydajności, a mianowicie zakłady aktywności zawodowej (ZAZ) prowadzące działalnośd

gospodarczą na zasadzie non profit. Są to zakłady podlegające prawom ekonomii, walczące o pozycję

rynkową, klientów, rynek zbytu oraz środki na dalsze funkcjonowanie (W. Otrębski, 2007).

W Polsce istnieje niecałe 20 ZAZ i jak dotąd w znikomym zakresie stanowią one kolejne ogniwo w

rehabilitacji zawodowej osób znacznie niepełnosprawnych. W zależności od charakteru działalności,

jaką prowadzą muszą zatrudniad odpowiednią liczbę pracowników niepełnosprawnych ze znacznym

stopniem niepełnosprawności.

ZAZ tworzy się celem zatrudnienia osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym. Dodatkowo

proponuje się, aby organizacje te poprzez prowadzenie rehabilitacji społecznej i zawodowej

przygotowywały osoby niepełnosprawne do życia w otwartym środowisku oraz pomagały im w

realizacji pełnego, niezależnego, samodzielnego i aktywnego życia na miarę indywidualnych

możliwości.

TURNUS REHABILITACYJNY

Turnus rehabilitacyjny ma zapewnid osobie niepełnosprawnej intelektualnie zorganizowaną formę

aktywnej rehabilitacji połączonej z elementami wypoczynku. Jego celem jest ogólna poprawa

psychofizycznej sprawności oraz rozwijanie umiejętności społecznych uczestników m.in. poprzez

nawiązywanie i rozwijanie kontaktów społecznych, realizację i rozwijanie zainteresowao, a także

przez udział w innych przewidzianych programem turnusu zajęciach. Osoby niepełnosprawne są

kierowane do uczestnictwa w turnusie na wniosek lekarza, pod którego opieką znajduje się ta osoba.

74

Osoby z głębszym stopniem niepełnosprawności intelektualnej (umiarkowanym, znacznym)

zatrudniane są w systemie zatrudniania wspomaganego albo w centrach pracy chronionej, które

jednak nie są odpowiednikami zakładów pracy chronionej. Współczesne tendencje związane z

zatrudnieniem osób niepełnosprawnych intelektualnie powinny się wiązad ze zmianą sposobu

myślenia z tradycyjnego „przeszkolid do zatrudnid”, na „zatrudnid do wyszkolid”. W tym drugim

przypadku zatrudnienie nie stanowi zwieoczenia procesu związanego z poszukiwaniem pracy, ale jest

pierwszym krokiem, zaś dalszymi jest przeszkolenie pracownika i nauczenie go wykonywania

konkretnej pracy na konkretnym stanowisku.

ORGANIZACJE POZARZĄDOWE DZIAŁAJĄCE NA RZECZ OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Organizacje pozarządowe stanowią istotną — i niestety niekiedy jedyną — formę wsparcia wtórnego

udzielanego osobom niepełnosprawnym i ich rodzinom. Jest ich w Polsce wiele i można wśród nich

wyodrębnid następujące typy:

opiekuocze;

samopomocowe;

przedstawicielskie;

mniejszości;

hobbystyczno-rekreacyjne;

tworzone ad hoc.

Jak podaje S. Kantyka (2002) organizacje opiekuocze zapewniają pomoc wszystkim potrzebującym

osobom. Samopomocowe organizacje pomagają członkom swojej grupy. Interesy określonej

społeczności reprezentują organizacje przedstawicielskie. Organizacje mniejszości reprezentują

interesy osób posiadających określoną cechę, która odróżnia ich od innych, na przykład określona

choroba. Organizacje tworzone ad hoc powstają w celu przeprowadzenia określonej akcji

charytatywnej. Do najistotniejszych form działalności tych organizacji należą:

identyfikowanie i nagłaśnianie problemów społecznych;

tworzenie sieci współpracy na rzecz rozwiązywania problemów;

opracowywanie oraz wdrażanie programów pomocy dla niepełnosprawnych;

profilaktyka.

Oferowane przez organizacje pozarządowe usługi uzupełniają ofertę formalnego systemu pomocy,

albo też wypełniają istniejącą w danym zakresie lukę. Jak zauważa I. Hebda-Czaplicka (2002, za: L.

Marszałek 2009)) działalnośd organizacji pozarządowych na rzecz osób niepełnosprawnych obejmuje

świadczenie usług poradniczo-informacyjnych (załatwianie formalności, uzyskanie sprzętu

rehabilitacyjnego, organizowanie wypoczynku); świadczenie usług edukacyjnych (kursy, szkolenia);

udzielanie pomocy w znajdowaniu pracy (pośrednictwo pracy); udzielanie pomocy psychologicznej

(telefon zaufania) oraz pomocy stacjonarnej (schroniska, noclegownie).

Warto wspomnied o coraz powszechniejszej idei niepełnosprawnych wolontariuszy. Zaangażowanie

osób niepełnosprawnych szczególnie niepełnosprawnych intelektualnie w charakterze wolontariuszy

jest dośd niecodzienną inicjatywą. Jak się jednak okazuje, pomysł ten zatacza coraz większe kręgi. Na

75

razie staje się popularny w Stanach Zjednoczonych jednak dotarł już do Europy, a także w Polsce idea

ta zaczyna byd coraz bardziej rozszerzana.

INSTYTUCJE EKONOMII SPOŁECZNEJ

Ekonomia społeczna23 stanowi formę integracji społecznej opartą na inicjatywach społeczeostwa

obywatelskiego. Ekonomia społeczna to tylko jeden ze sposób określenia działalności gospodarczej,

która łączy w sobie cele społeczne i ekonomiczne. Bywa ona określana również, jako gospodarka

społeczna, a także przedsiębiorczośd społeczna. Ekonomia społeczna zakłada pomoc społecznie

wykluczonym, zmarginalizowanym w dążeniu do aktywnego życia i szacunku, sprawiedliwego

traktowania ze strony społeczeostwa. Jednocześnie pozwala spojrzed na zagadnienie ekonomii

społecznej jeszcze szerzej – jako na przestrzeo społeczną – gdzie zasady równej partycypacji,

solidarności, tolerancji i sprawiedliwości społecznej regulują relacje między jednostkami i

zbiorowościami (C. Miżejewski, 2006).

Pojęcie ekonomii społecznej jest bardzo szerokie. Aby je dobrze zrozumied, warto pokrótce opisad

instytucje, które tworzą sektor gospodarki społecznej.

Tabela 3. Podmioty ekonomii społecznej24

Rodzaj Opis działalności

FUNDACJA Stanowi przykład organizacji, którą powołuje się w celu realizacji celów społecznie lub gospodarczo użytecznych (przy czym gospodarcze cele nie mogą byd celami zarobkowymi). Fundacja jest fundowana przez osobę fundatora, którym może byd osoba fizyczna, a także osoba prawna. Fundacja może prowadzid działalnośd gospodarczą służącą realizacji jej celów, przy czym wartośd jej środków majątkowych przeznaczonych na działalnośd gospodarczą nie może byd mniejsza niż 1000 złotych. Środki uzyskane z działalności gospodarczej powinny byd przeznaczone na działalnośd statutową. Działalnośd fundacji reguluje ustawa z 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach.

STOWARZYSZENIE Stanowi dobrowolne, samorządne i trwałe zrzeszenie w celach niezarobkowych, opierające swoją działalnośd na pracy społecznej członków. Stowarzyszenie może prowadzid działalnośd gospodarczą według ogólnych zasad określonych w odrębnych przepisach z zastrzeżeniem, że dochód z tej działalności będzie przeznaczony na cele statutowe, nie będzie przeznaczony do podziału między jego członków. Kwestie działalności stowarzyszeo reguluje ustawa Prawo o stowarzyszeniach z dnia 7 kwietnia 1989 r.

SPÓŁDZIELNIA25 Jest zrzeszeniem dobrowolnym, nieograniczonej liczby osób, o zmiennym

23

Więcej informacji na temat ekonomii społecznej znajdzie czytelnik na stronie www.ekonomiaspołeczna.pl. 24

Nie wszystkie organizacje działające w formule stowarzyszenia czy spółdzielni pracy automatycznie powinny byd zakwalifikowane jako podmioty ekonomii społecznej. To zależy przede wszystkim od profilu ich działania oraz innych cech, takich jak to, czy wśród pracowników czy klientów znajdują się osoby pochodzące z grup zagrożonych wykluczeniem społecznym. 25

Podstawy prawne dot. spółdzielni:

Ustawa z dnia 16 września 1982 r. Prawo spółdzielcze, Dz.U. 1982 Nr 30 poz. 210, z późn. zmianami.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych, Dz.U. 2006.94.651, z późn. zmianami.

Ustawa z dnia 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym, Dz.U. 2003.122.1143, z późniejszymi zmianami

(tekst jednolity po nowelizacji z 2010 roku).

76

składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym, które w interesie swoich członków prowadzi wspólną działalnośd gospodarczą. Spółdzielnia może prowadzid działalnośd społeczną i oświatowo-kulturalną na rzecz swoich członków i środowiska. Dokonując typologii spółdzielni dosyd często przyjmuje się kryterium przedmiotu działalności, dzieląc spółdzielnie na handlowe, mieszkaniowe, usługowe itd. Innym rodzajem podziału może byd klasyfikacja spółdzielni ze względu na funkcję, jaką spełniają w stosunku do członków, wyróżniamy zatem spółdzielnie konsumenckie, a także spółdzielnie pracy.

SPÓŁDZIELNIA PRACY, polega w głównej mierze na prowadzeniu wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Osobista praca członków spółdzielni jest niezbędna dla realizacji celu gospodarczego każdej spółdzielni pracy, dlatego też spółdzielnia i wszyscy jej członkowie mają obowiązek nawiązywania stosunku pracy i pozostawania w nim. Działalnośd spółdzielni reguluje ustawa Prawo Spółdzielcze z 1982 r. z późniejszymi zmianami.

SPÓŁDZIELNIA INWALIDÓW I SPÓŁDZIELNIA NIEWIDOMYCH, które są szczególnym rodzajem spółdzielni pracy, ich przedmiotem działalności jest zawodowa i społeczna rehabilitacja inwalidów i niewidomych przez pracę w prowadzonym wspólnie przedsiębiorstwie. Spółdzielnie inwalidów zatrudniają osoby niepełnosprawne w stopniu znacznym i umiarkowanym. Kładą duży nacisk na rehabilitację zawodową. W spółdzielniach tych znajdują zatrudnienie osoby niepełnosprawne z tzw. schorzeniami specjalnymi. Inne zakłady pracy chronionej prawie w ogóle nie zatrudniają osób niewidomych, głuchych, epileptyków, chorych psychicznie i chorych umysłowo. Spółdzielnie inwalidów cechują się wysokim poziomem zabezpieczeo socjalnych i bogatym wachlarzem form pomocy z zakładowego funduszu rehabilitacji. Z tego funduszu finansowana najczęściej jest opieka medyczna, przychodnia rehabilitacyjna, sprzęt rehabilitacyjny, lekarstwa i inne.

SPÓŁDZIELNIA SOCJALNA łączy w sobie cechy przedsiębiorstwa oraz

organizacji pozarządowej (patrz, C. Miżejewski 2006). Warunkiem działania

spółdzielni socjalnej jest parytet osób zagrożonych wykluczeniem

społecznym, który musi wynosid 50%. Spółdzielnia socjalna, jako rodzaj

spółdzielni pracy, opiera się na zasadzie osobistego świadczenia pracy przez

jej członków. W odróżnieniu od innych podmiotów ekonomii społecznej

spółdzielnia socjalna wymaga dużej samodzielności i odpowiedzialności jej

członków, a także poczucia odpowiedniości. Członkowie spółdzielni są w

pełni odpowiedzialni za sprawy przedsiębiorstwa, uczą się samodzielności i

długofalowego planowania. Sami dbają o finanse, zarządzają własną

działalnością, wyznaczają kierunki rozwoju. W odróżnieniu od ZAZ i CIS ma

ona osobowośd prawną i nie posiada zewnętrznego organizatora w postaci

jednostek samorządu terytorialnego czy organizacji pozarządowych.

Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy z dnia 20 kwietnia 2004 r., Dz.U. 2004.99.1001, z

późniejszymi zmianami.

Ustawa z dnia 27 kwietnia 2006 r. o spółdzielniach socjalnych. Tekst ujednolicony z uwzględnieniem ustawy z

dnia 7 maja 2009 r. o zmianie ustawy o spółdzielniach socjalnych oraz o zmianie niektórych innych ustaw.

77

Spółdzielnię socjalną mogą założyd osoby z pełną zdolnością do czynności

prawnych i równocześnie zaliczające się do przynajmniej jednej z

następujących kategorii:

bezrobotni, niepełnosprawni, niepełnosprawni intelektualnie uzależnieni od alkoholu, narkotyków lub środków odurzających po

zakooczeniu leczenia, chorzy psychicznie, bezdomni realizujący indywidualny program wychodzenia z

bezdomności, osoby opuszczające zakłady karne, które mają trudności z

reintegracją społeczną. W art. 2 ust. 2 Ustawy o spółdzielniach socjalnych wskazano, iż działa ona na rzecz:

społecznej reintegracji jej członków przez co należy rozumied działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie umiejętności uczestniczenia w życiu społeczności lokalnej i pełnienia ról społecznych w miejscu pracy, zamieszkania lub pobytu,

zawodowej reintegracji jej członków, przez co należy rozumied działania mające na celu odbudowanie i podtrzymanie zdolności do samodzielnego świadczenia pracy na rynku pracy, a działania te nie są wykonywane w ramach prowadzonej przez spółdzielnię socjalną działalności gospodarczej.

Drugim celem spółdzielców jest prowadzenie przedsiębiorstwa w oparciu o wspólną pracę (art. 2 ust. 1 Ustawy). Ponadto spółdzielnia socjalna może prowadzid działalnośd społeczną, kulturalno-oświatową oraz społecznie użyteczną – zarówno na rzecz swoich członków jak również środowiska lokalnego. Cele te są finansowane z nadwyżki bilansowej (art. 10, ust. 1 Ustawy), która nie może byd podzielona między członków spółdzielni (art. 10, ust. 2 Ustawy).

CENTRUM INTEGRACJI SPOŁECZNEJ (CIS)

Jednostka organizacyjna utworzona przez jednostkę samorządu terytorialnego lub organizację pozarządową, realizująca reintegrację zawodową i społeczną poprzez prowadzenie dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym programów edukacyjnych, obejmujących m.in. nabywanie umiejętności zawodowych, przekwalifikowanie lub podwyższanie kwalifikacji zawodowych oraz nabywanie innych umiejętności niezbędnych do codziennego życia. CIS nie jest samodzielnym podmiotem prawnym, lecz formą prawną adresowaną do instytucji oraz organizacji pozarządowych pracujących z osobami zagrożonymi wykluczeniem społecznym. CIS mogą utworzyd: starosta, wójt, prezydent albo burmistrz miasta lub organizacja pozarządowa. Działalnośd CIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym.

KLUB INTEGRACJI SPOŁECZNEJ (KIS)

Jednostka, której celem jest udzielenie pomocy osobom indywidualnym oraz ich rodzinom w odbudowywaniu i podtrzymywaniu umiejętności uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, w powrocie do pełnienia ról społecznych oraz w podniesieniu kwalifikacji zawodowych, jako wartości na rynku pracy. Działalnośd KIS reguluje ustawa z 13 czerwca 2003 r. o zatrudnieniu socjalnym.

78

ZAKŁAD AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ (ZAZ)

Jest rozwiązaniem prawnym wprowadzonym ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. ZAZ nie jest samodzielną formą prawną – jest organizacyjnie i finansowo wydzieloną jednostką, która uzyskuje status zakładu aktywności zawodowej.

TOWARZYSTWO UBEZPIECZEO WZAJEMNYCH (TUW)

Ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności, przy czym TUW nie jest nastawiony na zysk, a swoim członkom oferuje tanią ochronę ubezpieczeniową w zamian za składki pokrywające jedynie wypłacone świadczenia oraz koszty działalności. Zawiązana w ramach TUW grupa ubezpieczających połączona jest wspólnotą interesów jej członków. Działalnośd TUW reguluje ustawa z dnia 22 maja 2003 r. o działalności ubezpieczeniowej.

Opracowanie na podstawie: C. Miżejewski 2006, P. Sałustowicz, 2007, www.ekonomiaspołeczna.pl

Na koniec warto również wspomnied o przedsiębiorstwach społecznych. Za przedsiębiorstwo

społeczne uznaje się działalnośd o celach głównie społecznych, której zyski w założeniu są

reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji zysku lub zwiększenia

dochodu udziałowców czy też właścicieli (por. P. Sałutowicz 2007).

Wydaje się, iż obecnie pożądanym kierunkiem działao zmierzających do aktywizacji społeczno-

zawodowej osób niepełnosprawnych intelektualnie staje się aktywizacja poprzez działalnośd

przedsiębiorstw społecznych zwanych również ekonomią społeczną, gospodarką społeczną,

ekonomią solidarną. Istotą przedsiębiorczości społecznej jest wykorzystanie działalności

ekonomicznej dla osiągania celów społecznych.

Jak dotąd przedsiębiorczośd społeczna nie została zdefiniowana w polskim porządku prawnym. Chod

nie ograniczyło to jej powstania, wspieranego w pewnym zakresie ze środków publicznych krajowych

i unijnych, to obecnie brak regulacji prawnych staje się istotnym hamulcem dla dalszego rozwoju tego

rodzaju przedsiębiorczości.

Brak ten zauważono i w 2010 roku powstał dzięki staraniom Grupy Prawnej Zespołu ds. rozwiązao

systemowych w zakresie ekonomii społecznej projekt ustawy o przedsiębiorczości społecznej i

przedsiębiorstwie społecznym26. Wejście w życie ustawy o przedsiębiorczości społecznej i

przedsiębiorstwie społecznym ma ułatwid rozwój w Polsce przedsiębiorczości społecznej oraz

skuteczne i efektywne wykorzystanie w tym celu środków publicznych, nie tylko w ramach środków

europejskich, ale także środków pochodzących z budżetu paostwa i budżetów samorządów

terytorialnych. Ustawa ma nadad działalności przedsiębiorstw społecznych nowe ramy prawne, a

jednocześnie ma umożliwid szersze kierowanie strumienia środków publicznych do sektora

przedsiębiorstw społecznych.

Najogólniej możemy powiedzied, iż wszelkie usługi publiczne świadczone przez przedsiębiorstwa

społeczne mogą mied bardzo różny charakter, ale przynajmniej dwie ich grupy (usługi społeczne oraz

usługi techniczne) są szczególnie ważne dla przedsiębiorczości społecznej, w tym tej realizowanej

przez osoby niepełnosprawne intelektualnie. Usługi społeczne to między innymi usługi z zakresu

26

Więcej na temat projektu ustawy znajdzie czytelnik na stronie: http://www.ekonomiaspoleczna.pl/files/ekonomiaspoleczna.pl/public/akty_prawne/ustawa_es.pdf

79

edukacji, usług socjalnych, opiekuoczych. Usługi techniczne to między innymi działania realizowane

na otwartym rynku. Przykładem może byd krakowski pensjonat „U Pana Cogito”, który zapewnia

wysokiej jakości obsługę hotelową i cateringową zatrudniając osoby po kryzysach psychicznych i

przeznaczając zyski ze swojej działalności również na rehabilitację osób niepełnosprawnych.

80

ROZDZIAŁ CZWARTY: REGULACJE PRAWNE STOSOWANE WOBEC OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYCH

W niniejszym rozdziale skupiono się na trzech aspektach oddziaływao wprawnych względem osób z

niepełnosprawnością intelektualną: zakres ulg i świadczeo stosowanych względem osób z

niepełnosprawnością intelektualną, wybrane aspekty prawa cywilnego i prawa karnego.

ORZEKANIE O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI

Zakwalifikowanie osoby, jako niepełnosprawnej odbywa się na zasadach określonych w ustawie o

rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych27. Przewiduje ona

istnienie trzech stopni niepełnosprawności: znacznego, umiarkowanego i lekkiego.

Orzekanie o niepełnosprawności ma dwojakiego rodzaju skutki. Po

pierwsze są to orzeczenia dla celów poza rentowych – czyli niezwiązane z

wykonywaniem pracy i niemające wpływu na możliwośd jej wykonywania

oraz orzeczenia dla celów rentowych, które charakteryzują się tym, iż

lekarz orzecznik musi wskazad zdolnośd bądź niezdolnośd podejmowania

przez daną osobę pracy.

Postępowanie dotyczące orzeczeo o niepełnosprawności dla celów poza rentowych jest

dwuinstancyjne. W pierwszej instancji orzeczenia wydają Powiatowe Zespoły do spraw Orzekania o

Niepełnosprawności, w drugiej natomiast Wojewódzkie Zespoły do spraw Orzekania o

Niepełnosprawności.

Orzeczenia o niezdolności do pracy dla celów rentowych wydawane są przez lekarzy orzeczników

Zakładu Ubezpieczeo Społecznych28. Lekarz ten ocenia stopieo niezdolności do pracy i wydaje

orzeczenie, na podstawie którego Zakład Ubezpieczeo Społecznych podejmuje decyzję w sprawie

świadczeo rentowych.

