NHỮNGCUỘCCHINHPHẠTCỦA

ALEXANDERĐẠIĐẾTácgiả:Arrian

(LuciusFlaviusArrianus)AlphaBooks

Trìnhbàylạiebook(05/01/‘15):QuocSanEbookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

ThưngỏgửiđộcgiảNềnvănminhHy-Lacổđạichỉkéodàikhoảng20 thếkỷ,nhưng thành

tựu và ảnh hưởng của nó trong lịch sử nhân loại không thể đo đếmđượcbằngconsốthờigiancụthểnào.NgườiHyLạp-LaMãcổtạodựngnênnềndânchủ,nềnkhoahọcduylý

vàmộtnềntriếthọcrựcrỡ.HọxâydựngnênnhữngcôngtrìnhnguynganhưđềnParthenon,đấu trườngColisée,Khảihoànmônvà thưviệnHoànggiaAlexandria…HọsángtạonênnhữnghuyềnthoạivượtthờigiannhưIliad,OdyssêyhayOedipus…Phảinóirằngđâylànềnvănminhđãpháttriểnrựcrỡvềmọimặtvớinhững tácphẩmvà thành tựuởnhiều thể loạinhưvănhọc,mỹthuật,kiếntrúc,triếthọc,yhọc,toánhọc,lịchsử,vậtlý…màchođếnngàynayvẫnkhôngngừngđượckiếmtìm,nghiêncứuvàkhámphá.Vàoquãngnhữngnăm2000,cácdịchgiảtrẻnhưNguyễnCảnhBình,Cao

ViệtDũngmangtrongmìnhướcmơgiới thiệuvàchuyểnngữtrọnvẹnbộsáchNhững cuộc đời song hành của Plutarch –một trong những bộ sáchquantrọngnhất trongkhotàngvănminhHy-Lacổđại.Tâmhuyếtcủahọđược thểhiệnbằng thànhquả là tập1Nhữngcuộcđời songhành doNhàxuấtbảnTriThứcấnhành.Nhưngcôngviệcđóvẫncòndangdởvàđãphảidừnglạitrongdămnăm

trời.Phảiđếnthờiđiểmnhữngnăm2010,saunhữngthôithúcmạnhmẽcầnxuấtbảncáctácphẩmkinhđiểnvềnềnvănminhHy-Lacổđại,chúngtôimớiquyếttâmdànhtrọnvẹncôngsứcvàthờigianđểxâydựngnênTủsáchHy-LakinhđiểncủaAlphaBooks.Bắtđầutừđâuvàtriểnkhainhưthếnào?Chúngtôilầntheodấuchânnhững“ngườikhổnglồ”trênthếgiới,thôngquacácdanhmụcsáchkinhđiển,chúngtôiđãhìnhthànhnênmộtdanhmụcđủđể đeo đuổi trong hàng chục năm trời. Nhưng trước tiên, vẫn phải bướcnhữngbướcđầutiên.Vàconđườngấythậtnhiềuchônggai:sựedè,nghingạicủanhữngđộcgiảtốtbụng,sựhụthơitrêndặmđườngdịchthuật,sựkỳcông trong từng trang bản thảo. Sau những tác phẩmđầu tiên về nền vănminhHy-LanhưChínhtrịluậncủaAristotle,CộnghòacủaPlato;Iliad vàOdyssêycủaHomer;NgàycuốitrongđờiSocratescủaPlatođãđượcramắtbạnđọc,Tủ sáchHy-Lavẫnđangkhôngngừngđượcphát triển,mở rộngnhằmgiúpbạnđọctiếpcậnđượctoànbộdisảntrítuệkhổnglồcủanềnvănminhnàytrongmọilĩnhvực.Vàrồiđây,chúngtôisẽtựhàogiớithiệutớibạnđọcnhữngtácphẩmquantrọngcủaArrian,Herodotus,PlutarchhaycáccôngtrìnhnghiêncứuđồsộcủaEdwardGibbon,v.v…Lần xuất bản đầu tiên sẽ không tránh khỏi còn tồn tại những thiếu sót.

Chúngtôihyvọngnhậnđượcsựgópýchânthànhcủaquýbạnđọcđểhoànthiệncáctácphẩmđãđượcchuyểnngữ.Hyvọngquýbạnđọcsẽthuđược

nhiềutrithứchữuíchkhilựachọncáctácphẩmtrongTủsáchnày.CÔNGTYCỔPHẦNSÁCHALPHA

LờigiớithiệuArrian, hayLuciusFlaviusArrianus, tác giả cuốn sáchnày, làmột triết

gia,mộtquanchức,mộtnhàquânsự,ngườisinhtrưởngtronggiađìnhgiàucó–đólàtấtcảnhữngđiềukiệnxãhộicủamộttríthứctinhhoađúngnghĩatheo truyền thốngphươngTây,ngườisẽđượchưởngmộtnềngiáodụcđủcaovàcócuộcsốngđủtáchbiệtkhỏinhữngvấnđềthườngnhậtđểcócáinhìncaothượngnhưngthựctế,kháchquannhưngcóchủkiếnvềmọivấnđềcầnnhậnthức.Đángtiếcrằngcũngnhưnhữngtácgiakháccủathờicổ-trungđại,Arrian xứNicomedia có lẽ đã nghiên cứu và viết rất nhiều tác phẩmquan trọng,nhưngđaphần trongsốđóđãkhôngcòncó thể tìm thấy.TácphẩmNhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđế là kiệt tác quan trọnghiếmhoicònđượcđếnngàynay.Đâythựcsựlàmộtkiệttácmàchỉriêngởlĩnhvựchẹpvềkhoahọcquânsự,khoahọcchínhtrịhaythậmchínhânhọc,tacóthểnóingayrằngkhôngthểhiểuvềquânsựcổđạivàtưduyphứchợpcổ-trung đại giữa huyền thoại-chiến công, nhà nước-quân đội, thần thánh-conngười,…màkhôngthamkhảovàđọcmộtcuốnsáchnhưvậy.Cầnnóithêmrằng,chođếnnay,Arrianchắcchắnlàtácgiađãđọcnhiềunhất,biếtnhiềunhấtvàcónhữngtưliệuquantrọngnhấtvềnềnquânsựMacedoniavàAlexanderĐạiđế.Tấtthảynhữngđiềuấychophéphộitụđủđiềukiệnđểôngviếtnênmộtkiệttácvềmộtconngườikiệtxuất.Mộtconngườikiệtxuấtlàngườikhiếnngườikhácmuốnđọcvềhọsau

khinghevềhọ–vàđólàngườimànhữngcátínhhẹphòinhấtvàconngườinhất lại khiến chúng ta thấy họ gần gũi và đáng nhớ hơn bao giờ hết.AlexanderĐạiđếchínhlàmộtconngườikiệtxuấtnhưvậy.Nếumỗicuộcđờilàmộttácphẩm,thìtựcuộcđờicủaAlexanderlàmộttácphẩmvĩđại.Nếumỗianhhùngđềucầnmộtsửthiđểtrởnêntrọn-vẹnlàmộtanhhùng,thì tácphẩmmàbạnđọccầmtrên tayđâychính làsử thiquan trọnghoànthiện hình ảnh vị vua-thần chiến tranh của thế giới cổ-trung đại.Hãy đọcnhữngcâucuốicùngtrongkiệttácnày,đểcóthểbắtđầuđọcnótrongtinhthần của chính nó: “… Nhưng là một con người, nếu ai đó coi thườngAlexander,trướchếtanhtanêntựsosánhmìnhvớingài:bảnthânanhta,một kẻ tầm thường ít tiếng tăm còn Alexander là vị hoàng đế vĩ đại vớinhữngthànhcôngmàkhôngngòibútnàotảxiết,ngườicaitrịhailụcđịa,ngườimàdanh tiếngđãđượccả thếgianbiết tới.Làmsao cóai đódámlăngmạngài,khingườiđóhiểurằngsựkhinhthịvàmụcđíchtầmthườngcủaanh tachỉchứngminhchosựbất lựccủabản thânmàthôi?…tôi tinrằng vào thời đại đó, khôngmột dân tộc nào, khôngmột thành phố nào,khôngmộtcánhânnàolạikhôngbiếttớicáitênAlexander;khôngcómộtaitrênthếgiannàygiốngnhưngài,vàdođó,tôikhôngthểkhôngtinrằngcómộtvàiquyềnlựcsiêunhiênnàođóliênquantớicáichếtcủangài…Trong

cuốnsáchnày, tôi thừanhậnrằngbản thâncó thấyAlexanderphạmphảimộtsốsailầm,nhưngtôikhôngngạingầngìtrongviệcbàytỏlòngngưỡngmộvôbờbếnđốivớiconngườingài.Ởnhữngđiểmtôichỉ tríchngài, tôicầnphảilàmnhưvậyvìtôimongmuốnđượckểlạisựthậtnhưtôiđãthấy,vàdođó,giúpíchchođộcgiảcủatôi.Nhữngđiềunàylàđộnglựcđểtôibắtđầuviếtcuốnlịchsửnày:vàtôicũngxincảmtạthầnlinhđãhỗtrợtôihoànthànhtácphẩmnày.”NhữngtácphẩmCổ-Trungđạinóichunglàkhó-hiểuvàdễ-đọcvớiphần

lớnnhữngngườimuốntìmhiểu–mộtmặtvìchúngthườngbaohàmnhữngẩnýcổ thuộcvềmộtnghệ thuậtvănchươngmàđếnnaygầnnhưđãbiếnmất,nhưngmặtkhácnhữngngườiviếtkhông sửdụngđếnhệ thống thuậtngữkhoahọcrắcrốihaynhữngphươngphápnghiêncứuphứctạpnào.Dùvậy,xuyênquamọi lớpvỏngônngữvà thờiđại,cónhữngđiều luôn luônkhiếnconngườiởbấtcứnơiđâubịthuhút,đólàsựhuyềnbígắnliềnvớinhững tâm tìnhphàmtục, sựvĩđạimàmộtnửacủanó làcánhânvànhỏnhen,nhữngchiếncôngoanhliệtmàphầnchìmlàsựdằnvặtvànhữngkhátvọngdườngnhưlàtầmthườngnhất,vànhữngphẩmchấtphithườngtronghìnhhàimột conngười nhângian.TácphẩmNhững cuộc chinhphạt củaAlexanderĐạiđếmàbạnđangcầmtrêntaylàmộtcuốnsáchkỳlạvàđángđọcnhưthế.AlphaBookstrântrọnggửiđếnbạnđọctácphẩmgiátrịnày.Chúngtôi

hyvọng,tácphẩmnàycủaArriansẽlàmthỏamãnnhữngaiyêuthíchtìmhiểu về nghệ thuật quân sự, chiến tranh, cũng như nền vănminh Hy-La.Trongquátrìnhhoànthànhtácphẩm,mặcdùđãrấtcốgắng,songchúngtôie rằngvẫncònnhững thiếusót.Bởivậy,chúng tôi rấtmongnhậnđượcýkiếnđónggópcủabạnđọcvềbảndịchđểhoànthiệntrongnhữnglầnxuấtbảnsau.

HàNội,ngày18tháng01năm2015CÔNGTYCỔPHẦNSÁCHALPHA

NhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderđạiđế[1]Arrian, hay Lucius Flavius Arrianus, làmột người Hy Lạp sinh ra vào

khoảngmộtvàinămtrướcnăm90sauCôngnguyên(SCN), trongmộtgiatộcgiàucótạiNicomedia,thủphủcủaLaMãthuộcBithynia.Chacủaôngđượccôngnhận là côngdânLaMã,điềunàychophépArrianbắtđầu sựnghiệptrongcôngcuộcphụcvụvươngquyền.Vàokhoảngnăm108SCN,ônghọctriếthọcdướisựhướngdẫncủaEpictetus.[2]Triếtlýnàyđềcaosựtritúc[contentment–nghĩalàbiếtđủ].Tritúcđemđếnmộtđờisốnglặnglẽ,bìnhyên,khôngcógìđángđểbậntâmphiềnnão.Sựbìnhantâmhồnlàđiềuđángquýtrọnghơncả.Niềmanlạcấyđượctìmthấythôngquasựtựkiềm chế [self-control] hay tự chủ [self-mastery]; đó là khả năng chế ngựlòng hammuốn và làm chủ bản thân, không đểmình buông thả theo dụcvọng. (ND)](2)vàghi chépnhững lời thuyếtgiảngcủa triết gianày trongcuốnTheDiscourses(tạmdịch:Nhữngtranhluận)vàtómtắtcácbàigiảngcủa Epictetus trongManual (tạm dịch: Sổ tay). Ông thăng tiến rất nhanhtrongsựnghiệp.Vàokhoảngnăm129hoặc130SCN,ôngđãlàquanchấpchính.Mộtnămsau,ôngđượcbổnhiệm làm thốngđốcmộtkhuvựcbiêngiớithuộcCappadocia,điềunàychothấyHoàngđếHadrian[3]tintưởngvàokhảnăngquânsựvàquảnlýcủaôngtớimứcnào.ArrianchỉhuyhaiquânđoànLaMãvàđôngđảoquânđộiđồngminh,gánhvácmộttrọngtráchchưatừngcótiềnlệđốivớingườiHyLạptronggiaiđoạnđó.Năm134SCN,ôngđánh đuổi quân xâm lượcAlan khỏi vùngArmenia trongmột cuộc chinhphạtmàôngđãmôtảtrongTheFormationAgainsttheAlans(tạmdịch:DàntrậnchốnglạiquânAlan).ÔngcũngviếtTacticalManual(tạmdịch:Nghệthuật tác chiến) cho kỵ binh vàCircumnaviagation of the Black Sea (tạmdịch:HànhtrìnhquabiểnĐen),mộtghichépvềchuyếnhảihànhmàôngđãthựchiệntừTrapezustớiDioscuriasvàonhữngnăm131-132SCN.ÔngđãrútkhỏichứcvụnàyhoặcbịtriệuhồitrướcthờiđiểmvuaHadrianbănghàvàonăm138,vàtrongphầnđờicònlại,ôngsốngtạiAthensvàchuyêntâmvàoviệcviết lách.Arrianđã trở thànhcôngdânAthensvà trở thànhquanchấpchínhvàonăm145,điềukhiếnôngcóđủđiềukiệntrởthànhthànhviêncủaHộiđồngAreopagus,[4]hộiđồngquản trị chínhcủaAthens.Khôngaibiếtgìhơnvềcuộcđờicủaông.NhữngtácphẩmcònlạivềthờikỳAthenscủaArrianbaogồmOntheChase(tạmdịch:Bànvềtruykích),cuốnNhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđếgồmbảyquyển,vàIndica(tạmdịch:LịchsửẤnĐộ)–mộtghichépvềchuyếnhảihànhtừẤnĐộtớivịnhBaTưcủahạmđộiAlexanderĐạiđế.

TríchLờitựacủadịchgiả[5]SaukhithờiđạiAlexanderkhéplại,ngaytừđầuthếkỉ thứIITCN,văn

họcHy Lạp đã suy tànmột cách nhanh chóng, và trong suốt 100 năm –khoảngtừnăm50TCNtớinăm50SCN–khinềnvănhọcLatinhđangởđỉnhcao,nógầnnhưđãtiêubiến.Nềnvănhọcnàyđãcómộtlịchsửdàilâu,vàtừnglàmộttrongnhữngđỉnhcaovinhquangcủathếgiớitrongkhoảng1000năm.Tuyvậy,vănhọcHyLạpkhônghoàntoànkếtthúc.ThếkỷthứhaitrongkỷnguyêncủachúngtađãbắtđầumộtcáchkhókhănkhicómộtsựphụchưngtinhthầnHyLạp,vàtiếngHyLạpmộtlầnnữađượcsửdụngvớivaitròlàmộtngônngữvănhọc–dĩnhiên,ngườitađãluôndùngtiếngHyLạptrênkhắpnhữngvùngđấtrộnglớnởphíađôngcủaĐếchếLaMã,vànhữngngườiLaMãđượcgiáodụcđãquenthuộcvớingônngữnàycũngnhưnhữngngườiAnhcóhọcthứcngàynayquenvớitiếngPháp.Ngườitakhôngbaogiờxácđịnhđượcthờiđiểmbắtđầucủamộttràolưuvănhọc,vàngaytừthếkỷthứnhấtcủakỷnguyênKitôgiáo,đãxuấthiệnnhiềunhàvănHyLạpnổi tiếng,một trongsốđólàPlutarch.Tuyvậy,khôngkhóđểxácđịnhkhởiđầucủathờiphụchưngHyLạp,bắtnguồntừsựkiệnHadrianlênngôivàonăm117SCN.PhầnnhiềunỗlựcvàsứcmạnhcủathờiphụchưngHyLạp, quả thực, nhờ vào người đàn ông xuất chúng này, vốn phần nàocũnglàmộtnhàthơvàlàngườisaymêvănhọcHyLạpcổ.SựbảotrợmàôngđemđếnchonhữngnhàtriếthọcHyLạpcủathờiđạiđóbảođảmchosựvĩđạivà tầmảnhhưởngngàymộtgia tăngcủahọ,vàảnhhưởngnày, tớilượtnó,lạitácđộngnhưmộtcúhíchtớisựphụchưngcủavănchươngHyLạp.HoàngđếMarcusAurelius[6]đãviếtcuốnsáchnổitiếngcủangàibằngtiếngHyLạp.ArrianđãtíchcựcthamgiavàotràolưuphụchưngvănchươngHyLạp.

Tràolưunàycũngđãthuhútcácnhàvăncùngthờikhác,cóthểnhắctớimộtsốtêntuổinhưAppian,[7]sửgiangườiHyLạpviếtvềLaMã;Pausanias,[8]ngườimàtácphẩmTourofGreece(tạmdịch:DạochơiHyLạp)củaôngđãtrở thànhmột trongnhữngnguồnkhảocứucủa tôi;Galen[9]–một tácgiaviếtvềyhọc;vàLucian[10]vớilốiviếtđơngiảnnhưnghómhỉnhmộtcáchtuyệtvời–mộttácgiảmàtrênnhiềuphươngdiệnlàđángđọcnhấttrongtấtcảnhữngtêntuổinêutrên.Tấtcảnhữngnhàvănnàyđềusửdụngcáchdiễnđạtrấtkhácbiệtsovới

ngônngữHyLạplúcbấygiờ.Họbắtchướclốiviếtcổ(archaizing)mộtcáchthậntrọng,môphỏngmộtcáchcóýthức,hoặccốgắngmôphỏngngônngữvàphongcáchvănchươngcủa300hoặc400nămtrước.Điềunàychắcchắnảnhhưởng tớichất lượng tácphẩmcủacác tácgiảnày.Họ rấtdụngcôngtrongsángtác,vàkhôngcóđiềugìkiểunhưphongcách“tựnhiên”tồntại

trongđó,mặcdùlớphậuthếchúngtangàynayđãluôntinrằngphongcáchvănchươngtuyệtvờinhất làphongcáchđạtđếnsựtựnhiên.CácnhàvănHyLạptrongthếkỷthứhaikhônghềnghĩnhưvậy;đốivớihọ,cácnhàvănvĩ đại của 400 hoặc 500 năm trước đã tạo ramột phong cách nghệ thuậtchuẩnmựcvàcáchduynhấtđểcóđượcsựxuấtsắcđólàsaochéplạicáchdiễnđạtcủacácvịđócànggiốngcàngtốt.Chỉcóhaicuốnsáchchúngtacóngàynaygầngũivới tiếngkoinê, hoặc tiếngHyLạpcủaSyriavàTiểuÁthờiđạiđó,làcuốnTânƯớcvàghichépcủaArrianvềnhữngbàigiảngcủaEpictetus.Trongnhiềuthếkỷ,cảgiớihọcgiảlẫnnhữngkẻthôngtháirởm,đềucho rằng tiếngHyLạpcủakinhTânƯớc là thứ tiếng thiếu tinh tếvàthấp kém – một trong những ví dụ tiêu biểu là lời giễu nổi tiếng củaNietzscherằngChúahẳnđãhọctiếngHyLạp,nhưngcólẽngàikhôngxuấtsắclắmtrongmônhọcnày.Nhưngngàynay,hầuhếtchúngtađãngộra,vàvẻđẹpcủatiếngHyLạptrongkinhTânƯớc,cũngnhưsứcmạnhdiễnđạtcủanókhiếnchúngtaaoướcrằng,phảichinhữngnhàvăncủakỷnguyênđóđãđónlấythứngônngữsốngđộngngaytrênđôimôicủahọthayvìtìmkiếmnótrongnhữngvănbảncủaquákhứ.Mộtvídụvềviệctínhchấtnhântạonày[11] có thể đi xa tớimức nào đã được chínhArrian cung cấp.Mộttrongnhữngcuốnsáchcủaông–cuốnIndica(tạmdịch:LịchsửẤnĐộ),cómộtphầnngắnđượcviếtdựatrênghichépcủaNearchusvềchuyếnhảihànhtừsôngẤntớivịnhBaTư–ôngsửdụng,rõrànglàđểthayđổi,hoặcđơngiản để cho thấy rằng ông có thể sử dụng phương ngữ Ionic[12] nhưHerodotus.Tiêuchuẩnlạlùngnàylàmộtgánhnặnghầunhưkhôngthểchịuđựngnổi

vớicácnhàvănthờikỳđó.Trongsốhọ,chỉLucianvậndụngnómộtcáchkhéoléo;nhữngngườicònlại,gồmcảArrian,đềukhôngtránhkhỏigượnggạo,chẳngkhácgìviệcmộtnhàvănAnhhiệnđại,ngườingưỡngmộcáchdiễnđạtđầymàusắc,mềmmạivàsinhđộngcủavănxuôithờiElizabeth,đãquyếtđịnhviếtpháchọanhữngchândunglịchsửtheophongcáchcủangàiThomasNorth.[13]

Dođó, từquanđiểmvềphongcách,Arriankhôngphải làmộtnhàvănhàngđầu.Theomộtcáchnàođó,đâylàmộtưuđiểmchodịchgiả;trongkhimộtdịchgiảdịchnhữngtácphẩmHyLạpkinhđiểnsẽluôncảmthấythuakémbởiý thứcvềmộtsựkémcỏi, thìngườidịchtácphẩmcủaArrian lạiluôn cảm thấy hào hứng bởi cảmgiác tựmãn, hầu như có thể thông cảmđược,bằngcáchlàmlumờchínhtácgiảbởicáimàShelley,[14]khibànvềbảndịchSymposium(tạmdịch:Tiệcrượu)tuyệthaycủachínhông,đãgọilà“tấmmạngchemàuxámphủlênnhữngtừngữcủachínhtácgiả”,vàởchỗnàyhaychỗkhác,ôngthậmchíđãhoànthiệnýtứcủatácgiả.Tuynhiên,tác

phẩmcủaArrian,vềcơbản,làrõràngvàdễhiểu;vàđólàmộtưuđiểm.

DanhsáchnhữngtừviếttắtAJP TạpchíTriếthọcMỹ.CQ: TạpchíClassical.

EhrenbergStudies:

Xãhộicổxưavànhữngthểchế.NhữngnghiêncứuđệtrìnhlênVictor Ehrenberg (Ancient Society and Institutions. Studiespresented to Victor Ehrenberg), E. Badian biên tập (Oxford,1966).

Fuller:TrungtướngJ.F.C.Fuller,TàichỉhuyquânsựcủaAlexanderĐại đế (The General-ship of Alexander the Great) (London,1958).

JHS: TạpchíHellenicStudies.Tarn,Alexander

NgàiWilliamTarn,AlexanderĐạiđế(AlexandertheGreat),2tập(Cambridge,1948).

Tod:M. N. Tod, Tuyển tập những bản chép lịch sử Hy Lạp (ASelection of Greek Historical Inscriptions), tập 2) (Oxford,1948).

Wilchen,Alexander

UlrichWilcken,AlexanderĐạiđế(AlexandertheGreat),G.C.Richardsdịch(London,1932);táibảnvớilờigiớithiệunhữngnghiên cứuvềAlexander, chú thíchvà thưmục tài liệu thamkhảocủaEugeneN.Borza(NewYork,1967).

DẫnnhậpArrianngàynaychỉđượcnhớ tớivớivai trò là tácgiảcủacuốnNhững

cuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđếvàlàhọctròcủatriếtgiaEpictetus,người đã gìn giữ những bài giảng của thầymình khỏi sự lãng quên. Tuynhiên,Arriancònlànhânvậtnổitiếngtrongthờiđạicủaông.NhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđếchỉlàmộttrongsốnhữngtácphẩmlịchsửquan trọng, trongkhiônggiữchứcquanchấpchính tạiLaMãvàAthens,đồngthờicaitrịmộtkhuvựcbiêngiớicủađếchếLaMãsuốtmộtthờigiandài.

CUỘCĐỜICỦAARRIANFlaviusArrianusXenophon, tênđầyđủ[15] củaArrian, làmột ngườiHy

Lạp,sinhratạiNicomedia,thủphủcủaLaMãthuộcBithynia,vàokhoảngmộtvàinămtrướcnăm90SCN.[16]Ôngxuấtthântrongmộtgiađìnhgiàucó, và chính Arrian đã tiết lộ với chúng ta rằng ông giữ chức tư tế(priesthood) củanữ thầnDemeter[17] và nữ thầnKore[18] trong thànhphố.Giống như những ngườiHyLạp giàu có khác, cha củaArrian được côngnhậnlàcôngdânLaMã,rõrànglàdomộttrongnhữnghoàngđếFlavia,[19]màkhảnăngcaonhấtlàvuaVespasian,bancho.Bởivậy,Arrianngaytừkhirađờiđã làmột côngdânLaMãđầy triểnvọng trong sựnghiệpphụcvụvươngquyền,nếuôngthựcsựtheođuổiđiềuđóvàcóđủnănglựccầnthiết.Arriantrảiquathờiniênthiếuvàtuổitrẻtạimảnhđấtquêhương,nơiông

hẳnđãđượcthừahưởngmộtnềngiáodụcthượnglưuHyLạptheolốithôngthườngvềvănhọcvàhùngbiện.Sauđó,cũnggiốngnhưnhiềungườiHyLạptrẻtuổikháccóvịthếxãhộitươngđương–nhữngngườitheođuổisựnghiệp phục vụ vương quyền, Arrian quyết định hoàn thiện học vấn củamình bằng cách theo học triết học. Vào khoảng năm 108, ông đã tớiNicopolis ởEpirus, nơi nhà triết họcKhắc kỷEpictetus đã thành lậpmộttrườnghọcsaukhiDomitianralệnhtrụcxuấtcáctriếtgiakhỏiLaMãvàonăm92/93.[20]Epictetuslàmộtngườixuấtchúng,đãtừngchịucảnhnôlệ,chủyếubậntâmtớinhữngvấnđềđạođức.Nhữngbàigiảngcủaôngnhấnmạnhvàoviệcmỗicánhânđềuphảiquantâmtới tâmhồncủaanhta,coithườngsựgiàucóvàxahoa,cónhiềuđiểmgầngũivớiKitôgiáo.Quảthực,thi thoảng,người tavẫnsuynghĩmộtcáchsai lầmrằngnhữngquanđiểmnày hẳn đã chịu tác động của một tôn giáo mới. Giống như Socrates,Epictetusđãkhôngđểlạibấtcứtrangviếtnào,nhưngmaymắnthay,ôngđãđểlạimộtấntượngkhóphaiđốivớingườihọctròtrẻtuổiđếnđộArrianđãghi chép lại những lời giảng của thầymìnhvà sau đó, đã xuất bản chúngtrongcuốnDiscourses(tạmdịch:Nhữngtranhluận)[21]gồmtámquyển.Bốntrong số támquyểnnàyvẫn được lưu giữ cho tới ngày nay, đemđến chochúngtabứcchândungsinhđộngvềmộtconngườilỗilạc.NgoàiracòncócuốnManual(tạmdịch:Sổtay)vàHandbook(tạmdịch:Sáchkimchỉnam),màtrongđó,vì lợi íchcủacôngchúng,Arrianđãkếthợpnhữngnộidungchính trong bài giảng củaEpictetus. Trong thời Trung đại, cuốn sách nàyđượcưachuộngvàtrởthànhcẩmnangchođờisốngtrongtuviện.RõrànglàArrianđãthunhậnđượcnhữngtiêuchuẩnđạođứccaotừEpictetusmàtừthướcđođó,ôngđãđemrađểđánhgiáAlexanderĐạiđế.Epictetuscũngnhiệtthànhtándươngsựhốihậnsaukhihànhđộngsaitrái,chúngtanhậnthấytháiđộtươngtựkhiArrianngợicacáchhànhxửcủaAlexanderĐạiđế

saukhigiếtCleitus.DoEpictetusđãlấytrảinghiệmcuộcđờimìnhdướithờiDomitianởLaMãđểminhhọachonhữngbàigiảngcủaông,những luậnbàn củaArrian về “nguyênnhân sụpđổ của các hoàngđế”, kẻ nịnh thần,cũngxuấtpháttừmộtnguồntươngtự.VềsựnghiệpphụcvụvươngquyềncủaArrianchotớikhiônggiữchức

quanchấpchínhvàonăm129hoặc130,chúngtachỉbiếtrằngôngđãphụcvụtạibiêngiớiDanube,cóthểlàởGaulvàNumidia.SựnghiệpcủaArriancó thểđãđược thúcđẩybởiniềmyêu thíchvănhóaHyLạpcủaHadrian,ngườiđãkếvịTrajan,lênngôihoàngđếvàonăm117.NhưngviệcbổnhiệmArriangiữchứcthốngđốccủaCappadocia,mộtnămsaukhiônggiữchứcquanchấpchínhlàsựthừanhậnkhảnăngquânsựvàtàicaitrịcủaông;bởikhôngcóbằngchứngnàocho thấyHadrianchophépmột tìnhcảmủymịnàođẩyđếchếcủangàivàotìnhtrạngnguyhiểm.TrongthờigiankhuvựcbiêngiớirộnglớnvàtrọngyếucủaCappadociađãmởrộngraphíaBắctớitận biển Đen, và dọc bờ biển phía Đông của nó từ Trapezus tới tậnDioscurias,ArrianđãđượctraoquyềnchỉhuyhaiquânđoànLaMãvàmộtlực lượng lớn đồngminh,một quyền chỉ huy hiếm có và có lẽ là vô tiềnkhoánghậuđốivớimộtngườiHyLạptronggiaiđoạnđó.Đólàmộtkhoảngthờigianđầyxáotrộn“đượctạorabởinhữngcuộcchinhphạtngắnngủicủaTrajanvượtrangoàivùngEuphrates,vàbằngviệcnhanhchóngquaytrởlạichínhsáchphòngvệcủaHadrian”.[22]Vàonăm134,ngườiAlanbăngquavùngCaucasus,đedọaxâmlượcCappadociavàmặcdùhọkhôngvượtquađượcbiêngiới,ArrianvẫnđượcghinhậnlàngườiđãđuổiquânxâmlượcrakhỏivùngArmenia.TácphẩmcònlạicủaArrian,TheFormationagainsttheAlans (tạm dịch: Dàn trận chống lại quân Alan), mô tả cách sắp xếp lựclượngcủaông,cùngvới trật tựhànhquânvànhữngchiếnthuậtđượctuântheo.Haitácphẩmkhácđánhdấuthờikỳônglàmthốngđốcvẫncòntồntạitớingàynay,tácphẩmCircumnavigationoftheBlackSea(tạmdịch:Hànhtrình qua biểnĐen) vàTacticalManual (tạmdịch:Nghệ thuật tác chiến).Tácphẩmsaucóniênđạivàokhoảng136/137SCN.Cuốnsáchchỉquantâmtớinhữngchiến thuật củakỵbinh;vìArriannói rằngôngđãviếtmột tácphẩmvề chiến thuật bộ binh.CuốnCircumnavigation of theBlack Sea làmộtghichép,dựatrênbảnbáocáochínhthức(bằngtiếngLatinh)đượcông,vớivaitròthốngđốc,đệtrìnhlênhoàngđếvềchuyếnhảihànhtừTrapezustớiDioscuriasvàhaichuyếnđikhácđểxâydựngnênmộtbảnghichépvềtoànbộbờbiểnĐen.ChuyếnhảihànhnàydiễnravàogiaiđoạnđầuArriannhậmchức–trongsáchôngnhắctớiviệcnghetinvềcáichếtcủavuaCotysnăm131/2–nhằmkiểmtranhữngphòngtuyếntrongkhuvựccủamình.Arrianđượcbổnhiệmchức thốngđốccủaCappadocianăm137,nhưng

ôngđãrờibỏchứcvụnàyhoặcđãđượctriệuhồitrướcthờiđiểmhoàngđế

HadrianbănghàvàothángSáunăm138.Dườngnhưôngkhôngnắmgiữbấtkỳchứcvụnàocaohơn,vìnhiềulýdomàchúngtachỉcóthểđoánchừng,nhưngôngđã tiếp tụccư trú tạiAthensvàdànhphầnđờicòn lạichoviệcviếtlách.ÔngđãtrởthànhcôngdânAthens,vàvàonăm145/146ôngđãgiữchứcquanchấpchính,mộtchứcvịcaocủaAthenscổđại.Điềucuốicùngchúng tabiếtvềông làvàonăm172/173,ông là thànhviêncủaHộiđồngAreopagus, và năm180, nhà thơ trào phúngLucian đã nhắc tới ông bằngnhữngtừngữchothấyôngđãmất.NhữngtácphẩmmàArrianviếtkhiởAthensrấtphongphúvàđadạng.

Trình tự sáng tácnhững tácphẩmnàykhông thểđượcxácđịnhmột cáchchínhxác,nhưngchúngtacóthểtintưởngrằngnhữngtácphẩmđầutiêncủaôngkhiđólàtiểusửcủaDion[23]vùngSyracuse,Timoleon[24]vùngCorinth,vàcuộcđờicủaTilliborus,mộtkẻcướpnổidanh,ngườiđãgâytaihọachoTiểuÁ. Tất cả những tác phẩm này đều đã biếnmất khôngmột dấu vết.Trongnhữngtrướctáccủamình,Arrianthườngnhắctớingườitrùngtênvớiông,XenophonngườiAthens,vớitinhthầnganhđuavàtìmkiếmphầnbổsungchomộtcuốnsáchcủanhàvăncao tuổihơnvềcùngmộtchủđề.[25]Bằng cách chọn cùngmột nhan đề,On theChase (tạm dịch: Bàn về truykích),Arriannhấnmạnhmốiliênquanvàtháchthứcsựsosánh.Quảthực,ôngviếtrằngôngđãdànhcảtuổitrẻcủamìnhđểtheođuổinhữngsởthíchgiốngnhưcủaXenophonthànhAthens–sănbắn,chiếnthuật,vàtriếthọc.Nhữngtácphẩmlịchsửcủaôngrađờimuộnhơn.NgoàicuốnNhữngcuộcchinhphạt củaAlexanderĐại đế, cuốn sáchmà nhan đề và sự phân chiathànhbảyquyểncủanórõràngđãbắtchướccuốnAnabasiscủaXenophon,ArrianđãviếtIndica(tạmdịch:LịchsửẤnĐộ),mộtghichépvềchuyếnhảihànhcủahạmđộiAlexanderĐạiđếtừẤnĐộtớivịnhBaTư(dựatrêncuốnsáchcủaNearchus)đượcmởđầubằngmôtảvềẤnĐộvàconngườixứsởnày. Trong Events after Alexander (tạm dịch: Những sự kiện sau khiAlexanderquađời)baogồmmườiquyển,chúngtahầunhưchỉthấytườngthuậtvềhainămđầutiên.Phầncònlạiđãbiếnmất–chắcchắnlàmấtmátlớnnhấttrongsốcáctácphẩmcủaArrian.Chúngtachỉsởhữunhữngphầnkhông trọn vẹn từ những tác phẩm khác của ông,Parthian History (tạmdịch: Lịch sử Parthia) viết về những cuộc chinh phạt củaTrajan trong 17quyển, vàHistoryofBithynia (tạm dịch: Lịch sử củaBithynia) kể lại câuchuyệnvềmảnhđấtquêhươngôngtừthờihuyềnthoạitớinăm74TCN,khivịvuacuốicùng,NicomedesIV,đãtraolạivươngquốccủangàichoLaMã.

NHỮNGCUỘCCHINHPHẠTCỦAALEXANDERĐẠIĐẾCuốnsáchnàythựcsựlàmộttuyệttáccủaArrian,mộtsựbảođảmvĩnh

viễnchodanhtiếngcủaông.Arrianđãnóirõvề tầmquantrọngcủacuốnsáchnàyđốivớiông:“Tôikhôngcầntuyênbốdanhtínhcủamình–mặcdùnóchưatừngđược

aibiếttới;tôikhôngcầnghirõquêhươngtôivàgiađìnhtôi,haybấtkỳmộtchứcvụnàomàtôiđãtừngnắmgiữ.Tôichỉmuốnnóiđiềunày:rằngcuốnsáchnày,từkhitôicòntrẻ,đãquýgiáhơnquêhương,dònghọvàsựthăngtiến–quảthực,đốivớitôi,nóchínhlàtấtcảnhữngđiềuđó.”Arrian đã nắm bắt được một đề tài hấp dẫn, và một cơ hội tuyệt vời.

Khôngmộtai từngviếtvềAlexandernhiềuhơnông.Khôngmộtai,dù làmộtnhà thơhaynhàvănnào,cóđượcsựcôngminhnhưông.Chừngnàonhững tác phẩmcủanhững tác giả viết vềAlexander trướcđó còn tồn tạinhữngsailầmhiểnnhiên,chừngđómộtAlexanderthựcsựcònbịchegiấudướilớplớpnhữngtuyênbốmâuthuẫn.NhữngtácgiảnàythậmchíkhôngthểxácđịnhchínhxácđịađiểmdiễnratrậnchiếnquyếtđịnhvớiDarius;họkhông biết những ai đã cứu sốngAlexander ởẤnĐộ. Chưa bàn tới việcAchilles–ngườimaymắnđượcHomerthuậtlạikỳcông,nhữngngườikémmaymắnhơn,nhưnhữngbạochúangườiSicilychẳnghạn,cũngđượcưuáihơnAlexander.CuốnsáchcủaArrianquảthựcđãchấmdứttìnhtrạngnày.TầmquantrọngcủaAlexanderĐạiđếtolớnđếnmứcArrianđãkhôngngầnngạitháchthứccảnhữngsửgiaHyLạpvĩđại.Vớinhiệmvụnày,Arrianđãsởhữunhữnglợithếquantrọng.Chúngta

khôngthểnóiđiềugìchắcchắnvềthờiđiểmôngbắtđầuviếtcuốnsáchnày,nhưngnhiềukhảnăng làkhôngphảiởnửađầu thếkỷ thứII.Lúcđó,ôngkhoảng60 tuổi; ông chắchẳnđãđọc rất nhiều tác phẩmvềAlexander vàquen thuộc với những sử gia cổ đại như Herodotus, Thucydides vàXenophon;ôngđãviếtmộtsố lượng tácphẩmđángkể,mặcdùkhông tácphẩmnàonhiều thamvọngnhưcuốnsáchnày;ông ítnhấtđãcómộtnềntảngtriếthọcvàcótrảinghiệmphongphúvềquântrịlẫncaitrị;cuốicùng,vàkhônghềkémquantrọnghơn,ôngsởhữumộtlươngtri(commonsence)vượttrội.Tuynhiên,ôngcũngchiasẻnhiềukhókhănlớnvớinhữngsửgiakháckhi

viết về Alexander Đại đế. Người đầu tiên trong số đó là Diodorus ngườiSicily,ngườixuấthiệnkhoảng300nămsaucáichếtcủaAlexanderĐạiđế,ngườiđãdànhcuốnsáchthứ17trongbộUniversalHistory(tạmdịch:Lịchsử thế giới) củamình để viết về triều đại củaAlexanderĐại đế.Quintus

Curtius,nhàvănLatinh,đãviếtcuốnHistoryofAlexander (tạmdịch:LịchsửvềAlexanderĐạiđế)vàothếkỷthứISCN,trongkhiđóvàođầuthếkỷthứ II, Plutarch, nhà viết tiểu sử ngườiHyLạp, đã viếtLife of Alexander(tạmdịch:CuộcđờicủaAlexanderĐạiđế),cuốnsáchcungcấpmộtbổsunghữu ích choArrian.CuốnPhilippicHistories (tạm dịch: Lịch sử các diễnvăn)củaPompeiusTrogus,ngườiviếtsớmhơnDiodorusmộtchút,chỉcònđượclưulạitrongbảntómtắtnghèonàncủaJustin(thếkỷthứIIISCN).[26]TấtcảcáctácgiảnàyđềuphảiđốidiệnvớiviệclựachọnnhữngchitiếtnàotrongvôsốnhữngnguồndữliệumâuthuẫnvềcuộcđờicủaAlexanderĐạiđế.Bởivậy,Arrianđãkhôngcườngđiệukhốilượngdữkiệnmàchọncách“đươngđầu”vớicác sửgiavềAlexander.Phầnnhiềunhững tư liệuvềvịhoàngđếnàyđãbiếnmấtkhôngmộtdấuvết,nhữnggìcònlại,trong“hìnhhài” củanhững tác phẩmkhông trọnvẹn, gắnvớimột số tác giả hiện có,khẳngđịnh tuyênbốcủaArrian rằngcónhiều lờidối trávềAlexandervàvẫncòn tồn tạinhiềuphiênbảnmâu thuẫnvềhànhđộngcủavịhoàngđếnày.NhiềungườitháptùngAlexanderđãviếtvềcuộcviễnchinhvàngườilãnh

đạotừquanđiểmriêngcủahọ.[27]Callisthenes,[28]cháucủaAristotle,đượccoinhưlà“mộtchuyênviênbáochí”củaAlexandertrướcngườiHyLạp–vì những đồng minh của ngài không hề nhiệt tình chút nào. Cũng chínhCallisthenesđãviếtmộtghichépvềcuộcviễnchinhmàtrongđónhàvua,ngườichắcchắn“đãhiệuchỉnh”câuchuyệncủaCallisthenes,mangnhiềuđặcđiểmnổibậtcủa“cácanhhùngtrongthầnthoại”.Phiênbảnchínhthứcnàytấtyếuphảidừnglạikhitácgiảcủanóbịbắtgiữ,vàsauđóbịhànhhìnhvì nghi ngờ mưu phản. Sự kiện cuối cùng được ghi chép lại là trậnGaugamela.Chares,viên thị thầnhoànggia,đãviếtmộtcuốnsáchvềcácgiaithoạikhiôngcònởtrongtriều,trongkhiOnesicritus,hoatiêuchínhcủaAlexander,họctròcủaDiogenes,đãđểlạimộtghichéplàsựphatrộnnguyhiểmgiữathậtvàgiả.Đốivớiông,Alexanderlà“mộttriếtgiatronglĩnhvựcquân sự”,mộtngườiđànôngmang sứmệnh.Nearchus, ngườiđã chỉhuyhạmđộicủaAlexandertrongchuyếnhảihànhtừẤnĐộtớivịnhBaTư,tiếpbướccùngvớimộtghi chép ít khoa trươnghơn,nhưngkhôngmay làghichépnàychỉbắtđầutừchuyếnhảihànhcủaông.Sauđó,chỉgiớihạntrongnhữngghichépcùngthờiquantrọngnhất,chúngtacónhữngbảnchépsửcủaPtolemy,ngườimàsaukhiAlexanderbănghà,đãtrởthànhngườicaitrịvàsaunàylàvuacủaAiCập,vàbảnchépsửcủaAristobulus,ngườicóvẻlàmột kỹ sư hay kiến trúc sư. Về những ghi chép này, tôi sẽ bàn tới sau.NhưngghichépvềAlexanderphổbiếnnhấttrongnhữngthếkỷsauđó–màCealius,bạncủaCicero,đãđọcđược– lạiđượcviếtbởimộtngườikhôngthamgiacuộcviễnchinh,Cleitarchus.ÔngđãviếtbảnsửđótạiAlexandria

vào cuối thế kỷ thứ IV, hoặc có thể muộn hơn. Cleitarchus đã mô tảAlexandernhư“mộtngườianhhùng”,nhưCallisthenesđãlàm,và(cóchútphilý)nhưngườisởhữunhữngphẩmchấttiêubiểunhấtcủamộtvịvuaHyLạp.Nhưng sức hấp dẫn chủ yếu của cuốn sách hầu như chắc chắn là từnhữngmô tả sốngđộngvànhững tình tiếtgâyxúcđộngmạnh,chẳnghạnnhưviệcThais,gáiđiếmhạngsangcủaHyLạpđãdẫndắtAlexander,mộtkẻ nghiện rượu trong cuộc truy hoanồn ào dẫn tới việc đốt cungđiện tạiPersepolis,việcAlexandernhậnnhữngmặthàngxaxỉcủangườiBaTư,baogồmcảmộthậucunggồm365cungphi, rồicuộc truyhoankéodàihàngtuầnởCarmania,vụđầuđộcAlexander,v.v…Arrian đã đọc tất cả hoặc đọc phần nhiều nhữngbản chép sử này.Ông

chắcchắnquenvớinhữnglờiphêpháncủanhữngtrườngpháitriếthọc,đặcbiệtlàpháiKhắckỷ,vànhữngnhàhùngbiện.[29]Họtìmthấymộtsựtươnghợptrongtậtnghiệnrượu,tínhtựphụcủaAlexander,sựthiếuhụtkhảnăngtựkiểmsoátbảnthânmàdầntrởthànhthứbạolựcgiếtchócvànhữngthamvọngthầnthánhcủangài.Đốimặtvớivấnđềvềtínhxácthực,Arrianquyếtđịnh,mộtcáchrấtkhôn

ngoan,sửdụngbảnchépsửcủaPtolemyvàAristobulus làmnền tảngchocâuchuyệncủaông.Ởnhữngchỗmàhaiphiênbảnnàykhớpnhau,ôngnhấttrícoinhữngsựkiệnđólàchânthực.Ởnhữngđiểmhọkhácnhau,đôikhiôngdùngcảhaiphiênbản;hoặcthườngxuyênhơn,khithấynghingờ,ôngchọntheoPtolemy.Chắcchắnrằng,vềnhữngvấnđềquânsự,cácghichépcủaPtolemylànguồnthamkhảochínhcủaArrian.Điềunàykhôngphảilàmộtsựliềulĩnh.VìAlexanderđãmấttrướckhihaisửgianàyviếtlịchsửvềngài, họ chắc chắn không thể kiếm đượcmón lợi lộc nào từ việc dối trá,trongkhiđóvớiPtolemy,sẽlàsựnhụcnhãchomộtvịvuanếuôngbịađặt.KhôngkhókhăngìkhitìmkiếmnhữnglýdochoviệctạisaoAristobulusvàđặcbiệtlàPtolemycóthểkhôngquantâmtớiviệcnóisựthậthaytạisaohọlạichegiấumộtphầnsựthật.Nhưngsẽcólýhơnkhitinrằng,Arrianđãđitớimộtquyếtđịnh,saumộtquátrìnhnghiêncứulâudàicáccứliệusẵncó,rằngnhữngtácgiảnàycungcấpnhữngghichéptrungthựcnhấtvàđángtinnhấtvềAlexander.Đểbổsungchonhữngtácphẩmcủahọ,Arriancũngsửdụng“nhữngcâuchuyện”củacácsửgiakhác,chẳnghạnnhưCallisthenesvàChares,ởnhữngđiểmcó“mốiliênhệđángkểvàđángtinnhất”.Tronggiớihạnmàchúng ta có thểnhậnđịnh, lựachọnPtolemynhư là

nguồncứ liệuchínhcủaArrian làhoàn toànđúngđắn,đặcbiệt làkhiôngquantâmrấtnhiềutớinhữngvấnđềquânsựvìPtolemylàmộtngườichinhchiếnnhiềukinhnghiệm,ngườiđãgópphầnvàonhiềucuộcchiếnmàôngmôtả,mặcdùbanđầukhôngphảilàmộtnhânvậtxuấtsắc.NhữngghichépcủaPtolemyvềnhữngcuộcchiếnlớncủaAlexander,nhưchúngtathấyqua

conmắtcủaArrian,khôngcáchnàotránhđượcviệccónhữngchỗkhóhiểu,có lẽvìkhókhăncủamộtngười trongcuộcvớiviệcduy trìmột cáinhìntoàncảnhvềcuộcchiến.ChúngtacũngnênghinhớrằngPtolemyđãkhôngnằmtrongBộthammưu(TheStaff)chotớitậncuốinăm330.Nhữnghoạtđộngquânsựkhác,cụthểlànhữnghoạtđộngmàPtolemyđãthamgia,đềuđược ghi chép với sự rõ ràng đáng ngưỡng mộ, mặc dù ông có khuynhhướng phóng đại đóng góp của mình.[30] Điều này có thể hiểu được vàkhôngquan trọng lắm.Khó cảm thônghơn là sựbôi nhọPerdiccas cóhệthốngmộtcáchrõràng,ngườivốnlàđốithủkhóưacủaPtolemytrongcuộctranh chấp quyền lực sau cái chết của Alexander.[31] Sai lầm chính trongcuốnsáchcủaôngdườngnhưlàởsựdèdặtvềmộtvàitìnhtiếtdễgâytranhluậnhơnhoặccóthểdễmangtaitiếngvềsựnghiệpcủaAlexander.ArrianđãkhôngtríchdẫnôngnhưmộtnguồnchínhchocâuchuyệnvềvụgiếthạiCleitus,mặcdùkhó có thể tin rằngPtolemyđãkhôngnhắcgì tới bi kịchnày,trongkhiđócácghichépcủaônglẫncủaAristobulusđềulàcơsởđểArrian viết về nỗ lực củaAlexander trong việc du nhập nghi lễ phủ phục(proskynesis[32]).DườngnhưPtolemyđãkhôngnóigìhơnvềnhữngtìnhtiếtnày.Điềutươngtựcólẽcũngxảyravới“âmmưu”củaPhilotasvàcáccậnthầntrẻtuổi,mặcdùôngđãbuộctộicảPhilotaslẫnCallisthenes.CuốnsáchcủaAristobulusđãcungcấpmộtbổsunghữuíchchoPtolemy,

vìAristobulusdườngnhưquantâmhơntớiđịalývàlịchsửtựnhiên.HầuhếtcácchitiếtđịalývàđođạcđịahìnhtrongNhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđếđềuđượclấytừcuốnsáchcủaAristobulusvàôngcũnglàngườimôtảnhữngtínhtoánđođạccủaAlexandernhằmcảitiếnhệthốngkênh đào của Babylon và hàng hải trên sông Tigris. Aristobulus cũng làngườiđượcnhàvuara lệnhkhôiphục lăngmộcủaCyrusgầnPasargadae,nơiđãbịbọntrộmcướptànphá.Chúngtamắcnợôngnhữngmôtảvềlăngmộnàytrướcvàsaukhibịcướpphá,nhữngmôtảmàsaunàyđãđượckhảocổhọchiệnđạicôngnhận.CâuchuyệnsốngđộngvềcuộchànhquânquasamạcGedrosiavớinhữngquansátvềthựcvậthọccógiátrịcólẽcũngđượckhaitháctừcùngmộtnguồn.CũngchínhAristobuluslàngườithuậtlạicôngcuộckhaiphánhữngbờbiểnởẢRậpcùngnhữngkếhoạchmàAlexanderđãthựchiệnchocuộcchinhphụcvùngđấtnày.Mộttrongnhữngđộnglựcviễn chinh củaAlexander đãđượcAristobulus tiết lộ là ngàimuốnnhữngngườiẢRậpthừanhậnmìnhlàmộtvịthần–điềumàchúngtabiếtđượctừStrabo,[33]vìArrianđãkhôngnhắctớinguồncứliệumàôngđãsửdụng.Tuynhiênvềkhía cạnh cánhân, trước tác củaAristobulus đặt ra nhiều

nghivấn.TrongkhiPtolemysẵnlòngvượtquanhữngkhíacạnhkhôngmấydễchịutrongtínhcáchcủaAlexander,cuốnsáchcủaAristobulusdườngnhư

cótínhchất“biệngiải”rõràngkhiếnnócóphần“khoatrương”(kolax).Sửgianàyđãnhấnmạnhmộtcáchcôngtâmsựrộnglượngcủanhàvuađốivớihoàng tộcBaTư bị bắt giữ, và kiên trì giữ quan điểm về việcCleitus tựchuốc lấy rắc rối.Tuyvậy,mặc dù ôngbuộc tội Philotas vàCallisthenes,ôngrõràngdèdặthơnPtolemykhiđưaranhữngnhậnxétđánhgiá.Sauđó,việcAristobulus tuyênbốrằngđứcvuakhôngphải làmộtkẻnghiệnrượunặng,dùngàivẫncònsađàvàonhữngdạyếnchỉvớimụcđíchđàmluận,hẳnđãkhiếnngười tacảmthấynựccười.Chỉ riêngvụgiếthạiCleitusđãbácbỏtuyênbốnày.Trênthựctế,nóthểhiệnmộtphảnứngtháiquátừquanđiểmkhólòngbàochữađượcvềviệcAlexandernghiệnrượu.Nhiềusửgiađãmôtảnhàvuavàolúccuốiđờinhưlànạnnhâncủanỗisợhãicótínhchấtcuồng tín.Theonhữnggìhọ thuật lại thìAlexander,nghe theo lờikhuyêncủacácnhàtiêntri,đãhànhhìnhmộtthủythủdámđeodảibăngcódấuhiệuhoàng gia và một người đàn ông dám ngồi lên ngai vàng. Tuy nhiên,Aristobuluslạinóirằngngườithủythủđóchỉbịphạtđánhvàsauđóđượcthảđi,cònngườiđànôngthứhaiđãbịhànhhìnhvìđộngcơcủay,điềuđóngụýrằng,ykhôngphảichịunhiềuđauđớnhơn.Tuynhiên,điềunàyrấtđáng nghi ngờ, nhất là khi kẻ này bị đem ra để trút giận. Mặt khác,AristobulusthuậtlạirằngchínhnhàtiêntriPeithagorasđãkểvớiôngrằngAlexanderrấtưuáiôngvìPeithagorasđãtiết lộvớingàirằngkếtquảcủanhữnglầnhiếntếchothấymộtthảmhọasắpgiángxuốngđầungài.Arrianđãđemđến cho công trình củamình sựkiênnhẫn, lương tri, tri

thứcnhânvănsắcsảocũngnhưtrảinghiệmquântrịvàcaitrịđángkể.Vềnhữngvấnđềquânsự,ôngtôntrọngnhữngkếtquảmàPtolemyđãđưara.Sau đó, ông đi theomột nguồn thông tin đáng tin cậy từmột nhóm nhỏnhữngngườiMacedonia,nhữngngườimàôngdườngnhưluônluônhiểurõ.SẽlànóngvộikhiđánhgiáthấpArrianbằngcáchnóirằngôngchẳnglàmđượcgìnhiềungoàiviệctómtắt trướctáccủaPtolemy.Nhưvậylàkhôngcông bằng. Chúng ta chỉ so sánh ghi chép của Arrian về Issus hoặc vềGaugamelavớighichépcủaQuintusCurtius,[34]ngườichắcchắnđãtiếpcậncuốn sách của Ptolemymột cách trực tiếp hoặc gián tiếp quamột nguồnkhác,đểđánhgiáthànhtựucủaông.ĐiềunàykhôngcónghĩalàtácphẩmcủaArrianvềnhữnghoạtđộngquânsựđãhoàntoànlàmthỏamãnđộcgiả,hayôngđãnóivớichúng tamọiđiềumàchúng tamuốnbiếtvềquânđộiMacedonia. Chẳng hạn, chúng ta không biết rằng người ta trả công chonhữngngườilínhthuộccácđơnvịkhácnhaubằnghìnhthứcnào,vàquantrọnghơn,chúngtagầnnhưchẳngbiếtbấtcứđiềugìvềkhâuhậucầncủaquânđội.Một lần nữa, về trậnGaugamela,Arrian thất bại trong việc giảithíchlàmcáchnàongườiđưatintừParmeniocóthểtìmtớiAlexandersaukhianhtađãbắtđầuđuổitheoDarius.Đôikhiôngdườngnhưđãhiểunhầm

Ptolemy,vìviệcngườiMacedoniatinrằngAlexander,saukhibăngquasôngHydaspes,đãdẫnđầuđộikỵbinhcủangàivớihyvọngcóthểđánhbạitoànbộđộiquânPorus,làđiềuhoàntoànkhôngchắcchắn.Mặtkhác,ArrianphêphánmộtcáchhợplýtuyênbốcủaAristobulusvềviệccontraicủaPorusđãđượccửtớichỉvới60chiếnxađểngănAlexanderbăngquasôngHydaspes,vàtándươngvịhoàngđếđãdámtừchốiviệcliềumạngtấncôngngườiBaTưngaytrongđêmtạiGaugamelatheolờikhuyêncủaParmenio.Hơnnữa,Arriangầnnhưđãluônsửdụngnhữngthuậtngữkỹthuậtrấtchínhxác,điềuđem lạimột sự trợgiúp lớnđốivới sinhviênngành lịch sửquân sự.Ôngcũngquantâmtớitêncácvịchỉhuycủanhữngđơnvịquânsự.ViệcArriansửdụngtaxis(“đơnvị”)nhưlàmộttừhữuíchvà“Chiếnhữu”(Hetairoi)đểnói tới đội Kỵ binh Chiến hữu hoặc chỉ “Những người thân cận” củaAlexander đã gây ra nhiều khó khăn, nhưng về điều này,Arrian hầu nhưkhôngthểchịutráchnhiệm.Sựquantâmtỉmỉtươngtựhiểnnhiêndànhchonhữngvấnđềcaitrị.Nhữngsắclệnhcủacácthốngđốcđượcnhắctớimộtcáchđúngđắn,vàtrongsuốtcuốnsách,vớinhữngngườiMacedoniaArriancẩn thận viết thêm tên cha của họ, chẳng hạn như Ptolemy, con trai củaLagus,vàđốivớingườiHyLạp,ôngviếtthêmtênthànhphốquêhươngcủahọ.NếuArriankhônglàmnhưvậy,chắcchắnsẽgâyranhiềunhầmlẫn,vìxétthấythiếutênchínhxáccủanhữngngườiMacedonia,vàcóvôsốngườimangtênPtolemyhayPhilip.Tuyvậy,chúngtaphảilấylàmtiếcrằngArrianđãgiảithíchchủđềcủa

ôngtheomộtkhuônmẫuphầnnàohạnhẹp,cólẽlàvìhìnhmẫucủaông,sửgia Xenophon, cũng chỉ tập trung vào cuộc viễn chinh củamình. KhônggiốngnhưPolybius,[35]Arriankhôngbànluận tạisaoAlexanderxâmlượcchâuÁ – tuy nhiên, ông hẳn sẽ nói rằng đó là vấn đề đối với sử gia củaPhilip và rằngAlexander không bao giờ nghĩ về việc ngừng lạimột cuộchànhquânkhinóđãthựcsựbắtđầu–ôngcũngkhôngnhắctớinhữngcuộchành quân trước ở châuÁ hoặc sự hiện diện của lực lượngMacedonia ởchâuÁvàonăm334.Ghichépcủaôngvềnhữngsựkiệnvàonăm336,điềuđãxácđịnhnhữngmốiliênhệcủaAlexandervớinhữngthànhbangHyLạp,ítnhấtvềmặthìnhthức,đãđượcxửlýmộtcáchgiảnlượcđếnmứcchỉcóthểhiểumộtcáchmơhồ.Hệquảlàđộcgiả,tôingờrằng,sẽcảmthấybănkhoănkhiArriannói tới “nhữngquyết định củangườiHyLạp” trongkhichẳng hề nhắc tới Liên minh Corinth. Trên thực tế, mối quan hệ củaAlexandervớinhữngthànhbangHyLạpvànhữngsựkiệnxảyraởHyLạptrongsuốtcuộcviễnchinhhầunhưhoàn toànkhôngđượcchúý tới.Điềunày,ởmộtvàimứcđộ, có thểhiểuvàbiệnminhđược,mặcdùnhữnghyvọngcủangườiBaTưvềviệcđẩycuộcchiếntranhsangHyLạpvàonăm333sẽtrởnênkhóhiểunếukhôngcócơsởlàsựbấtmãncủaHyLạp.Quả

thực,thiênkiếncủaArrianvớiAlexanderdẫnôngtớichỗxửlýhếtsứcsơsàiđoạnquantrọngnàytrongcuộcchiếnchodùâmmưunàycủangườiBaTư đã sớm thất bại. Ngoài ra, độc giả hẳn phải cảm thấy rất hiếu kỳ, vềchuyệnđãxảy ravớiVuaAgiscủaSparta,ngườiđãbiếnmấtkhỏinhữngtrangviếtcủaArriansaukhinhận30ta-lăngvà10contàutừngườiBaTư,thậmchí làvềcuộcnổi loạncủangườiSpartavàonăm331màAlexanderđượcthuậtlạilàcólưutâmtới.Arrianrõràngkhônghềnỗlựcđemđếnmộtghichéptoàndiệnvềchiến

tranh,hoặcvềnhữngtiềnđềcủanó.ChúngtachỉtìnhcờnghethấynhữngvấnđềvềđếchếBaTưđãdiễnratrướckhiDariuslênngôivàonăm336,vàmọi độcgiả hẳnphải tựhỏi rằng: “Tại saongườiBaTư lại chophép lựclượngcủaAlexanderbăngquachâuÁmàkhôngcósựphảnkhángnào?”Thậmchí,saukhicuộcviễnchinhbắtđầu,chúngtacònđượcbiếtvềđiềungườiBaTư dự định làmkhi họ liên hệ vớiAlexander.Chỉ trong đêmởIssusvào thángMườimộtnăm333,chúng tamớiđượcnghevềnhữngkếhoạchcủaDariustrongnhữngthángtrước.Arrianđãthậntrọngbỏquatìnhtrạng của quânBaTư, nhưGiáo sưBrunt đã chứngminh.[36] Ông khôngphớtlờnhữngvấnđềcủangườiBaTư,nhưngphươngphápcủaông“làđitheonhữngcuộctiếncôngvàmôtảnhữnghànhđộngcủachínhAlexander.”ChândungAlexandercủaArrian,nóichung,rộngmởvớiviệcphêbình

hơnlàtườngthuậtvềnhữnghoạtđộngquânsựcủaông,mộtphầnthôngquasự tincậycủaôngvớiPtolemyvàAristobulus.Tuynhiên,bứcchândungAlexandernàykhôngđơngiản làmột tổnghợpnhữngcứ liệucủaArrian;bởiArriansởhữumộttínhcáchnổitrộimàchúngtacóthểnhậnthấymộtcáchrõràngtrongtháiđộcủaôngđốivớivấnđềtôngiáovàđạođức.PhầnnhiềunhữngđặcđiểmtínhcáchvềAlexandermàArrianmôtảlàkhôngthểbácbỏđược.Chúngtacóthểnhìnthấyrõràngnhữngphẩmchấtđãkhiếnvịhoàng đế này có thể duy trì vị trí thống lĩnh đối với quân đội trong vòngnhiềunăm,mộtkhảnănglãnhđạotáobạovốnluônđượcmongđợiởmộtvịtướngtrongthờiđạicủaAlexanderĐạiđế–dùArriankhôngcheđậysựthậtrằngnhữngngườidướiquyềnvịhoàngđếnàyđôikhichorằngnhàvuađãđiquáxatrongviệcmạohiểmcuộcđờimình;niềmtinvàochiếnthắng(điềuhiếmkhikhôngđượcnhưý),màcùngvớiđiềuđó,ngàiđãtruyềncảmhứngchođộiquâncủamình;vàcuốicùnglàsựquantâmcủaAlexanderđốivớisựsungtúccủanhữngngườidướiquyền.Chúngtacầnnhớrằng,sauchiếnthắngtạiGranicus,Alexander“quantâmtớinhữngngườibịthương;ngàitớithămhọ,kiểmtravếtthươngcủahọ,hỏitừngngườixemhọbịthươngnhưthếnàovàtronghoàncảnhnào,lắngnghecâuchuyệncủahọvàchophéphọphóngđại tùy thích.”Chúng tanhớ lạisựquảquyếtvàngoancốcủangàitrongnhiềugiaiđoạnkhókhăn,nổibậtlàtronglầnđốiđầuvớisựkhángcự

liềumạngcủanhữngngườiTyre trongbảy tháng trời ròngrã,và lòngcanđảmcủangàitrongtaiương,đượcminhchứngbằng“hànhđộngđángkhâmphụcnhất”, từchốiuốngnước trongchiếcmũsắt,vốnquá ítỏiđểcảđộiquânchiasẻ, trongcáinóngnhưthiêunhưđốtcủasamạcGedrosia–mộtbằngchứng,mànhưArrianđãlưuý,chothấykhảnăngchịuđựngvàtàichỉhuy của Alexander. Arrian cũng tán dương cách cư xử rộng lượng củaAlexanderđốivớiPorus,mộtvịvuabại trậnngườiẤnĐộ–mặcdùđiềunàykhôngđồngnghĩavớisựgiúpđỡkhôngvụlợi–vàlòngtrắcẩncủangàiđốivớihoàngtộcBaTưbịbắtgiữ.Trongcuốnsách,cónhiềuvídụvềtìnhcảmcủaAlexanderđốivớinhữngchiếnhữucủangài,đặcbiệtlàvớingườibạnchícốtHephaestion.LòngtincủavịhoàngđếđốivớihọđãđượcmôtảmộtcáchsinhđộngtrongcâuchuyệnnổitiếngvớithầythuốcPhilip.Arriancũngđãnhiệt thànhbình luậnvềsựănnăncủaAlexandersaukhigiếthạiCleitus.KhitrítưởngtượngcủaArrianđượcnhenlênbởinhữngtìnhtiếtnhưvậy,

ôngđãđẩycâuchuyệnlêncaotràovàđạttớiđộhùngbiện.Tronghầuhếtcácphần,ôngbằnglòngvớiviệcđểcâuchuyệntựnóilênýnghĩacủamình.Chắchắn,ôngđãnétránhmộtcáchthậntrọngthuyếtduycảmvàphủnhậnmột cách rõ ràng sự thật về những câu chuyện được ưa thích kiểu nhưchuyếnviếngthămcủanữhoàngAmazonhoặccuộctruyhoankéodàihàngtuần dọc Carmania. Có lẽ không đoạn văn nàomô tả sự ngưỡngmộ củaArrianđốivớingườianhhùngcủaôngtốthơnvàlàmnổibậtgiọngđiệutựsựcủaônghơnlàtrongđoạnArrianmôtảAlexanderĐạiđếtrởvềvớiđộiquân củamình sau khi bình phục khỏi vết thương đã suýt khiến ngài bỏmạng.Tôixintríchdẫnphầncuốicủađoạnnày:Ngài bước xuống gần khu trại và quân lính nhìn ngài bước đi; họ tập

trungxungquanhngài,chạmvàotay,vàođầugối,vàoquầnáocủangài;mộtvàingười,bằnglòngvớiviệcnhìnthấyngàiđangđứnggần,quayđivớilờicầunguyệnởtrênmôi.Nhữngvònghoađượcquànglênngàivànhữngbônghoadườngnhưtrởnênrựcrỡhơn.NhưngsựngưỡngmộhiểnnhiêncủaArrianđốivớiAlexandervànhững

thànhtựucủangàicũngkhôngngănôngchỉtríchngườianhhùngcủamìnhvìngàiđãkhôngđạtđượcnhữngtiêuchuẩncaomàmộtngườikhắckỷnhưArrianchorằngmộtôngvuanênđạtđược.Cụthể,Alexanderđãbịphêphánmộtvàilầnvìthamvọngquálớn.ArriankhôngbiếtvàsẽkhôngsuyđoánvềnhữnghoạchđịnhtươnglaicủaAlexander,nhưngôngtinrằngvịhoàngđếnàysẽkhôngbaogiờhếtđammêvớinhữngcuộcchinhchiến.NhữngnhàthôngtháiẤnĐộđãđượckhenngợibởiquanđiểm“mỗingườichỉnênsởhữumảnhđấtmàanhtađangđứng”,vàAlexander,mặcdùtánthưởngquanđiểm này, vẫn luôn hành động hoàn toàn trái ngược. Rõ ràng là đối với

Arrian, những cuộc chinh phục của Alexander chỉ là biểu hiện của thamvọngkhôncùngvềdanhtiếng.Điềunàyphầnnàolàsựthật,nhưngkhôngphảilàtoànbộcâuchuyện.ArrianđãchỉtríchláthưcủaAlexandergửichoCleomenes,thốngđốcAiCập,trongđónhàvuahứasẽthathứchonhữngtộilỗitrongquákhứcủaôngta,đồngthờichophépôngtalàmnhữngviệccầnthiếttrongtươnglainếuôngtaxâydựngnhữngđềnthờởAiCậpvinhdanhHephaestion.SựhiểubiếtvàlòngnhânđạocủasửgiathểhiệnrõràngtrongtháiđộcủaôngvớivụgiếthạiCleitus.HànhđộngcủaAlexanderđãkhiếnArriancảmthấythươngxótchongườiđànôngđãsađàvàohaithóitrụylạclà nhục dục và rượu chè. Nhà vua đã không giữ được tự chủ – điều màArrianđãlưuýtừtrướcrằngđâylàyếutốcầnthiếtđểđemlạihạnhphúc.QuanđiểmtươngtựcũngxuấthiệntrongbàidiễnvăncủaCoenustạisôngHyphasiskhiôngnóivớiAlexander rằng:“Khichúng tađượcưuđãimọithứ,tinhthầntựchủlàđiềuđángkhâmphục”–chắcchắnđâylàquanđiểmriêngcủaArrian,dùnócóđượcCoenuschiasẻhaykhông.Theo quan điểm của tôi, nhược điểm chính trong chân dungAlexander

củaArriannằmởhaichỗ–mộtlàkhuynhhướngcheđậykhíacạnhíthấpdẫnhơntrongtínhcáchcủanhàvuamàhẳnbắtnguồntừnguồncứliệuvềông, và hai là thất bại củaArrian trong việc đánh giá đúngmục đích củaAlexander,đặcbiệtlàvềvấnđềngườiBaTư.Điềuthứnhấtlàrõràngkhiviếtvềthờiđiểmtrướckhicuộcviễnchinh

bắtđầu.NhữngđồngminhHyLạpđãchê tráchAlexandervìcuộc tànsátngườiThebes,pháhủythànhphốnàyvàbiếnnhữngngườisốngsótthànhnôlệ.TrongNhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđếkhôngcómộtđiềugìđược thuật lạivề tráchnhiệmcủaAlexanderkhi thôngquahìnhphạtnày,mặc dù thực sự ngài phải chịu trách nhiệm về điều đó. Tuy nhiên, kể cảPlutarch, người mà không ai có thể buộc tội là có thái độ thù địch vớiAlexander,cũngngầmchorằngAlexanderphảichịu tráchnhiệmchoviệcnày;vàmụcđíchcủaAlexander(khithôngquahìnhphạtvớiThebes),nhưPlutarchđãnhậnthấy,làlàmkinhsợnhữngthànhbangHyLạpkhác,khiếnhọ phải quy phục ngài.Về trậnGranicus,Arrian thuật lạimà không bìnhluậngìvềvụthảmsátgần18.000línhđánhthuêHyLạpcũngnhưkhônghềlưutâmtớisựdãmanhaytínhkhôngthíchhợpcủanó.Tươngtự,vụthảmsát7.000ngườiẤntạiMassagaẤnĐộcũngđượckểtớimàkhôngcómộtnhận xét nào. Về việc Philotas dính líu vào âm mưu chống lại nhà vua,Arrian bằng lòng chấp nhận tuyên bố của Ptolemy,mặc dù “những bằngchứngrõràng”chotộilỗinàychưađượcviệndẫnđầyđủ.Hơnnữa,việcđốtcháycungđiệntạiPersepolisđượcnhắctớirấtngắngọnmàkhônghềđềcậptớimộtphiênbảnkhácchorằngnóđãbịđốttrongmộtbữatiệcrượu.Nhưngmặtkhác,Arrianđãđemđếnmộtghichépđượccânnhắckỹhơnvềvụgiết

Cleitus so với Aristobulus, và rõ ràng ôngmiễn cưỡng chấp nhận nhữngkhẳngđịnhcủaPtolemyvàAristobuluskhichorằngCallisthenescódínhlíutớiâmmưuphảnloạncủacáccậnthầntrẻtuổi.Điềumàđộcgiảhiệnđại thấy thiếuvắng trongcuốnsáchcủaArrian là

đánhgiávềnhữngvấnđề lớnhơn.Alexanderxuấthiệnnhưmộtnhà lãnhđạo lớn,một người chinhphụcvĩ đại, người sởhữumột thamvọngkhôncùng,ngườiđãđạttớithànhcôngtộtđỉnhcủanhânloạivànếungàiđãphạmphảinhữngtộiáclớn,ngàilàngườibiếthốilỗi.Dĩnhiên,cuộcchinhphạtđếchếBaTưlàthànhtựuvĩđạinhấtcủaAlexander,nhưngđiềuchúngtamuốnbiếtlàphảichăngngàicònhơncảmộtnhàchinhphụcvĩđạinhất.Ngàiđãxâydựngnhữngkếhoạchgìchođếchếcủamình?Ngàimuốnnhữngthầndâncủamìnhxâydựngphầnnàotrongđếchếđó?GiữavôsốnhữngđiềumơhồvềAlexanderĐạiđế,cómộtđiềurõrànglàngàirấthăngháivớiđiềumànhữngnhàvănhiệnđạigọilà“chínhsáchliênminh”.Biểuhiệnrõràngnhất về chính sách này là lời cầu nguyện của ngài tạiOpis –một lời cầunguyệnmàArrianghichép lạinhưngkhônghềbình luậngì– rằngngườiMacedonia và người Ba Tư sẽ chung sống hòa bình và cùng nhau cai trịvươngquốc.Đâylàmộtquanđiểmcótínhcáchmạng,màchúngtacóthểchắcchắnrằngnóđãkhôngđượccảngườiMacedonialẫnnhiềungườiHyLạpđồngtình.TheoPlutarchthuậtlạithìđólàvìngườithầylỗilạcnhấtcủaAlexanderĐạiđế,triếtgiaAristotle,ngườiđãtruyềnchongàitìnhyêuvănchương Hy Lạp mà đặc biệt là những tác phẩm của Homer, đã viết thưkhuyênrănvịvuatrẻhãyđốixửvớinhữngngườiHyLạpnhưmộtnhàlãnhđạovàđốixửvới“nhữngkẻdãman”nhưmộtôngchủ.Tháiđộkhinhthịđốivới “nhữngkẻdãman”nàychắcchắn làphổbiến.NhưngAlexander,người hẳn đã nghi ngờ điều này trước khi cuộc viễn chinh bắt đầu –ArtabazusvànhữnglãnhđạongườiBaTưkhácđềuđãsốngtrongcảnhthahươngdướitriềuđạicủavuaPhilipkhiAlexandercònlàmộtđứatrẻ–đãnhanhchóngbácbỏnó.SautrậnGaugamela,chúngtathấyAlexanderđãchỉđịnh những người Ba Tư làm thống đốc, chắc chắn không phải vì thiếunhữngngườiMacedoniathíchhợpvớichứcvụnày.Arrianrõràngđãđồngtìnhvớithiênkiếnchốnglại“nhữngkẻdãman”

củaAristotlevàkhôngchấpnhậnquanđiểmcủaAlexandervềtìnhhữunghịgiữahaidântộc.TronglầnmôtảtínhcáchcủaAlexanderởcuốicuốnsách,ôngnhìnnhậnviệchoàngđếchấpnhậntrangphụccủangườiBaTưvàviệcngàinhậpđộiquânBaTưvàoquânđộiMacedoniachỉnhư“mộtkếsách”đểcho thấy ngài không có thái độ khinh thị với những thần dân Ba Tư củamình. Quả thực, Arrian đã sớm chê trách việc hoàng đế chấp nhận trangphụcphươngĐôngnhưlàmộthànhđộng“dãman”màkhôngcókhácbiệtnhiềulắmvớihìnhphạt“manrợ”củangàivớiBessus.[37]Cảhaihànhđộng,

dướiconmắtcủaArrian,đềulàmnêngiátrịconngườicủaAlexander.KểcảtrongtrườnghợpBessus,ArriankhôngnhậnrarằngAlexandervớivịthếlàmột“Hoàngđếvĩđại”đãsửdụngmộthìnhphạtcủangườiBaTưđốivớiBessus.Ởmộtchỗkhác,ôngcho rằngAlexander“đangdầnhướng tới sựphung phí quá độ “của những kẻ dãman”, và việc hoàng đế kết hôn vớiRoxane,côngchúangườiBactria,làmộthànhđộngkhaisáng.Vềđiềunày,ôngviết:“Tôiủnghộngàihơnlàchêtrách.”Arrianýthứcrõvềviệc“Chínhsáchliênminh”cùngvớiviệcchấpnhậntrangphụcBaTưvànghilễhoànggiaBaTưlàmộtnỗisỉnhụccayđắngđốivớinhữngngườiMacedonia.MenrượukhiếnCleitusdámtỏbàynhữnglờibấtbìnhđượcsẻchiavàcảmthôngsâusắc,trongkhiquymôâmmưuphảnloạncủacáccậnthầntrẻtuổikhiếnngười tanghĩ rằngđộngcơcủahọphầnnhiềukhôngphảivìmụcđíchcánhânmàlàvìchínhtrị.Tuyvậy,Arrianchưatừngtựđặtracâuhỏirằngnếuchínhsáchliênminhđơngiảnchỉlàmột“phươngkế”đểlấylòngngườiBaTưthìtạisaoAlexanderlạikhăngkhăngduytrìnóởmứcđộrộnglớnnhưvậy?Plutarch đã có phần cường điệu khi cho rằng số lượng thành phố mà

Alexandersánglậpđãlêntớiconsố70.TrongNhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđế,Arriannhắctớimộtconsốíthơnmườihaithànhbang;đókhôngphải là lýdođểphànnàn,vìôngđãkhôngđưa rabản liệtkênào.ChúngtacũngkhônghềđượcbiếtvềnhữngđộngcơcủaAlexander,mànhưnhiềuhọcgiảchorằngđộngcơquânsựhoặckinhtế,vốnchỉlàmộtphầntrongsứmệnhlantruyềnvănhóaHyLạpkhắpchâuÁcủangài.QuacuốnLịchsửẤnĐộ,chúngtađượcbiếtrằngngàiđãkhuyếnkhíchnhữngngườiCossaeatừbỏthóiquenducanhducưđểsốngđịnhcưtrongnhữngthànhphốmớiđượcxâydựng.Theoghichépvềnhữngngàycuốicùngcủahoàngđế,Alexanderthựcsự

đảmnhiệm rất nghiêm túc các sứmệnh tôngiáo củamình.Arrian thườngthuật lại rằnghoàngđế tổchức lễhiến tếhoặc tiệc rượu,vàcoinhững lờitiên tri được đưa ra bởi những nhà tiên tri của ngài, nổi tiếng nhất làAristander,làhoàntoànchínhxác.Chỉcóduynhấtmộtlần,trướcviệcvâyhãmTyre,Arrianđãmỉamai:“Dùmơhaykhôngmơ,điềuhiểnnhiênlàvâyhãmTyrelàmộtviệcvôcùngkhókhăn.”Tuynhiên, tháiđộphảnđốihayhoàinghicủaArrianvềviệcnhàvuarấtchămlotớichuyệnthờcúngtrongthời đại của ngài –một thái độmàArrian chia sẻ với Plutarch và sử giaAppian–đãkhiếnôngkhôngđánhgiáđúngnhững thamvọng thần thánhcủaAlexander.ViệcAlexandertinrằngngàichínhlàcontraicủathầnZeus-Ammon,vìtổtiêncủangài,HerculeslàcontraicủathầnZeus,làrấtchắcchắn,mặcdùphảithừanhậnlàkhôngthểđưarabằngchứng.AlexanderđãlênđườngtớiSiwah[38]với“hyvọngbiếtthêmvềbảnthânmộtcáchchính

xáchơn,hay ítnhất làđểnói rằngngàiđãbiếtđượcđiềugìđó”.ĐốivớiArrian,tuyênbốcủaAlexanderchỉlàmột“phươngkế”khácnhằmgâyấntượngvớithầndâncủangài.ArrianbộclộtháiđộhoàinghitươngtựvềsựthầnthánhcủaAlexander.Năm324,cácthànhbangHyLạp,chắcchắnlàđểđáplại“đềnghị”củanhàvua,đãgửinhữngtheoroi(nhữngsứthầnđượcgửiđi vì sứ mệnh thiêng liêng) tới để trao mũ miện bằng vàng cho ngài ởBabylon.Việccácsứthầnđólànhữngtheoroilàkhôngthểnghingờ;việcchínhhọcũngđộimũmiệnchứngminhđiềuđó.NếuArrianviếtrằng“họtớinhưnhữngtheoroithựcsự”,sửdụngtừgốcHyLạpvớihàmýngờvựchoặcmỉamai,ônghẳncóýnóiAlexander,vốnlàmộtngườiphàm,sẽkhôngbaogiờcóthểtrởthànhmộtvịthần.Cácvịthầnluônbấttử,conngườithìkhông, và “sau cùng”, như Arrian đã bình luận một cách lạnh lùng,“Alexandermấtkhônglâusauđó”.Arrianđãđemđếnmộttrướctáctốtnhấtvàđángtincậynhấtvềcuộcviễn

chinhcủaAlexanderĐạiđế,tránhđượcnhữngcườngđiệumàcácvịtiềnbốicủaôngmắcphải,đồngthờisửachữalạinhữngchỗnhầmlẫncủahọ.Trongkhi những ghi chép sử của Diodorus và Curtius, cụ thể là, tiểu sử củaPlutarchđãsoisáng(vàđôikhilàmmờ)tínhcáchcủaAlexander,cólúclàvềcảnhữngkỳcôngquânsựcủangài, thìcuốnsáchcủaArrianlại lànềntảngchohiểubiếtcủachúngta.Nógâyấntượngchođộcgiảnhưthểđâylàtác phẩm của người đàn ông trung thực nhất, người đã có những nỗ lựcnghiêmtúcvàtỉmỉđểkhámphásựthựcvềAlexanderĐạiđế–mộtnhiệmvụdườngnhưlàbấtkhảtrongthờiđạicủaông–vàlàngườiđãphánxétvớilòngnhânáinhữngnhượcđiểmmàmộtngườiđànôngđãbộc lộ ra trướcnhữngcámdỗcủavươngquyền tối cao.Chúng takhôngphủnhậnnhữngđiểmhạnchế của cuốn sách,nhưngcầnphảighinhớ rằngquanđiểmcủaAlexandervềđếchếcủangài,gồmcảnhữngkẻchinhphụcMacedoniavànhữngkẻbịchinhphụcBaTư,đãbiếnmấtcùngvớingài.Việclàmthếnàođểchungsốngvớikẻbịchinhphụcvà liênkết làmmộtvớihọ trongmộtchínhquyềnlàmộtquanđiểmđãkhôngđượchoànthiệnchođếnrấtlâusaukhiAlexanderquađời.