Tabela 4. Klasyfikacja orzeczeo o stopniu niepełnosprawności i zdolności do pracy

Orzecznictwo do celów rentowych Orzecznictwo do celów pozarentowych

orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji

orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności,

orzeczenie o niezdolności do samodzielnej egzystencji

orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności,

orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy orzeczenie o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności,

orzeczenie o częściowej niezdolności do pracy orzeczenie o lekkim stopniu niepełnosprawności29.

Źródło: Opracowanie własne na podstawie I. Sierpowska, A. Kogut 2010, A. Wedeł-Domaradzka, 2005

27

Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.), art. 4. 28 Ustawa z dnia 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeo społecznych (Dz. U. z 2007 r. Nr 11, poz. 74 z późn. zm.). 29

Ustawa z dn. 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnieniu osób niepełnosprawnych (Dz. U. z 2008 r. Nr 14, poz. 92 z późn. zm.), art. 5.

81

Tenże dwuelementowy system orzeczniczy w praktyce jest źródłem wielu nieporozumieo w

szczególności wynikających z bezpośredniego przekładania orzeczenia dla celów nierentownych na

skutki celów rentowych. Osoby, które nie uzyskują orzeczeo o całkowitej niezdolności do pracy

pomimo posiadania orzeczenia o znacznym stopniu niepełnosprawności często próbują dochodzid

swych praw przed sądami. Próby te, jako wynikające z wspomnianej niezrozumiałości zakresów

wskazanych powyżej pojęd są nieskuteczne.

Orzekanie o niepełnosprawności jest zróżnicowane pod względem podmiotowym i przedmiotowym.

Kryteriami podmiotowego zróżnicowania są: wiek (inne zasady stosuje się do orzekania dzieci do 16.

roku życia – inne u osób powyżej 16 roku życia) i rodzaj działalności zawodowej (inne zasady stosuje

się do rolników, inne do pracowników zatrudnionych poza rolnictwem, jeszcze inne do służb

mundurowych). Kryteriami zróżnicowania przedmiotowego są: stan biologiczny lub psychiczny,

rodzaje ograniczenia aktywności, i – przede wszystkim cele, dla których orzeka się o

niepełnosprawności (por. M. Kucharek 2007).

W krajach europejskich instytucje publiczne stosują różne kryteria orzekania o niepełnosprawności E.

Rutkowska (2007, s. 10 – 11) wymienia kilka z nich, a mianowicie:

stwierdzenie uszczerbku na zdrowiu i określenie stopnia uszkodzenia organizmu

(impairment). Taki system jest charakterystyczny dla Francji, Hiszpanii i Polski (w Polsce – do

reformy ZUS w roku 1997);

określenie trudności w codziennym funkcjonowaniu konkretnej osoby (activity limitation), a

w konsekwencji określenie koniecznych działao pomocowych w zakresie świadczeo

pielęgnacyjnych i opiekuoczych (Wielka Brytania, Austria, Niemcy, Szwecja, Dania i

Norwegia);

ocena zdolności do pełnienia ról społecznych, adekwatnych do cyklu życia (capacity). Może

to byd: zabawa, nauka oraz praca – rozumiana w kategoriach ekonomicznych: tj. możliwośd

podjęcia obowiązków zawodowych w odpowiednio ustalonym wymiarze i gwarantujących

zarobki na poziomie wystarczającym do życia (Holandia, Irlandia, Polska);

określenie etapowych i ostatecznych efektów procesu leczenia i rehabilitacji w ocenianym

okresie. Taki sekwencyjny sposób diagnozowania sprawności jest stosowany np. w krajach

skandynawskich (Szwecja) dla orzekania o zdolności do pracy (step-by-step proces).

Osoba niepełnosprawna może korzystad ze świadczeo, ulg i uprawnieo pomocy społecznej z tytułu

niepełnosprawności dopiero wówczas, gdy uznana zostanie przez prawo za osobę niepełnosprawną.

Stan prawny orzecznictwa o niepełnosprawności w Polsce jest złożony i społecznie nie w pełni

korzystny. Jest oparty na różnych źródłach prawa, odmiennych zasadach i przesłankach, trybach

postępowania i strukturze organizacyjnej (M. Kucharek 2007).

ZAKRES ULG I ŚWIADCZEO STOSOWANYCH WZGLĘDEM OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ

INTELEKTUALNĄ

ŚWIADCZENIE Z SYSTEMU UBEZPIECZEO SPOŁECZNYCH

Najpowszechniejszym rozwiązaniem o charakterze finansowym przeznaczonym dla osób

niepełnosprawnych całkowicie niezdolnych do pracy jest renta socjalna. Przysługuje ona osobom

82

pełnoletnim całkowicie niezdolnym do pracy z powodu niesprawności organizmu, które powstało

przed ukooczeniem 18 roku życia, w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej – przed ukooczeniem

25 roku życia. Renta może byd przyznana na stałe – jeżeli niezdolnośd do pracy jest trwała lub na

wskazany okres – jeśli niezdolnośd do pracy jest czasowa. Ustalenia uprawnienia do renty oraz

wskazania czy przysługiwad będzie ona stale czy okresowo dokonuje lekarz orzecznik ZUS na

zasadach i w trybie określonym w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeo

Społecznych.

Na podstawie ustawy z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej organem przyznającym i

wypłacającym renty socjalne jest właściwa jednostka organizacyjna Zakładu Ubezpieczeo

Społecznych. W szczególnych przypadkach renta ta jest wypłacana także przez inne organy

emerytalno-rentowe, np. Kasę Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (KRUS).

W chwili obecnej renta socjalna wynosi 84% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności

do pracy określonej w ustawie o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeo Społecznych i

podlega okresowej waloryzacji. W przypadku, gdy osoba ubiegająca się o rentę socjalną jest

jednocześnie uprawniona do renty rodzinnej, której wysokośd nie przekracza 200% kwoty najniższej

renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, osobie przysługuje prawo do obydwu tych świadczeo.

Tym samym osobie uprawnionej do renty socjalnej zostanie przyznana renta rodzinna, której

wysokośd nie przekracza 200% kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy (por.

A. Wedeł-Domaradzka 2012).

Uprawienie do pobierania renty socjalnej może ulec zawieszeniu w sytuacji, gdy osoba uprawniona

osiągnęła przychód w łącznej kwocie przekraczającej 30% przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia

za kwartał kalendarzowy ostatnio ogłoszonego przez Prezesa GUS dla celów emerytalnych. Prawo do

renty socjalnej ulega zawieszeniu w przypadku osiągania przychodu z tytułu działalności podlegającej

obowiązkowi ubezpieczenia społecznego, czyli gdy osoba wykonuje pracę nakładczą w ramach

stosunku pracy, pracę nakładczą, pracę wykonywaną na podstawie umowy zlecenia i umowy

agencyjnej, bądź też współpracuje przy wykonywaniu jednej z tych umów.

ŚWIADCZENIA Z POMOCY SPOŁECZNEJ

Przyjmując zasadę subsydiarności30, świadczenia z pomocy społecznej traktowane są w systemie

wsparcia socjalnego, jako ostatecznośd. Art. 2 ust. 1 ustawy o pomocy społecznej, stanowi ze pomoc

ta skierowana jest do osób, które znalazły się w sytuacji kryzysowej i nie są w stanie jej przezwyciężyd

wykorzystując wszystkie sobie dostępne zasoby. Art 4 ustawy o pomocy społecznej stanowi z kolei o

potrzebie aktywizacji świadczeniobiorców, pomoc materialna w takim układzie ma mied charakter

przejściowy do czasu wyjścia jednostki z sytuacji kryzysu. Art. 7 tejże ustawy konkretyzuje te sytuacje,

które mogą byd uznane za kryzysowe, jedną z nich jest niepełnosprawnośd.

Posiadanie orzeczenia o niepełnosprawności według przepisów ustawy nie

jest wystarczającą przesłanką do udzielenia pomocy. Warunkiem jej

przyznania jest wystąpienie trudnej sytuacji życiowej połączonej z brakiem

30

Wsparcie, pomocniczośd, zasada stanowiąca o tym, iż system wsparcia realizowany względem osoby niepełnosprawnej powinien mied charakter aktywizujący i mobilizujący jednostkę do działania.

83

możliwości samodzielnego przezwyciężenia. Paostwo udziela wsparcia w

ostateczności. Pomoc ta jest udzielana, kiedy jednostka wykorzystała

własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Ustawodawca nie definiuje

pojęd uprawnienia, zasoby, możliwości, są one oceniane indywidualnie.

Pomoc przyznawana przez instytucje pomocy społecznej przyznawana jest

według zasady „uznaniowości”. Świadczenia z pomocy społecznej

zazwyczaj maja charakter krótkotrwały.

Świadczenia z pomocy społecznej mogą przybrad formę świadczeo pieniężnych i niepieniężnych.

Poniżej zostały omówione najczęściej przyznawane świadczenia.

Zasiłek stały (art. 37 ustawy o pomocy społecznej), przysługuje:

pełnoletniej osobie samotnie gospodarującej, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu

wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód jest niższy od kryterium dochodowego

osoby samotnie gospodarującej;

pełnoletniej osobie pozostającej w rodzinie, całkowicie niezdolnej do pracy z powodu

wieku lub niepełnosprawności, jeżeli jej dochód, jak również dochód na osobę w rodzinie

są niższe od kryterium dochodowego na osobę w rodzinie.

Kwota zasiłku stałego nie może byd niższa niż 30 zł miesięcznie. Zasiłek stały jest świadczeniem

obligatoryjnym – należy się każdej osobie spełniającej wymogi wynikające z ustawy o pomocy

społecznej. Ten rodzaj zasiłku przydzielany jest osobom ze znacznym i umiarkowanym stopniem

niepełnosprawności, ponadto przyznanie zasiłku wymaga spełnienia kryterium dochodowego. Zasiłku

stałego nie można łączyd z rentą socjalną oraz świadczeniem pielęgnacyjnym31 i zasiłkiem

pielęgnacyjnym.

Zasiłek pielęgnacyjny przyznaje się w celu częściowego pokrycia wydatków wynikających z

konieczności zapewnienia osobie niepełnosprawnej opieki i pomocy innej osoby w związku z

niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje:

niepełnosprawnemu dziecku;

osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16 roku życia, jeżeli legitymuje się

orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

osobie, która ukooczyła 75 lat.

31 Świadczenie pielęgnacyjne jest świadczeniem pieniężnym, o które ubiegad się mogą osoby rezygnujące z zatrudnienia w celu podjęcia opieki nad poważnie niepełnosprawnym członkiem rodziny. Wraz z wypłatą świadczenia odprowadzana jest składka emerytalno-rentowa, która umożliwia nabycie uprawnieo emerytalnych osobom pobierającym świadczenie. LUKA PRAWNA - Małżeostwo niepełnosprawnego pozbawia świadczenia pielęgnacyjnego jego opiekuna według art. 17 ust. 5 pkt 2 lit. a ustawy o świadczeniach rodzinnych. Nowelizacja ustawy o świadczeniach rodzinnych oraz ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów uchwalona przez Sejm 28.07.2011 roku wprowadza tylko jeden wyjątek. Pomoc otrzyma opiekun niepełnosprawnego, jeśli jego małżonek również legitymuje się znacznym stopniem niepełnosprawności. Wciąż więc na wsparcie nie będzie mógł liczyd zdrowy mąż rezygnujący z zatrudnienia, by zajmowad się chorą żoną. Opiekunami nie zostaną też niepełnosprawny w znacznym stopniu i osoba, która otrzymuje świadczenie na innego niepełnosprawnego. Ma to zapobiec wyłudzaniu świadczeo.

http://www.rp.pl/aktyprawne/akty/akt.spr;jsessionid=2862103BB60AA3B39E4B538D81E80BB8?id=182545

84

Zasiłek pielęgnacyjny przysługuje także osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16 roku życia

legitymującej się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, jeżeli

niepełnosprawnośd powstała w wieku do ukooczenia 21 roku życia. Zasiłek pielęgnacyjny nie

przysługuje osobie przebywającej w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie, jeżeli pobyt

osoby i udzielane przez tę instytucję świadczenia częściowo lub w całości finansowane są z budżetu

paostwa albo z Narodowego Funduszu Zdrowia. Zasiłek pielęgnacyjny nie przysługuje osobie

uprawnionej do dodatku pielęgnacyjnego.

Ustawa o Świadczeniach Rodzinnych z 28 listopada 2003 roku przewiduje dodatki do zasiłku

rodzinnego32 z tytułu między innymi kształcenia i wychowania dziecka niepełnosprawnego. Jest on

przeznaczony na pokrycie kosztów związanych z edukacją i rehabilitacją dzieci niepełnosprawnych do

lat 16 lub 24 roku życia w przypadku orzeczenia o znacznym lub umiarkowanym stopniu

niepełnosprawności. Lekki stopieo niepełnosprawności nie uprawnia do pobierania dodatku.

Zasiłek okresowy (art. 38 ustawy o pomocy społecznej) przyznawany jest w szczególnych

okolicznościach (szczególna okolicznością według ustawy jest niepełnosprawnośd, choroba

terminalna, bezrobocie). Zasiłek przyznawany jest osobie samotnie gospodarującej lub rodzinie,

której dochód jest niższy od kryterium dochodowego rodziny. Zasiłek ustala się na poziomie różnicy

pomiędzy kryteriami dochodowymi a dochodem osoby samotnie gospodarującej lub dochodem

rodziny uwzględniając maksymalną i minimalna kwotę świadczenia. Zgodnie z art. 38 ust 5 ustawy o

pomocy społecznej okres, na jaki przyznawane jest świadczenie ustala ośrodek pomocy społecznej

biorąc pod uwagę indywidulane okoliczności. Ustawa o pomocy społecznej określa, że minimalna

wysokośd zasiłku okresowego nie może byd niższa niż 20 zł miesięcznie.

Zasiłek celowy (art. 39 i 40 ustawy o pomocy społecznej) przeznaczany na zaspokojenie niezbędnej

potrzeby życiowej. Główne cele tej formy pomocy to:

Zasiłek celowy może byd przyznany w szczególności na pokrycie części lub całości

kosztów zakupu żywności, leków i leczenia, opału, odzieży, niezbędnych przedmiotów

użytku domowego, drobnych remontów i napraw w mieszkaniu, a także kosztów

pogrzebu.

Zasiłek celowy może byd także przyznany osobom bezdomnym i innym osobom

niemającym dochodu i możliwości uzyskania świadczeo na podstawie przepisów o

powszechnym ubezpieczeniu w Narodowym Funduszu Zdrowia na pokrycie części lub

całości wydatków na świadczenia zdrowotne.

Zasiłek celowy może byd przyznany w formie biletu kredytowanego.

Zasiłek celowy może byd przyznany również osobie albo rodzinie, które poniosły straty w

wyniku zdarzenia losowego.

Zasiłek celowy może byd przyznany także osobie albo rodzinie, które poniosły straty w

wyniku klęski żywiołowej lub ekologicznej. 32

Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Prawo do niego, po spełnieniu kryterium dochodowego przysługuje:

Rodzicom, jednemu z rodziców albo opiekunowi prawnemu dziecka

Opiekunowi dziecka

Osobie uczącej się.

85

Zgodnie z artykułem 41 ustawy o pomocy społecznej osobie lub rodzinie przekraczającym kryterium

dochodowe w szczególnych okolicznościach może byd przyznany specjalny zasiłek celowy

niepodlegający zwrotowi.

O pomoc finansową mogą starad się osoby, które spełniają warunki

określone w ustawie o pomocy społecznej:

Pierwszy, podstawowy warunek dla wszystkich zasiłków – trudna

sytuacja życiowa;

Drugi warunek – trudna sytuacja finansowa.

Pomoc rzeczową stanowią leki, sprzęt rehabilitacyjny, odzież, sprzęt gospodarstwa domowego i inne

potrzebne przedmioty, stanowiące niezbędną pomoc w danym momencie życia osoby

niepełnosprawnej.

Bony na zakup żywności są przyznawane w szczególnie uzasadnionych przypadkach, zwłaszcza

wówczas, gdy zostanie stwierdzone, iż własne środki lub świadczenia pieniężne z pomocy społecznej

są wykorzystywane niezgodnie z przeznaczeniem, np.: na zakup alkoholu.

Pomoc w formie gorącego posiłku przysługuje osobie, która własnym staraniem nie może go sobie

zapewnid. Pomoc może byd świadczeniem doraźnym bądź okresowym. Może byd również

realizowana na rzecz dzieci lub młodzieży w okresie nauki w szkole.

Z usług opiekuoczych może korzystad osoba niepełnosprawna, która wymaga pomocy innych osób.

Usługi opiekuocze obejmują pomoc w zaspakajaniu codziennych potrzeb życiowych, opiekę

higieniczną zalecona przez lekarza, pielęgnację oraz w miarę możliwości zaspokojenie potrzeb

kontaktów z otoczeniem. Pomoc tą wykonuje się w miejscu zamieszkania osoby niepełnosprawnej.

Usługi opiekuocze specjalistyczne są to usługi dostosowane do szczególnych potrzeb wynikających z

rodzaju schorzenia lub niepełnosprawności. Polegają one zazwyczaj na uczeniu i rozwijaniu

umiejętności niezbędnych do samodzielnego życia poprzez (I. Sierpowska, A. Kogiut, 2010, s. 199):

Kształtowanie umiejętności zaspokajania potrzeb życiowych i umiejętności społecznego

funkcjonowania;

Motywowanie do aktywności, leczenia i rehabilitacji, interwencje oraz pomoc w życiu w

rodzinie i społeczeostwie, pomoc obejmuje doradztwo zawodowe, naukę kontaktów

interpersonalnych z otoczeniem;

Pomoc w załatwianiu spraw urzędowych i administracyjno-prawnych;

Wsparcie w uzyskaniu zatrudnienia w formach wspomaganego zatrudnienia lub na

otwartym rynku pracy oraz pomoc w gospodarowaniu pieniędzmi.

Pomoc specjalistyczna obejmuje również wsparcie w zakresie rehabilitacji i pielęgnacji wspierającej

proces leczenia, a w ramach takiej pomocy osoba niepełnosprawna liczyd może na pomoc w dostępie

do świadczeo zdrowotnych, wykupieniu leków, dotarciu do placówek służby zdrowia. Omawiane

86

usługi dotyczą także udzielania pomocy mieszkaniowej, a w jej ramach pomoc w zakupie mieszkania i

przeprowadzenia niezbędnych remontów.

Poradnictwo specjalistyczne jest to rodzaj wsparcia, który wprost przewiduje udzielenie wsparcia

osobie niepełnosprawnej i jej opiekunom. Zazwyczaj poradnictwo specjalistyczne jest świadczone

osobom i rodzinom, które mają trudności życiowe lub wykazują potrzebę wsparcia w rozwiazywaniu

problemów. Wyróżnia się poradnictwo prawne (prawo rodzinne i opiekuocze, zabezpieczenia

społecznego), psychologiczne (diagnoza profilaktyka, terapie), rodzinne (problemy opieki nad osoba

niepełnosprawną). Pomoc specjalistyczna polega również na udzielaniu informacji, porad

wskazywaniu instytucji specjalistycznego wsparcia lub urzędów administracji, które zajmują się

pomocą w rozwiazywaniu różnych spraw związanych ze wsparciem rodzin i osób niepełnosprawnych.

Jednym z ważniejszych świadczeo w integracji społecznej osób niepełnosprawnych jest praca

socjalna. Jest to pomoc niepieniężna przyznawana niezależnie od dochodu. Praca socjalna jest

działalnością mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu i odzyskiwaniu zdolności do

funkcjonowania w społeczeostwie poprzez pełnienie ról społecznych oraz tworzenie warunków

sprzyjających temu celowi. Głównym celem tego świadczenia jest pomoc osobom niepełnosprawnym

w osiąganiu społecznej i życiowej niezależności i samodzielności. Doskonałym przykładem pracy

socjalnej jest aktywizacja społeczna osób niepełnosprawnych w mieszkaniach chronionych.

Specyficznym rodzajem pracy socjalnej są usługi oferowane przez asystenta osoby

niepełnosprawnej. Główną ideą pracy asystenta osoby niepełnosprawnej jest podnoszenie jakości

życia osoby niepełnosprawnej poprzez ułatwienie wykonywania czynności dnia codziennego,

wykształcenie samodzielności oraz w części przypadków stworzenie warunków do samodzielnej

rehabilitacji. Działania asystenta osoby niepełnosprawnej obejmują czynności związane z pojedynczą

osobą niepełnosprawną w obszarze rehabilitacji, świadczeo, pracy, wypoczynku, życia osobistego i

rodzinnego. Również pośrednio będą one dotyczyły czynności związanych z kształtowaniem

środowiska, w którym żyją ludzie niepełnosprawni. Osobista asystencja zapewnia optymalną

realizację celów każdego aspektu procesu rehabilitacji. Zapewnia opiekę i pielęgnację osób ciężko

niepełnosprawnych i ich docieranie do miejsc rehabilitacji leczniczej, umożliwia pobieranie nauki w

szkołach masowych (rehabilitacja szkolna), ułatwia dotarcie do pracy i jej wykonywanie (rehabilitacja

zawodowa), odbywa się w naturalnym środowisku zamieszkania człowieka niepełnosprawnego i

dotyczy również jego czasu wolnego (rehabilitacja środowiskowa).