QUÂNĐỘICỦAALEXANDERĐẠIĐẾ[39]

Vàomùaxuânnăm334,AlexanderkhởihànhtừMacedonia,rờiAntipatervới12.000bộbinhvà1.500kỵbinhđểbảovệmảnhđấtquêhươngvàtrôngchừng những thành bangHyLạp.Quymô của đội quânmà cùng với nó,ngàiđãbăngquaeobiểnHellespontđượcghichéplạirấtkhácnhau,tổngsốdaođộngtrongkhoảng30.000tới43.000bộbinhvàtừ4.000tới5.500kỵbinh.NhưngconsốchitiếtmàDiodorusđưara:32.000bộbinhvà5.100kỵbinh,vềcơbản,gầnvớitổngsốmàArrian(Ptolemy)đưara,vàcóthểlàconsốchínhxác.QuymôvàcáchbốtrílựclượnggiữkhuvựcchiếmđượctrênđấtcủađịchtạiAbydos–nơichắcchắnđãcósựxuấthiệncủavàiđộiquânvàonăm334–chưađượcbiết tới,nhưngcónhiềukhảnăngnóchỉlàmộtlựclượngnhỏvàchủyếulàbộbinhđánhthuê.Trụ cột của bộ binh là bộ binh hạng nặngMacedonia, “Bộ binh Chiến

hữu” (Foot Companions), đã được tổ chức dựa trên nền tảng quân địaphương thành sáu tiểu đoàn (taxeis), mỗi tiểu đoàn khoảng 1.500 người.Thayvìmangtheocâythươngchínfeet(gần3mét)nhưbộbinhhạngnặngcủa Hy Lạp, bộ binhMacedonia được vũ trang với một thanh giáo hoặcsarissa[40]khoảng từ4đến4,3mét,màphảidùngcảhai taymớisửdụngđược.Mộttấmkhiêntròn,màusángđượcđeoởvaitrái,nhỏhơntấmkhiênthườngđượclínhHyLạpmangtheovàsửdụngbằngtaytrái.CảbộbinhHyLạp lẫn Macedonia đều mặc giáp và đội mũ sắt, nhưng có thể là línhMacedoniakhôngmặcgiápchengực.[41]Độihìnhphalanx (một thuậtngữtiệndụngđểchỉ toànbộbộbinhMacedoniahạngnặng),giốngnhư tất cảnhững đội quân Macedonia khác, đều được vua Philip áp dụng một tiêuchuẩnrènluyệnvàkỷluậtxuấtsắc.KhônggiốngnhưđộihìnhphalanxmàngườiLaMãđãchạmtránkhoảngmột thếkỷtrước,độihìnhphalanxcủaAlexandercó tínhcơđộngcaovàcókhảnăngápdụngchiếnthuậtnhanh,nhưchúngtasẽđượcthấykhiđọcsáuchươngđầutiêntrongcuốnsáchcủaArrian.Trongtrậnchiến,cánhphảicủađộihìnhphalanxđượcbảovệbởinhững

Hypaspisthay“Vệquân”.Họlàmộttậphợpnhữngngườixuấtsắc,baogồmtiểuđoànHoànggia (agema) và hai tiểu đoàn khác,mỗi tiểu đoàn xấp xỉ1.000 người. Alexander thường sử dụng họ trong những cuộc hành quânnhanhchóngvànhữnghoạtđộnglưuđộngkhác,thườngkếthợpvớikỵbinhvà những đội quân vũ trang hạng nhẹ.Điều này cho thấy,mặc dù khôngđượcchứngminh,rằngvệquânđượcvũtrangsơsàihơnbộbinhhạngnặng;nhưngnếunhưvậy,chúngtakhôngrõđiểmkhácbiệtnàydựavàođâu.CácthànhviêncủaLiênminhCorinthđónggóp7.000bộbinhhạngnặng,

trongđó có5.000 línhđánh thuêHyLạp.Phần còn lại trongbộbinh của

Alexanderbaogồm7.000quânThraciavàIllyria,đượctrangbị laovàhaiđộibắntêndongườiCretevàMacedoniachịutráchnhiệm.ĐơnvịxuấtsắcnhấttrongsốnhữngđộiquântrangbịhạngnhẹlàquânAgrianes,gồm1.000người.Họ được đánh giá rất tốt trong tương quan với línhMacedonia vàxuấtsắckhôngkémnhữngGurkhas[42]trongquânđộiẤnĐộ.Vềphíacácđộiquânđồngminh,họđãsátcánhbênAlexandertrongsuốtcáccuộcchinhphạtvàđượcArriannhắcđếnkhoảng50lần.Cùngvớinhữngcungthủvàvệquân,quânđồngminhđãgópphầntrongtấtcảnhữnglầntrinhsát,cáctrậnđánhnhỏ,đồngthờiđãchiếnđấurấtanhdũngtrongnhiềuchiếndịch.Niềmkiêu hãnhgiữa đội kỵ binh được nắmgiữ bởi “Những chiến hữu

Hoànggia” (RoyalCompanions)ngườiMacedonia.Độiquânnàybanđầucó1.800kỵbinh,chia thànhtámtiểuđộihayIlai, tấtcảởdướiquyềnchỉhuycủaPhilotas,con traicủaParmenio.Trongsốđó,TiểuđộiHoànggia,baogồmkhoảng300người, làvệquânriêngcủaAlexander,độiquânmũinhọnchosứcmạnhtấncôngcủakỵbinhtrongnhữngtrậnđánhlớn.Vịtrícủahọlàởbêncánhphảicủavệquân,nhữngngườicónhiệmvụduytrìliênkếtgiữaKỵbinhChiếnhữuvàđộihìnhphalanx.BêncánhtráicủađộihìnhphalanxlàkỵbinhThessaly,baogồmkhoảng1.800ngườivàolúckhởiđầucuộcviễnchinh.ĐặtdướiquyềnchỉhuychungcủaParmenio,họđảmnhậnnhiệmvụkhókhăn tại IssusvàGaugemela làgiữ chân lực lượngkỵbinhxuấtsắccủangườiBaTưcànglâucàngtốttrongkhiAlexandertungrađònquyếtđịnhởcánhphải.NhữngđồngminhHyLạpđãcungcấp600kỵbinh,và phần còn lại là 900 quân, được hợp thành bởi những người Thrace,Paconian,và“Línhtrinhsát”(Prodomoi),nhữngngườicònđượcgọilà“Kỵbinhđánhgiáo”(Sarissophoroi)vìhọđượctrangbịsarissa,cóthểlàngắnhơnnhữngchiếcsarissamàbộbinhsửdụng.ViệcnhữngkỵbinhhạngnhẹlàngườiMacedoniahayngườiThracelàkhôngrõràng;nhưngchắcchắnhọđượcphânbiệtvới“quânThrace”.Cuốicùng,mặcdùDiodoruskhôngnhắctớikỵbinhđánhthuêtrongdanhsáchlựclượngcủaông,Alexandercóthểđãcómộtvàiđộinhưvậyngaytừđầu.TrướctrậnGaugamela,ítnhất,ngàicóthểđãsởhữukhoảng1.000línhđánhthuê.[43]

BấtchấpnhucầuvềnhữngđơnvịđồntrútạiTiểuÁvàAiCập,quânđộicủaAlexandertạiGaugamelađãlêntớiconsố40.000bộbinhvà7.000kỵbinh.TheonhưArrianthuật lại,chỉmộtvàiviệnquânđángkểtới từquânđộiMacedoniavàquânđồngminhkhiAlexanderđặtchânlênđấtGordiumvàođầunăm333.Khôngcóbằngchứngnàocho thấyAlexanderđãnhậnđượcquânviện trợ trước trậnGaugemela.QuintusCurtius,ngườiđã thuậtlại rằng sau năm 331Alexander đã nhận được nhiều viện quân, cũng chỉnhắctớinhữngviệnquâncủalínhđánhthuêtronggiaiđoạnnày.RõràngsựgiatăngvềsốlượngbinhlínhphầnlớnlàdotuyểnmộlínhđánhthuêtừHy

LạpvànhữnglínhđánhthuêđãtừngchiếnđấuchoBaTư.Alexanderbanđầuđốixửvớinhómsaunhưnhữngkẻphảnbội,nhưngsaunày,khinhậnrarằngđiềunàychỉkíchđộng sựkhángcự liềumạngnên sauđóvài tháng,ngàiđãthayđổichínhsáchcủamình.NhiềuđơnvịđồntrúcủaAlexanderbaogồmphầnlớnlàlínhđánhthuê.NgaysautrậnGaugamela,Alexandernhậnđượcsựhỗtrợmạnhmẽcủa

quânđộiMacedonia,khôngíthơn6.000línhbộbinhvà500kỵbinh.Điềunàychophépngàithànhlậptiểuđoànthứ17chobộbinh,điềuchắcđãdiễnravàođầunăm330.[44]Nhữngtiểuđoànkhácchắchẳnvẫnduytrìđượcsứcmạnh trong một thời gian. Đó là phân đội Macedonia cuối cùng màAlexandernhậnđượcchotớikhiôngtrởvềphíaTâysaucuộcchinhphạtẤnĐộ,vàcũngkhôngcólýdothuyếtphụcnàovềviệcôngnhậnđượcmộtđộiquân tiếpviệnnàokhác.Vàonăm333,nhữngđộiquânđồngminh từcácthànhbangHyLạpvàtừThessalyđãđượcthảihồitạiEcbatana.Chúngtađượcthuật lại lànhiềungườitrongsốhọđãđượctuyểnmộlạinhưnhữnglínhđánh thuê.Línhđánh thuêHyLạpđượcsửdụngngàycàngnhiều,vànhữngđơnvịđồntrú tạinhiềuthànhphốđượcAlexander lậpra tạinhữngtiểubang(satrapy)miềnĐông,thườnggồmnhữnglínhđánhthuênàycùngvớicưdânbảnđịavàmộtvàingườiMacedoniakhôngđủsứckhỏe.Cóthểđoánđượcrằngmộtphầntrongsố10.000bộbinhvà3.500kỵbinhđượcđểlạiđểbảovệBactriavàonăm327đềulàngườiMacedonia.SauGaugamela,môhìnhchiếntranhđãthayđổi.ỞBactriavàSogdiana,

AlexandernhậnraôngđangphảiđươngđầuvớisựkhángcựcủacảmộtdântộcđặtdướisựlãnhđạocủaBessusvàsauđólàSpitamenes,nhữngngườiđãgạtđinhữngmâuthuẫnlớnvàtậptrungmởrộngchiếntranhdukích.Đểcóthểđốiphóvớikiểuchiếnđấulinhhoạtnày,vàonăm329,Alexanderđãtiếnhànhmột thayđổiquan trọng trongviệc tổ chứcKỵbinhChiếnhữu.Chúngtakhôngcònnghevề tám tiểuđội(Ilai),mànghenói đến (ít nhất)tám trungđoàn (Hipparchiai),mỗi trung đoàn bao gồm hai tiểu đội hoặcnhiềuhơn.Mộtsốtiểuđộinàydườngnhưbaogồmcảnhữngkỵbinhxuấtsắc ngườiBa Tư.[45] Dĩ nhiên,Alexander đã sử dụng kỵ binhBa Tư bênngoàiKỵbinhChiếnhữu.Vàođầunăm330,chúngtađượcbiếtvềđơnvịkỵbinhphónglaongườiBaTư,vàtạitrậnchiếnsôngHydaspesvàonăm326,AlexanderđãsửdụngđộiquâncủaDaae,nhữngcungthủcưỡingựa,cũngnhư những kỵ binh từ Bactria, Sogdiana, Scythia, Arachotia, và vùngParapamisushoặcvùngHinduKush.[46]

TạiMassagaởẤnĐộ,ngườitathuậtlạirằngAlexanderđãcốgắngtuyểnmộlínhđánh thuêẤnĐộchoquânđộicủamình,nhưngkhihọcóýđịnhđàongũ,ngàiđãtànsáthàngloạtnhómbinhlính.Khôngcóđợttuyểnmộ

línhẤnĐộnàokhácđượcghichéplại,vàđộiquânẤnĐộduynhấttrongquânđộicủaAlexandermàchúngtađượcbiếtlàđộiquândocácvươnggia(rajah) Taxiles, Porus và thành phố Nysa cung cấp với tổng số khoảng11.000người.Tuynhiên,nếuNearchuschínhxáckhinóirằng(Indica19.5)ngaykhibắtđầuchuyếnhảihànhxuôitheosôngHydaspes,Alexandermangtheo120.000quân lính(Curtius8.5.4)đưaraconsố tương tựvềquânđộicủangàikhibắtđầucuộcchinhphạtẤnĐộ;Plutarch(Alexander66.4)cũngthuậtlạitươngtựvềlựclượng(kỵbinh)màAlexandermangtheokhirờiẤnĐộ,AlexanderchắchẳnphảicómộtlượngquânẤnĐộrấtlớntrongquânđộicủamình.Nhưngsựhiệndiệncủahọchỉlàtạmthời,bởikhôngcódấuhiệunàochothấycóbấtkỳngườiẤnĐộnàoquaytrởlạiphíaTâycùngvớingài.Giữa những lời than phiền của ngườiMacedonia vào năm 324, Arrian

nhắctớiviệcthànhlậptrungđoànkỵbinhthứ15màhầuhếtbaogồmnhữngngườiIran,nếuchúngtachấpnhậnviệchiệuđínhcủaGiáosưBadianvớitrướctáccủaArrian.[47]ĐiềunàycónghĩalàviệcphânchiaKỵbinhChiếnhữuthànhtámtrungđoànđãbịloạibỏ,vàchỉtrongmộtthờigianngắn,saukhi trởvề từẤnĐộ,KỵbinhChiếnhữuchỉ cònbốn trungđoàn.ĐôikhingườitanóirằngthayđổinàyphảnánhnhữngtổnthấttrongsuốtcuộchànhquânquasamạcGedrosia.ĐộiquâncủaHephaestionđượcmiêutảnhưmột“Chiliarchy”,mộtnhómgồm1.000người,vàmặcdù thựcsựHephaestionđúnglàmột“Chiliarch”[48]hoặcmột“Vizier”,điềuđókhôngcónghĩahiểnnhiên là phải giữ lại tên của ông dẫn đến đội quân của ông được gọi là“chiliarchy củaHephaestion”, thayvì “trungđoàn củaHephaestion”.Điềunày, đối với tôi, dườngnhư có nghĩa là những trung đoànmới (trên danhnghĩa)cókhoảng1.000người.Nếunhưvậy,việcthayđổisẽđượctiếnhànhtrongcách tổ chức,hợpnhấtkỵbinhvàonhữngđơnvịyếuhơnvàmạnhhơn.Vào năm 324, khoảng 30.000 ngườiBaTư trẻ tuổi (những “Người nối

nghiệp”),đượcrènluyệntheokiểumẫucủaMacedoniatrongbanămròng,đãđượcsápnhậpvàođộiquâncủaAlexander tạiSusa.Cùngnămđó,saucuộcbinhbiếntạiOpis,AlexanderđãgửinhữngngườiMacedoniakhôngđủsức khỏe hoặc đã quá tuổi phục vụ quân ngũ, khoảng 10.000 bộ binh và1.500kỵbinh,chắchẳnlàphầnlớnlực lượngMacedoniacủangài, trở lạiquê hương. Vào năm 323, quân tiếp viện đã tới Babylon. Philoxenus đãmangtheomộtđộiquântừCariavàMenandermangmộtđộiquântừLycia,trongkhiMenidasđãtớicùngđộikỵbinhdướiquyềnchỉhuycủaông.Chắchẳnlà,nhưBruntgiảđịnh,[49]đólànhữngphânđộimớiđếntừMacedoniađể thay thế cho những cựu binh đang trên đường về nhà. Từ năm 331,Alexanderđãkhôngtuyểnmộthêmnhânlựctừquêhương.Tuynhiên,việc

cóphảiAlexandermuốngiảmbớtyếutốMacedoniaxuốngmứckhôngđángkể trong quân đội của ngài hay không thì không chắc chắn. Hơn nữa,Peucestasđãmangtới20.000cungthủvànhữnglínhbắnđángườiBaTư,cũngnhưmộtlựclượngđángkểquânCossaeavàTapurian,màcóthểlàkỵbinh. Lúc đó, Alexander đã thực hiện cuộc cải cách cuối cùng của ngài.NhữngngườiBaTưđãhợpnhấtvàocácđơnvịMacedoniatheomộtcáchthứcmàmỗitrungđộibaogồmbốnphóchỉhuyngườiMacedoniavàmườihaingườiBaTư,mỗingườiđềuđượcvũ trangtheokiểumẫudântộccủahọ.Trong tương lai, sauđó,hoặc ít nhất là trong tương laigần,quânđộiở

châuÁchủyếubaogồmnhữngphânđộingườiIran.TheolờithuậtlạicủaQuintusCurtius,dấuhiệuduynhấtvềquymôcủahợpphầnMacedoniađãđượcđưaratrongbàidiễnvănmàAlexanderđọcnhưngđâyhẳnlàsángtácriêngcủasửgia.Trongđónhàvuanhắctớiđộiquângồm13.000bộbinhvà2.000kỵbinh, tấtcảđềulàngườiMacedonia,ngoại trừnhữngđơnvịđồntrú.

QuyểnMộtNếucóaiđóbănkhoănvìsaotôilạitiếptụcđàoxớinhữngbướcđườngviễnchinhcủaAlexander,việcmàrấtnhiềungườiđãthựchiện, thìxinquývịhãydànhchút thờigianđọctrọntácphẩmrồihãyđưaranhữngđánhgiákháchquannhấtvềcôngtrìnhcủatôi.ĐốichiếunhữngghichépcủaPtolemyvàAristobulusvềAlexanderĐại

đế,contraicủavuaPhilipxứMacedonia,ởnhữngđiểmgiốngnhautôiđềuthựchiệnviệckhảocứuvềđộxácthựccủanhữngdữliệunày,cònởnhữngđiểmkhácnhau,tôilựachọnđiềumàtôicảmthấycónhiềukhảnăngxảyrahơnvà thúvị hơn.[50]Cuộcđời củaAlexander vĩ đại vàbí ẩnhơnbất kỳnhânvậtlịchsửnào–việctáihiệncuộcđờiôngtrêntranggiấy,dùlàcủabấtcứtácgianào,luôndẫnđếnnhữngtranhcãikhôngdứtvềtínhxácthực;tuyvậy,dườngnhưđốivớitôi,việcsửdụngnhữngcứliệucủaPtolemyvàAristobulus là đáng tin hơn cả, vì Aristobulus là người đã sát cánh trongnhững cuộc viễn chinh củaAlexander, cònPtolemy cóưu điểm làmột vịvua,màviệcnhầmlẫnsẽđemlạisựxấuhổchongườihơnbấtkỳai.Hơnnữa,Alexanderđãquađờikhinhữngngườinàyviếtvềôngnênhọkhôngphảichịumộtáplựcnào,vàhọcũngkhôngthểthuđượcmónlợinàotừviệcxuyêntạcsựthật.MộtvàituyênbốcủanhữngsửgiakhácvềAlexandercóthểtươngứngvớinhữngtruyềnthuyếtphổbiến:mộtvàitrongsốđóthúvịvànhiềukhảnăng làsự thật, tôicũngđãnhắcđếnchúng trongcông trìnhcủamình.Vua Philip của Macedonia qua đời khi Pythodelus đang là quan chấp

chínhởAthens.[51]Ngườikếvịông,Alexander,khiđóchỉtầm20tuổi.[52]Tươngtruyềnrằng,khivừakếvị,AlexanderđãtớiPeloponnese,yêucầutấtcảcácthànhbangtrongHyLạpmộtlầnnữathểhiệnsựtrungthànhnhưđãthểhiệnvớichangàibằngviệc tậphợp lực lượng,vàkhởiphátmộtcuộcviễnchinhtớixứBaTư.SựkhướctừduynhấtlàtừphíanhữngngườidânthànhLacedaemon(Sparta),việndẫnnhữngtruyềnthốngxưacũrằngkhôngthểđểngoạinhânlàngườithốnglĩnh.CũngtạiAthens,cónhiềuvấnđềđãnảysinh;nhưngmọichướngngạicuốicùngđãbịphábỏvớisựxuấthiệncủaAlexander.ThậmchívịhoàngđếtrẻtuổicònnhậnđượcnhữngcamkếtủnghộmạnhmẽhơncảthânphụngàilàPhilip[53]lúcsinhthời.Saukhidànxếpxongviệcnày,AlexandertrởlạiMacedoniavàchuẩnbịchocuộcchinhphạtchâuÁ.Chiếncuộcđánhdấuchonăm trịvìđầu tiêncủaAlexander làcuộcđột

kích vào xứ Tharce, vùng đất nằm ở biên giới phía bắc quê hươngMacedoniacủangàivàomùaxuânnăm335TCN,nơiđangbịxới tungvìcuộctranhchấpcủangườiTriballivàIllyria.[54]Đểchutoànchocuộcviễn

chinhsẽvươntớiđấtBaTưbênkiabờđạidương,việcsángsuốtnhấtcầnlàmngaylàdẹpyênnhữnghỗnloạnởvùngđấtcậnkềxứsởcủangài.Trongvỏnvẹnmườingày,Đạiđếvàđộiquânhùngmạnhcủangàiđãbỏ

lạisaulưngAmphipolis,thànhphốbênbờbiểnAegea,rờiPhilippivàngọnnúiOrbelus,băngquaNestus, tớingọnHaemus.Ởđây,chắngiữangàivàtậphợplựclượngdânbảnđịa[55]cùngnhữngngườiTharcetrênđỉnhlàtriềnnúidốc,nơichỉcóthểhànhquântừngđơnvịmột.NhữngngườiTharcetựdo với vũ khí lăm lăm trong tay đã tập hợpmột hàng rào chắn bằng cácchiếnxa,vớidụngýxahơnlàsẽđèbẹphoàntoànđộiquânMacedoniakhinhữngbinhlínhnàyđangdầntiếnlêntừtriềnnúi.Họhyvọngrằngsựvachạmvớichiếnxasẽgâyratổnthấtchoquânđộikẻthù,từđó,tạođượcthếcânbằngvềlựclượng.Đứng trước thử thách phải vượt qua ngọn núi với ít tổn thất nhất,

Alexanderđãđưa rađối sách làdùngbộbinhhạngnặngđi theođộihìnhphalanx, trongđó từngchiếnbinhnhích từngbướcmộtvớikhiên chekíntrênđầu;họdichuyểnsátnhauthànhmộtđộihìnhchặtchẽnhấtcóthể,vớicáchthứcnàykhicácchiếnxalănxuốngtriềnnúi,chúngsẽlaovượtquahọmà không gây ra thương tích gì. Chiến lược của ngài đã tỏ ra hiệu quả:khôngcókhoảngtrốnggiữacácđơnvịđểcácchiếnxagâytổnthất,chúngchỉcóthểnảylêntrênnhữngtấmkhiênxếpchồngnhau.NgườiMacedoniakhivượtquađợttấncôngcủacácchiếnxa,đãhòreomộtcáchđiêncuồngkhi lên tới đỉnh, hămhở xông vào đội hình đối phương với sự dũng cảmđángkinhngạc.Cungthủdướisựđiềuđộngcủangàiđãdichuyểnsangbêncánhphảiđểcóđượcmộtvị trí thuận lợihơn trước tuyếnchính trongđộihình,nhằmphongtỏanhữngđợtphảncôngmàngườiThracecóthểtungra.Vệbinh củangài cùngvới nhữngngườiAgrianesdi chuyểnvềphía cánhtrái, tạothànhgọngkìmbópnátđộihìnhcủakẻthù.Chiếnlượchoànhảonàycủangàicóvẻđãquáchutoàn,vìtrướckhigọngkìmsiếtlại,toánquânôhợpcủanhữngngườiThraceđãtựtanvỡtrướcsựtấncôngmạnhmẽcủabộbinh.Quảthực,thậmchítrướckhinhữngđộiquândướisựchỉhuycủaAlexanderởcánhtráitiếpxúcvớiquânThrace,lựclượngcủahọđãbịphávỡvàbỏchạyxuốngnúi.Khoảng1.500ngườiđãbịgiết,chỉmộtvàingườibịbắt;phầnlớnnhữngngườicònlạirấtnhanhnhạyvàquáthôngthuộcđịahìnhđểkhôngbịrơivàotaykẻthù.Khobáu,đồdựtrữ,phụnữvàtrẻemcủangườiThrace,tấtcảđềuthuộcvềnhữngchiếnbinhthắngtrận.Nhữngchiếnlợiphẩmgửitrởlạicácthịtrấnvenbiển,đượcgiaolạicho

LysaniasvàPhilotas[56] tùyý sửdụng, cònngài thì tiếp tụchànhquânvềphía trước. Sau đó, Alexander tiếp tục băng qua dãy Haemus tới vùngTriballi,và tới sôngLyginus,nơicáchDanubebangàyhànhquân.Tinvề

những bước tiến công của Alexander đã loan tới Syrmus, vua của nhữngngười Triballi, người đã từng bước gửi phụ nữ và trẻ em tớiDanube vớimệnh lệnh phải băng qua sông tớimột hòn đảo gọi là Pine Tree. NhữngngườiThrace lánggiềngcũngđã trú tạihònđảonàynhằmchống lạicuộctiếncôngcủaAlexander,cùngvớiSyrmusvànhữngtùytùngriêngcủaông,dùphầnlớnnhữngngườiTriballiđãrútluimộtcáchvộivàngtớiconsôngnàyhẳnmộtngàytrướckhiAlexanderbắtđầuhànhquân.KhitintứcvềcuộcdichuyểncủanhữngngườiTriballitớitaiAlexander,

ngàibắtđầuchotấncông.Alexanderđãđổihướngđườngđicủamình,tínhtoánlạichiếnlược,vàtìmthấymộtchốtgáccủangườiTriballi.Saukhikhaithácthôngtintừnhữngthổdânbịbắtlúcđangngủtrưavàbiếtrằnghọđangchuẩnbịchocuộcchiến tạikhu rừngcạnhbờsông,Alexanderquyếtđịnhthayđổicáchdụngbinhcủamình.Ngàisắpxếpđộihìnhtheohàngdọcđểgiápchiến,lệnhchocungthủvànhữngngườinémlaotấncôngcấptậpvớimục đích dụ quân địch đang ẩn náu trong các cứ điểm tới khu đất trống.QuânTriballikhibắtđầuchịuthiệthạitừnhữngđợtxạtiễnđãlaoravớiýđịnhđèbẹpnhữngtoánquântầmxavốnchỉđượctrangbịkhinhgiáp.Chínhlúcđó,cáibẫycủaAlexanderđãhạxuốnggọngàngvàthànhcôngmỹmãn.Ngài hạ lệnh choPhilotas tấn công ở cánh phải với kỵ binh vùng thượngMacedonia,HeracleidesvàSopolisvớikỵbinh từBottiaeavàAmphipolistấncôngtừbêncánhtrái.Quânchủlực tiến lênphía trướcvớisựyểmtrợcủakỵbinh,đụngđộtrựctiếpvớitrungquâncủađịch.NgườiTriballi về cơbản có thể cầmcựđược trướcnhữngđợt xạkích,

nhưngkhivấpphảiđợttấncôngdồndậpcủabộbinhMacedoniaởcựligầnvàsựgiàyxéokhôngthươngtiếccủakỵbinhthìnhấtloạttanvỡ.Tànquânrút luimộtcáchhỗn loạnraphíabờsông.Thươngvonghơn3.000người,chỉcómộtsốítsốngsótvìsựdàyđặccủatánrừngvàbuổihoànghônnhậpnhoạng làm cản trở cuộc truy kích của ngườiMacedonia. Theo Ptolemy,quânMacedoniachỉthiệthạihơnchụckỵbinhvàkhoảng40quânbộ.Bangàysautrậnchiến,AlexanderđãtớiDanube.Đâylàdòngsônglớn

nhấtởchâuÂu;nódẫn tớimộtconđường lớnhơnbấtkỳconđườngnàokhác,vàhìnhthànhnênđườngbiêngiớivớinhữnglãnhthổcủamộtvàibộtộchiếuchiến.PhầnlớntrongsốhọcónguồngốcCeltic–quảthực,nguồncủaconsôngnàylàởlãnhthổcủangườiCeltic–phầnxanhấtlàthuộcvềngườiQuadivàMarcomanni;sauđó,theohướngđông,nósẽbăngqualãnhthổ của người Iazyges, một nhánh của Sauromatae, của Getae, của chínhSauromatae,vàcuốicùnglàcủaScythia,nơinóđi tớiđiểmcuốicủahànhtrìnhvàbăngquanămngọnnúiđểđổvàobiểnĐen.[57]TrênsôngDanubeđãcósẵnnhữngtàuchiếntừByzantiumbăngquabiểnĐen[58]đểchờđợi

Alexander.Ngàiđãlãnhđạohọcùngvớibộbinhhạngnặngvàcungthủ,cốgắngđổbộhònđảomàngườiTriballivàThraceđanglẩntrốn.Tuynhiên,tìnhhuốnglúcđókhônghềưuáingài:tấtcảnhữngcontàucủaAlexanderđềugặpphảichướngngạikhicốgắngthảneotrongkhichúngvốnđãítỏivềsốlượngvàkhôngđượcvậnhànhtốtlắm;phầnlớnđườngbờsôngcủahònđảoquádốcđểđổbộ,và tàu thuyềnbuộcphảibăngquanhữngkhúcsônghẹp,điềuquákhóđểkhắcphục.Trướctìnhtrạngnày,AlexanderđãralệnhrútquânthayvìvượtsôngvàtấncôngngườiGetae.MộtlựclượnglớnquânGetae–khoảng4.000kỵbinhvàhơn10.000bộbinh–đãđượchợpnhấtbênkiasông,sẵnsàngngănchặnbấtkỳđợtvượtsôngnào,đâychínhlàmộttrongnhữnglýdokhiếnAlexanderthayđổikếhoạch.MộtlýdokháclàýtưởngmớiđểđổbộsangbờbênkiacủasôngDanubedườngnhưrấthấpdẫn.[59]Alexanderđãđíchthânhợpnhấthạmđội,ralệnhhạtrạingoàitrờivàchấtđầycỏkhôtrongđó.Ngàicũngtậphợptấtcảnhữngthuyềnđộcmộcsẵn có.Đây là loại thuyền có rất nhiềuởvùng lân cận.Người bảnđịa sửdụngchúngđểđánhbắtcá,ghéthămcácdântộclánggiềngởphíathượnglưuconsông,vàthôngthườnglàđểsửdụngchonhữngđợtcướpphá.Khiđãtậphợpđượcsốlượngthuyềnđộcmộcnhiềunhấtcóthể,toànbộquân,hoặc phần lớn đội quân củaAlexander, đã dùng phương tiện này để vượtsông.Thực tế thì số lượngnày rơivàokhoảng1.500kỵbinhvà4.000bộbinh.Việc vượt sông được tiến hành ngay trong đêm, và công cuộc đổ bộ ít

nhiều đã được che giấu nhờ cánh đồng lúamạch.Ngay trước rạng đông,Alexander đã tiến quân xuyên qua cánh đồng, hạ lệnh cho bộ binh mởđường,phátquangcánhđồng.Kỵbinhbámtheobộbinhvàkhihọrờikhỏikhuvựcđấttrống,Alexanderđiềuhọvượtlêncánhphải,đồngthời,lệnhchoNicanor tiến lêncùngvớikỵbinh trongđộihìnhchặtchẽ trênmặt trậnđãđượcmởrộng.Cuộc tấn côngmởmàn của kỵ binh đã giángmột đòn quá nặngnề lên

ngườiGeate;việcAlexanderbăngquasôngDanube,consônglớnnhấtchâuÂu,mộtcáchdễdàngchỉtrongmộtđêmquảlàhànhđộngmạohiểmkhiếndânGeatevôcùngkinhngạc, chưakể tới sựác liệt củacuộc tấncôngvàhìnhảnhđángsợcủađộihìnhphalanxđangtiếnvềphíahọ.NgườiGeateđãquay đầu bỏ chạy về thị trấn, nơi cách con sông khoảng hơn 6 kilômét;nhưng ngay khi họ nhận raAlexander, cùng với đội kỵ binh của ngài, đãchắnởphíatrướcvàdànquândọcbờsôngnhằmngănchặnmaiphụchoặcbaovây,dânGeateđãbỏcảthịtrấn,nơilúcnàychỉđượcphòngvệmộtcáchsơ sài, vàmang theo tất cả số phụ nữ và trẻ emmà ngựa của họ có thểchuyênchởđược,tiếptụctháochạytớimộtkhuvựctrống,càngxaconsôngcàng tốt. Alexander đã tiếp quản nơi này cùng vớimọi thứ có giá trịmà

ngườiGeateđãbỏlạiphíasau.NhữngchiếnlợiphẩmnàyđượcMeleagervàPhilip chuyển tới căn cứ sau khi san phẳng thị trấn. Ngay bên bờ sôngDanube,AlexanderĐạiđếđãtiếnhànhlễtạơnthầnZeusVịcứutinh,thầnHeracles[60]vàcảthầnsôngvìđãchophépngàivượtsông.Cũngtrongngàyhômđó,ngàivàtoànbộquânđộitiếptụccuộcviễnchinh.Trong thời điểm này, có nhiều sứ thần của Syrmus, vua của người

TriballiavàtừrấtnhiềucácbộtộctựdokhácdọcsôngDanubetớicầukiếnAlexander.NgườiCeltic từbiểnAdriatic cũngđã cửđạidiện tới –nhữngngườiđànôngngạomạnvàcaolớn.TấtcảđềubàytỏmongmuốnđượckếtgiaovớiAlexander,vàhaibêncũngđãtraođổivậtlàmtin.AlexanderđãhỏinhữngsứthầnCelticrằnghọesợnhấtđiềugì.Ngàihyvọngrằngquyềnuycủangàiđãvangxatớivùngđấtcủahọ,thậmchíxahơnnữa,vàmongrằngngườiCelticsẽtrảlờirằng:“Thưabệhạ,điềumàchúngtôiesợnhấttrênthế gian chính làNgài.” Tuy nhiên,Alexander đã không được như ý.DongườiCelticsinhsốngởmộtvùngđấtxaxôi,khôngdễdàngbịtấncông,vàcũngkhôngnhậnrarằngcuộcviễnchinhcủaAlexandernhằmtớimọimảnhđấttrênthếgiớinênhọđãđáplờirằngđiềumàhọsợhãinhấtlàbầutrờisụpđổ. Tuy vậy, Alexander đã quyết định liên minh với họ, đưa họ về quêhươngvàchỉ thầmnghĩ rằngngườiCelticđãnghĩquánhiềuvềchínhbảnthânhọ.[61]

Sau đó,Alexander tiến quân tới lãnh thổ củaAgrianes và Peaones, nơingàiđượccấpbáorằngCleitus,contraicủaBardylis,đanglàmloạn,rằngyđãđứngvềphecủaGlaucias,hoàngtửcủaTaulanti;hơnnữa,còncótinlàngườiAutariatescóýđịnhtấncôngngàitrênđườnghànhquân.[62]Vìnhữnglýdotrên,Alexanderchorằngđâylàthờiđiểmphùhợpđểtiếnquân,khôngthểtrìhoãnhơnđược.Langaros,vuacủangườiAgrianes,ngườiđãkhônghềgiấugiếmsựkính

phụccủamìnhvớiAlexanderkểcảkhivuaPhilip(thânphụcủaAlexander)cònsống,đãđíchthântớitiếpkiếnAlexander.XuấthiệncùngvớiLangarostrongdịpnàylàđộivệbinh,độiquânxuấtsắcnhấtvàđượctrangbịtốtnhấtmàôngsởhữu.NghetinAlexandermuốntìmhiểuxemngườiAutariateslànhữngaivàsứcmạnhcủahọrasao,LangaroskhuyênAlexanderchẳngnênbănkhoănvềhọ,vìAutariates làbộtộcchiếnđấukémcỏinhất trongkhuvựcnày.ÔngđềnghịAlexanderchophépmìnhđượcđíchthântấncônghọvàkhiếnhọphảichịuđựngnhữngtổnthấtnặngnề.Nhờnhữngsựgiúpđỡnày,LangarosđãđượcAlexanderban tặngmọiniềmvinhdự,baogồmcảnhữngtặngphẩmmàtrongvươngtriềucủangườiMacedoniacoilàcógiátrịnhất. Alexander cũng hứa hẹn rằng nếu Langaros tới thăm ngài tại Pella,ngàisẽgảCyna,emgáicủangài[63]choông.Tuyvậy,Langarosđãkhông

kịphưởngniềmvinhdựnày.Ôngđãốmbệnhvàquađờisaukhitrởvềquêhương.Lúc đó, Alexander đã tiến quân dọc theo sông Erigon, trên đường tới

Pelium,mộtthịtrấnmàCleituschiếmđóng,nơiđượccoilàcứđiểmđượcphòngvệvữngchãinhất trongkhuvực.[64]Ngàiđãdừngchân trướcsôngEordaicusvớiýđịnhsẽthựchiệnmộtcuộcđộtkíchvàongàyhômsau.Thịtrấnđượcbaoquanhbởinhữngđồnchỉhuyvànhữngkhurừngrậmrạp.CácđồnnàyđềudoquânđộicủaCleitusnắmgiữ,bởivậy,trongtrườnghợpđộtkích, họ có thể tấn công quânMacedonia từmọi phía. Glaucias, vua củangườiTaulanti,vẫnchưa tớinơi.Tuynhiên,Alexanderđãkhông lãngphíthờigian.Trongkhiđó,kẻthùcủangài,khibiếtngàiđangtiếnvàothịtrấn,đã hiến tế ba nam, ba nữ và ba con cừu đực đen. Họ đã cố ý dụ quânMacedoniaởnhữngđiểmđóngquângầnhơn;nhưngkhônglâusaukhiquânMacedonia xuất hiện trong phạm vi đủ gần, quân đội của Cleitus đã bỏnhữngvịtríphòngvệđượctinlàvữngchãicủahọ.Ngườitathấyxáccủanhữngnạnnhânbịđemrahiếntếvẫnđangnằmtạinơihọngãxuống.AlexandernhốtquâncủaCleitustrongthịtrấn,vàchiếmgiữngaymộtvị

tríởgầntườngthành,tínhkếphongtỏa;nhưngngàyhômsau,Glauciasxuấthiệnvớimột lực lượnghùngmạnh.Hệquả là,Alexander đãbỏkếhoạchchiếmgiữ thị trấn,do lực lượngcủangài tươngđốimỏng,nhiềubinh línhthiệnchiếnđãrútluivàobêntrongthành,vàcònnhiềuhơnnhữngbinhlính,dướisựchỉhuycủaGlaucias,sẽsẵnsàngtấncôngAlexanderkhingàiđangrasứcphòngvệ.Dođó,AlexanderđãralệnhchoPhilotasmangtheonhữngsúcvậtchởhànhlýđểtìmkiếmnguồnlươngthực;đicùngPhilotascòncómộtnhómnhỏkỵbinhlàmnhiệmvụbảovệ.HànhđộngnàyđãkhôngquamắtđượcGlaucias;ôngdichuyểnlênphíatrên,chiếmcứvùngđấtcao,nơibaoquanhkhuvựcmàPhilotasđangtìmkiếmnguồnlươngthực.Mốinguyhiểm treo lơ lửng trênđầunhómkỵbinhvàđàn súcvật nếubóng tối độtngộtbaophủhọđãđượcbáochoAlexander,ngaylậptứcngàigiảicứuhọvớimột đội quân được hợp thành từ những ngườiAgrianes, cung thủ, vệquânvàmộtđộikỵbinhgồm400línhkhỏemạnh.Ngàiđểnhữngđộiquâncònlạiởgầnthịtrấn;vàvìngàiđãrútluitoànbộlựclượng,kẻthùcủangài,nhữngkẻtrướcđóđãbịphongtỏatrongthành,đãnhanhchóngphávỡvòngvâyvànhậpvàođộiquâncủaGlaucias.Tuynhiên,GlauciasđãtừbỏvịtrícủaôngtrênđồncaongaykhithấyAlexanderxuấthiện.NhómcủaPhilotasđãantoàntrởvềchỗđóngquân.Mặcdùvậy,dườngnhưvẫncònmộtvài lực lượngdướiquyềnchỉhuy

củaGlauciasvàCleitusnhận raAlexanderđang lâmvàomột tình thếkhókhăn.Họđãnắmgiữcácđồnchỉhuy,cùngvớinhữngđộikỵbinhvànhữngphânđộikhácđãđượcvũtrangvớilaovànábắnđá,ngoàiracòncómộtlực

lượngđángkểbộbinhhạngnặng;nhữngbinhlínhnàyhiệnđangởgiápranhvớithịtrấn,tấtcảđềuđangsẵnsàngtấncôngvàođợtrútluicủaAlexander;trong khi đó quân đội của ngài bắt buộc phải đi quamột con đường hẹp,nhiềucâycối,vớimộtbênlàsôngvàmộtbênlànhữngchânđồidốcđứng,rất khó có thể vượt qua, thậm chí chỉ với đội hình bốn hàng. Trước tìnhhuốngnày,Alexanderđãsắpxếpđộihìnhchínhcủađộikỵbinhthànhđộihình120hàng,200kỵbinhmỗicánhđượcralệnhlàkhôngđượclàmồn,vàphảituântheomệnhlệnhmộtcáchkhônngoan.Sauđó,ngàihạlệnhchobộbinhhạngnặng trướchếtdựng thẳnggiáocủahọ; sauđó, theomệnh lệnhcủachỉhuy,hạ thấpnhữngmũinhọnđể tấncông,đưachúngsang trái rồisangphải.Toànbộđộihìnhphalanxđãdịchchuyểnmộtcáchmaulẹ,xoaytheocáchnàyrồicáchkhác,thựchiệnvôsốnhữngdichuyểnphứctạp.Saukhihạ lệnhchođộiquâncủamìnhchuyểnquamộtsốđộihìnhkhácnhauvớitínhlinhhoạtcao,Alexanderralệnhchocánhtráitậphợpthànhđộihìnhmũinhọnvàchuẩnbịtấncông.Kẻ thù, chắc hẳn cảm thấy sửng sốt bởi sự thôngminh và kỷ luật của

nhữngthaotácnày,đãrờibỏvịtríxuốngnhữngđoạnđườngthấphơncủangọnđồi,quêncảviệcđợiquânMacedoniatớiđểđánhgiáplácà.Sauđó,Alexanderđãhôhào toànquânhôvang tiếngxung trận,gõgiáomácvàokhiên.TiềngồnvangdộiđếnđộnhữngngườiTaulantikhôngthểchịunổivàđãphảirútluivềthịtrấn.Mộtnhómnhỏcủaquânđịchvẫncònở lại,chiếmcứmộtngọnđồimà

Alexander bắt buộc phải vượt qua; vì vậy, ngài đã hạ lệnh cho Kỵ binhChiếnhữuvàđộivệquânriêngcủangàichuẩnbịhànhđộngvàsẵnsàngtấncông.Tínhtoánđượcđưaralànếukẻđịchquyếtbámtrụởngọnđồi,phânnửatrongsốhọsẽphảixuốngngựavàhỗtrợchokỵbinh.Tuyvậy,ngọnđồiđã bị bỏ lại; quân địch đã rời đi tới đường tiếp giáp với những ngọn núi.AlexandercùngvớiKỵbinhChiếnhữuđãchiếmcứngọnđồi.NgàitriệuhồiquânAgrianesvàcungthủ–mộtlựclượnggồm2.000người,ralệnhchovệquânbăngquasông,dẫn theosau lànhữngđơnvịMacedoniakhác.Ngaykhitớiđượcbờbênkia,toànlựclượngsẽtậptrunghướngvềphíacánhtráinhằmtạoramộtthểthốngnhấttrướcmặtquânthù.Trongkhiđó, từngọnđồi,Alexandersẽquansáttỉmỉbấtkỳsựdichuyểnnàomàquânthùthựchiện.NhìnthấyquânMacedoniabăngquasông,ngườibảnđịađãrútkhỏikhu

đấtcaovớiýđịnhsẽtấncôngnhómcủaAlexanderkhinhómnàyrútluisaucùng;Alexanderđãmộtmìnhphávâymộtcáchnhanhchóngtrongkhilựclượng chính của bộ binh, đang chuẩn bị vượt sông, hô vang những tiếngxung trận. Kẻ thù, trước đợt tổng công kích dữ dội, đã nhất loạt tan vỡ.Alexander lúcnàymớihạ lệnhchoquânAgrianesvàcung thủ tiến tớihai

bênbờsông.Ngàilàngườibăngquasôngđầutiênvàthiếtlậpđộipháobinhởbờsông.Alexanderhạlệnhyêucầutấtcảnhữngloạiđạnpháođềuphảibắnở tầmxađểcó thể tấncôngkẻ thù,nhữngkẻmàngài thấyrằngđanggâykhókhănchoquânđộicủangài.Cungthủđượclệnhtấncôngtừgiữadòngsông.QuâncủaGlauciaskhôngdámmạohiểmtrongphạmvinày,vàngườiMacedoniavượtsôngantoànmàkhôngphảichịubấtkỳthươngvongnàotrongquátrìnhrútlui.Bangàysau,độiquâncủaCleitusvàGlauciasđãhạtrạimàkhôngcósự

phòngvệđầyđủ:khôngđặtranhữngtrạmlínhgácthườngxuyên,khôngcóhàng ràohoặchàobảovệ; hơnnữa, phòng tuyến củahọ lạimở rộngmộtcáchnguyhiểm.Lúcđó,Alexanderđãtậndụnglợithếcủasựbấtcẩnnày–điều hẳn là do (Cleitus vàGlaucias) nghĩ rằngAlexander đã hoảng sợ rútquân.Dưới sựbaophủcủabóng tối,ngàiđãdẫnvệquân,quânAgrianes,cungthủcùngquânđộicủaPerdiccasvàCoenusvượtsôngtrởlại,đồngthờira lệnh cho phần còn lại của đội quân nhất loạt theo sau. Thời điểm chínmuồiđểtấncôngđãtới;bởivậy,khôngchờtớikhitậptrungđượctoànbộlực lượng,Alexanderhạ lệnhchoquânAgrianesvà cung thủđộtkíchbấtngờtrênmộtmặttrậnhẹp–mộtkiểudànquânchắcchắnđãdộitoànbộsứcmạnhkhủngkhiếpnhất lênđầukẻ thùngay tạiđiểmyếucủahọ.Mộtvàingườibịgiếtngaytrêngiườngngủ,mộtsốngườikhácbịbắtkhicốgắngtẩuthoát. Nhiều người bị bắt và bị giết ngay tại chỗ, số đông bỏ chạy tronghoảng sợvàhỗn loạn.Chỉmột vài người còn sống sót.Việc truy lùngkẻđịchcònkéoxatớitậnnhữngngọnnúitrênlãnhthổTaulanti.Khôngaicóthểtrốnthoáttrừphihọquẳnglạitoànbộvũkhí.Cleitusđãchạyvềthịtrấn;sau đó, phóng hỏa nó, rồi chạy tới chỗ người Taulanti, nơi ông tìm chỗnươngnáucùngvớiGlaucias.

Trongkhiđó,nhiềusựkiệnđãdiễnratạiThebes.[65]Mộtsốngười,vớiýđịnhlậtđổchínhquyền,đãvờimộtsốkẻthahươngvìvấnđềchínhtrịquaytrở lại; những người này lén xâm nhập thành phố trong đêm, bắt và giếtAmyntasvàTimolaus,haingườicaitrịCadmeiavàkhônghaybiếtgìvềmốinguyhiểmbênngoài.[66]Sauđó,họtựxuấthiệntrongHộiđồng,kíchđộngngườiThebesnổiloạnchốnglạiAlexander,hànhđộngvì“sựtựdo”và“tựtrị”,[67] thuyết phục Thebes quẳng đi gánh nặng gông xiềng mà ngườiMacedoniađãquàngvàocổhọ.ĐámngườinàycònbiếnlờixúigiụccủahọtrởnênhấpdẫnhơnnữavớingườiThebesbằngcáchkhăngkhăngkhẳngđịnhrằngAlexanderđãquađờitạiIllyria–điềunàydườngnhưlàtinđồnphổbiếnvàothờiđiểmđó,vìngàiđãvắngmặtquálâumàkhônghềcóliênlạcgì với họ.[68] Trong trườnghợp này, ngườiThebes đã làmđiềumà sốđônghọmuốnlàm,đólàphớtlờsựthậtvàthuyếtphụcbảnthântinvàođiều

màhọmuốntintheo.TintứcvềnhữngsựkiệnnàykhiếnAlexanderhếtsứcbậntâm.Suốtthời

gianqua,ngàiđãkhôngcólòngtinvớiAthens,vàgiờđâyâmmưunàylạitớitừThebes.Alexanderkhôngthểcoinhẹchuyệnnày,vìmốinguyrõràngmà ngài phải đối mặt là sự bất mãn có thể lan rộng tới những ngườiLacedaemonia,nhữngngườidùtrongbấtkỳtrườnghợpnào,vẫnluônngấmngầmoánhậnquyềnchỉhuycủangườiMacedonia,rồitớinhữngthànhbangkhác ở Peloponnese, thậm chí tới những người Aetolia, vốn là những kẻchẳngthểnàotintưởngđược.Bởivậy,ngàiđãquyếtđịnhhànhđộng,tiếnquânvềphíaEordaeavàElimiotis,vượtquanhữngrặngnúicủaStymphaeavà Paravaea, tới đất Pelinna thuộc Thessaly trong vỏn vẹn bảy ngày. Sáungày sau, Alexander đặt chân lên đất Boetia, và tin ngài vượt qua CổngthànhđãkhôngtớiđượctaingườiThebeschotớikhitoànbộlựclượngcủaAlexander tập trungtạiOnchestus.[69]ThậmchínhữngngườiđứngđầuvụnổiloạnvẫntiếptụcrêuraorằngAlexanderđãquađời:họtuyênbốrằngđộiquândướiquyềnchỉhuycủaAntipatertừMacedoniađãtới,vàgiậndữphủnhậnviệcAlexanderđangđíchthânchỉhuyquânđội–họkhăngkhăngrằngnếu đó là Alexander, đó hẳn là Alexander khác: Alexander, con trai củaAeropuschứkhôngphảiAlexander,contraicủaPhilip.Ngàyhômsau,Alexander rờiOnchestusvàhànhquân tớiThebes.Ngài

dừngchântrướchàngràovâyquanhcủaIolaus,chờđợiởđótrongkhichongườiThebesthờigianđểsuynghĩlại,trongtrườnghợphọthayđổiýkiếnvàquyếtđịnhđiềuđìnhvớingài.Tuyvậy,ngườiThebesđãchẳngđitớimộtthỏathuậnnàohoặcchịunhườngnhịnmộtphân;ngượclại,độikỵbinhvàmột lực lượngđángkểbộbinhhạngnhẹđãnhanhchóngxuấtkíchvà tấncôngvàotiềnđồncủaquânMacedoniacùngvớinhữngđợtxạkíchnhưngkhôngthuđượckếtquảnào.Alexanderđãralệnhchonhómbộbinhhạngnhẹvàcung thủrangoàiđểkiểmtra,việcchẳngmấykhókhănvớinhómnàydùhọđãtiếnquânđượckhoảngcáchkháxasovớivịtríchínhcủangài.Ngàyhômsau,AlexandercùngvớitoànquândichuyểnxungquanhnhữngcổngthànhdẫntớiEleutheraevàAttica.Tạiđây,ngàivẫnkiềmchếkhôngtungmộtđợtđộtkíchvàonhữngphòngtuyếncủathànhphốvàchọnmộtvịtríkhôngxaCadmeia,hỗtrợchonhữngngườiMacedoniađangbámtrụtạivùngđó.NgườiThebesđãbaoquanhthànhphốvớimộthàngràokép,canhgiữhếtsứccẩntrọngnênđơnvịđồntrúbịbaovâysẽkhôngnhậnđượcsựtrợgiúpbênngoàinào,hoặckhôngthểtungranhữngđợttấncôngbấtngờvào kẻ thù củamình.Tuy vậy,Alexander đã không hề di chuyểnmà vẫnkiên nhẫn chờ đợi, ngài vẫn hy vọng giữ được mối giao hảo với ngườiThebesvàcốgắngtránhxungđộtvớihọ.[70]

Trongtìnhhuốngnày,tấtcảnhữngngườicóquyềnlợilớnởthànhphốđãlolắngtiếpcậnAlexandervàxinngàiđặcxáchotộinổiloạn;nhưngnhữngkẻđiđàyvànhómngườichịutráchnhiệmvềviệctriệuhồihọ,đặcbiệtmộtvài người là thủ lĩnh của LiênminhBoeotia, đã khước từ khả năng nhậnđượckhoanhồngcủaAlexandervàtìmcáchkíchđộngcuộcchiếnbằngmọicách.Tuyvậy,Alexandervẫnchờđợivàkhônghềtấncông.Ptolemy,con trai củaLagus, trongghichépcủaôngvề sựkiệnnày,đã

thuậtlạirằngPerdiccas,mộtviênchỉhuygiữnhiệmvụcanhgác,cùngvớitiểuđoànđứngkhôngxatrướchàngràocủaquânthù,đãbắtđầumộtcuộcđộtkíchriêngmàkhôngchờđợibấtkỳhiệulệnhnàotừAlexander.[71]Saukhi tạo rađượcmột lỗhổng tronghàng rào,Perdiccasđã chắnđườngđộiquânThebes,theosauanhtalàAmyntas,contraicủaAndromenes,ngườiđãcùngvớinhữngbinhlínhdướiquyềnmìnhhợpthànhmộtđạoquânvàngaylậptứctiếnlênphíatrướckhithấyPerdiccasvàođượcbêntrongthành.Đểtránh cho những người này khỏi bị quân Thebes tàn sát, Alexander đã raquyếtđịnhtiếncông,đểcungthủvàquânAgrianesbăngqualỗhổngởhàngrào,nhưngvẫngiữlạicậnvệriêngvàphầncònlạicủađộivệquânởbênngoài.Trong khi cố gắngmở thêmmột lỗ hổng xuyên qua hàng rào thứ hai,

Perdiccasđãbịthương;anhtađượcmangtrởlạicăncứnhưngvếtthươngkhánghiêmtrọngvàkhómàgiữđượcmạngsống.QuânlínhcủaPerdiccas,hợpnhấtvớinhữngcungthủcủaAlexander,giữchânquânThebestrênconđườnglầy lộiđổvềphíaHeraleum,gâykhókhănchohọkhihọrút luivềphíađền thờ;nhưng thờiđiểmkhiquânThebeschuyểnhướng,đươngđầuvới những người đuổi theo với tiếng la hét thịnh nộ, quânMacedonia đãbuộcphảirútlui.Khoảng70cungthủđãthiệtmạngcùngvớichỉhuycủahọlàEurybotasvùngCrete;sốcònlạiđãvộivãthỉnhcầucứuviệntừcậnvệcủaAlexandercùngvớiphầncònlạicủađộivệquân.Thấy quân lính củamình đang rút lui hoàn toàn cùng với những người

Thebes đang đuổi theo sau, Alexander đã nhanh chóng tung đòn đáp trả.Ngàiđãralệnhchobộbinhtấncông,vàđuổiquânthùvàobêntrongcổngthành.Cuộctháochạynhanhchóngtrởnênhỗnloạn–đếnđộ,quânThebeskhôngkịpđóngcổngthành.QuânMacedoniađãbámtheohọsátgót,vượtquacổngthành,xâmnhậpđượcvàobêntrongnhữngcôngsự,nơicầnphảicóthêmnhiềuchốtgácphíatrướcmàgiờđãbịbỏlạitrongtìnhtrạngkhôngđượcphòngvệ.MộtnhómbinhlínhđượchợpnhấtvớiđơnvịđồntrúcủaCadmeiarồitừđótiếntớiconđườnghướngvềphíaAmpheum,dẫntớithịtrấntrongkhinhữngđộiquânởphíagầntườngthành,nơiđãbịchiếmđóngtrongsuốtcuộc tháochạy,đãnhất loạt tiếncông,đi tớikhuquảng trườngchợ.