ŚWIADCZENIA I USŁUGI Z ZAKRESU REHABILITACJI ZAWODOWEJ OSÓB Z


Rehabilitacja zawodowa, zgodnie z art. 8, ust. 1 ustawy o rehabilitacji społecznej i zawodowej oraz

zatrudnianiu osób niepełnosprawnych ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej uzyskania i

utrzymania odpowiedniego zatrudnienia i awansu zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z

poradnictwa zawodowego, szkolenie zawodowego i pośrednictwa pracy. Jak wskazuje ustawa do

realizacji celu, o którym mowa w art. 8 ust. 1 niezbędne jest:

1. dokonanie oceny zdolności do pracy w szczególności przez:

87

a. przeprowadzenie badao lekarskich i psychologicznych umożliwiających określenie

sprawności fizycznej, psychicznej, umysłowej do wykonywania zawodu oraz ocenę

możliwości zwiększenia jej sprawności,

b. ustalenie kwalifikacji, doświadczeo zawodowych, uzdolnieo i zainteresowao;

2. prowadzenie poradnictwa zawodowego uwzględniając ocenę zdolności do pracy oraz

umożliwiającego wybór odpowiedniego zawodu i szkolenia;

3. przygotowanie zawodowe z uwzględnieniem perspektyw zatrudnienia;

4. dobór odpowiedniego miejsca pracy i wyposażenie;

5. określenie środków technicznych umożliwiających lub ułatwiających wykonywanie pracy

(por. M. Czapka, U. Kontny, 2008, s. 93).

Jak pisze S. Kowalik (2007, s. 139-40) rehabilitacja a zawodowa składa się z pięciu etapów, które są

przedstawione na schemacie poniżej.

Schemat 17. Pięd etapów rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych

Opracowanie własne na podstawie S. Kowalik 2007

Zazwyczaj w rehabilitacji zawodowej chodzi o stworzenie optymalnych możliwości zatrudnienia

osobie niepełnosprawnej, mimo jej ograniczenia zdolności psychicznych i fizycznych. Każda osoba

niepełnosprawna tworzy kapitał ludzki, który stanowi określoną wartośd społeczną, dlatego najlepiej

rehabilitację zawodową rozpoczynad jak najwcześniej, jeszcze w ramach rehabilitacji medycznej – to

pierwszy etap rehabilitacji zawodowej. S. Kowalik (2007) wskazuje, iż na pierwszym etapie można

prowadzid „terapię zajęciową”33 i „rehabilitacje przemysłową”34.

Na drugim etapie procesu rehabilitacji zawodowej rozpoznawane są wszystkie zasoby fizyczne i

psychiczne, jakimi dysponują osoby niepełnosprawne oraz zagrożenia, jakie mogą się pojawid po

podjęciu o określonym profilu. C. Noworol (2003, s. 47-53) przedstawił szereg narzędzi oceny

zawodowej osób niepełnosprawnych. Warto pamiętad, iż doradztwo zawodowe dla osób

33

Terapia zajęciowa jest wstępną formą „produktywizacji” osób niepełnosprawnych. Polega na wykonywaniu

przedmiotów artystycznych, użytecznych w celu pozazarobkowym. 34

Rehabilitacja przemysłowa polega na wykonywaniu określonych czynności roboczych na specjalnie

przygotowanych stanowiskach pracy w celu odzyskania utraconych funkcji układu ruchowego i powtórnego

wyuczenia się określonych umiejętności.

88

niepełnosprawnych jest złożonym procesem, w którym do wszystkich czynników odgrywających

kluczową rolę w zwykłym procesie oceny zawodowej dochodzą zmienne zakłócające, mające swe

źródło w rodzaju niepełnosprawności, dlatego tak ważny jest dobór odpowiednich narzędzi pomiaru

predyspozycji zawodowych osób niepełnosprawnych.

Schemat 18. Rola doradcy i narzędzia oceny zawodowej dla osób niepełnosprawnych.

Źródło: C. Noworol (2003). Narzędzia oceny zawodowej osób niepełnosprawnych, (w:) Poradnictwo

zawodowe dla osób niepełnosprawnych. Biuro koordynacji kształcenia kadr fundacja fundusz współpracy

Narzędzia oceny zawodowej osób niepełnosprawnych35 można podzielid zasadniczo na trzy kategorie

(por. C. Noworol, 1993):

specjalistyczne testy psychologiczne,

specjalistyczne testy zawodowe dla osób niepełnosprawnych,

testy stosowane w doradztwie zawodowym z opracowanymi normami dla osób

niepełnosprawnych.

Etap trzeci to kształcenie zawodowe. Osoby niepełnosprawne w zależności od stopnia i rodzaju

niepełnosprawności mogą podejmowad kształcenie począwszy od szkoły masowej, przez specjalne

ośrodki doskonalenia zawodowego, skooczywszy na szkołach zawodowych specjalnych. Ogólnie

kształcenie w zawodowych szkołach specjalnych ukierunkowane jest na wyuczenie osób

niepełnosprawnych intelektualnie prostych czynności zawodowych. W Polsce istnieje szereg

ośrodków przygotowania do pracy, w których prowadzi się terapię zajęciową.

Czwarty etap rehabilitacji łączy się z ergonomią, najogólniej chodzi o dostosowanie środowiska pracy

osoby niepełnosprawnej do jej stanu zdrowia, aby mogła jak najlepiej wykonywad swoją pracę.

Adaptacja stanowiska i miejsca pracy obejmuje (por. T. Majewski, B. Szczepankowska, 1998, s. 30):

35 Narzędzia oceny zainteresowao i kompetencji zawodowych przedstawił W. Otrębski i G. Wiącek w pracy „Aktualnie dostępne koncepcje opisu i oceny zainteresowao i kompetencji zawodowych oraz ich odniesienie do osób z niepełnosprawnością umysłową”. Lublin 2010.

89

1) fizyczną adaptację stanowiska i miejsca pracy, a więc dokonanie zmian lub modyfikacji

polegających na zamontowaniu dodatkowych elementów, np. sygnalizacji świetlnej w

miejsce dźwiękowej na stanowisku przeznaczonym dla pracownika głuchego, zastosowanie

specjalnego siedziska dla osoby z uszkodzonym narządem ruchu lub zamontowanie

punktowego oświetlenia na stanowisku dla pracownika słabowidzącego albo też odwrotnie

usunięcie elementów przeszkadzających konkretnej osobie w wykonywaniu określonych

czynności zawodowych, np. zlikwidowanie barier architektonicznych;

2) wyposażenie pracownika niepełnosprawnego w odpowiedni, dostosowany do rodzaju

niepełnosprawności sprzęt rehabilitacyjny, umożliwiający wykonywanie czynności i zadao

zawodowych, np. wyposażenie pracownika niewidomego, posługującego się komputerem w

tzw. linijkę brajlowską pokazującą tekst ukazujący się na ekranie w formie pisma wypukłego

lub syntetyzator mowy czytający głosem tekst z monitora.

Etap piąty rehabilitacji polega na znalezieniu przez osobę niepełnosprawną pracy na otwartym rynku.

Osoby niepełnosprawne zachowują określone dyspozycje i sprawności, które pozwalają na podjęcie

działao zmierzających do szkolenia zawodowego i do zatrudnienia. W zasadzie rehabilitacja

zawodowa obejmuje te osoby niepełnosprawne, u których stopieo uszkodzenia jest tak duży, iż w

sposób trwały ogranicza sprawnośd jednostki w zakresie zdolności do pracy.

Rehabilitacja zawodowa ma na celu ułatwienie osobie niepełnosprawnej

uzyskania i utrzymania odpowiedniego zatrudnienia, a także awansu

zawodowego przez umożliwienie jej korzystania z poradnictwa

zawodowego, szkolenia zawodowego i pośrednictwa pracy.

Ze środków PFRON realizowane są zadania określone ustawą z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji

zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. By ułatwid osobom

niepełnosprawnym korzystanie ze wsparcia Funduszu, częśd zadao ustawowych PFRON realizowana

jest przez samorząd powiatowy i wojewódzki. Poniżej wymieniono wynikające z ustawy o rehabilitacji

zadania finansowane lub współfinansowane ze środków PFRON.

Tabela 5. Zadania finansowane ze środków PFRON

REHABILITACJA ZAWODOWA

PFRON

Dofinansowanie do wynagrodzenia (otwarty i chroniony rynek pracy);

Refundacja składek na ubezpieczenia społeczne osoby niepełnosprawnej

prowadzącej działalnośd gospodarczą oraz niepełnosprawnemu rolnikowi

lub rolnikowi zobowiązanemu do opłacania składek za

niepełnosprawnego domownika;

Zwrot dodatkowych kosztów budowy lub rozbudowy obiektów i

pomieszczeo zakładu, transportowych i administracyjnych wynikających z

zatrudnienia osoby niepełnosprawnej pracodawcy prowadzącemu zakład

pracy chronionej;

Dofinansowanie w wysokości do 50% oprocentowania kredytów

bankowych zaciągniętych przez zakład pracy chronionej;

SAMORZĄD Zwrot kosztów przystosowania i adaptacji istniejących stanowisk pracy

90

POWIATOWY

do potrzeb osób niepełnosprawnych;

Zwrot kosztów wyposażenia stanowisk pracy;

Zwrot miesięcznych kosztów zatrudnienia pracowników pomagających

pracownikowi niepełnosprawnemu w pracy;

Refundacja kosztów szkolenia pracowników niepełnosprawnych;

Dotacja na podjęcie działalności gospodarczej, rolniczej albo na

wniesienie wkładu do spółdzielni socjalnej;

Dofinansowanie do wysokości 50% oprocentowania kredytu bankowego

zaciągniętego na kontynuowanie działalności gospodarczej albo

prowadzenie własnego lub dzierżawionego gospodarstwa rolnego;

Wsparcie osób niepełnosprawnych bezrobotnych lub poszukujących

pracy (szkolenia, staże, itp.);

SAMORZĄD

WOJEWÓDZKI

Dofinansowanie kosztów tworzenia i działania zakładów aktywności

zawodowej;

REHABILITACJA SPOŁECZNA

PFRON

Zlecanie zadao organizacjom pozarządowym i fundacjom, w trybie art. 36

ustawy o rehabilitacji;

SAMORZĄD

POWIATOWY



Dofinansowanie zaopatrzenia w sprzęt rehabilitacyjny, przedmioty

ortopedyczne i środki pomocnicze;

Dofinansowanie likwidacji barier architektonicznych, w komunikowaniu

się i technicznych, w związku z indywidualnymi potrzebami osób

niepełnosprawnych;

Dofinansowanie sportu, kultury, rekreacji i turystyki osób

niepełnosprawnych;

Dofinansowanie kosztów tworzenia i działania warsztatów terapii

zajęciowej;

Dofinansowanie uczestnictwa osób niepełnosprawnych i ich opiekunów

w turnusach rehabilitacyjnych;

SAMORZĄD

WOJEWÓDZKI



Dofinansowanie robót budowlanych odnośnie obiektów służących

rehabilitacji, w związku z potrzebami osób niepełnosprawnych;

REHABILITACJA ZAWODOWA I SPOŁECZNA

PFRON

Finansowanie badao, ekspertyz i analiz dotyczących rehabilitacji

zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych;

Programy celowe z zakresu rehabilitacji zawodowej i społecznej osób

niepełnosprawnych;

Projekty systemowe z udziałem środków UE w ramach Europejskiego

Funduszu Społecznego.

91

Opracowanie własne na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych oraz Informatora dla osób niepełnosprawnych opracowanego

przez ZUS i PEFRON, Warszawa 2011 (więcej informacji w ustawie i informatorze)

KORZYŚCI Z ZATRUDNIANIA NIEPEŁNOSPRAWNEGO PRACOWNIKA

Firma, która zatrudnia powyżej 25 osób – ma ustawowy obowiązek zatrudniad 6% osób

niepełnosprawnych. Za każdy nieobsadzony przez osobę niepełnosprawną etat, ponosi koszt 40,65

procent przeciętnego wynagrodzenia do PFRON. W ustawie o rehabilitacji społecznej i zawodowej

osób niepełnosprawnych znajduje się wykaz szczegółowych ulg dla pracowników niepełnosprawnych

i pracodawców.

Pracodawcy przysługuje ze środków Funduszu miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia

pracownika niepełnosprawnego, o ile pracownik ten został ujęty w ewidencji zatrudnionych osób

niepełnosprawnych. Miesięczne dofinansowanie do wynagrodzenia pracownika niepełnosprawnego

zależy od stopnia niepełnosprawności. Ważne jest to, iż kwoty dofinansowania zwiększą się o 40 %

najniższego wynagrodzenia w przypadku osób niepełnosprawnych, w odniesieniu do których

orzeczono chorobę psychiczną, upośledzenie umysłowe, całościowe zaburzenia rozwojowe lub

epilepsję oraz niewidomych.

Ważnym przywilejem wynikającym z ustawy jest wsparcie pracodawców zatrudniających osobę

niepełnosprawną. W ustawie czytamy, iż pracodawca, który przez okres co najmniej 36 miesięcy

zatrudni osoby niepełnosprawne, może otrzymad, na wniosek, ze środków PFRON zwrot kosztów:

adaptacji pomieszczeo zakładu pracy do potrzeb osób niepełnosprawnych, w

szczególności poniesionych w związku z przystosowaniem tworzonych lub istniejących

stanowisk pracy dla tych osób, stosownie do potrzeb wynikających z ich

niepełnosprawności;

adaptacji lub nabycia urządzeo ułatwiających osobie niepełnosprawnej wykonywanie

pracy lub funkcjonowanie w zakładzie pracy;

zakupu i autoryzacji oprogramowania na użytek pracowników niepełnosprawnych oraz

urządzeo technologii wspomagających lub przystosowanych do potrzeb wynikających z

ich niepełnosprawności.

UPRAWNIENIA PRACOWNIKÓW Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ

Uprawnienia pracownicze osób niepełnosprawnych zostały uregulowane w rozdziale 4 ustawy z dnia

27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych, a także w rozporządzeniach wykonawczych do tej ustawy, oto kilka z nich:

1. Zgodnie z obowiązującymi przepisami czas pracy osoby niepełnosprawnej nie może

przekraczad 8 godzin na dobę i 40 godzin tygodniowo. Natomiast osoby niepełnosprawne

zaliczone do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności mogą pracowad

jedynie do 7 godzin na dobę i 35 godzin tygodniowo. Osoba niepełnosprawna nie może byd

zatrudniona w porze nocnej i w godzinach nadliczbowych. Krótszy wymiar czasu pracy osoby

92

zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności nie powoduje

obniżenia przysługującego wynagrodzenia.

2. Osobie niepełnosprawnej – bez względu na dobowy wymiar czasu pracy – przysługuje prawo

do dodatkowej przerwy w pracy w wymiarze 15 minut na gimnastykę usprawniającą lub

wypoczynek. Czas przerw jest wliczany do czasu pracy.

3. Osobie zaliczonej do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności przysługuje

dodatkowy urlop wypoczynkowy w wymiarze 10 dni roboczych w roku kalendarzowym.

4. Osoba zaliczona do znacznego lub umiarkowanego stopnia niepełnosprawności ma także

prawo do zwolnienia od pracy w wymiarze do 21 dni roboczych w celu uczestniczenia w

turnusie rehabilitacyjnym, nie częściej niż raz w roku. Pracownik ubiegający się o udział w

turnusie rehabilitacyjnym powinien uzyskad od lekarza sprawującego nad nim opiekę

wniosek o skierowanie na taki turnus. We wspomnianym wniosku lekarz określa rodzaj

turnusu oraz czas jego trwania. Skierowanie na turnus rehabilitacyjny pracownik powinien

przedstawid pracodawcy w takim terminie, który umożliwi mu zapewnienie normalnego toku

pracy w zakładzie pracy.

WYBRANE ULGI STOSOWANE WZGLĘDEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

Z obowiązujących w Polsce przepisów dotyczących wsparcia i pomocy dla osób niepełnosprawnych,

trudno wyróżnid takie, które dotyczyłyby wyłącznie osób niepełnosprawnych intelektualnie. Warto

jednak wymienid kilka najważniejszych ulg ułatwiających osobom niepełnosprawnym intelektualnie i

ich rodzinom funkcjonowanie społeczne.

ULGI NA PRZEJAZDY

Na podstawie ustawy z dnia 20 czerwca 1992 r. o uprawnieniach do ulgowych przejazdów środkami

publicznego transportu zbiorowego, osobom niepełnosprawnym przysługują uprawnienia do

ulgowych przejazdów kolejowych i autobusowych. Rodzaje ulg i ich wysokośd są zróżnicowane, a

ponadto prawo do nich musi byd odpowiednio udokumentowane. Rodzaje dokumentów

poświadczających uprawnienia do korzystania z ulgowych przejazdów środkami publicznego

transportu zbiorowego określa rozporządzenie ministra infrastruktury z dnia 25 października 2002 r.

Dokumenty te osoby uprawnione mają obowiązek okazywad wraz z dowodem osobistym lub innym

dokumentem stwierdzającym ich tożsamośd. Wszystkie ulgi obowiązują w 2 klasie pociągów, tylko w

określonych kategoriach pociągów oraz na podstawie określonych rodzajów biletów. Ulgi zależne są

od stopnia niepełnosprawności i wynoszą od 37% do 100%. Ulgi nie dotyczą przejazdów pociągami

EuroCity i InterCity w komunikacji międzynarodowej oraz przejazdów w komunikacji autobusowej

ekspresowej.

PARKING

Osoba niepełnosprawna w stopniu znacznym może strad się o wyznaczenie ogólnodostępnego

zastrzeżonego miejsca postojowego, natomiast osoba z umiarkowaną i lekka niepełnosprawnością

wyłącznie wówczas, jeśli niepełnosprawnośd dotyczy narządów ruchu lub jest związana z chorobami,

93

które mają wpływ na sprawnośd ruchową wówczas wymagane jest orzeczenie lekarskie. O przyznanie

miejsca parkingowego może ubiegad się również osoba opiekująca się osobą niepełnosprawną,

posiadająca zaświadczenie o pobieraniu zasiłku pielęgnacyjnego uzupełnione zaświadczeniem

lekarskim o niepełnosprawności lub poważnej chorobie, książeczkę ZUS lub orzeczenie komisji

lekarskiej stwierdzającej, że osoba jest niepełnosprawna, korzysta z pomocy osób trzecich lub ma

duże trudności w poruszaniu się.

TELEKOMUNIKACJA I USŁUGI POCZTOWE

Osoby niepełnosprawne mogą mied różne problemy z korzystaniem z usług komunikacyjnych. Aby

temu zaradzid w przepisach prawa telekomunikacyjnego pocztowego przewidziano obowiązki, jakie

spoczywają na operatorach i placówkach pocztowych w zakresie ułatwiania osobom

niepełnosprawnym dostępu do świadczonych usług. Operatorzy świadczący usługi telekomunikacyjne

są obowiązani zapewnid osobom niepełnosprawnym dostęp do świadczonych przez siebie usług

powszechnych przez zakładanie aparatów publicznych przystosowanych do potrzeb tych osób oraz

oferowanie im urządzeo koocowych przystosowanych do ich potrzeb. Szczegółowe obowiązki

operatora w zakresie ułatwiania osobom niepełnosprawnym korzystania z usług telekomunikacyjnych

wynikają z rozporządzenia ministra infrastruktury z dnia 22 stycznia 2004 r. w sprawie katalogu usług

powszechnych oraz szczegółowych wymagao, dotyczących świadczenia usług powszechnych.

Udogodnienia związane z usługami pocztowymi to m.in. bezpłatna usługa doręczania listów, paczek i

przekazów bezpośrednio do domu. Wymóg dostosowania placówek pocztowych do obsługi

niepełnosprawnych klientów wynika z art. 56 ustawy z dnia 12 czerwca 2003 r. Prawo pocztowe, a

także z przepisów rozporządzenia ministra infrastruktury z dnia 9 stycznia 2004 r. w sprawie

wykonywania powszechnych usług pocztowych.

ULGI PODATKOWE

Ulgi w podatku dochodowym przysługują podatnikowi będącemu osobą niepełnosprawną, jeżeli

posiada orzeczenie o niepełnosprawności i pobiera rentę z tytułu całkowitej lub częściowej

niezdolności do pracy. W celu z korzystania z ulg zainteresowany musi posiadad dokumenty

stwierdzające poniesione koszty z tytułu rehabilitacji. Ustawodawca określił następujące wydatki,

które mogą podlegad obliczeniu:

Adaptacja i wyposażenie mieszkania stosownie do potrzeb osoby niepełnosprawnej;

Przystosowanie pojazdów mechanicznych do potrzeb wynikających z

niepełnosprawności;

Zakup i naprawę indywidualnego sprzętu, urządzeo, narzędzi technicznych niezbędnych

w rehabilitacji;

Zakup materiałów szkoleniowych oraz wszelkich pomocy edukacyjnych, które są

niezbędne do rehabilitacji;

Odpłatnośd za pobyt w turnusie rehabilitacyjnym, uzdrowisku;

Opiekę pielęgniarską;

Opłacenie tłumacza języka migowego;

Obozy i kolonie do 25 roku życia;

Leki

94

Przewozy z miejsca zamieszkania do placówek leczniczych.

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W PRAWIE CYWILNYM I KARNYM

SYTUACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH W PRAWIE CYWILNYM

Prawa osób niepełnosprawnych wymagają omówienia z punktu widzenia kwestii cywilno- oraz

rodzinno-prawnych. Z tego względu należałoby zwrócid uwagę na kwestie zdolności prawnej i

zdolności do czynności prawnych.

Jak pisze A. Wedeł-Domaradzka (2012) zdolnośd prawna przysługuje wszystkim osobom, od

momentu urodzenia i nie ma, co do zasady wpływu na zdolnośd do czynności prawnych. Jak wynika z

kodeksu cywilnego zdolności prawnej nie można ograniczyd wobec osoby z niepełnosprawnością.

Natomiast zdolnośd do czynności prawnej w stosunku do tych osób można ograniczyd lub całkowicie

jej pozbawid. Podstawą do tego działania jest niepełnosprawnośd intelektualna lub choroba

psychiczna. W takim przypadku może zostad orzeczone ubezwłasnowolnienie.

UBEZWŁASNOWOLNIENIE

Ubezwłasnowolnienie to instrument prawa cywilnego, który został stworzony przede wszystkim po

to, aby chronid prawnie osoby o obniżonej sprawności intelektualnej i mniejszej zdolności do

racjonalnego decydowania o swoich sprawach. Polega ono na pozbawieniu lub ograniczeniu

zdolności do czynności prawnych i odebraniu tym samym możliwości wpływania na swoje życie.

Instytucja ta istniała w polskim prawie jeszcze przed II wojną światową, a potem pojawiła się w roku

1964 w kodeksie cywilnym, który obowiązuje do dziś (por. M. Zima, 2007). Od tamtej pory zmieniło

się podejście do niepełnosprawności intelektualnej, natomiast nie zmieniły się przepisy prawne o

ubezwłasnowolnieniu.

Ubezwłasnowolnienie częściowe różni się od całkowitego, przede wszystkim tym, że w przypadku

ubezwłasnowolnienia całkowitego podmiot ubezwłasnowolniony nie może wykonad żadnej czynności

prawnej, która nie byłaby potwierdzona przez jego przedstawiciela ustawowego. Przedstawicielem

osoby ubezwłasnowolnionej staje się ustanowiony przez sąd opiekun (w przypadku osoby

niepełnoletniej z mocy prawa opiekunami są rodzice). Przedstawiciel ustawowy może dokonywad

wszelkich czynności za wyjątkiem takich, których dokonanie jest przez ustawodawcę zabronione.

Przykładowo będzie to sporządzenie testamentu czy też przysposobienie dziecka. Trzeba także

podkreślid, że osoba ubezwłasnowolniona nie ma również zdolności procesowej, tym samym nie

może inicjowad żadnych działao przed sądami.

Statystyka sądowa wskazuje, iż decyzja o wystąpieniu o ubezwłasnowolnienie osoby

niepełnosprawnej intelektualnie zostaje podjęta najczęściej ze względu na trudną sytuację prawną

(przejęcie spadku, sprzedaż mieszkania, postępowanie o alimenty, otrzymywanie świadczeo). Jak

podaje M. Zimny (2007) dla wielu rodzin ubezwłasnowolnienie traktowane jest, jako jedyna droga

rozwiązania sytuacji prawnej osoby niepełnosprawnej intelektualnie.

95

WNIOSEK O UBEZWŁASNOWOLNIENIE

Dokumenty, które należy dołączyd we wniosku o ubezwłasnowolnienie:

wniosek w 3 egzemplarzach;

zaświadczenie lekarskie o stanie zdrowia psychicznego lub orzeczenie o stopniu

niepełnosprawności, orzeczenie Zakładu Ubezpieczeo Społecznych o niezdolności do pracy

lub nieistniejących już Komisji ds. Inwalidztwa i Zatrudnienia – KIZ;

akt urodzenia osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie;

akt małżeostwa, jeśli wniosek dotyczy małżonka wnioskodawcy;

akt małżeostwa lub odpis wyroku rozwodowego, jeśli ubezwłasnowolnienie dotyczy dziecka

wnioskodawcy;

jeśli w sprawie uczestniczy rodzeostwo lub dziadkowie i wnuki, należy załączyd takie

dokumenty z urzędu stanu cywilnego, które potwierdzą, że to rodzina osoby, której dotyczy

wniosek.

Jeśli ktoś składa wniosek o ubezwłasnowolnienie jakiejś osoby i wie, że według prawa ta osoba nie

powinna zostad ubezwłasnowolniona, czyli wprowadza sąd w błąd, albo ktoś składa wniosek o

ubezwłasnowolnienie tylko dlatego, by zabrad komuś jego podstawowe prawa, to wtedy sąd nałoży

na taką osobę karę grzywny. Według prawa osoba, która składa wniosek o ubezwłasnowolnienie w

taki sposób, działa w złej wierze.

Za złożenie wniosku o ubezwłasnowolnienie należy wnieśd 40 zł opłaty. Sędzia może wezwad

wnioskodawcę do wpłacenia zaliczki na biegłego lekarza, którego trzeba w sprawie powoład (ok. 200

zł).

Osobie całkowicie ubezwłasnowolnionej sąd ustanawia opiekuna prawnego. Najczęściej opiekunem

prawnym ustanowiony zostaje rodzic, rodzeostwo lub dziadkowie lub tak zwana osoba

zaprzyjaźniona niewzbudzająca żadnych wątpliwości sądu, której można zaufad. Nie trzeba składad

wniosku o ustanowienie opiekuna prawnego dla osoby ubezwłasnowolnionej, ponieważ sąd

okręgowy przesyła do sądu rejonowego opiekuoczego odpis postanowienia o ubezwłasnowolnieniu.

Jeżeli jest to ubezwłasnowolnienie całkowite, to w sądzie rozpoczyna się postępowanie o

ustanowienie opieki prawnej i opiekuna prawnego, a jeżeli ubezwłasnowolnienie częściowe to

kurateli i kuratora.

Majątek osoby ubezwłasnowolnionej zawsze pozostaje jej majątkiem i nie przechodzi na własnośd

opiekuna. Opiekun ma upoważnienie do dysponowania tym majątkiem, na wszelkie poważniejsze

decyzje związane z obrotem majątkiem osoby ubezwłasnowolnionej potrzebna jest zgoda sądu.

Opiekun może złożyd wniosek o zwolnienie z funkcji opiekuna i jednocześnie wskazad inną osobę,

która mogłaby zostad opiekunem, tylko sąd może ustanowid kogoś nowym opiekunem osoby

ubezwłasnowolnionej (por. M. Zimny, 2007).

Według prawa istnieją inne formy wsparcia osoby niepełnosprawnej intelektualnie, które nie

odbierają zdolności do czynności prawnych (M. Zimny 2007):

96

1. Osoba niepełnosprawna intelektualnie może powoład swojego „pełnomocnika do jednej,

albo do wielu czynności”, który będzie za nią działał. Jeśli osoba niepełnosprawna

intelektualnie nie potrafi pisad, ale potrafi czytad, to może złożyd tuszowy odcisk palca, a

obok tego musi się podpisad osoba przy tym obecna. Jeśli osoba niepełnoprawna

intelektualnie nie potraf pisad, ani czytad, to pełnomocnictwo musi mied formę aktu

notarialnego przygotowanego przez notariusza.

2. Osobie niepełnosprawnej intelektualnie sąd może ustanowid „kuratora dla osoby ułomnej”,

zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuoczego z dnia 25 lutego 1964 roku (Dz. U.

Nr 9, poz. 59 z późniejszymi zmianami). Osoba niepełnosprawna intelektualnie może złożyd w

sądzie wniosek o ustanowienie kuratora do wspierania jej w prowadzeniu różnych spraw.

Taki kurator ma inne uprawnienia, niż kurator dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo.

Kurator dla osoby ułomnej nie jest reprezentantem osoby niepełnosprawnej, jego zgoda też

nie jest wymagana w czynnościach, które podejmuje sama osoba niepełnosprawna.

Przykładem łamania praw osób niepełnosprawnych intelektualnie jest praktyka Zakładu Ubezpieczeo

Społecznych, który wysyłał do rodziców osób niepełnosprawnych intelektualnie pisma o

przedstawienie zaświadczeo o ustanowieniu ich opiekunami prawnymi swoich dzieci, w przeciwnym

razie przestanie wypłacad rentę socjalną osobie niepełnosprawnej i sam wystąpi do właściwych

organów z wnioskiem o ubezwłasnowolnienie osoby niepełnosprawnej. Dlatego często rodziny osób

niepełnosprawnych intelektualnie zmuszane są do występowania do sądów o ubezwłasnowolnienie

wskutek interpretacji przepisów o rencie socjalnej, wedle której jej wypłata jest możliwa jedynie na

ręce ustanowionych przez sądy opiekunom i kuratorom takich osób. Sytuacja ta niewątpliwie stanowi

poważną lukę prawną. Trybunał Konstytucyjny zajmując się tą sprawą orzekł, iż działania ZUS są

niezgodne z prawem. Żadna instytucja czy urząd dla swojej wygody nie może wymagad

ubezwłasnowolnienia osoby niepełnosprawnej intelektualnie.

Działania te wyraźnie pokazują, iż nadal osoba niepełnosprawna intelektualnie występuje przed

organami prawa jako mało samodzielna, niepotrafiąca podejmowad w sposób autonomiczny decyzji

dotyczących życia osobistego, dokonywad prawidłowych wyborów w codziennych sprawach, nie jest

świadoma lub nie rozumie tego, co się wokół niej dzieje. Dla wielu instytucji wygodniej i prościej jest

ubezwłasnowolnid osobę niepełnosprawną intelektualnie, niż uświadomid sobie, że ma ona takie

same prawa jak każdy człowiek i podjąd trud zapewnienia jej takich warunków, aby mogła z tych praw

korzystad.

Osoba niepełnosprawna intelektualnie jest w stanie samodzielnie funkcjonowad, w pełni

autonomicznie jednak przy zachowaniu pewnego marginesu wsparcia socjalnego. Niestety „życie

wspierane” (supported living) osób niepełnosprawnych intelektualnie nie jest alternatywą

powszechnie obecną w praktyce i świadomości społecznej.

W założeniu instytucja ubezwłasnowolnienia została pomyślana, jako forma ochrony prawnej osób

niepełnosprawnych intelektualnie, która miała na względzie wyłącznie dobro tych osób. Niestety

przestarzały, pełen krzywdzących stereotypów sposób traktowania osób niepełnosprawnych w

polskich sądach prowadzi do nadużywania tego narzędzia prawnego. Obecnie pojawiają się głosy o

potrzebie nowelizacji ustawy i wprowadzeniu takich zasad orzekania ubezwłasnowolnienia, które w

zdecydowany sposób będą uwzględniały podmiotowośd osoby poddanej procedurze

97

ubezwłasnowolnienia oraz stworzenie gwarancji należytego rozpoznania sprawy. Niestety nadal w

obliczu polskiego prawie osoba niepełnosprawna intelektualnie traktowana jest w tradycyjny, pełen

krzywdzących ocen sposób. Zasada maksymalnego zachowywania istniejącej zdolności do

samodzielnego działania w praktyce sądowej jest naruszana. Bardzo rzadko jest stosowana instytucja

ubezwłasnowolnienia częściowego, pozwalającego osobie niepełnosprawnej intelektualnie zachowad

pewną dozę samodzielności.

ZAWARCIE ZWIĄZKU MAŁŻEOSKIEGO

Kwestia ubezwłasnowolnienia pozostaje w bezpośrednim związku z kwestiami rodzinno-prawnymi

osoby niepełnosprawnej, która byłaby ubezwłasnowolniona. Między innymi należy wskazad, że

skutkiem ubezwłasnowolnienia całkowitego jest zakaz zawierania związku małżeoskiego36. Należy

podkreślid, że od zakazu zawarcia małżeostwa przez osobę całkowicie ubezwłasnowolnioną nie ma

wyjątków.

Nieco odmiennie sprawa przedstawia się w przypadku osoby ubezwłasnowolnionej częściowo. Taka

osoba może zawrzed ważny związek małżeoski, koniecznym jest jednak, aby uzyskała zgodę sądu na

takie działanie.

Art. 12, § 1 Polskiego Kodeksu Rodzinnego i Opiekuoczego głosi, iż „nie może zawrzed małżeostwa

osoba dotknięta chorobą psychiczną albo niedorozwojem umysłowym. Jeżeli jednak stan zdrowia lub

umysłu takiej osoby nie zagraża małżeostwu ani zdrowiu przyszłego potomstwa i jeżeli osoba ta nie

została ubezwłasnowolniona całkowicie, sąd może jej zezwolid na zawarcie małżeostwa”.

INNE UPRAWNIENIA

Przepisy kodeksu postępowania cywilnego umożliwiają, występowanie przed sądem w imieniu osób

niepełnosprawnych intelektualnie (w niektórych sprawach) innych uprawnionych podmiotów.

Zgodnie z art. 61 par. 1 k.p.c., organizacje społeczne, których zadania nie polegają na prowadzeniu

działalności gospodarczej, mogą, bowiem wytyczad powództwa na rzecz obywateli. Wykaz organizacji

uprawnionych do działania przed sądem w imieniu lub na rzecz obywateli zawiera rozporządzenie

ministra sprawiedliwości z dnia 10 listopada 2000 r.

Osoba niepełnosprawna może załatwiad sprawy poza kolejnością w instytucjach i urzędach

publicznych oraz w sklepach. Zarówno przepis art. 54 ustawy z dnia 27 września 1990 r. o wyborze

Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, jak i art. 46 ustawy z dnia 16 lipca 1998 r. Ordynacja wyborcza

do rad gmin, rad powiatów i sejmików województw, daje osobom niepełnosprawnym prawo

korzystania przy głosowaniu z pomocy innych osób, niebędących członkami obwodowej komisji

wyborczej. W przypadku wyborów do Sejmu i Senatu osobom niepełnosprawnym ułatwiono

głosowanie poprzez określenie w przepisach rozporządzenia ministra spraw wewnętrznych i

administracji z dnia 31 lipca 2001 r. w sprawie lokali obwodowej komisji wyborczej dostosowanych

do potrzeb wyborców niepełnosprawnych wymogów technicznych lokali wyborczych.

36

Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuoczy, (Dz. U. z 1964r, nr 9 poz. 59), art. 11 par. 1.

98

W sierpniu 2011 roku weszła w życie ustawa wprowadzająca między innymi możliwośd głosowania

korespondencyjnego. Warunkiem skorzystania przez wyborcę z tego uprawnienia będzie złożenie

oświadczenia woli głosowania korespondencyjnego najpóźniej na 21 dni przed głosowaniem. Ustawa

przewiduje możliwośd głosowania przez wyborcę niewidomego lub niedowidzącego przy pomocy

nakładek do kart do głosowania w alfabecie Braille'a. Ustawa stwarza również możliwośd głosowania

z pomocą asystenta wyborczego ustanowionego przez samego wyborcę lub powołanego przy

obwodowej komisji wyborczej.

Warto podkreślid, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie w Polsce borykają się z szeregiem

trudności i ograniczeo, zarówno na poziomie instytucjonalnym jak i prawnym. Ponadto na ich

niekorzyśd w sposób szczególny działa obecny kryzys systemu świadczeo zdrowotnych, a także

postawy społeczne wobec tej grupy.

PRAWO KARNE WZGLĘDEM OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Jak pisze I. Sierpowska i A. Kogut (2010, s. 226) zasada przyjęta w kodeksie karnym37 mówi, że osoby

niepełnosprawne fizycznie i psychicznie podlegają odpowiedzialności karnej na równi z innymi

sprawcami przestępstw i można wobec nich stosowad wszystkie kary oraz środki karne przewidziane

w tych przepisach. Wyjątek stanowi artykuł 31 kodeksu karnego, według którego „nie popełnia

przestępstwa osoba, która ze względu na chorobę psychiczną, niepełnosprawnośd intelektualną, lub

inne zakłócenie czynności nie może rozpoznad znaczenia popełnianego czynu”. Ze względu na

stwierdzoną niepoczytalnośd38 wykonywanie kary może byd zawieszone, odroczone lub przerwane.

Należy podkreślid, że niepoczytalnośd musi występowad w chwili popełnienia danego czynu.

Ewentualne późniejsze pogorszenie lub polepszenie stanu psychicznego sprawcy nie może mied

żadnego wpływu na ocenę jego poczytalności.

Ustawodawca oprócz uregulowania niepoczytalności sformułował tzw. poczytalnośd ograniczoną, którą od niepoczytalności odróżnia jedynie to, że sprawca działający w stanie poczytalności ograniczonej zachowuje zdolnośd rozpoznania swego czynu i pokierowania swym postępowaniem, oraz że są one jedynie w znacznym stopniu ograniczone (lub ograniczona jest tylko jedna z nich). Popełnienie przestępstwa w stanie poczytalności ograniczonej nie wyłącza winy, lecz jedynie umniejsza jej ciężar.

Jak pisze J. Kamioski (2006) niemożnośd rozpoznania swojego czynu może byd rozumiana w dwóch

aspektach: jako niemożnośd uświadomienia sobie następstw skutków swoich działao oraz

niemożnośd oceny swojego czynu w kategoriach moralnych. Zazwyczaj oba te aspekty występują

razem, jednak do stwierdzenia niepoczytalności wystarczy zaistnienie przynajmniej jednego z nich.

37 Prawo karne dzieli się na prawo karne materialne, którego podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) oraz prawo karne formalne (procesowe), którego podstawowym aktem prawnym jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r., Nr 88, poz. 555 z późn. zm.). Ponadto w systemie prawa karnego wyróżnia się jeszcze prawo karne wykonawcze, które reguluje tryb i sposób wykonywania kar orzeczonych przez sąd w trybie postępowania karnego, jak również określa prawa i obowiązki osób skazanych. Podstawowym aktem prawnym w tej dziedzinie jest ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r. , Nr 90, poz. 557 z późn. zm.). 38

Ograniczona zdolnośd rozpoznania popełnianego czynu.

99

Obok wielu zasad prawa karnego podstawową jest odpowiedzialnośd karna za czyn. Oznacza to, iż

podstawą odpowiedzialności karnej człowieka nie mogą byd jego myśli, poglądy, zamiary, jego

właściwości fizyczne (np. niepełnosprawnośd fizyczna), czy też psychiczne (np. niepełnosprawnośd

intelektualna, choroba psychiczna). Ponadto czyn zabroniony popełniony przez człowieka jest wtedy

karalny, gdy danej osobie można przypisad winę w trakcie popełniania tegoż czynu. Polskie prawo

karne stoi na stanowisku odpowiedzialności indywidualnej, a także odpowiedzialności osobistej, co

oznacza, jak pisze j. Kamioski (2006), iż nie można na siebie wziąd przestępstwa popełnionego przez

inną osobę (np. opiekun osoby z niepełnosprawnością intelektualna nie może wziąd na siebie

odpowiedzialności za czyn zabroniony popełniony przez tę osobę).

Wobec sprawcy czynu zabronionego popełnionego w stanie niepoczytalności albo poczytalności

ograniczonej mogą byd stosowane środki zabezpieczające. Przesłanką stosowania tych środków nie

jest przypisanie winy, tylko stwierdzenie niebezpieczeostwa sprawcy dla porządku prawnego. Środek

zabezpieczający ma na celu niedopuszczenie do powtórzenia ataku na dobra prawnie chronione.

Jeżeli niepoczytalny był sprawcą czynu zabronionego o znacznej społecznej szkodliwości sąd może

orzec umieszczenie takiego sprawcy w zakładzie psychiatrycznym. Ostatecznym środkiem

zabezpieczającym jest umieszczenie w zakładzie zamkniętym jednak musi ponadto zachodzid

uzasadniona obawa, iż bez umieszczenia w zakładzie zamkniętym sprawca z wysoką dozą

prawdopodobieostwa może ponownie popełnid przestępstwo.

MIĘDZYNARODOWE STANDARDY PRAWNE STOSOWANE WZGLĘDEM OSÓB Z


Szczególne znaczenie w relacjach między prawem międzynarodowym a prawami osób

niepełnosprawnych mają te akty prawne, które dotyczą praw człowieka. Uznaje się, iż osobom

niepełnosprawnym przysługują te same prawa co jednostkom pełnosprawnym takie jak: prawo do

życia, prawo do prywatności, prawo do wolności sumienia i wyznania, wolnośd wyboru miejsca

zamieszkania czy wykonywanej pracy. Ostatnio pojawiają się również dyskusje nad prawami

seksualnymi osób niepełnosprawnych.

W roku 1971 Zgromadzenie Ogólne ONZ przyjęło Deklarację praw osób niepełnosprawnych

intelektualnie. W Deklaracji stwierdzono, że osoby niepełnosprawne intelektualnie mają nie tylko

takie same prawa jak wszyscy inni ludzie, ale z uwagi na ich potrzeby w zakresie medycyny, edukacji i

życia społecznego mają pewne prawa szczególne39. W roku 1975 powstał bardziej ogólny dokument –

Deklaracja praw osób niepełnosprawnych, która proklamowała równośd praw tak obywatelskich jak

i politycznych dla osób z niepełnosprawnością. W Deklaracji czytamy, że „osoby niepełnosprawne

mają wrodzone prawo do poszanowania ich godności osoby ludzkiej. (...) niezależnie od rodzaju czy

stopnia niepełnosprawności, mają te same fundamentalne prawa, co inni obywatele (...), co oznacza

nade wszystko prawo do cieszenia się życiem na odpowiednim poziomie, tak normalnym i pełnym jak

to tylko możliwe”40.