Quân đội của Thebes chỉ trụ vững được một thời gian ngắn trướcAmpheum,chotớikhiquânMacedoniacùngvớiAlexandertấncônghọtừmọiphía.KỵbinhcủangườiThebes,nhữngngườinỗlựcmởđườngxuyênquacáctuyếnphố,đãbỏchạytớivùngđấttrống,trongkhilínhbộbinhcũngchỉránghếtsứcđểthoátthân.Trongcơnkíchđộng,quânPhocis,Plataeavàlính từ những thị trấn Boeotia khác đã chém giết bừa bãi những ngườiThebes–lúcđóhọđãkhôngcóbấtcứsựbảovệnào–nhiềuhơncảquânMacedonia.Họđốtnhà,giếtnhữngngườiởlại;họchémgiếtnhữngngườicóýkhángcự;quânlínhthậmchíkhônghềnươngtayvớiphụnữvàtrẻem,kểcảkhihọđãníulấycácbệthờ.[72]

Sựtànáccủacuộctànsát,cùngvớiquymôvàtầmquantrọngcủathànhphố thất thủ, và trên hết có lẽ là tính bất ngờ của sự kiện này đối với cảngườichiếnthắnglẫnkẻchiếnbại,tấtcảđãkhiếnnhữngngườithuộcdònggiốngHyLạpcònlạichoángvángkhôngkémsovớichínhnhữngngườiHyLạpliênquan.CuộcviễnchinhSicily,[73]chỉướctínhriêngsốngườichết,đãđemđếnmột thảmhọa tươngđươngvớingườiAthens;nhưngcầnphảinhớrằng,cuộcviễnchinhđóxảyraởmộtnơixaxôi:độiquânđãbỏmạngđókhôngphải làquânđộibảnđịa,màphầnlớnlàquânđộicủacác thànhbangtrongliênminh;bảnthânngườiAthensvẫncònchưabịtổnhại,vẫncóthểtrụvữngtrongnhiềunămchốnglạiBaTưvàliênminhLacedaemonia;vàvớinhữnglýdođó,thấtbạitạiSicilykhôngkhiếnngườiAthensnghĩđếnmộttaiươngkhôngthểtránhkhỏi,hoặclàmộtcâuchuyệnkinhhoàngtươngđương(vớithảmhọacủangườiThebes)đốivớinhữngngườiHyLạpkhác.[74]Hơnnữa,thấtbạitạiAegospotamilàởtrênbiển,vàdùngườiAthenscócảmthấybẽmặtvìviệcTrườngThànhcủahọbịpháhủy,phầnlớnhảiquâncủahọđãđầuhàng,đếchếcủahọđãthấtbại,họvẫnduytrìhìnhthứccaitrịchatruyềnconnốivànhanhchóngkhôiphụclạisứcmạnhcũcủamình;quảthực,TrườngThànhđã đượcxây dựng lại, quyền lực trên biển của họ đãđượcphụchồi,vàngườiAthens,sauđó, thựcsựđãcóthểđảongượctìnhthếvàcứunguychongườiLacedeamonia,nhữngngườiđãtừnglàđối thủghêgớmvàsuýtchútnữađãpháhủyAthens[75]thoátkhỏimộtnguycơlớn.ChínhngườiLacedaemonia,saunhữngthấtbạitạiLeuctravàMantinea,đãthấysửngsốtbởisựbấtngờcủathảmhọahơnlàbởi tổnthấtmàhọgánhchịu; và cảnh tượngkỳ lạ của cuộc tấn côngSparta củangườiBoeotia vàArcadia, do Epaminondas chỉ huy, đã gây cho họ và đồngminh nỗi kinhhoàngcònhơncảmốihiểmnguytứcthìđó.[76]Hơnnữa,việcchiếmPlataeakhông thểđượccoi làmột thảmhọa lớnvìđâychỉ làmột thị trấnnhỏ,vàhầuhếtcưdâncủathịtrấnnàyđãchạytrốnsangAthens,chỉcórấtítngườibịbắtkhi thị trấnsụpđổ;vàcuốicùng,việcchiếmMelosvàScionecũngchẳngmấyquan trọng:họchỉ lànhữngcộngđồngdâncư táchbiệt,vàsự

sụpđổcủahọ,dùlàmộtđiềuhổthẹnchonhữngngườigâyravụnày,hầunhưkhôngthểbịcoilàmộtcúsốcnặngnềđốivớitoànbộngườiHyLạp.[77]

VớiThebes,tráilại,đólàmộtvấnđềhoàntoànkhác:sựvôkỷluật,diễntiếnquánhanhcủacácsựkiệndẫntớivụnổiloạn,việcthànhphốbịhạquáđộtngộtvàdễdàng,vụthảmsátkinhhoàngvàkhôngthểtránhđược,tìnhtrạngnôdịchhoàntoàncủamộtthànhphốvượttrộivềquyềnlựcvàdanhtiếngquânsựởHyLạp,nóikhôngngoa,đềuđượccholàdocơnthịnhnộcủaThầnlinh.Mọingườiđềunhậnthấyrằng,saucùng,Thebesđãbịtrừngphạtvìsựphảnbội–họđãphảitrảgiávìđãphảnbộiHyLạptrongchiếntranhBaTư,choviệcchiếmđóngPlataeatrongsuốtthờigianđìnhchiến,vìsựnôdịchtànnhẫnđốivớithầndâncủahọ,vìvụthảmsátnhữngngườiđãđầuhàngkhôngphảivớiThebes,màvớiSparta,việctànphávùngquêmàtrong đó quân độiHyLạp đã đẩy lùi cuộc xâm lược củaBa Tư, và cuốicùng, vì sự ác ý hiểm độc mà người Thebes đã bộc lộ ra đối với ngườiAthens khi ủng hộ đề nghị do liênminh Lacedaemonia đưa ra, rằng dânAthensnênbịbánlàmnôlệ.[78]Giờđâymọingườiđềutuyênbốrằngcácvịthầnđãđưaranhiềudấuhiệucảnhbáochotaihọanày–nhữngdấuhiệuđãtừngbịphớtlờ,nhưnggiờđâyvàsaunày,sẽmãimãiđượcghinhớ,đãđượcminhchứngrõràngbởilờitiêntritrướcsựkiệnvềsốmệnhbấthạnhđangtới.[79]

Alexanderđãgiaophóchoquânđộiđồngminh,nhữngngườiđãđónggópchocuộcchiến,quyềnđịnhđoạtcuốicùngvềsốmệnhcủaThebes.HọđãquyếtđịnhđóngquântạiCadmeia,vàsanphẳngthànhphố.[80]TấtcảđấtđaicủaThebes,ngoạitrừđấtthánh,đềuđượcchiachoquânđồngminh;phụnữ,trẻem,vàtấtcảnhữngngườiđànôngcònsốngsótđềubịbánlàmnôlệ–ngoạitrừcáctưtếhoặcnữtưtếvàmộtvàicánhâncómốiquanhệmậtthiếtvớiAlexanderhoặcPhilip,hoặccómốikếtgiaochínhthứcvớiMacedonia.Nóichung,ngườitatinrằngsựkínhtrọngcủaAlexanderdànhchoPindarđãkhiếnngài thacho tấtcảnhữnghậuduệcònsốngcủanhà thơnày– thậmchí,nhàcủaPindarcũngkhônghềbịđụngtới.Ngoàira,quânđồngminhđãquyếtđịnhxâydựngvàcủngcốOrchomenusvàPlataea.[81]

Khi tin tức về vụ tháo chạy của quânThebes lan khắp, ngườiArcadia,nhữngngườiđãtừngthamgiavàocuộcnổiloạn,đãkếttộitửhìnhmộtvàingườiđồngxứtừngxúigiụchọ;ngườiElisđãânxáchonhữngkẻthahươngchínhtrịcủahọ,đơngiảnvìhọcóquanhệtốtvớiAlexander;nhiềunhánhkháccủangườiAetoliađãcửđạidiệntớinàixinsựthathứtrênmảnhđấtmàhọ tiếp taychocuộcnổi loạnchỉvì tin tức từThebes.ỞAthens,dòngngườitịnạnThebesđổvềtừcuộcchiếndiễnrađồngthờivớidịpthựchiệnnghi thức tế lễ Huyền bí (the GreatMysteries);[82] tin tức kinh hoàng đã

khiến ngườiAthens giảmbớt nghi lễ, và bắt đầu nhận tất cả tài sản đượcchuyểntừkhuvựcbênngoàivàothànhphố.[83]Hộiđồng trưởng lãođượctriệutậpvàtheođềnghịcủaHộiđồngDemades,mườingườicóquanhệđặcbiệt tốt đẹp vớiAlexander, để thể hiện quan điểm củaAthens và để camđoan với ngài, dù có phần không đúng lúc lắm, rằng dânAthens lấy làmhạnhphúckhi thấyngàian toàn trởvề từ IllyriavàTriballi, rằnghọhoàntoànủnghộviệcngàitrừngphạtngườiThebesvìtộinổiloạncủahọ.CâutrảlờicủaAlexanderchonhữngđạidiệnnàykháthânthiện;tuynhiên,trongláthư gửi người Athens, ngài yêu cầu giao nộp Demosthenes và Lycurgus,ngoài racòncócảHypereides,Polyeuctus,Chares,Charidemus,Ephialtes,Diotimus vàMoerocles, tất cả những người mà Alexander cho rằng phảichịutráchnhiệmvềthấtbạiởChaeroneavànhữngsailầmnhấtđịnhtrongchínhsách,gâythiệthạichoquyềnlợicủathânphụPhilipvàngài,sauđólàdính líu tới cái chết củavuaPhilip.[84]Hơnnữa,Alexander tuyênbố rằngnhữngngườiphảichịutráchnhiệmvềcuộcnổiloạnchínhlàngườiThebes,nhữngkẻđãgâyranó.NgườiAthens,thayvìgiaonộpnhữngngườibịnêutên,đãmộtlầnnữatớicầuxinAlexanderrủlòngthương–điềumàngàiđãthuậntheo,cóthểvìsựkínhtrọngđốivớingườiAthens,cóthểđơngiảnlàvìngàiđangvộivãtiếptụccuộcviễnchinhchâuÁvàkhôngmuốnđểlạisaulưngbấtcứmốinghihoặcnàotạiHyLạp.Tuyvậy,AlexanderralệnhlưuđàyCharidemus–một trongnhữngngười ngài yêu cầungườiAthensgiao nộp nhưng không được toại nguyện.Hình phạt đã được thực thi, vàCharidemusđãphảilẩntrốntạichâuÁdướivươngtriềucủaDarius.[85]

GiờđâyAlexandermộtlầnnữađivềphíabắc,tớiMacedonia,vàđãdânglên thần Zeus trên đỉnhOlympiamột nghi lễ tạ ơn đã có từ thời đại củaArchelaus.[86]NgàicũngtổchứcmộtlễhộitạiAegae,vàtheomộtvàighichép, lễhộiđược tổchứcđể tỏ lòng tônkínhcácnữ thầnMuse.[87]Trongsuốtnghi lễ,có tin tức từPieriabáorằngbức tượngcủaOrpheus,con traicủaOeagrusvùngThrace,đãđổmồhôi liên tục,mộthiện tượngđãđượcnhữngnhàtiêntriphântíchtheonhiềucáchkhácnhau;tuyvậy,mộttrongsốhọ–AristandervùngTelmissus–đãnóivớiAlexanderrằngngàikhôngcólýdogìđểhoảngsợ:điềuđóchỉchothấyrằngnhữngngườiviếtnhữngvầnthơtụngca(ode[88])vàsửthicùngvớinhữngnhàthơtrữ tìnhđã làmviệctíchcựcđểcangợiAlexandervànhữngkỳcôngcủangàisẽđượclưudanhtrongthơcavàâmnhạc.[89]

Ngaykhibắtđầuđợtviễnchinh tiếp theo,AlexanderđãđểAntipater locôngviệctạiMacedoniavàHyLạp,vàdànhmộtlựclượngkhoảng30.000bộbinh,baogồmbộbinhhạngnhẹ,cungthủ,vàhơn5.000kỵbinh[90]chocôngcuộcvượteobiểnHellespont.[91]Đườnghànhquâncủangàiđiquahồ

Cercinitis, qua Amphipolis, băng qua cửa sông Strymon, rồi cửa sôngPangaeum,tiếntớiAbderavàMaroneia,haikhuđịnhcưcủangườiHyLạpbênbờbiển;từđó,AlexandertiếptụcđitớiHebrus,nơingàicũngvượtquakhôngmấykhókhăn,hànhquânxuyênquaPaeticavàbăngsôngMelas,đặtchântớiSestussau20ngàyrờimảnhđấtquêhương.TạiElaeus,Alexandertế lễ trước lăngmộcủaProtesilaus,ngườiđượccho làngườiđầu tiêncủaquânđộiAgamemnonđặtchânlênđạilụcchâuÁkhinhữngngườiHyLạptiếnđánhthànhTroy.MụcđíchdânglễcủangàilàđểđảmbảorằngngàicóthểcóđượcnhiềumaymắnhơnProtesiaus.[92]

Nhiệmvụdẫnkỵbinhvàphần lớnbộbinh từSestusbăngqua eobiểnHellespont tớiAbydos đã được giao phó choParmenio, và việc này đượcthựchiệnvới160chiếnthuyềnbatầngchèo(trireme)vàmộtsốlượnglớnthuyềnbuôn.NgườitatinrằngAlexanderĐạiđếđãgiongthuyềntừElaeustớicảngAchaeanm,[93]đíchthânnắmquyềnchỉhuykỳhạmcủangài,vàkhiđiđượcquánửahành trình,ngàiđãgiếtmộtconbòđựcđểdâng lên thầnPoseidon,đổrượutừchiếccốcvàngxuốngbiểncảđểlàmvuilòngcácnữthầnbiểnNereïd.Tươngtruyềnrằngkhichiếnthuyềncậpđếnbờbiểnbênkia,Alexandermìnhmặc võ phục, là người đầu tiên đặt chân lên đại lụcchâuÁ.NgàiđãxâydựngmộtbệthờngaytạibờbiểnchâuÂumàngàivừarờiđivàmộtnơikhácmàngàiđãđổbộởphíabênkiacủaeobiểnhẹp,cảhaibệ thờđềuđể tạơn thầnZeus,vị thầnbảohộchonhững lầnđổbộantoàn,cùngvới thầnAthenavàHeracles.[94]Khiđãvàobờ,Alexander tiếnsâuhơnvàonộiđịa,tớithànhTroyvàtếlễdânglênAthena,nữthầnbảohộcủathànhphố;ngàicũngđãdângáogiápcủamìnhchođềnthờ,vàđểtraođổi,ngàiđãlấyđimộtvàivũkhívẫncònđượcgiữởđâykểtừcuộcchiếnthành Troy. Người ta cho rằng những vũ khí này đã được vệ sĩ củaAlexandermang đi trước khi ngài bước vào trận chiến.[95]Người ta cũngthuậtlạirằngAlexanderđãtiếnhànhtếlễPriamtrướcbệthờcủathầnZeusnhằm ngăn chặn nguy cơ phải đối đầu với gia tộc của Neoptolemus,[96]nhữngngườimàdòngmáucủahọcũngchảytronghuyếtquảncủangài.Tại Troy, thuyền chủ (sailing-master) củaAlexander,Menoetius đã đội

vương miện bằng vàng cho ngài, như Chares đã làm với người Athens,ngườiđãtớitừSigeiumvớimộtsốngườikhác,hoặclàngườiHyLạphoặclàngườibảnđịa.CóghichépnóirằngHephaestionđãđặtvònghoalênlăngmộcủaPatroclus;cònmộtghichépkhácthìchorằngAlexanderđãđặtvònghoalênlăngmộcủaAchilles,nóirằngAchilleslàmộtngườiđànôngmaymắnvìđãcómộtnhàthơvĩđại–Homer–viếtvềnhữngkỳcôngcủamìnhvàkhiếnnhữngkýứcvềAchillesđượclưugiữmãi.[97]Chắchẳn,AlexanderthấyghentịvớiAchillesvềsựmaymắnnày;vìngàiđãkhôngđượchưởng

phúcphầnđó:khôngmộtsửgiađángkínhtrọngnàođãtuyênbốchocảthếgiớibiết tớinhữngkỳcôngcủangài.Đóhẳn làmột thấtbại,một sựgiánđoạntrongchuỗidàinhữngthànhcôngcủaAlexanderĐạiđế.Khôngmộtángvănxuôilịchsửnào,mộtbàithơtrữtìnhnàođượcviếtvề

ngài;AlexanderthậmchícònkhôngđượctụngcatrongnhữngbàitụngcakiểunhưnhữngbàithánhlễđểgìngiữdanhtiếngvàkýứcvềHiero,Gelo,Thero,hoặcnhiềungườiđànôngkháckhôngxuấtsắcbằngAlexander;hệquảlàcâuchuyệntuyệtvờivềcuộcđờingàingàynaycònxalạhơncảcâuchuyệnvềnhữngnhânvậtvôdanhnhấtthờicổđại.[98]Thậmchícuộchànhquân của một vạn quân dưới sự chỉ huy của Cyrus nhằm chống lạiArtaxerxes,sốphậncủaClearchusvànhữngngườibạn tùcủaông, rồi lầnquaylạibiểndướimệnhlệnhcủaXenophon,nhờnhữngtrangsửcủachínhXenophon,cònnổitiếnghơnnhữngthànhtựuvĩđạicủaAlexander;[99]tuyvậy,khônggiốngnhưXenophon,Alexanderkhôngphảilàmộtchỉhuycấpdưới;ngàikhôngthấttrậntrướcvuaBaTưhoặcchỉgiànhđượcchiếnthắngtrướcmột lực lượngđangcốgắngchặnđườnghànhquânrabiển.Trái lại,khôngcómộtngườiđànôngnàokháctrênthếgian,dùlàngườiHyLạphayngườimangdòngmáukhác,cóthểgiànhđượcnhiềuthànhcôngrựcrỡnhưAlexander.Vàđólàlýdotôithựchiệndựánviếtlịchsửvềngài,vớiniềmtin rằng sẽmang câu chuyện cuộc đời củaAlexanderĐại đế đến vớimọingười.Tôikhôngcầntuyênbốdanhtínhcủamình–mặcdùnóchưatừngđượcaibiếttới;tôikhôngcầnghirõquêhươngtôivàgiađìnhtôi,hoặcbấtkỳmộtchứcvụhànhchínhnàomàtôitừngnắmgiữ.Tôichỉmuốnnóiđiềunày:rằngcuốnsáchnày,từkhitôicòntrẻ,đãquýgiáhơnquêhương,dònghọvàsựthăngtiến–quảthực,đốivớitôi,nóchínhlànhữngđiềuđó.ĐólàlýdotôiliềulĩnhđảmnhậnvịtríđầutiênnàytrongvănhọcHyLạp,trongkhiAlexander,nắmgiữvịtríđầutiêntrongsựnghiệpquânsự.TừthànhTroy,AlexanderhànhquântớiArisbe,nơitoànbộlựclượngcủa

ngài tập kết sau khi vượt eo biểnHellespont; ngày hôm sau, ngài tiến tớiPercote,vàngàykế tiếp,đãvượtquaLampsacus,và tạmdừngchân trướcsôngPractius,consôngbắtnguồntừNgọnIdavàđổravùngbiểnnốiliềnbiển Đen và eo biển Hellespont. Từ đây, Alexander đi qua Colonae tớiHermotus.Trênđườngviễnchinh,ngàibốtrícholínhtrinhsátdướiquyềnchỉhuycủaAmyntas,contraicủaArrabaeus,dẫnđầuđoànquân,cùngvớiđộiKỵbinhChiếnhữu từApolloniadoSocrates, con trai củaSathon, chỉhuy,vàbốntiểuđộikhácđượcbiếttớivớitêngọilànhữnglínhtrinhsátcấpcao.ThịtrấncủaPriapus,nằmtrênđườnghànhquâncủaAlexander,đãđầuhàngtrướcngàivàAlexanderđãgửimộtnhómbinhlínhdướiquyềnchỉhuycủa một người trong đội Kỵ binh Chiến hữu – Panegorus, con trai củaLycagoras,tiếpquảnthịtrấnnày.

Lực lượng của quânBaTư được đặt dưới quyền chỉ huy củaArsames,Rheomithres,Petines,vàNiphateskếthợpvớiSpithridates,phóvươngcủaLydiavàIonia,vàArsites,phóvươngmiềnbắcPhrygia.HọđãtậpkếtgầnthịtrấncủaZeleiacùngvớikỵbinhBaTưvànhữngđộilínhđánhthuêcủaHyLạp.KhinhậnđượctinAlexanderđãvượtbiểntớiđạilụcchâuÁ,họđãgặpnhauđểluậnbànvềtìnhthếnày.Memnon[100]củaRhodeschorằngnêntránh một cuộc giao chiến liều mạng, ông đã chỉ ra rằng bộ binh củaMacedoniađônghơnnhiều;AlexanderđíchthânchinhchiếncònDariusthìkhông.Bởivậy,tốthơnlàđốtbỏtoànbộnhữngcánhđồnglúamạch,giẫmnátđồngcỏ,thậmchílàphảidùngtớikếbỏkhôngthành,đểđẩyAlexandervàotìnhtrạngthiếulươngthựcvàkhôngthểbámtrụlạiđấtnày.Tuyvậy,tươngtruyềnlàArsiteđãđáplạiđềnghịnàyrằngôngkhôngmuốnđốtbỏbất cứngôinhànàocủabấtkỳ thầndânnàodướiquyềncai trị củamình.NhữngchỉhuykhácđềuủnghộArsite–chắcchắnvìhọkhông tin tưởngMemnon,vàđoánrằngônglolắngvịtrícủamìnhsẽrơivàotayDariusnếucuộc chiếnbắt đầuquá sớm[101] của quân đánh thuêmà còn làmột trongnhữngngườithuộcgiaicấpthốngtrịcủaBaTư,vàlàngườiđãkếthônvớiemgáicủaArtabazus.Vàonăm335,MemnonđãngănchặnthànhcôngmũitiếnquâncủaquânMacedoniatớiTiểuÁ,vàcũngtrongthờigiannày,ôngđãtánthànhcuộcchiếnxâmlượcchâuÂu(Diod,17.18.12).VềnhữnghànhđộngsauđóvàcáichếtcủaMemnon,xemQuyểnhai.CólẽmộtphầnđộngcơthúcđẩycácxatraptừchốikếhoạchcủaMemnonlàdolòngghentịcủahọđốivớiông.](52).Tronglúcđó,AlexanderđangxúctiếncuộcchiếntrênsôngGranicus.Bộ

binhcủangàitậptrungthànhhainhóm,cảhaicánhđềuđượckỵbinhbảovệ,trongkhitấtcảphươngtiệnchuyênchởđitheosau.Nhữngnhómquântrinh sát đều đặt dưới quyền chỉ huy củaHegelochus, với những kỵ binhđánhgiáovàkhoảng500 línhđược trangbịkhinhgiáp.Chỉmới thămdòđượcmộtđoạnsông,quântrinhsátđãnhanhchóngquaytrởlạibáotinquânđộiBaTưđãbàysẵnthếtrậnởbờbênkia.Ngaylúcđó,Alexanderđãđưaranhữngmệnhlệnhcầnthiếtđểchuẩnbịchocuộcgiaochiến.Tuynhiên,Parmeniophảnđốiđiềunày;vịlãotướngđíchthântớitrướcmặtAlexandermàtâurằng:“Thưabệhạ, theoquanđiểmcủa thần,kếhoạchtốtnhấtchotìnhhuốnghiệntạilànghỉchânởbênnàysông.Bộbinhcủaquânđịchquáthuakémvề số lượng sovớiquân ta, và thầnkhôngnghĩ chúngdám liềumạnggiữkhoảngcáchquágầnnày suốtđêm.Bởivậy,nếu chúng rút lui,quântacóthểvượtsôngvàolúcrạngsángmàkhôngcótrởngạigì–chúngtasẽởthếthượngphongtrướckhiquânđịchcócơhộigâykhódễ.Tráilại,cốgắngvượtsôngtrongthờiđiểmnàychỉlàmộtsựliềumạngkhônghơn.Chúngtakhôngthểvượtsôngtheohàngngang,vìsôngnàycórấtnhiềuchỗ

nướcsâu,bờsônglạiquácao,cónhữngchỗgầnnhưthẳngđứng.Lựachọnvượtsôngtheohàngdọclàtốiưu,nhưngnếuđộihìnhnàylỏnglẻo,kỵbinhcủađịchsẽtấncôngvàoquântakhitacònđangloayhoaygiữadòngnướcvàđólàbấtlợilớnnhấtcóthểxảyra.Thấtbạingaytừkhibắtđầusẽlàđiềurất tồi tệ lúcnày,vàgây thiệthại lớnđốivới thắng lợicủachúng ta trongcuộctrườngchinh.”Alexanderđãđáplờirằng:“Parmenionóikhôngsai,nhưngtasẽcảmthấy

tựxấuhổkhimộtdòngnướcnhỏnhư thếnày (mộtcáchnóicóphần làmgiảmgiátrịcủasôngGranicus)lạicóthểgâykhódễchoquânta,trongkhitađãvượteobiểnHellespontmàchẳngvấpphảimộttrởngạinào.Sựlưỡnglựnàykhôngxứngđángvớidanhtiếngcủadântộcchúngtavàsựsốtsắngcủa chính ta khi đương đầu với hiểm nguy. Chắc chắn điều đó sẽ khiếnngườiBaTưthêmkiêungạo;chẳngcógìxảyravớihọđểkhiếnhọsợhãi,vàhọsẽbắtđầunghĩrằnghọlànhữngbinhlínhthiệnchiếnchẳngkémgìchúngta”.[102]

Khôngchútchầnchừ,AlexanderđãcửParmeniochỉhuycánh trái, cònngài di chuyển lên cánh phải. Quyền chỉ huy cánh phải được giao choPhilotas,con traicủaParmenio,cùngvớiKỵbinhChiếnhữu,cung thủvàlính đánh giáoAgriane;Amytas, con trai củaArrabaeus dẫn theo kỵ binhđánhgiáo,quânPaeonia,và tiểuđộicủaSocrates.Phíacánh tráibaogồmnhữngtiểuđoànvệquândoNicanor,contraicủaParmeniochỉhuy;sauđólànhữngtiểuđoànbộbinhdoPerdiccas,contraicủaOrontes,rồiCoenus,con trai củaPolemocrates, vàAmyntas, con trai củaAndromenes chỉhuy;cuốicùnglàđộiquândướiquyềnchỉhuycủaPhilip,contraicủaAmyntas.VịtrítiênphongcủacánhtráiđượcgiaophóchokỵbinhThessalydoCalas,contraicủaHarpaluschỉhuy,vàtấtcảnhữngđộiquânnàyđềunhậnđượcsựhỗtrợtừquânkỵbinhđồngminhdoPhilip,concủaMenelaus,chỉhuyvàquânThracedoAgathonlãnhđạo.Cánhphảidobộbinhđảmnhiệm–baogồmnhững tiểuđoàncủaCraterus,MeleagervàPhilip,mở rộng tới trungquânnhưmộttổngthể.QuânBaTưcókhoảng20.000kỵbinhvàmộtsốlượnggầntươngđương

bộ binh đánh thuê người nước ngoài.Quay trở lại từ khu đất dốc ở dòngsông,họđãsắpxếpkỵbinhdọcbờsông,tạothànhmộtmặttrậnrộnglớnvàbộbinhởphíasau.[103]Tạimộtđịađiểmtrênbờsông,họđãtậptrungnhữngtiểuđoànmạnhbởivì từđó,họcó thểnhận thấyAlexander, trong tấmáobàolộnglẫy,dẫntheomộtđoàntùytùngvớisựsùngkínhđặcbiệt,đangdedọacánhtráicủahọ.Đóhẳnlàmộtsựimlặngkhủngkhiếpkhicảhaiđộiquânđứngbấtđộng

ởbờsông,nhưthểđangesợđiềusắpxảyđến.TrongkhiquânBaTưvẫn

đangđợiđợtvượtsôngbắtđầuđểtấncôngquânMacedoniavàolúchọđanggắngsứctớiđượcbờbênkia,Alexanderđãnhảylênlưngngựa,lệnhchovệsĩ của ngài theo sau và chỉ huy cuộc chiến. Mệnh lệnh được đưa ra làAmyntas,contraicủaArrabaeus,laovàodòngnướccùngvớilínhtrinhsátcấpcao,quânPeaonianvàbộbinhchiếnhữu,dẫnđầubởiPtolemy,contraicủaPhilip,cùngvớitiểuđộicủaSocrates,tiểuđộikỵbinhtiênphongtrongngàyhômđó; sauđóđích thânngài, tạivị trí đầunãocánhphải của toànquân,giữaâmthanhđinhtainhứcóccủatiếngkèntrumpetvàtiếnghôxungtrận,sẽtiếnvềphíaconsông.Ngàigiữđộiquântiếnxiêntheosứcđẩycủadòngnướcnhằmngănmộtvụtấncôngbênsườnkhiquânđộicủangàinhôlênkhỏimặtnước,vàđểngàicóthểgiaochiếnvớimộtmặttrậnvữngchắcnhấtmàngàicóthểxâydựngđược.NhữngđộiquântiênphongdướiquyềnchỉhuycủaAmyntasvàSocrates,

khitiếntớibờbênkiasông,đãbịcảntrởbởimộtloạtnhữngvũkhídoquânBaTưnémxuống.QuânBaTưtiếptụcsửdụnghỏalựctrênsôngtừvịtríchỉhuyởkhuđấtcao,vàtừdảiđấttươngđốibằngphẳnggầnrìasông.Mộtcuộcchiếngiáp lá càđãnổ ra.QuânkỵbinhMacedoniacốgắng thoát rakhỏidòngnước,trongkhiquânBaTưnỗlựchếtsứcđểngănchặnđiềuđó.Trongđợtcôngkíchdữdộiđầu tiên,quâncủaAlexander, thuakémvềsốlượng,đãchịutổnthấtnặngnề;vịtrícủahọkhôngantoànvàhọphảichiếnđấugiữadòngnướctrongkhiquânđịchcóđượcmộtthếvữngchãiởtrênbờ–chưakểtớiviệchọphảiđươngđầuvớiđộikỵbinhthiệnchiếncủaBaTư,cùng vớiMemnon và những người con trai của ông đang chiến đấu dũngcảmgiữachiếntrận.Ngayởlầnchạmtránđầutiên,quânBaTưđãbịchiatáchvàthiệthạivề

quânsố,mặcdùmộtvàingườitrongđộitiênphongcủaquânMacedoniađãphảicầuviệnAlexander,ngườiđangtrênđườngvượtsông:quảthực,ởvịtríđầu não của cánh phải, ngài gần như đã vượt qua sông. Một lát sau,Alexanderđãởgiữadòngsông,lãnhđạođộiquâncủangàichiếnđấuởnơitậptrungđôngnhấtnhữngchỉhuyvàquânkỵbinhBaTư.MộtcuộcchiếnkhốcliệtđãdiễnraxungquanhAlexander.Trongkhiđó,quânMacedonia,nhữngngườiđangtìmcáchvượtsông,nhậnragiờđâynhiệmvụcủahọđãdễdànghơntrướcrấtnhiều.Đólàmộtcuộcchiếnkỵbinhvớinhữngchiếnthuật của bộ binh: ngựa chiến với ngựa, người đấu với người, quânMacedoniađãnỗlựchếtsứcđểđẩylùikẻđịchtừphíabờsôngngượcvàokhuđấttrống,trongkhiquânBaTưchiếnđấuđểngănchặncuộcđổbộhoặcđẩykẻthùcủahọxuốngdòngnước.Thế trận nhanh chóng đổi chiều, nghiêng về phía quân của Alexander;

kinhnghiệmcủahọvàsứcmạnhcủađợttấncôngbắtđầuđượcbộclộ,cộngvớiviệcquânMacedoniasửdụnggiáodàilàmtừgỗcóưuthếvượttrộihơn

hẳnnhữngcâygiáonhẹcủangườiBaTư.Trong cuộc chiến, cây giáo của Alexander bị gãy. Alexander đã gọi

Aretis,mộttrongnhữngngườihầucậncủangài,đểlấymộtcâygiáokhác,nhưngchínhAretiscũnggặpnhữngkhókhăntươngtự,dùanhtavẫnđangchiếnđấuhếtsứcdũngcảmvớiphầncònlạicủavũkhí.GiơcâygiáogãychoAlexander thấy,Aretiskêu lớn,đểvịchủ tướngnhậnrađược tình thếcủaanhtavàkêugọisựgiúpđỡtừnhữngngườikhác,vàDemaratusvùngCorinthian,mộttrongnhữngvệsĩcủaAlexander,đãđưachongàicâygiáocủamình.Vớivũkhímớitrongtay,AlexanderđãquansátthấyMithridates,con rể củaDarius, đangdẫnmột tiểuđội kỵbinhxếp thànhđội hìnhmũinhọnkháxatrướcđộiquânchính;ngaylậptứcAlexanderphinướckiệutớitrướcMithridates, dùnggiáođậpmạnhvàomặt anh ta, rồi hất anh ta ngãxuốngđất.Sauđó,RhoesacesđãphingựatớichỗAlexandercùngvớimộtthanh đại đao, giángmột đònmạnh vào đầuAlexander làm trócmấtmộtphầnchiếcmũđộiđầucủangài.NhưngngaylúcđóAlexanderđãkịpphảncông,khiếnRhoesacesngãxuốngvớimộtmũigiáoxuyênquaáogiáp,đâmthẳngvàongực.Cũngchính thờiđiểmđó,Spithridatesnâng thanhđạiđaolên, sẵn sàng giáng một đòn chí tử vào Alexander từ đằng sau; nhưngCleitus,contraicủaDropidas,đãnhanhchóngrataycứungài.Tronglúcđó,nhómcủaAlexanderđãnhanhchóngnhậnđượcsựhỗtrợtừquânkỵbinhkhihọtừngđộimộtvượtsôngthànhcôngvànhậpvàođộiquâncủavịthốnglĩnhtrẻtuổi.QuânBaTưlúcnàyđangởtrongthếnguyhiểm:khôngcólốithoátnào

chongựalẫnngườikhỏicuộctấncôngmạnhmẽcủanhữnglínhđánhgiáongườiMacedonia;họbịđẩylùi,vàcộngthêmvớisứccôngphácủađợttấncông chính, quânBaTư đã phải chịu tổn thất nặng nề từ đội quân khinhgiáp.HọbắtđầutanvỡngaytạinơiAlexandertựmìnhgánhváctrậnđịa.Mộtkhitrungtâmđãkhôngcòngiữđược,cảcánhphảilẫncánhtráicủa

kỵbinhBaTưđềunhấtloạttanvỡ.Khoảng1.000ngườibịgiết–mộttổnthất không quá lớn, vì Alexander đã nhanh chóng hạn chế việc truy đuổiquânBaTưmàchuyểnsangtấncôngđámlínhđánhthuê,nhữngngườivẫnđanggiữnguyênvị trícủahọ–điềuquảthựckhôngphải từnỗlựcchứngminhlòngdũngcảmnàomàđơngiảnlàvìquânđánhthuêHyLạpkhôngkhỏibànghoàngtrướcmộtthảmhọaxảyraquáđộtngột.Sắpxếpmộtcuộcđộtkíchphốihợpbằngbộbinhvàkỵbinh,Alexanderđãnhanhchóngbaovâyvàtànsáthọ.Chỉcómộthaingườitrốnthoátđượcgiữangổnngangxácchết.[104]Khoảng2.000ngườibịbắtlàmtùbinh.Trongsốnhữngngườibịgiết cónhữngchỉhuycủaquânBaTư:Niphates,Petines, vàSpithridates,xatrap của Lydia; Mithrobuzances, thủ lĩnh của Cappadocia; Mithridates,con rể của Darius; Arbupales, con của Darius và cháu của Artexerxes;

Pharnaces,anhvợcủaDarius,vàOmares,thủlĩnhcủađạoquânngườinướcngoài.ArsitesđãtẩuthoáttớiPhrygia,nơiôngđượcthuậtlạilàđãtựtửvìngườiBaTưbắtôngphảichịutráchnhiệmvềthấtbạinày.QuânMacedoniatổnthấtkháít,khoảng25KỵbinhChiếnhữuthiệtmạng

trong trậnđột kíchđầu tiên.Alexander đãhạ lệnh choLysippus[105] dựngnhững bức tượng bằng đồng của họ tạiDium.Lysippus cũng là người đãvượt qua rất nhiều đối thủ để được chọn tạc tượng cho Alexander.[106]

Khoảng 60 quân kỵ và 30 quân bộ đã thiệt mạng.[107] Theo lệnh củaAlexander, tấtcảnhữngngườichếtđềuđượcchôncấtcùngvớivũkhívàquân trangvào ngày hôm sau trận chiến.Chamẹvà con cái của họ đượcmiễncáckhoảnthuếởđịaphươngvàtấtcảnhữnghìnhthứcvềnghĩavụcánhân hoặc các khoản thuế đánh vào tài sản. Alexander rất quan tâm tớinhữngngườibị thương;ngài tới thămhọ,kiểm travết thươngcủahọ,hỏitừngngườixemhọbịthươngnhưthếnàovàtronghoàncảnhnào,lắngnghecâuchuyệncủahọvàchophéphọphóngđạitùythích.Alexandercũngđãtiến hành những nghi lễ chôn cất đối với những thủ lĩnh ngườiBaTư vànhững línhđánh thuêngườiHyLạp,nhữngngườiđãngãxuốngkhiđangchiếnđấutronghàngngũcủakẻthù;ngàigửiđámtùbinhHyLạptới laođộngkhổsaiởMacedonia,nhưmộtsựtrừngphạtvìdámphảnđốigiảiphápcủaLiênminhCorinthbằngcáchchiếnđấuchoquânđộikẻthù,chốnglạichínhnhữngngườiđồnghươngcủahọ.ĐểtạơnnữthầnAthena,ngàigửitớiAthens 300 bộ áo giáp đầy đủ của quânBaTư, cùng với câu đề tặngrằng:Alexander, con trai của Philip, và những ngườiHy Lạp (trừ nhữngngườiLacedaemonia) dâng tặngngười những chiến lợi phẩmđược lấy từquânBaTưởlụcđịaÁchâu[108].AlexanderđãchỉđịnhCalasđảmnhiệmchứcxatrap,vịtrítrướcđâyvốn

thuộcvềArsitesvớimệnhlệnhgiữnguyêncáckhoảnthuếnhưtrướcđó;tấtcảnhữngngườibảnđịaxuấthiệnsaukhilẩntrốnởtrênnhữngngọnđồivàbịbaovâyđãđượcngài chophépquay trở lạinhàcủahọ;đốivớinhữngngườiZeleia,ngàithathứchohọvìhiểurằnghọchiếnđấucùngvớiquânBaTưchỉvìbị épbuộc.AlexandercửParmenio tiếpquảnDascylium;vàđiềunàyđượcthựchiệnmàkhônggặpphảitrởngạigìkhinhữngvệquânđãbỏlạithịtrấn.[109]

MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàSardis.Ngàivẫncòncáchđókhoảng13hoặc14kilômétkhigặpMithrines,chỉhuypháođàibêntrong;đicùngvớiônglànhữngngườilãnhđạocủathịtrấn.HọtớiđểgiaonộpthịtrấnchoAlexander,trongkhiMithrinescũngxindânglênngàipháođàivàcủacải.Alexander dừng chân trước Hermus, một con sông cách Sardis khoảng 4kilômét,vàcửAmyntas,contraicủaAndromenestiếpquảnpháođài;ngài

đốixửvớiMithrines theocách thứcphùhợpvớiđịavịcủaông,chophépnhữngngườiSardisvànhữngngườiLydiankhácgiữphongtụccũcủaquêhươnghọvàtrảtựdochohọ.[110]

TronglúcAlexanderởSardis,ngàiđãtớivệthành,nơiquânđồntrúcủaBaTưđãtừngđóngquân,vànhậnrarằngpháođàinày,đượcxâydựngtrênngọnđồicao,dốcvàđượcbảovệbằngtườngthànhbalớp,làmộtvịtrícựckỳvữngchãi.Ngàinảyraýnghĩsẽxâydựngởđâymộtđềnthờvàbanthờvinhdanh

thầnZeus,vàtrongkhingàiđangbănkhoănchọnvịtrítốtnhấtthìmộtcơnbãomùahèậptớiđộtngộtcùngvớitiếngsấmrềnvangvàmộtcơnmưatrútxuống cung điện của những vị vuaLydian, đã khiếnAlexander nghĩ rằngthầnZeusđã tựchỉđịnhvị trínơiđền thờcủangườisẽđượcxây lên;bởivậy,ngàiđãhànhđộngtheoýnguyệnđócủangười.Alexander đã giao phó cho Pausanias,một trong nhữngKỵ binhChiến

hữu,chịutráchnhiệmvềpháođài,vàhạlệnhchoNiciastổchứcvàtraotặngđồ cống nạp. Quyền cai trị Lydia và khu vực lãnh thổ trước kia doSpithridates làm chủ đã được trao choAsander, con trai của Philotas, vớimộtlựclượngđángkểbộbinhkhinhgiápvàkỵbinh.CalasvàAlexander,con trai của Aeropus, được gửi tới vùng đất của Memnon[111] cũng vớinhững người Peloponnesian và hầu hết những đội quân đồngminh khác,ngoạitrừquânArgives,nhữngngườiđãđóngquântạipháođàiởSardis.Trongkhiđó,tintứcvềvụgiaochiếnkỵbinhđãtớiEphesus.Nhữnglính

đánhthuêtừnglàđơnvịđồntrúởthịtrấnđãcướpđượchaitàuchiếnvàtrốnthoát. Đi cùng họ là Amyntas, con trai của Antiochus, người đã rờiMacedonianhằmtránhmặtAlexander.Anh tachắcchắnkhôngcóđiềugìphànnànvềcáchđốixửcủaAlexander;anh tachỉkhôngưangàivàchánghétsựhiệndiệncủangài.AlexandermấtbangàyđểđitớiEphesus.Khitớinơi,ngàiđãkêugọitất

cảnhữnglínhđánhthuêbịtrụcxuấttrởvềquyphụcngài,bỏđinhữngphepháiquyềnlực,vàphụchồithểchếdânchủ.TấtcảnhữngkhoảnthuếtrướckiaphảinộpchoBaTưđượcngàichuyểnlạichođềnthờArtemis.[112]Mọicưdântrongthịtrấn,nhữngngườiđãgỡbỏmốiesợnhữngchủnhânchínhtrịcủahọ,đãnónglòngxửtửnhữngkẻchịutráchnhiệmtrongviệckêugọisựhỗtrợcủaMemnon,vànhữngkẻhoặcđãcướppháĐềnthờhoặcđãđậpvỡbứctượngPhilipởđó,hoặcđãmởlăngmộcủaHeropythus–ngườigiảiphóng,ởquảngtrườngtậpthể.HọđãkéolêtừđềnthờvànémđáđếnchếtSyrphaxvàcontraiônglàPelagoncùngvớitấtcảđámcháutrai.Tuyvậy,Alexander,ngườicóýthứcrấtrõrằngdânEphesian,nhữngngườiđãđượctraochocơhộitiếptụcsănđuổinhữngkẻphạmtộivàtheođuổikhaokhát

báo thù, sẽ đi quá lòng hận thù và dục vọng cá nhân và hạ sát cả nhữngngườivô tội,đãkiênquyếtdừng lại.Kếtquả là,nhờvàoquyếtđịnh sángsuốtcủangàitạiEphesus,ngườidânởđâyđãkhôngthểđixahơnnhữnggìmàhọđãlàm.Trongsuốtthờigianđó,nhữngsứthầntớitừnhữngthịtrấncủaMagnesia

vàTrallesđãđếnquyphục.Theođó,AlexanderđãpháiParmeniocùngvớimộtlựclượngkhoảng2.500bộbinhđồngminh,2.500quânMacedonia,và200KỵbinhChiếnhữu, cửAlcimachus, con trai củaAgathocles, vớimộtlực lượng tươngđương, tiến tới những thị trấn củangườiAeoliavà tất cảnhữngthịtrấncủangườiIoniahiệnvẫncònlệthuộcvàoBaTư.Trongkhắpnhữngvùngđấtnày,ngàiđãtướcquyềnsởhữucủanhómcaitrị,xâydựngchínhquyềndânchủ,chophépmọicộngđồngđềuđượcthựcthiluậtphápvà phong tục riêng của họ, đồng thờimiễn cho họ những khoản thuếmàtrước đây họ phải nộp cho người Ba Tư.[113] Trong khi đó, ngài vẫn ởEphesus,tếlễthầnArtemis,vàtổchứcmộtbuổidiễuhànhkỷniệm,vớiđầyđủquântrangvàđộihìnhchiếntrận.Ngàyhômsau,AlexanderđãhànhquântớiMiletusvớimộtlựclượngbao

gồmtấtcảbộbinh,cungthủ,quânAgriane,kỵbinhThrace,TiểuđộiHoànggiacủaKỵbinhChiếnhữu,vàbatiểuđoànkhác.Vòngthànhbaođãrơivàotayngàimàkhôngcần tớimộtđợt tấncôngnào,vìđơnvịđồn trúđã rút,ngaykhiAlexanderralệnhdừngchânvàđềnghịphongtỏanhữngcôngsựphòngvệbêntrong,nơiHegisistratus,ngườiđãđượcDariusgiaophóviệcphòng vệ thị trấn, vẫn đang hy vọng có thể chống cự được.HegisistratustrướcđâyđãđôilầnviếtthưxinhànggửichoAlexander,nhưngtìnhhìnhvềhạmđộiBaTưsauđóđãkhuyếnkhíchôngnỗ lựchơn trongviệcgiữ lấythànhphốchochủnhâncủamình.Tuynhiên,Nicanorđãnhanhchânhơn;ôngđãmanghạmđộiHyLạptớiMiletusbangàytrướchạmđộicủaBaTưvàđãthảneovới160tàutạiLade,mộthònđảokhôngxathịtrấn.NgườiBaTưđãbỏlỡcơhộicủahọ;vànhữngchỉhuycủahọ,ngaykhinhậnrarằnghạmđộicủaNicanorđãthảneotạiLadetrướckhihọtới,đãđemtàucủahọthảneodướiCửasôngMycale.Alexander,khichắcchắnrằngkhôngchỉcóduy nhất hạm đội của ngài dừng chân ở Lade, đã hạ lệnh cho đạo quânThracevàkhoảng4.000línhđánhthuêkhácđổbộvàohònđảo.QuânBaTưcókhoảng400 tàu, vượt trội hơnvề số lượng sovớiquân

Macedonia, nhưng lão tướng Parmenio, bất chấp điều này, vẫn hối thúcAlexandertiếnhànhmộtcuộcgiaochiến.ÔngtinchắcrằngmộtcuộcchiếntrênbiểnsẽdiễnratheohướngcólợichongườiHyLạp,nhưnglýdothựcsựchođềnghịnàylạilàmộtdấuhiệutừthầnlinh–ngườitađãnhìnthấymộtconchimđạibàngxuấthiệntrênbờbiểnngayphíasaunhữngcontàucủaAlexander.Parmeniocho rằngnếugiànhđượcchiến thắng tronghoàn

cảnhhiện tại sẽ làmột thuận lợi có tính chiến lược lớn, trongkhi đó nếukhôngmaythấtbạithìđócũngkhôngphảilàđiềuquátồitệ,khingườiBaTư, trongbấtkỳtrườnghợpnào,cũngvẫnđanglàmchủbiểncả.Ôngnóiôngđãchuẩnbịsẵnsàngđểđíchthânxuấttrậnvàliềumạng.AlexanderđãđáplờirằngParmeniođãmắcsailầm,vàônghẳnđãphântíchsaidấuhiệu.Thứnhất,sẽlàsailầmkhiliềumạnglaovàomộtcuộcgiaochiếntrênbiểnchốnglạimộtlựclượnglớnhơnnhiều,vàđemmộthạmđộichưađượcrènluyện gì đối đầu với toàn bộ lực lượng hải quân Cyprus và Phoenicia đãđượctôiluyệnởmứcđộcao;hơnnữa,biểncảlàmộtnơinguyhiểm–ngườitakhôngthểđặtniềmtinvàonó,vàngàicũngsẽkhôngliềumạngxuấthiệntrướcquânBaTư;nếuthấtbại,điềunàyquảthựcsẽrất tồi tệvàtácđộngsâusắc tớimốiquan tâmchungvềchiến tranh trongnhữnggiaiđoạnđầucủanó,trêntấtcảlàsẽkhuyếnkhíchnhữngngườiHyLạpnổiloạnngaykhihọnhậnđượctinngườiBaTưđãgiànhthắnglợitrênbiển.Thứhai,nhữnglýdoParmeniođưarachưađủđể liềumạnggiaochiến.Ngàicũngđưaranhữngphân tíchvềdấuhiệukhácsovớiParmenio:sựxuấthiệncủachimđạibàng,khôngnghingờgì, làmộtdấuhiệuthuậnlợi;nhưngtrênthựctếviệc chim đại bàng được nhìn thấy trên bờ biển chắc chắn báo hiệu rằngquânđộicủangài,chứkhôngphảihảiquâncủangài,sẽkhiếnhạmđộiBaTưtrởnênvôdụng–ngàisẽchiếnthắngtrậnđấutrênbiểntừđấtliền,nhưdấuhiệuđãchỉra.Trong lúcnày,mộtngườiMiletusxuất sắccó tên làGlaucippusđã tiếp

kiếnAlexandervớilờiđềnghịtừcácthầndâncủathịtrấnvàlínhđánhthuêngườinướcngoài,nhữngngườichịutráchnhiệmchínhtrongviệcbảovệthịtrấndướisựgiámsátcủangườiBaTư:điềunàycónghĩalàhọsẵnsànggiaonộp quyền sử dụng những bến cảng, mở cửa tường thành của họ cho cảAlexanderlẫnngườiBaTư;đồngthờihọhyvọngrằngvớinhữngthỏathuậnnày, lệnhbaovây sẽ được rút bỏ.Alexander đáp lại lời đềnghị nàybằngcách cho phépGlaucippus quay trở lại với các chiến hữu của ông, và nóirằng họ nên sẵn sàng phòng thủ vào buổi bình minh sáng hôm sau.Alexanderđãtiếptụcgiatănglựclượngphongtỏa;thànhlũyđãbịoanhtạcở tầm gần, những công sự đã bị công phá bởi những cầu ván gỗ; sau đóAlexanderđãmangtheoquânlínhcủamình,lúcnàyđãsẵnsànggiữvữngbấtkỳmộtvịtrínàotạinơinhữngcôngsựphòngvệbịchọcthủnghoặcbịcôngpháđủđểmởmột lốivào, trongkhinhữngngườiBaTư tạiMycaleđangtrongquátrìnhchuẩnbịtiếncôngchốnglạinhữngđồngminhđãgầnnhưđãbiếnmấttrongtầmmắthọ.Khi những quân lính củaNicanor ở Lade nhận thấy cuộc đột kích của

Alexanderbắtđầu,họđãđiềukhiểntàuthuyềnđidọcbờbiển,tớicảngbiểntạiMiletus,nơihạmđộixuấthiệnởphầnhẹpnhấtcủalốivào,tàunàynằm

kếsát tàukia;bởivậycảngbiểnđãđóng lại trướchạmđộicủaBaTưvàngườiMiletuskhôngcònhyvọnggiúpđỡgìởkhuvựcđó.NgườiMiletusvàlínhđánhthuêởthịtrấnđãbịthúcépbởicuộctấncôngcủaAlexander;và trướcdiễnbiếnmớinày,mộtvàingười trongsốhọđã laoxuốngbiển,dùngkhiênlàmthuyềnđểbơitớimộthònđảonhỏ(khôngcótên)khôngxathị trấn, trong khi những người khác nỗ lực đến tuyệt vọng để trốn khỏithuyền trước khi những tàu chiến củaMacedonia tới. Tuy vậy, họ đã quáchậmchân và bị bắt tại lối vào cảng biển. Phần lớn nhữngngườiMiletustrongthànhđềubịgiết.ThịtrấngiờđâyđãrơivàotayAlexander,vàngàichuyểnhướngchúýtới

nhữngngườiđãtrốnthoáttớihònđảonhỏ.Bờbiểncủahònđảonàydốcvàviệcđổbộlênđócũnggiốngnhưviệcbắcthangtrèolêntườngthànhvậy;Alexander đãbiếnviệcnày trởnêndễdànghơnnhiềubằng cách cốđịnhnhữngthangleotườngthànhvàophầnđầucủathuyền–tuynhiên,khinhậnthấyrằngnhữngkẻchạytrốn,khoảng300línhđánhthuêHyLạp,sẵnsàngchiếnđấu tớichết,ngàiđãbịcảmđộngbởi lòngdũngcảmvà trungthànhcủahọ.Alexanderđãkhông trừngphạthọvớiđiềukiệnnhữngngườinàyphảiquyphụcngài.TấtcảnhữngngườiMiletuskhôngbịgiếtkhithịtrấnbịchiếmđóngđềuđượcAlexanderthảtựdo.Trong lúc đó, quânBaTư tiếp tục sử dụngMycale nhưmột căn cứ để

quấynhiễuhạmđộiHyLạp tạiMiletus.Hằngngày,họdichuyểnvềphíaMiletusvớihyvọngkíchđộngđượcmâuthuẫn;tốiđến,họgiữnguyênvịtrímặcdùđâychẳngphải làmộtnơian toàn lắm,vìhọbịbắtbuộcphải lấynước cho hạm đội từ Maeander, ở cách đó một quãng đường dài.[114]Alexandervẫngiữhạmđội tạicảngbiểnnhằm tránhviệcquânBaTư tấncôngmởlốivào.NgàiđãhạlệnhchoPhilotastuầntrakhắpđườngbờbiểncủaMycalecùngvớiquânkỵbinhvàbachiếnhữubộbinh,ngănquânBaTưđổbộlênbờ.Hệquảlà,việcthiếunướcvànhữngquânnhukháckhiếntoàn bộ thủy thủBaTư lâm vào tình trạng khốn đốn; bởi vậy, họ đã bơithuyềntớiSamos,chấtđầythuyềnnhữngthứhọcần,vàtrởvềMiletus.Rờicảngbiển,họđãbàytrậncùngvớiđộihìnhchínhcủahạmđội,hyvọngnhửquânMacedoniavàovùngnướcsâu,trongkhinămcontàucủahọtiếptụctớivùngbiểnđãđượcbảovệgiữaLadevàvịtríđóngquâncủaMacedoniatrênbờbiển.HọnghĩrằngđóhẳnlàmộtcơhộigâybấtngờchohạmđộicủaAlexanderkhikhôngcóaitrêntàu,vìhọđãđượckểrằnghầuhếtcácthủythủđãđượcgiaonhữngnhiệmvụkhác,chẳnghạnnhưkiếmcủiđốt,hoặcđicắtcỏhaytìmkiếmnguồnlươngthực.Mộtvàingườilínhquảthựcđãđirangoài,nhưngsốngườicònlạivẫnđủđểđảmnhậnnhiệmvụ.KhiAlexanderthấynămtàuchiếncủađịchđangtiếntới,ngàiđãngaylậptứccửmườitàuchiếnsẵnsàngđâmthủngchúng.NămtàuchiếncủaBaTưđãnhậnthấysự

xuấthiệnđầy thùđịchvàhoàn toànbấtngờcủa tàuHyLạp;vàngaykhinhìnthấycảnhtượngđó,họđãxoaybuồmchuyểnhướng,nhanhchóngquaytrở lại, tái nhập vào hạm đội.Một trong những con tàu này, được nhữngngườiIassianchèolái,làmộtcontàuchậmchạp,đãthấtbạitrongviệctẩuthoát;ngoạitrừbốnngườidẫnđầuđãtrốnchạyvàtáinhậpthànhcôngvàohạmđội,toànbộthủythủđoànbịbắt.KếtquảlàhạmđộiBaTưđãkhôngkènkhôngtrốngrờikhỏiMiletus.Lúcnày,Alexanderquyếtđịnhgiảitánhạmđội.Trongthờiđiểmđó,ngài

khôngcóđủtiềnbạcđểduytrìhạmđội;AlexanderhiểurằngkhólònghạđượchảiquânBaTư,vàngàicũngkhôngmongmuốnđểbấtkỳđộiquânnàocủangài, dù là trênbiểncảhayđất liền,phải liềumình laovào thảmhọa.[115]Hơnnữa,quânđộicủaAlexanderđanglàmchủtrênđấtliền,ngàicóýthứcrấtrõrằngngàikhôngcầnsửdụngtớibấtkỳhạmđộinào:bằngcáchchiếmlấynhữngthịtrấnvenbiển,AlexandercóthểkhiếnhảiquânBaTư trởnênbất lực,vìhọchẳng thể sửdụngmột cảngbiểnnàoởbờbiểnchâuÁvàkhôngcónguồnnàothaythếchotấtcảthủythủcủahọ.Đóchínhlà trọngđiểm trongphân tích củaAlexandervềdấuhiệu chimđạibàng–điềuđócónghĩalàngài“sẽchinhphụcnhữngcontàutừđấtliền”.SaukhigiảiquyếtổnthỏamọichuyệnởMiletus,Alexanderbắtđầuđitới

CariavìnhậnđượcbáocáorằngquânBaTưđangởHalicarnassusvớimộtlựclượngđángkểlínhbảnđịavàlínhđánhthuê.Nhữngthị trấnnằmtrênđườnghànhquâncủangàiđềuđãđầuhàngmàkhôngvấpphảibất kỳ sựkhángcựnào.Tuynhiên,trênđườngtớiHalicarnassus,ngàiđãchọnmộtvịtrícáchthịtrấnkhoảngmộtkilômétvớidựđoánvềmộtcuộcvâyhãmkéodài.NgoàiđịathếtựnhiênvốncócủaCaria,bấtkỳsựthiếusótnàotrongviệcduy trì sự an toàn củanóđềuđã sớmđượcMemnon, người đãđượcDariusgiaophóquyềncai trịvùnghạchâuÁvà là thủ lĩnhcủa toànhạmđội,củngcố;mộtlựclượnghùngmạnhcủalínhBaTưvàlínhđánhthuêđãtới đóng quân ở thị trấn, và sự xuất hiện của tàu chiến ở cảng biển đồngnghĩavớiviệccácthủythủcũngcóthểgiúpchuẩnbịchođợttấncông.[116]

Trongngàyđầutiên,Alexanderđãtớinhữngcôngsựởthịtrấn,phíađốidiệnvớiMylasa.Khingàiđitớicổng,nhữngngườibảovệđãxôngraphávâyvàphónglaotầmxa.QuânđộicủaAlexanderđãphảncôngmàkhônggặpkhókhăngìvàđẩy lùiquânđịch trongthành.Mộtvàingàysau,cùngvớimộtlựclượngbaogồmVệbinh,KỵbinhChiếnhữu,vànhữngtiểuđoànbộbinhdướiquyềnchỉhuycủaAmyntas,Perdiccas,vàMeleager,đượchỗtrợbởi quânAgrianesvà cung thủ,Alexander đãquay trở lại khuvực thịtrấn, phía đối diệnvớiMyndus, ngài quan tâm tới tình trạng của các chốtphòngvệởkhuvựcnày,vớihyvọng tìmkiếmđượcmột lốivàodễdàng

hơn.[117] Alexander nghĩ rằng cũng sẽ cómột cơ hội nếu ngài, bằngmộtcuộc đột kích, có thể chiếm lấyMyndus,mảnh đấtmà việc sở hữu nó sẽkhiếnviệcbaovâyHalicarnassus(trởnên)dễdànghơnrấtnhiều.Kếhoạchcóvẻhấpdẫnhơnvìmộtvài ngườiởMyndusđãđềnghị rằnghọ sẽmởcổngthànhchoAlexandernếungàitiếnquântrongbóngtối.Ngàilàmtheolờihọvàtớithịtrấnvàokhoảngnửađêm.Tuynhiên,ởđâykhônghềcódấuhiệuđầuhàngnàocả.Alexander,ngườiđangmongđợinơinàyquyphụcngài, đã không chuẩn bị gì cho việc bao vây: ngài không hề mang theonhữngsúcgỗnặng[đểpháthành],pháohaythangleotườngthành;tuyvậy,vớitrangbịvũkhísơsàiAlexandervẫnhạlệnhchobộbinhMacedoniatiếnquânvàbắtđầuđánhlấn.Họđãpháhủymộtpháođài,nhưngsựsụpđổcủanókhôngphábỏđượctườngphòngvệ;quânđộicủathịtrấnchốngtrảmãnhliệt và cùng với sự trợ giúp của quân tiếp viện tới bằng đường biển từHalicarnassus,đãchốngtrảthànhcôngcuộcđộtkích.Bởivậy,Alexanderđãhạlệnhrútluitrongkhichưahạđượcmụctiêu.NgàilạichuyểnhướngquantâmsangviệcbaovâyHalicarnassus.Đểcóthểgiatăngsứcmạnhcôngphá–sửdụngđượcnhữngpháođàimà

từđócóthểbắnphávàonhữngngườibảovệthànhlũycũngnhưviệcdùngpháovàcácsúcgỗnặngđểpháthành–Alexanderchođàohầmởbênngoàithịtrấn,khoảng14métchiềurộngvà7métchiềusâu.Côngviệcđượchoànthànhmộtcáchdễdàngvàcácpháođàinhanhchóngđượcđưavàosửdụng.Trongđêmtối,mộtnhómquânHalicarnassusđãcốgắngdùnghỏalựctấncôngpháobinhcủaMacedonia,baogồmcảnhữngpháođài,vốnchưasẵnsàngvàovị tríhoặcchưađượcsửdụng;nhưngquânMacedoniađang làmnhiệmvụphòngvệ,cùngvớisựgiúpđỡcủanhữngquânlínhkhác,nhữngngườiđãtỉnhgiấcbởitiếngồnvàgianhậpvàovớinhómcủahọ,đãđẩylùiquânHalicarnassusvào trongnhữngchốtphòngvệ của thị trấnmàkhônggặpkhókhăngì.Quânđịchthiệthại170người, trongđócóNeoptolemus,ngườiđãbỏtrốnsangpheDarius.[118]Anhta làcontraicủaArrabaeusvàanhcủaAmyntas.VềphíaquânAlexander,cókhoảng16ngườichếtvà300ngườibịthương–sốlượngngườibịthươngtươngđốilớnvìhọbịtấncôngtrongbóngtốivàrấtkhóđểtựphòngvệ.Mộtvài ngày sau, cómột sựvụ tình cờxảy ra: hai bộbinhMacedonia

thuộctiểuđoàncủaPerdiccasuốngrượutronglềuvàkhoekhoangvềviệchọđãdũngcảmthếnào;sẵncómenrượutrongngười,mỗingườikhoácláchếtmức có thể và nhanh chóng xảy ramột cuộc tranh cãi giữa họ. Cuốicùng,haingườicầmvũkhícủamìnhxôngratấncôngvàotườngthànhcủathịtrấnnằmởtrênvùngđấtcaođốidiệnvớiMylasachỉvớimụcđíchchứngminhchođốiphươngthấymìnhcanđảmrasaochứhoàntoànkhôngcóýđịnhnghiêmtúcvềmộtcuộctấncôngliềuchết.Mộtvàingườilínhtrongthị

trấn đã thấy sự xuất hiện của hai gã ngốc và khiêu khích họ. Tuy nhiên,nhữngngườiMacedoniađãgiếtnhữngngười tớigầnvàphóngvũkhívàonhững người vẫn còn cách họ một khoảng, bất chấp việc những ngườiHalicarnassusđônghơnvàởtrênmộtvùngđấtcónhiềulợithếhơnvìhọcóthể bắn phá hoặc tiến hànhmột cuộc đột kích từ vùng đất cao.Mộtmặt,nhữngquânlínhthuộctiểuđoànPerdiccasđãnhanhchóngđốidiệnvớimốidedọanày,vàmặtkhác,họnhậnđượcquântiếpviệntừthịtrấn.Đólàmộtcuộcchiếnđấuác liệtcho tớikhiquânMacedoniamột lầnnữa lạiđẩy luithànhcôngđợttấncôngcủaquânđịchvàotrongcổngthành.Quảthực,thịtrấnđãgầnnhưbịchiếmcứ.Tronglúcđó,nhữngbứctườngthànhđềuchỉđượcphòngvệsơsài,vàsựsụpđổcủahaipháođàicạnhnhaucùngvớibứctườngởgiữađãtạonênmộtlốivàodễdàng,chophépmởramộtcuộcđộtkích.Hơnnữa,pháođàithứbađãbịhưhạinặngnềvàcóthểdùngmìnphásập;nhưngtrướckhibấtcứđiềugìđượcthựchiện,ngườitrongthịtrấnđãtìmđượcmộtcáchphòngvệtốthơnbằngcáchxâydựng,từbêntrong,mộtbứctườnggạchhìnhvòngcung–vớisựgiúpsứccủatấtcảmọingười.Ngàyhômsau,Alexanderđãsửdụngpháothủđểtấncông,vàvấpphảisự

chốngtrảngaylậptứcbởimộtnhómngườitrongthịtrấn.MụcđíchcủahọlàdùnghỏalựctấncôngnhữngphươngtiệnđộtkíchcủaAlexander,vàhọđã thành công trongviệcđốt cháymột phầnbứcbìnhphongởgần tườngthànhvàmộttrongnhữngpháođàibằnggỗ,dùmọithứkhácđềuđãđượcbảovệbởiquânlínhdướiquyềnchỉhuycủaPhilotasvàHellanicus,nhữngngườichịutráchnhiệmbảovệởđó.Trongsuốtcuộcđộtkích,Alexanderđãđíchthânxuấtquân,vàkếtquảlànhómđộtkíchđãngănchặnđượcnhữngngườinổiloạn–hầuhếthọđềubỏlạivũkhí–vànhanhchóngrútluivàobêntrongthịtrấn.Bất chấp thất bại này, trong các giai đoạn đầu của những đợt tấn công

ngaysauđó,nhữngngườicanhgiữtườngthànhvẫncóđượclợi thế:vị trícủahọtrênvùngđấtcaolàmộtthếchiếnlược;cácbinhlínhhìnhthànhnêntấmchắnởphíatrướcnhữngcỗmáyđộtkíchcủaAlexandercóthểđốiđầuvớinhữngloạtvũkhíđượcphóngrakhôngchỉ từphía trướccủamũi tiếnquân,màcòntừhaibênsườn,nơimàtừnhữngpháođàiởcảhaibêncủalỗhổngởtườngthànhcũ,quânđịchcóthểcấptậptấncônghọ;quảthựckhiquânđộiMacedoniađitớichỗtườngthànhmớiđượcxâydựng,họcóthểsẽbịtấncôngtừphíasau.MộtvàingàyđãtrôiquatrướckhiAlexandertiếptụcđộtkíchbứctường

gạchmớibêntrongthịtrấn.Trongthờigianđó,ngàiđãđíchthânchịutráchnhiệmvềvụđộtkích.Bướctiếncôngcủangàiđãvấpphảimộtcuộcphảncôngcủa toànbộ lực lượng trong thị trấn:mộtsưđoànngay tại lỗhổngởtườngthành,nơiAlexanderxuấthiệnvàmộtsưđoànkháctạiTripylum,hay

Cổng thànhTriple, nơi ngườiMacedonia ít ngờ tới nhất.Những khúc củiđang cháydởvànhữngvật liệudễ cháykhácđềuđượcquăngvàonhữngphươngtiệnđộtkíchkhiếnchúngbốccháydữdội; tuyvậyquânlínhdướiquyềnchỉhuytrựctiếpcủaAlexandervẫnkhôngchịulùibước;cácmáybắnđáđượctrangbịởpháođàitiếptụcphóngtớinhữngtảngđánặngđểgâyáplực.Hệquảlà,nhữngngườibảovệthịtrấnđãbịđánhbạivàbịđẩylùimộtlầnnữavàotrongcácchốtbảovệ.Quânđịchchịutổnthấtnặngnề:mộtvàingườiđãbịgiếtkhiđánhgiáplácàvớiquânMacedonia,nhữngngườikháckẹtởgiữađốngđổnátcủabứctườngbịpháthủng:họkhôngthểvượtquavìlỗthủngquáhẹpsovớiđámđôngxôlấn,vànhữngkhốiđáchắnđườngđãtrởthànhmộttrởngạigầnnhưkhôngthểvượtqua.LựclượngthựchiệncuộcphávâytạiTripylumđãđụngđộvớiPtolemy,

thủlĩnhcủavệquânhoànggia,cùngvớinhữngbinhlínhdướiquyềnchỉhuycủaAddaeus,Timandervàsựhỗtrợcủabộbinhkhinhgiáp.Giốngnhưđợtrút lui củanhữngngườiHalicarnassuskhác, đợt rút lui của lực lượngnàycũnglàmộtthảmhọa:bởivìkhihọrútluiquacâycầuhẹpbắcquahào,sứcnặngcủađộiquânđãlàmcâycầuhoàntoànsụpđổ.Nhiềungườihoặcđãrơixuống hào, hoặc đã bị đồng đội của họ giẫm đạp tới chết hoặc bị ngườiMacedoniabắntừtrêncao.Cuộctànsátđẫmmáunhấtxảyraởcổngthành,nơi đã vội vã đóng cửa thành trong nỗi sợ hãi mù quáng về việc quânMacedonia sẽbámgótnhữngkẻ tháo chạy; chínhnhữngngườibảovệđãkhôngchomộtsốlượnglớnchiếnhữucủahọvàothành,vàsốnàysauđóđãbịquânMacedoniachémgiếtngaydướitườngthành.Mộtlầnnữa,thịtrấngầnnhưđãlọtvàotayAlexander;nhưngngaycảkhidùngtớibiệnphápcựcđoannhưthếnày,ngàivẫnmuốncứulấynó,chỉcầnthầndânởđâyđưarabấtkỳmộtdấuhiệuthươnglượngnào.Bởivậy,Alexanderđãkêugọidừngcuộcđộtkích.Trong trận chiến này, Halicarnassus thiệt hại khoảng 1.000 người,

Alexanderkhoảng40người,trongsốđócóPtolemy,thủlĩnhvệbinhhoànggia,Clearchustrongvaitròchỉhuyđộicungthủ,Addaeus,mộtchiliarch–hay còn được gọi là chỉ huy tiểu đoàn – vàmột số ngườiMacedonia nổitiếngkhác.NhữngthủlĩnhBaTư,OrontobatesvàMemnonlúcđóđãgặpgỡđểthảo

luậnvềtìnhhuốngnày.Rõrànglàtrongnhữngđiềukiệnhiệntại,việckéodài hơnnữa tình trạngkhông chịunhượngbộ là khôngkhả thi;một phầntườngthànhđãhoàntoànđổvỡ,nhữngphầnkhácbịtànphánghiêmtrọng,vàtrongnhữngđợtphávâygầnnhất,họđãthiệthạinặngnề,nhiềungườihoặcđãbịgiếthoặcđãkhôngthểtiếptụcchiếnđấudobịthương.Bởivậy,vàokhoảngnửađêm,họđãđốtnhàkhocùngvớipháođàibằnggỗvốnđượcxâydựngđểchốnglạiđợttấncôngcủaquânMacedonia.Nhữngngôinhàở

gầntườngthànhcũngbịđốt, trongkhinhữngngọnlửa từpháođàivàcácnhàkhođangcháydữdộiđãtheohướnggiólansangcáctòanhàkhác.TànquânrútluitớiArconnese,mộtthànhlũytrênđảo,vàvùngđấtcaođượcgọilàSalmakis.NhữngsựkiệnnàyđãđượcmộtvàingườiHalicarnassusđàotẩusaucuộc

chiếnbáocáochoAlexander;bởivậy,khingọnlửabắtđầulanrộngtrướcmắtngài, bất chấp thực tế làđãgầnnửađêm,ngàihạ lệnh choquân línhdướiquyềngiếttấtcảnhữngngườicóhànhviđốtnhà.Ngượclại,bấtkỳcưdânthịtrấnnàođượctìmthấytrongnhàđềuđượccứukhỏiđámcháy.ÁnhsángbanngàyđãlàmlộnhữngchỗchiếmđóngcủaquânBaTưvà

línhđánhthuêcủaSalmakisvàArconnese.Tuynhiên,Alexanderđãquyếtđịnhkhôngbaovâynhữngthànhlũynày,vìthựctếlàquânđộicủangàisẽgặpnhiều trởngại, trongkhingàicũngsẽmấtnhiều thờigianvới thị trấnvừamớichiếmcứđược.Baovâyhọchẳngmanglạichongàibấtcứlợithếlớnnào.Bởivậy,ngàichochôncấtnhữngngườiđãbịgiếttrongcuộcchiếntốihômtrước,ralệnhchođộiquânchịutráchnhiệmđộtkíchtiếntớiTralles,vàsauđósanbằngthịtrấn.Đểthànhlậpđơnvịđồntrúởnơinày,cùngvớiphầncònlạicủaCaria,Alexanderđãđểlạimộtlựclượngkhoảng3.000bộbinh– línhđánh thuê–vàkhoảng2.000kỵbinhdưới quyền chỉ huy củaPtolemy.Sauđó,ngàichuẩnbịchoviệcđitớiPhrygia.AlexanderđãtônAda,congáicủaHecatomnuslênlàmngườicaitrịtoàn

bộCaria.Ngườiphụnữnày làvợcủaHidrieus–vàcũngchính làchịgáicủaông,mộtmốiquanhệtheođúngphongtụccủaCaria;Hidrieus,ngườiđãmấttrêngiườngbệnh,đãtraolạiquyềnlựccủamìnhchoAda,vàviệcmộtngườiphụnữcai trịmộtvùngđấtcũngkhôngphải làđiềuxalạởchâuÁtrong thời đại củaSemiramis trở về trước.[119] Sau này,Ada bị Pixodarusphế truất, cướp lấy quyền lực; vị trí này sau khi Pixodarus mất đã đượcOrontobates, con rể của ông, tiếp quản theo chỉ định của Nhà vua. KhiAlexanderxâmlượcCaria,AdalúcđóchỉlàchủnhâncủaAlinda,mộttrongnhữngnơiđượcphòngvệtốtnhấtởCaira.BàđãđíchthântrìnhdiệntrướcAlexander,giaonộpthịtrấn,vàđềnghịnhậnngàilàconnuôi.Alexanderđãkhông khước từ đề nghị này. Ngài đem Alinda trao lại cho bà, và khiAlexander trở thành chủ nhân của Caria cùng với việc Halicarnassus thấtthủ,ngàiđãđặttoànbộmảnhđấtnàydướisựcaitrịcủabà.Cómột số lượng lớn những ngườiMacedonia phục vụ cho cuộc chinh

phạtchỉmớivừakếthônkhicuộcviễnchinhbắtđầu.Cảm thấycầnphảiquantâmtớinhữngngườilínhnày,AlexanderđãthảihồihọởCaria,gửihọvềquênhàđểcómộtmùađôngvớinhữngngườivợcủahọ;nhữngngườinàyđãđượcgiaophóchoPtolemy,contraicủaSeleucus,mộtthủlĩnhcủa

vệquânHoànggia,vàhaithủlĩnhcóvịtrícaokhác:Coenus,contraicủaPolemocrates, vàMeleager, con trai củaNeoptolemus – cả hai người nàyđượcchọnvìchínhhọcũnglànhữngngườivừamớikếthôn.Chỉthịcủacáctướnglĩnhđưaralàgiatăngviệctuyểnmộkỵbinhvàbộbinhtrongphạmvirộngnhấtcóthể,hợpnhấtnhữngngườinàyvớiđộiquânhiệnđangởdướiquyềnchỉhuycủahọ.KhônghànhđộngnàocủaAlexanderkhiếnôngđượcquânđộiMacedoniayêuquýhơnhànhđộngnày.Cùnglúcđó,AlexanderđãcửCleander,contraicủaPolemocrates,tuyển

thêmquânởPeloponnese,trongkhiParmeniođượcpháiđiSardiscùngvớimộtlựclượngbaogồmmộttrungđoànChiếnhữu,kỵbinhThessaly,nhữngđạoquân đồngminh khác và nhữngxe ngựa chởhành lý.Mệnh lệnh củangàilàtiếnquântừSardistớiPhrygia.ĐíchthânAlexanderđãhànhquântớiLyciavàPamphyliađểthiếtlậpsựkiểmsoátvớibờbiểnvàkhiếnhạmđộicủakẻthùkhôngthểdichuyểnđược.Trênđườngđi,nơiđầutiênmàngàichiếmđóng làmột thị trấnvững chãi củaHyparna; nóđược canhgiữbởimộtđơnvịđồntrúcủalínhđánhthuê,nhưngtrướcđềnghịđìnhchiến,họđãbỏthànhlũyvàđầuhàng.Khôngcómộtcuộcchiếnnàohết.KhitớiLycia,AlexanderđãtiếpquảnTelmissus,cưdânởđóđãkhôngchốnglạingài.Sauđó, ngài đã băng qua Xanthus và chấp thuận sự quy phục của Pinara,Xanthus,Pataravàkhoảng30khuvựcnhỏkhác.[120]

Lúcnàyđãvàogiữamùađông,vàlầndichuyểntiếptheocủaAlexanderlàtớiMilyas–nơitrênthựctếthuộcvềvùngPhrygialớn(GreaterPhrygia)nhưngvàogiaiđoạnđólạiđượccholàmộtphầncủaLycia[121]theomệnhlệnhcủavuaBaTư.Ởđây,AlexanderđãgặpnhữngđạidiệntừPhaselis,tớidângtặngchongàimũmiệnvàngvàđềnghịkếtgiao.CácđềnghịtươngtựtừkhuvựcrộnglớnhơncủavùnghạLyciacũngđượcđưara.AlexanderđãđáplờicácsứthầntớitừPhaselis,cũngnhưtừLycia,rằnghãygiaonộpthịtrấncủahọchonhữngchủnhânxứngđánghơn,điềuđãđượcthựchiệnmộtcách thíchđáng trongmọi trườnghợp.Ngay sauđó, ngài đích thânđi tớiPhaselisvàgiúpcưdânthịtrấnhạmộtpháođàimàngườiPisidiaxâydựnggầnđónhưmộtcăncứđểtừđóquấynhiễuPhaselis–vàngườiPisidiađãthựcsựquấypháhọ,nhữngngườilaođộngởtrênbờthườngxuyênchịutổnthấtnặngnềbởinhữngđợtđộtkíchcủaPisidia.TrướckhiAlexanderhoànthànhcôngviệcvớiPhaselis,ngàiđãđượcbáo

cáovềsựphảnbộicủaAlexander,contraicủaAeropus.NgườinàylàmộttrongnhữngChiếnhữucủangài,nhữngngười cómối liênhệgầngũivớiNhàvua,vàđồngthời,làchỉhuycủakỵbinhThessaly;ôngcũnglàanhtraicủaHeromenesvàArraabacus,cảhaikẻdính líu tớivụámsátvuaPhilip.[122] Về vụ ám sát vua cha, Alexander, bất chấp bằng chứng hiển nhiên

chống lạingườicùng tênvớingài,đãkhông truycứuy,vìy làmột trongnhữngngườiđầutiênủnghộngàisaucáichếtcủavuaPhilip,hộtốngngàitớicungđiện,vàvũtrangchongàinhưchủnhâncủay;sauđó,Alexanderđãtraochoymộtvịtrídanhdựtrongđoàntùytùngriêngcủangài,cửytớichỉhuynhữngcuộchànhquânởThrace,vàcuốicùnglàchỉđịnhylàmthủlĩnhcủakỵbinhThessaly thaychoCalas,ngườiđãđượcbổnhiệmcai trịmộtvùngđất.[123]

Âmmưu đã được tiết lộ choAlexander trong ngày hôm sau.Amyntas,ngườiđã trốnsangquânBaTư,đãmangnhữngđềnghịviết tay từngườiđồngđội,Alexandros(từđâytôisẽgọiôngtanhưvậy)tớiDarius.Dođó,Dariusđãgửitớibờbiểnmộtcậnthầnđángtincậytrongđámtùytùngcủaông ta, tên là Sisines, bề ngoài tỏ vẻ là viếng thăm Atizyes, xatrap củaPhrygia,nhưngthựctếlàđểliênlạcvớiAlexandros,vàhứahẹnsẽgiaongaivàng của Macedonia và 1.000 ta-lăng vàng nếu gã ám sát thành côngAlexander.Tuynhiên,Sisines,khirơivàotaycủaParmenio,đãtiếtlộmụcđíchthựcsựtrongnhiệmvụcủaôngta,vàđượcbảovệđểđưatớichỗcủaAlexander để thuật lại toàn bộ câu chuyện. Alexander đã tập hợp nhữngngườibạncủangàiđểthảoluậnvềtìnhhuốngnày,vànhữngthànhviêncủađội Chiến hữu được ngài tin tưởng nhất đã thể hiện quan điểm cho rằngtrướchết,thậtsailầmkhiđểmộtchỉhuykhôngđángtincậylãnhđạotrungđoàn kỵ binh xuất sắc nhất, và ngài lúc này nên đưa ra quyết định nhanhchóng,trướckhiAlexandrosbắttayvớiquânThessalyvànổiloạn.Hơnnữa,mộtdấuhiệuđángngạiđãlàmgiatăngmốiloâucủahọ;sựkiệnnàyxảyrakhitrongcuộcvâyhãmHalicarnassus,Alexanderđangngủtrưathìbỗngcómộtconchimnhạnbaylượnvòngtrênđầungài,kêuthấtthanhnhưbáohiệumộtđiềmkhônglành,vàđậuởnhiềuchỗtrêngiườngngủcủangài.Alexanderquámệtmỏiđể thứcdậyđúng lúcđó,nhưng tiếngồnàomà

conchimnhạngây rađã làmphiềnngài,ngàiđãdùng tayxuađuổinóđinhưngkhôngđược.Conchimkhônghềsợhãi,nócứbaytớirồiđậutrênđầucủaAlexander,vàkhônghềđộngđậychotớikhingàihoàntoàntỉnhgiấc.Chorằngdấuhiệunàychẳngmấyquantrọng,nhưngAlexandervẫnthông

báochonhàtiêntriAristandercủaTelmissus,ngườiđãkhẳngđịnhrằngđiềuđóbáotrướcvềsựphảnbộicủamộtngườibạn;vàngoàira,âmmưusẽbịbại lộ,vìchimnhạn là loàichimthân thiệnvớiconngườivàhaybépxépquámức.ĐiềunàyrõràngchứngthựcchocâuchuyệncủaSisines;nênnhàvuađã

cử con trai của Alexander, Amphoterus (anh trai của Craterus) tới chỗParmenio, cùng với một vài người bản địa Perga để hành động theo kếhoạch.Đểtránhbịnhậnratrongsuốthànhtrình,Amphoterusđãkhoáctrang

phụccủangườibảnđịa,vàđãtớiđượcchỗParmeniomàkhôngbịphátgiác;AmphoteruskhôngcómộtchỉthịviếttaynàovìAlexandercảmthấytrongmộtsựviệckiểunày,việcgiaophóbấtcứtài liệuviết taynàocũngsẽrấtnguyhiểm–ngàichỉđưarachỉthịbằngmiệng.Theocáchnày,Alexandrosđãbịbắtvàtốnggiam.Lúc nàyAlexander đã rời Phaselis.Ngài đã cắt cửmột phần lực lượng

vượtquanhữngngọnnúitớiPerga,dọcnhữngconđườngmàngườiThraceđã làm cho ngài để hành trình dài và gian khổ được thuận tiện hơn.Alexander cùng với những đội quân đã được lựa chọn hành quân dọc bờbiển,mộtconđườngchỉcóthểđiquađượcvàomùagióbắc–cònvàomùagiónam thì không thểđi quabờbiểnnày.Đãcónhữngđợtgiónam thổimạnh trướckhingàibắtđầu;nhưng (nhờơnThần linh,nhưAlexandervàtùytùngcủangàiđãcảmthấy)ngọngióđãchuyểnsanghướngbắcvàkhiếnviệcdichuyểntrởnênnhanhchóngvàdễdàng.[124]TiếnquântừPerga,ngàiđã gặp những sứ thần từAspendus, những người giao nộp thị trấn nhưngđồngthờinàixinngàikhôngđặtbấtcứmộtđộiquânđồntrúnàoởđó.Vềquânđồntrú,Alexanderđểhọtoạinguyện;nhưngngàiyêucầuthịtrấnnênđónggóp50ta-lăngđểtrảlươngcholínhvàbàngiaolạitấtcảsốngựađượcchănthảởđâyvốnlàđồcốngnạpchoDarius.[125]Cảhaiyêucầunàyđềuđượcđồngý,vànhữngpháiviênnàyđượctrởvềnhà.Mục tiêu tiếp theo là Side,một thị trấnmà dân ở đó có nguồn gốc từ

CymeởAcolia.HọcómộttruyềnthốnglàkhinhữngngườiđếnlậpnghiệptừCymeđãchèothuyềntớiđóvàđổbộ,tìmkiếmmộtquêhươngmới,họđã nhanh chóng lãng quên nguồn gốc Hy Lạp của mình và bắt đầu nóichuyệnbằngngônngữnướcngoài–khôngphảithứngônngữcủanhữngcưdânởvùnglãnhthổđómàlàmộtthứphươngngữhoàntoànmớicủariênghọ;vàkể từđó,ngườiSidevẫn luôn lànhữngngườinướcngoài,xa lạvềngônngữ,cũngnhưmọithứkhác,đốivớinhữngcưdânsốngởcáckhuvựclâncận.AlexanderđãđểmộtnhómbinhlínhchiếmđóngSidevàsauđó,tiếntới

Syllium,mộtthịtrấnvữngchãiđãđượclínhđánhthuêvàquânđộibảnđịanắmgiữ.Tuyvậy,ngàikhôngthểchiếmlấynơinàybằngcáchđộtkíchmàkhôngcónhữngđợtvâyhãmnhưthườnglệ,và trên thực tế,cùngvớibảnbáo cáomàngài đã nhận được trên đườnghànhquân, ngài đã quyết địnhquaytrởlạiAspendus.BảnbáocáochobiếtrằngngườiAspendusđãnuốtlời;họđãtừchốibàngiaosốngựachochủnhânxứngđánghơnvàkhôngchịutrảtiền;hơnnữa,họđãmangnhữngtàisảncóthểvậnchuyểnđượcvàotrongnhữngchốtphòngvệcủathịtrấn,đóngcổngthành,chốnglạiquâncủaAlexander,vàđãlàmnhữngviệccầnthiếtđểcủngcốtườngthành.