39

Declaration on the Rights of Mentally Retarded Persons, ogłoszona przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja 2856 (XXVI) z 20 grudnia 1971. 40

Declaration on the Rights of Disabled Persons, ogłoszona przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja 3447 (XXX) z 9 grudnia 1975.

100

W roku 1982 przyjęto w ramach ONZ Światowy Program Działania na Rzecz Osób

Niepełnosprawnych. Podkreślono w nim, iż osoby niepełnosprawne mają prawo do pełnego

uczestnictwa w życiu społecznym oraz rozwoju narodowym. Działania na rzecz niepełnosprawnych

mają objąd wszelkie sfery, takie jak fizyczne i kulturalne środowisko, mieszkanie, środki transportu,

świadczenia społeczne i lecznicze, edukację i szkolenia, zatrudnienie oraz sport i rekreację41.

Jak podkreśla E. Wapiennik, R. Piotrowicz (2002, s. 30) ONZ ustaliło, iż lata 1983-1992 będą uznawane

za Dekadę Osób Niepełnosprawnych, na jej zakooczenie Zgromadzenie Ogólne proklamowało

Międzynarodowy Dzieo Osób Niepełnosprawnych i wyznaczyło datę jego obchodów na dzieo 3

grudnia.

W 1993 roku ONZ przyjęło dokument Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych. W

dokumencie tym ustalone zostały dwadzieścia dwie zasady, które mają służyd wyrównywaniu szans

osób niepełnosprawnych we wszystkich sferach ich życia. Katalog zasad rozpoczyna zasada

kształtowania świadomości, zgodnie z którą Paostwa powinny podjąd działania w celu podniesienia

poziomu wiadomości społeczeostwa na temat osób niepełnosprawnych, ich praw, potrzeb,

możliwości i udziału w życiu społecznym. Kolejne zasady zwracają uwagę na koniecznośd zapewnienia

przez Paostwa dostępności do opieki medycznej, rehabilitacji, zatrudniania, edukacji oraz szkoleo.

Wśród zasad znajdują się również takie, które nakładają na Paostwa obowiązek dbałości o życie

rodzinne osoby niepełnosprawnej, o jej potrzeby kulturalne, religijne, rekreacyjne, a także

zobowiązują do tego by osoba niepełnosprawna i jej potrzeby brane były pod uwagę w procesie

planowania i podejmowania decyzji politycznych, ekonomicznych, a także by uwzględniad jej

potrzeby w procesie stanowienia prawa (por. A. Wedeł-Domaradzka 2012).

Jak trafnie zauważają T. Majewski, C. Miżejewski (2007, s. 36-37) u podstaw zasady wyrównywania

szans leżą dwie przesłanki. Pierwsza z nich dotyczy równości praw osób pełnosprawnych i

niepełnosprawnych i zakłada, że potrzeby obu tych grup mają takie samo znaczenie i powinny

stanowid podstawę rozwoju i planowania działalności społeczeostwa na rzecz wszystkich swoich

członków. Druga natomiast stanowi, iż większośd systemów tworzonych przez społeczeostwa

dostosowanych jest przede wszystkim dla zaspokajania potrzeb tylko osób pełnosprawnych. Dlatego

właśnie konieczne jest stwarzania warunków dla zaspokajania potrzeb osób niepełnosprawnych, na

ile to możliwe w tym samym zakresie i na identycznym poziomie jak w przypadku osób

pełnosprawnych.

Ważna podkreślenia jest Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych, w której zebrane zostały

wszystkie wspomniane we wcześniejszych dokumentach prawa osób niepełnosprawnych ze

szczególnym jednak obowiązkiem poszanowania ich godności. Twórcy regulacji konwencyjnej

zwrócili także uwagę na niepełnosprawnośd kobiet – jako szczególny problem z uwagi na możliwośd

podlegania dyskryminacji zarówno z uwagi na niepełnosprawnośd jak i na płed. Celem zapewnienia

respektowania praw zawartych w konwencji powołano specjalny organ – Komitet Praw Osób

Niepełnosprawnych, który poza funkcją monitorowania i inspirowania działao ONZ na rzecz

niepełnosprawnych będzie także gromadził dane z raportów, na temat gwarancji praw

niepełnosprawnych, jaki obligatoryjnie przesyład muszą paostwa strony Konwencji.

41

World Programme of Action concerning Disabled Persons, przyjety przez Zgromadzenie Ogólne, Rezolucja 37/521, 3 grudnia 1982.

101

Międzynarodowa Organizacja Pracy to kolejna inicjatywa ONZ. Do istotniejszych aktów MOP zaliczyd

należy Zalecenie nr 99 dotyczące rehabilitacji zawodowej osób niepełnosprawnych z 1955 roku. W

roku 1983 MOP zdecydowała się wydad kolejne zalecenia nr 168 oraz uchwalid Konwencję nr 159 w

zakresie rehabilitacji zawodowej i zatrudnienia osób niepełnosprawnych.

Jak pisze A. Wedeł-Domaradzka (2012) oraz E. Wapiennik, R. Piotrowicz (2002) w systemie

regionalnym kwestiami dotyczącymi praw człowieka, w tym również osób niepełnosprawnych

zajmuje się Rada Europy. Organizacja ta istnieje od 1949 roku i mimo początkowych związków, działa

całkowicie odrębnie od Unii Europejskiej, tym samym nie należy mylid jej działalności z aktywnością

Rady Unii Europejskiej czy Rady Europejskiej. Do zadao Rady Europy należy między innymi czuwanie

nad przestrzeganiem podpisanej w 1950 roku Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i

Podstawowych Wolności, czyli podstawowego aktu regulującego standardy praw człowieka dla

ponad 40 paostw europejskich. Konwencja nie reguluje problematyki niepełnosprawności w sposób

wyraźny, zawiera jednak ogólną dyrektywę antydyskryminacyjną zakazującą zarówno wszelkiej

dyskryminacji, jak i dyskryminowania w zakresie korzystania z praw przewidzianych przez nią samą.

Postanowieo Rady Europu przestrzega Europejski Trybunał Praw Człowieka z siedzibą w Strasburgu.

W ramach systemu Rady Europy powstała w 1961 roku Europejska Karta Społeczna. Wśród

zagwarantowanych Kartą praw znajduje się obowiązek Paostwa do zapewnienia osobom

niepełnosprawnym fizycznie lub intelektualnie prawa do szkolenia zawodowego, rehabilitacji oraz

readaptacji zawodowej i społecznej.

W lipcu 1996 roku Wspólnota Europejska wydała Oświadczenie o Równości Szans dla Osób

Niepełnosprawnych. Dokument ten bazuje na społecznym pojmowaniu niepełnosprawności i

stanowi pierwszą ogólną strategię WE. W 2000 roku WE opublikowała komunikat „Ku Europie bez

barier dla osób niepełnosprawnych”, zakłada on likwidacje barier architektonicznych i społecznych,

utrudniających pełne uczestnictwo osobom niepełnosprawnym. W 2002 roku została uchwalona

Deklaracja Madrycka mająca na celu przeciwdziałanie dyskryminacji osób niepełnosprawnych i

włączenie ich do wspólnego życia społecznego, aby żadna osoba niepełnosprawna nie pozostawała

na marginesie życia społecznego.

W 2002 roku ukazała się Deklaracja Praw Seksualnych opracowana przez Światowe Towarzystwo

Seksuologiczne i zaakceptowana przez Światową Organizację Zdrowia. W Deklaracji tej czytamy

„Seksualnośd jest integralną częścią osobowości każdej istoty ludzkiej. Jej pełny rozwój zależy od

zaspokojenia podstawowych ludzkich potrzeb, takich jak pragnienie obcowania, intymności, ekspresji

uczud, przyjemności, czułości i miłości. Prawa seksualne są uniwersalnymi prawami człowieka,

bazującymi na niezbywalnej wolności, godności i równości wszystkich istot ludzkich. Ponieważ

zdrowie jest fundamentalnym prawem człowieka, tak samo podstawowym prawem musi byd zdrowie

seksualne. W celu zapewnienie zdrowego rozwoju seksualności jednostek ludzkich i społeczeostw

następujące prawa seksualne muszą byd uznawane, promowane, poszanowane i bronione przez

wszystkie społeczeostwa wszystkimi środkami. Zdrowie seksualne wypływa ze środowiska, które

uznaje respektuje i stosuje te prawa seksualne. Prawo do seksualnej równości odwołuje się do

wszystkich form dyskryminacji, niezależnie od płci, orientacji seksualnej, wieku, rasy, klasy

społecznej, religii lub fizycznej albo emocjonalnej niepełnosprawności” (Z. Lew-Starowicz, A.

Długołęcka, 2006, s. 265).

102

ROZDZIAŁ PIĄTY: PRZYKŁADY POMOCY I WSPARCIA INNOWACYJNEGO DLA OSÓB

NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE W POLSCE

Istnieją różne obszary wsparcia i pomocy osobom niepełnosprawnym intelektualnie w przestrzeni

ekonomii społecznej. Postaram się teraz podad kilka innowacyjnych przykładów zaczerpniętych

wprost z życia – organizacji i stowarzyszeo z obszaru trzeciego sektora działających na rzecz osób

niepełnosprawnych.

OBSZAR ZATRUDNIENIA, USŁUG PUBLICZNYCH I AKTYWIZACJI SPOŁECZNEJ

Przedsiębiorstwa społeczne w Polsce są od niedawna alternatywną formą zatrudnienia osób

niepełnosprawnych intelektualnie mających największe problemy z zatrudnieniem na otwartym

rynku pracy. Głównym celem firm społecznych oprócz celów gospodarczych jest misja społeczna,

polegająca na aktywizacji zawodowej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym. Zyski z ich

działalności w założeniu są reinwestowane w te cele lub we wspólnotę, a nie w celu maksymalizacji

zysku lub zwiększenia dochodu udziałowców czy też właścicieli. Działalnośd przedsiębiorstw

społecznych charakteryzuje kolektywny model pracy łączący wspólne potrzeby i cele.

Przykładem takich przedsiębiorstw społecznych są spółdzielnie socjalne stanowiące doskonałe

narzędzie aktywizacji zawodowej i społecznej dla biernych zawodowo osób niepełnosprawnych

intelektualnie. Oprócz typowej działalności gospodarczej spółdzielnie podejmują również działania w

zakresie integracji społecznej oraz kulturalno-oświatowej. Przykładem świetnie działającej spółdzielni

socjalnej jest „Galeria Smaku", której głównym celem jest zaangażowanie osób niepełnosprawnych

intelektualnie do życia społeczno-zawodowego. Osoby niepełnosprawne przygotowują posiłki,

pomagają w kuchni, szkolą się w zakresie obsługi gości restauracji. Pracujący w tym przedsiębiorstwie

ludzie na nowo odnaleźli cel w swoim życiu. Galeria Smaku" to pierwsze w województwie podlaskim

przedsiębiorstwo społeczne, które w 2008 roku zostało powołane do życia przez Stowarzyszenie

Inicjatyw Społeczno-Gospodarczych im. Króla Zygmunta Augusta. W chwili obecnej w "Galerii Smaku"

pracuje 11 osób, z czego 8 to osoby z orzeczoną niepełnosprawnością intelektualną.

Ciekawym przykładem aktywizacji zawodowej i społecznej osób niepełnosprawnych jest działający w

Wąbrzeźnie Zakład Aktywności Zawodowej Kręgielnia „Mango”. Dzięki stworzeniu przyjaznego

miejsca dla osób niepełnosprawnych mogą oni otworzyd się na świat i ludzi, odzyskad godnośd i

czerpad radośd ze swojej aktywności, a okoliczni mieszkaocy – atrakcyjnie spędzid wolny czas. Zakład

ten prowadzi działalnośd w zakresie usług sportowo-rekreacyjnych (kręgielnia, bilard, dart, piłkarzyki,

fitness, aerobik, boisko wielofunkcyjne, kawiarnia). Komercyjny aspekt działalności jest istotny,

jednak stanowi przede wszystkim środek do realizacji celu nadrzędnego, jakim jest reintegracja

społeczna i zawodowa zatrudnionych tu niepełnosprawnych pracowników. W ZAZ zatrudnionych jest

20 osób niepełnosprawnych w stopniu znacznym (z niepełnosprawnością intelektualną lub/i

fizyczną). W pracy wspiera je 7 pełnosprawnych pracowników: 3 instruktorów (opiekunów),

rehabilitant, kierownik, pracownik administracyjno-kadrowy i księgowy.

Pracodawcy zazwyczaj reprezentują powszechny stereotyp, iż niepełnosprawni zwłaszcza

niepełnosprawni intelektualnie nie mogą byd pełnowartościowymi pracownikami. Stereotyp ten

przełamuje Przedsiębiorstwo Społeczne "Ognisko", które z powodzeniem konkuruje na rynku usług

gastronomicznych i cateringowych na terenie miasta Krakowa. Przedsiębiorstwo łączy w sobie cechy

103

przedsiębiorczości poprzez prowadzenie działalności gospodarczej (świadczy usługi i wytwarza

produkty), ale równorzędnym celem jej działania jest realizacja celu społecznego, jakim jest

tworzenie środowiska pracy dostosowanego do możliwości i potrzeb dorosłych osób

niepełnosprawnych intelektualnie. Obecnie w przedsiębiorstwie zatrudnionych jest aż 80% osób

niepełnosprawnych intelektualnie. Działalnośd przedsiębiorstwa daje osobom niepełnosprawnym

szansę zaistnienia na rynku pracy, a odpowiednia organizacja pracy i podejście do pracowników,

stanowią o innowacyjności i efektywności przedsięwzięcia. Praca w przedsiębiorstwie pozwala, nie

tylko na ekonomiczne usamodzielnienie się, pozyskanie nowych kwalifikacji i umiejętności, ale przede

wszystkim na aktywnośd zawodową. Zatrudnienie w firmie spełnia również funkcję terapeutyczną,

przyczyniając się do poprawy stanu zdrowia i samopoczucia osób zatrudnionych.

„Centrum Doradztwa Zawodowego i Wspierania Osób Niepełnosprawnych Intelektualnie –

Centrum Dzwoni” jest doskonałym przykładem jak skutecznie można aktywizowad zawodowo osoby

niepełnosprawne intelektualnie na otwartym rynku pracy. Centrum zajmuje się aktywizacją

zawodową niepełnosprawnych intelektualnie mieszkaoców stolicy i powiatu warszawskiego

zachodniego, a także poszukiwaniem dla nich stałych miejsc pracy na tzw. rynku otwartym. Centrum

prowadzi również działania promujące wśród pracodawców zatrudnienie osób niepełnosprawnych

intelektualnie. Do kooca 2012 roku zatrudnienie ma znaleźd 100 osób niepełnosprawnych

intelektualnie w różnych gałęziach przemysłu i handlu. Zatrudnienie jest uwieoczeniem całego

procesu aktywizacji zawodowej. Następuje po zajęciach praktycznych lub stażu zawodowym w

miejscu pracy. W momencie, kiedy osoba niepełnosprawna intelektualnie podejmuje zatrudnienie,

Centrum DZWONI nie kooczy swojej pracy, ale monitoruje przebieg zatrudnienia. Zakres wsparcia

zależy od indywidualnych potrzeb osoby zatrudnionej. Trener pracy monitoruje przebieg

zatrudnienia, wspiera osobę podczas wykonywania czynności zawodowych, w załatwianiu

formalności związanych z zatrudnieniem, w przystosowaniu się osoby do zmienionych lub

rozszerzonych czynności w przedsiębiorstwie, sprawdza jakośd wykonywanej pracy. Wspiera również

osobę zatrudnioną w przystosowaniu się do miejsca pracy, nawiązaniu pozytywnych relacji ze

współpracownikami i pracodawcą, jak również w rozwiązywaniu wszelkich problemów pojawiających

się podczas zatrudnienia.

Podobnym przykładem działalności jest inicjatywa Paostwowego Funduszu Rehabilitacji Osób

Niepełnosprawnych w partnerstwie z Polskim Stowarzyszeniem Na Rzecz Osób z Upośledzeniem

Umysłowym „Odważni w Pracy” polegająca na zwiększeniu udziału w życiu społecznym i

zawodowym osób z niepełnosprawnością intelektualną, niepełnosprawnościami sprzężonymi oraz

upośledzeniem w stopniu głębokim. Przykładem czynności, w których doskonale sprawdzają się

pracownicy niepełnosprawni intelektualnie są:

gastronomia: obieranie warzyw i owoców, porcjowanie dao, podawanie posiłków,

zmywanie naczyo, układanie sztudców;

prace biurowe m.in.: kserowanie, niszczenie dokumentów, przepisywanie tekstów;

prace ogrodowe m.in.: sadzenie roślin, podlewanie, grabienie, zbieranie owoców;

prace porządkowe m.in.: odkurzanie, mycie podłóg, pranie, prasowanie;

prace sklepowe m.in.: wykładanie i pakowanie towarów, naklejanie metek i etykiet;

prace introligatorskie;

pomoc w opiece nad osobami starszymi lub dziedmi.

104

Możliwośd samodzielnego zamieszkiwania przez osoby niepełnosprawne w środowisku otwartym w

Polsce, pozostaje nadal bardziej w sferze oczekiwao niż rzeczywistych systemowych rozwiązao.

Badania wskazują, iż nadal większośd dorosłych osób z niepełnosprawnością mieszka w domu

rodzinnym lub w domu pomocy społecznej, przyczyn jest wiele, m.in.: infantylizacja osób

niepełnosprawnych oraz brak systemowych rozwiązao promujących usamodzielnienie się osób

niepełnosprawnych.

Mieszkanie w otwartym środowisku, staje się obecnie jedną z postulowanych form readaptacji

społecznej osób niepełnosprawnych, dających im szansę na normalne życie w otwartym środowisku.

Z proponowanych w świecie i Europie form mieszkalnictwa chronionego dają się wyodrębnid dwie

grupy:

służące pobytowi stałemu;

służące pobytowi czasowemu.

Dodad należy, iż w Polsce takich form wsparcia dla osób niepełnosprawnych jest coraz więcej.

Przykładem mieszkao służących pobytowi czasowemu są mieszkania treningowe, (readaptacyjne,

przejściowe). Treningowe mieszkania dla osób z niepełnosprawnością intelektualną są bardzo

popularne w Skandynawii i w Niemczech. Zaczynają też powstawad w Polsce, jedno z pierwszych

powstało w Płocku. W mieszkaniach treningowych przebywa na stałe kilka osób, z przerwami np. na

wyjazdy do warsztatów terapii zajęciowej czy rodziny. Uczą się, jak samodzielnie dbad o zdrowie,

gospodarowad pieniędzmi, spędzad wolny czas, załatwiad sprawy w urzędach, przygotowywad posiłki,

robid zakupy, prad, sprzątad. Sami płacą za czynsz, prąd, wodę, pokryją koszty wyżywienia, zakupu

lekarstw, przejazdów, udziału w imprezach kulturalno-rekreacyjnych i wycieczkach. Celami

podstawowymi organizowania mieszkao chronionych są:

zdobycie umiejętności racjonalnego gospodarowania pieniędzmi oraz prowadzenia

samodzielnego gospodarstwa domowego;

pozyskanie umiejętności wykorzystania wolnego czasu;

motywowanie do nauki i pracy;

pomoc w integracji ze środowiskiem;

kształtowanie odpowiedzialności za swoje decyzje.

Trening z założenia służy wzmacnianiu umiejętności potrzebnych do możliwie samodzielnego życia.

W Niemczech osoby niepełnosprawne wychodząc z mieszkao treningowych trafiają do samodzielnych

mieszkao w otwartym środowisku, objętych profesjonalnym wsparciem pedagogów i pracowników

socjalnych. W Polsce przykładem jednego z takich mieszkao jest mieszkanie prowadzone w nowym

lokalu przekazanym przez Gminę Kraków przy ul. Borkowskiej. Zostało ono utworzone przy

współpracy Gminy Kraków i Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w oparciu o istniejący wcześniej

hostel.

OBSZAR DZIAŁALNOŚCI SPORTOWO-KULTURALNEJ

W tym obszarze warte upowszechnienia są działania społeczne podejmowane w obszarze kultury i

sportu. Jak wskazują badania (J. Kostrzewski 1990, K. Parys 2007) u osób z niepełnosprawnością

intelektualną postrzeganie piękna, estetyki, koloru, barwy, dźwięków rozwijad się możne na granicy

105

normy, a nawet osoby te mogą wykazywad wąskie, wyspowe zdolności rozwinięte na wysokim

poziomie, określane mianem „savant” (W. Limont 1994). Przywołane poniżej przykłady są dowodem,

iż osoby z niepełnosprawnością intelektualną mogą bytowad na wysokim i bardzo wysokim poziomie

twórczym. Podobnie jednak jak w przypadku osób pełnosprawnych, nie jest to zjawisko powszechne.

Poza jednostkami o szczególnych predyspozycjach twórczych jest szereg takich, które prezentują

minimalne możliwości w tym zakresie, które jednak można i należy rozwijad.

Sporty zunifikowane to działanie mające na calu integrację osób z niepełnosprawnością intelektualną

z rówieśnikami w normie intelektualnej w drużynach sportowych, na treningach i zawodach.