PhầnchínhcủathịtrấnAspendusđượcxâydựngtrênmộtngọnđồidốcvàdễdàngphòngvệ,nềncủanóđãbịsôngEurymedonlàmrỗng.Cũngcómộtsốngôinhànằmtrênvùngđấtbằngxungquanhthànhlũychínhnày,tấtcảđềuđược ràoquanh trongmột bức tườngkhông cao lắm.Bức tườngnày,cùngvớitấtcảnhữngngôinhàtrênđấtbằngdườngnhưkhôngthểnắmgiữđược,đãbịcưdânvùngnàybỏlạikhihọbiếtAlexanderđangtới.Họđãvộivãrútluivàlẩntrốntrongvùngtrungtâmvữngchãitrênngọnđồi.Ngaykhitớithịtrấn,Alexanderđãdẫnquâncủangàiđivàophíabêntrongcủathànhlũyngoài–lúcđóđãkhôngcònđượcphòngvệ–vàđóngquântạinhữngngôinhàbỏhoangnày.SựxuấthiệncủaAlexandervàcảnhtượngquânđộicủangàibaovâythị

trấnđãkhiếnnhiềucưdânởđâyhoảngsợ:họđãcửđạidiệntớigặpvànàixin ngài cho phép họ được làm theo những thỏa thuận cũ.Tuynhiên, bấtchấpthựctếrằngAspendusrõrànglàmộtthànhlũyvữngchãivàbảnthânngàikhônghềchuẩnbịchomộtcuộcvâyhãmkéodài,Alexanderđãkhướctừyêucầucủahọ;ngàihạ lệnh,ngoài sốngựamàhọđãhứabàngiao từtrước,họsẽphảigiaonộp100ta-lăngthayvì50nhưtrướcđâyvàphảigiaonộpnhữngngườiđứngđầucộngđồngnàylàmcontin;ngoàira,họcònphảituântheongườicaitrịmớidođíchthânAlexanderchỉđịnh,nộpđồcốngnạphằngnămchoMacedonia,vàphảiđệtrìnhmộtcuộcthẩmvấnvềquyềnsởhữuhợpphápmảnhđấtmàhọbịbuộctộilàđãchiếmđoạtbằngvũlực,khinóvốnlàtàisảnsởhữucủacácdântộclánggiềng.Khisựvụnàyđượcdànxếptheoýngài,AlexanderđãtiếnquântớiPerga,

và từđó,hànhquânquaTelmissus, tớiPhrygia.[126]CưdâncủaTelmissusthuộcchủngtộccủangườiPisidiachâuÁ;thịtrấnngựtrênmộtvùngđấtcaovàdốc,conđườngdẫntớiđókhábấttiện,vìmộtsườnnúiđổxuốngthẳngđứngtừthịtrấnphíatrên,cắtđứtconđườngởchânnúi,trongkhiđốidiệnvớinó,ởphíabênkia,làmộtkhuđấttrồilênvớimộtđộdốctươngđương.Haiváchđáđãhợpthànhmộtkiểucổngvàotựnhiênởlốiđi,nênchỉmộtlựclượngkhámỏngcũngcóthểngănchặnkẻthùbằngcáchchiếmcứvùngđấtcao.VàđiềunàychínhxáclànhữnggìngườiTelmissusđãlàm:họđãchiếmcứvùngđấtcaoởcảhaibênđườngvàothành,vàdànquânvớitấtcảlực lượng sẵn có.Do đó,Alexander đã hạ lệnh dừng chân.Ngài tiên liệurằngkhiquânđịchthấyquânđộicủangàiđóngquânquađêm,họsẽkhôngcònbàybinhbốtrậnởđườngvàothànhnữamàsẽrútphầnlớnlựclượngcủahọvàothịtrấnởgầnđó,chỉđểlạimộtnhómbinhlínhtrêncácngọnđồiđể canh chừng.Dựđoán của ngài đã hoàn toàn chính xác: phần đông lựclượngđịchđãrútlui,chỉđểlạiđơnvịtiềnđồn.Alexandersauđóđãgiángmột đòn tấn công mạnh mẽ cùng với một lực lượng bao gồm cung thủ,những tiểuđoànđánhgiáo,vànhiềubộbinhhơn.Lực lượngmỏngở trên

đồi,khôngthểchốngđỡđượcsứccôngphácủađợttấncông,liềnrờibỏvịtrí,trongkhiAlexanderđãbăngquaconđườnghẹp,chiếmlấycứđiểmmớigầnthịtrấn.Trong lúcđó, nhữngđại diện từ thị trấn lớn củaSelga tới xin tiếpkiến

Alexander.CưdâncủavùngnàycũnglàngườiPisidiachâuÁ–vàlànhữngngười lính thiệnchiến.Họlànhữngkẻ thùcũcủaTelmissus,vàmụcđíchcủa họ là đề nghịAlexander chophéphọ đượchỗ trợ ngài.Alexander đãchấpnhậnđềnghịnày,vàtừthờiđiểmđó,ngàinhậnthấyhọđángtintrênmọiphươngdiện.ChorằngkhôngthểhạđượcthịtrấnTelmissusmàkhôngcómộtcuộcbao

vâykéodài,AlexandertiếnquântớiSagalassus,mộtkhuvựckhácrộnglớntương đương và cũng giống như Telmissus, thuộc dòng dõi những ngườiPisidia. Người Pisidia đều là những người lính thiện chiến, và ngườiSagalassusnổibậtngaycảgiữamộtdântộcchiếnbinhnhưvậy.Họđãđóngquân ở vùng đất cao phía trước thị trấn,một vị trí tốt cho việc phòng vệkhông kém những bức tường thành, và chờ đợi cuộc đột kích của quânMacedonia. Ở phía cánh phải củamũi tấn công là sư đoàn vệ quân dướiquyềnchỉhuycủaAlexander.Sátcánhvớihọlànhữngtiểuđoànbộbinh,hìnhthànhnêntoànbộtrungtâmcủaphòngtuyếnvàđượcchỉhuybởinhiềutướng lĩnh.Cánh trái đượcAlexandergiaophóchoAmyntas, con trai củaArrabaeus.Phíatrêncánhphải,ngàiđãbốtríđộicungthủvàquânAgrianes,trongkhicánhtráiđãđượcchechắnbởinhữngtiểuđoànđánhgiáoThracedoSitalceschỉhuy.Kỵbinhkhôngđượcsửdụngtrongtrậnnàyvìđịathếkhôngphùhợp.Vềphíaquânđịch,họđãnhậnđượcviệnquântừTelmissus,nhữngngườiđãđưarađềnghịhỗtrợ.Khi quân củaAlexander tới khu vực dốc nhất của con đường đi tới cứ

điểmcủangườiPisidiatrênngọnđồi,họđãbịnhữngtoánlínhnhỏtấncôngởcảhaicánh.Quânđịchđãtậndụngđượclợithếđịahình,tấncôngquyếtliệt và khiến quân củaAlexander rất khó đáp trả; trong dịp này, họ giànhđượcthắnglợicụcbộvìđãđẩyluiđượcnhómcungthủ,nhữngngườidẫnđầucuộcđộtkíchvàchỉđượctrangbịsơsài.Tuynhiên,quânAgrianes,khinhìnthấynhữngsưđoànbộbinhcùngvớiAlexanderđangtớigần,đãkiênquyếtkhôngrútlui.Mộtcuộcchiếngiáplácànổra;ngườiPisidia,khônghềmặcgiápbảovệ,phảiđươngđầuvớibộbinhhạngnặngvớiđầyđủquântrang;hệquảlàhọđãbịthiệthạinặngnềvànhấtloạttanvỡ.Khoảng500ngườiđãthiệtmạng;chỉcómộtvàingườibịbắt,vìquânPisidiađượctrangbịnhẹnhàngvàhiểurõvềđịathếnênđãtrốnthoátdễdàng;trongkhiđó,quânMacedoniađượctrangbịgiápnặngvàkhônghiểubiếtgìvềvùngđất,nênkhôngcóaiquáhămhở truyđuổiquânđịch.Tuyvậy,Alexandervẫntruyđuổinhữngkẻtrốnthoátvàđộtchiếmthịtrấn.Cleander,ngườichỉhuy

của cung thủ, đã thiệt mạng trong đợt tấn công này cùng với khoảng 20ngườikhác.Sau đóAlexander đã tiếp tục tấn công những cộng đồng người Pisidia

khác;ngàiđãchiếmđượcmộtvàinơibằngcáchđộtkích,cònmộtsốnơikhácđãđầuhàngmàkhôngkhángcựgì.Đợt tiếnquân tiếp theocủaAlexander là tớiPhrygia.Đườnghànhquân

củangàiđiquahồAscania–nơidâncưcáckhuvựclâncậnvẫntớiđểlấymuối tự nhiên, nên họ không phải phụ thuộc vào nguồn cung cấp ở biển.Nămngàysau,ngàiđãtớiCelaenae.ThịtrấncủaCelaenaelàmộtthànhtrìcao,dốc,đượccanhgiữbởi1.000

línhCariavà100 línhđánh thuêHyLạp,nhữngngườinhận lệnh từchínhquyềnBaTưcủaPhrygia.ĐơnvịđồntrúởđâyđãđưaramộtđềnghịvớiAlexander: họ hứa sẽ giao nộp thành trì với điều kiện không cómột việnquânnào tớiđâyvàongàyhômđó–ngàygiaonộp thành sẽdohọquyếtđịnh;vàdườngnhưchấpthuậnđiềunàythìcólợihơnchoAlexandersovớiviệcbaovâymột thành trìcóđịa thếkhông thể tấncôngnhưvậy.Dođó,ngàiđãđểlạimộtlựclượngkhoảng1.500ngườiđểquansátthịtrấn,vàchờđợingàyhànhquân tớiGordium.Trướckhi rời đi,Alexanderđã chỉđịnhAntigonus,con trai củaPhilip, làngườicai trịPhrygia,và thăngchứcchoBalacrus, con trai củaAmytas, làm chỉ huy đội quân đồngminh thay choAntigonus.[127]VềphíaParmenio,ngàichotriệukiếnôngcùngvớitoànbộquân do ông chỉ huy tạiGordium– vàmệnh lệnh được thực thi kịp thời.NhữngbinhlínhMacedoniavừamớikếthôn,nhữngngườiđãđượcgửivềquênhà,cũngsẽtáinhậptạiGordiumvớinhữngđộiquânmớiđượctuyểnmộ – 3.000 bộ binh Macedonia và khoảng 300 kỵ binh, 200 kỵ binhThessalyvà150ngườitừElis,dướiquyềnchỉhuycủaAlcias.Việcchỉhuytoàn quân do Ptolemy, con trai của Seleucus; Coenus, con trai củaPolemocrates;vàMeleager,contraicủaNeoptolemus,đảmnhiệm.GordiumthuộcvùngHellespontinePhrygia; thị trấnnằmbêncạnhsông

Sangarius,bắtnguồntừPhrygia,chảyquaBithynianThracerồiđổvàobiểnĐen. Trong suốt thời gian Alexander lưu lại đây, đã có nhiều sứ thần từAthens tới tiếpkiếnngàivới thỉnh cầu trả tựdo chonhững tùnhânchiếntranhAthens, những người đã bị bắt trong cuộc chiếnGranicus và lúc đóđangbịgiamcầmtạiMacedoniacùngvớikhoảng2.000 tùnhânkhác.Dùthếnào,trongthờiđiểmđó,thỉnhcầunàyđãkhôngđượcchấpthuận,vàcácsứthầnđãbịépbuộcphảitrởlạiquêhươngdùchưahoànthànhnhiệmvụ.Bởivì,AlexandernhậnthấyrằngtrongkhicuộcchiếnchốnglạingườiBaTưvẫnđangtiếpdiễn,sẽlànguyhiểmnếungàinớilỏngdâycương,khoanthứchobấtkỳngườiHyLạpnào,nhữngngườiđãđồngýchiếnđấuchokẻ

thù,chĩamũigiáochốnglạiquêhươngmình.Tuyvậy,ngàinóivớicácsứthầnAthensrằnghọnêngặpngàivàomộtdịpkhácđểbànvềvấnđềnày,khitìnhhuốngtrởnêndễchịuhơn.[128]

QuyểnHaiSaunhững sựkiệnnhưđãđược thuật lại, đảoChiosđã rơi vào tay của

Memnon,ngườiđượcDariustraoquyềnchỉhuytốicaohảiquânBaTưvàchịutráchnhiệmphòngthủtoànbộbờbiểnchâuÁ.MụcđíchtronglầnhànhđộngnàycủaMemnonlàhyvọnglàmchệchhướngcuộcchiếntranhsangphíangườiHyLạpvàMacedonia.Sauđó,ôngđãgiongbuồmtớiLesbos,vàtự biến mình thành chủ nhân của tất cả các thị trấn trên đảo ngoại trừMitylene,nơicưdânđãkhướctừviệcthếtđãiMemnon.Dođó,ôngđãđổbộ lên Mitylene và phong tỏa nó bằng một hàng rào kép; thêm vào đó,Memnoncònchoxâydựng5lôcốt,vànhờđó,ôngcóthểkiểmsoátthịtrấnkhôngmấykhókhăn.MộtphầnhạmđộicủaMemnoncónhiệmvụcanhgiữcảngbiển;ônggửinhữngtàuthuyềnkháctớimũiđấtcủaSigrium,[129]nơicập bến thường xuyên của những thương nhân đến từ Chios, Gerastus,Malea,vànhờđócóthểquansátbờbiểnvàngănchặnbấtkỳmộtđợtxâmnhậpvàoMitylenenàotừđườngbiển.Tuyvậy, trướckhiMemnonhoàn thànhnhiệmvụ, ôngđã lâmbệnhvà

quađời.SựrađicủaônglàbướclùinghiêmtrọngnhấtmàngườiBaTưtrảiquatrongsuốtcuộcchiếnnày.Memnontronggiờphútcuốicùngcủacuộcđời–khiđangchờđợiquyết

địnhkếtiếpcủaDarius–đãgiaophóquyềnchỉhuycủaôngchocháutrailàPharnabazus,contraicủaArtabazus;PharnabazusvàAutophradatescũngđãtiếptụctiếnhànhcuộcvâyhãmmộtcáchquyết liệt.CưdânMitylene,khinhậnthấyhọđãbịphongtỏaởnộiđịavàbịmộthạmđộimạnhbaovây,đãtớigặpPharnabazus.Trướchết,họđồngý tốngkhứnhữngđộiquânđánhthuêmàAlexandercửtớiđểchiếnđấuvìhọ;thứhailàhủybỏhiệpướcmàhọđãgiaokết vớiAlexander[130] và chấp nhận liênminh vớiDarius theonhữngđiềukhoảnvềhòabìnhcủaAntalcidas;[131]vàcuốicùnglàchophépnhữngngườibịtrụcxuấtquaytrởlạivànhậnlạiquyềnsởhữumộtnửasốtàisảntrướckiacủahọ.Nhữngđiềukhoảnnàyđãđượcchấpthuận;nhưngPharnabazusvàAutophradatessaukhiđãvàođượcbêntrongthịtrấnđãxâydựngmộtđơnvịđồntrúdướisựchỉhuycủaLycomedescủaRhodesvàgiaocho một người trong nhóm bị trục xuất là Diogenes nắm quyền chỉ huychung.Đồngthời,họđãépbuộccưdânthị trấnphảiđónggópmộtkhoảntiền,mộtphầnđược lấy từnhữngngườigiàucó,phầncòn lạiđược lấy từthuếchung.Sauđó,PharnabazusđãgiongbuồmtớiLyciacùngvớinhữngđộilínhđánhthuê,cònAutophradatesđitớinhữnghònđảokhác.Trong lúc đó,Darius đã cử Thymondas, con trai củaMentor, tìm kiếm

những línhđánh thuêdoPharnabazusphụ trách,và chính thứchạ lệnhđểPharnabazus tiếp quản quyền chỉ huy củaMemnon. Bởi vậy, những lính

đánh thuêđãđượcchuyển tớichoThymondas,[132] cònPharnabazusđã táinhậpvớiAutophradatesvàhạmđội.Họđãcử10tàu,domộtngườiBaTưtênlàDatameschỉhuy,tớinhữnghònđảoCyclades.Sauđó,cùngvớimộtđộitàumộttrămchiếc,họtớiTenedos,thảneoởmộtnơigọilàcảngbiểnphía Bắc. Họ đã yêu cầu cư dân trên đảo hủy bỏ những giao ước vớiAlexander và người Hy Lạp, tuân thủ những điểu khoản Hòa bình củaAntalcidas,nhữngđiềukhoảnmànhữngcưdânnàyđãchấmdứtvớingườiBaTư.MongmuốncủacưdânTenedoskhôngcógìhơnngoàiviệcđượctiếptục

duy trìgiaoướcvớiAlexandervàngườiHyLạp;nhưng trong tìnhhuốngnày,họbịépbuộcphải tin rằnghyvọngan toànduynhấtcủahọ làchấpthuậnnhữngđiềukhoảncủangườiBaTư;hơnnữakhôngthểtrôngcậyvàoHegelochus,vì chodùôngcó thểxinAlexander tậphợphạmđộimột lầnnữa thì ông cũng không có đủ lực lượng để giải vây.[133] E sợ việc bịPharnabazusvàquânlínhcủaôngbaovây,ngườiTenedosđãđầuhàng,đingượclạimongướcthựcsựcủamọingười.Trong thời gian đó, Proteas, con trai của Andronicus, nhận lệnh từ

Antipater, đã tập hợp một số lượng tàu chiến từ Euboea và vùngPeloponneseđểbảovệbờbiểnHyLạpvànhữnghònđảotrongtrườnghợpngườiBaTưtấncôngbằngđườngbiển,điềumàtheotintứccấpbáolàchắcchắnsẽxảyra.KhicótinbáorằngDatamesđãrờikhỏiSiphnosvớimộtđộigồmmườicontàu,ProteascùngvớimườilămcontàucủariêngôngđãtớiChalcisthuộcEuripustrongđêmtối.Vàolúcrạngđông,ProteasđãtớiđảoCythnus,vàsuốtmộtngàydài,ôngthảneoởđâynhằmtìmkiếmthêmthôngtin về mười tàu địch, đồng thời tìm kiếm cơ hội tấn công các thủy thủPhoeniciavớisứccôngphámạnhmẽhơn trongđêmtối.Ngaykhi loạibỏđược tất cảnghingờvề sựhiệndiệncủaDatames tạiSiphnos,Proteasđãxuấtkíchtrướcrạngđông,trongkhitrờivẫncòntối,vàtungramộtđợttấncôngbấtngờ,bắtgiữđượctámtrênmườitàuđịchcùngvớiđoànthủythủ.Datamesđãbỏchạycùngvớihaitàuchiếnvàsauđótáinhậpvàophầncònlạicủahạmđội.Quay trở lại với Alexander tại Gordium xứ Phrygia. Luôn luôn bị thôi

thúcphải tậnmắtchiêmngưỡngcỗxeGordiusvàxemkỹnút thắtcủasợithừngkỳdiệubuộctrêncỗxe,Alexanderđãdẫnđoàntùytùngtớivệthành,thămcungđiệncủaGordiusvàcontraiônglàMidas.TruyềnthuyếtHyLạpkểrằngkhiGordiussốngởPhrygia,ôngchỉlàmộtkẻnghèokhó,tàisảnchỉcóhaicáiáchbuộcbòvàmộtmảnhđấtnhỏđểtrồngtrọt.Mộtcáiáchđượcôngdùngđể càybừa, cònmột cái thì ôngdùngchocỗxe củamình.Mộtngàynọ,khiGordiusđanglàmviệc,mộtconchimđạibàngđậutrêncáiáchcàyvàởđóchođếnkhihaiconbòđượctháoáchvàkếtthúcngàylaođộng.

Goridus rấtbănkhoănvà tìm tớinhữngnhà tiên triTelmissusđểhỏixemdấuhiệuđódựbáođiềugì–vìngườiTelmissusrấtgiỏitrongviệcgiảimãbímậtcủathầnlinh,phụnữ,trẻem,cũngnhưnhữngngườiđànôngvùngnàyđềuđượcthừahưởngkhảnăngtiêntriđó.Gầnkhulàngthuộcsởhữucủanhữngngườinày,Gordiusgặpmộtngườiphụnữđangkéonước;ôngđemkểchocôtacâuchuyệnvềconđạibàng,vàcôta,vốnthuộcdòngdõicủacácnhàtiêntri,khuyênGordiusnêntrởvềnơiôngnhìnthấydấuhiệu,làmlễtạơnthầnZeus,Chúatểcủacácvịthần.Gordiusthuyếtphụccôđicùngôngvàchỉchoôngcáchthựchiệnmộtnghilễ.Ôngđãlàmnhưcônói,vàsauđó,kếthônvớicô,sinhđượcmộtngườicontrai,đặttênlàMidas.KhiMidas lớn lênvà trở thànhmộtchàng traianh tuấn,đãcóxungđột

xảyragiữanhữngngườiPhrygia.Mộtnhàtiêntrinóivớihọrằngvịvuacủahọ, người có thể chấmdứt những tranh cãi, sẽ đượcmột cỗ xemang tới.Tronglúchọvẫnđangtranhcãixemnênlàmđiềugìvớilờisấmtruyềnnày,MidascùngvớichamẹđangcưỡitrênmộtcỗxevàdừngchânđúngtạinơinhữngngườiPhrygiađangbànbạc.Nhận thấyđiềuđóhoàn toànphùhợpvớilờisấmtruyền,ngườiPhrygiaquyếtđịnhđâychínhlàngườiđànôngởtrêncỗxemàthầnlinhđãbáotrướcchohọ.Bởivậy,họđãtônMidaslênlàmvua.NgàiđãgiảiquyếtnhữngtranhcãicủahọvàđặtcỗxecủathânphụlênvệthànhnhưmộtlờitạơnthầnZeus,Chúatểcủacácvịthầnvìđãgửichimưngtới.Cũngcómột truyềnthuyếtkhácvềcỗxe: theolờisấmtruyền,aicóthể

mởđượcnút thắt cốđịnh cái ách sẽ thì ngườiđó sẽ trở thànhbá chủ củachâuÁ.[134]Dâythừngđượclàmtừsợicủacâysơnthùdu(corneltree),vànútthắtđượcthắtchặtmộtcáchkhéoléotớimứckhôngaicóthểthấyđượcđâulàđiểmbắtđầu,đâulàđiểmkếtthúccủanó.VớiAlexander,việclàmsaođểtháođượcnútthắtnàylàmộtvấnđềnangiải.Ngàicảmthấykhônghàilòngnếuvẫnđểnútthắtlạinhưcũ,vìthấtbạinàycủangàichắchẳnsẽdẫn tớinhiềuchuyệnphiềnphức.Nhữngghichépvềsựviệcnàycũngcónhiềuđiểmkhácnhau:mộtvàighichépthuậtlạirằngtrongtìnhhuốngkhẩncấpđó,Alexanderđãmạnhdạntuốtthanhbảokiếm,chặtđứtnútthắtvàlato lên: “Tađãgỡđượcnó rồi”;Aristobulus lại cho rằngAlexander đã rútđinhghim–mộtkiểuchốtbằnggỗđượcbắtvítxuyênquataycầmcủacỗxevàgiúpgiữ chắcnút thắt – vànhờđó, đãpháđượcnút thắtGordius.Tôikhông dámmạomuội võ đoán về vấn đề này. Tuy vậy, dù trong bất kỳtrườnghợpnào,khiAlexandervàđoànhộtốngrờikhỏinơiđểcỗxe,cómộtcảmnhậnchung làcâuđốvềnút thắtđãđượcgiảivà lờisấmtruyềnchắcchắn sẽ linh nghiệm.Đêmđó, ởGordium, xuất hiện sấm chớp–một dấuhiệunữatừcácvịthần;bởivậy,Alexander,ngườitrànngậpniềmtinvàotấtcảnhữngdấuhiệunày,đãtiếnhànhtếlễvàongàyhômsauđểcảmtạcácvị

thầnvàtuyênbốvềviệcgỡđượcnútthắtGordius.Ngày hôm sau,Alexander bắt đầu hành quân tớiAncyra ởGalatia, nơi

ngàigặpđạidiệncủanhữngngườiPaphlagonia,nhữngngườibàytỏmongmuốnđượcthiếtlậpmốigiaohảovớingài,xinquyphụcdướiquyềncaitrịcủangàivàvannàingàikhônghànhquânqualãnhthổcủahọ.Alexanderđãhạ lệnh chohọ tuânphụcCales, người cai trị Phrygia,[135] và sauđó, tiếnquântớiCappadocia,nơingàinhậnđượcsựquyphụccủatoànbộlãnhthổgiápvớisôngHalysvàcủadảiđất lớnxahơnvềphíatâyvàphíabắc.BổnhiệmSabictas[136] làm người cai trịCappadocia,Alexander tiến quân tớicổngthànhCilicia.KhitớiđịađiểmmàCyrusđãtừngđóngquâncùngvớiXenophon,ngàinhậnthấycổngthànhrấtkiêncố;[137]bởivậy,AlexanderđãđểParmenioở lạiđócùngvớibộbinhhạngnặng,cònngài thìhànhquândướisựchephủcủabóngđêm,đitớicổngthànhcùngvớivệquânvàquânAgrianes,vớimụcđíchtungramộtđợttấncôngbấtngờvàolựclượngcanhgác.Quả thực, quân địch đã quan sát thấy đợt tiến công của ngài; nhưngcuộcđộtkíchkhôngvìthếmàkémthànhcông;chỉriêngtinAlexanderđíchthânratrậncũngđãkhiếnquânđịchhoảngsợ.Họđãbỏlạicácđồnbốtvàtháochạy.Rạngsánghômsau,AlexanderđãvượtquacổngthànhvớitoànbộlựclượngvàtiếnvàoCilicia,nơingàiđượcbáotinlàArsamesđãtừbỏmục đích ban đầu của ông ta là giữ Tarsus cho Ba Tư: có thể khi biếtAlexanderđãvượtquaCổngthành,Arsamesđãcóýđịnhbỏlạithịtrấn;cưdânởđâycònlosợrằngôngtasẽcướpphákhuvựcnàytrướckhirờiđi.Bởivậy,Alexanderđãđemtheokỵbinhvàhầuhếtđộiquânlưuđộngnhấtcủabộbinhkhinhgiápvàdốcsứctiếnquânnhanhnhấtcóthể.Trongkhiđó,ArsameskhibiếttinnàyđãkhôngthểthựchiệnđượcýđịnhvơvétcủacảiởthịtrấnmàchỉcóthểtháochạycàngnhanhcàngtốtvềphíacungđiệncủaDarius.Cũngtrongkhoảngthờigiannày,Alexanderđãlâmbệnh.Theonhưghi

chép củaAristobulus, nguyênnhânbệnh tật củaAlexander là dokiệt sức,nhưngnhữngngườikhácthìchorằngnguyênnhâncủalầnđauốmnàylàdongàiđãnhảyxuốngsôngCydnusđểbơi tronglúcngườiđangđầmđìamồhôi.SôngCydnuschảyquaTarsus,vàvìnóbắtnguồntừcửasôngTaurusrồichảyxuyênquavùngđấttrốngnênnướcsôngCydnussạchvàlạnh;hệquảlàAlexanderđãbịcogiật,kèmtheosốtcaovàmấtngủ.Tấtcảnhữngthầy thuốc của ngài đều tuyệt vọng, ngoại trừ một người – Philip vùngAcarnania.PhiliplàngườiđãtheohầuAlexandervàôngkhôngchỉlàmộtthầy thuốc đáng tin cậymà còn làmột người lính thiện chiến.Trước tìnhtrạngcủavịvua trẻ,Philipđãdâng lênngàimột liều thuốcxổ.Alexanderchấpnhậngiảiphápnày,vàkhiPhilipđangchuẩnbịthuốc,ngàinhậnđượcmộtmảnhgiấytừParmenio:“XinbệhạhãycẩntrọngvớiPhilip,thầnđược

báotinrằngyđãbịDariusmuachuộcđểđầuđộcngài.”Alexanderđọclờicảnh báo, và vớimảnh giấy ở trong tay, ngài đón lấy chén thuốc rồi đưamảnhgiấychoPhilip.TrongkhiPhilipđangbậnđọcxemmảnhgiấyviếtgì,Alexanderđãnuốtluônliềuthuốc.Hiểnnhiênlàchẳngcógìkhôngổnvớiliềuthuốc;PhilipchẳnghềtỏrasợhãitrướccảnhbáocủaParmenio,màđơngiảnchỉkhuyênAlexander tiếp tục làm theonhữngchỉdẫncủaông–bởinếunghe theo, ngài sẽ hồi phục.Liều thuốc có cônghiệu và khiếnPhilipđượctinyêuhơntrước.Cũngtừthờiđiểmđó,PhiliphiểurằngAlexanderlàngườibạnđángtincậycủaông;điềunàycũnglàhiểnnhiênđốivớibấtcứaibiếtvềtínhcáchcủangài:mộtngườicólòngtinbấtdibấtdịchvàobạnbèvàcóthểluônbìnhthảntrướccáichết.[138]

Sauđó,AlexanderđãcửParmeniođi tớinhữngcổng thànhkhácnằmởbiêngiớigiữaCiliciavàAssyria.[139]MệnhlệnhcủaParmeniolàchiếmgiữnhữngvịtrícửangõnàycùngvớinhữngđộiquânđãđượcgiaophóchoông–bộbinhđồngminh, línhđánh thuêHyLạp,quânThracedoSitalceschỉhuyvàkỵbinhThessaly.Alexander,rờikhỏiTarsussaukhiParmeniorờiđi,mấtmộtngàyhànhquânđểđitớiAnchialus,mộtthịtrấnđượccholàdovuaSardanapaluscủaAssyriaxâydựng.Dựavàoquymôcủanhữngbứctườngthành vây quanh và sự vững chãi của nền móng, có thể thấy rõ ràngAnchialusđãtừnglàmộtthịtrấnlớnvàđãdầncóđượcmộttầmquantrọngtolớn.GầntườngthànhlàlăngmộcủaSardanapalus,phíatrênlàbứctượngcủaôngtrongtưthếmộtngườiđànôngđangvỗtay,vớimộtlờikhắcbằngchữcủangườiAssyria.[140]TheongườiAssyria,lờikhắcnàyđượcviếtbằngthơ, nhưng dù là thơ hay không thì nghĩa chung của nó như sau:“Sardanapalus, con trai của Anakyndaraxes, đã xây dựng Tarsus vàAnchialustrongmộtngày.Hỡingườixalạ,hãyănuốngvàchơiđùa,vìmọithứ khác trong đời một người đàn ông đều không đáng giá bằng điềunày”[141] – và “điều này” được hiểu là tiếng vỗ tay.Họ cũng nói rằng từ“chơi”làmộtuyểnngữđểámchỉmộtvàiđiềukháctrongngônngữgốccủangườiAssyria.TừAnchialus,Alexander đã tiếnquân tớiSoli, nơi ngài đặtmột đơnvị

đồntrúvàbắtthịtrấnnàyphảinộpmộtkhoảntiềnphạtlà200ta-lăngbạcvìđãdámhỗtrợquânBaTư;sauđócùngvớibatiểuđoànbộbinhMacedonia,quânAgrianes,vàtoànbộcungthủ,ngàiđãtiếnđánhnhữngcộngđồngcủangười Cilicia, những người đang chiếm cứ trên những quả đồi. Ngài đãchiếmđượcmộtvàinơinhờcácđợttấncông;mộtvàinơiđãđầuhàng;vàtrongvòngmột tuần,Alexander trở lạiSoli, nơingàinhận tinPtolemyvàAsander đã giành chiến thắng trước chỉ huy quân Ba Tư là Orontobates,ngườiđanggiữvệthànhởHalicarnassuscùngvớicácthịtrấncủaMyndus,

Caunus,TheravàCallipolis,đồngthờinắmquyềnsởhữuCosvàTriopium.[142]Theotintứcđượctruyềntới,Orontobatesđãbịđánhbạitrongmộttrậnchiếnlớn;ôngtađãthiệthạikhoảng700quânbộvà50quânkỵ,vàítnhất1.000quânđịchđãbịbắtlàmtùbinh.Đểănmừngchiếnthắngnày,AlexanderđãlàmlễhiếntếAsclepius[143]

và tổchứcmộtcuộcdiễubinhkỷniệmvới toànbộ lực lượng, theosau làmộtcuộcchạyrướcđuốc[atorchrace]vànhữngcuộcthivềâmnhạc,thơcavàthểthao.VềthịtrấnSoli,ngàichophépcưdânnơiđâygiữchínhquyềnriêngcủahọ.Sauđó,AlexanderkhởihànhtớiTarsusvàhạlệnhchokỵbinhtiếnquândướiquyềnchỉhuycủaPhilotas,băngquavùngđồngbằngAleađểtớisôngPyramus.CùngvớibộbinhvàtiểuđộiKỵbinhHoànggia,ngàitiếnquân tớiMagarsus, và từnơi đó, saukhi làm lễ tế thầnAthenaởđịaphương,ngàihànhquântớiMallus,nơingàiđãthựchiệntấtcảnhữngnghilễhợpthứcđểvinhdanhmộtvịáthầnlàAmphilochus.Sauđó,cũngởnơinày,Alexanderpháthiệnramộtvàiâmmưuchínhtrịđangđượctiếnhànhvàđãdànxếpmọichuyệnổnthỏa.NgàicũngmiễnchongườidânthịtrấnnàykhoảncốngnạpmàhọvẫnphảiđóngchoDariusvớilýdorằngMalluslàvùngđấtcủaArgos,cònngàilạichínhlàhậuduệcủaHeracleidae,vùngArgos.AlexandervẫnđangởMalluskhiđượctinDariusvàtoànbộquânBaTư

đang ở Sochi, một nơi thuộc lãnh thổ Assyria, cách cổng thành Assyriakhoảnghaingàyhànhquân.Ngàiđãtậphợptoànbộtướnglĩnhvàthôngbáovớihọtintứcquantrọngnày.Họđãnhấttrívềmộtcuộctiếncôngngaylậptức.Alexander tỏ lòngbiếtơn tới toànbộ tướng lĩnhvàchogiải táncuộchọp.Ngayngàyhômsau,ngàitiếnquânvớimụcđíchtấncôngrõràng.Sauhaingàyhànhquân,quânđộicủaAlexanderđãvượtquacổngthành.NgàichiếmcứmộtvịtríởgầnMyriandrus,vàtrongsuốtđêmđó,đãcómộtcơnmưabãodữdộiđếnmứcngàibuộcphảiởlạiđóvàkhôngcócơhộiđểnhổtrại.Tronglúcđó,Dariushoàntoànkhôngcómụcđíchrõràngchoviệctiến

quân;ôngđã chọnmộtkhuvực thuộcAssyria,mộtnơiđất bằngvà trốngtrải, làmcứđiểm.Địa thếnày thuận lợi chokỵbinhvàphùhợpchohoạtđộng của đại quân dưới quyền chỉ huy của ông. Amyntas, con trai củaAntiochus,kẻđãđàotẩukhỏiquânđộicủaAlexander,khuyênDariuskhôngnênrờikhỏimộtnơicóđịathếtốtnhưthế,vìkhônggianrộnglớnnàychínhxáclànhữnggìmàquânđộiBaTưcầnnhất.DariuslàmtheolờikhuyêncủaAmyntas,nhưngngaysauđó,ônglạicảmthấynghingờkhikhôngthấybấtkỳdấuhiệunàocủaAlexander,ngườihẳnđãyếuđivìnhiềulýdo:trậnốmtạiTarsus,cuộctổngduyệtbinh,nhữngnghilễđãđượctiếnhànhtạiSolivà

cuối cùng là cuộc viễn chinh chống lại những bộ tộc Cilicia cư trú trênnhữngquả đồi.Hơnnữa,Darius luôn nghĩ rằng điều ông tìm thấymới làđángtinnhất,vàvàodịpđó,nhữnglờitándươngcủanhữngkẻnịnhthần,nhưnóluônluôn,vàsẽluônluônlànguyênnhânsụpđổcủamọiôngvua,đãkhiếnDariustinrằngAlexanderđãtừbỏmongmuốntiếnsâuhơnvàolụcđịachâuÁvàchínhviệcông,Darius–vuacủaBaTư,đíchthâncầmquânđãkhiếnAlexanderdodự.MộtsốngườikhácbắtđầutráchmócDariusvìđãkhoáclácrằngkỵbinhBaTưsẽchiếnthắngquânđộiMacedoniamộtcáchdễdàngvàgiẫmnátnóthànhtừngmảnhvụn.[144]ChỉcóAmyntaschốnglạihọ,khăngkhăngkhẳngđịnhrằngAlexandersẽtruyđuổiDariusởbấtkỳnơinàomàAlexanderbiếtvịvuaBaTưđangởđó,vàcốgắngthuyếtphụcôngkhôngthayđổivịtrí.Nhưnglờikhuyêntồihơnđãgiànhđượcưuthế–bởiđólànhữnggìmàDariusmuốnnghevàothờiđiểmấy;hơnnữa,chắchẳnđãcómộtvàiquyềnlựcsiêunhiênxuikhiếnDariuschuyểnsangchiếmcứmộtvịtrímàôngsẽcóđượcítlợithếhơncảchokỵbinhcủaônglẫnchotínhưuviệt về số lượng và sức nặng về vũ khí của quânBa Tư –một vị trímàDariuskhôngcócơhộilàmkinhngạcquânđịchvớisựchóilòatừđộiquânvĩđạicủaông.Điềunày thựcchẳngkhácnào trướckhibùngnổcuộcđạichiến, Darius đã hai tay dâng chiến thắng cho Alexander và quânMacedonia.ĐịnhmệnhđãquyếtđịnhviệcMacedoniasẽgiànhđượcquyềnbá chủ châuÁ từ tay Ba Tư, như Ba Tư đã giành được nó từ tay ngườiMedia,vànhưngườiMediađãgiànhđượcnótừtaynhữngngườiAssyria.Buôngbỏvùngđấtcóđịa thếhếtsức thuậnlợi,Dariushốihảxuaquân

băngquavùngđấthẹpcònđượcgọilàcổngthànhAmanus–conđườngđộcđạobăngquanúiAmanus–vàdừngchântạiIssusmàkhôngđểAlexandernhậnraôngđangởphíasaulưngquânđộiMacedonia.[145]KhiđãchiếmcứIssus,DariusđãcắtxẻothânthểvàgiếtchếtbấtkỳngườiMacedonianàomàôngtìmthấy,nhữngngườiđãbịbỏlạiởđâyvìkhôngđủsứckhỏeđểtiếptụcchiếnđấu.Ngàyhômsau,Dariushànhquân tới sôngPinarus.VềphíaAlexander,ngàikhông tin rằngDariusđangởphíasauđộiquâncủamìnhnên đã cửmột nhóm quânChiến hữu trênmột chiếc thuyền galley giongbuồmtrởlạiIssus,hạlệnhchohọtìmhiểuxemtintứcđócóchínhxáchaykhông. Đường bờ biển của Issus quả thực rất sâu, và điều này cho phépnhómquânChiếnhữucủaAlexandertrênthuyềngalleythấyđượcđiềuhọmuốnthấymộtcáchdễdànghơn.QuânBaTưthựcsựđangởđó.Khiquaytrở lại, họ nhanh chóng báo tin choAlexander: Darius đã nằm trong tầmkiểmsoát.Trướctiên,Alexandertriệutậpcácchỉhuybộbinhvàkỵbinhcùngvới

tấtcảcáctướnglĩnhcủaquânđồngminhvàcổvũsĩkhícủahọ.Ngàinói,“Hãyghinhớrằngmốinguyhiểmđóđãluônluônđedọacácngười.Cuộc

quyếtchiếnnàysẽdiễnragiữamộtđộiquânbáchthắngvàmộtkẻthùbạitrận.Hơnnữa,cácvịthần,bằngcáchdẫndụDariusrờibỏvùngđấttrốngvànhồinhétđạiquâncủaôngtatrongmộtdảiđấthẹp,đãđứngvềphíachúngta.Chúngtacóđủkhônggianđểdàntrậnbộbinh,trongkhihọ,thuakémchúngtacảvềsứcmạnhlẫndũngkhí,sẽnhậnthấyrằngsựvượttrộivềsốlượng củahọ chẳngđem lại lợi íchgì.Kẻ thù của chúng ta, nhữngngườiMediavànhữngngườiBaTư, trongsuốtnhiều thếkỷđãsống trongcảnhnhunglụaxahoa;cònchúngta,lớpchatrướclớpconsau,từđờinàysangđờikhác,đãđược tôi rèn trong thử tháchgiannguy,chinhchiến loạn lạc.Hơnnữa,trậnđánhnàychínhlàtrậnquyếtđấugiữangườitựdovàkẻnôlệ.DĩnhiênlàcónhữngđộiquânHyLạpphụcvụchoquânđộiBaTư–nhưnghọmớikhácbiệtvớichúngtalàmsao.SốngườiđitheoDariusđềulàvìtiềnmàbánmạngchoôngta–vàvớimộtcáigiácũngchẳngcaocholắm,trongkhiquânđộichúngtađềumộtlòngchiếnđấuvìHyLạp,tráitimcủachúngtađậpvìmảnhđấtấy.Vềnhữngđộiquânngoạibangcủachúngta–quânThrace,quânPaeonia,quânIllyrian,quânAgrianes–họlànhữngbinhlínhdũngcảmvàthiệnchiếnnhấtởÂuchâu,cònđốithủcủahọchỉlànhữngkẻchậmchạpvàkhờkhạonhất trongnhữngbộ tộcởchâuÁ.Vàcuốicùng,hãy xem ai là chỉ huy tối cao của hai quân đội đó? Các ngươi có ta,Alexander,cònhọcóDarius!”Saukhiphântíchkỹnhữngtìnhthếchiếntrườngchocáctướnglĩnhcủa

mình,Alexandertiếptụcchỉrarằngphầnthưởngcủachiếnthắngcũngsẽvôcùngtolớn.Chiếnthắnglầnnàysẽkhôngchỉhạbệnhữngchỉhuythâncậncủa vua Ba Tư, đánh bại đội kỵ binh của quân địch dọc hai bờ sôngGranicus,hay20.000línhđánhthuêngoạibang;đósẽcònlàtrậnđạithắngtrướcquânMedia,quânBaTưvàtấtcảnhữngdântộcÁchâumàhọcaitrị.Darius –VuaBaTưđãđích thân ra quân, vàmột khi cuộc chiếnnàykếtthúc,quânđịchchẳngcònlạigìngoàiquyềnsởhữuchâuÁvànhiềucảngbiển.Alexandernhắctớinhữngkỳcôngchóilọimàngàicùngvớicáctướnglĩnhđãgiànhđược,và lưuýrằngbấtcứmộthànhđộngdũngcảmnổibậtcủamộtcánhânnàocũngsẽđượcnêudanhvàcangợi.VịvuatrẻcũngnhắctớiXenophonvàđộiquânMộtvạnngườicủaông,dùđộiquânđórõràngkhôngthểsosánhvớiquânđộicủangàivềsứcmạnhhaydanhtiếng–mộtlựclượngkhônghềcósựhỗtrợcủakỵbinhThessaly,Boeotia,Peloponnes,Macedonia, Thrace và cũng không hề có cung thủ hoặc lính ném đá nhưquânđộiMacedonia.Xenophonchỉ cómộtđạoquânnhỏđược tuyểnmộtcáchvộivàng từCretevàRhodes.Vàôngcùngvớinhữngngười línhcủamình, tuy bị vua Ba Tư đánh bại tại cổng thành Babylon,[146] đã đẩy lùithành công tất cả những đội quân bản địa, những người cố gắng ngángđườnghànhquâncủahọtớibiểnĐen.Alexanderđãkhôngbỏsótbấtkỳmột

lờikhíchlệnàođểđộngviênnhữngtướnglĩnhdũngcảmcủangài,nhữngngườisẽxảthânchotrậnđạichiếnsắptới;vàhọ,vớivôvàncảmkích,đãsiếtchặttayngài,đồnglòngthúcgiụcvịhoàngđếtrẻtuổihãybắtđầungaycuộcchiến.MệnhlệnhđầutiênmàAlexanderđưaralàhạlệnhchoquânlínhcủangài

ănuốngnonê,đồngthời,pháimộtnhómnhỏkỵbinhvàcungthủtớiconđườnghẹpgầnbờbiểnđểdothámconđườngmàngàisẽphảibăngquađểquaylại;sauđó,ngaykhi trời tối,Alexanderđãđích thândẫn toànbộ lựclượngcủamình,mộtlầnnữa,chiếmcứlốiđihẹpdẫnvàocổngthành.Việcnàydiễnramộtcáchbímậtvàokhoảngnửađêm;khoảngthờigiancònlại[từđêmvềsáng],ngàichoquânlínhnghỉngơitạichỗ,trênvùngđấtvữngchãi,vớinhữngtiềnđồnnhằmgiữsựquansátchínhxácvàcẩntrọng,trướckhiánhsángcủangàymớichiếutớitừlốivàodọcđườngbờbiển.Tiếnquântheođộihìnhhàngdọcvớilốiđihẹplàcầnthiết,nhưngngaykhikhuđấtbắtđầutrảirộngra,Alexanderđãdầndầnmởrộngđộihình,đẩybộbinhhạngnặnglên,chođếnkhingàidichuyểntớinơimàbênphảingàilàđồinúi,cònbêntráilàbiểncả.Trongsuốtđợttiếnquân,kỵbinhchốtởcuốiđộihình,nhưngngaykhitới

vùngđấttrống,Alexanderđãhạlệnhbốtrítrậnđịa:batiểuđoànvệbinhdoNicanor, con trai của Parmenio chỉ huy, được cử sang bên cánh phải gầnvùngđấtcao,cùngvớitiểuđoàncủaCoenusởcánhtráikềcậnvớiđộiquâncủaPerdiccas,tạothànhmộtphòngtuyếntừcánhphảitớitrungtâm–vịtrícủa bộ binh hạng nặng. Ở phía xa nhất của cánh trái là đội quân củaAmyntas,vàngaycạnhhọ,trướchếtlàtiểuđoàncủaPtolemy,sauđólàtiểuđoàncủaMeleager,hướngvềtrungtâm.ChỉhuybộbinhcánhtráiđượcgiaochoCraterus,cònchỉhuycánhphảicũngnhư toànbộđộiquânđượcgiaocho Parmenio, người đã hạ lệnh rằng dù với bất cứ lý do gì, cũng khôngđượcphépđểmộtkhoảngtrốnggiữaphíaxanhấtcủacánhtráivàbiển;vìnếunhưvậy,họsẽbịbaovâymộtcáchdễdàng,khiquânđịch,vớilợithếhơnvềsốlượng,tấncôngvàosườn,chiacắtquânMacedonia.[147]](19).KhiDariusnhậnđượctinAlexanderđangtiếncông,ôngliềncửkhoảng

3.000kỵbinhvà20.000bộbinhkhinhgiápvượt sôngPinarus, vớimongmuốntạoramộtcơhộidẫnđộihìnhchínhcủaquânBaTưtớicứđiểmmàkhôngvấpphảiphiềnnhiễugì.ĐộihìnhBaTưđượcsắpxếpnhưsau:quântiênphongcủabộbinhhạngnặnglà30.000línhđánhthuêHyLạp,sẽđươngđầuvớibộbinhcủaMacedonia,cùngvới60.000bộbinhhạngnặngBaTư–đượcbiếttớivớitêngọiKardakes[148]–hỗ trợ,chiađềuchohaibêncánhtrái và cánh phải. Những đội quân này di chuyển theo hàng, và khu đấtkhôngthểchứađượcmộtsốlượngquânlớnhơn.Cạnhkhuđấtcaophíabên

cánhtráicủaDarius,vàđốidiệnvớicánhphảicủaquânAlexander,làmộtsưđoànkháckhoảng20.000lính,mộtvàithànhphầncủađộiquânnàylàmnhiệmvụtuầntrahậuquâncủaAlexander;vềphíanhữngngọnđồiởcánhtrái,vuaBaTưbốtrínhữngtiểuđộicắmchốtởgầnngọnđồiphíasaucánhphảicủaAlexander.PhầncònlạicủaquânđộiDarius,mộtsốlượnglớnbộbinhhạngnặngvàbộbinhhạngnhẹ,lànhữnglínhđánhthuêHyLạpởhậuquânvànhữngbinhlínhBaTưcónhiệmvụtrợgiúpcảhaicánh.ToànbộquânđộiBaTư,đượckểlạilàcósốlượnglêntới600.000người.[149]

NgaykhiAlexandernhậnthấymảnhđấttrướcmặtngàiđangdầnmởratừng chútmột, ngài đã hạ lệnh chođội kỵ binh – những sư đoànkỵ binhThessalyvàMacedonia,[150]cùngvớiKỵbinhChiếnhữu–dođíchthânngàichỉhuy,tiếntừhậuquânlêncánhphải.Đồngthời,ngàiđưanhữngđộiquânPeloponnesia và những đội quân đồngminh khác sang phía cánh phải doParmeniochỉhuy.Dariuscùngvớilựclượngbộbinhchínhđãsẵnsàng.Ôngrahiệuchođộikỵbinhđãđượccửvượtsôngyểmtrợchoviệcdichuyển.PhầnlớnbinhlínhtrongđộiđóđượcđiềuđộnglêncánhphảinhằmđedọaParmenioởbêngầnphíabiển,khuvựccóphầnthíchhợphơnchohoạtđộngcủa kỵ binh;một vài người đượcDarius cắt cử sang cánh trái, phía dướinhữngngọnđồi, nhưngkhiôngnhận ra sự thiếuhụtvềkhônggiankhiếnnhómnàytrởnênvôdụng,vịvuaBaTưđãnhanhchóngtriệuhồigầnnhưtấtcảsốbinhlínhnàytrởvềchiếnđấuởphíacánhphải.ĐíchthânDariusgiữtrungquân,mộtvịtrítruyềnthốngdànhchovuaBaTư.(XenophonđãgiảithíchnguyêntắccơbảnvềcáchbàybinhbốtrậncủangườiBaTư.)[151]

GầnnhưtấtcảkỵbinhBaTưđềuđượcchuyểnsangvịtríởgầnphíabiển,đốidiệnvớicánhtráicủaAlexander,vàđểđươngđầuvớihọ,vịthốngsoáitrẻtuổichẳngcógìngoạitrừkỵbinhPeloponnesiavànhữngkỵbinhđồngminhkhác; trước tình thếnày,AlexanderđãcửkỵbinhThessalydốc toànlựcđểyểmtrợ,nhưngphảikhéoléocheđậysựdichuyểncủahọtrướcmặtkẻ thùbằngcáchđiquahậuquâncủanhững tiểuđoànbộbinhđôngđúc.Đồngthời,ngàihạlệnhchoquântrinhsátdướisựchỉhuycủaProtomachuscùngvớiquânPaeoniadoAristonchỉhuy,cungthủdoAntiochuschỉhuy,tiếnlênphíatrước.QuânAgrianesdướiquyềnchỉhuycủaAttalus,vàđượcmộtvàiđộikỵ

binhvàcung thủhỗ trợ,đãnhận lệnhkéo lênvùngđấtcaođểhình thànhmộtgócvớiđường tiếnquânchínhcủaAlexander,chiacánhphảicủađộiquân thànhhainhánh táchbiệt,mộtnhánhđểdụDariusvàphần lớnquânđộiBaTưsangbờsôngbênkia,mộtnhánhchiếmcứquảđồiởphầnhậuquâncủaMacedonia.QuântiênphongcủabộbinhởcánhtráilànhữngcungthủCretevàquânThrace,doSitalceschỉhuy,cùngvớikỵbinhởcánhtrái

đitrướchọ;tấtcảcácđơnvịđềucómộtsốlượnglínhđánhthuêtươngxứngđượcchỉđịnhchohọ.Nhậnthấyđiểmyếurõràngbêncánhphảicũngnhưnguycơbịđánhlấnở

cuối đội quân,Alexander đã rút từ trungquânhai tiểuđộiKỵbinhChiếnhữu–cụthểlà,tiểuđộiquânAnthemusdoPeroedaschỉhuyvàmộttiểuđộiđược gọi là Leugaean dưới quyền chỉ huy của Pantordanus, con trai củaCleander – vàđiềuhọ sang cánhphải, vớimệnh lệnhphải di chuyểnmộtcáchbímật,tránhđểkẻthùpháthiệnrasựthayđổivềđộihìnhnày;đồngthời,ngàitiếptụcgiatăngsứcmạnhchocánhphảibằngđạoquânbaogồmnhữngngườiAgrianesvàlínhđánhthuêHyLạp,rồihạlệnhđánhlấncánhtráicủaquânđịch.AlexandertungramộtđợtđộtkíchbằngmộtnhómnhỏquânAgrianesvàcungthủ.Trongkhiđó,quânBaTưđangchiếmcứtrênnhữngngọnđồi,đãkhôngthựchiệnmộtđợtcôngkíchnào.Họnhanhchóngbịđánhbậtrakhỏivịtrívàphảitìmkiếmsựantoànởsườnnúi.Trướctìnhthếđó,Alexanderđãthayđổiquyếtđịnh.NgàiđãsửdụngsốquânlínhmàlẽralàđểđốiphóvớiđámquânBaTưtrênđồinhằmcủngcốcholựclượngtấn công chính, chỉ để lại 300kỵ binh trông chừngđám tàn quânđã tháochạy.[152]

Alexander tiếnquânchậmrãivà thận trọng; thi thoảng,ngài lạihạ lệnhnghỉchân,tạoramộtấntượngrằngthờigianhoàntoànđứngvềphíangài.Tuyvậy,Dariuscũngkhônghềhạlệnhtấncông.Ôngtagiữquâncủamìnhởnguyênvịtríbênbờsông.Ởnhiềuchỗbờdốcvốngâykhókhănchocácđộiquân trongviệcphòng thủ,Dariusđãchogiacốbằngnhữnghàngràocọc–sựđềphòngnàychỉkhiếnquânđộicủaAlexandercoiDariuslàmộtkẻhènnhát.Lúcnày,hailựclượngđốiđầuđãởtrongmộtkhoảngcáchkhágầnnhau.

Tuyvậy,Alexandervẫncưỡingựađitừhàngcuốicùngtrongđộiquâncủangài, lần lượthếthàngnàyđếnhàngkhác,khích lệ từngngười,nói chínhxáccấpbậcvàdanhhiệucủahọ,khôngchỉnhữngsĩquanởcấpbậccaonhấtmàcòncảnhữngchỉhuy tiểuđoànvàđạiđội; thậmchínhữngngười línhđánhthuêcũngkhônghềbị lãngquên,màbấtcứmộtdanhhiệuhoặcmộthành động dũng cảm nào cũng được nêu danh. Trước sự cổ vũ củaAlexander,toànquânđồngloạthôvang:“Tấncông!Tấncông!”MặcdùđãthấyquânđộiBaTưởtầmgần,Alexandervẫnlệnhchotoàn

quândichuyển theomộtnhịpđộchậmrãi,vìdichuyểnquánhanhcó thểkhiến đội ngũ trở nên lộn xộn, rồi tan vỡ; nhưng khi ở trong tầm bắn,Alexander, dẫn đầu đội quân của ngài ở cánh phải, đã phi nước kiệu laoxuốngdòngsông.Toànbộlựclượngđãnhanhchóngtheosau:mộtcuộctấncôngmaulẹsẽlàmquânđịchsửngsốt,vàhọcàngnhanhchóngsangđược

bờbênkia,họcàngítbịtổnthấtbởicungthủBaTư.DựliệucủaAlexanderquảkhôngsai:quânBaTưđãtanvỡngaykhingàigiápmặtvớihọ–mộtchiếnthắngcụcbộrựcrỡđốivớiđộiquândongàiđíchthânchỉhuy.Tuynhiên,ởtrungtâm,mọichuyệnbiếnchuyểnkhôngđượctốtlắm:mộtvàiđạiđộibịtanvỡ,đãchạyvềphíacánhphảivàcánhtrái,đểlạimộtkhoảngtrốngtronghàngngũ,vàtráingượcvớiAlexander,ngườiđãvượtsôngmộtcáchnhanhchóngvàđãsẵnsàng,trongcuộcgiápchiếnbuộcquânBaTưphảirútlui, trung quânMacedonia tiến quân rất chậm chạp; hơn nữa, bờ sông cónhiềuchỗdốckhiếnhọkhólòngduytrìđộingũnhưthườnglệ.KếtquảlàlínhđánhthuêHyLạpcủaDariusđãtấncôngvàochínhđiểmđócủaquânMacedonia,nơiđể lộkhoảng trống lớnnhất.Đó làmộtcuộcchiếnác liệt.QuânHyLạpcủaDariusđãđẩyquânMacedoniaxuốngdòngnước,vàdànhnguyênmộtngàyđểcứucánhtráicủahọ,lúcnàyđãsẵnsàngrútquân,trongkhiquânMacedonia,vớichiếnthắngcủaAlexanderrõràngngaytrướcmắt,đã quyết phải giành đượcmột chiến thắng tươngxứngvà khôngmuốnbịtướcđidanhhiệubấtbạimàchođếnlúcđóđãđượcnhấttrítraotặngchohọ.Cuộcchiếnmỗilúcmộtquyết liệthơnbởisựganhđualâuđờivềmặtchủngtộcgiữangườiHyLạpvàngườiMacedonia.Tronggiaiđoạnnàycủacuộc chiến, Ptolemy, con trai của Seleucus,[153] và khoảng 120 ngườiMacedoniaxuấtsắckhácđãthiệtmạng.CánhphảithắngtrậncủaAlexanderkhinhìnthấyquânBaTưđốidiệnhọ

đãsẵnsàngchiếnđấuliềndichuyểnvềphíatrungquân,lúcnàyđangbịlínhđánhthuêHyLạpcủaDariusgâykhódễ.Từphíadòngsông,họđãđẩylùiquânBaTưvàsauđó,đánhlấnvàocánhtráicủaquânđịch,tungramộtđợttấncôngsườnvàođámlínhđánhthuêvànhanhchóngkhiếnchúngtanrã.Khicuộcchiếnđãdầnpháttriểnlêncaotrào,kỵbinhBaTưđốidiệnvớikỵbinh Thessaly của Alexander đã bắt đầu tấn công dữ dội vào tiểu đoànThessaly.Hànhđộngnày lúcđókhá là liềumạng.QuânBaTưđãvỡđộihình khi biết tin đội quân lính đánh thuê Hy Lạp của họ đã bị bộ binhMacedonialàmchotêliệtvàđậptan,vàDariusđãphảiđíchthânraquân.Đólàdấuhiệuchomộtthấtbạichung–mộtcáchcôngkhai,khôngthểchegiấuđược.Kỵbinhvớinhữngtrangbịnặngnềđãgánhchịutổnthấtnghiêmtrọng,vàcóhàngngànbinhlínhhoangmangsợhãi,nhữngngườichiếnđấutronghoảngloạnvàtuyệtvọngđểthoátkhỏinhữngconđườngnúihẹp.Hầuhếtsốbinhlínhnày,hoặcbịgiẫmđạpđếnchếtbởichínhđồngđộicủahọhoặcbịquânthùtruyđuổi,chémgiết.KỵbinhThessalyđãtấncônghọmộtcáchcấptậpvàdũngmãnh,khôngmộtchútxótthươngvàquânBaTư,cảbộbinhlẫnkỵbinh,đềuchuốclấythấtbạinặngnề.Vào thời điểm quânBa Tư tan vỡ trước cuộc tấn công củaAlexander,

Dariusđangngựtrênchiếnxa.Trướccảnhquânđộicủamìnhtantác,vịvua

này đã hoảng loạnmà bỏ chạy. Tiếp tục giữ chiến xa khi di chuyển quanhữngconđườngtrơntrượtnhưngDariusbuộclòngphảibỏlạicỗxenàykhigặpphảinhữngkhenúivànhữngvậtcảnkhácchắnngangđường.VịvuacủaBaTưđãvứtbỏkhiên,áobào– thậmchíquẳngcảcâycungcủaông ta trên chiến xa – nhảy lên ngựa và cố giữ lấymạng sống củamình.BóngđêmnhanhchóngđổxuốngđãcứumạngDarius,giúpông takhôngrơivàotaycủaAlexander,ngườiđãkiênquyếtthựchiệnmộtcuộctruyđuổikhông ngừng nghỉ khi trời còn sáng. Chỉ khi bóng đêm bao phủ khiếnAlexanderkhôngthểnhìn thấyđườngđi thìngàimới trởvề–khôngquênmangtheocỗchiếnxacùngvớitấmkhiên,áobàovàcâycungcủaDarius.Thựcsự,nếuAlexanderkhôngphảiquaylạikhibộbinhhạngnặngcủangàibịtanvỡởgiaiđoạnđầutiêncủacuộcchiến,chắchẳncuộctruyđuổiDariusđãdiễn ramau lẹhơn; sauđó,Alexanderđãchờcho tớikhi cả línhđánhthuêHyLạpvàkỵbinhBaTưđềubịđẩylùitừphíabờsông.Trong số những người Ba Tư thiệt mạng có Arsames, Rheomithres và

Atizyes–cảbangườinàyđềulàchỉhuykỵbinhtạitrậnchiếnởGranicus;ngoàiracòncóSabaces,thốngđốcAiCậpvàBubaces,mộtchỉhuycấpcaokhác; về binh lính, có khoảng 100.000 người thiệt mạng, bao gồm hơn10.000kỵbinh.[154]Ptolemy,contraicủaLagus,người lúcđóđangphụngsựAlexander, nói trongghi chép củaôngvề trậnđánhnày rằngkhi quânMacedoniatruyđuổiDarius,họthựcsựđãbăngquamộthẻmnúichấtđầyxácchếtcủalínhBaTư.TổnghànhdinhcủaDariusđãbịtấncôngvàchiếmgiữ;mẹcủaDarius,

cùngvớivợ(ngườicóthểcũngchínhlàchịgáicủaDarius)vàđứacontraicòn ẵm ngửa của ông ta đều bị bắt; ngoài ra, còn có hai cô con gái củaDariuscùngmộtvàinữquýtộcđitheohọcũngrơivàotaycủaAlexander.NhữngchỉhuycaocấpcủaBaTưđãgửitàisảnvànhữngngườiphụnữcủahọtớiDamascus,vàDarius,cũngđãgửitớiđóphầnlớnkhobáuvàvôsốđồtếnhuyễnđểđápứngchođờisốngnhunglụacủamộtôngvualớn,thậmchícảtrongchiếndịch;[155]bởivậy,Alexanderchỉtìmthấy3.000ta-lăngởtổnghànhdinhcủaDarius.SốkhobáutạiDamascuskhônglâusauđócũngđãrơivào tayParmenio, ngườiđượcAlexanderhạ lệnhđi tới đóđể thực thiđiềunày.ĐâychínhlàkếtquảchocuộcchiếnởIssus,mộtcuộcchiếnnổravàothángMườimột,trongsuốtthờigianNicorateslàmquanchấpchínhởAthens.[156]

QuaytrởlạivớiAlexander,vịthốnglĩnhtrẻtuổicủachúngta.Ngàiđãbịthươngbởimộtnhátkiếmđâmvàobắpđùi[157]nhưngđiềunàycũngkhôngngăncảnđượcngàitớithămnhữngbinhlínhbịthươngsaukhikếtthúctrậnchiếnđượcmộtngày,đồngthờicửhànhnghilễchôncấttrangtrọngđốivới

những người đãmất với sự hiện diện của toàn quân cùng đầy đủ vũ khí.Trong buổi lễ, ngài ca ngợi tất cả những binh lính, tướng sĩ đã chiến đấudũng cảm trên chiến trường, nhữngngườimàngài đã tậnmắt chứngkiếnhoặcđượcnghetừnhữngnguồntincậyvàtraotặngchohọmộtphầnthưởngthíchhợp.NgàichỉđịnhBalacrus,contraicủaNicanor,mộtthànhviêncủavệquânHoànggia,làmthốngđốcCilicia;thăngcấpchoMenos,contraicủaDionysius,bổsungvàovịtrícũcủaBalacrus;vàcắtcửPolysperchon,contraicủaSimmias,làmthủlĩnhtiểuđoàncủaPtolemy,contraicủaSeleucus,người đã thiệtmạng trong cuộc chiến. Dân ở Soli vẫn còn nợ 50 ta-lăngtrongsốtiềnphạtmàAlexanderbắthọphảichịu;tuyvậy,ngàiđãxóakhoảnnợvàtrảtựdochocáccontin.[158]

Hơnnữa,ngàithậmchíđãmởlòngthươngcảmđốivớimẹ,vợvàconcáicủaDarius.Theomộtsốghichép,vàođêmAlexandertrởvềsaucuộctruyđuổi,ngàiđãnghethấyâmthanhmơhồcủanhữngtiếngphụnữkhócthantrongkhutrạicủaDarius,vốnđượcgiữlạinhưmộtkiểuchiếnlợiphẩmđặcbiệtcủariêngAlexander.Ngàihỏinhữngngườiphụnữđólàaivàtạisaohọởlạiởkhutrạigầnvớingài.Ngàiđượcđáplờirằng,“Thưabệhạ,họlàmẹ,vợvàconcáicủaDarius.Họđượctinbệhạđãmangvềcâycung,hoàngbàovà tấmkhiênmàDariusđãbỏ lại.Bởivậy,họ thankhócchocáichếtcủaông ta.”AlexanderđãcửLeonnatus,một trongnhữngchiếnhữucủangài,nóivớihọrằngDariusvẫncònsống–áobàovàvũkhílàdoôngtabỏlạitrênchiếnxakhitìmđườngtẩuthoát,vàkhôngcóthứgìkhácngoàinhữngvậtdụngđóđãrơivàotayAlexander.LeonnatusbướcvàokhulềutrạicủagiaquyếnDarius,chohọbiếttinvềvịvuaBaTưđãbỏchạy,vànóithêmrằngAlexandermongrằnghọvẫngiữlạitấtcảnhữngđặctrưng,nghilễvàtướchiệuhoànggia,vìngàichiếnđấuvớiDariuskhôngvớibấtkỳsựcămghétriêngtưnào,màđólàmộtcuộcchiếnchínhđángvìquyềnsởhữuÁchâu.Đây làghichépdoPtolemyvàAristobulusđưa ra;cũngcómộtghichépkhácthuậtlạirằng,ngàyhômsau,AlexanderchỉdẫntheoHephaestionbướcvàokhutrại;vàvìhaingườimặctrangphụcgiốngnhaunênmẫuthâncủaDariusbănkhoănkhôngbiếtai làAlexander,bà liềnquỳxuống trướcHephaestion bởi ông cao lớn hơn vị thống lĩnh trẻ tuổi của mình.Hephaestionbènlùilại,vàmộttrongnhữngngườihầucủahoàngtháihậuđãchữalạisựnhầmlẫncủabàbằngcáchchỉvềphíaAlexander;bàlùilạivớimột nỗi xấu hổ vô cùng, nhưngAlexander chỉ nói rằng sự nhầm lẫn nàykhông đáng lưu tâm, bởi vì Hephaestion cũng là một Alexander – “mộtngườibảovệmọingười[aprotectorofmen]”.Tôinhắclạigiaithoạichưahẳnđãchínhxácnàyvìnócóthểtinđược.Nếunhữngđiềunàyquảđúnglàsựthực,tôisẽkhôngchỉngưỡngmộAlexandervìngàiđãđốixửvớinhữngngườiphụnữđóvớimộtlòngthươngcảmnhưvậy,màcònvìngàiđãbàytỏ

sựtôntrọngvàtintưởngđốivớichiếnhữucủamình;nếucâuchuyệnnàylàngụytạo,nóítnhấtcũngđượctruyềncảmhứngtừtínhcáchcủaAlexander:bởinhữngđiềungàicóthểđãlàm,bởinhữnggìngàicóthểđãnói–vàđiềuđókhiếntôingưỡngmộngàihơn.[159]

Tronglúcđó,Dariuscùngvớimộtvàingườithâncậnđãtẩuthoátthànhcôngtrongđêmtối,vàkhiánhsángbanngàybắtđầulórạng,nhómnàydầnđược hợp nhất với những nhóm binh lính sống sót, línhBa Tư hoặc línhđánhthuê,chođếnkhihọtậphợpđượcmộtđộiquânkhoảng4.000người;Darius cùngđám tàn quân đã tốc lực tiến tớiThapsacus vàEuphrates vớimụcđíchđểmộtdòngsôngchắnngangôngtavàAlexandercàngsớmcàngtốt.[160] Bốn người đã đào ngũ chạy theoDarius – Amyntas, con trai củaAntiochus;Thymondas,con traicủaMentor;AristomedesvùngPherae;vàBianorvùngAcarnania–đã trốn lênnhữngngọnđồicùngvới8.000quândướisựchỉhuycủahọ[161]vàchạytớiTripolisởPhoenicia;rútvềphíabờbiển,nơicósẵnnhữngcontàuđãchởhọtừLesbon,nhữngkẻđàongũnàyđãhạthủynhiềutàunhấtcóthểkhinghĩrằngsốtàunàysẽgiúpíchchohọ,phầncònlạithìhọđemđốtbỏđểngănchặncuộctruyđuổi;sauđó,họgiongbuồmtớiCyprus,rồitừđótớiAiCập–nơikhônglâusauđó,AmyntasđãbịnhữngngườiAiCậpgiếtchếtvìdámcanthiệpvàonhữngviệckhôngliênquantớiôngta.[162]

Cùng lúcđó,PharnabazusvàAutophradates lãngphí thờigianởChios.Saukhixâydựngđơnvịđồntrúởđảo,họđãgửimộtphầnhạmđộitớiCosvàHalicarnassus,cònhọthamgiavàomộtchuyếnđibiểnvớihàngtrămcontàunhanhnhấtmàhọcó; tạiSiphnos,họđãgặpvuaSpartan,Agis,ngườicùngvớiduynhấtmộtchiếnthuyềnbatầngchèo,đãtớiđểquyêntiềnchocuộcchiến,đồngthờiđềnghịrằnghọnêngửichoôngcàngnhiềuthuyềnvàbinh lính tớiPeloponnese càng tốt.Thời điểmđó, tin tứcvề cuộc chiếnởIssusđãloantới.Hệquảlànólàmđảolộnmọithứ;Pharnabazus,esợviệcthuatrậncóthểgâyrakhókhănởChios,đãgiongbuồmvềhònđảonàyvớimười hai tàu và 1.500 lính đánh thuê, trong khi Agis cử Hippias tớiTaenarumđểbáochoanhtraicủaôngtalàAgesilaurằngAutophradatessẽgửi choAgesilaumười con tàu và 30 ta-lăng bạc, đồng thời hạ lệnh choHippiasnênkhuyênAgesilaucửmộtđoànthủythủngaylậptứcđithuyềntớiđểbảovệCrete.Lúcđó,Agisvẫncònởtrênđảo,nhưngliềnsauđó,vịvuanàyđãgianhậpvớiAutophradatestạiHalicarnassus.[163]

ĐểlạiMenon,contraicủaKerdimmas,làmthốngđốcvùnghạSyriavớikỵbinhđồngminhnhằmkiểmsoátkhuvựcnày,Alexander tiếp tụchànhquântớiPhoenicia.Trênđườnghànhquântheohướngđi,ngàigặpStraton,contraicủaGerostratus,vươnggiacủaAradusvànhữngdântộclánggiềng;

Gerostratus đã giong buồm cùng với Autophradates và những tiểu vươngkháccủaPhoeniciavàCyprus,bỏlạiStraton,ngườilúcnàyđangxuấthiệntrướcmặtAlexander, trao tặng cho ngài vươngmiện bằngvàng, dâng lênngàiquyềnsởhữuhònđảocủaAraduscùngvớithị trấnrộnglớnvàthịnhvượngcủaMarathusởmảnhđấtđốidiện,cùngvớiSigon,Mariammevàtấtcảnhữngthứkhác.TrongkhiAlexanderđangởMarathus,nhữngsứ thầncủaDariusđã tới

tiếpkiếnngàicùngvớilờithỉnhcầu,xinngàitrảtựdochomẹvàvợconôngta.HọcũngnhậnđượcmộtláthưcủaDarius,cùngvớinhữngcủacảikèmtheo.[164]

Philip vàArtaxerxes đã ký các camkết nhằmgiữmối giao hảo và liênminh;[165] nhưng tới khi Arses, con trai của Artaxerxes kế vị cha mình,PhilipđãxâmlượcBaTưtrongkhikhônghềcómộtsựkhiêukhíchnào.[166]Giờđây,khitriềuđạicủaDariusbắtđầu,Alexander,contraicủaPhilipcũngđãkhônggửimộtsứthầnnàotớivươngtriềucủaDariusđểkhẳngđịnhlạimốigiaohảovàliênminhđãcótrướcđógiữahaivươngquốc;ngượclại,ngài đã vượt biển tới lục địa châuÁ cùng với quân đội củamình và gâynhiềutổnthấtchongườiBaTư.Vìlýdonày,Dariusđãbuộcphảixâydựngmộtmặttrậnphòngngựtrênđấtnướccủaôngvàbảovệngaivàngdotổtiêntruyềnlại.Cuộcchiếnnàyđãnổra,ítnhiềuhẳnlàdoýmuốncủathầnlinh;vàgiờDarius,mộtvịvua,thỉnhcầuAlexander,mộtvịvuakhác,trảlạitựdochogiaquyếncủaôngta,đồngthờithathiếtđượclàmbằnghữu,làmđồngminhvớivịthốnglĩnhtrẻtuổi.DariuscốgắngthuyếtphụcAlexandercửcácsứthầncủaMacedoniađicùngvớiMeniscusvàArsimas,ngườimangtheothỉnhnguyệncủaDarius,tớigặpôngcùngvớithỏathuậnrằngngàisẽnhậnđượcnhữngtraođổixứngđáng.AlexanderđãviếtthưtrảlờiDariusvàhạlệnhchoThersippusđicùngvới

nhữngsứthầncủavuaBaTư,vớilờichỉdẫnnghiêmkhắclàThersippuscónhiệmvụchuyểnláthưtớiDariusnhưngkhôngđượcthảoluậnbấtcứvấnđềgìcóthểphátsinhtừnó.Láthưcónộidungnhưsau:“TổtiêncủaôngđãtừngxâmlượccảMacedonialẫnHyLạp.NgườiBa

Tư đã tàn phámảnh đất của chúng tamặc dù chúng ta không hề làm gìkhiêukhíchhọ.LàthốnglĩnhcủatoànbộngườiHyLạp,tadấnquânxâmlượcÁchâuvớimongmuốntrừngphạtBaTưvìhànhđộngnày–mộthànhđộnghoàn toàn là lỗi củaông.Ôngđãhỗ trợnhữngngườiPerinthusnổiloạn chống lại cha ta; Ochus đã gửi một đội quân tới Thrace, nơi thuộcquyềnthốngtrịcủaông;chatađãbịgiếtbởinhữngkẻámsát,nhữngkẻmàôngđãcôngkhaikhoácláctrongnhữngláthưcủamìnhrằngchínhôngđãthuêhọthựchiệntộiác;[167]giếtchếtArsesvớisựtrợgiúpcủaBagoas,[168]

ôngđãchiếmđoạtngaivàngmộtcáchphi lývàbấtcông,dođóđãphạmphảitộiácchốnglạichínhquêhươngông;ônggửitớiHyLạpnhữngthôngtinsai tráivề tavớihyvọngbiếnhọ thànhkẻ thùcủa ta;ôngđãrắp tâmmua chuộc những người Hy Lạp bằng tiền bạc – điều mà chỉ có ngườiLacedaemoniavuilòngchấpnhận,[169]nhữngtaysaicủaôngđãlàmhỏngnhữngchiếnhữucủatavàcốgắngtànphánềnhòabìnhmàtađãthiếtlậpởHyLạp–dođó,tađãbắtđầuhànhquânchốnglạiông;ôngmớilàngườibắtđầugâychuyện.Đầu tiên, tađãđánhbạinhững tướng lĩnhvàxatrapcủaôngtrênchiếntrường;giờđâytađánhbạichínhôngvàđộiquânmàôngdẫndắt.Nhờsựphùhộcủathầnlinh,tatrởthànhchủnhântrênmảnhđấtcủaông,vàtaphảicótráchnhiệmvềnhữngngườisốngsóttrongquânđội của ông, những người đã chạy về phe ta, nài xinmột nơi trú ẩn: họkhônghềbịcầmtùhoặccưỡngép,họhoàn toàn tựdodướiquyềncai trịcủata.Dođó,đếngặp tanghĩa làông tới tiếpkiếnvịhoàngđếcủa lụcđịaÁ

châu.Nếuôngcònesợphảichịuđựngbấtcứmộtsựsỉnhụcnàotrongtayta,hãycửmộtvàichiếnhữucủaôngtớivàtasẽtraochohọnhữngvậtbảođảmphùhợp.Tớiđây,vànàixintatraotrảmẹông,vợconôngvàbấtcứthứgìkhác;vìôngsẽcóhọcùngvớimọithứôngcóthểthuyếtphụctatraochoông.Vàtrongtươnglai,bấtcứkhinàoôngliênlạcvớita,hãyghirõlàgửitới

VịvuacủatoànbộchâuÁ.Đừngviếtthưchotanhưchomộtngườinganghàng với ông.Mọi thứ ông sở hữu giờ đây thuộc về ta; bởi vậy, nếu ôngmuốnthứgì,hãychotabiếtvớinhữngđiềukiệnphùhợp,hoặctasẽtừngbướcđối xửvớiôngnhưđối xửvớimột tên tộiphạm.Mặt khác,nếuôngmuốnnóiđếnngaivàngcủamình,hãyđứngđóvàchiếnđấuvìnóthayvìbỏchạy.Chodùônglẩntrốnởbấtcứđâu,tacũngnhấtđịnhtruyđuổiông.”KhiAlexanderbiếtrằngtiềnbạcvàtấtcảnhữngtàisảncógiátrịkhácmà

DariusgiaophóchoCophen,contraicủaArtabazusmangtớiDamascus,đãbị chiếm đoạt cùng với tất cả những binh línhBa Tư đi cùng để bảo vệ,AlexanderđãhạlệnhchoParmeniođemtấtcảsốtàisảnđóvềDamascusđểcoigiữ.CácsứthầnHyLạp,nhữngngườiđãtớitiếpkiếnDariustrướctrậnchiến,đềuđãrơivàotayParmenio;vàAlexanderyêucầuParmeniogiaohọcho ngài. Họ là Euthycles, đến từ Sparta; Thessaliscus, con trai củaIsmenius; Dionysidorus (một nhà vô địch Olympic), đến từ Thebes; vàIphicrates, con trai củamột vị tướng lỗi lạc cùng tên, đến từAthens.Bốnngười đàn ông này đều đượcmang tới trướcmặtAlexander;mặc dù vậyThessaliscusvàDionysidorusđãđược thảđi–có lẽvìhọ lànhữngngườiThebes:Alexander cảm thấyđáng tiếcvì nhữnggìđã làmvới thànhbangnày,vàkhôngthểkhôngnhậnthấyrằng,vìquânđộiMacedoniađẩyThebes

vàocảnhnôdịch,nênviệcthầndâncủaThebestìmđếnDariuschẳngcógìđángtrách;họchỉtìmkiếmsựgiúpđỡmàhọcóthểnhậnđượctừBaTưchoquêhươngcủahọ,nênAlexandercótháiđộkhoandungđốivớihaingườinày.Đồng thời, ngài đã bày tỏmột cách riêng tư rằng ngài trả tự do choThesaliscusvìtôntrọnggiađìnhcủaông,mộttrongnhữnggiađìnhquýtộccủaThebesvà thachoDionysidorusvìchiến thắngcủaông tại lễhội.ĐốivớiIphicrates,vìảnhhưởngcủaôngởAthensvàvìnhớđếndanhtiếngcủangườichacủaông,Alexanderchỉralệnhphảicanhchừngông,đốixửvớiôngvớitấtcảsựtôntrọng,vàkhiIphicratesbịốmrồiquađời,ngàiđãgửidihài của Iphicrates tới những người thân của ông ở Athens.[170] Về phầnEuthycles – người đại diện cho một thành bang thù địch gay gắt vớiAlexander,vịthốnglĩnhtrẻtuổikhôngtìmđượcbấtcứlýdonàohợplýđểkhoandung.Ngàihạlệnhbắtgiữôngmộtthờigiandướidạngántreo[openarrest].Sauđó,vìphấnkhíchtrướcchiếnthắng,AlexanderđãtrảtựdochoEuthycles.AlexandertiếptụchànhquântừMarathus.ByblusvàSidonđềuđầuhàng

trướcngài–thầndâncủaSidon,nhữngngườicămghétDariusvàngườiBaTư,đãthựcsựđónchàongàivàothịtrấn.[171]SauđóngàitiếnquânhướngtớiTyre,vàtrênđườngtớiđây,ngàiđãgặpnhữngđạidiệntừthịtrấn,đượcthốngđốccủahọcửtớiđểnhắngửivớingàirằnghọquyếtđịnhtuântheobấtcứchỉthịnàomàngàiđưara.NhữngsứthầnđềulànhữngngườithuộcnhữnggiađìnhdanhgiánhấtởTyre,trongđócócảcontraicủavuaTyre,Azemilcus, người đang lênh đênh trên biển cùng với Autophradates.AlexanderđãcảmơnhọvàhạlệnhchohọquayvềTyređểthôngbáovớithầndâncủahọrằngngàiaoướcđượcbướcchânvàothịtrấnvàtếlễthầnHeracles.Vềsựkếtgiaonày,tôiphảilưuýrằngtrênđấtTyrecóđềnthờHeracles

cổ xưa nhất. Đây không phải là Heracles người Argolis, con trai củaAlcmena; vì Heracles đã được thờ phụng ở Tyre nhiều thế hệ trước khiCadmustừPhoeniciatớiThebesvàtrởthànhchacủaSemele,ngườicóquanhệluyếnáivớithầnZeusvàhệquảcủamốitìnhđóchínhlàDionysus.[172]Dionysus dường như là thế hệ thứ ba tính từ Cadmus, tới Polydorus vàLabdacus, trong khi Heracle người Argolis có thể thuộc dòng dõi củaOedipus,contraicủaLaius.NgườiAiCậpcũngthờphụngHeraclesnhưngkhôngphảilàHeraclescủaTyrehayHyLạp;theoHerodotus,HeraclesđượcngườiAiCậpcoilàmộttrongMườihaivịthần.Tươngtự,ngườiAthensthờAionysus, con trai của Zeus và Kore – và chính là ông, chứ không phảiDionysusngườiThebes,đãđượcnhắcđến trongbài tụngca lacchus đượcháttrongsuốtdịpthựchiệnnghithứctếlễHuyềnbí.TôinghĩrằngHeraclesđãđượcngườiIberiavinhdanhtạiTartessus(nơicònđượcgọilàNhữngtrụ

cộtcủaHeracles[PillarsofHeracles])làHeraclesngườiTyre,bởiTartessuskhởinguyênvốnthuộcvềPhoenicia,đềnthờHeraclesvànghilễhiếntếởđâyđều thuộc truyền thốngPhoenicia.Hơnnữa, theongườighichépbiênniênsửHecatarus,thìGeryones,chủnhâncủađànbòmàEurystheusđãlệnhchoHeraclesngườiArgolisphảimangvềtớiMycenae,khôngcómốiliênhệvới Iberia;Heraclescũngkhôngđượccử tớimộtvàihònđảohaymộtnơinàokhácđượcgọilàErytheianằmngoàieobiển.CólẽGeryoneslàmộtôngvuatrênđấtliền,mộtnơinàođóthuộckhuvựcAmbraciavàAmphilochia;vànhiệmvụcủaHeracles–khônghềthuakémcáckỳcôngkháccủangười–làđánhcắpnhữngconbòđựctừnơiđó.Vùngđấtnày,theonhữnggìtôibiết,ngàynayvẫncónhữngđồngcỏtuyệtvờivàcungcấpnhữnggiasúccóchấtlượngcao,vàđiềunàyđủđểchothấyrằngEurystheushoàntoàncóýthứcvềdanhtiếngcủagiasúcvùngđấtnàycũngnhưcủaônghoàngđãcaitrị nó;mặt khác, ông ta chắc chắn không biết tới tên tuổi của vua Iberia,ngườicaitrịmảnhđấtxaxôihẻolánhnhấtcủachâuÂu,haycóbấtcứkháiniệmgìvềviệcgiasúcởvùngđấtxaxôiđócótốthaykhông.Quảthực,khikhiếnnhữngcâuchuyệnkhôngchắccóthậtkhớpnốivớinhau,ngườitacóthểtạoramộthuyềnthoạivềchúngvàlôikéonữthầnHeravào,rồinóirằngbàđãkểchoHeraclesbímậtđểvượtquangọnnúiEurystheus.NhữngsứthầnTyređãthôngbáoyêucầucủaAlexandervớicácthầndân

trong thị trấn. Nói chung, họ rất sẵn lòng thuận theo mong muốn củaAlexander,nhưngcómộtđiềumàhọchắcchắnsẽtừchối–đólàchophépbất kỳ một người Ba Tư hoặc Macedonia nào vào bên trong những bứctường thành của thị trấn.Họ cảm thấy điều này không chỉ làmột thái độđángtôntrọngnhấttrongthờiđiểmbấygiờ,màcònlàđểđảmbảochosựantoàntrongtươnglaicủahọ,khikếtquảcủacuộcchiếntranhchotớigiờvẫnchưathểđượckhẳngđịnh.[173]QuyếtđịnhnàyđượcthôngbáođầyđủchoAlexander, khiếnngàinổi trận lôi đình;Alexanderđãđuổi các sứ thầnvàngaylậptức,triệutậpcácchiếnhữucùngcácchỉhuykhácởtấtcảcáccấpbậc.Ngàinóivớihọrằng:“Cácchiếnhữucủata,takhôngbiếtlàmthếnàochúngtacóthểantoàn

tiếnquântớiAiCậphoặctớinhữngvùngbiểnmàBaTưcaitrị;việcchúngtatruyđuổiDariusvớimộtthànhphốtrunglậpnhưTyreởhậuquân,trongkhiAiCậpvàCyprusvẫnnằmtrongtaykẻđịchsẽlàvôcùngliềumạng,đặcbiệtkhinhìnnhậntìnhhuốngnàyởHyLạp.ChúngtađangtrênđườngtruyđuổiDarius,rờixavùnglụcđịahướngtớiBabylon,quânBaTưsẽnhanhchóngchiếmlạiquyềnkiểmsoátcácbờbiển,vànhờđó,trởlạihùngmạnhhơnphíasauchúngtanhằmchuyểncuộcchiếntranhsangHyLạp,nơimàSpartavốnđãthùđịchvớichúngta,vàAthens,trongthờiđiểmnày,chỉlàmột đồngminhmiễn cưỡng; nỗi sợ hãi, chứ không phải tình bạn, đã giữ

thành bang này đứng về phía chúng ta. Tuy nhiên cùng với việc phá hủyTyre,tấtcảPhoeniciasẽlàcủachúngta,vàhạmđộiPhoenicia,màcảvềsốlượng lẫnchất lượngđềuvượt trộihơnhạmđộicủaBaTư,chắcchắnsẽtheophechúngta.NhữngngưdâncủaPhoenicia,nhữngthủythủhaynhữngbinh lính,một khinhững thị trấncủahọ rơi vào tay ta, sẽ liềumạng trênbiểnvìlợiíchcủanhữngngườikhác.BướctiếptheosẽlàCyprus,nơihoặcsẽngoanngoãnquy thuậnchúng tahoặcsẽbịđộtkíchchiếmcứ;sauđó,cùng với sự tham gia của Cyprus và những hạm đội hợp nhất củaMacedoniavàPhoenicia,chúngtachắcchắnsẽcósứcmạnhvượttrộitrênbiển,vàcuộcviễnchinhtớiAiCập,dođó,sẽtrởthànhmộtvấnđềđơngiản.Cuốicùng,vớiAiCậptrongtay,chúngtachẳngcógìđểlolắngvềHyLạp:chúngtacóthểsẽhànhquântớiBabylonvớimộthậuphươngvữngchắc,vàmộtdanhtiếnglẫylừng,rồitiêudiệtquânBaTưkhôngchỉtrênbiểncảmàcòntrongtoànbộlụcđịakéodàitớiEuphrates.”Alexander không gặp khó khăn gì trong việc thuyết phục những tướng

lĩnh của ông rằng nhất định phải hạTyre.Bản thânAlexander cũngđượckhíchlệbởimộtdấuhiệutừthầnlinh,vìđêmđóngàimơthấyrằngkhingàiđangtiếngầntớinhữngbứctườngthànhcủaTyre,Heraclesđãchàođónvàmờingàibướcvào.AristanderđãgiảiđoángiấcmộngnàynhưlàmộtdấuhiệuchothấyrằngTyrechắcchắnsẽbịhạ,nhưngphảitốnnhiềucôngsứcbởiđóchínhlàđặcđiểmcủatấtcảnhữnggìHeraclesđãthựchiệnđược.Tuynhiên–dùmơhaykhôngmơ–điềuhiểnnhiênlàvâyhãmTyrelà

mộtviệcvôcùngkhókhăn.Thịtrấnnàylàmộthònđảo,đượcbaoquanhbởinhữngbướctườngthànhvữngchãivàcaongất,vàchừngnàoquânBaTưcònnắmquyềncaitrịtrênbiểnvàhạmđộiTyrevẫncònmạnh,bấtcứmộtcuộctấncôngnàotừbiểncảchắcchắnsẽchuốclấythấtbại.Bấtchấpnhữngkhókhănnày,quyếtđịnhtấncôngTyrecủaAlexanderđãđượctướnglĩnhchấpthuận.Kếhoạchcủangàilàchoxâydựngmộtconđêchắnsóngngangquađoạn

nướccạngiữabờbiểnvàthịtrấn.[174]Gầnbờbiểncónhữngkhoảngđấtbùnvớirấtítnướcchảyqua,phầnsâunhấtcủaeobiển–khoảngbasải[175]thìởgầnthị trấn.QuânMacedoniasửdụngđávàgỗ,haivật liệusẵncóvàdồidàoởvùngnày,đểxâydựngconđêvàđắpchonócao lên.Đámđấtbùncũngđượcsửdụngnhưmộtchấtkếtdínhgiúpcốđịnhnhữnghònđá.Kếhoạch đã nhanh chóng được thực hiện. Dưới sự đốc thúc của Alexander,ngườiđãluônđưaranhữngchỉdẫnchínhxácvànhữnglờiđộngviênkhíchlệ,binhlínhđãđồnglòngdốcsứclàmviệcngàyđêm.Côngviệccủahọkháthuậnlợikhixâydựngphầnđêgầnbờbiểnvìnước

cạn và không vấp phảimột đợt tấn công nào; nhưng khi họ tiến tới phần

nướcsâuhơnởgầnthịtrấnvànằmtrongtầmxạkíchtừnhữngbứctườngthànhcaongất,vấnđềbắtđầunảysinh.QuânlínhcủaAlexandermặctrangphụclaođộngvàkhôngđượctrangbịgìđểchiếnđấu,trongkhingườiTyresửdụnglợithếtrênbiểncủahọđểtungranhữngđợtđộtkíchliêntụcvàonhiềuđiểmdọcconđê.Việctiếptụccôngviệctrởnênbấtkhả.Đểđáptrảnhữngđợtđộtkíchnày,quânMacedoniađãxâydựnghaipháođàiởtrênđê(mà lúcnàyđãcómộtchiềudàiđángkể)vàđặtpháo lênđó;họđãngụytrang pháo đài để tránh tổn thất từ đợt tấn công hỏa lực của đối phương,đồngthời,cungcấpmộtvàisựphòngvệchonhữngbinhlínhởtrongđóvớihy vọng rằng họ sẽ đẩy lùi được đợt tấn công của thủy thủ Tyre, nhữngngườiđanggâykhódễchonhữngquânlínhcủaAlexanderở trênđêchắnsóng.NgườiTyređãnhanh chóngđáp trả: họđã chất đầybụi câykhôvà rất

nhiềuloạigỗdễcháylênmộtcontàuchởgiasúc,dựngcộtbuồmđôiởphíamũi tàu, và làm cao thành tàu để có thể chất được càngnhiều vật liệu dễcháycàng tốt, baogồmcảhắc ín, lưuhuỳnh…Họcốđịnhmột trục căngbuồmcóđộdàigấpđôibìnhthườngngangcộtbuồmrồitreonhữngcáivạcchấtđầynhữngvậtliệucóthểđượctrútxuốnghoặcquăngvàongọnlửađểnóbùnglêndữdội.Cuốicùng,họchấtđồnặngởphíacuốitàuđểnângmũitàu lên cao nhất có thể. Sau đó, chờ tới khi hướng gió thuận, ngườiTyrebuộccontàuchởgiasúcnàyvớimộtsốchiếnthuyềnbatầngchèo,rồikéođuôitàuđầynhữngvậtliệudễcháyđóvềphíaconđêchắnsóng.Khitớigầnhai pháo đài, họ bắt đầu phóng hỏa con tàu trong khi thủy thủ đoàn củathuyềnbatầngchèogắngsứckéocontàuđangrừngrựclửađóvềphíabờđê.Trướckhinótớinơi,nhữngngườiTyreởtrênthuyềnđãkịpnhảyxuốngbiểnvàbơivàobờantoàn.Pháođàinhanhchóngbắtlửa;trụccăngbuồmbịcháyhếtvàsụpđổ,đổ

xuống toànbộnhữngvật liệudễcháy trongnhữngcáivạckhiếnngọn lửacàngbùnglêndữdội.Nhữngchiếcthuyềnbatầngchèođượcsắpxếpđậuởgầnđêchắnsóng.Thủythủđoànbắnliêntụcvàopháođàinênkhôngaicóthểlạigầnđểdậplửa.Sauđó,khihaipháođàiđãcháylớn,quânTyreởthịtrấnồạttấncông.Họnhảylênnhữngchiếcthuyềnmànhờđó,họtiếpcậnconđêtạinhiềuđiểm,nhanhchóngthànhcôngtrongviệcphánáthàngràonhọnđượcxâydựngđểbảovệđê,đồngthờiphónghỏatấtcảnhữngphươngtiệnchiếntranhmaymắnthoátkhỏiđợthỏakíchđầutiên.Sausựvụnày,Alexanderđãhạlệnhbắtđầucôngviệcxâyđêmộtlầnnữa

từ điểm kết thúc của đường ven biển; con đê sẽ được làm rộng hơn, tạokhônggianchonhiềupháođài,vànhữngcôngtrìnhsưsẽbắttayvàoviệctạoranhữngphươngtiệnchiếntranhmới.Tronglúcđó,AlexandercùngvớivệquânvàquânAgrianesđitớiSidon,nhằmhợpnhấttấtcảnhữngtàuchiến

màngàisởhữu;rõràng,chừngnàongườiTyrecònlàchủnhâncủabiểncả,chừngđóviệcvâyhãmTyrecònlàvấnđềnangiải.Cũng trong thờigiannày,GerostratusvàEnylus, saukhinhậnđược tin

AradusvàByblusđangnằm trong tayAlexander,đã rờihạmđộiđặtdướiquyền chỉ huy của Autophradates, giong buồm cùng với những đạo quânriêngcủahọ,gianhậpvàopheAlexander;nhữngtàuchiếncủangườiSidonđi cùng với họ, nên Alexander đã được hỗ trợ khoảng 80 tàu chiếnPhoenicia.Đồng thời,ngài cũngnhậnđượcmột tàu tuần tra từRhodesvàchín tàu chiến khác, ba tàu từ Soli vàMallus,mười tàu từ Lycia, vàmộtthuyềngalley50máichèotừMacedoniadoProteas,contraicủaAndronicuschỉhuy.KhônglâusautintứcvềthấtbạicủaDariustạiIssus,cộngthêmvớithực tế là toànbộPhoeniciađềunằmtrong tayAlexander,nhữngôngvuavùngCypruscũngđứngvềphengài,đemhạmđộikhoảng120 tàu thuyềncủahọtớiSidon.[176]

AlexanderhiểurằngviệcnhữngngườinàyđãsửdụngsứcmạnhhảiquâncủahọđểhỗtrợBaTưlàdobịépbuộcnhiềuhơnlà tựnguyện.Bởivậy,ngàisẵnlòngbỏquachuyệnquákhứ.Trongkhi nhữngphương tiện chiến tranh vẫn đang được hoàn thiện và

hạmđộiđãsẵnsàngxuấtkích,Alexandercùngmộtvàitiểuđộikỵbinh,vệquân,quânAgrianesvàcungthủđãthựchiệnmộtcuộcviễnchinhtớingọnAntilibanusởẢRập.[177]Trongvòngmườingày,ngàiđãtrởthànhchủnhâncủavùngđấtnày,bằngvũ lựchoặc thỏa thuận.Sauđó,ngài trởvềSidon,nơi Cleander, con trai của Polemocrates, đã đi từ Poloponnose cùng với4.000línhđánhthuêHyLạpđangchờđợingài.Khi toàn bộ hạmđội đã được huy động,Alexander đã cho lên tàumột

lượngvừađủnhữngbinhlínhsẵnsàngchonhiệmvụ,vìngàichorằng,trongcuộcgiápchiếnsắptớinênbốtrímộtcuộcchiếngiáplácàhơnlàsửdụngnhữngchiếnthuậthảiquân.Sauđó,hạmđội tiếntớiTyretheomột trật tựchặtchẽ,vớiAlexanderởphíacánhphải,đượchỗ trợbởinhữngôngvuavùngCyprusvàtấtcảquânPhoeniciangoạitrừPnytagoras,[178]ngườicùngvớiCrateruschịutráchnhiệmchỉhuycánhtrái.ÝđịnhcủangườiTyrelàsẵnsàngchiếnđấunếuAlexandertấncôngbằng

đườngbiển;tuynhiên,tìnhhuốngđãrấtkhácbiệt:hạmđộicủaAlexandermạnhhơnnhiềusovớihọnghĩ,đồngthờihọkhônghềbiếtrằngtấtcảtàuthuyềncủaCyprusvàPhoeniciađãvềpheAlexander;hạmđộitrênbiểnxuấthiệnởkhágần thị trấnnhưđang thách thứcviệc tấncông,và lúcnày,khithách thứcđókhôngđượcđáp lại, hạmđộimột lầnnữa tốc lực tiếnquântrongmột đội hình chặt chẽ. Trong những điều kiện như vậy, quân Tyrequyếtđịnhkhôngliềumạnggiaochiến;thayvàođó,họđóngcửanhữnglối

vàocủacảngbiểnvớirấtnhiềutàuthuyềnđỗsátnhau,ngănchặnhạmđộicủakẻthùtớithảneoởbấtkỳlốivàonào.KhiquânTyretừchốichấpnhậntháchthứccủaAlexander,ngàitiếptục

tiến tới thị trấn.Alexander không cóýđịnhdùngvũ lựcmở lối vào cảngbiển ở bên phía Sidon của hòn đảo, vì các lối vào đều khá hẹp, hơn nữa,chúngcònbịphong tỏabởimộtsố lượng tàuchiếnnhằmngăncảnđườngtiếncông;mặcdùvậy,quânPhoeniciađãđâmthủngbatàuchiếnởxanhấtvàđánhchìmchúng,trongkhiđoànthủythủcủanhữngtàunàyđãbơivềbờantoàn.Sausựviệcnày,hạmđộiđỗlạiởgầnbờbiển,khôngxaconđêchắnsóng,nơidườngnhưsẽtrởthànhchỗẩnnấp.Ngày hôm sau,Alexander hạ lệnh phong tỏa thị trấn: đạo quânCyprus

dướiquyềnchỉhuycủaAndromachustớicảngbiểnphíabắc(đốidiệnvớiSidon),quânPhoeniciatớicảngbiểnphíanamthuộcphíakháccủaconđê,nơiđóngquâncủahọ.Cùngthờigiannày,Alexanderđãtậphợpđượcmộtsốlượnglớnnhững

côngbinh từCyprus và nhiều nơi khác củaPhoenicia.Nhiều phương tiệnchiếntranhcũngđãđượchoànthành.Mộtvàiphươngtiệnđượcđặtởtrênđê,mộtvàiphươngtiệnkhácđượcđặttrênnhữngtàuvậnchuyểnmàngàimangtớitừSidon,sốcònlạiđượcđưalênnhữngconthuyềnbatầngchèo.Khi tất cảđã sẵn sàng,Alexanderhạ lệnh tấncông–khôngchỉvớinhữngquânlínhđangởtrênđêchắnsóng,màcònđốivớinhữngngườiđangởtrênnhữngcontàu,đậusáttườngthànhcủathịtrấnởnhiềuđiểmkhácnhau.Trênnhữngbứctườngcólỗchâumainhìnxuốngconđê,ngườiTyređã

xâydựngnhữngpháođàibằnggỗđểphòngvệ,vàmọisựđedọa từpháobinhcủaAlexander,ởbấtcứnơinàonóxuấthiện,sẽđượchọđáptrảbằngcácvũkhínémvàbằngcáchsửdụnghỏatiễnchốnglạicáctàuthuyềnmàhọlosợcóthểtiếnvàothịtrấn.Tườngthànhcủathịtrấnđốidiệnvớiconđêcaokhoảng46métvàcóđộdàytươngxứng,đượcxâydựngmộtcáchkiêncố từ những khối đá lớn.Một lý do khác lý giải cho việc những tàu vậnchuyểnvànhữngconthuyềnbatầngchèocủaMacedoniagặpkhókhănkhidichuyểngầnthịtrấncùngvớipháobinhcủahọlàvìquânTyređãnémvôsốnhữngtảngđálớnxuốngmặtnước,gâycảntrởchođốiphương.Bởivậy,Alexanderđãhạ lệnh loạibỏchúng[những tảngđá lớnđượcnémxuống],nhưng nhiệm vụ này không hề dễ dàng, không chỉ vì binh lính của ngàikhôngthểgiữthăngbằngtrênsàntàumàcònvìquânTyreởtrênnhữngtàuchiếnđượcbọcsắtđãcảntrởnhữngmũithuyềnbatầngchèocủaMacedoniavà cắt những dây cáp thả neo khiến những con thuyền này không thể giữnguyênvịtrí.Đểđáptrả,Alexanderđãchochấtđầycácbộáogiápphòngvệđơngiảnlênnhữngthuyềngalleybamươitầngchèovàbỏneoởphầnmạn

tàuphíatrướcnhữngsợidâychãobuộcneocủathuyềnbatầngchèo,nhằmđẩylùiđợttấncôngcủaTyre;nhưngquânTyre,khônghềnaonúng,đãcửnhữngthợlặntiếptụccắtnhữngdâycápneothuyền.Trướctìnhhuốngnày,quânMacedoniađãthaydâythừngbằngdâyxích–khiếnnỗlựccủanhữngthợ lặn phe địch trở nên vô dụng. Cuối cùng, từ con đê chắn sóng, quânMacedoniađãdùngdây thừngbuộcquanhnhững tảngđávàkéochúngraxa,saukhinângnhữngtảngđánàybằngcầntrụcvànémchúngtrởlạivùngnướcsâumộtlầnnữa,nơichúngchắcchắnkhônggâyrabấtkỳcảntrởnàokhác.Mộtkhikhuvựcbiểngần tường thànhđãđượcdọndẹphết cácvậtcản,tàuthuyềncóthểdễdàngđậuởđây.QuânTyre,lúcnàygặpphảirắcrốithựcsự,đãquyếtđịnhtấncôngđạo

quânngườiCyprus,nhữngngườiđangphongtỏacảngbiểnphíabắc.Trướcđó,đôilúchọđãbốtrígiongbuồmqualốivàocảngbiển,nhằmtạoramộtbứcbìnhphongmàởsaunó,họcóthểvậnhànhcáctàuchiếnmàkhôngbịquansát;vàlúcnày,vàokhoảngbuổitrưa,khinhữngthủythủđoàncủacácconthuyềnHyLạpđãphântánkhắpnơiđểlàmbấtcứviệcgìhọđượcgiaophó,vàAlexanderthườngđểlạihạmđộiởphíabênkiacủathịtrấnđểrútluivềchỗđóngquâncủangài,quânTyređãchuẩnbịxong.Vậnhànhba tàuchiến(quinquireme),bathuyềnbốntầngchèo(quadrireme)vàbảythuyềnbatầngchèovớinhững thủy thủđoànđược lựachọn–nhữngngườiđànôngthôngminhnhất,nhữngngười línhhảiquânđãđượcvũ trang tốtnhất,đãđượclựachọnvìlòngdũngcảmcủahọtrongcuộchảichiến–đithànhtừnghàngmột,âmthầmrờikhỏicảngbiển.Họđãchèothuyềntrongimlặngchotới ngay trước khi họ đổi hướngmà không bị quân Cyprus phát hiện ra.Cùngvớitiếngreolênhoanhỉvànhữnglờicổvũđộngviên,họđãngưngmáichèovàvácnóxuốngnhanhchónggiángmộtđòn tấncôngmạnhmẽvàokẻđịch.MặcdùngàyhômđóAlexanderđãrútvềnơiđóngquân,ngàiđãkhông

nghỉngơinhưthườnglệmàgầnnhưngaylậptứcquaytrởvềhạmđội.QuânTyređãbất ngờgiànhđược lợi thế: họ thấymộtvài đội tàubaovâyhiệnkhông cómột người nào ở trên boong; những đội tàu khác vận hànhmộtcáchkhókhănbởi bất cứ ai còn lại trên tàu trong thời điểmđó, cùngvớitiếngthétchiếntrậncủađịchthủvangbêntaivàmộtcuộctấncôngsắptới.HệquảlàtàuchiếncủaPnytagorasđãbịđâmthủngvàđánhchìmtronglầngiao chiến đầu tiên. Những tàu thuyền do Androcles của Amathus vàPasicratescủaCurium[179] chỉ huy cũng chuốc lấy thất bại tương tự.Phầncònlạicủađộitàuchạyvàobờvàtảnra.Ngay khiAlexander được báo cáo về việc những chiến thuyền ba tầng

chèocủaTyređãđãđirangoài,ngàiđãcửphầnlớntàuthuyềnđậuởphíanamthị trấn, lúcđóđềuở thếsẵnsàngchiếnđấu, tớichắnở lốivàocảng

biển phía nam, nhằmngăn chặnmột cuộc phá vây khác; sau đó cùng vớinhữngchiếnthuyềncủamìnhvànămhoặcsáuthuyềnbatầngchèovớithủythủđoànkhônngoannhất trênboongtàu,Alexanderđãđi tàuvòngquanhphíabắcthịtrấnnhằmtìmkiếmđộitàuTyrevừathựchiệncuộctấncông.Khi những người Tyre ở trên những bức tường có lỗ châumai nhìn thấychuyệnđangxảyravàAlexanderđíchthânxuấthiệncùngvớiđộitàuđịch,họđãkêulớnđểcảnhbáochothủythủđoàncủahọquaytrởlạicảngbiển,vàkhisựồnàonáoloạnátđitiếngkêucủahọ,họđãcốđưararấtnhiềudấuhiệuámchỉtớiviệccầnthiếtphảirútluivềnơiantoàn.KhinhữngthủythủđoànTyre thấynhững tàu thuyềncủaAlexanderđangdần tiến tới;họ liềnxoaybuồmvàchuẩnbịluivềcảngbiển–nhưngđãquámuộn:chỉcómộtvàiconthuyềnxoayxởkịplúc,trongkhihầuhếtđềubịđâmthủng;mộtvàithuyềnđãthoátđược,cònmộttàuchiếnvàmộtthuyềnbốntầngchèobịbắtngaytạilốivàocảngbiển.Thiệthạivềngườikhôngđángkể;nhữngngườitrên thuyền,khihiểurằngthuyềncủahọsẽbịbắtgiữ,đãnhảyxuống,bơivàocảngbiểnmàkhônggặpkhókhăngì.Mọihyvọngphòngvệnhờvàohạmđộigiờđãtiêutan,vàđâychínhlà

thờikhắcmàquânMacedoniabắtđầusửdụngpháobinhcủahọ.Từconđêchắnsóng,cácphươngtiệnvâyhãmcóthểítgâylongạivìởkhuvựcđó,bứctườngthànhquávữngchãi.Mộtnỗlựckhácđãđượcthựchiệnởphíabắc,nơimột lượng tàu thuyềncùngvớipháobinhđượcsửdụng; tuyvậy,thànhcôngcủahọkhônglớnlắm.Dođó,Alexanderđãchuyểnsựchúýcủangài sangphầnphíanamcủanhữngchốtphòngvệ,nhận thấy rằngđây làmột điểmyếuvà từ chínhđiểmnày, ngài sẽ cóđược thành côngđầu tiêntrong công cuộc vây hãmTyre.Ngài đã hạ lệnh đột kích phần lớn tườngthànhvàđãtạođượcmộtlỗhổng,dùkhônglớnlắm.Sauđó,ngàithựchiệnmộtcuộctấncôngthămdò–mộtbướcđicótínhthửnghiệmkhôngcógìkhácngoàibắcmộtcâycầuqualỗhổng.Việcnàycũngdễdàngbịđẩylùi.Bangàysau,khiAlexanderthấythờitiếtthuậnlợitheoýngài,ngàiđãnói

vàilờikhuyếnkhíchcáctướnglĩnhcủamìnhvàhạlệnhchopháobinhđượcvậnchuyểnbằngthuyềnsẵnsànghànhđộng.Nhữngchốtphòngvệcủakẻđịchđãchịutổnthấtnghiêmtrọng,vàngaykhiAlexandernghĩrằngmộtlỗhổngcóbềrộngvừađủđãđượcmở,ngàiđãrútnhữngngườichuyênchởpháobinhvàhạlệnhsẵnsàngchohaitàuchiếnkhácđượctrangbịcầutàumàngàidựtínhsẽquăngqualỗhổngởtườngthành.Mộttrongnhữngtàuchiếnnày,doAdmetuschỉhuy,đãđượctiếpquảnbởimộttiểuđoànvệbinhvàmộttàuchiếnkhácđượctiếpquảnbởitiểuđoànbộbinhhạngnặngcủaCoenus.Alexandercùngvớivệquântrèoqua lỗhổngởbấtcứnơinàocóthểthựchiệnđược.Ngàihạlệnhchomộtvàithuyềnbatầngchèochạyxungquanhhaicảngbiển,mayrahọcóthểmởlốivàothànhcôngtrongkhitoàn

bộsựchúýcủaquânđịchgiờnàylàcốgắngđẩylùicuộcđộtkíchởbấtcứđâu;nhữngtàuchiếnkháccùngvớinhữngcungthủtrêntàuhoặcđãmangtheođạndượcchopháobinhđãđượchạlệnhtuầntraxungquanhhònđảo,vàởbấtcứnơinàohọcóthể,tìmcáchtiếpcậntườngthànhnhưngvẫnphảigiữkhoảngcáchvừaphảivìnếutớiquágần,nhữngngườibảovệthànhTyrecóthểdedọahọởmọiđiểmvàsửdụnghỏalựcđểtấncông.KhônglâusaukhinhữngtàuthuyềncủaAlexanderxuấthiệnởphíadưới

tườngthànhvànhữngcầutàuđãđượckéoxuống,nhữngvệquânđãnhảylêncầu tàuvà tiếnquânqua lỗhổng.Sauđó,Admetusđảmnhiệmvai tròcủamột người línhvà chínhAlexander cũngở trongđámđôngbinh lính,chiếnđấugiốngnhưhọ,vàquansátbấtcứmộthànhđộngdũngcảmnàocủahọtrongkhiđốimặtvớihiểmnguy.KhuvựcphòngvệnơiAlexanderđíchthântấncông,quảthực,đãsụpđổđầutiên;lựclượngtấncôngkhôngcònphảiđươngđầuvớiconđườngdốcđứngnữamàđãđặtchân lênvùngđấtvữngchãi,vàtừvịtrícủahọ,dễdàngtiếncôngtớichỗnhữngngườibảovệthành.Admetus,ngườichỉhuycuộctấncôngvàkêugọibinhlínhcủaôngtheosau,đãbịthiệtmạngbởimộtnhátgiáotrongkhiđangcốvượtlênbứctườngđổvỡ.Alexander,đứngngaysauđó,đãchiếm lấy lỗhổngở tườngthành và thiết lập việc kiểm soát một vài pháo đài cùng với những phầntường thành nối liền chúng. Ngài đã băng qua các cầu tàu hướng tới nơiđóngquâncủahoànggia,mộtlốivàomàdườngnhưsẽđưađếnmộtcuộctiếncôngdễthựchiệnnhấtnhằmvàothịtrấn.Trongkhiđó,cuộctiếnquâncủahạmđộicũngthuđượcnhiềudấuhiệu

khảquan:quânPhoenicia,nhữngngườinằmcáchxacảngbiểnphíanamđãmởđượcđườngvàobăngquahàngràogỗnổivànhanhchóngđithuyềnvàotrong,đâmvàomộtsốtàuchiếnvàđiềukhiểnmộtsốtàukhácvàobờ;còncảngbiểnphíabắc,nơithậmchícònkhônghềđượcbảovệbởihàngràogỗnổi,khôngphảilàvấnđềkhókhănđốivớiquânCyprus.Họđãnhanhchónggiànhđượcquyềnkiểmsoátphầnnàycủathịtrấn.LựclượngchínhcủađộiquânbảovệTyređãbỏlạitườngthànhkhihọthấynóđãrơivàotayquânthù, đồng thời rút lui tới điện thờAgenor,[180] nơi họquay ra đối đầuvớiquânMacedonia.Alexandervàvệquânnhanhchóngđuổi theohọ; chỉ cómộtvàingườichiếnđấutrongkhisốkhácđãbỏchạytánloạn.Nhữngđạiđội từcảngbiểnđã trở thànhchủnhâncủa thị trấn; tiểuđoàncủaCoenuscũngđãởđó;cuộc tànsátởđâydiễnrarấtdãman–vìquânMacedonia,quáchánngánvớicuộcvâyhãmkéodài,đãtrútcơnthịnhnộlênngườiTyrekhichiếmđượcthành.[181]Ngoàira,còncómộtlýdokhácnữakhiếnhọtrởnênkíchđộng;ngườiTyređãmangtheomộtvàitùnhântừSidon;sauđókéo lênhữngngườinày tới cầu tàu, cắt đứt cuốnghọngcủahọ trướcmắtquânMacedonia,vàquẳngxáctùnhânxuốngbiển.

QuânTyrethiệthạikhoảng8.000người;quânMacedonia,trongcuộcđộtkích thực sự, đãmấtAdmetus, người đầu tiên băng qua lỗ hổng ở tườngthành,và20vệquânđicùngvớiông.Trongcuộcvâyhãm, tổng thiệthạicủaMacedonialàkhoảng400người.Azemilus,vuacủaTyre,cùngvớitấtcảchứcsắccủathịtrấnvàmộtsốvị

kháchtừCarthage,nhữngngườitớithămmẫuthành(mothercity)đểbàytỏlòngtônkínhvớiHeraclestheomộtphongtụccổxưa,[182]đãtrốntớinươngnhờ tại đền thờ Heracles: số người này được Alexander tha tội; cònmọingườikhácđềubịbán làmnô lệ.Khoảng30.000người,gồmcảdânTyrebảnđịavànhữngngườingoạibangbịbắtởthịtrấn,đềubịđembán.[183]

Sau chiến thắng này,Alexander tổ chức lễ hiến tế lên thầnHeracles vàmộtlễduyệtbinhkỷniệmvớiđầyđủcáctrangbịvũkhí;hạmđộicũnggópphầntrongcuộcduyệtbinhtạơncácvịthầnnày,vàcónhữngcuộcthiđấuthể thaoởphầnđấtxungquanhđền thờHeraclescùngvớimộtcuộcchạyrướcđuốc.Đơnvịpháobinhđãmởđược lỗhổngở tường thànhđãđượcvinhdanhởđềnthờ,vàconthuyềnTyredànhriêngchoHeracles,màquânMacedoniađãchiếmđược,cũngđượcdânglêncácvịthần.Cómộtlờikhắcở trên chiếc thuyền, được viết hoặc bởi chínhAlexander hoặc bởimột aikhác.Trongbấtkỳtrườnghợpnào,lờikhắcnàycũngkhôngđángđượcnhắctớinêntôinghĩrằngkhôngcầnphảighilạinóởđây.Tyređãbịchiếmcứ;vàothángTámnămAnicetuslàmquanchấpchínhtạiAthens.TrongkhiAlexandervẫnđangbậnrộnvớiviệcvâyhãmthànhTyre,đãcó

rấtnhiềusứthầncủaDariustớitiếpkiếnngài.HọđãthaymặtvuaBaTư,xindùng10.000ta-lăngđểchuộclạimẹvàvợconcủaôngtahiệnđangnằmtrongtayAlexander.DariuscũngsẽtraoquyềnbáchủtoànbộlãnhthổphíatâyEuphrateskéodàitớitậnbiểnAegean,nếungàibằnglòngxâydựngmốigiaohảovà liênminhvớiBaTưbằngcách cưới congái củaông[184] củaDiodorus.](56).NhữnglờiđềnghịnàyđềuđượcthôngbáotạibuổitriệutậpnhữngcốvấnriêngcủaAlexander,vàlãotướngParmenio,theotấtcảnhữngghichép,đãtuyênbốrằngnếuônglàAlexander,ôngsẽvuilòngchấpthuậntất cả những điều kiện này và không cần thực hiện bất kỳmột cuộc viễnchinh nào nữa. Alexander đáp: “Ta sẽ làm như vậy nếu ta là Parmenio;nhưngvì ta làAlexander, tasẽgửichoDariusmộtcâutrả lờikhác”.Ngàiviết,“Takhôngcầntiềncủaông,cũngkhôngchấpnhậnmộtphầnlụcđịa.TấtcảchâuÁ,cùngkhobáucủanó,đềulàtàisảncủata.Còncongáiông,nếumuốn,tasẽcưới,bấtkểôngđồngýhaykhông.Nếuôngmuốnnàixinlòngtốtvàsựlưutâmcủata,hãyđíchthântớigặpta.”Saukhinhậnđượccâu trả lời này,Darius đã từ bỏmọi ý nghĩ thương thảo vàmột lần nữa,chuẩnbịchocuộcchiến.

MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàAiCập.VùngđấtPalestinecủangườiSyria,ngoại trừ thị trấnGaza,đềuchấpnhậnquyềncai trị củaAlexander.Tuynhiên,chủnhâncủathànhtrìnày,mộthoạnquancótênlàBatis,đãtừchốivềphengài.ÔngtađãxâydựngmộtlựclượnglínhđánhthuêẢRập,vàđãdựtrữđủchomộtcuộcvâyhãmkéodài.Hơnnữa,việcBatis tự tincho rằng thị trấn đượcphòng thủ quá vững chãi để có thể bị đột kích, đãkhiếnôngtakhôngchịuquyphụcAlexander.Gazacáchbiển4kilômét;đườngđitừbờbiểntớithịtrấnlàvùngcátsâu,

phíaxabờbiểnlàngổnngangnhữngbãicátngậpnước.Đólàmộtthịtrấnlớn,nằmtrênmộtvùngđấtcao,đượcbaoquanhbởinhữngbứctườngthànhkiêncố–thịtrấncuốicùng,nằmởrìacủasamạc,nếungườitađivềphíanamtừPhoeniciatớiAiCập.Khiđãởkhoảngcáchrấtgầnthịtrấn,Alexanderchọnmộtđịađiểmđối

diệnvớikhuvựcphòngvệdườngnhưdễdàngtấncôngnhất,vàhạlệnhtậphợpnhữngphươngtiệnvâythành.Cáccôngtrìnhsưcủangàibàytỏquanđiểmrằngụđất,hoặcmôđấtnhântạo,màthịtrấnđứngtrênđóquácaonênkhôngthểhạthànhnàybằngđộtkích;tuyvậy,Alexandergiữvữngniềmtinrằngkhókhăn càng lớn, càng cần phải hạ được thành; vìmột thành côngvượt rangoài sựsuyđoánvàkhảnăngsẽ làmộtđònmạnhmẽgiángvàonhuệkhícủakẻthù,ngượclại,nếuthấtbại,mộtkhiDariusvàngườiHyLạpbiếtđượctinđó,sẽlàmộttổnthấttươngđươngchodanhtiếngcủangài.Kếhoạchđưaralàsửdụngnhữngphươngtiệnvâythànhtấncôngnhững

chốtphòngvệbaoquanhthị trấncùngvớiviệcxâydựngmộtcôngsựcaobằngmôđấtnềncủathành,rồiđặtnhữngphươngtiệnlênđó;côngviệcchủyếuđượctiếnhànhởkhuvựcphíanam,nơi tườngthànhdườngnhưdễbịcôngpháhơnnhữngvịtríkhác,vàkhicôngsựđãcómộtđộcaovừađủ,cácphương tiệnđãđượcđưa lênđóđểchuẩnbị tấncông.Lúcđó,Alexander,vớimộtvònghoatrênđầutheonghi lễ,đangthựchiệntế lễnạnnhânđầutiênnhưthườnglệthìmộtconchimmồinhảyquabệthờvàđánhrơihònđámànógiữbằngmóngvuốtlênđầungài.KhiAlexanderhỏiAristander–nhàtiêntrixemdấuhiệunàycónghĩalàgì,ôngtađãtrảlờirằng:“Thưabệhạ,ngàisẽchiếmđượcthành,nhưnghômnay,ngàinhấtđịnhphảichúýtớiannguycủachínhmình.”[185]

Dođó,Alexander đãdi chuyểnvềgầnnơimàpháobinh củangài cắmchốt,rờixakhỏitầmbắncủaquânđịchtrongmộtlúc;tuynhiên,độiquâncanhgiữthịtrấnđãthựchiệnmộtcuộcphávâymạnhmẽ;nhữngđộiquânẢRậpđãcốgắngphónghỏanhữngphươngtiệnvâythành,đồngthờitấncôngmạnh mẽ với những vũ khí ném từ cứ điểm của họ nhằm đẩy quânMacedonia lùi về phía công sự đã xây dựng. Chứng kiến thất bại này,

Alexanderđãbỏqualờicảnhbáocủanhàtiêntri.Cólẽngàiđãcốýphớtlờđiềuđó–có lẽngài luôncảmthấy thôi thúcphảihànhđộng: trongbấtkỳtrườnghợpnào,ởvị trí dẫnđầuvệquân, ngài đãnhanh chóng tới hỗ trợquânMacedonia ởmọi nơimà họ gặp khó khăn. Dù sao đi nữa, đối vớinhữngbinhlínhdướiquyền,sựgiúpđỡcủangàilàkịpthời:ngàiđãcứuhọkhỏimộtthấtbạiêchềtừvịtrícủahọtrêncôngsự;nhưngtronglúcđó,mộtvũkhínémphóngratừmáyđáđãchọcthủngtấmkhiênvàáogiápcủangài,rồi tiếp tụcđâmxuyênquavai.Aristanderđãnóikhông sai–ôngđã tiênđoánchínhxácvềviệcAlexandersẽbịthươngtrongtrậnnày.Chínhvìvậymà ngài cảm thấy vui sướng. Ngài tin rằng lời tiên tri khác cũng sẽ linhnghiệm,rằngthịtrấnnhấtđịnhsẽthấtthủdướitayngài.Tronglúcđó,vếtthươngđãtrởnênnghiêmtrọngvàkhôngdễdàngđiềutrị.[186]

Pháo binh sử dụng trong cuộc vây hãmTyre đã được gửi đi và giờ đãđượcchuyểntớinơibằngđườngbiển.Alexanderhạlệnhxâydựngcôngsựbaoxungquanhthịtrấnvớihaifurlong[187]chiềungangvàkhoảng17métchiềucao.[188]Ngài tập trungpháobinhởcôngsựvàsẵnsànghànhđộng.Mộtquãngtườngthànhdàiđãbịcôngphánghiêmtrọng;nhựacâyđượctìmthấyởnhiềuđiểm,phầnđấtbịbỏđiđểquânthùkhôngthểquansátđược,chotớikhiởnhiềunơitrêntườngthành,khôngcógìnângđỡ,đãhoàntoànsụpđổ.TrúthàngloạtnhữngvũkhínémvàothịtrấnGaza,quânMacedonianhanhchóngkiểmsoátđượcmộtkhuvựcrộnglớn,đẩylùinhữngngườibảovệvềthịtrấn.Họtungrabađợtđộtkích,nhưngngườiGazavẫnkhángcựmột cách dũng cảm, bất chấp việc nhiều người đã bỏmạngvà bị thương.Đếnlầnđộtkíchthứtư,Alexandersửdụngđộihìnhchínhcủabộbinhhạngnặngtấncôngvàomọimặtcủathị trấn.Tườngthành,bịđụcphátừtrước,nayphảichịuđựngsựcôngphácủapháobinh,đãbịvỡhoặcbịchọcthủngmột khoảng rộng.QuânMacedonia dễ dàng dùng thang, xâmnhập nhữngchốtphòngvệđãvỡnát,vànhờđó,mởđượclốivào.Mộtkhinhữngchiếcthang đã được đưa vào vị trí, quân línhMacedonia đềumuốn khẳng địnhlòngdũngcảmbằngcáchganhđuavớicácchiếnhữucủamìnhxemai làngười vào thành đầu tiên. Vinh dự đó thuộc về Neoptolemus, một trongnhữngchiếnhữuvàmộtngườimangdòngmáuAeacid;theogótônglàhếttiểuđoànnàytớitiểuđoànkhác,dẫnđầubởinhữngchỉhuycủahọ,vàngaykhixâmnhậpđượcvàocáccôngsự,họđãphátannhữngcổngthànhmàhọcóthểtìmthấyvàdọndẹplốivàochotoànbộđộiquân.Nhữngngườibảovệthành,dùthịtrấnđãbịchiếm,vẫnđứngvaikềvaivà

chiếnđấuchotớingườicuốicùng.Tấtcảnhữngngườiđóđềubịgiếtngaytrênvịtríchốtgác.Phụnữvàtrẻemtrongthịtrấnđềubịbánlàmnôlệ.[189]Nhữngcưdânthuộcnhữngbộtộclánggiềngđượcsắpxếpcưtrúởthịtrấn

vàAlexandersửdụngGazanhưmộtlôcốtchonhữngcuộchànhquânxacóthểcótrongtươnglai.

QuyểnBaAlexandergiờđâyđãchiếmđượcAiCập,mục tiêuđầu tiên trongcuộc

hànhquânvềphíanamcủangài,vàmộttuầnsaukhirờiGaza,ngàiđãtớiPelusium,nơihạmđộihộtốngngàiđimentheobờbiểntừPhoeniciađãthảneo chờ sẵn.Mazaces, thống đốc Ba Tư của Ai Cập dưới quyền Darius,khônghề cómộtđộiquânbảnđịanàodướiquyềnông ta.ĐiềunàycộngthêmvớibáocáovềcuộcchiếntạiIssus,vụtháochạynhụcnhãcủaDarius;thực tế rằng Phoenicia, Syria và hầu hết Ả rập đều nằm trong tay quânMacedonia,khiếnMazacestiếpđónAlexandervớilòngmếnkháchvàđảmbảosẽkhônggâytrởngạigìchongài trênconđườngtớiAiCậpvàtấtcảnhữngthànhphốcủanó.[190]

AlexanderđãđặtđơnvịđồntrútạiPelusium,[191]vàsaukhihạlệnhchohạmđộitiếntheosôngNiletớiMemphis,ngài tiếnquânvềphíanam,dọcbờđôngcủaconsông,vàvượtquasamạc,tớiHeliopolis.Ởtấtcảnhữngxứsởdọcđườnghànhquân,ngàiđềuđượcđảmbảokhôngvấpphảimộtsựđốiđầunào.TừHeliopolis, ngài vượt sông tớiMemphis, nơi bên cạnh cácvịthần khác, ngài dângmột lễ hiến tế đặc biệt tới thầnApis[192] và tổ chứcnhữngcuộc thi tài cảvề thể thao lẫnvănhọc.NhữngngườibiểudiễnnổitiếngnhấtởHyLạpđãtớigópvui.TừMemphis,Alexanderđithuyềnxuốnghạlưuconsôngmộtlầnnữacùngvớivệquânvàcungthủ,quânAgrianes,và tiểuđộiKỵbinhHoànggiacủaquânChiếnhữu, tớiCanobus,khingàitiếptụcđixungquanhhồMareotisvàcuốicùng,thảneotạiđịađiểmnơigiờđâylàAlexandria,thànhphốmangtênngài.Ngàicảmthấyrấtấntượngbởicảnhtríởđâyvàtinrằngnếuxâydựngmộtthànhphốởnơinày,nósẽrấtthịnhvượng.Vớisựhăngháinhưvậy,ngàikhôngthểđợiđượcđếnkhibắtđầucôngviệc;đíchthânngàiđãthiếtkếquyhoạchchungchothịtrấnmới,chỉ ra địa điểm quảng trường chợ, số lượng những đền thờ cần phải xâydựng,vànhữngvị thầnnên thờphụng–nhữngvị thầncủaHyLạpvànữthầnIsis[193]củaAiCập–vàgiớihạnchínhxáccủanhữngchốtphòngvệbênngoàicủathịtrấn.Ngàiđãtếlễxincácvịthầnbanphướclànhchocôngtrình;vàđãđượctoạinguyện.[194]

Cómộtcâuchuyệnđãđượcthuậtlạirằng–vàtôikhôngbiếttạisaongườitaphảinghingờnó–Alexandermongmuốnphácthảosơđồcácchốtphòngvệbênngoàithànhphốchocáccôngbinhcủangài,nhưngởđâykhôngcóphươngtiệnsẵncónàođểđánhdấutrênvùngđất.[195]Tuynhiên,mộttrongsốnhữngcôngbinhđãcómộtýtưởngsángtạolàtậptrunglượngngũcốccótronghànhlýcủabinhlínhvàrắcnótrênvùngđấtphíasaunhàvuakhingàidẫnđường;vàđiềunàycónghĩalàsơđồvềtườngthànhbênngoàiđã

đượcvẽlạitrênmặtđất.Cácnhàtiêntriđãsuynghĩvềýnghĩacủaviệcnày–đặcbiệtlàAristandercủaTelmissus,ngườinổitiếngnhờnhữngtiênđoánchínhxác–vàhọkết luận rằng thànhphốmới sẽ trở thànhmộtvùngđấtthịnhvượng.Tronglúcđó,HegelochusđãtớiAiCậpbằngđườngbiển,vớithôngbáo

rằngdânTenedos,nơibịBaTưthôntínhbằngvũlực,đãnổiloạnvàđứngvềpheMacedonia.[196]Chios,bấtchấpviệcAutophradatesvàPharnabazusđứng đầu chính quyền bù nhìn của họ, cũng đã sẵn sàng đón chào ngườiMacedonia;PharnabazusđãbịbắttrênđảocùngvớiAristonicus,chủnhâncủaMethymna: Aristonicus đã tới cảng biển tại Chios cùng với năm têncướp biển mà không hề biết rằng vùng này đã nằm trong tay ngườiMacedonia;ôngtađãbịmộtngườichịutráchnhiệmphòngvệđánhlừarằngtoànbộtàuchiếnbêntrongđềuthuộchạmđộicủaPharnabazus.Tấtcảđoànthủythủđềubịgiếtchết.Aristoniuc,Apollonides,Phisinus,MegareuscùngvớitấtcảnhữngkẻthamgiavàovụnổiloạntrướckiavàchiếmđoạtquyềncaitrịChiosmộtcáchbấthợpphápđềubịdẫntớichỗcủaAlexander.Ngoàira,HegelochuscũngchobiếtrằngôngđãnắmquyềnkiểmsoátMitylenetừChares[197]vànhữngthịtrấnLesbonkhácđãđồngýhỗtrợông;Amphoterusđãđượccửđicùngvới60thuyềntớiCos, theolờimờicủacưdânởđó–quảthực,ôngđãđíchthântớithămCosvànóđãnằmtrongvòngkiểmsoátcủaông.Tấtcảnhữngtùnhânkhácđềuđượcôngmangtheocùng,ngoạitrừPharnabazus,ngườiđãđưavệquântớiCosvàtrốnthoát.Alexanderđãcửnhữngthủlĩnhchínhtrịquaytrởlạinhữngthịtrấn,nơi

họ thực thiquyềnhànhcủamình;đồng thời,ngàiđưanhữngngườiChioscùngvớiApollonidestớiElephantineởAiCậpvàtheodõihọthườngxuyên.[198]

Saunhữngsựkiệnnày,AlexandernónglòngmuốntớithămđiệnthờthầnAmmon ở Libya.[199] Lý do duy nhất cho mongmuốn này là ngài muốnthỉnhxinmộtlờitiêntriởđiệnthờnày,nơinổitiếngvềsựchínhxác,vàvìPerseus[200] và Heracles cũng từng xin lời tiên tri ở đây; Perseus đượcPolydectessaiđigiếtGorgon,cònHercalesđãrongruổikhắpLibyavàAiCập để tìm kiếmAntaeus và Busiris. Alexander khao khát sánh kịp danhtiếngcủaPerseusvàHeracles;dòngmáucủanhữngngườianhhùngđóđềuđangchảytronghuyếtquảncủangài,vàbởihọlàhậuduệcủathầnZeusthìngàicũngvậy,ngàicũngcócảmgiácrằngngàichínhlàconcháucủathầnAmmon.Dù thếnàođinữa,Alexanderđã thựchiệncuộchànhhươngnàyvớichủđíchlàcóđượcthêmnhiềuthôngtinvềvấnđềnày–hoặctrongbấtcứtrườnghợpnào,đểcóthểnóirằngđãđượcbiếtđiềugìđó.[201]

Theo như ghi chép củaAristobulus,Alexander bắt đầu hành trình bằng

việchànhquân322kilômétdọcbờbiểnParaetonium.[202]Vùngđấtmàngàiđi ngang qua không có người cư trú và không có nước. Tại Paraetonium,ngàirẽsangphíanam,hướngvàolụcđịa,nơicóđềnthờcủathầnAmmon.Đườngđitớiđềnthờphảibăngquasamạc,phầnlớnlàcátvàkhôhạn.MaymắnthaychoAlexanderlàsuốtđườngđi,ngàigặprấtnhiềucơnmưa–điềumàngàitinrằnglàmónquàcủathầnlinhbantặngchomình.Tươngtruyềnrằngkhiđộtngộtxuấthiệnmộtcơngiónam,chônvùiconđườngsâutrongđấtcátkhiếnnhữngngườihànhhươngkhôngthểnhìnthấylốiđi;họhoàntoànmấtphươnghướnggiốngnhưnhữngthủythủtrênbiểncả;khônghềcódấuhiệugìdọcconđường,khôngđồinúi,khôngcâycối,khôngmộtmôđấtđơnđộcnàotrồilêngiữasamạcđểhọcóthểtiếptụchànhtrình,nhưnhữngthủythủvẫntìmphươnghướngnhờcácvìsao.Thựcsự,cảnhữngngườichỉđường lẫn quân đội củaMacedonia đều đã lạc lối. Tuy nhiên, trong tìnhhuốngnguyhiểmnày, thần linhđã trao tặngchoAlexandermộtmónquàkhác:theonhưPtolemy,contraicủaLagus,thìtronglúcAlexandervàtoànbộđoàn tùy tùnghoàn toànmất phươnghướng trên samạc thì bỗngxuấthiệnhaiconrắn,kêurítlênnhưđểthuhútsựchúýcủađộiquân;Alexanderđãhạlệnhchonhữngngườidẫnđườngcủangàitintheoýtrời,vàđitheohaiconrắnđóđểtớiđượcđiệnthờthầnAmmon.Cũngcómộtphiênbảnkháccủa câu chuyện này được Aristobulus ghi lại: theo đó, những người dẫnđường củaAlexander đãđi theohai conquạbayphía trướcđội quân.Dùtrongbấtkỳtrườnghợpnào,tôicũngkhônghềnghingờviệcngàiđãnhậnđượcsựtrợgiúpcủathầnlinh–nhưngcâuchuyệnnàocóvẻgầnvớisựthậthơn?Chắcchắn,chúngtachẳngbaogiờbiếtđượcđiềuđó.Điện thờ thần Ammon[203] được bao quanh bởi một sa mạc khô hạn;

nhưngởgiữanơiđấthoangnày,cómộtmảnhđấtnhỏcóchiềurộngkhoảng8kilômét,dàyđặccâytrái–ôliuvàchàlà.Nơiđây,chínhlàkhuvựcđiệnthờ, lànơiduynhất trongsamạccóhơiẩm.Khisươngrơi,ởđâysẽxuấthiệnmộtdòngsuốinhỏnhưngkhônghềgiốngbấtcứdòngsuốinàotrênthếgian:nướcởđóvàogiữatrưakhinếmsẽcóvịlạnh,vàsẽcònlạnhhơnkhichạmvào–khônggìcóthểlạnhhơn;nhưngkhimặttrờilặndầnvàbóngtốibắtđầubuôngxuống,nướcbắtđầuấmlên,vàtiếptụctăngnhiệtđộchotớinửađêm,khinóđạt tới nhiệt độ caonhất.Saunửađêm,nướcbắt đầuhạnhiệttrởlại,vàtớirạngđôngthìtrởnênlạnhdần,rồilạnhnhấtvàolúcchínhngọ,nhưtôiđãnói.Nhữngthayđổivềnhiệtđộcứlặpđilặplạihằngngàytuân theomột chu kỳ như vậy.Muốimỏ tự nhiên cũng được khai thác ởvùngnày;mộtphầnmuốiđượccácvịtưtếcủađiệnthờmangtớiAiCập;trướckhibắtđầuhànhtrình,họsẽgóinótheotrongnhữngcáigiỏlàmbằnglácọvàmangtheonhưmộtmónquà,đôikhilàđểdângtặnglênnhàvua.[204]Muốicóhạtlớn,mộtvàihạtcóthểcókíchcỡlớnhơnbangóntay[205]

vàtrongsuốtnhưphalê.NgườiAiCậpvànhữngdântộckhác,nhữngngườirất cẩn trọng trongviệc thựchiệnnhữngnghi lễ tôngiáo, thườngsửdụngloạimuốinàychonhữnglễhiếntếcủahọthayvìdùngmuốibiểnbởinótinhkhiếthơn.AlexanderđãnhìnngắmđiệnthờthầnAmmonvớimộtsựthánphụcsâu

sắc.Ngàiđãđặtcâuhỏichonhàtiêntrivànhậnđược(hoặctheonhưngàikểlàđãnhậnđược)câutrảlờimàngàimongđợi.[206]Sauđó,AlexanderđãtrởlạiAiCậpbằngchínhconđườngmàngàiđãđi tớiđiện thờ, theonhưghichépcủaAristobulus.Ptolemy,con traicủaLagus, lạiviết rằngAlexanderđãchọnmộtconđườngkhácvàđithẳngvềMemphis.TạiMemphis,cómộtsốlượnglớnnhữngpháiđoàntừHyLạpđãtớitiếp

kiếnngài,vàkhôngmộtaitrongsốhọravềmàkhôngđượcngàikểvềcâutrảlờiđồngýchothỉnhnguyệncủangài.Ởđây,ngàicũngđãhợpnhấtmộtlựclượngkhoảng400línhđánhthuêHyLạpdoAntipatergửiđếnvàđượcđặtdướiquyềnchỉhuycủaMenidas,contraicủaHegesander,cùngvới500kỵbinhThracedoAsclepiodorus,contraicủaEunicus,chỉhuy.AlexanderđãlàmlễhiếntếlênthầnZeus,Chúatểcủacácvịthần,vàtổchứcmộtlễdiễubinhkỷniệm,theosaulàcáccuộcthiđấuthểthaovàvănhọc.NgàitáicơcấuMemphisvềmặtchínhtrị,chỉđịnhDoloaspisvàPetisis,cảhaiđềulàngườiAiCập,làmthốngđốckhuvực,mỗingườicaitrịmộtnửavùngđấtnày;nhưngkhiPetisistừchối,toànbộvùngđấtđượctraochoDoloaspis.Hạlệnh thành lập đơn vị đồn trú tạiMemphis và Pelusium, ngài lần lượt bổnhiệm hai chiến hữu của ngài, Pantaleon vùng Pydna và Polemon vùngPella,contraicủaMegacles;Lycidas,mộtngườiHyLạptớitừAetolia,chịutráchnhiệmvềlínhđánhthuê.Nhữngchỉđịnhbổnhiệmkhácbaogồm:chỉđịnh Eugnostus, con trai của Xenophantes, một thành viên của đội Chiếnhữu, làm thư ký [Secretary] của những đội quân nước ngoài, và cửAeschylusvàEphippusvùngChalcisđảmnhiệmcôngviệccủaLycidasvàEugonostus. Vị trí thống đốc vùng đất lân cận của Libya được trao choApollonius, con trai củaCharinus, còn thốngđốcẢRập,vùngđấtkếbênHeröopolisđượcgiaochoCleomenesvùngNaucratis;[207]Cleomenesđượcchỉ thị thừa nhận những địa hạt đã tồn tại, hoặc những thủ lĩnh địa hạt[districtgovernor], tiếp tụcnhưtrướcđóvà trả lạinhữngđồcốngnạpchohọ. Peucestas, con trai củaMacartus, và Balacrus, con trai của Amyntas,đượcđềbạtlàmchỉhuycácđộiquânởlạiAiCập,vàPolemon,contraicủaTheramenes,trởthànhchỉhuybộbinh.Leonnnatus,contraicủaAnasus,đãtrởthànhvệsĩriêngcủahoàngđế,thaychoArrybasvừatửtrận.Antiochus,thủ lĩnhcung thủ,cũngđã thiệtmạng,vàmộtngườiCrete tên làOmbrionđượcchỉđịnhthaythếông.CalanustiếpquảnbộbinhđồngminhthaychoBalacrus,ngườivẫncònđangởAiCập.