Działalnośd sportów zunifikowanych jest oficjalną inicjatywą Olimpiad Specjalnych (OS) w Europie i

Eurazji i skierowany jest do młodzieży w wieku od 12 do 25 lat. Drużyny o podobnych

umiejętnościach sportowych wspólnie trenują i biorą udział w zawodach na poziomie lokalnym,

krajowym i międzynarodowym. Intencją programu jest danie osobom z niepełnosprawnością

intelektualną możliwości rozwoju umiejętności sportowych, ale też spotkania się z rówieśnikami,

zawarcia nowych znajomości, integracji i uczestnictwa w życiu społeczności.

Metoda dwuczłowieka stanowi ciekawy przykład wykorzystania ruchu w rehabilitacji osób z głęboką

niepełnosprawnością intelektualną. Metoda została opracowana i opisana przez S. Kowalika (2010), a

polega przede wszystkim na uczeniu osoby niepełnosprawnej kolejnych sekwencji ruchu początkowo

o charakterze biernym, zaś z czasem podejmowanym intencjonalnie.

Działalnośd teatralna jest obok działalności sportowej istotnym obszarem aktywności osób

niepełnosprawnych intelektualnie. Teatrzyk „Szałaputki”, działający w internacie Specjalnego

Ośrodka Szkolno-Wychowawczego w Łasku stanowi doskonały przykład takiej aktywności. Teatr

rozpoczął swoją działalnośd w 1992 roku jako teatr kukiełkowy. Dzięki współpracy z Teatrem

„Arlekin” w Łodzi pozyskano wiele profesjonalnych lalek, rekwizytów i dekoracji. Umożliwiło to

przygotowanie różnorodnych scenariuszy. Po siedmiu latach działalności teatrzyk kukiełkowy zmienił

swoją formułę, stając się teatrem żywego słowa. Było to podyktowane koniecznością szukania

nowych form pracy oraz chęcią korzystania z tekstów literackich innego rodzaju.

Niewielu niepełnosprawnym intelektualnie artystom udaje się zdobyd dłuższą niż chwilowa

popularnośd, nie mówiąc o nagraniu płyty czy wzięciu udziału w trasie koncertowej. Wokaliści i

zespoły czują się niekiedy dyskryminowani, bo nie są zapraszani na ogólnopolskie imprezy muzyczne.

Obecnie do najbardziej znanych i aktywnych grup muzycznych, w których występują osoby

niepełnosprawne, należą zespół „Na Górze", grupa „Bogu" oraz zespół „Mazowiacy". Chod grupa

„Na Górze", składająca się z członków i wychowawców Domu Pomocy Społecznej dla osób

niepełnosprawnych intelektualnie w Radkowie istnieje już 10 lat, dopiero 3 lata temu uzyskała spory

rozgłos. Jako pierwsi przełamali stereotyp grzecznych wychowanków niepełnosprawnych

intelektualnie, którzy posłusznie wykonują na scenie polecenia swoich instruktorów, śpiewając łatwo

wpadające w ucho piosenki o kwiatkach, pięknym świecie i radości wszystkich stworzeo. Mieszanka

rocka, ciężkiego brzmienia, i reggae natychmiast zwróciła uwagę mediów i organizatorów różnych

imprez. Wydali płytę i nagrali teledysk, który emitowały stacje telewizyjne.

„Mała Galeria Wielkich Pasji” działająca w Bytomiu to przykład niecodziennej inicjatywy gdzie na

głównej ulicy miasta otwarta jest codziennie galeria, w której pracują niepełnosprawni intelektualnie

artyści. Placówka ta, zgodnie z założeniami, wpisała się w pejzaż kulturalny miasta i jest ośrodkiem

106

oddziaływania na otoczenie nie tylko miasta, ale całego regionu. Galeria jest niewątpliwie

przestrzenią integracji, a jej działalnośd pozwoliła przybliżyd społeczeostwu ogromny potencjał

twórczy i niezwykłą sztukę niepełnosprawnych intelektualnie artystów.

Wystawa Oiko Petersena „Downtown Collection”, stanowi doskonały przykład przełamywania

społecznego tabu na temat seksualności osób niepełnosprawnych. Osoby z niepełnosprawnością

intelektualną mają swoją seksualnośd, uczucia, zakochują się, są zazdrosne, mają złamane serca, chcą

byd atrakcyjne. Wystawa ukazała niepełnosprawne intelektualnie osoby w nowych rolach jako

modelki, prezentujące różne ubrania z najnowszych kolekcji. Wystawa niewątpliwie otworzyła

społeczną dyskusję na temat seksualności osoby niepełnosprawnej intelektualnie.

Kolejnym przykładem może byd Stowarzyszenie Przyjaciół Galerii – Sztuka Niepełnosprawnych

Wśród Nas, które rozpoczęło swoja działalnośd od 1993 roku, na rzecz utalentowanych osób

niepełnosprawnych. Galeria zwana również ośrodkiem wsparcia, “Domem twórczym“. Jest

miejscem, gdzie osoby niepełnosprawne mają szansę samorealizacji, odzyskania poczucia własnej

wartości oraz otrzymują pomoc w promowaniu twórczości i rozwijaniu talentów. Roztacza daleko

idącą opiekę nad twórczymi osobami niepełnosprawnymi ruchowo, somatycznie, psychicznie,

upośledzonymi umysłowo w różnym stopniu z Warszawy i całej Polski.

Stowarzyszenie pomaga swym członkom w rehabilitacji poprzez:

arteterapię (sztukoterapia, muzykoterapia, choreoterapia); zajęcia z arteterapii stwarzają

szansę na wzrost aktywności i włączenie niepełnosprawnych do społeczeostwa;

zajęcia, spotkania terapeutyczne;

organizowanie spotkao literacko-muzycznych, wycieczek i wyjazdów plenerowych

konferencji tematycznych, których celem jest uaktywnienie członków stowarzyszenia;

wsparcie w codziennych problemach z niepełnosprawnymi ich rodzin i opiekunów;

promowanie sztuki: organizację wystaw, koncertów połączonych z konkursami,

przeglądów.

107

ROZDZIAŁ SZÓSTY: WYBRANE PROBLEMY OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

INTELEKTUALNIE JAKO WYZWANIA STOJĄCE PRZED SYSTEMEM POMOCY SPOŁECZNEJ

Spośród wielu problemów dotykających osoby niepełnosprawne intelektualnie, na szczególną uwagę

zasługują dwa zagadnienia: seksualnośd, praca zawodowa. Po pierwsze, dlatego iż nadal są to

zagadnienia marginalnie omówione w literaturze, po drugie powinny stanowid istotne pole

zainteresowania dla pomocy społecznej.

BARIERY W ZATRUDNIANIU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH

Wzrost liczby osób niepełnosprawnych w naszym kraju nadaje zjawisku zatrudnienia oraz aktywizacji

zawodowej coraz większą rangę na tle pozostałych problemów osób niepełnosprawnych.

Polska, jako jeden z pierwszych krajów w Europie rozpoczęła po I wojnie światowej działania

zmierzające w celu aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Mało kto już dziś pamięta, iż

spółdzielnie zatrudniające niewidomych weteranów I wojny światowej rozpoczęły swoją działalnośd

w Warszawie już w 1919 roku, aby w perspektywie kolejnych 80 lat przekształcid się w dzisiejsze

zakłady pracy chronionej. Polska stworzyła w 1920 roku pierwszy na świecie system kwot i kar

(będący w głównej mierze reakcją na niepełnosprawnośd spowodowaną wojną), który następnie stał

się modelem aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych w wielu krajach.

Niestety obecnie Polska zaliczana jest do paostw o jednym z najniższych współczynników

zatrudnialności osób niepełnosprawnych, chociaż środki przeznaczane na promocję zatrudnienia nie

należą wcale do małych. Jak wynika z badao GUS, BAEL mniej niż jedna czwarta osób

niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym jest zatrudniona lub zainteresowana podjęciem pracy, a

ich wskaźnik aktywności zawodowej jest ponad trzykrotnie niższy niż w przypadku osób

pełnosprawnych. Przyczyn tego stanu jest kilka. Jak podaje E. Gorczycka (2005) można wyróżnid dwie

grupy czynników związanych z niskim stanem zatrudnienia osób niepełnosprawnych. Autorka zalicza

do nich czynniki subiektywne i obiektywne.

CZYNNIKI OBIEKTYWNE NISKIEGO POZIOMU ZATRUDNIENIA OSÓB


Do czynników obiektywnych zaliczamy obowiązujący system prawny, który w niedostatecznym

stopniu promuje aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, ważny jest również system

rentowy, który ze względu na relatywną łatwośd uzyskania pomocy socjalnej nie stanowi

wystarczającej zachęty do poszukiwania pracy przez osoby objęte tego typu pomocą. Autorka

wymienia również niedostateczne dostosowanie warunków pracy do potrzeb i możliwości osób

niepełnosprawnych, wyróżnia bariery architektoniczne. Ważna jest również konstrukcja samego

rynku pracy, który nie jest przychylny przy zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Wysoka ogólna

stopa bezrobocia w Polsce nadal jest główną przyczyną nie zatrudniania osób niepełnosprawnych. W

I kwartale 2011 roku, jak wynika z ogólnopolskich raportów prowadzonych przez PUP, pracodawcy

zgłosili więcej wolnych miejsc pracy, niż w roku 2010. Najwięcej wolnych miejsc pracy zostało

zgłoszonych dla pracowników usług i sprzedawców, również wśród robotników przemysłowych i

rzemieślników zaobserwowano wzrost udziału w ogóle ofert, zauważyd można jednocześnie wyraźny

spadek udziału ofert pracy dla pracowników przy pracach prostych, pracowników biurowych oraz

108

techników i średniego personelu. Niestety ofert pracy dla pracowników niepełnosprawnych było

mniej niż w poprzednich latach. Zmniejsza się również zapotrzebowanie wśród ofert pracy dla

pracowników niepełnosprawnych intelektualnie przy pracach prostych.

Również obecny kształt finansowania programów i kampanii wspierających zatrudnienie osób

niepełnosprawności jest przedmiotem krytyki zarówno ze strony środowiska pracodawców jak i

niepełnosprawnych pracowników. Krytycy argumentują, iż fundusze te są dużo bardziej korzystne dla

przedsiębiorców prowadzących Zakłady Pracy Chronionej niż dla samych osób niepełnosprawnych.

Polityka zatrudnieniowa paostwa, która poprzez rozbudowany system ulg czyni osoby

niepełnosprawne nieatrakcyjnymi pracownikami. Paradoksalnie poprzez nadawanie osobom

niepełnosprawnym szeregu specjalnych przywilejów takich jak: określone godziny pracy, specjalne

urlopy i zwolnienia chorobowe, przerwy w pracy, zostają oni dyskryminowani.

Na postawę pracodawcy względem zatrudnienia osoby niepełnosprawnej wpływ mogą mied

dodatkowe obowiązki (koniecznośd ponoszenia podwyższonych kosztów, rozbudowana

sprawozdawczośd, koniecznośd zmian techniczno-organizacyjnych w firmie, wymagania dotyczące

przygotowania obiektów, koniecznośd przygotowania stanowisk pracy). Niechęd pracodawców do

zatrudniania osób niepełnosprawnych wynika również z faktu dużej ilości kontroli i skomplikowanej

biurokracji. Istniejący w Polsce system wyrównywania szans osób niepełnosprawnych jest

krytykowany głównie przez pracodawców za niska jego efektywnośd i skutecznośd. System ten ma

charakter raczej kompensacyjny niż aktywizacyjny, utrwala biernośd – zaledwie 5% środków

finansowych przeznacza się na aktywnośd zawodową i pomoc rzeczową, podczas gdy na wypłacanie

rent przeznacza się blisko 80%.

Jak piszą A. Ostrowska i B. Szczepankowska (1998, s. 14) trudnością w opracowywaniu i aplikowaniu

spójnych programów działao prointegracyjnych i prozawodowych jest stosunkowo wysoki stopieo

rozłączności poszczególnych aktów prawnych mających tę integrację zapewniad. A. Ostrowska, J.

Sikorska, B. Gąciarz (2001) wskazują na ustawę o pomocy społecznej z 12 marca 2004 roku, która nie

jest dostatecznie powiązana z ustawami o rehabilitacji i ustawą o systemie oświaty, we fragmentach,

w których dotyczą one edukacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Odseparowanie to nie

zapewnia dostatecznej łączności, np. między pracownikiem socjalnym, doradcą rehabilitacyjnym czy

nauczycielem, którzy w warunkach społeczności lokalnej winni ze sobą blisko współpracowad.

Niedawna nowelizacja ustawy42 nie wniosła znaczących zmian w tym zakresie. Pewną próbą

przezwyciężenia tych słabości jest ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i

społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, która próbuje powiązad dotychczas

odseparowane od siebie systemy orzecznictwa oraz rehabilitacji i zatrudnienia. 1 stycznia 2011 roku

weszła w życie większośd przepisów nowelizacji tej ustawy, a wśród nich te dotyczące sposobu

wliczania pracowników niepełnosprawnych do stanu zatrudnienia niepełnosprawnych oraz

uzyskiwania dofinansowania na pracowników posiadających prawo do emerytury. W kolejnych latach

zmienią się także przepisy dotyczące norm czasu pracy oraz wysokości dofinansowao do

wynagrodzeo.

42

3 maja 2011 roku weszła w życie ustawa o zmianie ustawy o pomocy społecznej oraz o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych. Zmieniają się m.in. zasady wstrzymywania wypłat świadczeo pieniężnych osobom bezrobotnym, zasady wypłat zasiłku okresowego i celowego na realizację postanowieo kontraktu socjalnego oraz normy regulujące status pracowników socjalnych.

109

Obiektywne czynniki utrudniające zatrudnienie osób niepełnosprawnych intelektualnie to również

bariery funkcjonalne (urbanistyczne, komunikacyjne, transportowe) mogące mied związek z

poziomem rozwoju osoby niepełnosprawnej w dostępie do informacji i edukacji, mogą prowadzid do

segregacji i izolacji społecznej osoby niepełnosprawnej.

Bariery o charakterze zewnętrznym tworzą: polityka społeczna, polityka zatrudnieniowa, stan i

sprawnośd funkcjonowania systemów emerytalno-rentowych, rehabilitacja lecznicza i zdrowotna,

miejsce zamieszkania, prawna sytuacja osób niepełnosprawnych w paostwie, postawy otoczenia,

dostępnośd do szkolnictwa i pomocy społecznej, uprzedzenia współpracowników. Ograniczenia

wynikające z otoczenia zewnętrznego a będące pochodną zasad funkcjonowania systemu

rehabilitacji, to brak stabilności zasad funkcjonowania systemu, złożone procedury oraz

zróżnicowane źródła wsparcia finansowego. Warunki funkcjonowania rynku prac, mające wpływ na

niską aktywnośd zawodową osób niepełnosprawnych to: poziom usług świadczonych osobom

niepełnosprawnym z uwzględnieniem poradnictwa zawodowego, pośrednictwo pracy i problem

dodatkowych szkoleo, brak ofert pracy dla osób niepełnosprawnych, źle zorganizowany system

szkolnictwa zawodowego osób niepełnosprawnych – nauka w zawodach niegwarantujących

zatrudnienia (zawody typu: miotlarz, garncarz itp.).

Do barier wynikających z warunków otoczenia zaliczyd można: wysoki poziom ogólny bezrobocia,

skomplikowane regulacje prawne, brak stabilności prawa, złożone procedury wsparci finansowego

dla pracowników i pracodawców, brak stabilności wsparcia finansowego i ofert pracy dla osób

niepełnosprawnych, niski poziom poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy. Do barier

utrudniających sytuacje osób niepełnosprawnych na rynku zatrudnieniowym zaliczyd należy

niestabilnośd i nieskutecznośd polskiego systemu rehabilitacji zawodowej.

Stwierdzid można, iż to właśnie osoby z niepełnosprawnością intelektualną należą do grupy

najczęściej pozostających bez pracy. Dzieje się tak z kilku powodów.

o ogólnie przyjęty pejoratywny stereotyp myślenia o osobach niepełnosprawnych

intelektualnie, powoduje brak jest oczekiwao wobec osób niepełnosprawnych

intelektualnie, co prowadzi w następstwie do nieuwzględniania ich, jako pracowników;

o osoby niepełnosprawne intelektualnie po ukooczeniu szkoły zawodowej, najczęściej nie

są przygotowane do podjęcia pracy;

o system preorientacji zawodowej i aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych

intelektualnie nie przygotowuje osób niepełnosprawnych do wejścia na otwarty rynek

pracy;

o sytuacja osób z lekkim stopniem niepełnosprawności intelektualnej w aspekcie

zatrudnienia przedstawia się odmiennie niż osób niepełnosprawnych intelektualnie w

stopniu głębszym i głębokim; pracownicy niepełnosprawni intelektualnie w stopniu

lekkim częściej znajdują zatrudnienie i częściej przyjmowani są do zakładów pracy

chronionej niż osoby głębiej i głęboko niepełnosprawne intelektualnie;

o w świadomości społecznej tkwią dwa wciąż funkcjonujące stereotypy (E. Wapiennik,

2006):

model „niezdolności do pracy” – w myśl, którego osoby z niepełnosprawnością

intelektualną nie są zdolne do pracy,

110

model „gotowości do pracy” – zgodnie, z którym osoby niepełnosprawne

intelektualnie uznaje się za niegotowe do podjęcia pracy, a gotowośd staje się

tylko teoretycznym hasłem.

Również E. Wapiennik (2005), na podstawie przeprowadzonych badao dotyczących zatrudniania osób

niepełnosprawnych intelektualnie w Polsce doszła do kilku wniosków:

osoby z niepełnosprawnością intelektualną mają bardzo niewielkie szanse na

zatrudnienie na otwartym rynku pracy;

głównym miejscem pracy osób niepełnosprawnych intelektualnie są zakłady pracy

chronionej, warsztaty terapii zajęciowej i zakłady aktywności zawodowej;

bardzo słabe jest przygotowanie osób niepełnosprawnych intelektualnie do przejścia na

otwarty rynek pracy lub w ogóle do zatrudnienia,

brak rozwiązao, które moderowałyby przejście osób z niepełnosprawnością intelektualną

z systemu edukacji do zatrudnienia, utrudniony jest dostęp do poradnictwa

zawodowego, szkolenia i pośrednictwa pracy.

CZYNNIKI SUBIEKTYWNE NISKIEGO POZIOMU ZATRUDNIENIA OSÓB


Do czynników subiektywnych utrudniających podjęcie pracy przez osoby niepełnosprawne, zaliczamy

(E. Gorczycka 2005): małe zainteresowanie podjęciem pracy przez osoby niepełnosprawne, postawy

pracodawców wobec osób niepełnosprawnych, niedostateczne mobilizowanie osób

niepełnosprawnych do podjęcia pracy zarobkowej. Jak podaje S. Kowalik (2008 za: M. Szymaoski

2000) wśród subiektywnych czynników utrudniających zdobycie pracy zawodowej przez osoby

niepełnosprawne wskazad należy wykształcenie i odpowiednie przygotowanie zawodowe

(kwalifikacje i kompetencje).

S. Kowalik (2007, s. 237-239) do czynników subiektywnych obniżających możliwośd zdobycia pracy

przez osoby niepełnosprawne zalicza również czas nabycia niepełnosprawności. Według autora

„nabycie niepełnosprawności we wczesnym dzieciostwie powoduje, że dalsza socjalizacja ulega

zakłóceniu, a to może mied poważne konsekwencje w okresie dorosłości” (S. Kowalik, 2007, s. 237).

Autor przytacza liczne badania (T. Godldberg 119, za: S. Kowalik 2007) wskazujące, iż dzieci z wadami

serca mają mniejsze aspiracje zawodowe oraz mniej dookreślone plany dotyczące przyszłej pracy.

Badacz uważa, ze rozwój zawodowy dzieci niepełnosprawnych przebiega w podobny sposób jak

dzieci pełnosprawnych, lecz jest opóźniony. Im większa niepełnosprawnośd dziecka tym opóźnienie w

osiąganiu poszczególnych „faz rozwoju zawodowego” (por. B. Bajcar, A. Borkowska, A. Czerw, A.

Gąsiorowska, C. S. Nosal, 2006, s. 63). Podobne wyniki uzyskano w badaniach nad dziedmi głuchymi.

Jak pisze S. Kowalik (2007, s. 239), nie można obciążad tylko rodziców tym, że ich niepełnosprawne

dzieci mają trudności w znalezieniu pracy. Według autora (2007, s. 239) należy pamiętad o dwóch

sprawach. Posiadanie dziecka niepełnosprawnego jest poważnym obciążeniem dla rodziny, nie tylko

emocjonalnym, ale również ekonomicznym, a sprawowanie opieki nad dzieckiem wymaga dużego

wysiłku, co zdecydowanie ogranicza możliwośd dodatkowego zarobkowania. Drugą kwestią jest zbyt

późno otrzymywana profesjonalna pomoc w zakresie rehabilitacji zawodowej ich dzieci. System

poradnictwa zawodowego w Polsce zaczyna się dopiero po ukooczeniu szkoły podstawowej.

111

Dodatkowo system ten nie wyodrębnia działao ukierunkowanych na rozwiązywanie problemów

związanych z przygotowaniem zawodowym dzieci niepełnosprawnych (por. S. Kowalik 2007, s. 239).