AiCậpđãđểlạimộtấntượngsâusắctronglòngAlexander,vàsứcmạnhtiềmtàngcủađấtnướcnày,điềuvượtquánhữnggìngàimongđợi,đãkhiếnngàiphânchiaquyềnkiểmsoátnóchomộtsốlượnglớnquanchức,vìchorằng việc đặt toàn bộAiCập vào tay duy nhấtmột người sẽ là hiểmhọakhônlường.ChắcchắnngườiLaMãđãnoigươngAlexanderkhihọquyếtđịnh đặtAiCậpdưới sự giám sát nghiêmngặt, và khôngbaogiờ cửmộtthànhviênthượngviệnlàmthốngđốcởđây,màluônluônchọnmộtngườithuộctầnglớpequites[208]haytầnglớphiệpsĩ[knight].Ngaykhidấuhiệuđầutiêncủamùaxuânvừaxuấthiện,Alexanderđãrời

Memphis, băng qua sôngNile nhờmột cây cầu được xây dựng cho cuộchànhquâncủangài,rồisauđótiếntớiPhoenicia.TạiTyre,ngàinhậnthấyhạmđộiđangchờsẵnởđó,vàchínhởnơiđây,mộtlầnnữa,ngàiquyếtđịnhvinhdanhanhhùngHeraclesbằngnhữngnghilễtôngiáovàlễhội.Trongthờigianngàilưulạiđây,mộtconthuyềngalleycủathànhbangAthensđãcập bến Tyre cùng với Diophantus và Achilles – toàn bộ thủy thủ đoàn,nhữngcôngdântựdo,đềulàthànhviêncủapháiđoàn.TiếpkiếnAlexander,nhữngngườinàyđãđạtđượctấtcảcácmụctiêutrongsứmệnhcủahọ,màmụctiêuquantrọngnhấtcủahọlàxinngàitraotrảnhữngtùnhânAthensbịbắttrongtrậnGranicus.TintứcmớiđượcđưatớilànhữngsựviệcdiễnratronglầntiếnquântớiPeloponnese,vàAmphoterusđãđượccửđiđểhỗtrợtấtcảnhữngcộngđồngHyLạpởtrongkhuvựcnày,nhữngngườiđãnghetin về cuộc chiến Ba Tư và không tuân theo mệnh lệnh từ Sparta.[209]PhoeniciavàCyprusđãcungcấp100 thuyềnchoPeloponnese,cộng thêmvàohạmđộiđãđượccửđicùngvớiAmphoterus.Thờiđiểmchocuộchànhquântiếptheođãđến–tiếnsâuvàonộiđịa,tới

ThapsacusvàEuphrates.Trướckhi bắt đầuhànhquân,Alexander đãgiaochoCoeranuscủaBeroeacốngvậtởPhoenicia,vàgiaochoPhiloxenuscốngvậtởphíaTâyÁcủaTarus;[210]cảhaingườinàygiờđâyphảichiasẻtráchnhiệmvềtàichínhcùngvớiAlexanderđểlochocuộcviễnchinh,vàcôngviệctrướckiacủahọđượcHarpalus,contraicủaMachatas,ngườimớiđượctriệuhồi từcảnhlưuvong,đảmnhiệm.Harpalusđãhai lầnchạytrốnkhỏiquêhương: lầnđầu tiên là khi vuaPhilip vẫn cònnắmgiữngai vàng củaMacedonia,vàsauđó,ôngbịđẩyvàocảnh thahươngvì lòng trung thànhvới Alexander. Ptolemy, con trai của Lagus; Nearchus, con trai củaAndrotimus; Erigyius, con trai của Larichus và anh trai là Laomedon đãcùng chia sẻ tai ương này vì cùngmột lý do: khi vua Philip kết hôn vớiEurydicevàcôngkhaixúcphạmOlympias–mẹcủaAlexander,ngàiđãgiữmốingờvựcvớichínhcontraimình[Alexander]trongmộtkhoảngthờigianvàhạlệnhlưuđàytấtcảnhữngngườithâncậnvớiAlexander.[211]Saukhi

vuaPhilipbănghà,Alexanderđãtriệuhồinhữngchiếnhữunàyvàgiaochohọnhữngchứcvụquantrọng:Ptolemyđãđượcnhậnvàolàmvệsĩcủanhàvua;Harpalus,vớisứckhỏekhôngđảmbảochoviệcchinhchiến,đượcgiaochoviệckiểmsoátkhotàng;Erigyustrởthànhthủlĩnhkỵbinhđồngminh,vàanhtraiônglàLaomedon,ngườinóitrôichảycảtiếngBaTưlẫnHyLạp,chịutráchnhiệmvềnhữngtùnhânchiếntranh.NearchusđượcchỉđịnhlàmThống đốc Lycia và vũng lãnh thổ lân cận kéo dài tới ngọn Taurus. Tuynhiên,khônglâutrướctrậnIssus,HarpalusđãbịtênvôlạiTauriscusdụdỗbỏ trốn – hai người này sau đó đã đào ngũ: Tauriscus đã chạy tới chỗAlexandervùngEpirusởÝ,[212] nơi hắnquađời; cònHarpalus lẩn trốnởMegarid.Bấtchấpcáchcưxửnày,AlexandervẫncốthuyếtphụcHarpalustrởvề,đảmbảorằngôngsẽkhôngphảichịubấtcứmộthìnhphạtnàovìtộiđàongũ.Tráilại,Alexandercònkhôiphụclạichứcvịchoông,tiếptụcđểôngquảnlýkhotàng.Cuốicùng,AlexandercửManander,mộttrongnhữngchiếnhữucủangài,

làm thốngđốcLydia,[213] chỉ địnhClearchus tiếp quản vị trí chỉ huy línhđánhthuê;chứcthốngđốcSyriađượcgiaophóchoAsclepiodorus,contraicủaEunicus, thaychoArimmas,ngườimà theoquanđiểmcủaAlexander,đãtắctráchtrongviệctrangbịvàcungcấpchoquânđộitronghànhtrìnhđisâuvàonộiđịa.Alexander đã đặt chân lên đất Thapsacus vào tháng Tám, trong khi

Aristophanes làmquan chấp chínhởAthens.[214]Hai cây cầuđã sẵn sàngđượcbắcquasông.Trướcđó,Mazaeus,theolệnhcủavuaBaTư,đãbảovệmọihướngtiếpcậnconsôngvớimộtlựclượngkhoảng3.000quânkỵ,haiphầnbasốđólàlínhđánhthuêHyLạp;vàvìlýdođó,quânMacedoniađãkhôngbắccầusangbờbênkia,esợrằngđịchquânsẽtấncôngcâycầu.Tuynhiên, Mazaeus, không lâu sau khi nghe tin về cuộc hành quân củaAlexander,đãđemtoànbộlựclượngtốclựcchạytrốn.Tronglúcđó,haicâycầu đã được hoàn thànhmột cách nhanh chóng, vàAlexander đã an toànvượtsôngcùngvớiquânđộicủangài.Từnơinày,ngàitiếnquânlênphíabắcvàphíađông,giữaEuphratesvà

nhữngngọnnúiArmeniaởphíacánh tả,băngquaLưỡngHà;ngàikhôngthíchđitheoconđườngthẳngtớiBabylonmàthíchvượtsônghơn,vìbằngcáchnày,nhữngnhuyếuphẩm,baogồmcảcỏkhôchongựa,sẽsẵncóhơn;nhữngnhucầukhác chongườivàgia súc cũngcó thểđược cungcấpbởichínhvùngđấtmàhọđiqua,vàhơnnữa,sứcnóngsẽbớtgaygắthơn.Trongsuốtcuộchànhquân,mộtvài tùnhânmớibịbắt–họ là línhcủa

Dariuscửđiđểtrinhthám.ĐámngườinàychobiếtDariusđãđóngquânởmộtcứđiểmtạiTigrisvàcóýđịnhchốnglạimọinỗlựcvượtquavùngnày

củaAlexander.LựclượngmàDariusnắmtrongtaylớnhơnnhiềusovớisốlượngbinhlínhmàôngtađãcótrongtrậnIssus.AlexanderđáplạitinnàybằngcáchtốclựctiếnquântớiTigris.Tuynhiên,khitớiđây,ngàikhôngtìmthấycảDariuslẫnlựclượngphòngvệđâucả;bởivậyngàivượtquađómàkhônggặptrởngạigì–ngoạitrừdòngnướcchảyxiếtkhiếnviệcvượtsôngcóchútkhókhăn.Khiđãchinhphụcxongdòngnướcxiếtnày,ngàiđãchoquânđộidừngchânhạtrại.Tronglúcđó,xuấthiệnnguyệtthựcgầnnhưtoànphần,vàAlexanderđã

tiếnhànhtếlễthầnMặttrăng,MặttrờivàTráiđất–bavịthầnđượccholàcó liênquan tớihiện tượngnày.Nhà tiên triAristanderchorằngviệcMặttrăngbịchekhuấtlàđiềmlànhchoAlexandervàquânđộiMacedonia,rằngtrận chiến sắp tới sẽ diễn ra trước khi tháng này kết thúc; hơn nữa,Aristandercònkếtluậnrằnglễhiếntếđãbáotrướcchochiếnthắng.AlexandertiếptụctiếnquânbăngquaAturia,phíacánhhữulàsôngTigris

cònnhữngngọnnúiGordyeneởcánh tả.Bốnngàysaukhingàibăngquasông,nhữnglínhtrinhsátcủangàibáotinrằngđãquansátthấykỵbinhcủađịch ở trên vùng đất trống, nhưng không thể ước lượng chính xác về sốlượng;dođó,Alexander,trướckhitiếnquânxahơn,đãsắpđặtnhữngchuẩnbịcầnthiếtchocuộcgiaochiến,vàngaylậptứccửthêmtrinhsátđitìmhiểuthêmthôngtin;khicóthểquansátquânđịchtốthơn,nhómtrinhsátđãướclượngđịchquâncókhoảng1.000binhlínhkhỏemạnh,trongkhiAlexanderphinướcđạitớiđócùngvớitiểuđộiHoànggia,mộttiểuđộiChiếnhữu,vànhữngkỵbinhnhẹPaeonia.Phầnchínhcủađộiquânđãđượchạlệnhtheosau.ViệcnhìnthấycuộcdấnbinhnhanhchóngcủaAlexanderlàquáđángsợđốivớikỵbinhBaTư,nhữngngườisauđóđãbỏchạymộtcáchhoảngloạnvàbịAlexander truyđuổi ráo riết. PhầnđôngquânBaTư trốn thoátđược,mộtsốbịgiết,mộtsốthìbịbắtsốngcảngườilẫnngựa.Từnhữngtùbinhnày,họbiếtđượcrằngDarius,cùngvớimộtlựclượnghùngmạnh,trốnkhôngxachỗnày.Quânđội củaDarius được tăng cường thêmquânSogdia, quânBactria,

nhữngbộtộcẤnĐộởphíabiêngiớiBactria–tấtcảđềudướiquyềnchỉhuycủaBessus,xatrapcủaBactria;dẫnđầulàmộtvàiđạoquâncủaSacea(mộtnhánhcủangườiScythiachâuÁ)nhữngngườimặcdùkhôngphảilàbềtôicủaBessus song vẫn liênminh quân sự vớiBaTư.Những cung thủ cưỡingựadoMauaceschỉhuy.QuânArachotiavàthổdânẤnĐộdoBarsaentes,xatrapvùngArachotia,chỉhuy;quânAriadoxatrapcủahọ,Satibarzaneschỉhuy; quân Parthia, Hyrcania và Tapuria, tất cả đều là quân kỵ binh, doAtropateschỉhuy;tấtcảnhữngđạoquântớitừkhuvựclâncậncủavịnhBaTư được đặt dưới quyền chỉ huy của Ocondobates, Ariobarzanes, vàOrxines; quânUxia và Susiane được giao phó choOxathres, con trai của

Abulites;quânBabylon,nhữngngườiđicùngvớiquânSitacenianvàCaria,doBupareschỉhuy(nhữngngườiCariađãtừngtáiđịnhcưtrướcđósaumộtđợt di dân lớn); quân Armenia đặt dưới quyền chỉ huy của Orontes vàMazaeus.ToànbộlựclượngcủaDariuskhoảng40.000kỵbinh,1.000.000bộbinh,200chiếnxascythe[scythe-chariot[215]]vàmộtsốvoichiến–quânẤnĐộởphíabênnàycủasôngẤncókhoảng15voichiến.[216]

Lực lượng này, dưới sự chỉ huy củaDarius, đã chiếm cứmột vị trí tạiGaugamela,gầnsôngBumodus,[217]cáchArbelakhoảng120kilômét.Khuvựcnàynằmtrênkhuđấtbằngphẳngvàtrốngtrải,tấtcảnhữngnơimàbềmặtngổnngangcảntrởbướctiếnquâncủakỵbinhđãđượcnhữngbinhlínhBaTư dọn dẹp từ trước, nên giờ đây toàn bộ vùng đất thuận tiện cho cảchiếnxalẫnkỵbinh.LýdochosựthậntrọngnàylàvìDariusđượcthuyếtphụcrằngphầnlớnvấnđềmàôngtagặpphảiởtrậnIssuslàdothiếukhônggianbàybinhbố trận–một lờigiải thíchmàvịvuaBaTưsẵnsàngchấpnhận.KhinhậnđượcthôngtinnàytừnhữngtùnhânBaTư,Alexanderđãdừng

chânđượcbốnngày,đểbinh lính củangàiđượcnghỉngơi sau cuộchànhquân.Ngàiđãcủngcốchỗđóngquânvớihàovàcọcràonhọn,đồngthờiđềnghịđểnhữnggiasúcnhỏởđâycùngvớitấtcảnhữngbinhlínhkhôngđủsứckhỏeđểchiếnđấu.Sauđó,Alexanderđíchthândẫnphầncònlạibướcvàotrậnchiến,màkhôngmangvácbấtcứthứgìngoàivũkhícủahọ.Lệnhtiến quân được đưa ra vào lúc nửa đêm – nên rạng sáng hôm sau, quânMacedoniađãgiápmặtvớiquânđịch.KhitintứcvềviệcAlexandertốclựctiếnquântớitaiDarius,vịvuaBaTưđãhạlệnhchođộiquâncủaôngtasẵnsàng chiến đấu. Tuy vậy, quân Macedonia vẫn còn cách họ khoảng 11kilômétvàhaibênvẫnchưanhìnthấynhau,vìcònbịchắnbởimộtmôđấtcao.Vượt qua phần cao nhất của mô đất, ngay khi bắt đầu đi xuống dốc,

Alexander đã nhìn thấy quân thù, cách đó khoảng6 kilômét.Ngài đã chodừngbinhhạtrạivàtriệutậptoànbộtướnglĩnh,cácchỉhuyđộiquân,cácchỉ huy của các đạo quân đồngminh và lính đánh thuê để bàn bạc về kếhoạchhànhđộng.Cóhailuồngýkiếnđượcđưara:phầnlớnmọingườiđềuthúcgiụcvịthốnglĩnhtrẻtuổitiếnquâncùngvớiphầnchínhcủabộbinh;cònlão tướngParmeniolạikhuyênngàinênchờtớikhicóđượctrongtaynhữngthôngtinkhảtínvềđịahìnhnày;córấtnhiềulýdođểgiảithíchchosựcẩn trọngnày–nhữngchướngngạivậtbịchekhuất,nhữngđườnghàohoặccọcchôngbímật–vàthêmvàođó,sẽlàkhônngoanhơnnếucóthêmthông tin chính xác về cách bày binh bố trận của quân địch.Đề nghị củaParmeniorõrànglàsángsuốthơn;nênthờiđiểmđó,toànquânđượchạlệnh

giữnguyênvịtrí.Trong lúc đó,Alexander, cùng với bộ binh hạng nhẹ và kỵ binhChiến

hữu,đíchthânđithămdò,kiểmtratỉmỉtoànbộvùngđấtnơitrậnchiếncóthểsẽdiễnra;sauđóngàiquaytrởlại,triệutậptoànbộtướnglĩnhmộtlầnnữa.Alexandernói,ngàikhôngcầnphảinóibấtkỳmộtcâunàođểkhíchlệquânđộicủamìnhnữa.Chínhlòngdũngcảmmàhọđãbộclộtrongnhữngcuộcchiếntrước,chínhnhữngkỳcôngmàhọthựchiệnđãđủđểhọdấnthânvàosatrường.Ngàiyêucầutấtcảchỉhuyởmọicấpbậc,dùlàchỉhuymộtđạiđội,mộtđội,mộtlữđoàn,hoặcmộttiểuđoànbộbinh,dốctoànlựcdướiquyềnchỉhuycủangài;bởikhôngnhưtrướckia,khihọchiếnđấuvìSyria,PhoeniciahayAiCập,thìlầnnày,họchiếnđấuvìquyềnsởhữutoànbộlụcđịaÁchâu.Vìvậycónhất thiếtphảinóinhiềulờikhíchlệ tướnglĩnhcủangài,khi lòngdũngcảmđãcósẵn trong lồngngựccủahọ?Ngàichỉnhắcnhở từngngườigiữgìnkỷ luật trongnhữnggiờphúthiểmnguy–để tiếnquântrongsựimlặnghoàntoàn;chờđợitớithờiđiểmtiếngtunghôđượcvanglên,vàkhithờiđiểmđótới,hãythétvangnhữnglờikêugọixungtrậnvàkhiếnkẻthùhoangmangsợhãi.Tấtcảđềuphảingaylậptứctuântheomệnh lệnhvà truyềnđạt nó chobinh sĩ củamìnhmàkhônghề chần chừ;cuốicùng,mọi tướnglĩnhđềuphảinhớrằngcáchcưxửcủa từngcánhânlàmnênsốmệnhcủatậpthể:nếutừngngườimộtđềulàmtrònnhiệmvụcủaanhta,thànhcônglàchắcchắn;nhưngchỉcầnmộtngườisaolãngnhiệmvụ,toànquânsẽgặpnguyhiểmkhólường.Alexanderchỉnóimộtvài lờikhích lệngắngọnnhưvậyđốivới tướng

lĩnhcủangài,vàđểđáplại,họxinngàihãyđặtniềmtinvàohọ.Mệnhlệnhsauđóđượcđưarachotoànquânlànghỉngơivàănuống.CómộtvàinguồncứliệuđángtinthuậtlạirằngParmeniođãtớilềucủa

Alexandervàkhuyênngàitungramộtcuộctấncôngvàobanđêm,vìquânđịch sẽ không nghĩ tới điều này, cuộc tấn công đó dĩ nhiên sẽ gây ra sựhoangmang và hoảng loạn.Alexander và Parmenio không phải là nhữngngườiduynhấttronglều;nhữngngườikhácđềuđangchămchúlắngnghevàđiềuđócóthểlàvìAlexanderđãkhướctừđềnghịcủaParmenio,vì“takhôngthểtựhạmìnhbằngcáchăncắpchiếnthắngnhưmộtkẻtrộmcướp.Ta,Alexander, phải hạ gục kẻ thù củamìnhmột cách côngkhai và trungthực.”Tuynhiên,nhữnglờinóicaongạonàycóthểchothấyngài tinvàohiểmnguyhơnlàhưdanh,vàtheoquanđiểmcủariêngtôi,chiếnlượcnàynghe có vẻ hoàn hảo:một cuộc đột kích ban đêm làmộtmưumẹo trongchinhchiến;nhữngđiềukhôngmongđợixảyđếnvớicảhaibên–vớinhữngngười đã lên kế hoạch tấn côngmột cách cẩn trọng cũng như với nhữngngườiđãlơilỏngsựphòngvệcủahọ–vàthườngthìnhữngngườixuấtsắchơnphảinhậnlấyphầntồitệhơncủacuộcchiến,trongkhichiếnthắng,trái

ngượcvớimongđợicủamọingười,lạithuộcvềpheyếuhơn.[218]Alexanderthườnglàngườiliềulĩnhhơntrongchiếnđấu;nhưngtrongchuyệnnày,ngàinhậnthấycơhộitấncôngvàobanđêmlàkhôngthểđoántrướcđược.Hơnnữa, cuộc tấn công được thực hiệnmột cách lén lút và bóng đêm sẽ cứuDariuskhỏiviệcphải thừanhậnsựyếukémcủabản thânvàquânđộicủaông ta nếubại trận.Trongkhi đó, nếu chínhquânMacedonia bị tấn côngngượclại,họsẽtrởthànhmộtđộiquânbạitrậntrênmộtđấtnướcxalạgiữanhữngkẻ thù thông thuộcđịahìnhvànhữngchiếnhữucủahọ;đồng thời,những tù nhân chiến tranh có thể tấn côngmạnhmẽ trong đêm thậm chíngaysaumộtchiếnthắngkhôngcótínhchấtquyếtđịnh,chưanóiđếnsaumộtchiếnbại(củaquânMacedonia).Những lập luận này khá hợp lý, và do đó, tôi ngợi ca lựa chọn của

Alexander,vàtánthànhquyếtđịnhhànhđộngmộtcáchcôngkhaicủangài.Trongsuốtđêm,quânđộicủaDariusđãtiếptụcgiữvữngcácvịtrínhư

ngàyhômtrước,vàlýdochosựduytrìnàylàvìhọesợmộtcuộcđộtkíchbanđêm,cộngthêmvớiviệcvị trícủahọkhôngđượcphòngvệmộtcáchthườngxuyên.Trong thờiđiểmnguykịchnhưvậy, cómộtđiềuchống lạiquânBaTưhơncả:họphảikéodàiviệcgiữvữngvịtrívàcảmthấymộtnỗisợhãi thườngtrực,điềuhếtsức tựnhiênkhimạngsốngcủahọbịđedọa;chodù,trênthựctế,cuộcđộtkíchđãkhônghềxảyranhưngchínhviệcphảichịumộtáplựctâmlýkéodàihànggiờnhưvậyđãkhiếntinhthầncủahọhoàntoànsuysụp.Theo ghi chép của Aristobulus, nhữngmệnh lệnh viết tay về cách bày

binhbốtrậncủaDariusđãtớitayngườiHyLạpsautrậnchiến;dođó,chúngtabiếtđượcôngtađãsắpxếpđộiquâncủamìnhnhưthếnào.[219]ỞcánhtráilàkỵbinhBactria,đượchỗtrợbởiquânDaaevàArachotia;kếhọlàkỵbinhvàbộbinhBaTư, theo sau làquânSusiane,và sauđó lànhữngđạoquânCadusia.Nhữngđộiquânnàyhìnhthànhnêncánhtráivàtrungquân.CánhphảilànhữngđạoquântừvùnghạSyria,LưỡngHà,vàMedia;kếbênhọ là quân Parthia và Sacae; tiếp theo là những đạo quân Tapuria vàHyrcania;cuốicùng,cạnhtrungquân,làquânAlbaniavàSacesinia.Ởtrungtâm,cùngvớiDariusvànhữngngườibàconcủaôngta, làvệquânhoànggiaBaTưcùngvớihìnhtráitáovàngtrênđầungọngiáo,quânẤnĐộ,quânCaria“vôchínhphủ”[220]vàcungthủMardia.QuânUxia,quânBabylontừvịnhBaTưvàquânSitacenia tạo thànhhậuquânphíasauhọ.Tiênphongcủa cánh trái, đối diện với cánh phải của Alexander, là kỵ binh Scythia,khoảng1.000quânBactriavà100chiếnxascythe–voichiếnvà50chiếnxađã được bố trí gần tiểu đoànHoàng gia thuộc kỵ binh của nhà vua. TiênphongphíacánhphảicủaquânBaTưlà50chiếnxascythecùngvớiquân

Armenia và kỵ binh Cappadocia; lính đánh thuê Hy Lạp – dường như lànhữngngườiduynhấtcóthểđươngđầuvớikỵbinhMacedonia–đãđượcchialàmhaiphần,mộtởbênphíaDarius,mộtởphíavệquânBaTưcủaôngta.Ở cánh phải của quânAlexander là kỵ binh chiến hữu, dẫn đầu là tiểu

đoànHoànggiadoCleitus,contraicủaDropidaschỉhuy;kếbênhọ,vàhoạtđộnghướngvềtrungquân,lànhữngđộiquânđặtdướiquyềnchỉhuycủa:Glaucias,Ariston, Sopolis con trai củaHermoddorus,Heracleides con traicủaAntiochus,DemetriuscontraicủaAlthaemenes,vàMeleager;cuốicùnglàđộiquânchoHegelochus,contraicủaHippostratuschỉhuy.Philotas,contraicủaParmeniolàchỉhuytrưởng,thốnglĩnhđộiquânChiếnhữu.Cònvềphíabộbinh,nhữngbinhlínhthiệnchiếncủavệquânđãđượcbốtríngaycạnh kỵ binh, trong khi những vệ quân khác do Nicanor, con trai củaParmenio chỉ huy, sẵn sàng hỗ trợ cánh trái; kế bên họ là tiểu đoàn củaCoenus,contraicủaPolemocrates,theosau(hoạtđộnghướngtớicánhtrái)lànhữngđộiquândướiquyềnchỉhuycủaPerdiccascon traicủaOrontes,MeleagercontraicủaNeoptolemus,PolysperchoncontraicủaSimmias,vàAmyntascontraicủaAndromenes–độiquâncuốicùngsaunàyđượcgiaophóchoSimmias,khiAmuntasđượccửtớiMacedoniađểtuyểnquân.Cánh trái của bộ binh Macedonia được hợp thành bởi tiểu đoàn của

Craterus,contraicủaAlexander–ngườichỉhuytấtcảbộbinhtrongphânkhunày;kếbênôngtalànhữngđộiquânkỵbinhđồngminhdoErigyuscontraicủaLarichuschỉhuy,đượckỵbinhThessalydướiquyềnPhilippus,contrai củaMenelaus, hỗ trợ.Kỵ binhThessaly đãmở rộng tới cánh trái củatoànquân,vốnđượcđặtdướiquyềnchỉhuychungcủaParmenio,con traicủaPhilotas.KếcậnvịtướngnàylànhữngkỵbinhcủaPharsalus,đơnvịkỵbinhThessalythiệnchiếnnhấtvàđôngđảonhất.Đó lànhững sắpxếpđộihìnhphía trướccủaAlexander.Ngoài ra,ngài

cònbốtrínhữngđộihìnhdựbịnhằmhìnhthànhmộtnòngcốtbộbinhvữngchắcđươngđầuđượcvớimộtcuộctấncôngtừphíahậuquân;nhữngtướnglĩnhcủaquândựbịđãđượchạlệnh,trongtrườnghợpbịquânđịchbaovây,phảiđốiphóđượcvớicuộctấncônghămdọa.MộtnửasốquânAgrianes,doAttaluschỉhuyvàkếbêntiểuđộiHoànggiaởcánhphải,đãcùngvớicungthủMacedoniadoBrisonchỉhuy,hợpthànhmộtgócchéo,đểtrongtrườnghợpcầnthiếtcóthểmởrộnghoặcthuhẹpmặttrậnphíatrướccủabộbinh.Hỗtrợcungthủcòncóđộiquânđượcgọilà“Nhữngvệbinhgià”củalínhđánhthuêdoCleanderchỉhuy.TiênphongcủaquânAgrianesvàcungthủlàlínhtrinhsátvàquânPaeonia,doAretesvàAristonchỉhuy;kỵbinhđánhthuêdoMenidaschỉhuyđượcxếpởngaytiềnđội.VịtrítiênphongcủatiểuđộiHoànggiavànhữngđơnvịkháccủaquânChiếnhữuđượcgiaophócho

một nửa còn lại của đạo quânAgriane và cung thủ, có sự hỗ trợ của línhđánhgiáodoBalacruschỉhuy,đứngđốidiệnvớinhữngchiếnxascythecủaBaTư.Menidashạlệnhtấncôngvàosườnquânđịch,binhlínhcầnphảicốgắngmởramộtcuộcđánhlấn.Về phía cánh trái củaAlexander, nơi hình thànhmột góc nhọn với đội

hìnhchính,làquânThracedoSitalceschỉhuy,đượchỗtrợtrướctiênbởikỵbinh đồng minh của Coeranus và tiếp đó là bởi kỵ binh Odrysia củaAgathon, con trai củaTyrimmas.Ngayở tiềnđội củaphânkhunày là kỵbinhđánh thuêngoạiquốcdoAndromachus,con traicủaHieron,chỉhuy.BộbinhThraceđãđượchạlệnhbảovệnhữnggiasúcnhỏ.ToànbộquânđộicủaAlexanderrơivàokhoảng7.000kỵbinhvà40.000bộbinh.Lúcnày,hai lực lượngđãđứngở rấtgầnnhau.Dariusvàquânđộicủa

ôngtađãnằmtrongtầmngắm.VệquânHoànggiaBaTưvớihìnhtráitáovàngtrênđầumũigiáo,quânẤnĐộvàquânAlbanian,quânCariavàcungthủMardia–độiquânthiệnchiếnnhấtcủalựclượngBaTư,đứngđốidiệnvớiAlexandervà tiểuđộiHoànggia củangài.Tuyvậy,Alexanderđãhơithiênvềcánhphải,mộtđộngtháimàquânBaTưngaylậptứcđáplại,cánhtráicủahọbắtđầuđánh lấnquânMacedonia trongmộtkhoảngcáchđángkể.TronglúcđóbấtchấpsựthậtrằngkỵbinhScythiacủaDarius,dichuyểndọc theomặtphía trướccủaquânMacedonia,đã tạođượcmối liênhệvớinhữngđộiquânphíatrướccủahọ,AlexandervẫntiếptụctiếnquânvềbênphảichotớikhingàigầnnhưđãbăngquatoànbộkhuvựcmàquânBaTưđã san phẳng suốt ngày hôm trước. Darius hiểu rằng một khi quânMacedoniađãtớivùngđấtgồghề,chiếnxacủaôngtasẽtrởnênvôdụng,nênôngđãhạ lệnhchoquânkỵbinh tiênphongởcánh tráibaovâycánhphảicủaMacedoniadướiquyềnchỉhuycủaAlexandervànhờđó,cản trởbấtkỳmộtsựmởrộngnàoraxahơntheohướngnày.Alexanderđãngaylậptức hạ lệnh choMenidas và kỵ binh đánh thuê của ông tấn công họ.MộtcuộcphảncôngcủakỵbinhScythiadướisựhỗtrợcủaquânBactriađãđẩylùihọdựatrênưuthếvềsốlượng,tronglúcđóAlexanderđãcửđạoquânPaeoniacủaAristonvàđộiquânlínhđánhthuêtấncôngquânScythia.Đòntấncôngnàyđãtỏrahiệuquả,khiếnquânđịchphảibỏchạy;nhưngnhữngđộiquânBactriacònlạiđãgiaochiếnvớiquânPaeoniavàlínhđánhthuê,đồng thời thành công trong việc trấn tĩnh những người bỏ chạy. Kỵ binhScythia tiếp tục tung ra những đòn tấn công mạnh mẽ, khiến cho quânMacedoniaphảichịuthiệthạinặngnề–dohọthuakémhơnnhiềuvềmặtsốlượngvàđượctrangbịgiápphòngvệkémhơnsovớiquânScythia–cảvềngườilẫnngựa.Dùsao,quânMacedoniavẫnduytrìtiếncông,vàbằngcáchlặpđilặplạinhữngđợtphảnkích,từtiểuđoànnàytớitiểuđoànkhác,chotớikhiphávỡđộihìnhcủaquânđịch.

TrongkhiAlexander di chuyển lên phía trước, quânBaTưđã sử dụngnhữngchiếnxascytheđểchốnglạingài,hyvọngcóthểlàmrốiloạnhàngngũ của quânMacedonia.Nhưng họ đã nhanh chóng thất vọng, vì nhữngchiếnxachưa sửdụngđượcbao lâuđãphảiđươngđầuvớinhữngvũkhínémcủaquânAgrianesvàđộiquânphónglaocủaBalacrus,ngườilúcnàyđanggiữvị trí tiênphongcủaquânChiếnhữu;hơnnữa,quânMacedoniacònchiếmđượcdâycương,xôngãngườiđiềukhiểnchiếnxaxuốngmặtđất,sauđóbaovâysốngựachiếnvàchémgiếtchúng;chỉcómộtvàichiếnxabăng qua thành công, nhưng không đạt được mục đích gì, vì quânMacedoniađãđượchạlệnh,ởbấtcứnơinàochiếnxalaotới,họsẽmởđộihìnhvàđểchiếnxabăngquamộtcáchantoàn:quânđộicủaAlexanderquảthựcđãlàmđượcđiềunày,khiếnchocảchiếnxalẫnngườiđiềukhiểnnókhôngthểgâyrabấtcứthiệthạigì.Nhữngchiếnxanàyđãbăngqua,sauđó,đượcgiaophóchovệquânHoànggiavànhữngngườichănngựacủaquânđội.[221]

Darius lúc này đã đem đội quân chính của bộ binh vào chiến đấu.AlexanderhạlệnhchoAretestấncôngkỵbinhBaTư,nhữngngườiđangcốgắngđánhlấnvàbaovâycánhphảicủaquânMacedonia.Ngàitiếptụctiếnquântheođộihìnhhàngdọc;tuynhiên,ngaysauđó,kỵbinhBaTưđượccửđếnhỗtrợnhữngchiếnhữucủahọ,lúcđóđangcốgắngbaovâycánhphảicủaquânMacedonia,đểlạimộtkhoảngtrốngtrongđộihìnhphíatrướccủaquânBaTư–vàđóchínhlàcơhộicủaAlexander.Khônghềchậmtrễ,ngàiđãchiếmlấykhoảngtrống,vàcùngvớiđộiquânChiếnhữuvàtoànbộbộbinhhạngnặngởphânkhunàycủađộingũ,dichuyểntheomũinhọnrồihôvangnhữngtiếngthétxungtrậnthúcgiụctiếnquântớinơimàDariusđangđứng.Kỵ binhMacedonia cùng vớiAlexander dẫn đầu đội quân, đã sớmtungramộtcuộcđộtkíchdữdội.HọdùnggiáođâmvàomặtcủanhữngbinhlínhBaTư,trongkhiđộihìnhphalanxvớigiáomácsẵnsàngcũngđãgópphầnlàmtăngsứcnặngcủacuộctấncôngmàquânBaTưkhólòngchốngđỡ nổi.Một cuộc giáp chiến nổ ra, nhưng nhanh chóng đi tới hồi kết, vìDarius,ngườiđứngbênlềtừkhicuộcchiếnbắtđầuvàgiờđâychẳngthấygìkhácngoạitrừnhữngnỗikhiếpsợvâyquanh,đãlàngườiđầutiênbỏchạy.Độiquânđánh lấncánhphảicủaquânMacedoniacũngđãbị tanvỡ trướcmũitấncôngcủaAretesvàbinhlínhcủaông.Ởphíanàycủachiếntrận,quânBaTưhoàntoànthấtbại,trongkhiquân

Macedoniavẫntiếptụccuộctruyđuổi,chémgiếtbấtcứkẻnàotháochạy.NhưngđộiquândướiquyềnchỉhuycủaSimmias,khôngthểthamgiatruyđuổitànbinhcùngvớiAlexander,đượchạlệnhgiữvịtrí,tiếptụcchiếnđấuởnơimàcánhtráicủaquânMacedoniagặpvấnđề.Tạiđiểmnày,độingũcủaquânMacedoniađãtanvỡ,vàmộtvàibinhlínhẤnĐộvàkỵbinhBa

Tưđãtiếnquânthôngquakẽhở,xâmnhậphậuquânnơinhữnggiasúcnhỏcủaquânMacedoniađượccanhgiữ.Đãcómộtvàicuộcchiếnácliệtnổra;quânBaTưchiếnđấuvớitinhthầnhàohứng,trongkhihầuhếtđịchthủcủahọđều lànhữngngườikhônghềđượcvũ trangvàkhôngbaogiờnghĩ tớiviệcphòngtuyếnbịchọcthủng–dùsaođinữa,độihìnhphalanxởđâycũngcógấpđôisứcmạnh;hơnnữa,cáctùnhânbắtđầuthamgiatấncông.Tuynhiên,nhữngchỉhuyquândựbịcủaphânkhunày,theolệnh,đãxuấthiệnởphía sau quân Ba Tư. Nhiều binh lính Ba Tư, khi tập trung xung quanhnhữngxechởhànhlý,đãbịgiếtchết;nhữngngườikháckhôngởlạichiếnđấumàbỏchạytoánloạn.Tronglúcđó,quânBaTư,khônghềbiếtrằngDariusđãbỏchạy,vẫntiến

hànhbaovâycánhtráicủaAlexandervàtungramộtcuộctấncôngbênsườnvàođộiquâncủaParmenio.QuânMacedoniabị tấn công từhaibên cùngmột lúc.ParmeniođãphảicấpbáovớiAlexanderrằngvị trícủaôngđanggặpnguyhiểmvà cần sựgiúpđỡ.Alexanderđã cùng lúc từbỏ cuộc truyđuổivànhanhchóngquay lại tấncôngquânBaTư[222]cùngvớiđộiquânChiếnhữu.Khithấykỵbinhquânđịchđangcốgắngchạytrốn,AlexanderđãnhanhchónggiápchiếnvớiquânParthia,mộtvàiquânẤnĐộ,vànhữngđộiquânmạnhmẽnhất,thiệnchiếnnhấtcủaBaTư.[223]Cuộcchiếnxảyrasauđóvôcùngdữdội;hếttiểuđoànnàytớitiểuđoànkhác,hếtngườinàytới người khác phải đem thânmình ra hứng chịu những đợt tấn công củaquânMacedonia.Nhữngchiếnthuậtkỵbinhtruyềnthống–thaodiễn,phónglao–đềubịbỏqua; từngngười línhmộtchiếnđấunhưthểđó làhyvọngcuốicùngcủacuộcđờihọ.Họtuyệtvọngvàkhôngcòngiữđượcvịtríchiếnđấu,laovàocuộcchémgiếtvớimụcđíchgiữlấymạngsống,chứkhônghềnghĩxahơn tớichuyệnchiến thắnghaychiếnbại.Khoảng60người trongđộiChiếnhữucủaAlexanderđãbịthiệtmạng;trongsốngườibịthươngcóCoenus,Menidas,vàHephaestion.Trong cuộc chiến này,Alexandermột lần nữa giành được chiến thắng.

NhữngngườiBaTưcòncóthểchiếnđấuđãphinướcđạidọcchiếntrườngđểcứunhữngđồngđộicủahọ.AlexanderlúcnàyđanggiápchiếnvớicánhphảicủaquânBaTư;nhưng

sự trợgiúp củangàiởđây là không cần thiết, vì ở phânkhunàykỵbinhThessalychiếnđấurấtcừ,khônghềthuakémvịthốnglĩnhtrẻtuổicủahọ.KhiAlexanderchạmmặtquânBaTư,họđãsẵnsàngrútluinênngàiquaytrở lại, tiếp tục truy đuổiDarius cho tới khi ngày tàn. Parmenio, bận truyđuổi con mồi riêng của ông, cũng ở không xa ngài. Khi vượt qua sôngLycus,Alexanderđãhạlệnhdừngquânđểngườivàngựacóthểnghỉngơimột lát,cònParmenio tiếp tụcviệcchiếmcứdoanh trạiBaTưvà toànbộ

khotàngtrongđó,baogồmcảhànhlý,voichiếnvàlạcđà.Chophépquânđộicủamìnhnghỉngơicho tới tậnnửađêm,Alexander

sau đó xua quân tới Arbela với hy vọng có thể bắt được Darius tại đây,chiếmđoạtkho tàngvà tấtcảnhữngmónđồkhácmàvịvuaBaTưmangtheo tới chiến trường.Nhưngmặcdùngàiđặt chân lênmảnhđấtđóngayngàyhômsau,saumộtcuộctruyđuổitừchiếntrườngcáchđókhoảng120kilômét,ngàiđãthấtbạitrongviệctìmkiếmDarius,ngườiđãdốctoànlựcđểtrốnchạymàkhônghềngơinghỉchútnào.Tuynhiên,khotàngvàtoànbộnhữngtàisảngiátrịkháccủaDariusđềurơivàotayAlexander,baogồmcảchiếnxa,khiênvàcungtên–tấtcảnhữngvậtdụngnày,lầnthứhai,bịAlexanderchiếmđược.[224]

Quân độiMacedonia trong trận này thiệt mạng khoảng 100 người;[225]thiệthạihơn1.000ngựa–gầnmộtnửatrongsốđólàcủađộiChiếnhữu–dovếtthươnghoặcdokiệtsứcsaucuộctruyđuổi.VềphíaquânBaTư,cókhoảng300.000người thiệtmạng,một con sốhẳnđãđượcphóngđại lênnhiềubởicáctùbinh.[226]VoichiếnvànhữngchiếnxamaymắnkhôngbịpháhủyđềurơivàotayquânMacedonia.ĐólàkếtcụcchungcuộccủatrậnGaugamela,diễnravào thángMườidưới thờiAristophanesgiữchứcquanchấp chính ởAthens.Aristander đã tiên đoán rằng trước khi hết tháng cónguyệt thực, trậnchiếnsẽdiễn ravàAlexandersẽgiànhchiến thắng.Ôngquảthựclàmộtnhàtiêntrixuấtsắc.[227]

Saukhirờitrậnchiến,DariusđãvượtquanhữngngọnnúiArmenia,chạythẳngtớiMedia;đicùngvớiôngtalàkỵbinhBactria,độiquânđãởbênvuaBaTưtrongsuốttrậnchiến,vàmộtsốngườiBaTư–nhữngngườithântộccủaDariusvàmộtsốlượngnhỏvệquânHoànggia.Trênđườngđi,độiquâncủa Darius đã được hợp nhất với 2.000 quân lính đánh thuê người nướcngoài,dướiquyềnchỉhuycủaParoncủaPhocisvàGlaucuscủaAetolia.LýdoDariuschọnMedialàvìôngtinrằngAlexander,mộtkhitrậnchiếnđãkếtthúc,sẽmởđường tớiSusavàBabylon,một lựachọnhoàn toàn thuận lợichoviệcdichuyểncủavịthốnglĩnhtrẻtuổinày;hơnnữa,tấtcảkhuvựccủavùngđấtnàyđềucóngườiở,vàđiềuquantrọnghơnnữalàBabylonvàSusahiểnnhiênlàphầnthưởngdanhgiáchođộiquânchiếnthắng.Tráilại,đườngtớiMedialạibấttiệnchomộtđộiquânlớn.[228]

Dự đoán của Darius hoàn toàn đúng, vì Alexander, trên thực tế, đã đithẳngtừArbelatớiBabylon.Cáchthànhphốkhôngxa,nơingàiđãđềphòngmộtcuộcchiếncóthểxảyra,ngàigặpnhữngcưdâncủavùngnàyđicùngvới những vị tư tế và phán quan tới trao tặng cho ngài vô số những tặngphẩmvàxinđặttoànbộthànhphố,cùngvớinhữngthànhquáchvàkhotàngcủanóvàotayngài.Bởivậy,Alexanderđãhànhquântớiđó,chỉthịchomọi

ngườikhôiphụccácđiệnthờđãbịXerxes[229]hủyhoại,cụ thể làđền thờthầnBel,mộtvịthầnđượcngườiBabylonkínhsợnhất.[230]NgàicũngchỉđịnhMazaeus làm thống đốc thành phố,Apollodorus củaAmphipolis làmchỉhuyđộiquânđượccắtcửởlạiđây,vàAsclepiodorus,contraicủaPhilo,đượcgiaophóchoviệc trôngnomcác cốngvật.Mithrines, ngườiđãgiaonộpchoAlexandernhữngchốtphòngvệbêntrongcủaSardis,đãđượcbổnhiệmlàmthốngđốcArmenia.[231]

ỞBabylon,AlexanderđãtìmgặpnhữngngườiChaldaean;[232]ngàihỏiýkiếnhọvềtấtcảnhữngvấnđềtôngiáovàthựchiệnmộtlễhiếntếlênthầnBeltheonhưhướngdẫncủangườiChaldaean.MụctiêutiếptheocủangàilàSusa.Trênđườngtớinơinày,ngàigặpcon

trai của thống đốc và nhận được một thông điệp cùng với một lá thư từPhiloxenus, ngườimàngàiđã cử tớiSusangay sau trận chiến; lá thưviếtrằngthầndânSusađãmởcửathànhvàtấtcảnhữngkhotàngởđâyđềuđãđượcbảovệ.TừBabylon,ngàihànhquânmất20ngàymớiđặtchânlênđấtSusa,vàkhotàngmàngàichiếmđượckhibướcvàothànhphốnàyxấpxỉ50.000ta-lăngbạc,thêmvàonhữngtàisảngiátrịkháctrướckiavốnlàsởhữucủaNhàvua;dĩnhiên,tấtcảkhotàngnàykhôngphảiđềulàcủacảicủangườiSusa,vìtrongđócócảnhữngtàisảnmàXerxesmangtớitừHyLạp,bao gồm cả những bức tượng đồng của Harmodius và Aristogeiton.[233]Alexander đã gửi trả những bức tượng này cho thành Athens. Hiện nay,chúng đang được đặt tại Cerameicus, trên đường tới Acropolis đối diệnMetröon và không xa điện thờ củaEudanemi.[234]Điện thờnàyđượcxâydựng trênkhuđất bằngphẳng, vìmọi người đềubiết rằng ai đãkhởi đầunhữnghuyềnthoạivềHaivịNữthầnởEleusis.[235]

TạiSusa,Alexanderđãthựchiệnmộtlễhiếntếtruyềnthống,tổchứclễhộivàmộtcuộcchạyrướcđuốc; trướckhirờivùngđấtnày,ngàichỉđịnhmộtngườiBaTư, tên làAbulites làmthốngđốckhuvực,[236] hạ lệnh choMazarus,mộttrongnhữngchiếnhữu,chỉhuyđơnvịđồntrútạithànhphố,vàbổnhiệmArchelaus,contraicủaTheodorus,làmtổngchỉhuylựclượng.TrướckhibắtđầutiếntớiđịaphậnBaTư,ngàicửMenestớibờbiển,đảmnhiệm chức thống đốc của Syria, Phoenicia, và Cilicia,[237] cấp cho ông3.000ta-lăngbạcvớichỉthịđemtraochoAntipatersốtiềnmàôngcầnđểtrang trải cho cuộc chiến Lacedaemonian.Ở đây, ngài cũng hợp nhất vớiAmyntas, con trai của Andromenes, cùng với những binh lính mới từMacedonia,cảkỵbinhlẫnbộbinh,[238]nhữngkỵbinhmớiđượcngàigiaochokỵbinhChiếnhữu,cònbộbinhthìngàisắpxếpchohọvàocácđơnvịbộbinhkhácnhau, tùy theodân tộc.Ngàicũngđã thành lậphaiđạiđội–

đâylàmộtsángkiến–vàomỗiđộikỵbinhvàđặthọdướiquyềnchỉhuycủanhữngtướnglĩnhxuấtsắccủađộiChiếnhữu.Sauđó, ngài bắt đầu tiếnquân tới khuvực củaBaTư,và saukhivượt

Pasitigris,ngàiđặtchânlênlãnhthổcủangườiUxia,màmộtphầntrongsốhọ–chính lànhữngngườiđãchiếmcứcácđồngbằngvà là thầndâncủaxatrapBaTư – đã đầu hàngAlexander. Trái lại, những bộ tộc trên đồi –nhữngngườichưabaogiờthừanhậnsựthốngtrịcủangườiBaTư,đãgửimộtthôngđiệptớiAlexanderrằnghọsẽkhôngchophépngàihayquânđộicủangàiđiquavùngnàyđểvàolãnhthổBaTưtrừphihọnhậnđượcđiềuđãtừngnhậnđượctừvuaBaTư,bấtcứkhinàongàitìnhcờđiqualốinày.[239]Ngườiđưatincũnggửilờixintiếpkiếnngàiởhẻmnúi,rằngnếungàitraochohọnhữngthứhọyêucầu,ngàisẽnắmquyềnkiểmsoátlốivàoBaTư.Tạihẻmnúi,Alexanderđãtuyênbốrằng,ngàisẽtraochohọnhữnggìhọyêucầu.Sauđó,cùngvớimộtlựclượngbaogồmvệsĩriêngcủangài,phầncònlạicủavệbinh,khoảng8.000binhlínhkhác,vàmộtnhómngườidẫnđườngtừSusa,ngàiđãbốtrímộtcuộchànhquânngaytrongđêm–điềumàkhôngaicóthểđoánđược;đườngđirấtgồghềvàkhókhăn,vàchỉtrongmộtngày,ngàiđãđộtkíchvàonhữngngôilàng,cướpbóchàngloạtvàgiếtmộtlượnglớndânlàngtrướckhihọcóthểrờikhỏigiườngngủ–phầncònlạitrốnlênđồi.Alexanderđãnhanhchónglêntớihẻmnúi,nơiquânUxiahyvọngcó thểgặpđượcngàivới toànbộ lực lượngmàhọ tậphợpđược,đểnhậnkhoảntiềntheothônglệ.Tronglúcđó,CraterusđãđượccửđichiếmcứvùngđấtcaomàngườiUxiacóthểsẽchạytrốntớiđó,khinhậnthấyrằngmìnhđanggặpkhókhăn.HướngtiếncôngcủaAlexandernhanhchóngvàquảquyết;ngàiđãchiếm

đượchẻmnúitrướckhinhữngngườibảnđịacóthểđitớiđó,vàtừvịtríchỉhuynày,ngàibắtđầuxuaquândichuyểnxuốngđểtấncông.NgàiđãrataymaulẹđếnmứcngườiUxiahoàntoàntuyệtvọngvìbấtngờ:họbịcướpmấtvịtríưuthế,họkhôngcócáchnàođểkhángcự,ngoạitrừviệcbỏchạy.Mộtvàingườibịgiếtngaykhibỏtrốn,sốngườithiệtmạngtrênnhữngđườngnúigồghềvàdốcđứngcònnhiềuhơnnữa;tuynhiên,phầnlớnngườiUxia,đãkịpleotớinhữngngọnđồi,nơihọbỏmạngtrongtaycủaCraterusvàđồngđội của ông.Đó chính là “nhữngkhoảnphí”màAlexander trả cho ngườiUxia. Mặc dù thất trận nhưng người Uxia đã gắng sức thuyết phụcAlexanderchophéphọgiữ lạiquyềnsởhữu lãnh thổbằngcáchcốngnạphằngnăm.Ptolemy,contraicủaLagus,thôngbáovớiAlexanderrằngthânmẫu của Darius nài xin ngài cho phép người Uxia giữ lại mảnh đất quêhươngcủahọ.Cốngnạpmàhọphảichịulà100conngựamộtnăm,500conla,và30.000concừu–ngườiUxiakhôngcótiềnvàkhôngcóđấttrồngtrọtnênhầuhếthọlànhữngngườichănthảgiasúc.

Sauđó,ParmeniođãnhậnlệnhtiếnquânvàoBaTưthôngquaconđườngchínhcùngvớikỵbinhThessaly,nhữngđạoquânđồngminhvàlínhđánhthuê,tấtcảnhữngđơnvịđượctrangbịgiápnặngkhác,vànhữngxehànhlý;đíchthânAlexander,dẫnđầumộtlựclượngbaogồmbộbinhMacedonia,kỵbinhChiếnhữu,quânArgrianes,cungthủvàquântrinhsát,dốchếttốclựcbăng qua các ngọn đồi.[240] Tại cổng thành Ba Tư, ngài chạm tránAriobarzanes, xatrap của một địa phận, người đã xây dựng những chốtphòngvệdọcvịtrícửangõnàyvàcùngvớimộtlựclượngkhoảng40.000bộbinhvà700kỵbinhđãchiếmgiữmộtcứđiểm,nhằmngănchặnđườngtiếnquâncủaAlexander.Alexanderđãdừngcuộchànhquân,nhưngngàyhômsau,ngàimởmộtcuộcđộtkíchvàolốivào.Đólàmộtnhiệmvụchẳngdễdànggì,vìquânđịchđangchiếmcứmộtvịtrícaovàkhuvựcnàykhônghềthuậnlợichongườitấncông;quânMacedoniađãphảihứngchịutổnthấtnặngnềvìnhữngvũkhíđượcphóngra từtrêncao,vàAlexanderđãbuộcphảitạmthờirútluivềvịtrícũ.Tuynhiên,nhữngtùnhâncủangàiđãchỉchongàimộtlốiđivòngkhácmànhờđó,ngàicóthểđisangđượcphíabênkiacủalốivào;đólàmộtconđườnghẹpvàgồghềnênngàiđãhạlệnhchoCraterusluônđisaucùngvớitiểuđoàncủangàivàtiểuđoàncủaMeleager,mộtvàicungthủ,vàkhoảng500quânkỵ.Sauđó,ngàihạlệnhtấncôngcácchốtphòngvệcủavịtrícửangõnàyngaykhichắcchắnrằngđộiquântiênphongđãđitớiphíabênkiaantoànvàsẵnsàngtấncôngvàocứđiểmcủaquânBaTư.Việcphốihợpănývềthờiđiểmkhôngmấykhókhăn,vìngàisẽsửdụngđộikènđểbáohiệuchotoànquân.Alexanderđãtiếnquândướisựbaophủcủabóngđêm,hànhquânkhoảng

gần 20 kilômét cùng với một lực lượng bao gồm vệ quân, tiểu đoàn củaPerdiccas,nhữngcungthủđượctrangbịkhinhgiáp,quânAgrianes,tiểuđộiHoànggiacủaquânChiếnhữu,vàmộttiểuđộikỵbinh;sauđó,ngàiđãđổihướngdichuyển,vẫntheosựdẫndắtcủacáctùnhân,đithẳngtớivịtrícửangõ.Amyntas,Philotas,vàCoenusđãnhậnđượclệnhđemtoànbộphầncònlạicủađộiquânxuốngđồivàbắccầuquaconsôngmàtrướcđóhọđãvượtquađểđivàođịaphậncủaBaTư.ConđườngmàAlexanderđitheovẫnlàconđườnggồghềvàkhóđi; tuynhiên,ngàiđãkhông lãngphí thờigian.Alexanderđãtrèolêntiềnđồncủaquânđịchtrướckhiánhngàylórạng,vànhanhchóngchônvùinó;chốtthứhaicũngnhưvậy,tớichốtthứbathìhầuhếtlínhởđâyđềubỏchạy–tuynhiên,họđãkhôngchạytớihợpnhấtvớicácđộiquânkhácmàlạirơivàocuộcchiếnhoảngloạnởtrênđồi–bởivậy,Alexanderđã thựchiệnmộtcuộc tấncôngbấtngờvàocứđiểmchínhcủaAriobarzanengaytrướclúcrạngđông.Khingàitìnhcờtìmthấyđườnghào,tiếngkènvanglên,vàCraterus,theođó,đãngaylậptứcđộtkíchnhữngchốtphòngvệbênngoàiởphíabênkiacủalốivào.Quânđịchbịchặnđứnghoàn

toàn;khônghềnỗlựckhángcự,họbỏchạytánloạn,cốsứcgiữlấymạngsốngcủamình.GọngkìmcủaquânMacedoniađãsiếtchặtvớimộtbênlàAlexandervàmộtbên làCraterus, cảhaiphíađều tấn côngcấp tậpkhiếnphần lớn quân địch không có lựa chọn nào khác ngoài việc quay trở lạinhữngchốtphòngvệbêntrongvớihyvọngbảotoànlựclượng.Tuynhiên,nhữngchốtphòngvệnàycũngđãrơivàotayquânMacedonia,vìAlexander,ngườiđoántrướcnhữnggìsẽxảyra,đãđểPtolemyởđócùngvới3.000bộbinh,nhữngngườimàtrongmộtvàicuộcgiápchiếnđãnghiềnnátphầnlớnđịchquân.Mộtvài línhBaTưbỏ trốn, nhưng trongnỗ lực tuyệt vọngđểtránhbịtiêudiệt,họđãliềuchếtnhảyquacácváchđá.Ariobarzanesvàmộtvàikỵbinhđãchạylênnhữngquảđồi.LúcnàyAlexandertốclựcxuaquântớidòngsông.Cầuđãđượcbắcxong

vàđộiquânvượtsôngmàkhônggặptrởngạigì.Từđây,ngàihànhquântớiPersepolisvớimộttốcđộnhanhchóngđếnmứcđộiquânđồntrúkhôngcóthời gian cướp phá thành phố trước khi ngài tới.[241] Alexander cũng đãchiếmgiữkho tàngcủaCyrusĐạiđế tạiPasargadae.[242]NgàiđãchỉđịnhPhrasaortes, con trai củaRheomithras, làm thốngđốccủaPersepolis.NgàiđốtcháycungđiệncủanhữngvịvuaBaTư,dùhànhđộngnàyđingượclờikhuyên của lão tướng Parmenio, người đã thuyết phục ngài giữ lại nó vìnhiều lýdo,chủyếu làvìviệcpháhủythứmàgiờđâyđã thuộcquyềnsởhữu của ngài là hành động thiếu khôn ngoan, và vì những ngườiÁ châu,theoquanđiểmcủaông,sẽítsẵnlòngủnghộngàihơnnếungàichỉđiquađất nước của họ nhưmột kẻ chinh phục thay vì nhưmột người sẽ cai trịmảnhđấtđólâudài.Đáplại lờikhuyêncủaParmenio,AlexandernóingàimuốntrừngphạtngườiBaTưvìđãxâmlượcHyLạp;hànhđộngngàyhômnaycủangàilàđểbáothùchoviệctànpháAthens,đốtcháynhiềuđiệnthờ,vàtấtcảnhữngtộiáckhácmàngườiBaTưđãphạmphảikhihọchốnglạiHyLạp.Theoquanđiểmcánhâncủatôi,đâylàmộtkhuynhhướngtệhại;hơnnữa,nóchẳngthểđượccoilàmộtsựtrừngphạtđốivớinhữngngườiBaTưđãchếttừtrướcđórấtlâu.[243]

ĐượctinDariusđangởMedia,Alexanderđãbiếnvùngđấtđóthànhmụctiêutiếptheocủangài.Dariusđãquyếtđịnh,trongdịpAlexanderdừngchântạikhuvựclâncậncủaSusavàBabylon, tiếp tụcở lạiMediavàchờxembướctiếptheonênlàmgì;mộtmặt,nếuAlexandertrựctiếptiếnquântớitấncông,ôngdựđịnhsẽrútluixuốngParthiavàHyrcania,rồitớiBactria,đốtsạchkhuvựcmàôngđi tớinhằmcản trởbấtkỳnỗ lực tiếnquânnàocủaquânthù.Nhữngxengựacómáiche,cácvậtdụngkhácvàcácthêthiếpmàDariusvẫngiữbêncạnh,đượcônggửitớimộtnơiđượcbiếttớivớitêngọicổngthànhCaspian,trongkhiđíchthânôngtrụlạiởEcbatanacùngvớiđội

quânôngcótrongtay.[244]KhinhữngtintứcnàytớitaiAlexander,ngàiđãbắtđầutớiMediamàkhônghềtrìhoãn.Trênđườngđi,ngàiđãxâmchiếmvàchinhphụcParaetacaevàcửOxathres,contraiAbuliteslàmthốngđốcởđây; sau đó, khi nhậnđược tinDarius, người vừa nhận đượcviện binh từScythia vàCadusia, đãquyết đinh thựchiệnmột cuộc chạm trán liều lĩnhkhác,Alexanderđãtiếnquâncùngvớilựclượngchínhcủatoànquân,đểlạinhữngxehànhlýtheosaucùngvớivệquânvàtấtcảđồdựtrữcònlại.Trongvòng12ngày,ngàiđãđặtchânlênđấtMedia,nơingàiđượcbiết

rằngDariuskhôngcóviệnquânnào từScythiahayCadusia;quânđộicủaông taquáyếuđể liềumạngnênDariusquyếtđịnh rút luixahơn.Dođó,Alexander đã tăng tốc đuổi theo. Sau khoảng ba ngày hành quân từEcbatana, ngài chạm trán với Bisthanes, con trai của Ochus, người tiềnnhiệmcủaDarius trênngaivàngBaTư,vàđượcông tabáochobiết rằngDariusđãrútquânđượcnămngày;BisthanescũngđãtiếtlộvớiAlexanderrằngDariusđãmangtheotừMediamộtkhotàngkhoảng7.000ta-lăngcùngmộtlựclượngkhoảng3.000kỵbinhvà6.000bộbinh.TạiEcbatana,Alexanderđãchogiải tánkỵbinhThessalyvànhữngđạo

quânđồngminhkhác,vàhạlệnhchohọtrởvềAegean.[245]Ngoàisốtiềnhọđượctrảđầyđủtheothỏathuận,Alexandercònthưởngchohọ2.000ta-lăng.Bấtkỳmộtngườilínhnàomongmuốntiếptụcphụcvụtrongquânđộicủangàinhưmộtlínhđánhthuêcóthểghidanh,vàdođó,cómộtsốlượnglớnbinh línhđã tìnhnguyện tòngquân;phầncòn lạiđượcđặtdướiquyềnchỉhuycủaEpocillus,contraicủaPolyeidesvớichỉthịhànhquânquaytrởvềAegean.Họcònđượctraochomộtkỵbinhbảovệ,vìquânThessalyđãbánhếtngựacủahọ.ChỉthịđượcđưaralàkhiquânThessalytớibờbiển,MenessẽhộtốnghọbằngđườngbiểntớiEuboea.ParmenionhậnlệnhchuyểnkhotàngđãchiếmđượccủangườiBaTưtớithànhlũyởEcbatanavàtraonóchoHarpalus, người chịu tráchnhiệmbảovệkho tàng cùngvớimột đội quân6.000ngườiMacedonia,mộtvàiđộiquângiáonhẹvàmộtvàikỵbinh.[246]Sauđó,ParmeniođãtiếnquânbằngquaCadusiatớiHyrcaniacùngvớilínhđánh thuê,quânThracevà tấtcảcácđộikỵbinh,ngoại trừkỵbinhChiếnhữu;Cleitus,thủlĩnhcủaTiểuđộiHoànggia,ngườibịbỏlạiphíasauvìsốlínhbịốmởSusa,đượchạ lệnh rằngngaykhiôngđặtchân tớiEcbatana,ôngsẽbắtđầuđitớiParthiacùngvớinhữngbinhlínhMacedoniađãđượccắt cử ở lại để bảo vệ kho tàng. Chính Alexander cũng có ý định đi tớiParthia.[247]

Khônghềchậmtrễ,Alexanderbắtđầuhànhquân.Mục tiêucủangài làDarius.LựclượngcủaAlexanderbaogồmkỵbinhChiếnhữu,línhtrinhsát,kỵbinhđánh thuêdoErigyiuschỉhuy,bộbinhhạngnặngcủaMacedonia

(tấtcảbộbinh,ngoại trừnhữngngườiđãđượcchỉđịnhbảovệkho tàng),cungthủvàquânAgrianes.Cuộchànhquândiễnragấprút tớimứcnhiềungười trongsốhọkhông thểđứngvữngtrênđấtbằng,đổgụcxuốngngaytrênđườngđi,vàmộtsố lượngngựađãbị thúcchạychođếnchết;nhưngAlexanderkhônghềchúýtớinhữngtổnthấtnày,vàtrongmườimộtngày,ngàiđãđặtchânđếnRhagae,nơicáchCổngthànhCaspianmộtngàyhànhquânvớitốcđộnày.[248]Tuynhiên,Dariusđãkịptrốnthoátkhỏiđó.NhiềubinhlínhcủaDariusđãđàongũtrongsuốtquátrìnhôngrútluivà

bỏvềnhà.MộtsốlượnglớnđãđầuhàngAlexander,ngườilúcnàyđangdầntừbỏýđịnhbắtđượcDariusnênđãdừngquânhạtrạitrongsuốtnămngày.NgàichỉđịnhchứcthốngđốcMediachomộtngườiBaTưtênlàOxodates,một người đã bị Darius bắt giữ và giam cầm tại Susa – điều này khiếnAlexandertintưởngvàoông.Sauđó,ngàitiếnquântớiParthia.Khikếtthúcngàyhànhquânđầutiên,ngàiđãdừngchângầncổngthànhCaspian;ngàythứhai,ngàiđãbăngquađó,vàtiếntớiphầngiápranhcủakhuvựcđấtcanhtác;sauđó,khinhậnđượctinvùngđấtởphíatrướckhôngcóngườicưtrú,ngàiđãcửCoenuscùngmộtnhómkỵbinhvàmộtvàibộbinhđitìmkiếmlươngthực.Trong thờiđiểmnày,hainhânvật trọngyếu trongquânđộicủaDarius,

Bagistanes, một nhà quý tộc người Babylon, và Antibelus, một trong sốnhữngngườicontraicủaMazaeus,thỉnhcầutiếpkiếnAlexander.Khithỉnhcầuđượcchấpthuận,haingườinàyđãthôngbáorằngDariusđãbịbắtbằngvũlựcvàgiờđangbịgiámsátbởiNabarzanes,chỉhuyđộikỵbinhvốnđãđược Darius mang theo trong suốt hành trình rút lui của ông ta, Bessus,xatrapcủaBactria,vàBarsaentes,xatrapcủaArachotiavàDrangiana.Ngaylập tức,Alexander lên đườnghànhquânmột lần nữa, vớimột tốc độ cònnhanhhơntrướcđó;ngàithậmchícònkhôngđợinhómtìmkiếmlươngthựccủaCoenus,vànhữngđộiquânmàngàimang theo làđộiChiếnhữu, línhtrinhsátvàmộtvàilínhbộbinhhạngnhẹtinhnhuệnhất.NhữngbinhlínhkhácđượcngàiđặtdướiquyềnchỉhuycủaCraterusvớichỉ thịhànhquântheonhịpđộriêngcủahọ.Lựclượngriêngcủangàikhôngmangtheothứgìngoàivũkhívàlươngthựcchohaingày.Hànhquânhếtđêmvànửangàyhômsau,Alexanderdừngchân,nghỉngơitrongchốclátvàobuổitrưa;sauđó ngài tiếp tục hành quân xuyên đêm, rồi hạ trại nghỉ ngơi tại nơiBagistanes đã lưu lại trước khi tới tiếp kiến ngài.Nơi đó hoàn toàn trốngkhông–quânđịchđãrờiđi.Tuynhiên,ngàiđượcbiếttinDariusbịbắtgiữlàchínhxác;ôngtađãbịdẫnđitrênmộtchiếcxengựavàBessusđãchiếmlấyvịtrícủaDarius.BessusđãnhậnđượcsựchàođóntheokiểuhoànggiatừkỵbinhBactriavàtấtcảnhữngngườiBaTưđicùngDariustrongđợtrútlui,ngoạitrừArtabazusvànhữngngườicontraicủaông–cùngvớinhững

línhđánhthuêHyLạp–nhữngngườivẫngiữlòngtrungthànhvớiDarius.Dokhôngthểngănchặnnhữnggìđãdiễnra,họđãrờiconđườnglớn,chiếmcứnhữngquảđồivàtừchốithamgiavàobấtcứhànhđộngnàocủaBessusvànhữngngườiủnghộông.NhữngngườibắtgiữDariusđãquyếtđịnhrằngnếuAlexanderđangđuổitheohọ,họsẽgiaoDariuschovịthốnglĩnhtrẻtuổinàyvớinhữngđiềukhoảncólợichohọ;cònnếukhôngcócuộctruyđuổinào,họdựtínhsẽtậphợpmộtlựclượnglớnnhấtcóthểvàhợpnhấtnóđểduytrìquyềnlựccủamình.Trongthờigianđó,Bessusđượctônxưnglàmngườichỉhuy,vìôngtacómốiliênhệhọhàngvớiDariusvàcũngvìhànhđộngmạohiểmnàydiễnratrênđịaphậncủaông.Khi tin tứcđã trởnên rõ ràngvàđầyđủhơn,Alexandermuốn tiếp tục

cuộctruyđuổimàkhôngtrìhoãnmộtkhắcnào.Cảngườilẫnngựatrongđộiquâncủangàiđềukiệtsứcbởinhữngnỗlựckhôngngừng,nhưngbấtchấpđiềuđó,ngàivẫnxuaquântiếnlênphíatrước.Saukhihànhquânquamộtvùngđất rộng lớn suốtmộtđêm, rồinửangàyhômsau,AlexandervàđộiquâncủangàitớiđượcngôilàngnơiDariusvànhữngkẻbắtgiữôngtađãdừngchânnghỉlạivàongàyhômtrước.Biếtđượctinquânđịchquyếtđịnhtiếptụchànhtrìnhngaytrongđêm,Alexanderđãhỏinhữngngườibảnđịaxemcóconđườngtắtnàomàngàicóthểđiquađểđuổikịphọkhông.Dânbảnđịatrảlờirằngcómộtconđườngnhưvậy,nhưngconđườngđóđiquavùng đất không có người ở và không có nước. Nhưng không vấn đề gì:Alexanderđãhạlệnhchotoànlựclượnghànhđộngtheochỉthịcủangài.Ngàihiểurằngtốcđộnàysẽlàquánặngnềchobộbinh,nênngàiđãbắt

khoảng500kỵbinhxuốngngựa,nhườngchỗchonhữngchỉhuydũngmãnhnhấtvàxứngđángnhấtcủabộbinhvànhữngđơnvịkhác,hạlệnhchohọgiữlựclượngvàvũkhí;NicarnorvàAttalus,nhữngngườilầnlượtchỉhuyvệquânvàquânAgrianes,đượcchỉ thịđemphầncònlạicủalựclượngđitheoconđườngmàBessusvànhómcủaôngtađãđiqua;họtiếnquânvớitrangbịnhẹnhấtcóthể,vàphầncòalạicủabộbinhđitheođộihìnhthôngthường của họ. Sau đó, đích thânAlexander đãmột lần nữa tốc lực hànhquân trongđêm,vàđiđượckhoảng80kilômét trongsuốtđêmđó,bắtkịpđượcquânBaTưngaykhibìnhminhvừamớilórạng.QuânBaTưđãchiếnđấu trong tình trạngkhônghềcókhígiớigì; chỉ cómộtvàingườinỗ lựckhángcự;phầnđôngbinh línhđềuhoảng loạnbỏchạyngay thờiđiểmhọnhìnthấyAlexanderđangchắntrướchọ.Bessusvàchiếnhữucủaôngtađãkhông từbỏnỗ lựcmangDarius đi trốn cùng trên cỗxengựa, nhưngkhithấy Alexander đuổi theo họ sát gót, Nabarzanes và Barsaentes đã đẩyDariusrakhỏixengựarồibỏchạyvới600kỵbinh.VếtthươngcủaDariusrấtnặng,vàvịvuaBaTưđãquađờingaysauđó,trướckhiAlexandercóthểnhìnthấyôngta.[249]

AlexandergửithithểcủaDariustớiPersepolisđểchôncấttrongkhulăngmộcủahoànggia,giốngnhưnhữngvịvuatiềnnhiệmcủaôngta.[250]Ngàichỉ định một người Parthia tên là Amminapes làm thống đốc Parthia vàHyrcania–chínhlàmộttrongnhữngngườinằmtrongnhómcủaMazacesđãgiaonộpAiCậpchoAlexander.Tlepolemus,contraicủaPythophanes,mộttrong nhữngChiến hữu, được giao nhiệm vụ hỗ trợAmminapes giám sátnhữngsựviệcxảyratronghaivùngđấtnày.DariusđãmấtvàothángBảy,trongkhiAristophonlàmquanchấpchínhở

Athens.[251]Vềnhữngvấnđềquânđội,ôngtalàkẻnhunhượcnhấtvàbấttàinhất; trongnhữnglĩnhvựckhác,cáchcưxửcủaôngtakháđiềuđộvàchừngmực–mặcdùnên tinrằng thờiđiểmlênngôicủaDarius trùngvớithờiđiểmtuyênchiếncủaMacedoniavàHyLạpnênôngđãkhôngcócơhộinàođểđóngvaibạochúa.Trongbốicảnhnhưvậy,Dariusgặpnhiềuhiểmnguyhơnnhữngthầndâncủaông,ôngđãkhôngthểcưxửvớihọvớimộtsựtànbạothườngthấycủamộtbạochúaphươngĐông,thậmchíôngtaướcgìmình có thể làm được như vậy.Cuộc đời củaDarius làmột chuỗi nhữngthảmhọa từ thờiđiểmôngbước lênngaivàng.Ôngngay lập tứcđốidiệnvớithấtbạicủacácxatrapvàkỵbinhởGranicus;thấtbạiởIoniavàAeolisnối gót theo sau, cùng với Phrygias, Lydia và toàn bộ Caria ngoại trừHalicarnassus;sauđóHalicarnassuscũngnhanhchóngthấtthủ,vàtoànbộvùngbiểnkéodàitớiCiliciarơivàotayquânđịch;rồisauđólàchínhthấtbạicủaDariustạiIssus,vàcảnhtượngchuaxótkhimẹông,vàvợconôngtrở thành tù nhân của quânMacedonia. Phoenicia vàAi Cập thất thủ saucuộc rút quân tại Arbela, cuộc trốn chạy nhục nhã khỏi chiến trường củaDarius,vàviệcquânđội tinhnhuệnhấtcủa toànbộlụcđịaÁchâubị tiêudiệt;sauđó,Dariustrởthànhmộtkẻvôgiacư,trốnchạytrênmảnhđấtôngđã từngcai trị trướckia,bịđốixửmộtcáchnhẫn tâmbởichínhnhữngvệquâncủamình,mộtôngvuabịgiamcầmđãlénlúttrốnkhỏivùngđấtvinhquang trướckia củamìnhmột cáchđángkhinh, rồi sau cùngbịnhữngkẻphảnbộigiếthại–nhữngkẻthântínnhấtđãtừngphụcvụvươngtriềucủaông ta.Darius quả là đã cómột cuộcđời bất hạnh; khi chết đi, ông ta cóphầnmaymắnhơn;vìDariusđượcchôncấtởkhulăngmộcủahoànggia,con cái của ông ta sẽ đượcAlexander nuôi dưỡng và giáo dục đúng nhưnhữnggìchúngsẽđượchưởngnếuôngvẫncònlàhoàngđế–vàcongáicủaôngtađãtrởthànhvợcủaAlexander.[252]Dariuskhoảngchừng50tuổikhiôngquađời.ĐộiquânbịbỏlạiphíasautrongsuốtcuộctruyđuổiDariusđãđượchợp

nhất.AlexandertiếptụctiếnquântớiHyrcania,mộtvùngđấtnằmphíabêntráiconđường tớiBactria.Mộtbêncủavùngđấtnàyđượcbaoquanhbởinhữngđồinúicao,cónhiềucâycối;bênkialàvùngđồngbằngmởrộngtới

tậnbiểnCaspian.[253]Ngàichọntuyếnđườngnàyvìcótinrằngđâylàconđường mà lính đánh thuê của Darius chạy trốn tới những ngọn núi củaTapuria,vàcũngvìngàicóýđịnhchinhphụcngườiTapuria.Phânchialựclượngthànhbaphần,Alexanderchịutráchnhiệmchỉhuyđộiquânlớnnhấtvà cơ động nhất, tiến quân bằng con đường ngắn nhất và khó khăn nhất;Crateruscùngvớiđạoquâncủaông,đạoquâncủaAmyntas,mộtvàicungthủvàmộtnhómnhỏkỵbinhđãđượccửđichốnglạingườiTapuria,trongkhiđóErigyiusđemquânđánhthuê,vàphầncònlạicủakỵbinhhànhquânbằngconđườngxahơnnhưngantoànhơn,cùngvớinhữngxehànhlývànhữngđơnvịkhôngthamchiến.Alexanderđãdừngquânhạtrạisaukhivượtquanhữngdãyđồiđầutiên,

vàsauđótiếptụchànhquâncùngvớivệquân,mộtvàicungthủ,vàphầncơđộngnhất của bộ binhMacedonia.Đườngđi gập ghềnhvà khó khăn; khitiếnquân,ngàiđểlạinhiềunhómbinhlínhcanhgiữnhữngđiểmnguyhiểmtrênconđường,hạnchếkhảnăngnhữngđộiquânđiphíasaucủangàicóthểbịtấncôngbởiquânđịchđangchiếmcứtrênnhữngngọnđồi.Khiđãbăngquaconđườngcùngvớicáccungthủ,Alexanderđãhạlệnhdừngquânnghỉtrạitrênvùngđấtbằnggầnmộtdòngsôngnhỏ.Khi ngài lưu lại đây, Nabarzanes, thủ lĩnh kỵ binh của Darius,

Phrataphernes,xatrapcủaHyrcaniavàParthia,vànhữngchỉhuyBaTưcấpcaokhác,đãtớiđầuhàngngài.Alexanderhạtrạibốnngàytạiđây;cùngthờigianđótấtcảnhữngbinhlínhphíasauđãkịphợpnhấtvớitoànquân:hầuhếtnhữngbinhlínhđềuđiquaconđườngantoàn,dùquânAgrianes,nhữngngườihìnhthànhđộibảovệhậuquân,đãbịnhữngbộtộctrênđồitấncông.Tuynhiên,đợtphảncôngmạnhmẽcủahọđãgiángmộtđònquánặngnềđốivớiquânđịch,nhữngkẻđángphảinhậnnó,vàbuộcchúngphảirútlui.Cuộc hành quânmột lần nữa bắt đầu. Alexander lúc này tiến quân tới

Zadracarta,mộtthị trấnởHyrcania,[254]nơingàiđãhợpnhấtvớiphânđộicủaCraterus.MặcdùquânMacedoniađãkhôngcócuộcđụngđộnàovớilínhđánhthuêcủaDarius,nhưnghọđãtiếpquảntấtcảcácvùnglãnhthổmàhọđiqua,hoặcbằngvũlựchoặcdoquyhàng.Erigyiuscũngđãtậpkếttạiđiểm này cùng với những xe chở hành lý và dụng cụ. Ngay sau đó,ArtabazuschạysangpheAlexandercùngvớibacontraicủaônglàCophen,Ariobarzanes,vàArsames;đicùngvớihọcòncónhữngđạidiệntừnhữngđội lính đánh thuê đã từng phục vụ Darius và Autophradates, xatrap củaTapuria. Autophradates được phép giữ lại chức xatrap, còn về phầnArtabazusvàcontraiôngta,Alexandercoihọnhưnhữngcậnthầnvàđốixửvớihọvới tấtcảsựtôntrọngkhôngchỉvìcấpbậccủahọmàcònvì lòngtrung thànhcủahọđốivớiDarius.Nhữngđạidiện của línhđánh thuêHyLạpđãhỏingàivềnhữngđiềukhoảnđểchuộclạitấtcảnhữngbinhlínhcủa

họđãbịngàibắtlàmtùbinh;vềđiềunày,Alexanderđãhoàntoàntừchối:ngài đáp rằng, nhữngbinh línhHyLạpđứngvề pheBaTư, nhữngkẻ đãchiếnđấuchốnglạichínhđấtnướccủahọ,chỉkháhơnnhữngkẻphạmtộimộtchútvàlànhữngkẻđãchốnglạiquyếtđịnhcủaHyLạp.Khôngchấpthuận những điều khoản thỏa thuận được đối phương đưa ra, Alexanderkhuyênnhữngbinhlínhđánhthuênênphụcvụtrongquânđộicủangàinếuhọthấyphùhợp–hoặc,nếuhọthích,họcóthểđưaraphươngsáchkhácđểđổi lấy sự an toàn. Những đại diện của lính đánh thuê Hy Lạp đã chọnphươngánđầutiên,đồngthời,thỉnhcầungàiđảmbảosựantoànchocáctùnhân.Alexanderđãgửikhoảng1.500tùnhânchoArtabazusvàAndronicus,contraicủaAgerrhus.Alexander tiếp tụchànhquân tớiMardia, lực lượngngàimang theobao

gồm vệ quân, cung thủ, quân Agrianes, những tiểu đoàn của Coenus vàAmyntas,mộtnửađộiChiếnhữuvàkỵbinhđánhgiáo,và từsốbinh línhnàyhình thànhmột lữđoàn.Ngàiđãgiàyxéophần lớnđấtMardia,vàcưdânởkhuvựcnàyđãphảichịutổnthấtrấtnặngnề:nhiềungườibịgiếtkhiđangcốgắngtrốnthoát,hoặctrongmộtvàitrườnghợp,đangnỗlựcchốngcự,nhiềungườikhácbịbắtlàmtùbinh.Mardialàvùngđấtgồghềvàkhókhăn;cưdâncủanó,mặcdùnghèokhó,lànhữngchiếnbinhkhỏemạnh,vàđãrấtnhiềunămtrôiquakểtừkhikẻxâmchiếmđặtchânlênvùngđấtsỏiđá của họ; họ không hề e sợAlexander sẽ tấn công, đặc biệt là khi ngàidườngnhưchỉbăngqualãnhthổcủahọ,vàvìlýdonày,họthậmchícònkhônghềphòngvệnhưhọlẽraphảilàm.Nhiềungườitrongsốhọđãthànhcôngtrongviệcchạytrốnlênnúi,khuvựccaovàdốctronglãnhthổnày,tựtin rằng, ít nhất,Alexander sẽkhôngđuổi theohọ; tuynhiên,ngàiđã làmđiềuđó;bởivậy,họchẳngthểlàmgìhơnngoàiviệcđầuhàngvôđiềukiện.Ngườiđạidiệnmang lờiđềnghịquyhàngcủahọđãđượcAlexanderchophép trở về cùng với những người trốn chạy. Alexander đã bổ nhiệmAutophradateslàmthốngđốckhuvựcnàyvàTapuria.QuaytrởlạiđịađiểmmàtừđóngàiđãbắtđầucuộcviễnchinhtớiMardia,

Alexandernhậnthấynhữngngười línhđánhthuêHyLạpđãđợisẵnởđó.DropidasngườiAthens,vàCallicratidas,Pausippus,Monimus,vàOnomasngườiSparta–nhữngsứthầntừHyLạpđangtrênđườngtớicungđiệncủaDarius–cũngđãđượcđưatới.Tấtcảđềubịbắt.NhữngsứthầntừSinopeđãđượcchovề,vìSinopekhôngphảilàthànhviêncủaLiênminhCorinth,vàthựctếrằng,vìhọlànhữngthầndâncủaBaTư,nênviệchọgửisứthầntớiVuaBaTưlàhợplýđốivớiAlexander.VềnhữngngườiHyLạpkhác,nhữngngườiđãphụcvụBaTưtrướckhichấmdứthiệpướchòabìnhvàliênminhvớiMacedoniacũngđượcthả,đólàHaracleides,sứthầntừCalchedon;nhữngngườicònlạiđượchạlệnhphụcvụAlexandervớimứclươngtương

đương.Andronicusđượcbổnhiệmlàmchỉhuycủahọ:ôngta làngườiđãmang họ tới chỗ Alexander, và rõ ràng, với Andronicus, sự an toàn củanhữnglínhđánhthuêmớilàvấnđềquantrọngnhấtvớiôngta.Saukhidànxếpxongsựvụnày,AlexanderđitớiZadracarta,thủphủcủa

Hyrcania vàkhuđất của cungđiệnhoànggia.Ngài lưu lại ở đó15ngày,thựchiệnlễtếthầntheophongtục,tổchứclễhộivàsauđódichuyểnbằngconđườngcủaParthiatớibiêngiớicủaAria.TạiSusia,thịtrấncủakhuvựcnày,[255]xatrapcủaAria,Satibarzanes,đãtớitiếpkiếnAlexander.Saucuộcviếngthămnày,AlexanderđãcửAnaxippus,mộttrongnhữngchiếnhữu,đicùng Satibarzanes trở lại đất Aria với khoảng 40 kỵ binh đánh giáo. LựclượngnàychophépngàibảovệnhữngngườiAriakhỏisựquấynhiễucủanhữngđộiquânđiquađây.Trong khoảng thời gian đó, một vài người Ba Tư tới để báo tin rằng

BessusđãtựxưnglàvuacủachâuÁ:ôngtađãmặchoàngbàovàđộimũtheophongcáchhoànggia,đồng thờiđổi tên thànhArtaxerxes.Ông tacótrongtayđộiquânBaTưđãtrốnthoáttớiBactria,cùngmộtlựclượngtươngđốingườiBactria,vàđangđợiviệnquântừScythia.AlexanderđãhànhquântớiBactriavớitoànbộlựclượng,màgiờđâyđãđượctáihợp,vàởđây,ngàiđãgặpPhilip,contraicủaMenelaus,ngườiđãđitừMediacùngvớikỵbinhđánhthuêdướiquyềnchỉhuycủaôngta,nhữngquântìnhnguyệnThessaly,vàđạoquânnướcngoàicủaAndromachus.Nicanor,contraicủaParmenio,chỉhuyvệquân,đãquađờivìbệnhtật.TrênđườngtớiBactra,[256] tin tứcvềviệcSatibarzanes,xatrapcủaAria,

đã giếtAnaxippus và 40 người đi cùng với ông loan tới; Satibarzanes vũtrang cho những ngườiAria và tập trung họ tạiArtacoana (nơi cung điệnđược xây dựng), và quyết định rằng, ngay khi biết Alexander đã ở mộtkhoảngcáchđủxa,ôngtasẽchạyvềpheBessus,hợpnhấtlựclượngtạiđịađiểmđượcbốtrívàtrợgiúpBessustấncôngquânMacedoniatạibấtcứnơinàocócơhội.Dođó,Alexanderđãthayđổikếhoạch:ngàiđãngaylậptứcchỉ định Craterus làm chỉ huy lực lượng ở lại, còn ngài thì cùng với độiChiến hữu, kỵ binh đánh giáo, cung thủ, quân Agrianes, tiểu đoàn củaAmyntasvà tiểuđoànCoenus, tốc lựchànhquântấncôngSatibarzanesvàngườiAria.LựclượngnàycủaAlexanderđãđặtchânlênđấtArtacoanasaukhibăngqua120kilômétđườngtronghaingày.TốcđộhànhquânquámaulẹcủaquânMacedoniađãkhiếnSatibarzanes

hoàntoànngạcnhiên.ÔngđãbỏchạyngaykhinghetinAlexanderđangtới.Satibarzanesmangtheomộtvàikỵbinh,cònphầnđônglựclượngcủaông,khibiếttindữ,cũngđãngaylậptứctìmcáchđàothoát.Tấtcảnhữngngườiđãnhúngtayvàovụnổiloạn,hoặcđãrờingôilàngtrongthờigiansựviệc

diễnra,đãnhanhchóngbịsănđuổivàvâybắtởnhiềunơi.Mộtvàingườibịgiết,nhữngngườikhácbịđembánlàmnôlệ.Arsaces,mộtngườiBaTư,đãđượcchỉđịnhlàmthốngđốcAria.Nhữngbinh lính doCraterus quản lý lúc này cũngđã hợpnhất với lực

lượngcủaAlexander,vàcùnghànhquântớiZarangia,[257]thịtrấnnơicungđiệnđượcxâydựnglên.VùngnàylúcđóđượcđặtdướiquyềnkiểmsoátcủaBarsaentes,mộttrongnhữngkẻđãgâyracáichếtchoDarius.Khibiết tinAlexanderđangtới,Barsaentesngaylậptứcbỏtrốn,tìmnơiẩnnáutạiphíatâysôngẤncủangườiẤnĐộ.NhữngngườinàysauđóđãbắtBarsaentesvàgiaoôngtachoAlexander,ngàiđãxửtửBarsaentesvìtộiphảnbộiDarius.Cũngchínhởnơinày,Alexanderđượcbiếtvềâmmưugiếthạingàicủa

Philotas.[258]TheoPtolemyvàAristobulus, tin tức về sự vụ này đã tới taingàitrướcđó,trongkhingàiđangởAiCập,nhưngngàiđãnhấtquyếtkhôngtinđiềunày,[259]vìPhilotaslàchiếnhữulâunămcủangài,ngàiđặtniềmtinvàoôngvàcũngđãbannhữngdanhhiệucaoquýnhấtchochacủaPhilotaslà lão tướng Parmenio. Ghi chép của Ptolemy về sự việc này như sau:PhilotasđãđượcđemrachấtvấntrướctoànquânMacedonia;Alexanderđãbuộctộiôngkhônggiữmộtsốcamkếtnhấtđịnh,vàPhilotasbuộcphảitrảlời chất vấn. Sau đó những người thông báo về sự vụ này đứng lên phíatrước,vớivôsốnhữngbằngchứngkhôngthểbácbỏvềtộilỗicủaPhilotasvà những người đồngmưu với ông ta, cùng những người đáng chê tráchnhất,nhữngkẻbiếtvềâmmưuphảnloạncủaPhilotasmàkhôngtiếtlộbấtcứđiềugìbấtchấpthựctếrằnghọvẫnthườngtiếpkiếnAlexanderhailầnmột ngày.[260]Ngay sau đó, ông đã bị quânMacedonia xử tử.[261]Nhữngngườikháccó liênquan tớiâmmưucũngchịuchungsốphận.Lão tướngParmeniobịhànhhình:Polydamas,mộttrongnhữngChiếnhữu,đãđượccửtới gặp Parmenio cùng với một lá thư từ Alexander gửi cho Cleander,Sitalces, vàMenidas, ba vị tướng ởMedia đã tiếp quản lực lượng do lãotướngnàychỉhuy.ĐócũngchínhlànhữngngườiđãxửtửParmenio.[262]

LýdohànhhìnhParmeniocóthểlàvìAlexanderkhôngthểtinrằnglãotướngnàykhôngđồngmưuvớicontraiôngta.Mặtkhác,thậmchíkểcảkhiôngtavôtội,việcgiữlạimạngsốngcủaParmeniosaukhihànhhìnhcontraiôngcũnglàmộtmốihiểmnguy;vìParmeniolàmộtngườicóuytínlớn:ôngcóảnhhưởnglớnkhôngchỉvớichínhAlexandermàcònvớicảquânđội–vàkhông chỉ với nhữngđội quânMacedoniamàvới cả nhữngngười línhđánh thuê, đồng thời còn là người thường xuyên nhận được chỉ thị và sựchấpthuậncủaAlexanderđểthựchiệnnhữngnhiệmvụcótínhquyếtđịnhhoặcđặcbiệt.[263]

NgườitathuậtlạirằngAmytas,contraicủaAndromenes,vàcácanhtraicủaôngta,Polemon,AttalusvàSimmias,cũngbịđemraxửcùngthờigianđóvìtộiđồnglõatrongâmmưuchốnglạiAlexander,dựatrênnhữngbằngchứngchothấysựthânthiếtcủahọvớiPhilotas.[264]HầuhếtmọingườiđềucókhuynhhướngtinrằnghọcótộivìPolemonđãđàongũ,chạysangphekẻthùkhinghetinPhilotasbịbắt.Trongbấtkỳtrườnghợpnào,thìAmyntascũngđãbịđemraxửcùngvớihaingườianhkháccủaông,vàsaukhiđãbiệnhộhùnghồn,Amyntasđãngaylậptứcxintòachophépôngrangoàitìmkiếmngườianhtraiđãbỏtrốncủamìnhvàmanganhtaquayvề.Thỉnhcầunàyđượcthôngqua,vàAmyntasđãđượcrangoàingaytrongngàyhômđó, lát sau ông trở về cùng với Polemon. Đây là bằng chứng vững chắcchứngminhAmyntasvô tội.Tuynhiên, sauđókhông lâu, trongcuộcvâyhãmmột vài ngôi làng hoặcmột trận đánh khác, vị chỉ huy này đã thiệtmạngvìmộtmũitên,nêntấtcảnhữngđặcânmàôngđượchưởngtừtuyênbốtrắngánchỉlàđượcchếttrongvinhdự.Khi chứng kiến những sự kiện này, Alexander đã chia đội Chiến hữu

thànhhaiphânđộivàchỉđịnhHephaestion,contraicủaAmyntorvàCleitus,contraicủaDropidas,[265]chỉhuyhọ.Lýdochoviệcnàylàngàikhôngnghĩrằngviệcđểduynhấtmộtngười–dùngườiđócólàbạnbèthânthiếtcủangàiđinữa–kiểmsoátmộtlựclượngkỵbinhlớnnhưvậylàmộtđiềukhônngoan,đặcbiệtkhikỵbinhChiếnhữulàđộiquânnổitiếngnhấtvàmạnhmẽnhất trong tất cả các đội kỵ binh của ngài. Sau khi hoàn thành việc này,Alexander tiến quân xuống lãnh thổ của người Ariaspian (nhân tiện,Ariaspianlàtêngọibanđầucủahọ:saunàynhữngngườinàyđượcbiếttớivớitêngọiCácânnhân(Benefactors)trongkhithừanhậnviệchọđãhỗtrợCyrus,contraicủaCambyses,tronglầnviễnchinhcủaôngtatớiScythia).Alexander đối xử với ngườiAriaspian rất nhã nhặn; ngài vinh danhhọ vìnhữnggìhọđãhỗtrợchoCyrustrướcđây,vàcũngvìthựctếlàngàiđãtựquansátthấyrằngnhữngtổchứcchínhtrịcủaAriaspianrấtkhácbiệtsovớicác tộcngườikháctrongkhuvựcnày:giốngnhưnhữngngườiHyLạptàinăngnhất,họtựcholàhọhiểuđượcchuyệnphảitrái.Vàdođó,Alexanderđãchophéphọđượcgiữlạisựtựdocủamình,đồngthờibantặngchohọbấtcứphầnlãnhthổlâncậnnàomàhọmuốn–nhưngngườiAriaspianchỉcầuxinmộtmảnhđấtnhỏ.Cũngchínhởnơinày,AlexanderđãlàmlễhiếntếthầnApollo–vàbắt

mộttrongnhữngvệsĩriêngcủangài,mộtngườicótênlàDemetriusvìnghingờycóliênquantớiâmmưucủaPhilotas.Ptolemy,contraicủaLagus,đãđượcchỉđịnhthaythếvịtrícủaDemetrius.Sau khi đã giải quyết các vấn đề khó khăn, Alexander tiến quân đánh

Bessus ở Bactria. Trên đường tới Bactria, ngài đã chinh phục Drangae,Gedrosia,vàArachotia,đồngthờichỉđịnhMenonlàmthốngđốcArachotia.Ngàiđãđi xa tới tậnvùngđất lân cậnvớinhững tộcngườiẤnĐộ.Cuộchànhquânnàydiễn ra trênnhữngconđườngngập tuyết,vàbinh línhcủaAlexanderchịutổnthấtnặngnềvìkiệtsứcvàthiếulươngthực.TintứcđượccấpbáotớichothấySatibarzanesđãtớiAriacùngvớimột

lực lượng bao gồm 2.000 kỵ binhmà ông ta đã nhận được từBessus, vàngườiAriamột lần nữa nổi loạn; do đó,Alexander đã cử chỉ huyBaTư,Artabazus,cùngvớiErigyiusvàCaranus,haingườitrongđộiChiếnhữutớiđó, rồihạ lệnhchoPhrataphernes,xatrapcủaParthia,hỗ trợhọ trongviệcđươngđầuvớingườiAria.NhữngbinhlínhcủaErigyiusvàCaranusđãcómộtcuộcgiaochiếnmaulẹvớiSatibarzanes.QuânBaTưgiữvịtrícủahọchotớikhiSatibarzanes,trongmộttrậnđánhgiáplácàvớiErigyius,đãbịgiáođậpmạnhvàomặtvàbịgiếtchết.Sauđó,quânđịchđã tanvỡvàbỏchạytronghoảngloạn.ĐườnghànhquâncủaAlexander lúcnàydẫnngài tớiCaucasuscủaẤn

Độ. Chính ở nơi này, ngài sáng lập một thành phố và đặt tên nó làAlexanderia;[266] xem phần sau trong quyển này, và Strabo 11.8.1. Thànhphốthườngđượcbiếttớivớitêngọi“AlexanderiagầndãyCaucasus”,cólẽđượcsánglậpởBegram,cáchKabulkhoảng40kilômétvềphíađôngbắc.](77); sau khi làm các nghi lễ tôn giáo truyền thống, ngài băng qua dãyCaucasus.MộtngườiBaTưcótên làProexesđãđượcchỉđịnhlàmthốngđốc địa hạt vàNeiloxenus,một trong những chiến hữu và là con trai củaSatyrus,đãnhậnlệnhgiámsátvàđượcđể lạiđịahạtđócùngvớimộtđộiquândoôngtatùyýsửdụng.TheolờichứngthựccủaAristobulus,dãyCaucasuscaokhôngthuakém

mộtdãynúinàoởchâuÁ,vàhầuhếtnúiởđâyđềurấtcằncỗi.Dãynúikéodàimộtkhoảngrấtxa–xađếnmứccảdãyTarus,nơihìnhthànhnênbiêngiớicủaCiliciavàPamphylia,cũngđượccoilàmộtphầncủanó,vànhữngngọnnúilớnkhácđượcphânbiệtvớinóbằngvôsốnhữngtêngọiđượcđặttheomảnhđấtmàtừnơiđócácdãynúimọclên.Ởđây–CaucasuscủaẤnĐộ – không loài cây nào (một lần nữa trích lời Aristobulus) ngoàisilphium[267]vànhựađiều[terebinth];mặcdùvậyvẫncócưdânsốngrảirácởkhuvựcnày;mộtsốlượnglớncừuvàgiasúckhácđượcchănthảởđây,vìcừuthíchcâysilphium,vànếuchúngngửithấymùicâynàyởxa,chúngcóthểchạythẳngtớiđógặmnátnhữngbônghoa,thậmchícònđàobớivàăncảrễcây.Vìlýdonày,ngườiCyrenethườnggiữnhữngđàngiasúccủahọtránhxanhữngnơicâysilphiummọclên.Đôikhihọràolạicáckhuđấtchănthảcừuđểchúngkhôngtànphánhữngcâysilphium, thứcâyrấtcógiá trị

đốivớihọ.[268]

Bessus đã nỗ lực hết sức để ngăn Alexander không tiến quân xa hơn:ngoài lực lượngquânBaTưđã thamgiavàovụbắtgiữDarius,ông tađãhuy động được khoảng 7.000 quân Bactria và Daae từ phía bên này củaTanais,[269]vàcùngvớihọ,Bessusđãphánátkhuvựcđồi thấpdướichânnúiCaucasus,vớihyvọng rằngnếupháhủy toànbộnhữngcánhđồngvànhữngthứcóthểsửdụnglàmlươngthựctrongkhuvựcngăngiữaôngvàAlexander,vị thốnglĩnh trẻ tuổinàynhấtđịnhphảidừngcuộcviễnchinh.Tuynhiên,hyvọngnàyđãtanthànhmâykhói.Alexander,bấtchấptấtcả,vẫn tiếp tục tiếnquân.Tuyết lạnhvà tình trạng thiếu thốnkhiếnviệchànhquântrởthànhmộtnhiệmvụvôcùnggiankhó–nhưngngaycảnhữngđiềuđócũngkhôngthểkhiếnngàidừngbước.KhibiếtAlexanderđangtiếnquântớirấtgầnvịtríđóngquâncủamình,

BessusđãvượtOxusbằngthuyền.Sauđó,ôngđốtbỏcácconthuyềnnày,rồirútluitớiNautakaởSogdiana.ĐồnghànhvớiBessuslànhữngđộiquâncủaSpitamenesvàOxyartes,cùngvớikỵbinhcủaSogdianavàDaaetớitừTanais. Kỵ binh Bactria đã giải tán và trở về nhà ngay khi họ biết rằngBessusđangnghĩcáchđểtránhxungđột.TạiDrapsaka,Alexanderđãdừngquânđểquânlínhcóthểnghỉngơi,rồi

sauđótiếptụchànhquântớiAornosvàBactra,haithủphủcủaBactria;cảhai thủ phủ này đều quy hàng mà không hề có sự phản kháng nào.[270]Alexander để lại một đơn vị đồn trú ở Aornos dưới quyền chỉ huy củaArchaelaus,contraicủaAndrocles,mộttrongcácChiếnhữu.Từnơidừngquânhạ trạiởBactria,ngàicũnggặpmộtchút trởngạivàchỉđịnhmộtsĩquanngườiBaTưlàArtabazuslàmthốngđốcđịahạt.MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàsôngOxus.SôngOxusbắt nguồn từngọnCaucasusẤnĐộ; nó lớnhơnbất cứ con

sôngchâuÁnàomàquânđộiAlexanderđãbăngqua,ngoạitrừnhữngconsông Ấn Độ, những con sông lớn nhất thế giới. Sông Oxus đổ vào biểnCaspianởHyrania.[271]TronglầnđầutiênAlexandercốgắngvượtsông,đâyxemrachẳngphảilànhiệmvụdễdànggì:consôngrộngkhoảng6furlongvàchiềusâucủanóvượtxachiềurộng;dòngnướcchảyxiếtvàđáysôngcónhiềucátkhiếnquân línhkhông thểđóngcáccâycọcan toànxuống lòngsông: chúng không thể được giữ vững trên vùng cát lún và sau đó nhanhchóngtrởnênlỏnglẻodướitácđộngcủadòngchảy.Hơnnữa,gỗởđâyrấtkhan hiếm, và dường như chỉ là lãng phí thời gian nếu lang thang ở bênngoàiđểtìmkiếmđủgỗchoviệcxâydựngcầu.Dođó,Alexanderđãđemsốdasốngkiếmđượcđểdựnglều,chỉthịchobinhlínhnhồivàođónhữngvỏbàovànhữngvậtdụngbỏđikhác,sauđóbuộcvàkhâuchúnglạicẩnthận,

khiếnchúngtrởnênkhôngthấmnước.[272]Saukhicáctúinàyđãđượclàmđầyvàkhâulại,chúngcóthểgiúpbinhlínhbăngquasôngtrongvòngnămngày.Trước khi vượt sông, Alexander gửi về quê hương tất cả những người

Macedoniamàtuổitáccủahọđãkhôngcònphùhợpvớiquânngũ,cũngnhưtấtcảnhữngngườiThessalyvẫncònởlạitrongquânđộicủangài.NgàicửStasanor,mộttrongnhữngchiếnhữu,tớiAriavớimệnhlệnhbắtArsacesvìcó âmmưu tạophản, sauđó thay thếông ta, đảmnhiệmvị trí xatrap củavùngnày.Mộtkhiđãbăngquasông,Alexanderđãtốclựctiếnquântớinơimàngài

đượccấpbáorằngBessusvàquânđộicủaôngtađangởđó.Tronglúcnày,ngàicũngnhậnđượcthôngđiệptừSpitamenesvàDataphernesrằngnếungàigửichohọmộtđộiquân–khôngnhấtthiếtphảilàmộtđộiquânlớn–dướiquyềnchỉhuycủamộttướnglĩnhnàođó,họsẽbắtBessusvàtraohắnchongài. Trên thực tế, Spitamenes vàDataphernes đã bắt giữBessus.Do đó,Alexander đã giảm tốc độ tiến quân, thường xuyên dừng quân hạ trại, vàlệnhchoPtolemy,contraicủaLagus,dẫnđầumộtlựclượngtớibắtliênlạcvớiSpitamenesvàDataphernesmauchóngnhấtcó thể: lực lượngPtolemymang theogồmba trungđoànChiếnhữu, toànbộkỵbinhđánhgiáo, tiểuđoànbộbinhcủaPhilotas,mộttrungđoànvệquân,tấtcảquânAgrianes,vàmộtnửađộicungthủ.Cùngvớinhữngđộiquânnày,Ptolemyđãhànhquântrongbốnngày,vượtquamộtchặngđườngmà thông thườngphảimất tớimườingàyhànhquân,tớiđịađiểmnơiquâncủaSpitamenesđãđóngquânngàyhômtrước.ỞđâyPtolemyđượcbiếtrằngDataphernesvàSpitamenesđãkhôngthểquyếtđịnhđượcvềviệcgiaonộpBessus,nênôngđểbộbinhđitheotrụcđườnghànhquân,cònmìnhcùngvớikỵbinhđixungquanhmộtngôilàngkhôngxanơiBessusvàmộtvàingườilínhởđó.Spitamenesđãbỏlạinơinàykhicảm thấyviệcphảnbộiBessusquánặngnềvới lương tâmcủahọ.Cứđiểmítnhiềuđãđượccủngcốcùngvớitườngthànhbênngoàivàcác

cổngthành.Ptolemycùngvớiđộikỵbinhđãbaovâykhuvựcnày,đồngthờiloan báo cho những người Ba Tư ở bên trong là nếu họ chịu giao nộpBessus,họsẽan toànrờikhỏiđây; trong lúcbắtBessusvàrút luimột lầnnữa, Ptolemy cho người tới báo tin choAlexander, và hỏi ngài xem ngàimuốnxử lýBessusnhưthếnào.AlexanderđáprằngBessusphảibị lộtbỏhếttrangphục,bịdắtđibằngmộtcáivòngcổchó,vàphảiđứngởchínhconđườngmàngàivàquânđộicủangàisẽđiqua.Mệnhlệnhđượcthựchiện,vàkhiAlexandernhìnthấyBessustrongbộdạngđó,ngàidừngcỗxengựavàhỏiBessustạisaoôngtalạiđốixửvớiDarius,vịhoàngđế,ngườihọhàngvàânnhâncủaôngtamộtcáchđángxấuhổnhưvậy,tạisaoBessuslạibắt

giữ,xiềngxíchrồisauđógiếthạiDarius?Bessustrảlờirằngôngtakhôngphải là người đã đưa ra quyết định đómộtmình;mọi người thân cận vớiDariuslúcấyđềuđồnglònglàmviệcđó,vàmụcđíchcủahọchỉlàcóđượcsự che chở của Alexander và giữ lấy mạng sống của mình. Lúc này,AlexanderhạlệnhtrừngphạtBessus;vàvớitừngnhátroi,mõtòasẽnhắclạitừnglờitráchmócmàAlexanderđãdùngkhingàihỏiBessuslýdoôngtaphảnbội.Saukhihìnhphạtnhụcnhãnàykết thúc,Alexanderhạ lệnhgửiBessustớiBactra.NhữngchitiếtđượcđềcậpởtrênvềsốphậncủaBessusđượclấytrong

trước tác của Ptolemy. Aristobulus thuật lại rằng Spitamenes vàDataphernes, nhân danh Ptolemy, đã đem Bessus tới giao nộp choAlexander. Ông cũng khẳng định lại những chi tiết về việc Bessus bị lộtquầnáovàphảiđeovòngcổchó.NhiềuconngựatrongquânđộicủaAlexanderđãchếtvìkiệtsứctronglần

vượtquadãyCaucasusvàtrongsuốtnhữngđợthànhquântớivàđitừOxus;dođóngàiđãcủngcốthêmsứcmạnhchođộikỵbinhbằngnhữngconngựamới lấy từ khu vực lân cận, sau đó hành quân tớiMarakanda, thành phốhoànggiacủaSogdiana,[273]rồitừđóđitớiTanais.GiốngnhưOxus,dòngsông này (theo Aristobulus, những người bản địa gọi dòng sông này làOrexartes)cũngbắtnguồntừdãyCaucasusẤnĐộvàđổvàobiểnCaspian;[274]nókhôngthểlàdòngTanaismàsửgiaHerodotusđãmôtảlàdòngsôngthứtámtrongnhữngdòngsôngScythia,bắtnguồntừmộtcáihồlớn,rồiđổvàomộthồlớnhơn,cótênlàMaeotis:dòngTanaiskhácnàycũngđượccoinhưlàđườngbiêngiớigiữachâuÁvàchâuÂu,đượcgiảđịnhlàbắtnguồntừgócnàycủahồMaeotisbiểnĐenvàdòngsôngđổvàonóthựcsựđãchiacách châu Á với châu Âu theo cùng một cách như những eo biển giữaGadeiravànhữngngườiLibyaducưđãphânchiaLibyatừchâuÂu–vàcólẽcũnglàcáchthứcmàLibyađãđượcphânchiavớiphầncònlạicủachâuÁbằngsôngNile.[275]

Trên dòng sông này (sông Tanais, hay Jaxartes), một nhóm quânMacedoniađitìmkiếmlươngthựcđãbịnhữngngườibảnđịatấncông.Saukhitấncông,nhữngngườibảnđịa,gồmkhoảng30.000người,đãrútluitớimộtcứđiểmtrêncácngọnđồi,nơikhôngchỉgậpghềnhmàcòncóváchđádốcđứng.Mặcdùvậy,Alexander cùngvớinhữngđộiquâncơđộngnhấtcủa ngài vẫn tiến hành cuộc đột kích. Hết lần này đến lần khác, quânMacedoniađãchiếnđấudướichândốcnhưngkhôngthànhcông:nhữngvũkhícủangườibảnđịađãbuộchọphảirút lui.Nhiềungườibị thương,baogồm cả Alexander, ngài đã bị tên bắn xuyên qua chân và bị gãy xương.Nhưngbất chấpmọi trởngại,ngàiđãchiếmđượcnơinày;mộtvàingười

thiệtmạngdướimũigiáocủaMacedonia,cònsốđôngbỏmạngkhinhảyquaváchnúi.Trongsố30.000ngườibênlựclượngđịch,khôngquá8.000ngườicóthểtrốnthoát.

QuyểnBốnMộtvàingàysaunhữngsựkiệntrên,sứthầnđếntừbộtộcđượcbiếtđến

với têngọingườiScythiaẢRậpđã tiếpkiếnAlexandervà cầnnhớ rằng,Homer đã nhắc tới những người này với sự ngợi ca và gọi họ là “nhữngngườingaythẳngnhấtcủanhânloại”.[276]HọlànhữngngườichâuÁđãgiữđượcđộclậpnhờvàosựnghèokhóvàcôngbằng.MộtsứthầnkhácđếntừtộcngườiScythiachâuÂu,dân tộcđôngdânnhấtởchâuÂu,cũngđã tớitiếpkiếnngài.AlexanderchỉthịchomộtsốchỉhuycủađộiChiếnhữuquaytrởvềcùngvớinhữngsứthầnmàbềngoàitỏralàđểdànxếpviệckýkếthiệpướcvớivùngđấtcủahọ,dùmụcđíchchínhcủangàilàthuthậpthêmthôngtinvềScythia–nhữngđặctrưngvềđịalý,nhữngphongtụccủatộcngườinày,dânsốvàtrangbịquânsựcủahọ.Alexander cũng có ý định thành lập một thành phố mang tên ngài ở

Tanais.Ngàinghĩvùngđấtnàylàmộtđịađiểmtốt;việcđịnhcưởđâysẽmởrộngquymôvàtầmquantrọngcủanơinày,đồngthờithànhphốsẽđượcsửdụngnhưmộtcăncứlýtưởngchocuộcxâmlượcScythiatrongtươnglaivànhưmộtchốtphòngvệchốnglạinhữngcuộcđộtkíchtừcáctộcngườiphíabênsông.Chắcchắn,sốlượngvàdanhtiếngcủacáitênAlexandermộtngàynàođósẽkhiếnnơiđịnhcưmớinàythànhmộtthànhphốvĩđại.[277]

Tuynhiên,tronglúcđó,cáctộcngườibảnđịadọcsôngTanaisđãbắtđầutấncông:họđãbắtgiữvàgiếtchếtnhữngquânlínhMacedoniaởcácđơnvịđồn trú trong thị trấn, và bắt đầu tìmkiếm sự an toàn bằng cách củng cốnhững chốt phòng vệ của họ.[278]Họ đã liên kết với nhau trong cuộc tấncôngnàyvìhầuhếtnhữngngườiSogdianađãbịkíchđộngbởinhómngườiđãbắtgiữBessus,vàlầnnày,tớilượthọlôikéomộtvàingườiBactriavàocuộc.Lýdochođiềunàycó thểđơngiản làvìnỗi sợhãiAlexander;mặtkhác,họcó thểbiệnhộchocuộc tấncôngnàybằngviệcAlexanderđãhạlệnhchonhữngngườilãnhđạovùngđấtnàytớithamdựmộthộinghịtạithủphủZariaspa–mộtmệnhlệnhhẳnẩnchứanhữngmụcđíchđentối.[279]

Tintứcvềcuộcnổiloạnngaylậptứcdẫnđếnnhữnghànhđộngtrảđũa;mỗiphânđộibộbinhđềunhậnđượclệnhchuẩnbịmộtsốlượngxácđịnhcácthangleopháođài,vàđíchthânAlexanderdẫnquântớiGaza,địađiểmđịnhcưgầnnhấtcủangườibảnđịatínhtừvịtrícủangài–theonhưtincấpbáo, cóbảy trong sốnhững thị trấnnằm trongkhuvựcnàyđãđóngcổngthành.AlexandercửCraterustớiCyropolis,thịtrấnlớnnhấttrongsốbảythịtrấnchốngđốivàlúcnàylànơicóđôngdânbảnđịacưtrúnhất.Mệnhlệnhđưaralàchiếmcứmộtvịtrígầnthịtrấn,baovâynóbằnghàovàcọcrào,sauđó tậphợpnhữngphương tiệnvây thànhnhằmtập trungsựchúýcủa

quânlínhbảovệthànhvàongàivàquânđộicủangài,đểngănquânđịchtrợgiúpđồngđộicủachúngởnhữngnơikhác.TớiGaza,Alexanderhạlệnhđộtkíchngaylậptứcvàotấtcảcácbêncủa

cácchốtphòngvệcùngvớinhữngthangleotườngthành, trongđócómộtbức tường thành bằng đất nung không cao lắm; khi kỵ binh tiến lên phíatrước,nhữngngườibắnđá,cungthủ,vàngườiphónglaođãtấncôngquânlínhtrêntườngthành,đồngthời,nhữngmáylăngđácũngđượcđưavàosửdụng.Dưới loạtvũkhí trútxuốngnhưmưa, tườngthànhnhanhchóngsụpđổ;cácthangleođượccốđịnhvàquânMacedonianhanhchóngxâmchiếmthịtrấn.TấtcảnhữngngườiđànôngtrongthịtrấnđềubịgiếtchếttheolệnhcủaAlexander;phụnữvàtrẻemđượccoinhưnhữngchiếnlợiphẩm,vàbịđem đi cùng với bất kỳ thứ gì có giá trị. Sau đó, không hề trì hoãn,Alexandertiếnquântớinơiđịnhcưtiếptheo,hạnótrongcùngngày, theocùngmộtcáchthức,vàđốixửvớicưdânởđâybằngsựtànbạotươngtự.Từnơi này, ngài tiếp tục đi tới thị trấn thứ ba và ngày hôm sau cũng hạ nốtthànhnàyngaytừđợttấncôngđầutiên.Trongkhibộbinhgiaochiếntrongbatrậnnày,kỵbinhđãđượcđiềutới

haithịtrấntiếptheovớichỉthịsửdụngnhữngbiệnphápcứngrắnnhấtđểngănchặnbấtcứkẻnàotrốnkhỏithịtrấn;vìrấtcóthểkhicáccưdânởđâybiết tin về thất bại của các thị trấn lân cận, và lần tiến quân sắp tới củaAlexander,họ sẽ tháochạy toán loạnvàkhómà truyđuổiđược.Dựđoáncủangàiquảlàchínhxác,độikỵbinhđượccửtớiđãxuấthiệnđúnglúc;vìnhữngcưdântronghaithịtrấnchưabịhạnày,ngaykhinhìnthấykhóibốclêntừthịtrấnlâncậnvànhậntintrựctiếptừmộtvàingườisốngsót,đãtrốnchạytronghoảngloạnvàtuyệtvọng,đâmthẳngvàođộikỵbinhvàgầnnhưđềubịgiếtchết.Nămtrongsốbảythịtrấnđềuđãbịhạtronghaingày.Phụnữvàtrẻnhỏ

trongnhững thị trấn này đều bị bán làmnô lệ. Sau đó,Alexander đã tiếnquântớiCyropolis,thịtrấnlớnnhấttrongbảythịtrấn.ThịtrấnnàydoCyrussáng lập, bao quanh nó làmột bức tường thành cao hơn hẳn các thị trấnkhác; hơn nữa, có khá đông những người bản địa sống ở đây, họ đều lànhững chiến binh thiện chiến nhất trong khu vực, nên việc hạ thànhCyropolislàkhókhănhơnnhiềuđốivớiquânMacedonia.KếhoạchbanđầuđượcAlexander đưa ra là tập trung các phương tiện vây thành, nhằm tấncôngliênhồivàocácchốtphòngvệvàdùngvũlựcmởmộtlốivàothôngquanhữnglỗhổngtrêntườngthành,nhưhọvẫnthườnglàm;nhưngsauđó,mộtvàiđiềuquansát thấyđãkhiếnngài thayđổikếhoạch.Cómộtdòngsuốichảyquathịtrấn,nhưngsuốinàychỉcónướcvàomùađông;lúcnàynóđangkhôcạn,vàcómộtvàiconkênhdẫnvàothànhđãtrơđáyởngaydướilớptườngthànhbaoquanhtạothànhkhoảngtrốngđủđểbinhlínhcóthểbò

quavàxâmnhậpthịtrấn.Dođó,trongkhitoànbộsựchúýcủaquânđịchđang hướng về phía những phương tiện vây thành và cuộc đột kích,Alexanderhạ lệnhchovệquân,cung thủ,quânAgrianesvàvệquân riêngcủangàichuẩnbị sẵnsàng.Sauđó,đích thânngàicùngvớinhómnàyvàmột vài người khác bímật bò qua lòng kênh khô hạn ở phía dưới tườngthành, xâmnhập thị trấn.Khi vào đượcbên trong, ngài đã phá tan nhữngcổng thànhgầnnhấtvàmởcửađểphầncòn lạicủađộiquân trànvàomàkhônggặpphảikhókhănnào.Dùnhìnthấythịtrấnđãbịhạnhưngquânđịchvẫntiếptụcchiếnđấuvà

giángnhữngđòntấncôngmạnhmẽvàoquânđộicủaAlexander.Chínhngàicũng bịmột viên đá ném trúng đầu và cổ;Craterus bị trúng tên và nhiềutướnglĩnhkhácbịthương.Tuynhiên,bấtchấpsựkhángcựquyếtliệt,quânMacedoniađãquétsạchquânđịchởphần trung tâmcủa thị trấn trongkhicuộctấncôngởcácchốtphòngvệbênngoàicũngđãgiànhđượcthắnglợi;quânlínhbảovệthànhđềuđãbịđẩylùivàtườngthànhbịchiếmmàkhôngvấpphảithêmmộtsựkhángcựnào.Lựclượngquânđịchtrongthịtrấncókhoảng15.000lính;tronggiaiđoạn

đầucủacuộctấncông,họcótới8.000ngườithiệtmạng.Phầncònlạichạyvềpháođàitrungtâm.Alexanderđãbốtríđóngquânxungquanhpháođàivàgiámsátnhữngkẻchạytrốn.Saumộtngày,họđầuhàngvìthiếunước.Thịtrấnthứbảyđãbịhạmàkhônggặpkhókhăngì.Tuynhiên,vềthịtrấn

này,cácghichépcóphầnkhácnhau:Ptolemynóirằnghọđãđầuhàng,cònAristobuluschorằngthịtrấnthứbảyđãphảihứngchịunhữngđònsấmsétcủaquânđộiMacedoniavàngườidântrongthànhđềubịgiếtchết.Ptolemycũngthuật lại rằngAlexanderđãphânchia tùnhânvàonhiềuđơnvịkhácnhautrongquânđộicủangàivớimệnhlệnhrằnghọcầnphảibịhạnchếvàphảiđượcđặtdướisựgiámsátthườngxuyêntrongthờigianngàicònlưulạitạikhuvựcnày;trênthựctế,khôngmộtaitừngphảnkhángđượctraotrảtựdo.Cũng trong thời gian này,một lực lượngScythia châuÁđã tớiTanais.

PhầnđôngtrongsốhọngheđượctinrằngmộtvàibộtộcởphíabênkiasôngđãkhẳngđịnhtháiđộthùđịchđốivớiAlexander,vàcóýđịnhthamgiacuộctấncôngquânđộiMacedoniatrongcuộcnổiloạnsắptới.MộttintứckháccũngậptớichobiếtSpitamenesđangbaovâyđộiquânđượcđểlạiphíasauở pháo đài Marakanda. Đương đầu với tình huống này, Andromachus,MenedemusvàCaranusđãđượccửđivớimộtlựclượnggồm60quânChiếnhữu, 800 lính đánh thuê củaCaranus, và khoảng 1.500 lính bộ binh đánhthuê.Pharnuches,ngườiphiêndịch,cũngđượcmangtheocùngđộiquân–ôngtalàngườiLycia,rấtthôngthuộcngônngữcủakhuvựcnày,vàthường

xuyênbộclộkhảnănggiaotiếpkhônkhéokhithươngthảovớinhữngngườibảnđịa.Alexanderđãdành20ngàychoviệccủngcốvịtrímàngàidựkiếnsẽxây

dựngthịtrấnmới,đồngthờisắpxếpđểbiếnnơinàythànhnơiđịnhcưchobất cứ línhđánh thuêHyLạpnàocùngnhữngngười thuộccácbộ lạc lâncận,nhữngngườibàytỏmongmuốncóđượccơhộinày,vàcũnglànơiởchomột số lượng lớnnhữngbinh línhMacedoniakhôngcònphùhợpvớiviệcchiếnđấu.[280]Đểghinhớdịpnày,saukhithựchiệnnhữngnghilễtôngiáonhưthườnglệ,ngàitổchứccáctròchơi,vớinhữngcuộcđấuđiềnkinhvàcưỡingựa.Trong lúc đó, người Scythia vẫn chưa hề rời Tanais. Con sông ở đây

khôngrộnglắm;ngườitacóthểnhìnthấyhọphóngnhữngmũitênxuốngmặtnước,vàlahétmộtcáchmanrợ,nhữnglờisỉnhụcnhằmvàoAlexandervàkhoáclácrằngngàisẽkhôngbaogiờdámđụngvàonhữngngườinhưhọ–hoặcnếungàidám làmnhưvậy,ngài sẽ sớmnhận ra sựkhácbiệtgiữangườiScythiavànhữngdântộchoangdãchâuÁ.ĐốivớiAlexander,đóquảlàmộtsựphôdiễnồnàonênngàiđềnghịvượtsôngvàdạychoquânđịchmột bài học xứng đáng. Binh lính đã chuẩn bị sẵn bè để vượt sông khiAlexanernhìn thấymộtvàidấuhiệuchống lạingài tạibuổi lễhiến tếđầutiên.Nén sự khó chịu, ngài vẫn cố gắng giữ bình tĩnh và từ bỏ việc vượtsông.Tuynhiên,ngườiScythiavẫn tiếp tụccáchcưxửvôcùngkhóchịu.Alexanderquyếtđịnhlàmlễhiếntếmộtlầnnữa;nhưnglầnnày,nhàtiêntriAristandervẫncảnhbáorằngcónhiềuđiềmbáonguyhiểm.Ngaysauđó,Alexanderđáplờirằng, làmộtngườichinhphụcgầnnhưtoànbộchâuÁ,hãyđểngàiđươngđầuvớihiểmnguytồitệnhấtcònhơnbiếnngàithànhtròcườicholũScythia–nhưDarius,chacủaXerxes,đãlàmtrướcđó.[281]Dùvậy,AristanderđãtừchốidiễngiảisaidấuhiệucủathầnlinhtheoýmuốncủaAlexander.[282]

Khi tất cả những chiếc bè đã sẵn sàng và quân đội, với đầy đủ vũ khí,quântrang,đãtậptrungtạibờsôngcùngvớimáylăngđá,sẵnsàngchờlệnhmởmànchocuộctấncôngvàonhữngngườiScythia,lúcđóđangđứngdọcmépnướccủabờbênkia.Mộtvàingườitrongsốhọđãbịđánhtrúng;mộtvàingườiđãbịđâmxuyênquakhiênvàgiápchengực,ngãxuốngtừlưngngựavàtửvong.NgườiScythiađãbịđẩylùihoàntoànbởitầmbắnxacủamáy lăngđá,vàđiềuđó, cùngvới thiệthạivềngười,đãkhiếnhọ lùimộtkhoảngngắntừphíabờsông;trongkhiAlexander,khichứngkiếnsựkhiếpđảmcủahọ,đãhạlệnhthổivangnhữngchiếckèntrumpet,rồiđíchthânlaoxuốngdòngnước,theosaulàquânđộicủangài.Nhữngngườiđầutiênđặtchânlênbờbênkialàcáccungthủvànhữngngườinémđá,nhữngngườiđã

nhậnlệnhtấncôngnhằmngănchặnquânđịchtiếpcậnnhữngđơnvịbộbinhchínhtrướckhikỵbinhvượtsôngantoàn;sauđó,ngaykhitoànquânđềuđãtập trungởbờbênkia,một trungđoàn línhđánh thuêvàbốnđộikỵbinhđánhgiáođãnhậnlệnhtiếnlên,dẫnđầucuộctấncông.QuânScythiachấpnhận đương đầu với thử thách; lúc này quân số của họ đông hơn; họ tạothànhnhữngvòngtrònbaovâynhữnglựclượngtấncôngnhỏ,đảthươngkẻthùrồibỏchạytớimộtkhoảngcáchantoàn.Lúcnày,Alexanderhạlệnhtiếnquân bằng một lực lượng hỗn hợp bao gồm kỵ binh, cung thủ, quânAgrianes, và những đội quân khinh giáp khác dưới quyền chỉ huy củaBalacrus,vàkhihọđãởkhoảngcáchđủgần,ngàihạlệnhchobatiểuđoànChiếnhữuvàtấtcảnhữngkỵbinhđánhgiáotấncông,trongkhiđíchthânngàidẫnđầuphầncònlạicủakỵbinhtiếptụctiếnquântheođộihìnhhàngdọc.[283]

Việc này đã ngăn chặn những đợt tấn công của quân địch; kỵ binhMacedonia, cùngvớinhữngđộiquânkhinhgiápđượckếthợphỗ trợ, lúcnàyđãđứngởngayphía trênhọ,vàquânđịchkhông thể lặp lạicáchdànquân cũmà không phải chịu những tổn thất nhất định. Quả thực, từ thờiđiểmđó,quânđịchđãthựcsựbịđánhbại;trongnỗlựcđàothoát,họđãmấtkhoảng 1.000 người, bao gồm cả Satraces, một trong những thủ lĩnh vàkhoảng150ngườibịbắtlàmtùbinh.Cuộctruyđuổitànquân,dướicáinóngdữdội,đãnhanhchóngkếtthúc;

mọingườithựcsựkiệtsứcvìkhát,vàchínhAlexandercũngbuộcphảiuốngbấtcứthứnướcgìmàngàitìmthấy.Khôngmaylàthứnướcđókhôngđượcsạchsẽvàđãkhiếnngàibịmấtsứcnghiêmtrọngvìbệnhlỵ.Điềunày,dùthếnào,cũngđãcứugiúpmộtvàingườiScythia;vìnếuAlexanderkhôngvướngphảivấnđềnày,tôikhôngnghĩrằngcóaiđótrongsốhọcóthểgiữđượcmạngsống.Thựcsự,Alexanderđãbịbệnh tậtgiàyvònghiêmtrọng,vàđượcmang

trởlạitrạiđóngquân–nênsautấtcả,Aristandervẫnlàmộtnhàtiêntriđíchthực.Không lâu sau đó, sứ thần do vua Scythia cử tới đã tới tiếp kiến

Alexander.Mụcđíchlàgiảithíchvềnhữngchuyệnđãxảyravàlàmrõrằngsựviệcxảyragầnđâychỉlàmộtcuộctấncôngtìnhcờcủamộtnhómnhữngkẻ cướp vốn không có liên quan tới chính sách thận trọng của nhà nướcScythia.Hơnnữa,vuaScythiamongmuốnđượcthựchiệnnhữngchỉthịmàAlexandergiaophó.Alexanderđáplạibằngmộtcâutrảlờilịchsự,chomộttìnhhuốngkhóxử:nếunghingờnhữnglờiđềnghịcủavuaScythia,ngàirõràng phải tiếp tục cuộc chinh phạt; nhưng thời điểm này quả là không hềthíchhợpđểhànhđộngnhưvậy.

QuânđồntrúMacedonia,[284]bịbaovâytrongpháođàitạiMarakanda,đãđáptrảcuộcđộtkíchcủaSpitamenesbằngmộtđợtphávâythànhcông,giếtchết một lượng địch quânmà không thiệt hại gì về người; sau đó họ táichiếmpháođài.KhiSpitamenesngheđượctinđộiquânmàAlexandercửtớithịtrấnđãởrấtgần,ôngtaliềntừbỏviệcbaovâyvàrútluivềtrungtâmcủađịahạt.PharnuchesvànhữngtướnglĩnhđicùngđãtốclựctiếnquânvớimụcđíchđuổiSpitamenesrakhỏikhuvực,bámsátcuộcrútluicủaôngtatớibiêngiớiSogdianavàtìmcáchđánhbạingườiScythiaducư.Hànhđộngkhôngsuytínhnàyđãgâyranhữnghậuquảnghiêmtrọng:vìSpitamenes,lúcnàyđãnhậnthêmviệnquânlà600kỵbinhScythia,đãđượckhíchlệbởisựgiúpđỡbấtngờnàyđểtiếptụcchiếnđấu.SpitamenesđãchiếmcứmộtvịtrítrênkhuđấtbằnggầnsamạcScythia,đồngthờicũnggầnvịtrícủaquânMacedonia,nhữngngườimàôngtakhôngdámliềumạnggiápchiến.Dođó,SpitamenesđãcửkỵbinhbaovâybộbinhMacedonia,vừabắntỉavừacưỡingựa. Quân lính của Pharnuches đã nỗ lực chống trả nhưng không thànhcông;quânđịch,cưỡitrênnhữngconngựanhanhnhẹnhơn,đãnhanhchóngdichuyểnkhỏiphạmvi tấncông.Hơnnữa,ngựachiếncủaquânđịchcònkhỏemạnh,trongkhingựachiếncủabênAndromachusgầnnhưđãkiệtsứcsaunhữngcuộchànhquândàingàyvàkhôngđượcănuốngđầyđủ.QuânMacedoniađãcốgắnggiữvữngvịtrícủahọ,nhưngsauđóbuộcphảirútlui;vàdùtrongtrườnghợpnàothìsứctấncôngcủakỵbinhScythiacũngquánặngnềđốivớihọ.Nhiềungườiđãbịthương,mộtvàingườibịgiết,chotớikhicáctướnglĩnhquyếtđịnhtậphợpnhữngbinhlínhcònlại,sắpxếpthànhđộihìnhhìnhvuôngvà rút luivềphía sôngPolytimetus.Gầnbờ sông, cómộtítgỗcóthểsửdụnglàmbìnhphong,chắnnhữngmũitêncủađịch,đồngthờichophéphọsửdụngbộbinhtốthơn.Caranus,thủlĩnhkỵbinh,khônghềtiếtlộvớiAndromachusvềýđịnhcủa

mình,đãnỗlựcdẫnquâncủaôngtavượtsôngantoàn;bộbinhkhônghềnhậnđượcmệnhlệnhgìnhưngcũngnhanhchóngtheosau,bòxuốngbờdốcgầndòngnướctrongsựhoảngloạn.QuânScythiađãnhanhchóngbiếnsailầmchếtngườinày thành lợi thế củahọ: từmọihướng,họ thúcngựaphinước đại lao xuống dòng sông; một vài kỵ binh còn bám sát gót quânMacedonia vừa vượt sông và đang cố gắng tẩu thoát; những người khácđươngđầuvớinhữngkẻtrốnchạyởgiữadòngsôngvàkéohọxuống;hoặcthúcngựalaovàonhữngngườichưakịpnhảyxuốngnước,trongkhitừhaibênsườn,nhữngtrậnmưatênàoàotrútxuống.QuânMacedoniakhôngthểnàoxoaysởđược,vàtấtcảnhữngngườisốngsótđãrútlênmộthònđảonhỏtrên sông; nhưng nơi này cũng không thể cứu được họ, vì kỵ binhSpitamenesvàquânScythiađãbaovâyhònđảovàbắnhạtừngngườimột.Mộtvàitùnhânbịbắtcũngđãnhanhchóngbịtànsát.

GhichépcủaAristobulusvềtaihọanàycóchútkhácbiệt:theonhưôngthuật lại, hầuhết lực lượngMacedonia đãbị bắt vàbị tiêudiệt trongmộtcuộcphụckích.[285]QuânScythiađãẩnmìnhtrongmộtbãiđất,vàbấtngờtấncôngquânMacedonia.ChuyệnnàyxảyrakhiPharnuchesđềnghịnhữngtướnglĩnhMacedonia,nhữngngườiđãmangôngtađicùngcuộcviễnchinh,choông ta trởvề,vìông tahoàn toànkhôngbiếtgìvềnhữngchiến thuậtquânsựvàvìAlexandercửôngtớikhôngphảiđểchiếnđấumàđểthiếtlậpmốiquanhệvớinhữngngườibảnđịa, trongkhinhữngngườikhác,khôngnhưông,đều lànhữngngườiMacedoniađích thựcvà lànhữngChiếnhữucủaHoàngđế.NhưngAndromachus,CaranusvàMenedemusđãtừchốiyêucầucủaPharnuches,mộtphầnvìmuốntránhphảichịutráchnhiệmvềmộtquyết định cá nhân không được đảm bảo bởi những chỉ thị rõ ràng củaAlexander,vàmộtphầnvì,trongtìnhthếnguyhiểmlúcđó,họkhôngmuốnbịkhiển tráchvìmột thấtbạimà ítnhiềucho thấynăng lực lãnhđạo thấpkém của họ. Chính trong tình huống này, khimọi thứ đang rối bời, quânScythiađãtấncông–hậuquảcủasựviệcbấthạnhnàylàchỉcókhoảng40kỵbinhvà300bộbinhthoátchết.Tin tứcvề cuộc tháo chạyđãkhiếnAlexander rất đaubuồn,ngàiquyết

địnhtốclựchànhquânđánhđuổiSpitamenesvànhữngbộtộcđicùngvớiông ta. Do đó, cùng với một nửa đội Chiến hữu, tất cả vệ quân, quânAgrianes,cung thủ,vànhữngđộibộbinhcơđộngnhất,Alexanderđãxuaquân tiến tớiMarakanda,nơingàibiết rằngSpitamenesđãquay trở lạivàvâyhãmmộtlầnnữađộiquânđồntrúởpháođài.Trongvỏnvẹnbangày,ngàiđãbăngquagần300kilômét,vàtớirạngsángngàythứtưthìtớigầnthịtrấn.Tin tứcvềcuộc tiếnquâncủangàiđãkhiếnSpitamenesvàquâncủaôngtabỏlạithịtrấnđểtrốnchạy;Alexanderđãtruyđuổisátsao,băngquachiếntrường,nơingàitạmdừngđểchôncấtnhữngngườichếtkhitìnhhìnhchophép.Khiđitớirìasamạc,ngàitrởlạivàbắtđầutiêudiệtmộtcáchcóhệthống;Alexanderđãtànsáttấtcảnhữngngườibảnđịachạytrốntớicáccôngsự,nhữngngườiđãhợpsứcđểtấncôngquânMacedonia.Bằngcáchnày,ngàiđãkiểmsoáttoànbộvùngđấtđượctướimátbởidòngPolytimetus.[286]

Tuynhiên,dòngPolytimetusđãbiếnmất–dùthựctếđólàmộtconsôngtươngđốilớn.Polytimetuschỉcònlàcátbụi,vàkhuvựcxungquanhnóđãtrở thành hoangmạc.Có thể quan sát hiện tượng tương tự ở những dòngsôngkháctrongkhuvựcnày–cácconsông,khôngchỉcácconsôngnhỏmàcảnhữngconsôngcólưulượngtươngđốilớnđềubịkhôcạnvàomùahè:chẳnghạn,dòngEparduschảyquaMardia,rồidòngAreius,bắtnguồntừđấtnướcthuộcvùngAriamànómangtên,vàdòngEtymandruschảyquakhuvựccủa“Cácânnhân”(Benefactors).Tấtcảnhữngdòngsôngnàyđềulớn

hơndòngPeneusởThessaly,dòngsôngchảyquađiệnthờrồiđổrabiểncả.DòngPolytimetusthậmchícònlớnhơnnhiềusovớidòngPeneus.Saukhikếtthúcnhữngcuộchànhquânnày,AlexandertớiZariaspa,nơi

ngàitrảiquamùađôngtồi tệnhấtcủađờimình.[287]Khingàilưulạivùngnày,Phrataphernes,xatrapcủaParthiavàStasanor,vịchỉhuyđãđượccửtớiAria để bắt Arsaces, đã tới tiếp kiến ngài; họ mang theo Arsaces vàBarzanes,ngườiđãđượcBessuschỉđịnhlàmxatrapParthia,cùngmộtlượnglớncáctùbinhkhác,tấtcảđềulànhữngngườiđãhỗtrợBessustrongviệcphế truất Darius. Đồng thời, Epocillus, Menidas,[288] và Ptolemaeus, vịtướngcủaquânThrace,đãtrởvềsaunhiệmvụhộtốngquânđồngminhvàkho tàng được gửi đi cùng với Menes tới tận bờ biển.[289] Asander vàNearchur cùng với một lực lượng lính đánh thuê Hy Lạp, và những lựclượngviệnquânkháctừvùngbờbiểndướiquyềnchỉhuycủaxatrapvùngSyria(cũngtênlàBessus)vàAsclepiodorus,thốngđốcđịaphận[290]đãgianhậpquânđộiMacedonia.AlexanderđãchođemBessustớitrướctoànbộtướnglĩnhvàbuộctộiông

taphảnbộiDarius.Sauđó,ngàihạlệnhcắtmũivàtaicủaBessus,rồigửitớiEcbatana,nơiôngtabịhànhhìnhcôngkhaitrướcnhữngngườiđồnghươngcủamình,nhữngngườiMediavànhữngngườiBaTư.[291]

Bảnthântôikhôngủnghộsựdãmantháiquácủahìnhphạtnày;tôichorằngviệccắtbỏcácbộphận thân thểkiểuđó làmột tập tụcdãman.Hơnnữa,tôithừanhậnAlexanderhẳnđãnoitheohànhđộngngôngcuồngvàphôtrươngcủaphươngĐôngcũngnhưcáchthứcmànhữngvịvuamanrợđốixửvới thầndâncủahọnhư lànhữngkẻhạđẳng;điềuđáng tiếc lànhữnghànhđộngnhưvậylạiđượcthựchiệnbởihậuduệcủaHeraclestrongtrangphục của ngườiMedia thay vì những trang phụcmà ngườiMacedonia đãmặctừthờithượngcổ,vàviệcngàiđãkhônghềxấuhổkhiđổichiếcmũđộiđầuquen thuộccủangài, thứphục trangcủamộtngười thắngcuộcđể lấychiếcmũbê-rêcủanhữngkẻbạitrậnngườiBaTư.[292]Tôikhôngtándươngcáchcưxửnhưvậy;nhưngtheoquanđiểmcủatôi,ítra,nhữngchiếncôngsángchóicủaAlexanderlàbằngchứngcóthểlàrõràngnhấtchothấykhôngphảisứcmạnhthểchất,khôngphảidòngmáuquýtộc,hayviệckhôngmộtaithànhcôngtrongchiếntrậnhơnchínhAlexander–cũngkhôngphảiviệchiệnthựchóamơướccủangàivềchuyếnhảihànhtớiLibyavàchâuÁ,rồibiếnchúngcùngvớichâuÂuthànhlãnhthổcủangài–khôngmộtđiềunàotrongsốđócóthểkhiếnmộtngườicảmthấyhạnhphúc,trừphianhtacóthểchiếnthắngchínhbảnthânmình.Liênquantớiđiềunày,tôicóthểnhắclạiởđâymộtsựviệcsẽxảyrasau

đó:cáichếtcủaCleitus,contraicủaDropidesvàảnhhưởngcủachuyệnnàytớiAlexander.[293]NgườiMacedoniađã tổchứcmột lễhộivinhdanhthầnDionysus, và đó cũng là tục lệ tế thần mỗi năm vào ngày lễ thánh củaAlexander.Câuchuyệnnàyxảy ravàomộtdịpđặcbiệtkhiAlexander,vìmộtvàilýdochỉngàibiếtrõ,đãkhônglàmlễtếthầnDionysusmàlàmlễtếCastorvàPolydeuces, cặp song sinhDioscuri.[294]Trongbữa tiệc,ngài cóphầnquáchén(xinnói thêmrằng–khisayrượu,Alexandersẽbiếnthànhmộtngườidãman)vànóichuyệnvớimọingườivềcặpsongsinhDioscuri,vềnhữngđặcquyềnchungmàhọcóđượcnhờ thừahưởngdòngmáucủaZeusthayvìdòngmáucủaTyndareus,mộtôngvuavốnchỉlàngườiphàm.Mộtvàingườitrongsốđó–kiểungườinịnhhót,bợđỡluôndẫnđếnsựsuytàncủacácvịvua–đãlớntiếngtándươngrằng,đốivớihọ,cảPolydeucesvà Castor cũng không thể sánh với ngài và những chiến công của ngài;nhữngngườikhác,ởtrongtrạngtháihoàntoànsayxỉn,đãbuôngranhữnglờisosánhxúcphạmtớichínhHeracles.Cleitus trước kia đã có vài lần tỏ rõ thái độ phản đối sự thay đổi của

Alexander: ôngkhông chấpnhậnviệcnhàvua cóvẻưa thíchnhững cáchhànhxửcủaphươngĐônglẫnthóibợđỡcủađámnịnhthần.Bởivậy,khiCleitusnghethấynhữngđiềuđãđượcnóiratrongdịpnày(lúcđóchínhôngcũngđãuốngkhánhiều)liềnđùngđùngnổigiận;ôngnóirằngthậtquáquắtkhibuônglờixúcphạmcácvịthầnlinh,vàôngsẽkhôngchophépbấtcứaicangợiAlexander–kiểungợicakhôngphảivềnhữngvẻvangcủangàimàvềnỗixấuhổcủangài.Trongbấtkỳ trườnghợpnào,Cleitus tiếp tục chỉtrích rằng họ đã phóng đại thái quá những kỳ công phi thường củaAlexander,khôngmộtkỳcôngnào trong sốđó là chiến thắngcủamột cánhân;tráilại,phầnlớnlàchiếncôngcủacảquânđộiMacedonia.Alexanderbịtổnthươngsâusắc–vàvềphầnmình,tôichorằngCleitus

đãbuôngranhữnglờithiếukhônngoan;thựctếlàhầuhếtmọingườitrongbữatiệcđềuđãsayxỉn,vàôngtalẽranêntránhxenvàomộtcuộctántụngHoàng đế bằng cách đơn giản là giữ những suy nghĩ đó cho riêngmình.Nhưngmọichuyệnđãxảyra.Mọingườitrongbữatiệcđóđềuhyvọng,tớilượtmình,họcóthểchiếmđượccảmtìnhcủaAlexandernênđãnhắctớicảPhilip– thânphụcủaAlexander,vànóimộtcáchngớngẩnrằngnhữnggìmàPhilipđãđạtđượcchỉ lànhữngđiềubình thường,khôngcógìmới lạ.Tới đây thìCleitus không thể kiềm chế được nữa, ông bắt đầu tán dươngnhữngthànhtựucủaPhilipvàxemthườngnhữnggìAlexanderđãđạtđược;lúc này chínhCleitus quả thực đã quá say, ông ta nói rất nhiều, vàmắngnhiếcAlexanderrằngchínhôngđãcứumạngngàikhihọchiếnđấuvớikỵbinhBaTưtrongtrậnGranicus.

Ôngòakhóc,đưađôibàntayravớimộtgiọngđiệukhoatrương:“Chínhlàbàntaynàyđãcứumạngngài,Alexander,vàongàyhômđó.”Alexanderkhôngthểchịuđựnghơnnữalờilăngmạtrongcơnsayxỉncủa

chiếnhữu.Ngàiđãgiậndữnhảykhỏighếngồi,toantấncôngCleitusnhưngnhững người khác đã kịp ngăn ngài lại. Trong khi đó, Cleitus vẫn khôngngừng tuôn ra những lời xúc phạmHoàng đế.Alexander đã gọi vệ quân,nhưngkhôngmộtaiđáplờingài.Ngàithétlêngiậndữ:“Điềugìđãxảyrathế này? Ta chẳng còn quyền hành gì ngoài một danh hiệu chăng? PhảichăngtagiờcũnggiốngnhưDarius,kẻbịkéolêtrongxiềngxíchbởiBessusvànhữngngườibạnthânthiếtcủaôngta?”Lúcđó,chẳngcònaicóthểngănnổingài;Alexanderđãđứngbậtdậy,vồ

lấycâythươngtừmộttrongnhữngngườihộtốngvàgiếtchếtCleitus.Ghichépvềsựkiệnnàycũngcónhiềudịbản.Mộtvàinguồncứliệuđáng

tinviếtrằngvũkhímàAlexandersửdụngđểgiếtCleituskhôngphảilàmộtcâythươngmàlàmộtcâygiáo;Aristobuluskhôngnhắctớilầntiệcrượunàyvìtheoông,Cleitusđãkhôngbịgiếtbởihànhđộngcủachínhôngta;vìlúcAlexandernổitrậnlôiđình,toangiếtCleitusthìPtolemy,contraicủaLagus,mộtthànhviêncủađộivệsĩriêngcủanhàvua,đãnhanhchónglôiCleitusrakhỏicửa,dẫnôngtađiquachỗtườngthànhvàđườnghàocủapháođài.Tuynhiên,Cleitusđãkhôngchịuởđó,màtìmcáchquaylạiphòngtiệcvàgặpAlexanderđúnglúcngàigọitênông.“Alexander,taởđây!”Cleitusgàolên,vàlúcđótaihọamớibắtđầugiáng

xuống.Vềphầnmình,tôikhôngtánthànhcáchcưxửkhôngphùhợpcủaCleitus

vớivịhoàngđếcủaông;cònvềphíaAlexander, tôicảmthấyđángtiếcvìkhiđó,ngàiđã tựbộc lộmìnhnhưmộtkẻnô lệ củacơngiậndữvàmenrượu,haithóitaihạikhôngnêncóởmộtngườiđànôngtựtrọng.Nhưngkhivừachấmdứthànhđộngđó,Alexanderđãngaylậptứccảmnhậnđượcsựkhủngkhiếpcủanó;vàđiềunàykhiến tôingưỡngmộngài.Tương truyềnrằngAlexanderđãđểcáncủacâygiáongượcvớibứctườngvàtựđâmvàochínhmình,vìmộtngườiđànông,kẻgiếtbạnmìnhkhimenrượuđãlấyđisựkhônngoancủaanhta,làkẻkhôngđángsống.Tuynhiên,hầuhếtcáctácgiảkhôngnóigìvềđiềunày;họthuậtlạirằngAlexanderđãnằmkhóctrêngiường,gọitênCleitusvàtêncủachịônglàLanice,ngườitừnglàbảomẫucủangài.Alexanderthankhócrằng,“Tađãmaymắnđượcbàchămsóc.Bàđãphảichứngkiếnnhữngđứaconcủabàchiếnđấuvìta,vậymàgiờđây,vớichínhđôibàntaynày,tađãgiếtchếtemtraicủabà”.Alexanderliêntụctựgọimìnhlàkẻgiếtbạn,vàtrongsuốtbangày,ngàinằmtrêngiườngmàkhôngănuốnggì,cũngkhôngquantâmtớiviệcchămsócbảnthân.