Odmienną jest sytuacja, w której niepełnosprawnośd nabywana jest przez osobę dorosłą o

ustabilizowanej sytuacji zawodowej. Nagła utrata sprawności powoduje ograniczenie możliwości

zarobkowania na czas leczenia i rehabilitacji. Niestety często okazuje się ze pełen powrót do życia

zawodowego staje się niemożliwy.

Na powrót osób niepełnosprawnych do pracy wpływ mogą mied następujące grupy czynników:

1. czynniki o charakterze społeczno-demograficznym (poziom wykształcenia, wiek,

płed, moment w biografii, w którym pojawiał się niepełnosprawnośd, sytuacja

rodzinna i ekonomiczna);

2. czynniki o charakterze medycznym (rodzaj i stopieo niepełnosprawności, szanse

na powrót do pełnego zdrowia, powikłania związane z niepełnosprawnością,

stopieo rozległości dysfunkcji, która może mied wpływ na rodzaj wykonywanej

pracy);

3. czynniki psychologiczno-społeczne w tym postawy społeczne do

niepełnosprawności (postawy środowiska pracy do niepełnosprawności, postawy

do samej osoby dotkniętej niepełnosprawnością, stereotypy społeczne

powstrzymujące pracodawców przed zatrudnianiem osób niepełnosprawnych,

problem dyskryminacji zawodowej).

Do subiektywnych czynników utrudniających zatrudnienie zaliczamy również tzw. „indywidualne

cechy osoby niepełnosprawnej”. Cechy indywidualne mogą wzmacniad lub osłabiad skutki

niepełnosprawności. Występuje istotne zróżnicowanie barier w zależności od wieku, stanu zdrowia,

wykształcenia, sposobu bycia, podejścia do trudnych sytuacji, przygotowania zawodowego, rodzaju

niepełnosprawności, sytuacji rodzinnej, sytuacji materialnej, sprawności intelektualnej,

emocjonalnej, fizycznej, małej mobilności zawodowej osób niepełnosprawnych.

Problem dyskryminacji zawodowej osób niepełnosprawnych związany jest ogólnie z barierami

wstrzymującymi aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych. Barier tych jest bardzo wiele,

niektóre leżą po stronie pracodawców, inne po stronie niepełnosprawnych pracowników wiele z nich

tkwi w społecznym podejściu do osób niepełnosprawnych (A. Barczyoski, 2008, S. Kowalik 2007, A.

Ostrowska, J. Sikorska, B. Gąciarz 2001).

PROBLEMATYKA SEKSUALNOŚCI OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

Istniejące uprzedzenia względem osób niepełnosprawnych przedstawiają je jako osoby aseksualne,

niemające pragnieo, marzeo czy fantazji seksualnych. Popularne modele adaptacji, rehabilitacji czy

integracji eliminują działania, które mogłyby pomóc w realizacji najbardziej osobistych i intymnych

potrzeb. Z badao A. Ostrowskiej (2007) wynika, iż w społeczeostwie dominuje przekonanie, że

„popęd seksualny u osób niepełnosprawnych umysłowo powinien byd eliminowany farmakologicznie

lub chirurgicznie”. Pojawiają się także głosy krytyki, które odnoszą się z dystansem, ale i jawną

dezaprobatą do tego typu aktywności, zwłaszcza, jeśli osoba przebywa w placówce opieki całkowitej.

Wyraźna niechęd społeczeostwa odnosi się do prokreacji i rodzicielstwa osób niepełnosprawnych

intelektualnie.

112

Ogólnie należy napisad, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie, podobnie jak w normie

intelektualnej osiągają dojrzałośd płciową, ujawniają potrzebę seksualną oraz rodzi się w nich popęd

seksualny. Ich rozwój płciowy przebiega przez wszystkie fazy rozwoju seksualnego. Trudno też

kwestionowad rodzące się zainteresowanie sferą seksualną. Trudno nie zauważyd pojawiających się

emocji i uczud związanych z seksualnością. W literaturze przedmiotu odnajdujemy szereg stanowisk,

które ewidentnie przeciwstawiają się ekspresji seksualnej młodzieży z intelektualną

niepełnosprawnością. Pojawiają się również poglądy, które nie zaprzeczają istnieniu płciowości u tej

grupy, jednak wskazują na inne sposoby rozładowywania napięcia seksualnego niż aktywnośd

seksualna. Istnieje też szereg opinii, które ujawniają permisywny stosunek do seksualności

niepełnosprawnych intelektualnie osób.

Poznanie chodby w sposób ogólny prawidłowości rozwoju seksualnego osób niepełnosprawnych staje

się obecnie ważnym zadaniem dla nowoczesnych pracowników socjalnych, aby sprostad temu

zadaniu w rozdziale tym omówione kwestie zostały ułożone w strukturze kilu dylematów: sterylizacji,

wolności reprodukcyjnej, wolności seksualnej, seksualnośd podopiecznych domów pomocy

społecznej.

STERYLIZACJA OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

Poważnym problemem staje się przymusowa sterylizacja i antykoncepcja (głównie zakładanie spiral

kobietom niepełnosprawnym, podczas wykonywania innych zabiegów np. usunięcia woreczka

żółciowego). W Europie prawo do sterylizacji zostało zalegalizowane i wykonywane. Proceder ten był

i jest często wykonywany bez konsultacji i nawet wiedzy osób niepełnosprawnych intelektualnie.

Sterylizację uznaje się za okaleczenie ciała i wykonywane może byd tylko przy zgodzie osoby

sterylizowanej. Prawo to jest jednak często łamane. Za powód takich decyzji uznaje się jak podaje J.

Walter (1988) fakt, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie nie rozumieją swojej roli, jaka wiąże się z

posiadaniem potomstwa. Uznaje się, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie nie potrafią

podejmowad decyzji związanych z posiadaniem potomstwa. W pracy Waltera warto zwrócid uwagę

na fakt, który autor wyraźnie podkreśla, że „dziecko, które rodzi się w związku osób

niepełnosprawnych intelektualnie może mied gorszy strat w przyszłośd”. Według Waltera ta

społeczna dyskryminacja rodziców niepełnosprawnych intelektualnie wiąże się z tym, iż „każde

dziecko ma takie same prawo do swobodnego rozwoju, rozwój ten nie powinien byd zakłócony z

powodu ograniczeo intelektualnych rodziców, najlepszym, zatem sposobem uniknięcia takiej sytuacji

jest sterylizacja” (1987). Według wielu autorów sterylizacja, jakkolwiek stosowana winna byd zawsze

ostatecznym sposobem zapobiegania ciąży, gdy zostały zastosowane inne środki. Sterylizacja nie

może byd jednym środkiem antykoncepcyjnym.

Problem sterylizacji przymusowej staje się dylematem nie tylko etycznym, ale również prawnym. Jak

pisze E. Zielioska (2009) „nie ma wątpliwości, że jeżeli sterylizację przeprowadza się z powodu

wskazao medycznych, to jest dopuszczalna i traktowana jak każdy zabieg leczniczy. Tak jest, gdy

przyszła ciąża zagraża życiu lub zdrowiu kobiety. Wiele argumentów przemawia również za tym, by

podobnie traktowad przypadki, gdy chodzi o uniknięcie przekazania potomstwu chorób

genetycznych. Oczywiście warunkiem koniecznym jest zgoda pacjentki – dobrowolna i świadoma,

podjęta po otrzymaniu pełnych informacji. Sprawa komplikuje się, gdy ciąża zagraża zdrowiu kobiety,

ale to mężczyzna – mąż lub partner – chce dokonad sterylizacji u siebie na jej rzecz. Ale tutaj też

113

istnieje pogląd prawny pozwalający przeprowadzid sterylizację i uznad za zabieg leczniczy na rzecz

trzeciej osoby. Problem jest ze sterylizacją na życzenie traktowaną, jako środek antykoncepcyjny.

Wśród lekarzy dominuje przekonanie, że to przestępstwo z artykułu kodeksu karnego mówiącego o

ciężkim uszkodzeniu ciała poprzez pozbawienie zdolności płodzenia. Dylemat jest również wówczas

czy niepełnosprawnej intelektualnie kobiecie, która właśnie urodzi dziecko, można bez jej zgody przy

okazji porodu podwiązad jajowody, aby nie zaszła więcej w ciążę?”.

Przypadek 1

„Podczas porodu lekarze wysterylizowali kobietę bez jej zgody i wiedzy. Prokuratura wszczęła

śledztwo w sprawie pozbawienia płodności i wykonania zabiegu bez zgody pacjenta. Dodatkowo po

narodzinach dziecka sąd zdecydował odebrad je matce. Córkę dostała rodzina zastępcza, bowiem

zdaniem sądu w domu były złe warunki, bałagan, matka nieporadna, a ojciec stary. Dopiero po

dwóch miesiącach sąd tymczasowo oddał rodzicom dziecko. Gazeta Wyborcza napisała, że kobietę

wysterylizowano podczas cesarskiego cięcia. Nikt nie pytał jej o zgodę. O tym, że nie będzie mogła

mied więcej dzieci, dowiedziała się ze szpitalnego wypisu”.

Gazeta Wyborcza (26.01.2010)

Przypadek 2

„Jak donosi Gazeta Wyborcza (15.02.2011) 21- letnia niepełnosprawna intelektualnie kobieta, która

urodziła poprzez cesarskie cięcie drugie dziecko, nie zostanie na razie poddana przymusowej

sterylizacji – zadecydował londyoski Sąd Opiekuoczy. Sędzia uzasadnił decyzję brakiem

wystarczających danych, aby z całą pewnością stwierdzid, czy przymusowe poddanie dziewczyny,

nazywanej przez media P., zabiegowi podwiązania jajowodów to jedyne i najlepsze wyjście. Matka

młodej kobiety, po ogłoszeniu decyzji sądu, nie wytrzymała. To ona, jak twierdzi dla dobra córki,

starała się o pozwolenie na zabieg. Swoje życie poświęciła wychowywaniu upośledzonej córki, teraz

opiekuje się też starszym dzieckiem P. i zamierza również dbad o to, które właśnie ma przyjśd na

świat. Sędzia nie miał wątpliwości, że to ciepła, dobrze funkcjonująca rodzina, i że upośledzona P.

ma dużo szczęścia, znajdując takie wsparcie dla siebie i dwójki swoich dzieci. Problem polega na tym,

że 21-letnia P. nie pojmuje konsekwencji swoich czynów. Nie jest w stanie np. wyobrazid sobie, że

jeśli urodzi kolejne dzieci, będą one musiały pójśd do adopcji i nigdy ich już nie zobaczy, ponieważ

ani ona, ani jej matka nie będą w stanie się nimi zajmowad”.

(Gazeta Wyborcza 15.02.2011)

Przypadek 3

„Jak pisze Tygodnik Powszechny (15.09.2009) tysiące kobiet w Polsce zostało pozbawionych

płodności. Dziennikarze gazety przeprowadzili w tej sprawie śledztwo. Z oficjalnych statystyk wynika,

że w 2008 roku wykonano w Polsce 27 zabiegów sterylizacji. Statystyki NFZ są uspokajające. Wynika

z nich, że w Polsce przeprowadzono w ubiegłym roku 27 takich zabiegów. Tymczasem ze śledztwa

gazety wynika, że mogło ich byd tysiące. Potwierdzają to w zakulisowych rozmowach lekarze,

położne i pacjentki. Częśd zabiegów w szpitalach paostwowych i prywatnych klinikach wykonuje się

na życzenie kobiet, częśd bez ich wiedzy zwykle przy okazji cesarskiego cięcia dotyczy to najczęściej

114

kobiet niepełnosprawnych intelektualnie lub z innym względów niezaradnych życiowo. Niektóre z

przypadków uzasadnia się względami medycznymi. Lekarze jednak nie wpisują ich do kart, by

uniknąd kary, bo można za to trafid do więzienia nawet na 10 lat. Z drugiej strony wiele Polek,

którym odmawia się zabiegu wyjeżdża wysterylizowad się do innych krajów Europy”.

(Tygodnik Powszechny 15.09.2009)

Lęk społeczny przed uprawianiem seksu przez osoby niepełnosprawne intelektualnie spowodował, iż

zaczęto wprowadzad sterylizację, początkowo za zgodą rodziców. Jednak proceder ten był często

wykonywany bez konsultacji i nawet wiedzy osób niepełnosprawnych intelektualnie. Jak podaje J.

Walter (1988), przez długie lata istniało przekonanie, iż osoby niepełnosprawne intelektualnie nie

rozumieją roli, jaka wiąże się z posiadaniem potomstwa. Uznawano, iż nie potrafią podejmowad

decyzji związanych z prokreacją.

Sterylizacja chirurgiczna kobiet niepełnosprawnych intelektualnie pozostaje sprawą kontrowersyjną.

Głównymi powodami dotyczącymi sterylizacji chirurgicznej ze strony rodziców są strach przed ciążą

będącą wynikiem wykorzystania seksualnego, aktywnośd seksualna oraz niepowodzenie innych

metod antykoncepcyjnych.

Z problemem sterylizacji wiąże się zagadnienie rodzicielstwa osób niepełnosprawnych intelektualnie.

RODZICIELSTWO OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH INTELEKTUALNIE

Poważnym dylematem jest kwestia związana z reprodukcją. Czy powinniśmy skutecznie

przeciwdziaład posiadaniu dzieci przez osoby z intelektualną niepełnosprawnością, nawet, jeśli jest to

sprzeczne z ich wolą? Prawo w tym względzie milczy, pozostaje tylko dyskusja społeczna. We

współczesnym świecie coraz częściej dyskutuje się problem tak zwanej „wolności reprodukcyjnej”

(C.M. Renzetti, D. J. Curran 2005, s. 249), który dotyczy możliwości podjęcia samodzielnej i niczym

nieograniczonej decyzji w kwestii posiadania lub nieposiadania potomstwa. „Nowe technologie

reprodukcyjne” mam tu na myśli głównie zapłodnienie pozaustrojowe (in vitro) stało się w ostatnich

kilkunastu latach coraz bardziej dostępne dla par pełnosprawnych, które nie mogą począd dziecka w

naturalny sposób. Pary niepełnosprawne intelektualnie takiego prawa nie mają lub jest im ono

ograniczane.

W tym obszarze ważna wydaje się byd również nowelizacja ustawy z dnia 10 czerwca 2010 roku o

zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw, która

wprowadziła w życie jeden budzący kontrowersje zapis, z którego wynika, iż pracownik socjalny ma

prawo odebrad dziecko z rodziny, bez wyroku sądu. (art. 12 a) „w razie bezpośredniego zagrożenia

życia lub zdrowia dziecka w związku z przemocą w rodzinie pracownik socjalny wykonujący obowiązki

służbowe ma prawo odebrad dziecko z rodziny i umieścid je u innej niezamieszkującej wspólnie osoby

najbliższej, w rozumieniu art. 115 § 11 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88,

poz. 553, z późn. Zm.), w rodzinie zastępczej lub w całodobowej placówce opiekuoczo-

wychowawczej”.

Potrzeba zrozumienia i odkrycia osoby niepełnosprawnej intelektualnie, jako istoty seksualnej –

dorosłej staje się kluczowe w zakresie organizowania wsparcia i pomocy. Uznanie, iż

115

niepełnosprawnośd intelektualna zaprzecza istnieniu potrzeby seksualnej, jak również, że osoba

niepełnosprawna intelektualnie nie może w sposób odpowiedni realizowad zadao rodzicielstwa jest

ogromnym uproszczeniem i krzywdzeniem. Pracownik socjalny powinien każdorazowo w sposób

możliwe najbardziej indywidualny rozpatrywad kwestie związane z rodzicielstwem osób

niepełnosprawnych, natomiast zapis ustawy traktowad jako wyłączna ostatecznośd, istnieje bowiem

wystarczająca ilośd przykładów na to, iż osoba niepełnosprawna intelektualnie przy odpowiednim

wsparciu i pomocy jest w stanie w sposób odpowiedni realizowad swoje macierzyostwo i ojcostwo.

PROBLEM SEKSUALNOŚCI W DOMACH POMOCY SPOŁECZNEJ

Podejście do seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie w domach pomocy społecznej

zmieniło się wyraźnie. Nadal pojawiają się sygnały dyskryminacji sfery seksualnej podopiecznych

jednak jest tych sygnałów znacznie mniej niż przed kilkunastoma laty, kiedy to seksualnośd osób

niepełnosprawnych intelektualnie był ignorowana i udaremniana.

Różnice obserwujemy ze względu na rodzaj domu pomocy społecznej, chodzi tu głównie o podziałał

na domy świeckie i wyznaniowe. W zakładach wyznaniowych prowadzonych najczęściej przez księży i

siostry zakonne obok prawidłowo i w sposób pełen oddania realizowanych działao opiekuoczych

całkowicie marginalizuje się sferę seksualną lub nawet wypacza się jej charakter. W domach

świeckich świadomośd konieczności uwzględniania sfery seksualnej jest zdecydowanie wyraźniejsza.

Istnieje wiele domów koedukacyjnych, które sprzyjają usamodzielnianiu się osób niepełnosprawnych

intelektualnie.

Przykładem dobrych rozwiązao może byd dom pomocy społecznej dla dziewcząt i chłopców w

Pakówce, w którym realizowany jest projekt "Spełnianie marzeo", dający niektórym parom szansę na

wspólne zamieszkanie w jednym pokoju, „gdy do ośrodka trafiają osoby o odmiennej płci, w sposób

naturalny pojawia się zainteresowanie nimi. Żaden mieszkaniec nie chce byd samotny, nie chce żyd

tak jak dotychczas w izolacji wśród dużej liczby osób. Oni także szukają drugiej osoby, z którą chcą

byd szczęśliwi”43. Osoby z lekkim i umiarkowanym stopniem niepełnosprawności potrafią swoje

uczucia i potrzeby zwerbalizowad. W ośrodkach robią to, co ludzie sprawni: spotykają się, przebywają

w swoim otoczeniu, razem planują wycieczki, spacery, wyjazdy, zapraszają się na kawę. Niekiedy

zaczynają ich łączyd głębsze związki uczuciowe. W DPS w Pakówce pozwolono zamieszkad we

własnych pokojach już kilku takim parom. Pierwszą była Barbara i Tadeusz. Najpierw jednak

wyjaśniono im różne kwestie związane z edukacją seksualną, która w dużym stopniu polegała na

nauczeniu ich zachowao seksualnych. Ich przykład rozbudził oczekiwania kilku innych par. Po

pewnym okresie i zaręczynach także im pozwolono na wspólne zamieszkanie w jednym pokoju.

„Osobiście widzę ogromną wartośd w związkach emocjonalnych pomiędzy niepełnosprawnymi

pensjonariuszami” – dodaje dyrektor DPS w Pakówce.

Przykład

„Tomasz, w domu pomocy społecznej od 12 lat. Przepraszam, że musiał pan czekad. Akurat miałem

golenie, mam słabe ramiona, sam nie daję rady. A jeżeli chodzi o seks, to już wyjaśniam. Proszę

spojrzed. Mamy tu internet. I każda strona, gdzie pada słowo "seks", jest zablokowana. No po prostu

43

Wypowiedź dyrektora DPS w Pakówce.

116

się nie wyświetla. I to nie tylko pornograficzna. Był taki artykuł niedawno o najszybszym samolocie

pasażerskim świata. I ta strona też nie chciała mi się wyświetlad. Kilka razy próbowałem (…)”.

„Dom pomocy społecznej ma 98 mieszkaoców, ponad połowa to mężczyźni. Komputerów

prywatnych jest kilkanaście. Częśd dofinansował PFRON, częśd kupiły rodziny. Mieszkaocy mają je w

pokojach. Z założenia nasz dom miał byd miejscem, gdzie trafiają ludzie względnie młodzi.

Rehabilitują się, uczą się samodzielnie funkcjonowad, a potem wracają do społeczeostwa. Mieliśmy

kilka starych komputerów, więc dyrektor, jeden z najlepszych ludzi, jakich znam, najbardziej dbający,

wpadł na pomysł, by założyd kafejkę internetową. Tak by mieszkaocy mogli się rozwijad. By

ewentualnie rozpocząd pracę przez sied. Dzięki temu nasi panowie odżyliby. No, ale niestety, jak się

dorwali do kafejki, zaczęli wisied na tych pornosach, sparaliżowało to pracę naszej administracji. Nie

dało się przelewu zrobid. Personel zwracał mi uwagę, że oni oglądają te strony. Rozumiem potrzeby

naszych mieszkaoców, również, by oglądad erotykę, no, ale jeżeli oni ten internet dostali w

prezencie, to nie jest ich (…)”.

„Niepełnosprawnym w Holandii usługi prostytutek dofinansowują niektóre samorządy. Na

Zachodzie działają fundacje, które pomagają w organizacji kontaktów seksualnych. Oprócz Holandii

są też w Danii i Szwajcarii (…)”. „(…)Nasze społeczeostwo jeszcze do tego nie dorosło. Ma za mało

zrozumienia dla nas. Na pewno niejeden skorzystałby z tego. Ale czy taka prostytutka by się chciała

zgodzid na to? Może oczekiwałaby większych korzyści? twierdzi Stefan niepełnosprawny

intelektualnie mieszkaniec domu pomocy społecznej (…)”. „(…)Tu niedaleko jest dom publiczny. Do

kolegi przychodziła prostytutka, ale przestała przychodzid, bo go w koocu okradła. Zginęły mu

pieniądze i pilot do telewizora. Zrobił się wielki szum, bo on o tego pilota oskarżył mieszkaoców

mówi Marian niepełnosprawny intelektualnie mieszkaniec domu pomocy społecznej (…)” „(…) Gdyby

mieszkaocy mogli korzystad z prostytutek, byd może wtedy ich świat skupiłby się na nich, a nie na

nas twierdzi opiekunka jednego z domów pomocy społecznej. Nie ma się, czego czepid? To się czepią

seksu. Bo jak nie wiadomo, o co chodzi, to wiadomo – albo o seks, albo o pieniądze (…)”.

("Seks" w domu pomocy bez ograniczeo. Zdejmą filtry, Gazeta Wyborcza 24.07.2011)

117

LITERATURA

Bajcar B., Borkowska A., Czerw A., Gąsiorowska A., Nosal C., S., (2006). Psychologia preferencji i

zainteresowao zawodowych. Przegląd teorii i metod. Zeszyty Informacyjno-Metodyczne Doradcy

Zawodowego, 34, Warszawa: Wydawnictwo Urzędu Pracy.

Balcerzak-Paradowska B., (2002). Osoby niepełnosprawne i ich rodziny – charakterystyka

demograficzna i społeczno-ekonomiczna. Raport Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych. „Sytuacja osób

niepełnosprawnych w Polsce”. Warszawa.

Balicka-Kozłowska H., (1979). O pojęciu niesprawności. Praca i zabezpieczenie społeczne nr 6. Barczyoski A., (2008). Praca osób niepełnosprawnych, (w:) L. Frąckiewicz (red.). Przeciw wykluczeniu

społecznemu osób niepełnosprawnych. Warszawa: IPISS.

Barnes C., Mercer G., (2008). Niepełnosprawnośd. Warszawa: Wydawnictwo Sic.

Borkowska M., (1989). ABC rehabilitacji dzieci. Najczęstsze schorzenia narządu ruchu. Warszawa:

Wydawnictwo Pelikan.

Borzyszkowska H. (1986). Oligofrenopedagogika. Warszawa: Wydawnictwo PWN.

Chłoo-Domioczak A., Poznaoska D., (2007). Promocja zatrudnienia na otwartym rynku pracy.

Proponowane działania w Polsce. Budapeszt: Międzynarodowa Organizacja Pracy.

Cytowska B., (2002). Drogi edukacyjne dzieci niepełnosprawnych intelektualnie. Wrocław:

Wydawnictwo ITE.

Czapiga A., (red.) (2004). Psychospołeczne problemy rozwoju dziecka. Toruo: Wydawnictwo

Edukacyjne Akapit.

Czapka M., Kontny U., (2008). Znaczenie zakładów pracy chronionej w walce z wykluczeniem

społecznym osób niepełnosprawnych (w:) L. Frąckiewicz (red.). Przeciw wykluczeniu społecznemu

osób niepełnosprawnych. Warszawa: IRSS.

Czochaoska J., (1985). Neurologia dziecięca. Warszawa.

Dąbrowski S., Jaroszyoski J., Pużyoski S., (1987). Psychiatria. Warszawa.

Doroszewska J., (1989). Pedagogika specjalna. Wrocław: Ossolineum.

Gajdzica Z. (2001). Wpływ treści kształcenia na wybór zawodu przez uczniów lekko upośledzonych

umysłowo. (w:) R. Kwiecioska, M. J. Szymaoski (red.), Młodzież a dorośli. Napięcia między socjalizacją

a wychowaniem. Kraków: Instytut Nauk o Wychowaniu Akademii Pedagogicznej w Krakowie.

Gałkowski T., (1997). Nowe tendencje w podejściu do niepełnosprawności. Uporządkowania

terminologiczne. Audiofonologia 10.

Giermanowska E., (2007). Zatrudnienie osób niepełnosprawnych w opiniach pracowników

Powiatowych Urzędów Pracy, (w:) E. Giermanowska (red.), Młodzi niepełnosprawni – aktywizacja

zawodowa i nietypowe formy zatrudnienia. Warszawa: ISP.

Giermanowska E. (red) (2007a). Młodzi niepełnosprawni o sobie. Rodzina, edukacja, praca.

Warszawa: Fundacja Instytut Spraw Publicznych.

Gorczycka E. (2005). Psychologiczne i społeczne uwarunkowania aktywizacji zawodowej osób

niepełnosprawnych. Aktywizacja zawodowa osób niepełnosprawnych, 1.

Hebda-Czaplicka I., (2002). Możliwośd społecznej integracji osób niepełnosprawnych, (w:) B.

Balcerzak-Paradowska (red.) Sytuacja osób niepełnosprawnych w Polsce. Warszawa: IRSS.

Hebel K., Bieniaszewski L., (2008). Wsparcie społeczne i pomoc instytucjonalna dla osób

niepełnosprawnych po udarze mózgu. Forum Medycyny Rodzinnej, tom 2, nr 1.

Hulek A., (1969). Teoria i praktyka rehabilitacji inwalidów. Warszawa: PZWL.

118

Jachimczak B., (2011). Społeczno-edukacyjne uwarunkowania startu zawodowego młodych

osób niepełnosprawnych. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Janiszewska-Nieścioruk Z., Maciarz A., (red.) (2006) Współczesne problemy pedagogiki osób z

niepełnosprawnością intelektualną. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Janiszewska-Niścioruk Z., (red.) (2005) Sfery życia osób z niepełnosprawnością intelektualną. Kraków:

Oficyna Wydawnicza Impuls.

Kamioski J., (2006). Sprawni w prawie. Prawnokarne uwarunkowania sytuacji osób z

niepełnosprawnością intelektualną. Zeszyt 4, Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z

Upośledzeniem Umysłowym.

Kantyka S., (2002). Podmiotowośd osób niepełnosprawnych i ich niezależnośd (w:) L. Frąckiewicz

(red.). Postawy wobec niepełnosprawności. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.

Karwowska M., (2003). Wspieranie rodziny dziecka niepełnosprawnego umysłowo. Kraków: Oficyna

Wydawnicza Impuls.

Karwowska, M. (2007). Macierzyostwo wobec dziecka niepełnosprawnego intelektualnie. Bydgoszcz:

UKW.

Kawczyoska-Butrym Z., (1998). Niepełnosprawnośd — specyfika pomocy społecznej. Warszawa: BPS.

Kawczyoska-Butrym Z., (2000).Elementy socjologii dla pielęgniarek. Lublin: Wydawnictwo „Czelej”.

Kawula S., (1999). Wsparcie społeczne (hasło) (w:) D. Lalak, T. Pilch (red.). Elementarne pojęcia

pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak.

Kazimierczak T., Łuczyoska M., (1998). Wprowadzenie do pomocy społecznej. Warszawa: BPS.

Kirejczyk K., (1981). Upośledzenie umysłowe – pedagogika. Warszawa: PWN.

Kirenko J., (2002). Nie jesteś sam. Wsparcie społeczne osób z niepełnosprawnością. Lublin:

Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej.

Kirenko J., (2006). Oblicza niepełnosprawności. Lublin: Wydawnictwo Akademickie Wyższej Szkoły

Społeczno-Przyrodniczej.

Kirenko J., (2007). Indywidualna i społeczna percepcja niepełnosprawności. Lublin: Wyd. UMCS.

Kirenko J., (1999). Szkolnictwo zawodowe i przysposobienie do pracy dla osób niepełnosprawnych,

(w:) W. Otrębski (red.) System wsparcia aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych. Założenia,

elementy, zasady organizacji. Lublin: Fundacja Między Nami, FŚCEDS.

Kirenko J., Sarzyoska E., (2010). Bezrobocie – niepełnosprawnośd – potrzeby. Lublin: UMCS.

Konopnicki J., (1971). Niedostosowanie społeczne. Warszawa: PWN.

Kosakowski C., (2003). Węzłowe problemy pedagogiki specjalnej. Toruo: Akapit.

Kostrzewski J., (1981). Podstawowe wiadomości o upośledzeniu umysłowym (w:) K. Kirejczyk (red.).

Upośledzenie umysłowe – pedagogika. Warszawa: PWN.

Kościelska M., (1984). Upośledzenie umysłowe a rozwój społeczny. Warszawa: PWN.

Kościelska M., (2004). Jak poprawid sytuację osób niepełnosprawnych intelektualnie i ich rodzin – w

różnych okresach życia? Głos psychologa. (w:) M. Kościelska, B. Aouil (red.), Człowiek

niepełnosprawny – rodzina i praca. Bydgoszcz: Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej.

Kościelska M., (2012). Przeżywanie własnej i cudzej dorosłości przez osoby z niepełnosprawnością

(w:) R. Kijak (red.). Niepełnosprawnośd w zwierciadle dorosłości. Kraków: Oficyna Wydawnicza

Impuls.

Kowalik S., (2010). Metoda dwuczłowieka jako szczególna forma wykorzystania ruchu w rehabilitacji osób z głęboką niepełnosprawnością intelektualną, (w:) J. Wyczesany (red.), Wspomaganie rozwoju dzieci z zaburzeniami genetycznymi. Poznao: Wydawnictwo GEN.

119

Kowalik S., (1999). Psychospołeczne podstawy rehabilitacji osób niepełnosprawnych. Katowice:

Biblioteka Pracownika Socjalnego.

Kowalik S., (2007). Psychologia rehabilitacji. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.

Kowalik S., (2005). Psychologia niepełnosprawności umysłowej. (w:) H. Sęk (red.), Psychologia

kliniczna. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Kózka M., (2010). Wsparcie społeczne w chorobie (w:) M. Kózka, I. Płaszewska–Żywko (red.). Modele opieki pielęgniarskiej nad chorym dorosłym. Podręcznik dla studiów medycznych. Warszawa: PZWL.

Kucharek M., (2007). Orzekanie o niepełnosprawności dla celów rehabilitacji zawodowej, (w:) E. Rutkowska (red.), Pracownik z niepełnosprawnością. Lublin: Fundacja Fuga Mundi. Kurzynowski A., (red.) (2006). Polityka społeczna. Warszawa: Wyd. SGH Oficyna Wydawnicza.

Larkowa H., (1987). Człowiek niepełnosprawny, problemy psychologiczne. Warszawa: PWN.

Lausch-Żuk J., (2005). Dzieci z głębszą niepełnosprawnością intelektualną. (w:) I. Obuchowska (red.).

Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Warszawa: WSiP.

Lausch-Żuk K., (1998). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem

umysłowym. (w:) W. Dykcik (red.). Pedagogika specjalna. Poznao: UAM.

Lewandowski J., (2000). Ergonomia niepełnosprawnym środowisku pracy. Łódź: Wydawnictwo

Politechniki łódzkiej.

Lausch-Żuk J., (2001). Pedagogika osób z umiarkowanym, znacznym i głębokim upośledzeniem

umysłowym, (w:) W. Dykcik (red.), Pedagogika specjalna. Poznao: Wydawnictwo UAM.

Lew-Starowicz Z., Długołęcka A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: Świat Książki.

Lovaas, I., (1993). Nauczanie dzieci niepełnosprawnych umysłowo. Mój elementarz. O. Kubioska, M.

Bogdanowicz, M. Ciszkiewicz (tłum.). Warszawa: WSiP.

Maciarz A., (1992). Wspomaganie rodziny w wychowaniu i rehabilitacji dzieci, Problemy Opiekuoczo-

Wychowawcze nr 5/6.

Majewski T., (1995). Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych, Centrum Badawczo-

Rozwojowe Osób Niepełnosprawnych, Warszawa.

Majewski T. (1997). Biopsychospołeczna koncepcja niepełnosprawności. Szkoła Specjalna, 3.

Majewski T., Miżejewski C., (2007). Możliwości zawodowe różnych kategorii osób niepełnosprawnych

(w:) T. Majewski, C. Mizejewski, W. Sobczak (red.). Gmina a niepełnosprawnośd. Podręcznik dla

samorządów gminnych z zakresu aktywizacji zawodowej i rehabilitacji społecznej osób

niepełnosprawnych, KIG-R. Warszawa.

Majewski T., Szczepankowska B., (1998). Rehabilitacja zawodowa osób niepełnosprawnych (w:) A.

Ostrowska, B. Szczepankowska (red.) Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym.

Warszawa: Krajowy Urząd Pracy.

Mariaoczyk K., Otrebski W., (2010). Innowacyjny program przygotowania do wykonania pracy

zawodowej dla młodzieży niepełnosprawnej. Współczesny stan badao dotyczących edukacji i

zatrudnienia osób z niepełnosprawnością umysłową w Polsce. Lublin: EFS.

Marszałek L., (2009). Systemy wsparcia społecznego w procesie rehabilitacji osób

niepełnosprawnych. Seminare nr 26.

Miżejewski C., (2006). Polityka społeczna wobec sektora ekonomii społecznej. Ekonomia Społeczna

Teksty 21.

Mrugalska K., (1998). Osoby z upośledzeniem umysłowym (w:) A. Ostrowska, B. Szczepankowska

(red.), Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Warszawa: Krajowy Urząd Pracy.

120

Mrugalska K. (2003). Osoby z głębsza niepełnosprawnością intelektualną a zatrudnienie, (w:) M.

Piszczek (red.) Aktywizacja zawodowa uczniów z upośledzeniem w stopniu znacznym i

umiarkowanym, Centrum Metodyczne pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej, Warszawa.

Nęcki, Z. (1992). Komunikowanie interpersonalne. Wrocław: Wydawnictwo Zakład Narodowy im.

Ossolioskich.

Noworol C., (2003). Narzędzia oceny zawodowej osób niepełnosprawnych, (w:) Poradnictwo

zawodowe dla osób niepełnosprawnych. Biuro Koordynacji Kształcenia Kadr – Fundacja Fundusz

Współpracy.

Olechnowicz, H. (1977). Nowe formy wzbogacania kontaktów społecznych. Materiały Informacyjno-

Dydaktyczne ZG TPD, 1–3.

Olechnowicz, H. (1979). Wychowanie i nauczanie głębiej upośledzonych umysłowo. Warszawa: WSiP.

Ostrowska A., Szczepankowska B., (red.) (1998). Problem niepełnosprawności w poradnictwie

zawodowym. Warszawa: Krajowy Urząd Pracy.

Ostrowska A., Sikorska J., Gąciarz B., (2001). Osoby niepełnosprawne w Polsce w latach

dziewięddziesiątych. Warszawa: ISP.

Oszustowicz B., Baran J. (1999). Orientacja zawodowa młodzieży upośledzonej umysłowo w stopniu

lekkim – uwarunkowania i konsekwencje (w:) J. Pilecki, S. Olszewski (red.), Wspomaganie rozwoju

osób niepełnosprawnych. Kraków: Oficyna Wydawnicza TEXT.

Ostrowska A., Szczepankowska B., (1998). Aktywnośd zawodowa osób niepełnosprawnych – stan i

potrzeby. (w:) Problem niepełnosprawności w poradnictwie zawodowym. Zeszyt informacyjno-

metodyczny doradcy zawodowego nr 10. KUP. Warszawa.

Ostrowska A., (2007a). Organizacja rehabilitacji zawodowej, formy zatrudnienia osób

niepełnosprawnych (w:) E. Rutkowska (red.). Pracownik z niepełnosprawnością. Lublin:

NORBERTINUM.

Otrębski W., (1999). Dlaczego potrzebny jest system wsparcia aktywności zawodowej osób

niepełnosprawnych (w:) W. Otrębski (red.) System wsparcia aktywności zawodowej osób

niepełnosprawnych. Lublin: FŚCEDS.

Otrębski W., (2007). Interakcyjny model rehabilitacji zawodowej osób z upośledzeniem umysłowym.

Lublin: Wydawnictwo KUL.

Pilecka, W. (1995). Psychoruchowy rozwój dzieci o obniżonej sprawności umysłowej. (w:) J. Pilecki,

W. Pilec. Lublinka (red.). Stymulacja psychoruchowego rozwoju dzieci o obniżonej sprawności

umysłowej. Kraków: WSP.

Piotrowicz, R. J., Wapiennik, (2004). Charakterystyka osób z niepełnosprawnością intelektualną. (w:)

D. M. Piekut-Brodzka, J. Kuczyoska-Kwapisz (red.). Pedagogika specjalna dla pracowników socjalnych.

Warszawa: APS.

Piszczek M., (2001). Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu

znacznym i umiarkowanym, częśd I. Warszawa: Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-

Pedagogicznej MEN

Piszczek M., (2003). Przysposobienie do pracy uczniów głębiej upośledzonych umysłowo w aspekcie

ich możliwości psychofizycznych. (w:) M. Piszczek (red.). Aktywizacja zawodowa uczniów z

upośledzeniem umysłowym w stopniu znacznym i umiarkowanym. Przewodnik dla nauczycieli.

Warszawa: CMPP-P.

121

Poliwczak I., (2008). Praca w życiu osób niepełnosprawnych. Znaczenie oraz powody i negatywne

aspekty pozostawania bez pracy (w:) Przeciw wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych,

(red.) L. Frąckiewicz. Warszawa: IPSS.

Pospiszyl K., (2005). Przestępstwa seksualne. Warszawa: PWN.

Renzetti, C. M., Curran, D. J. (2005). Kobiety, mężczyźni i społeczeostwo. Warszawa: PWN.

Rola, J. (1996). Upośledzenie umysłowe jako czynnik ryzyka dla depresji dziecięcej. Warszawa:

Wydawnictwo WSPS.

Rowland Ch., Scweigert P., (1995). System symboli jednoznacznych. Warszawa: Towarzystwo Pomocy

Głuchoniewidomym.

Rutkowska E., (2007). Pracownik z niepełnosprawnością. Lublin: Norbertinum.

Sałutowicz P., (2007). Pojęcie, koncepcje i funkcje ekonomii społecznej. Ekonomia Społeczna Teksty 2

Sierpowska I., Kogut A., (2010). Status osoby niepełnosprawnej w polskim systemie prawa. Wrocław:

Gaskor.

Sowa J., (1998). Pedagogika specjalna w zarysie. Rzeszów: Wyd. Oświatowe FOSZE.

Tammet D., (2010). Urodziłem się pewnego błękitnego dnia. Pamiętniki nadzwyczajnego umysłu z

zespołem Aspergera. Czarne.

Treffert D., A., Wallace G., L., (2002). Wyspy geniuszu. „Świat Nauki” nr 8.

Wapiennik E. (2005). Prawa osób z niepełnosprawnością intelektualną. Dostęp do edukacji i

zatrudnienia. Raport. Polska. Warszawa: Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem

Umysłowym.

Wapiennik E. (2006). Zatrudnianie osób z niepełnosprawnością intelektualną w Polsce w świetle

rozważao unijnych. Szkoła Specjalna, 1, 233.

Wapiennik E., Piotrowicz R., (2002). Niepełnosprawny – pełnosprawny obywatel Europy. Warszawa

UKIE.

Wedeł-Domaradzka A., (2005). Prawa człowieka w Karcie Praw Podstawowych i ich miejsce

konstytucji zjednoczonej Europy, (w:) Świat Idei i Polityki, tom 4, Akademia Bydgoska im. Kazimierza

Wielkiego. Bydgoszcz.

Wedeł-Domaradzka A., (2012). Dorosłośd osób niepełnosprawnych – aspekt prawny (w:) R. Kijak

(red.) Niepełnosprawnośd w zwierciadle dorosłości. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls.

Wyczesany J., (2004). Pedagogika upośledzonych umysłowo. Kraków: Impuls.

Zabłocki K., J., (2003). Upośledzenie umysłowe. Płock: Wydawnictwo Naukowe "Novum".

Zawiślak A., (2006). Częstośd występowania pojęd „upośledzenie umysłowe (mental retardation)” i

„niepełnosprawnośd intelektualna (intellectual disability)” we współczesnym piśmiennictwie. (w:) J.

Paoczyk (red.). Forum Pedagogów Specjalnych XXI wieku. T. VII. Łódź: Wydawnictwo Hamal.

Zielioska E., (2009). Sterylizacja: i dopuszczalna, i zabroniona. Gazeta Wyborcza, 31.08.2009.

Zima M., (2007). Sprawni w prawie. Zeszyt nr 19/20 Ubezwłasnowolnienie osoby z

niepełnosprawnością intelektualną Polskie Stowarzyszenie na Rzecz Osób z Upośledzeniem

Umysłowym. Warszawa.

Żółkowska, T. (2004). Wyrównywanie szans społecznych osób z niepełnosprawnością intelektualną:

uwarunkowania i obszary. Szczecin: Wydawnictwo US.

Żywanowska, A. (2009). Agresja u osób z lekką niepełnosprawnością intelektualną.

Wielowymiarowośd uwarunkowao. Kraków: Impuls.

122

Wybrane ustawy:

Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej

Ustawa z dnia 27 sierpnia 1997 roku o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób

niepełnosprawnych

Ustawa z dnia 7 września 1991 roku o systemie oświaty

Przydatne strony internetowe:

www. ekonomiaspoleczna.pl

www. naszesprawy.pl

www. psouu.org.pl

www. niepelnosprawni.pl

www. pfron.org.pl

www. pfon.org

Niepełnosprawność Intelektualna - Między Diagnozą a Działaniem

Documents

Transcript of Niepełnosprawność Intelektualna - Między Diagnozą a Działaniem