MộthệquảcủanhữngsựkiệnđauđớnnàylànhữngthầybóiphánrằngthầnDionysusđãnổigiậnvìAlexanderđãkhônglàmlễtếthần;cuốicùng,saukhicácchiếnhữuthuyếtphụcđượcAlexanderănuốngvàchúýtớisứckhỏehơn,ngàiđãthựchiệnlễhiếntếmộtcáchcẩuthả.Chắcchắnrằngngàikhôngmuốnnhữngchuyệnđãxảyrasẽđượcquychocơnthịnhnộcủathầnlinhthayvìsựtồitệcủachínhngài.Vềviệcnày,mộtlầnnữa,tôibàytỏsựngưỡngmộđốivớiAlexander:ngàiđãkhôngcốgắngbiệnminhchotộiáccủamình;ngàiđãkhôngbaogiờlàmgiatăngtộilỗiđóbằngcáchbàochữahaybiệnhộchobảnthân;ngàichỉđơngiảnthừanhậnrằngngàithựcsựđãphạmsailầm,vàkhôngđiềugìnhânvănhơnthế.TươngtruyềnrằngAlexanderđãtìmtớitriếtgiaAnaxarchus,[295]vớihy

vọngrằngông tacó thểkhiếnngàicảmthấyđỡnặngnềhơn,vàngàivẫnnằmtrêngiường,thanvãnchosốphậncủamình,khitriếtgianàyxuấthiện.Anaxarchuscười.Ôngnói,“Ngàikhôngbiếttạisaonhữngnhàthôngthái

xưakia lại đặt thầnCông lýởbên cạnh thầnZeus sao?Điềuđó cho thấyrằngbấtcứđiềugìthầnZeuslàmđềucôngbằng.Tươngtự,hànhđộngcủamộthoàngđếluônđượccoilàhợplẽ,trướchếtbởichínhôngta,sauđólàbởinhữngngườicònlạitrongchúngta.”[296]

Trongthờiđiểmđó,điềunàyítnhiềucũngđemđếnmộtchútanủi–dùtheoquanđiểmcủatôi,Anaxachusđãchẳnglàmgì,ngoàiviệckhiếnsailầmcủaAlexandertrởnêntồitệhơn.Ôngta,vớivaitròmộttriếtgia,lạicổxúychoquanđiểmrằngmộtvịvuakhôngnhất thiếtphảihànhđộngmộtcáchcôngbằng,hoặcphảinỗlựchếtsứcđểphânbiệtđúngsai–rằngbấtcứđiềugìnhàvualàmđềuđượccoilàđúngđắn.Cũngcónhiềuchuyệnbênlềchorằngvàoquãngthờigianđó,Alexander

đãmongmuốn tất cảmọingười thựchiệnnghi lễphủphụckhingàixuấthiện.ĐiềunàymộtphầnlàtừquanniệmcủaAlexanderchorằngthânphụcủangàilàthầnAmmonchứkhôngphảivuaPhilip,vàmộtphầnxuấtpháttừ sự thánphụcngàymộtgia tăngcủangàiđốivới thóingôngcuồngcủangườiMediavàngườiBaTư,điềuđãđượcbộclộquaviệcAlexanderthayđổitrangphụcvànghilễchungtrongvươngtriều.Hơnnữa,vàolúcđócórấtnhiềukẻxunịnhngàisẵnsàngchấpnhậncáchhànhxửnhưmộtnôlệ:trongsốđó,có triếtgiaAnaxarchus–kẻ tồi tệnhấtvàAgis–nhà thơxứArgive.[297]

Tuy nhiên, có một người không ủng hộ những thay đổi này. Đó làCallisthenes xứOlynthus,mônđệ củaAristotle.Về điểmnày thì tôi hoàntoànđồngývớiCallisthenes;tuynhiênôngkhôngphảilàmộtngườicưxửkhéoléo,vàtheoquanđiểmcủatôi, lờinhậnxétcóphầnkhoatrươngcủaCallisthenes(nếunóđượcghichépchínhxác)rằngnếukhôngcóbảnsửmà

ôngviết,Alexander và thành công của ngài chắc chắn sẽ bị quên lãng, làđiều hết sức đáng tiếc.Callisthenes cũng đã từng lớn tiếng tuyên bố rằngviệcôngtrởthànhsửgiachínhthứccủaAlexanderkhôngphảivìôngmuốntìmkiếmdanhtiếngchobảnthânmình,màchỉvìôngmuốnnhàvuasẽvangdanhkhắpthếgiới;hơnnữanếuAlexanderđãđượcđịnhmệnhlựachọnđểmangtrongmìnhdòngmáuthầnthánhthìngườitakhôngcầnphảidựavàonhữngcâuchuyệntầmphàocủaOlympias,mẹcủaAlexander,vềsựrađờicủangài,[298]màđãcóbảnsửcủaCallisthenesviếtvềngài,bảnsửmàđíchthânAlexandersẽcôngbố.Theomộtgiaithoạikhác,CallisthenestừngđượcPhilotashỏirằng,theo

suy nghĩ của ông, ai mới là người được dân Athens kính trọng nhất.Callisthenes đã đáp lời rằng: “Người đáng kính trọng nhất Athens làHarmodiusvàAristogeitonbởihọđãgiếtchếtmộttrongnhữngbạochúa,vàxóabỏđượcmộtchínhquyềnthiếutráchnhiệm.”[299]

“Vậyôngcónghĩrằng”,Philotastiếplời,“mộtngườigiếtbạochúacóthểtìmđượcnơinươngnáutrongbấtkỳcộngđồngHyLạpnàoôngtachọnhaykhông?”Callisthenesđãnóirằng:“Kểcảkhikhôngaimuốnchứachấpanhta,anh

tavẫncóthểantoànởAthens;bởingườiAthenstrướcđâyđãtừngvìnhữngđứaconcủaHeraclesmàchiếnđấuchốnglạicảEurysthesus,ngườilúcđóđanglàbáchủcủaHyLạp.”Tôicũngsẽnhắctớiởđâymộtcâuchuyệnphổbiếnvềsựphảnđốicủa

CallisthenesđốivớiviệcAlexandermuốnđưanghi lễphủphụcvào trongtriều.VịhoàngđếtrẻtuổinàycùngnhữngtriếtgiavàquýtộccủacảBaTưlẫnMediađãsắpxếpmộtbuổithảoluậnđểbànvềvấnđềnày.CuộcthảoluậnđượckhơimàobởiAnaxarchus,ngườituyênbốrằngAlexanderyêucầuhọphảicoingàithiêngliênghơncảthầnDionysushayHeracles.Lýdochođiềunàykhôngchỉvìsựnghiệpsángchóivàthànhcôngcủangài,màcònvìthựctếrằngcảthầnDionysushayHeraclesđềukhôngcómốiliênhệgìvớiMacedonia: Dionysus thuộc về Thebes, và Heracles thuộc về Argos –Heracles chỉ có mối liên hệ với Macedonia thông qua Alexander, ngườimangdòngmáucủavị thầnnày tronghuyếtquản.Bởivậy, sẽ làphùhợphơnđốivớinhữngngườiMacedoniakhi traoniềmvinhdựthầnthánhchochínhhoàngđếcủahọ.Trongbấtkỳtrườnghợpnào,chắcchắnhọsẽvinhdanhAlexandernhưmộtvịthầnsaukhingàiquađời;dođó,chẳngphảisẽtốthơnkhithựchiệnnghilễnàytronglúcngàivẫncònsống,hơnlàchờđợitới lúc ngài băng hà, và chẳng thể tận hưởng được niềm vui nào từ việcphongthánh?Đámtriếtgia,nhữngnhàquýtộcBaTư,rồiquýtộcMediađãthểhiệnsự

đồng tình củahọvớimọiđiềumàAnaxarchusđãnói, và chỉmongmuốnđược thực hiện nghi lễ phủ phục ngay lập tức; nhữngngườiMacedonia –hoặcphần lớn trong sốhọ–cómặt tạibuổi thảo luậnhômđóđãcực lựcphảnđốinhưngchưaaicóđủdũngkhíđể tỏbày.Độtnhiên,Callisthenesxenvào.Ôngnói:“Vềphầntôi,tôinghĩbệhạphùhợpvớibấtcứniềmvinhdựnàomàmột

người phàm có thể có được; nhưng đừng quên rằng việc vinh danh mộtngườiphàmvàthờcúngmộtvịthầnlàkhônggiốngnhau.Sựkhácbiệtđóđược bộc lộ theo nhiều cách: chẳng hạn, bằng việc xây dựng những điệnthờ,dựnglêncácbứctượng;hiếntặngđấtthánh–tấtcảnhữngđiềunàylàdànhchocácvịthần;hơnnữa,đốivớicácvịthần,tathựchiệncáclễhiếntế,rồiđổrượucúng;nhữngbàithánhcađượcsángtáclàđểthờphụngcácvịthần,trongkhinhữnglờitụngcađượcviếtđểngợicaconngười.Tuyvậy,tấtcảnhữngđiềunàykhôngquantrọngbằngnghilễphủphục.Conngườichàonhaubằngmộtnụhôn;nhưngđốivớimộtvịthần,ngựtrênngaivànghuyềnthoạicủangài,việcchúngtađộngchạmvàongàilàkhôngđượcphép–vàđólàlýdotạisaochúngtaquỳlạyđểbàytỏlòngtônkính.[300]

Hơnnữa,đốivớiviệcthờcúngcácvịthần,chúngtathựchiệnđiệunhảynghilễvàhátnhữngbàicacầunguyện.Khôngcóđiềugìlạvềviệcnày,vìtất cả các vị thầnđềuđược thờphụng theonhiềunghi lễ khácnhau; cònnhữngngườianhhùng,nhữngvịbánthần,họcónhữngđặcquyềnriêng,vànhữngnghithứcriêng,tươngđốikhácbiệt.Dođó,sẽ làmộtsai lầmkhi lờđinhữngkhácbiệtnày;chúngtakhông

nênbiếnmộtngườiđànôngthànhravĩđạihơnchínhngườiđóbằngcáchtraochoôngtamộtvinhdựquálớnvàkhoatrươnghayđồngthời,hạthấpcác vị thầnmột cáchbất kính (nếumộtđiềunhưvậy có thể xảy ra)bằngcáchđặthọnganghàngvớimộtngườiphàm.Giảsửhômnaycómộtvàingười,bằngnhữngláphiếuhoặcbiểuquyếtbấtcông,muốnnếmtrảinhữngniềmvinhdựcủahoàngtộc:liệubệhạcókhoanthứhaychăng?Chắcchắnlàkhông.Cũngchínhvì thế,cónhữngcơsởhợp lýchonỗioángiậncủathầnlinhđốivớinhữngngườidámkhoáclênmìnhniềmvinhdựthánhthần,hoặcchophépnhữngngườikháclàmviệcđó.Lúcnày,Alexanderxứngđángvớimộtdanhtiếngvôsong,rằngngàilà

ngườidũngcảmnhấttrongnhữngngườidũngcảm,làvuacủacácvịvua,làvị thống lĩnh xứng đáng nhất để chỉ huy tất cả các chỉ huy. Và ông,Anaxarchus,ônglàngườiđãởbênbệhạnhằmdẫnlốichongườitớichânlý,trêntấtcảmọingười,lẽraôngphảilàngườiđầutiênnóinhữngđiềumàtôiđangnói;ônglẽraphảikhóahọngbấtcứaidámtranhluậnvềnhữngđiềusaitrái.Làmộtngườidẫnlối,ôngđãlàmmộtđiềuđánghổthẹn:ông

nênnhớrằngôngkhôngphảilàngườihầucận,ngườicốvấncủaCambyseshayXerxes,mà làcủacon traivuaPhilip,mộtngườiđànôngmangdòngmáucủaHeraclesvàAeacustronghuyếtquản,[301]mộtngườimàtổtiêncủangàiđãđi từArgos tớiMacedonia,nơihọcai trị suốtnhiều thếhệkhôngphảibằngvũlực,màbằngluậtpháp.Hơnnữa,kểcảHeraclescũngkhôngđượcngườiHyLạpphongthánhkhi

ngàicònsống–haykhingàiđãquađời,màchotớitậnkhimệnhlệnhthựcthi điều đó được vị tiên tri của thần Apollo tại Delphi loan báo. Ở đây,chúng tađangđứng trênmảnhđấtngoạibang;vànếuđó là lýdo tạisaochúng ta phải suy nghĩ những điều lạ lùng, thì thần van xin người,Alexander,xinngườihãynhớtớiHyLạp;vìlợiíchcủaHyLạpmàngàiđãthêmlụcđịaÁchâuvàoĐếchế,vìHyLạpmàngườiđãtiếnhànhcuộcviễnchinh.Bệhạcũngnêncânnhắcrằng:Khi trởvềquêhươngmột lầnnữa,liệungườicóthựcsựmuốncưỡngépnhữngngườiHyLạp,nhữngngườiyêutựdohơnbấtcứaitrênthếgian,phảiphủphụctrướcngười?HaylàngườisẽchođuổinhữngngườiHyLạpvàépnhữngngườiMacedoniaphảithựchiệnnghilễđángxấuhổnày?Hoặclàngườisẽthấyrõđượcsựkhácbiệtchungvàlớnlaovềvấnđềnày,vàbanlệnhrằngnhữngkẻdãmansẽtuântheonhữngtậptụcdãman,trongkhinhữngngườiHyLạpvàMacedoniasẽvinh danhngườimột cách tôn kính nhưmột conngười vĩ đại theo nhữngtruyềnthốngcủaHyLạp?NgườitanóirằngCyrus,contraicủaCambyses,làngườiđầutiênchấp

nhậnnghilễphủphục,vàtừđó,tụclệnhụcnhãnàyđượcchấpnhậnởBaTư.Tuynhiên,ngườiphảinhớrằngCyrusĐạiđếđãđượcmộtbộtộcngườiScythia,nhữngngườinghèokhónhưngtựdo,dạychomộtbàihọcđíchđángvề lòngkiêungạo;rằngDariusđãbịsỉnhụcbởichínhngườiScythia,[302]nhưXerxesđãbịhạgụcbởingườiAthensvàSparta,nhưArtaxerxesđãthấtthủtrướcđộiquânMộtvạnngườicủaClearchusvàXenophon.Giờđây,bệhạ,Alexander, người đã đánh cắp từDariusmột niềm kiêu hãnh khác dùchưatừngcóaiquỳphủphụctrướcôngta.”BàidiễnvănnàyđãlàmphậtýAlexander,nhưnglạikhiếnnhữngngười

Macedoniacảm thấyhài lòngvìnhững lờiCallisthenesnói ra rấtphùhợpvớitâmtưcủahọ.Alexanderýthứcđượcđiềuđó.Bởivậy,ngàinóinhữngngười Macedonia bỏ qua vấn đề này: tạm thời bác bỏ việc đưa nghi lễproskynesisvàotrongtriều.Phávỡ sự im lặngnặngnề của cuộcgặpgỡ, nhữngquan chức cao cấp

ngườiBaTư đã lần lượt rời khỏi ghế ngồi, quỳ phủ phục trước nhà vua.Leonnatus,một thành viên của độiChiến hữu, cho rằngmột trong nhữngngườiđóđãcómộtmàntrìnhdiễnvụngvề,vàcườiphálên.Việcnàyquả

thựcđãhoàntoànphávỡtônnghiêm.[303]Alexanderđùngđùngnổigiận–nhưng sau đó, ngài kiềmchế đượcvà lại bày tỏmongmuốn làmbạn vớiLeonnatusmộtlầnnữa.Cónhiềudị bảnghi chép lại việcnày.[304]Alexander đã cho quần thần

truyền taynhaumộtcáicốcbằngvàng; trướchết,ngài traonóchonhữngngườichấpnhậnnghilễproskynesis.Ngườiđầutiênuốngrượutrongchiếccốcnày,sẽđứnglên,quỳtrướcAlexander,vàsẽnhậnđượcmộtnụhôntừngài.[305] Những người sau lần lượt làm theo; nhưng Callisthenes, khi tớilượtmình,đãkhôngthựchiệnnghi lễproskynesis,màchỉđứnglên,đi tớichỗAlexandervàxinngàibanchoôngmộtnụhôn.Alexander,lúcđó,đangmải nói chuyện vớiHephaestion và không bận tâm tới việc quan sát xemCallisthenes đã thực hiện chính xác hành động bày tỏ lòng tôn kính haychưa, nhưng một trong những Chiến hữu – Demetrius, con trai củaPythonax,đãnhắcnhởngàirằngCallistheneschưahềquỳxuốngtrướckhitớithỉnhcầungàibantặngmộtnụhôn.Dođó,Alexanderđãtừchốiyêucầucủa Callisthenes. Đáp lại sự từ chối này, Callisthenes lớn tiếng nói rằng:“Cũngđượcthôi thưabệhạ.Thầnsẽmangnụhônđó trao tặngchongườiđángthươnghơn.”Theo quan điểm của tôi, tất cả những chuyện này đều đáng trách trong

phạmvinóphảnánhvềthóikiêungạongàycànggiatăngcủaAlexandervàcáchcưxửthiếukhônngoancủaCallisthenes.Rõràng,khimộtngườiđànôngđãnguyệnphụcvụmộtvịhoàngđế,ông tanênđềcaochủnhâncủamìnhcàngnhiềucàngtốt,đồngthờiduytrìđượccáchcưxửhợpvớikhuônphép;vàvìlýdođó,tôithấyrằngAlexanderđãkhônghềbấtcôngkhinổigiậnvớiCallisthenesvì tính tựphụvô lýcủaông tavàvìCallisthenesđãthốtranhữnglờikhôngnênnói.Điềunàyhẳnlýgiảichoviệctạisaongườita dễ dàng tin rằng Callisthenes đã nhúng tay vào âm mưu chống lạiAlexanderbởinhữngngườihầucậntrẻtuổicủangài–hoặcôngtachínhlàmộttrongnhữngchủmưu.[306]

ThânphụcủaAlexander,vuaPhilip, làngườiđầu tiên lậpnên tục lệsửdụng những thanh niên trẻ tuổi, con của những quý tộc Macedonia làmngườihầucậnchonhàvua.Nhữngthanhniênnàyđượctintưởnggiaophónhiệmvụchămsócchođứcvuavàchịu tráchnhiệmbảovệngàikhingàiđangngủ;khinhàvuacưỡingựa,họcũngsẽđượccấpchonhữngconngựatốt,vàchỉchonhàvuacưỡingựa theocáchcủangườiBaTư.Họcũngsẽcạnhtranhmộtcáchthânthiệnvớiđứcvuatrongnhữngcuộcđisăn.[307]

Một trong những thanh niên đó là Hermolaus, con trai của Sopolis, vàđượccholàmộtngườiyêuthíchtriếthọc,mộtsởthíchkhiếnanhtacómốiquanhệthânthiếtvớiCallisthenes.Truyệnkểrằngtrongmộtchuyếnđisăn,

mộtconlợnrừngđãtấncôngAlexander,vàtrướckhingàikịpgiángchonómộtđònchímạng thìHermolausđãxông tới, giết con thú.Alexander tứcgiậnvìbịcướpmấtcơhội,bènhạlệnhphạtroiHermolaustrướcmặttoànbộnhữngngườihầucậnkhác,sauđócòntướcmấtconngựacủaanhta.[308]

BịtổnthươngmộtcáchcayđắngbởicáchđốixửđộcđoáncủaAlexander,HermolausđãnóivớiSostratus,contraicủaAmyntasvàlàbạnthâncủaanhta,rằngcuộcsốngnàykhôngđángđểtiếptụcchotớikhianhtatrảđượcmốithùchosựsỉnhụckhủngkhiếpnày,vàSostratus,ngườiđãanủiHermolaus,nhanhchóngbị thuyếtphục thamgiavàoâmmưuchống lạinhàvua.Haichàng trai trẻ đã nhận được sự ủng hộ của Antipater, con trai củaAsclepiodorus,thốngđốccũcủaSyriavàcủabangườikhác:EpimenescontraicủaArseus,AnticlescontraicủaTheocritus,vàPhilotascontraicủamộtngườiThrace tên làCarsis.Họđã thốngnhất làkhi tới lượtAntipatergácđêm,họsẽgiếthạiAlexandertronglúcngàiđangsayngủ.Âmmưunàykhôngđược thựchiệnvì tốihômđóAlexanderuốngrượu

cho tới tận bình minh. Điều này chắc hẳn đã làm đảo lộn kế hoạch, dùAristobuluscómộtgiải thíchhoàntoànkhácbiệt.Theosửgianày,[309] cómộtngườiphụnữSyriacótài tiêntri, thườngđi theoAlexander.Lúcđầu,nhàvuavàcácchiếnhữucủangàithườngcườinhạobàta;nhưng,khimọithứbàtatiênđoántrongtrạngtháixuấthồnđềutrởthànhsựthật,Alexanderbắtđầusuynghĩkhácvềngườiphụnữnày.Ngàikhôngcòncườinhạobà,vàcònđểbàđitheongàibấtcứlúcnàobàmuốn,dùngàyhayđêm,vànhiềulần,cònchophépbàcanhgiữchongàikhingàichìmvàogiấcngủ.Người phụ nữ này, vào một trong những lần xuất hồn tiên tri, đã gặp

Alexanderkhingàiđangdầnbỏthóinghiệnrượu.Bàtakhẩnnàingàiuốngchohếtđêmđó,vàAlexander,ngườitinrằnghẳncóđiềugìthầnbítronglờicảnhbáonày,đãlàmtheolờibà.Bởivậy,âmmưucủađámcậnthầntrẻtuổiđãthấtbại.Epimenes,mộttrongnhữngkẻphạmtội,cũnggiốngnhưHermolaus,có

mộtngườibạnrấtthânthiết,Charicles,contraicủaMenander;mộtngàysaukhi âm mưu ám sát nhà vua thất bại, Epimenes đã đem kể toàn bộ câuchuyện cho Charicles. Charicles đem chuyện kể lại cho anh trai củaEpimenes là Eurylochus, người đã đi tới lều của Alexander và kể mọichuyệnchoPtolemy,contraicủaLagus,vệquâncủanhàvua.VàPtolemy,tớilượtmình,đãtrìnhtấusựvụnàylênAlexander.NgàiđãhạlệnhbắtgiữtấtcảđámthanhniênmàEurylochusnêutên.Bịtrakhảodướiđònroi,họthừanhậntộilỗi,đồngthời,khaibáoranhiềungườikhác.Aristobulusthuậtlạirằng–vàPtolemyđãxáctínđiềunày–nhữngcận

thần trẻ tuổi đãkhai ra rằngCallisthenesđãkhíchđộnghọphạm tội.Tuy

nhiên,nhữngngườicóuytínkháckhônghềnhắctớiđiềunày;họchỉđềcậptớiviệcAlexanderđãdễdàngtinngayđiềutồitệnhấtvềCallisthenes,trướchết,vìngàivốnchẳngưagìôngta,vàsauđó,làvìmốiquanhệthânthiếtcủaôngtavớiHermolaus.[310]

Hơnnữa, trong trước tác củamột vài sửgia,[311] chúng ta tìm thấy câuchuyệnkểrằngHermolaus,khibịđemraxửán,đãcôngkhaithừanhậntộilỗi,tuyênbốrằngmộtngườiđànôngtựtrọngkhôngthểnàochịuđựngnổithóingạomạntháiquácủaAlexander;vàsauđónêulênmộtloạtnhữngtộiác của ngài – việc kết liễuPhilotas bất hợppháp, tự ý hànhhình cha củaPhilotasvàlãotướngParmeniocùngnhữngsĩquankháccũngtrongdịpđó,giếtCleitus,mặc trangphụcBaTư, lênkếhoạchápđặtnghi lễphủphục,thói nghiện rượu và những lần rượu chè say khướt củaAlexander: tất cảnhữngđiềuHermolausmongmuốnchỉ là tìm lại tựdochochínhmìnhvàgiúpnhữngngườiMacedoniathoátkhỏimộtkẻphạmnhiềutộiácđếnnhưvậy,kẻmàgiờđâykhiếnmọingườikhôngthểchịuđượcnữa.Hermolausvànhữngthanhniênkhácbịbắtgiữcùngvớianhtasauđóđãbịnémđáđếnchết.[312]

Sốphận củaCallisthenes sau đó cũng có nhiều dị bản:Aristobulus viếtrằng Callisthenes đã bị kéo lê trong xiềng xích ở những nơi quân độiMacedoniađiqua,chotớikhikiệtsứcvàbỏmạng.TheoPtolemy,đầutiênAlexanderchotratấnCallisthenes,rồihạlệnhtreocổôngta.Bởivậy,chúngtacóthểthấyrằngthậmchícảnhữngsửgiađángtinnhất,nhữngngườicómốiliênhệthựcsựvớiAlexanderởthờiđiểmđó,cũngcónhữngghichépmâuthuẫnnhauvềnhữngsựkiệnmàrõrànghọkhôngxalạgì.[313]Nhiềuchitiếtkhácvềsựkiệnnàycũngđượcnhiềusửgiakhácđưavàotheomộtcáchkhálộnxộnvàmâuthuẫn–nêntôikhôngthểlàmgìtốthơnlàthuậtlạicâuchuyệnnhưtrên.Quảthực, tôicóbàn tớinhữngsựkiệnnàyhơisớm,nhưngtôinghĩrằng,vớimụcđíchkểchuyện,câuchuyệncủaHermolauscóliênquantớicâuchuyệncủaAlexandervàCleitus;vìlýdođó,tôiđãthuậtlạichuyệnđóởđây,nhưlàphầnkếtiếpcủacâuchuyệntrước.Lúcnày,AlexanderđóntiếplầnthứhainhữngsứthầncủangườiScythia

châuÂu,nhữngngườiđếncùngmộtđoànvớinhữngsứthầnmàđíchthânngàiđãcửtớiScythia.[314]VịvuaScythiacửhọđivừamớiquađời;ngaivàngđãđượctraochoanhtraicủangài,vàmụcđíchcủachuyếnđisứlầnnàylàbàytỏrằngScythiasẵnlòngtuântheomọichỉthịmàAlexanderđưara;cácsứthầncũngmangtheonhữngcốngphẩmđượccoilàcógiátrịnhấtở đất nước của họ, và họ gửi lời của vuaScythia tới hoàngđếAlexanderrằngôngmongmuốngắnkếtmốihợptácliênminhhữunghịgiữahainướcbằng cách gả con gái của ông cho ngài.NếuAlexander không bằng lòng

cướicôngchúaScythia,nhàvuavẫnnónglòngđượcthựchiệnđiềutốtđẹptiếptheovàrấtvuilòngnếunhưcongáicủacácthốngđốcvànhữngnhânvậtquantrọngkháctronglãnhthổScythiađượckếthônvớinhữngsĩquanđángtincậynhấtcủaAlexander.Hơnnữa,ôngcũngsẽđíchthântới thămngài,nếungàiyêucầuông làmđiềuđó,vànhờvậy,có thể tiếpnhận trựctiếpnhữngchỉthịcủaAlexander.Đồngthời,vuacủaChorasmia,Pharasmanes,đãtớitiếpkiếncùng1.500

kỵbinh.[315]ÔngtâuvớiAlexanderrằnglãnhthổcủaôngcóchungđườngbiêngiớivớingườiColchiavànữtộcAmazon,vànếungàicódựtínhxâmlượcnhữngkhuvựcnàyvớimụctiêulàmgiảmlượngngườiđôngđảocưtrúởvùngnày cho tới tậnbiểnĐen,ông sẵn sàng làmngườidẫnđườngchongàivàcungcấpnhữngnhuyếuphẩmchoquânđộiMacedonia.ĐốivớinhữngsứthầnđếntừScythia,Alexandertrảlờihọmộtcáchlịch

sựvàphùhợp:ngàinói,takhôngcầnmộthônướcvớingườiScythia.Ngàigửi lời cảmơnPharasmanesvì lời đềnghị củaông ta và chấp thuậnhiệpước,dùmộtcuộcviễnchinhtớibiểnĐenvàothờiđiểmnàylàkhôngthíchhợpcho lắm;và trướckhichoPharasmanes lui,ngàigiới thiệuông tavớiArtabazus,mộtngườiBaTư,ngườimàngàiđãgiaotrọngtráchởBactria,vàvới nhiều thống đốc khác của các địa hạt lân cận. Toan tính hiện tại củaAlexanderlàxâmchiếmẤnĐộ,vàngàichorằngmộtkhiẤnĐộđãlàcủangài,ngàisẽtrởthànhchủnhâncủatoànbộlụcđịaÁchâu;sauđó,ngàidựtínhsẽtrởlạiHyLạp,vàtừđó,mởcuộcviễnchinhtớivùngbiểnĐenquaeobiểnHellespontvàbiểnPropontis[316] với toànbộ lực lượng trênbộvàtrênbiển.Dođó,PharasmanessẽcóíchchongàinếuôngtathựchiệnđầyđủlờiđềnghịcủamìnhkhicơhộiviễnchinhtớiBiểnĐenxuấthiện.AlexanderquaytrởlạiOxus.MụcđíchcủangàilàtiếnquântớiSogdiana,

vìcótinbáorằngnhiềungườiởđâykhôngchịutuânphụcvịthốngđốcmàngàichỉđịnhvàđãcốthủtrongnhữngcôngsự.TronglúcngàiđanghạtrạidừngquântạiOxus,mộtdòngnướcvàmộtsuốidầuđãđộtngộtphuntràoởkhuđóngquân.Ptolemy,contraicủaLagus,đãđượcthôngbáovềsựkiệnkhácthườngnày,vàôngđãthuậtlạiđiềuđóvớiAlexander.Ngàirấtquantâmtớithiênnhiênkỳdiệunênđãtổchứcmộtlễhiếntếtheonghithứcmàcácthầybóiđãđưara.Aristanderkhẳngđịnhrằngsuốidầulàdấuhiệubáotrướcnhữngkhókhănsắptớivàtiênđoánvềchiếnthắngcuốicùng.[317]

Bốnsĩquan–Polysperchon,Attalus,Gorgias,vàMeleager–đượcđểlạiBactriavớichỉthịgiếttấtcảnhữngngườibảnđịakhôngchịutuânphụcvàtrông chừng những rắc rối có thể xảy ra; còn Alexander, sau khi vượtSogdiana,đãchialựclượngcủangàithànhnămphần,mộtphầnchịusựchỉhuy củaHephaestion,một phần do Ptolemy, con trai của Lagus, chỉ huy,

phần thứ ba do Perdiccas chịu trách nhiệm, phần thứ tư là do Coenus vàArtabazus. Phần thứ năm được đích thân ngài tiếp quản và cùng với lựclượngnày,ngàiđãtiếnquântớiMarakanda,trongkhibốnvịchỉhuykhácđảmnhiệmviệctấncôngkhicơhộixuấthiện,giángnhữngđònsấmsétvàonhữngcôngsự,nơimộtvàingườibảnđịađãcốchiếmcứhoặctiếpnhậnsựquyhàngtìnhnguyệncủanhữngngườikhác.Ngài đãhànhquânquaphần lớn lãnh thổSogdiana, vàkhi toànbộ lực

lượng tái hợp tạiMarakanda, Alexander đã cử Hephaestion lên kế hoạchchiếmcứnhiềuthịtrấn,vàđồngthời,cửCoenusvàArtabazustớiScythia,nơiSpitamenes,theonhưtincấpbáo,đanglẩntrốn.Tronglúcđó,AlexandercùngvớiphầncònlạicủađộiquânhànhquântớinhữngphầnlãnhthổkháccủaSogdiana,nhữngphần lãnh thổvẫncònnằm trong taynhữngkẻphảnloạn,vàđánhbạichúngmộtcáchdễdàng.VềphầnSpitamenes,lúcđóôngtacùngvớimộtsốlượnglớnnhữngkẻ

chạytrốnđãđitừSogdianatớichỗnhữngngườiMassagetae,[318]mộtnhánhcủangườiScythia;ởđâyhọcókhoảng600kỵbinhbảnđịavàtậptrungtạimộttrongnhữngcôngsựởBactria.KhôngmộtđơnvịđồntrúhaymộtthủlĩnhnàonghĩmìnhcóthểbịtấncôngnênSpitamenesđãdễdàngđộtkích,giết línhvàbắtgiữchỉhuy.ThànhcôngnàyđãkhuyếnkhíchSpitamenesmộtvàingàysauđótiếnquântớiZariaspa.Họđãkhôngmạohiểmđộtkíchthịtrấn,dùđãbắtđượcrấtnhiềuthúnuôi,vàcoichúngnhưnhữngchiếnlợiphẩm.Một vài người trong đội kỵ binh Chiến hữu đã bị bỏ lại vì đau ốm ở

Zariaspa, và trong số đó có Peitho, con trai của Sosicles – người đã chịutráchnhiệmchămlochosinhhoạtcánhâncủaHoàngđếtạithịtrấnnày,vàngườichơiđànhạclàAristonicus.Haingườiđãhồiphụcđủđểcưỡingựavàthamgia chiếnđấukhi cuộc tấn công củangườiScythia diễn ra; bởi vậy,ngaykhibiếttinđó,họđãcùngvớikhoảng80kỵbinh–línhđánhthuê,rờikhỏiđơnvịđồntrúởthịtrấn;cùngvớimộtvàicậnvệcủaHoàngđế,họđãcốgắngđẩylùicuộctấncôngcủaquânthù.ĐámquânítỏicủaMacedoniađãbấtngờ tấncôngquânScythia,vàở lầnđộtkíchđầu tiên,họđã thànhcông:họchiếmlạitấtcảnhữnggiasúcbịđánhcắpvàgiếtchếtnhữngkẻthùđangcốgắngchốngtrả;nhưngkhihọbịđẩylùivàothịtrấn,SpitamenesvàquânScythiađãtómgọnhọtrongmộtcuộcphụckích.BảykỵbinhChiếnhữuvàkhoảng60línhđánhthuêthiệtmạng.Aristonicuscũngđãtửtrận–tuynhiên,ôngđãngãxuốngkhôngphảinhưmộtngườichơiđànhạcmànhưmộtngườiđànông;[319]cònPeithobịthươngvàbịbắtlàmtùbinh.Ngaykhi biết tin về sựkiệnnày,Craterus đãkhông lãngphí thời gian,

hànhquânchốnglạingườiMassagetae,nhữngngườiđãrútluimộtcáchvội

vàngvềphíasamạckhihọquansát thấyôngđangđếngần.Craterusbámsát quân địch và đã phát hiện ở khu vực không xa phần rìa của sa mạc,nhữngngườiMassagetaevàmột lượnglượngbaogồm1.000línhkỵbinh.Mộtcuộcgiápchiếnácliệtnổra.QuânMacedoniagiànhchiếnthắng.NgườiScythiathiệthạikhoảng150quânkỵ;phầncònlạiđãrútchạyantoànvàosamạc,trongkhiCraterusnhậnthấykhólòngtiếptụctruyđuổihọ.Cũngthờigianđó,ArtabazusthỉnhcầuAlexanderchophépôngrútkhỏi

chức thốngđốcBactriavì lýdo tuổi tác.Alexanderđápứng thỉnhnguyệnnày và chỉ định Amyntas, con trai của Nicolaus, thay thế vị trí củaArtabazus.[320]Ngài đểCoenus ở lại địa phận này vớimột lực lượng baogồmđộiquânriêngcủaCoenusvànhững tiểuđoàncủaMeleager,khoảng400quânChiếnhữu,toànbộlínhđánhgiáo,vànhữngđộiquântừBactriavàSogdiana đã đi cùngAmyntas. Chỉ thị của ngài là họ phải tuân theomọimệnhlệnhtừCoenusvàtrúđôngởSogdiana,mộtphầnlàđểđềphòng,vàmộtphầnlàđểcócơhộigiăngbẫySpitamenesvìôngtacóthểđanglẩntrốnởkhuvựclâncậntrongmùađôngtới.KhiSpitamenesnhận ra rằng toànbộkhuvựcđãbị cácđơnvị đồn trú

Macedonianắmgiữvàchẳnghềcólốithoátnàochoônglẫnquânlính,ôngquyếtđịnhtấncôngCoenusvớihyvọnggiànhđượcmộtthắnglợilớnhơnởđịaphậnnày.TạiBagae,mộtthànhtrìcủaSogdianatạibiêngiớicủangườiMassagetae,họđãdễdàng thuphụcđượcmột lực lượngkhoảng3.000kỵbinh Scythia, chuẩn bị cho cuộc tấn công vào Sogdiana. Những ngườiScythia này luôn sẵn sàng tham gia vào bất cứmột cuộc chiến nào – sựnghèokhócủahọrõrànglàmộtnguyênnhân;nhưng,hơnnữa,họkhôngcóthịtrấnnào,khôngcónơiđịnhcưnào,vàbởivậy,chẳnghềsợhãiviệcsẽmấtđinhữnggìquýgiáđốivớihọ.NhậnđượctinvềcuộctiếnquâncủakỵbinhSpitamenes,Coenusđãsẵn

sàngđươngđầuvớihọ.ĐólàmộtcuộcchiếnkhốcliệtmàquânMacedoniađãgiànhchiến thắng.Hơn800kỵbinhcủaquânđịchđãbịgiết, trongkhithiệthạivềngườibênphíaCoenusvàokhoảng25quânkỵvà12quânbộ.TrongkhiSpitamenescốgắngtrốnthoát,ôngtađãbịhầuhếtquânBactriavà những đội quân tới từ Sogdiana bỏ mặc, tất cả bọn họ đều đầu hàngCoenus. NgườiMassagetae đánh dấu thất bại của họ bằng cách cướp hếtnhữngxechởhànhlýcủanhữngngườibạnđồnghànhtrongtrậnchiến,sauđóbỏtrốncùngSpitamenesvàosamạc;nhưngngaykhibiếttinAlexandercũngđangtiếnquânvàokhuvựcnày,họđãchặtđầuSpitamenesvàmangnóđến chongài, vớihyvọnghànhđộng thân thiệnnàycó thểkhiếnngàikhôngquấynhiễuhọ.Trongthờigianđó,tạiNautaka,AlexanderđãgặplạiCoenusvàStasanor,

xatrapcủaAria,cùngnhữngđộiquândướiquyềnchỉhuycủaCraterusvàPhrataphernes, xatrap của Parthia. Những sĩ quan này đã thực hiện thànhcông tất cả những chỉ thị của Alexander.[321] Lúc này đang là giữa mùađông, Alexander đã hạ trại tại Nautaka, và cử Phrataphernes tìm kiếmAutophradates, xatrap củaMardia và Tapuria, người đã nhiều lần phớt lờmệnhlệnhcủaAlexandervềviệcphảiđíchthânđếnbáocáongài.NgàichỉđịnhStasanortiếpquảnchứcThốngđốcDrangae,vàAtropatesthaythếvịtrí của Oxodates ởMedia, khi người này tỏ ra không đáng tin.Mazaeus,thốngđốccủaBabylon,đượcbáotinlàđãquađời.Stamenesđượccửtớiđểthaythế.Sopolis,EpocillusvàMenidasđượclệnhquayvềMacedoniađểtìmkiếmviệnquân.Tincấpbáotớichobiếtmộtsốlượnglớnnhữngngườibảnđịađãtrốnvào

pháođàiđượcbiết tớivớicái tênPháođàiđávùngSogdiana[theRockofSogdiana],vàtrongsốđó,cóvợvàcáccongáicủaOxyartesngườiBactria,ngườiđãtừchốituânphụcAlexandervàđãchọnbỏtrốncùnggiađìnhvớiniềmtinrằngpháođàilànơikhôngthểbịđánhchiếm.ĐólàthànhlũycuốicùngcủaSogdiana;nếunósụpđổ,họsẽchẳngcònhyvọnggìđểkhángcự.Dođó,khimùaxuânvừabắtđầu,Alexanderđãtiếnquântớipháođàinày.[322]

Khitớigầnpháođài,ngàinhậnthấyrằngmọimặtcủapháođàiđềudốcđứng,rấtkhótấncông.Nhữngngườibảnđịađãdựtrữlươngthựcchomộtcuộcvâyhãmkéodài,vàtuyếtdàytrênđỉnhnúiđãkhiếnviệctiếnquâncủaquânMacedoniavốnđãbấtlợilạicàngkhókhănhơn,trongkhiđiềuđólạiđảmbảo nguồnnước vô tận cho quân địch.Dùvậy,Alexander vẫn quyếtđịnhtấncông.Lý do cho quyết định này củaAlexander có thể là vìmột vài điềumà

ngườibảnđịađãnói.Mộtvàilờibahoalăngmạđãkhiếnngàinổigiậnvàcàngthêmquyếttâmchiếnđấu.Alexanderđãkêugọinhữngngườibảnđịathươngthảo,ngàihứasẽchophéphọvềnhàantoànvớiđiềukiệnhọphảigiaonộpthànhlũy;nhưngcâutrảlờichođềnghịnàychỉlàtiếngcườilớn.Sautiếnghétkhóhiểuvàhoangdại,họđáplờiAlexanderrằngngàinêntìmcáchđểđánhchiếmPháođàivàsẽchẳngcógìkhiếnngườiSogdianasợhãi.Hệquảlà,Alexanderđãtuyênbốtraothưởng12ta-lăngchongườiđầutiênleođượclênnúi,11ta-lăngchongườithứhai,10ta-lăngchongườithứba,vàcứtiếpdiễnnhưthếchotớingườithứmườihai,ngườisẽnhậnđược300đồngdaricvàng.[323]Binhlínhvốnđãhăngháinaylạicóthêmtuyênbốnàynêncàngđượckhíchlệ.Có khoảng 300 người trong những cuộc vây thành trước kia có kinh

nghiệm leo núi. Lúc này, họ được tập trung lại.Họ tự trang bị chomình

nhữngcọclềunhỏbằngsắtmàhọsẽsửdụngđểđitrêntuyếtnơiđãđóngbănghoặccắmchúngvàophầnđất trốngmàhọcó thểsẽbăngqua.Đồngthời,họcũngmangtheonhữngsợidâybằnglanhrấtbềnchắc.Nhómbinhlínhnàyđãtiếnquândướisựchephủcủabóngđêmtớiphầndốcnhấtcủanúiđá,nơimàhọbiếtrằngítđượcbảovệnhất;sauđó,họsửdụngcọclềucắmvàophầnđất trốnghoặcvàonhữngmảng tuyếtmàdườngnhưcó thểchịuđượcsứcnặngtốtnhất,rồihọtựkéomìnhlên,ởbấtcứnơinàocóthểtìmđượcđườnglên.Khoảng30ngườiđãthiệtmạngkhileonúivìrơixuốngnhiềunơikhácnhautrêntuyếtlạnh,thithểcủahọkhôngbaogiờđượctìmthấyđểchôncất,nhưngnhữngngườicònlạiđãleolêntớiđỉnhnúikhitrờivừasáng,vànhanhchóngchiếmgiữnơinày.TheolệnhcủaAlexander,họđãbáotínhiệuthànhcôngchonhữngđộiquânởdướibằngcáchvẫynhữngmảnhvảilanh,vàAlexanderđãcửmộtngườibáotinhòhétchonhữngtiềnđồn của địch biết rằng họ đã bị bao vây, vì ngài,Alexander đã tìm đượcnhữngngườiđànôngcócánh,vàgiờđâynhữngngườinàyđangchiếmcứđỉnh núi.Ngài thậm chí còn chỉ tay về phía phần chóp của pháo đài, nơinhữngbinhlínhcủangàiđangđứngởđó.Cảnh tượng không mong đợi này là một cú sốc nghiêm trọng đối với

người bản địa. Dù chỉ nhìn thấy đượcmột số binh línhMacedonia ít ỏi,nhưngđiềuđóđủlàmhọcảmthấyvôcùngsợhãi.Nhữngngườibảnđịađãsớmliêntưởngtớicảnhmộtlựclượnghùngmạnhđượctrangbịvũkhíđầyđủ sẽ chiếm cứ pháo đài.Do đó, họ đã đầu hàng. Trong đám tù nhân cónhiềuphụnữvàtrẻem–đángkểnhấtlàvợvàcáccôcongáicủaOxyartes.MộttrongnhữngcôcongáicủaOxyartestênlàRoxane.Nàngđangởđộ

tuổikếthôn,vàđámbinhlínhthamgiachiếndịchnàyđềunóirằngngoàivợcủaDariusrathìRoxanelàthiếunữkhảáinhấtmàhọtừngthấyởchâuÁ.Alexanderđãyêunàngngaytừcáinhìnđầutiên;tuynhiên,dùnàngđãtrởthànhtùnhân,ngàiđãkhôngdùngvũlựcđểépbuộcnànglàmtheoýmìnhmàhạ cốkết hônvới nàng.[324]Vềhànhđộngnày, tôi ca ngợiAlexanderhơnlàtráchmócngài.VềvợcủaDarius,ngườiđượccangợilàngườiphụnữđẹpnhấtchâuÁ,

Alexandercũngkhôngcótàýgì,hoặcnếucó,ngàiđãkiểmsoátdụcvọngcủamình,bấtchấpthựctếrằngngàicòntrẻvàđangởđỉnhcaoquyềnlực–mộtsựkếthợpcủanhữngđiềukiện thườngdẫnhầuhếtnhữngngườiđànôngtớisựsađọa.Alexandertôntrọngnàngvàđểnàngđượcyên.Vềđiềunày,ngàiđãbộclộmộtsựtựchủlớn–mặcdù,chắcchắnngàicũngđãbàytỏlòngkhaokhát.[325]

CómộtcâuchuyệnkểvềDarius[326] rằngkhông lâu sau thấtbạiở trậnIssus,mộthoạnquanchịutráchnhiệmtrôngnomvợcủaDariusđãtìmđược

đườngtớigặpvịvuaBaTưnày.CâuhỏiđầutiêncủaDariuslàkhôngrõmẹông,vợvàconôngtacócònsốnghaykhông,vàôngđượctrảlờirằnghọkhôngnhữngkhôngbịgiết hại,màcònđượcgiữ lại tướchiệuhoàng tộc,đượcđốixửđúngvớilễnghinhưkhiôngcòntạivịtrênngaivàng.Sauđó,Dariustiếptụchỏivềviệcliệuvợôngtacócòngiữđượclòngchungthủykhông.Vịhoạnquanđáplời:“Hoànghậuvẫngiữlòngchungthủyvớingười.”“Alexanderđãkhônghềépbuộchaylăngmạnàngchăng?”“Thưabệhạ”,vịhoạnquantrảlờicùngvớilờituyênthệ,“hoànghậuvẫn

vẹnnguyênnhưkhibệhạrờibỏngười.CònvềphầnAlexander,ôngta làmộtngườiđànôngcóphẩmgiávàítbịdụcvọngsaikhiến.”Dariusđưahaitaylêntrờivàcầunguyện.“XinthầnZeus,[327]ngườiquản

chiếucôngviệccủanhữngôngvuatrênthếgian,xinngàihãybảovệđếchếcủangườiMediavàngườiBaTư;nhưngnếungàikhôngcònmuốnconlàvuacủachâuÁnữa,thìhãygiaophóngaivàngcủaconchoAlexanderchứkhôngphảiaikhác.”Quay trở lại với câu chuyện về thành lũy cuối cùng của Sogdiana.Khi

Oxyartes biết tin các cô con gái của ông đã bị bắt giữ, và trong số đó,AlexanderđãđemlòngyêuRoxane,ôngđãcóthêmdũngkhíđểtrìnhdiệntrướcngài.Tronghoàncảnhnhưvậy,AlexanderđãđốixửvớiOxyartesvớitấtcảsựtôntrọng.Cùngvớiviệcchiếmgiữthànhlũytrênđỉnhnúi,nhữnghoạtđộngquânsự

ởSogdianađềuthànhcông.CuộctấncôngtiếptheocủaAlexanderlànhằmvào lãnh thổ của Pareitacae, nơi một lực lượng lớn những người bản địađangchiếmcứmộtpháođàibằngđákhác,PháođàiĐácủaChorienes.[328]ChínhChorienes,cùngvớinhiềungườicóđịavịkháctrongkhuvựcnày,đãlẩn trốnởđây.Núiđánàycaokhoảng3.658métvàcóchuvikhoảng11kilômét,cácphíađềudốcđứng;chỉcómộtđườnglênduynhấtlàmộtconđườnghẹpvàkhóđi,chiađôimặtnúiđávàdẫnđếnhệquảlà,rấtkhócóthểleonúikểcảvớiđộihìnhhàngmộtvàkhôngbịtấncông.Pháođàicònđượcbaoquanhbởimộtkhenúisâu,nênmuốntổchứcbấtcứmộtđợttấncôngnàocũngphảilấpđầykhenúinàyrồisauđómớicóthểtấncông.Tuynhiên,thànhcôngđãkhiếnngười tacónhiềudũngkhíđể liềumạng,nhất làvàothờiđiểmđó,khiAlexander tin rằngkhôngcónơinàongàikhông thểđặtchân tớivàkhôngcópháođàinàongàikhông thểhạđược.Bất chấpkhókhăn,vịthốnglĩnhtrẻtuổivẫnquyếtđịnhtấncông.Saukhiđốnhạmộtvàicâythông,loàicâymọcphổbiếnxungquanhchânnúi,ngàiđãchothiếtkếthangđểquânlínhcóthểđixuốngkhenúi,điềugầnnhưlàbấtkhảnếusửdụngcácphươngtiệnkhác.Banngày,ngàiđiềuđộngmộtnửasốbinhlính

locôngviệcnàyvàđíchthângiámsát.Banđêm,mộtnửasốbinhlínhcònlạisẽtớilàmviệc,lầnlượtchiathànhbaca,dướisựgiámsátcủanhữngvệquân,baogồmPerdiccas,Leonnatus,vàPtolemy,contraicủaLagus.Côngviệcnàyrấtnặngnhọc.Trongánhsángbanngày,quânMacedoniachỉlàmđượckhoảng9mét,vàcònlàmđượcíthơnvàobanđêm,dùhọđãhuyđộngtoànbộ lực lượng.Phươngpháphọ sửdụng là trèoxuốngđúngphầnhẹpnhấtcủakhenúi,vàđóngcọctheonhữngkhoảngcáchchínhxácđểchúngcóthểchịuđượctrọngtảiđèlên,baogồmcácphênliếp(nhưtrongxâydựngcầu)đểcạnhnhaumộtcáchchắcchắn,vớimột lớpđấtở trên.Theocáchnày,độiquâncóthểtiếpcậnđượcpháođài.Banđầu,quânđịchchorằngviệcxâmnhậppháođàilàbấtkhả,nhưngkhi

thấycôngtrìnhcủaAlexanderdầnđượchoànthành,họđãtungranhữngđợttấn công từ trên cao nhằm đánh bật quânMacedonia. Tuy nhiên, nỗ lựckhángcựnàykhôngthànhcông,vàquânMacedoniavẫntiếptụccôngviệcxâydựngđườngvàothànhdướisựbảovệcủacáctấmláchắn.Trướctìnhhuốngkhôngmongmuốnnày,Chorienesđãhoảngsợ.ÔngtagửimộtthôngđiệptớiAlexanderđểxinngàichophépOxyartestớigặpmình.Alexanderchấp thuận,Oxyartes sau đó đã thuyết phụcChorienes từ bỏ thành lũy vàđầu hàngAlexander.Mộtmặt,Oxyartes nói rằng, chẳng cómảnhđất nàotrênthếgiancóthểtrụvữngtrướcsứcmạnhcủaAlexandervàquânđộicủangài;mặtkhác,đểtránhbịnghingờ,Oxyartesđãkhôngnóigìkhácngoàinhữnglờingợicadanhtiếngvàsựcôngbằngcủavịhoàngđếtrẻtuổi.Córấtnhiềuvídụchứngminhchođiềunày,ítnhấtlàtừcáchđốixửmàôngnhậnđượctừngài.Chorienesđãbịthuyếtphục;ôngtớidiệnkiếnAlexandercùngmộtvàingườithânvàchiếnhữu,vànhậnđượctừngàisựđảmbảochotìnhhữu nghị. Alexander giữ ông ở bên cạnh, và nói rằng ông nên cử bất cứngườinàomàôngđãmangtheokhitớigặpngàitrởlạipháođàivàyêucầutoànbộnhữngngườitrongđóđầuhàng.Nhữngđộiquânxungquanhđóđãnhanhchóngtiếpnhậnpháođài.Sauđó,đíchthânAlexandercùngvới500vệquâncũngleolênđỉnhnúichothỏachítòmò.NgàiđốixửvớiChorienesvớitấtcảlòngkínhtrọng,traolạiquyềnkiểmsoátpháođàivàotayôngvàchophépôngtiếptụccaitrịvùnglãnhthổcũ.MùađôngđãkhiếnquânđộicủaAlexandergầnnhưkiệtsức.Tuyết rơi

xuốngquánhiềusuốtthờigianvâythànhtrongkhilươngthựcngàymộtcạnkiệt.Tuyvậy,Chorienesđãdângtặnghaithánglươngthựcchotoànbộquânđội;từnhữngkhodựtrữtrênđỉnhnúi,ôngđãphânphátrấtnhiềungũcốc,rượuvà thứcănkhôchomỗicăn lều,hoặcmỗinhómquân–và tuyênbốrằngthậmchíôngcònchẳngdùngđếnmộtphầnmườisốlươngthựcdựtrữtrongthờigianbịvâythành.Vìviệcnày,AlexanderlạicàngthêmkínhtrọngChorienes,bởiđiềuđórõràngchothấyrằngviệcChorienesđầuhàngngài

khôngphải vì ôngkhông thể kéo dài việc giữ thànhmàvì ôngđã có suynghĩ,tínhtoánthậntrọng.LầntiếnquântiếptheocủaAlexanderlàtớiBactra.Craterus,vớimộtlực

lượnggồm600quânChiếnhữu,độiquânriêngcủaông,nhữngtiểuđoànbộbinhcủaAlcetas,vànhữngbinhlínhdướiquyềnchỉhuycủaPolysperchonvàAttalus,đãđượchạlệnhhànhquântấncôngCatanesvàAustanes,haikẻcuốicùngtrênlãnhthổPareitacaevẫnkhôngchịuquyhàng.Mộtcuộcchiếndữdộiđãnổra.Craterusgiànhchiếnthắng.Catanesbịgiếttrongtrậnchiến,cònAustanesbị bắt làm tùbinhvàđượcmang tới chỗAlexander.Về lựclượngquânbảnđịadướiquyềnchỉhuycủahaingườinày,cókhoảng120kỵbinhvà1.500bộbinhđãthiệtmạng.Sauchiếnthắng,Craterusđãcùngvớiquân lính của mình tới tập kết với Alexander tại Bactra, chính là nơiAlexander đã có một trải nghiệm chẳngmấy dễ chịu với Callisthenes vànhữngngườihầucậntrẻtuổicủangài.

Cuối mùa xuân,[329] Alexander bắt đầu hành quân tới Ấn Độ, để lạiAmyntasởBactriavớimộtlựclượnggồm3.500quânkỵvà10.000quânbộ.NgàiđãbăngquaCaucasuscủaẤnĐộ,vàtrongmườingàyđãđặtchânlênđấtAlexandria,thịtrấnmàngàiđãsánglậptrênlãnhthổcủaParapamisadaetrongcuộcviễnchinhđầutiêncủangàitớiBactria.Vịthốngđốc,ngườimàAlexander bổnhiệm trongdịpđó, đãbị ngài bãi nhiệmvì khôngđủnănglực.Đồngthời,ngàiđãgiúpgiatăngdânđịnhcưbằngcáchthêmvàonhữngnhómngườitừkhuvựclâncậnvàcácnhómbinhlínhkhôngđủsứckhỏeđểtiếptụcchinhchiến.Nicanor,mộttrongnhữngChiếnhữu,đãnhậnnhiệmvụkiểmsoátviệcđịnhcư,vàTyriaspesđượcbổnhiệmlàmthốngđốclãnhthổParapamisadae cùng với phần còn lại của khu vực kéo dài tới tận sôngCophen.[330] Sau đó, trên đường tới Nicaea, nơi ngài tổ chức lễ tế thầnAthene,Alexanderđãhànhquân tớiCophen, rachỉ thị choTaxiles[331]vànhữngngườiẤnĐộởphía tâysôngẤn tới tiếpkiếnngàivàobấtkỳ thờiđiểmnàothuậntiện.Taxilesvànhữngthủlĩnhkhácđãtuântheolệnhtriệuhồi,mangtheomộtvàimónquàcógiátrịnhấttrongkhuvựccủahọ,vàđềnghịdângtặngAlexander25convoichiếnđicùng.Lúc này, Alexander đã tiến hành phân chia lực lượng. Hephaestion và

Perdiccas,cùngvớinhữngtiểuđoàncủaGorgias,Cleitus,vàMeleager,mộtnửa đội Chiến hữu và tất cả kỵ binh đánh thuê, nhận lệnh tiến quân tớiPeucelaotis,hướngvềsôngẤn.Chỉthịnhanhchóngđượcthựchiệnkhôngchỉbởitoànquânmàcònvìnhậnđượcsựđồngthuậncủatấtcảnhữngnơimàhọhànhquânqua.KhiđặtchântớikhuvựcgầnsôngẤn,toànquânđãcónhữngsựchuẩnbịphùhợpđểvượtsông.[332]TaxilesvànhữngthủlĩnhẤnĐộkhácđượccửđicùngvớihọ,vàmệnhlệnhcủaAlexanderđãđược

thựchiệnđầyđủkhitoànbộlựclượngđitớibờsông.Astes,thốngđốccủaPeucelaotis,đãgâyravàitrởngạinhưngsauđó,đã

bỏmạngtrongquátrìnhchốngcựvàchínhAstes làngườiđãhủyhoại thịtrấnmàôngtađãnỗlựcgiữlại.ThịtrấnnàyđãbịHephaestionhạsau30ngày vây hãm. Sau cái chết của Astes, Sangaeus đã kiểm soát thị trấn –ngườinàylúctrướcđãtừngcóvàilầnbỏmặcAstesvàgianhậpnhómcủaTaxiles,mộtviệckhiếnAlexandercóthểtintưởngđượcôngta.MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàlãnhthổcủangườiAspasia,Guraea,

vàAssacenia.[333]Lựclượngngàimangtheogồmcóvệquân,tấtcảkỵbinhChiếnhữumàvàothờiđiểmđókhôngphảiphụngsựHephaestion,bộbinhChiếnhữu, cung thủ, quânAgrianes, vànhữngkỵbinhđánhgiáo.Đườnghànhquân,dọctheodòngChoes,gậpghềnhvànhiềunúi;hơnnữa,việcvượtsôngcũngkhôngphảilàmộtnhiệmvụdễdàng.Alexandernhanhchónghạlệnhchođộihìnhchínhcủabộbinhhànhquântheotốcđộriêng,cònđíchthânngàicùngvớikỵbinhvàkhoảng800bộbinhMacedonia,nhữngngườingàiđểchocưỡingựa,mangtheokhiêncủabộbinhvàtốclựchànhquân.Trongthờigianđó,ngàinhậnđượctincấpbáorằngnhữngngườibảnđịaởkhuvựclâncậnđãchiếmcứnhữngđịađiểmphòngvệ,hoặcởtrênnhữngngọnđồihoặcởtrongnhữngthịtrấn,đủkiêncốđểkhángcự.Thịtrấnđầutiên trong số những thị trấn này nằm trên đường hành quân của ngài, vàAlexanderđãkhônggặpvấnđềgìtrongviệcbốtrílựclượngvâyhãmbênngoài,buộcnhữngngườibảnđịaphảitrốntrongnhữngchốtphòngvệ.Tuynhiên,trongđợtvâyhãmnày,ngàiđãbịđâmxuyênquavai.Vìngàicómặcáo giáp nên vết thương không nghiêm trọng lắm. Ptolemy, con trai củaLagus,vàLeonnatuscũngbịthương.Sauđó,Alexanderđãchiếmcứmộtcứđiểmdườngnhưdễđộtkíchnhấtđốidiệnvớikhuvựccácchốtphòngvệcủathịtrấnvàquyếtđịnhtấncôngvàorạngsángngàyhômsau.Cóhailớpbảovệxungquanhthịtrấn,vàlớpphòngvệbênngoài,đượcxâydựngkhácẩuthả,đãbịquânMacedoniachiếmgiữmộtcáchdễdàng; tại lớpphòngthủthứhai,quânđịchvẫnduytrìsựkhángcự,nhưngmộtkhinhữngthangleothànhđãvàovịtrívàquânlínhbảovệthànhbắtđầuphảichịutổnthấtnặngnềtừnhữngvũkhíném,họđãbỏthịtrấnvàchạyvềphíanhữngngọnđồi.Mộtsốngườiđãbịgiếtkhicốgắngbỏchạy,vàtấtcảtùbinhđãbịquânMacedoniachémgiếtkhôngnươngtay,trảthùchovếtthươngmàhọđãgâyrachoAlexander.Tuynhiên,mộtsốlượnglớnnhữngngườibảnđịađãchạythoátlênnhữngngọnđồiởcáchđókhôngxa.AlexanderđãsanbằngthịtrấnvàtiếptụcdichuyểntớiAndaca–nơivừamớiquythuậnngài.Craterusvànhữngchỉhuybộbinhkhácđãđượcđểlạivùngnàyđểthuxếpnhữngviệcphát sinh, và hạ bất cứmột thị trấn nào dám không quy phụcAlexander,trongkhingàitiếptụchànhquâncùngvớivệquân,cungthủ,quânAgrianes,

những tiểu đoàn của Coenus và Attalus, đội kỵ binh được tuyển chọn,khoảngbốntrungđoàncủanhữngkỵbinhChiếnhữukhác,vàmộtnửasốkỵbinhArchers.Đườnghànhquân của ngài đi về phía sôngEuaspla, và saumộtcuộchànhquândài,vàongàythứhaicủahànhtrình,ngàiđãtớithịtrấnnơithốngđốccủaAspasiađangcưngụ.Nhữngngườibảnđịađãsớmbiếttinvềcuộchànhquân.Họđốtbỏthịtrấnvàbỏchạylêncácngọnđồi,trongkhiquâncủaAlexandertruyđuổihọkhắpcácnẻođường.NhiềungườibảnđịađãbỏmạngtrướckhinhữngngọnđồidốcgiúphọthoátkhỏicuộctànsátcủaquânMacedonia.Trongsuốtcuộctruyđuổi,Ptolemy,contraicủaLagus,đãpháthiệnthủ

lĩnhngườiẤnĐộcủađịahạtnày:ôngtađãchạylênmộtquảđồivàđangcốgắng bỏ trốn cùngmột vài vệ quân.Dù lực lượng của Ptolemy ít ỏi hơnnhiềusovớivị thủ lĩnhkia,ôngvẫnquyếtđịnhđuổi theo;đườngđồiquádốcvàgậpghềnhkhiếnchongựacủaPtolemykhôngthểđiđược,nênôngđànhbỏlạingựachomộtngườiđànôngdẫnđường,vàtiếptụcchạybộđuổitheovịthủlĩnhngườiẤnĐộ.KhipháthiệnthấyPtolemy,vịthủlĩnhvàcácvệsĩcủaôngtaquayratấncôngông.Họđãcómộtcuộcgiaochiếnácliệt.Vị thủ lĩnh người Ấn Độ với chiếc giáo dài đã liên tục đâm vào ngựcPtolemy.MũigiáođãlàmrácháogiápcủaPtolemynhưngchưađâmxuyênđượcquangười.PtolemyđáptrảbằngmộtđòntấncônggiángmạnhvàobắpđùicủavịthủlĩnhngườiẤnĐộ,đánhngãvàtướcvũkhícủaôngta,trongkhiđámvệsĩvừa thấy thủ lĩnhcủamìnhbịhạ,đãvộivãbỏ trốn.NhữngngườiẤnĐộkháctrênnhữngngọnđồilâncận,đaubuồntrướccảnhtượngxáccủathủlĩnhbịquânthùkéođi,đãnhanhchóngchạyxuốngchânđồi,tấncôngdữdội để cướp lại cái xác.Trong lúc đó,Alexander và kỵ binh củangài,khiđóđãxuốngngựa,đứngkhôngxaquảđồi;họđã thamgiacuộcgiáp chiến, và thành công trong việc đẩy lùi những ngườiẤnĐộ về phíanhữngquảđồivàchiếmlạiđượccáixác.Khi băng qua vùng này, Alexander đã tới một khu định cư được gọi

Arigaeum.[334]Ngàichiếmcứnơinày,chodùnóđãbịnhữngcưdânởđâyđốtphávàbỏhoang.CũngchínhởArigaeum,ngàihợpnhấtđộiquâncùngvớinhómcủaCraterus, với tinmừng làmọi chỉ thị củangàiđềuđãđượcthựchiện.Alexander rấtquan tâm tớivùngArigaeumnênngàiđãhạ lệnhchoCrateruscủngcốnơinày,bốtríđịnhcưchobấtcứnhómngườibảnđịanào ở khu vực lân cận có nguyện vọng được sinh sống ở đây, và nhữngnhómbinhlínhkhôngđủsứckhỏeđểtiếptụcphụcvụtrongquânngũ.Saukhihoàn thànhviệcnày,Alexanderđã tiếnquân tớimộtkhuvựcmàngàiđượcbáocáorằnghầuhếtnhữnglựclượngquânbảnđịađangtậptrungởđâyvớimụcđíchcanhgiữphòngtuyếnriêngcủahọ,vàđãtạmdừngchântạinhữngngọnđồithấpdướichânnúi.

TrongkhiAlexanderhạtrạitạiđịađiểmnày,Ptolemy,ngườiđượccửđitìmkiếmlươngthựcvàdẫndầumộtđộiquânvớimộtnhómnhỏquântrinhsát,đãbáocáorằngôngđãthấylửatrạicủaquânđịch,vàlựclượngcủahọđôngđảohơnlựclượngMacedonia.Alexandernhậntinbáonàyvớiđôichúthoàinghi,ngàichorằngsốlượnglửatrạicóthểlàtròmưumẹo;dođó,ngàiquyếtđịnhtiếncông.MộtphầnlựclượngđượcAlexanderđểlạidướichânnúi, cònđích thânngài tiếnquân cùngvớimột nhómnhữngđội quânmàngàicholàđủđểđốiphóvớitìnhhìnhnhưngàiđãnhậnđượctrongbảnbáocáo.NgaykhiquâncủaAlexandercóthểnhìnthấynhữngngọnlửatrạicủađịchquânởtầmgần,ngàichianhỏlựclượngthànhbaphần.MộtphầnbaogồmnhữngđộiquâncủaAttalusvàBalacrus,đượcđặtdướiquyềnchỉhuycủaLeonnatus,mộtthànhviêncủađộivệsĩriêngcủaAlexander.Mộtphầnkhácbaogồmmộtphầnbavệquân,nhữngđộiquâncủaPhilipvàPhilotas,haitrungđoàncungthủ,quânAgrianes,vàmộtnửađộikỵbinhđượcgiaophóchoPtolemy,contraicủaLagus.Cònphầnthứba,đượcAlexanderđíchthântiếpquản,tấncôngvàonơimàquânbảnđịadườngnhưđangtậptrungđôngnhất.[335]

NhữngngườiẤnĐộrấttựtinvềsốlượngvàcứđiểmcủahọ,mộtnơicótầmnhìnxa;nênkhi thấyquânMacedoniaxuấthiệnvớimột lực lượngrõràng là thuakémhơn,quânẤnĐộđã tỏvẻkhinh thường,họbắt đầu rờikhỏivùngđấtcaovàchuẩnbịgiápchiến.Mộtcuộcchiếndữdộiđãnổra.Phân đội của Ptolemy đã không chờ để bị tấn công trên vùng đất bằng;nhữngngườibảnđịađãnắmgiữngọnđồi,vàPtolemyđãtiếnquântheođộihìnhhàngdọcdườngnhưlàlựachọntốtnhấtchoviệcđộtkích;sauđóôngbaovâyngọnđồi,đểlạimộtkhoảngtrốngtrongđộihìnhđểcóthểsiếtchặtgọngkìmnếuquânđịchmởđườngthoátqualốinày.Đâycũnglàmộtcuộcchiếnácliệt–vìcứđiểmcủangườiẤnĐộlàmộtcứđiểmvữngchãi,vàhọdườngnhưlànhữngchiếnbinhdũngcảmnhấttrongtấtcảnhữngbộtộcởtrongkhuvực.Mặcdùvậy,họvẫnbịđẩy lùivềphíangọnđồi, trongkhitoánquânthứba,dướisựchỉhuycủaLeonnatus,cũngđãgiànhđượcchiếnthắng.TheoghichépcủaPtolemy,tổngsốtùnhânlêntới40.000người,vàcókhoảng230.000conbòđựcbịbắtlàmchiếnlợiphẩm.Alexanderđãchọnnhữngconbòkhỏemạnhnhất,vìchúngđẹpvàcókíchthướckhácthường,vàbàytỏmongmuốngửichúngtớiMacedoniađểcàybừa.Từđó,ngàihànhquântớilãnhthổcủangườiAssacenia,nhữngngườiđã

đượcbáocáolàđangchuẩnbịmộtlựclượngkhángcự,baogồm2.000kỵbinh,trên30.000bộbinhvà30voichiến.Alexanderdẫnđầumộtlựclượngbao gồm đội Chiến hữu, kỵ binh đánh giáo, những tiểu đoàn Coenus vàPolysperchon, một ngàn quân Agrianes, và cung thủ; trong khi Craterus,ngườilúcnàyđãhoànthànhviệccủngcốthị trấnđịnhcưmàôngtađược

giao phó, cũngđãmang theo nhữngđơnvị vũ trang hạngnặngvà nhữngphương tiện vây thành, trong trường hợp cần thiết.Đường hành quân củaAlexanderbăngquavùngđấtcủanhữngngườiGuraea.Dòngsôngmàđịahạtnàymangtêncũngkhôngdễvượtqua,vìnóvừasâuvừadốc;nhiềutảngđálớnởgiữadònglạicàngkhiếnviệcvượtsôngtrởnênkhókhănhơn.Mặcdùvậy,quânbảnđịakhithấyAlexanderđanghànhquântớiđãkhôngdámtập trung toànbộ lực lượngđểđươngđầuvới ngài,mà chia nhỏ ra thànhtừngnhóm,chạyvềnhữngthịtrấnkhácnhaucủahọ,nơihọhyvọngcóthểtựbảovệmìnhvàgiữlấymảnhđấtquêhương.Cuộc tấn công đầu tiên của Alexander trong đợt này là nhằm vào

Massaga,[336]thịtrấnlớnnhấttrongkhuvực.Khithấyquânđộicủangàitậptrungởgầntườngthành,ngườibảnđịavẫnrấttựtinvớilựclượngkhoảng7.000línhđánhthuêđếntừvùngnộiđịacủaẤnĐộ.RõrànglàAlexandermuốntrậnchiếndiễnraởgầnthịtrấn;dođó,ngàiquyếtđịnhdụđịchrakhỏithành,nhằmbảođảmrằng,nếuđịchrútlui–vìngàichắcchắnhọsẽrútlui–họsẽkhôngthểcóđườngtháochạydễdàngsauphòngtuyếncủanhữngbứctường thành.Dođó,khi thấyhọ tràn rangoài thị trấn,ngàiđãhạ lệnh rútquântớimộtcứđiểmtrênkhuđấtcao,cáchcứđiểmmàbanđầungàiđịnhlựachọnkhoảng1,6kilômét.Dấuhiệurõràngcủasựthấtthếnàyđãchâmngòi cho quân địch; và trongmột đội hình lộn xộn, họ bắt đầu tấn công.Nhưngngaykhiquânđịchnằmtrongtầmbắncủacungthủ,Alexanderđãrahiệutấncôngvàsửdụngđộihìnhphalanxđểđươngđầuvớihọ.Thamgiađợttấncôngđầutiênnàycókỵbinhđánhgiáo,quânAgrianes,cungthủ,vàtrongkhihọgiápchiến,Alexanderdẫnbộbinhtiếnquân.QuânẤnĐộvôcùnghoảngsợkhitìnhthếbấtngờđảongược.Cuộcgiápchiếnđãkhiếnđộiquâncủahọtanvỡvàphảirútluivềthịtrấn.Cókhoảng200ngườibảnđịađãbỏmạng,phầncònlạirútvềnhữngchốtphòngvệ.Alexanderđãdẫnbộbinhtớigầntườngthành.Chínhởnơinày,ngàiđã

trúngmộtmũitênvàbịthươngnhẹởmắtcáchân.Ngàyhômsau,Alexandermangnhữngcỗmáycôngthànhvàosửdụngvà

không khó khăn gì trong việc tạo ra một lỗ hổng ở tường thành. QuânMacedoniacốgắngxâmnhậpthành,nhưngquânẤnĐộđãchốngtrảácliệt.Cuộc đột kích tạm thời phải ngừng lại. Ngày tiếp theo,Alexander lên kếhoạchtấncôngchutoànhơn:ngàichoxâydựngmộtpháođàigỗ;từpháođài này, các cung thủ có thể tấn công cấp tập hơn, cộngvới sứcmạnh từnhữngvũkhínémcủacácmáylăngđá,đểkiềmchânnhữngngườivệthành.Mặcdùvậy,quânMacedoniavẫnkhôngthểmởđượcđườngvàothành.Tới ngày thứ ba,Alexandermột lần nữa sử dụng bộ binh cho cuộc tấn

công,vàtừmộttrongnhữngphươngtiệncôngthành,ngàiđãchobắcmột

câycầubăngqualỗhổngởtườngthành.Bằngcáchđó,ngàidẫnđầuđộivệquân,độiquânmàcùngvớinhữngchiếnthuậttươngtựđãgiúpngàihạđượcthànhTyre, tiếnvào thành.Dùmáuđổ, quân línhvẫnồ ạt tiếnquân theochânchủtướng,nhưngcâycầukhôngthểchịuđượcsứcnặngcủamộtđạiquânnhưvậynênđãgãysụpdướichânhọ.Lúcnày,địchquânvớinhữngtiếngthétchiếnthắng,đãtrútxuốngmộttrậnmưavũkhí–nhữngtảngđátừtrêntườngthành,rồicungtên,hoặcbấtcứthứgìhọcótrongtay–trongkhinhữngngườikhácxôđẩynhauquanhữngcổngthànhnhỏgiữacácthịtrấnvàtungranhữngđòntấncôngvàoquânMacedoniatrướckhihọcóthểhồiphục.Trước tình thếđó,AlexanderđãcửAlcetas cùng tiểuđoàncủaông tìm

kiếmnhữngngườibịthươngvàtriệuhồitấtcảnhữngbinhlínhvẫncònđanggiaochiến.Vàongàythứtư,tiếntrìnhnàyđượclặplại–nhữngphươngtiệncôngthànhtiếptụcđượcsửdụng,vàmộtcâycầukháclạiđượcbắcqua.Chừngnàothủlĩnhcủanhữngngườibảnđịacònsống,nhữngngườiẤn

Độcònchiếnđấurấtdũngcảm;nhưngkhiôngtabỏmạngvìmộtvũkhíbắnratừmáylăngđácùngvớinhữngtổnthấtmàhọphảigánhchịutrongsuốtbốnngàyliêntiếpbịvâythànhvàmộtsốlượnglớnnhữngngườibịthươnghoặc không còn khả năng chiến đấu, những người bản địa đã thỉnh cầuAlexanderđìnhchiến.ĐốivớiAlexander,đây làcơhộiđểngàicứumạngnhữngngườiđànôngdũngcảm,vàngàiđồngýrằngnhữngngườilínhđánhthuêẤnĐộnênphụcvụdướiquyềnngài,vớivaitròlàmộtphầntrongquânđộicủangài.Dođó,nhữngđộiquânnàyđãhànhquânrờikhỏithịtrấn,vàhạtrạitạimộtngọnđồiđốidiệnvớicứđiểmcủaquânMacedonia.MụcđíchcủahọkhônggiốngđiềumàAlexandermongđợi;vìkhôngmuốnchốnglạinhữngngườiẤnĐộkhác,họđịnhbỏđi trongđêmvà trởvềnhà.Biết tinnày,ngaytrongđêmđó,Alexanderđãtậptrungtoànbộlựclượngbaovâyngọnđồivà tànsátnhữnglínhđánhthuêẤnĐộ.[337]Sauđóngàiđãđánhchiếm thị trấn, lúc này đang không được phòng vệ. Mẹ và con gái củaAssacenuscũngnằmtrongsốtùbinh.[338]Tronglầnvâythànhnày,quâncủaAlexanderthiệthạikhoảng25người.TừMassaga,AlexanderđãcửCoenustớiBazira,vớigiảđịnhrằngnhững

người trong thị trấn đó khi biết tin về số phận củaMassaga, sẽ đầu hàngngài.Đồng thời,Attalus,Alcetas,vàDemetrius, thủ lĩnhkỵbinh,đượccửtớiOravớichỉthịphongtỏavùngđấtnàytrướckhingàitới.NhữngngườiẤnĐộởOrađãtấncôngđộtngộtvàonhữngđộiquâncủaAlcetas,nhưnghọđãdễdàngbịđánhluivàphảirútvàophíasautườngthànhmộtlầnnữa.Tronglúcđó,tạiBazira,Coenusđãthấtbại;nhữngngườibảnđịaởđâyđãđượctiếpthêmnỗlựckhángcựnhờvàolợithếtựnhiêntừđịathếcủathị

trấn–thịtrấnnàynằmtrênkhuđấtrấtcaođượcphòngvệkỹcàngmọimặt–vàkhônghềcódấuhiệusẽquyhàng.AlexanderđãhànhquântớiBazirangaykhibiếttinnày;tuynhiên,ngài

đãchuyểnhướngchúýkhinhậnđượcmộttinsauđórằngmộtvàingườiẤnĐộthuộckhuvựclâncận,theochỉthịtừAbisares,đangchuẩnbịbímậtxâydựngconđườngtớiOra.[339]Bởivậy,ngàiđãchọnOra làmmục tiêu tiếptheo,hạlệnhchoCoenusxâydựngmộtlôcốtbênngoàiBazira,lậpđơnvịđồn trúở đó với số lượngđủ để ngăn chặnnhữngngười trong thị trấn dichuyểntớikhuvựclâncận,sauđó,cùngvớiphầncònlạicủađộiquân,gianhậpđộiquâncủaAlexander.KhinhữngngườiẤnĐộởBaziranhìnthấyphầnlớnđộiquâncủaCoenus

đãrờiđi,họđươngnhiêncảmthấytựmãn:rõrànglàquânđộiMacedoniakhôngphảilàđịchthủcủahọ.Bởivậy,tấtcảđãxôngrangoài,vàmộtcuộcgiápchiếnnhanhchóngnổra.Trongsuốtquá trìnhdiễn racuộcchiến,cókhoảng500ngườiẤnĐộđãthiệtmạng,vàkhoảng70ngườibịbắtlàmtùbinh;phầncònlạibuộcphảicốthủtrongthị trấn.Sausựkiệnnày,đơnvịđồntrúởlôcốttiếptụcsửdụngnhữngbiệnphápmạnhhơnđểngănchặnđámngườitrongthịtrấnchạytrốnsangcáckhuvựclâncận.CuộcvâyhãmOracũngđãgâychoAlexanderchútítkhókhăn;trênthực

tế,ngàiđãchiếmđượcnơinàyngaytừđợtđộtkíchđầutiên–kểcảsốvoichiếnđãbịbỏlạiđây.TintứctừOranhanhchóngkhiếnnhữngngườiẤnĐộtạiBaziratinrằng

tình cảnh của họ là vô vọng.Vào nửa đêm, họ đã rời bỏ thị trấn. Tất cảnhữngngườiẤnĐộkháctrongkhuvựcđãnhấtloạtlàmtheohọ:khôngcóbất cứmộtngoại lệ nào, tất cảnhữngngườiẤnĐộđềubỏ lại thị trấnvàchạytrốntớimộtnơiđượcgọilàPháođàiĐácủaAornos.[340]Pháođàinàyquảthựclàmộtnơirấtrộnglớn;tươngtruyềnrằngchínhHeracles,contraicủathầnZeus,cũngkhôngthểhạđượcnó.[341]Dĩnhiên,từgócđộcánhân,tôikhôngthíchtuyênbốmộtcáchrõràngrằngHeraclesngườiThebes,hoặcHeracles ngườiTyre, hayHeracles ngườiAiCập đã tớiẤnĐộ.Tôi đoánchừnglàngàiđãkhôngđặtchântớinơinày;vìđốivớitôi,dườngnhưnhữngngườiẤnĐộthíchlàmnhữngviệckhókhăntrởnênkhókhănhơnnhiều,vàđiềunàybắtđầutừtruyềnthuyếtvềthấtbạicủaHeraclestrongviệchạPháođàiAornos.Dùởmứcđộnàochăngnữa,quanđiểmcủatôivềpháođàinàylà: tên tuổi củaHeracles đã được đưa vào chỉ đơn giản để câu chuyện vềpháođàithêmấntượng.NgườitathuậtlạirằngchuvicủapháođàiAornoslàkhoảng40kilômét,vàchiềucaocủanó,khôngbaogồmnhữngđỉnhchóp,là gần 2.438mét. Chỉ cómột con đường duy nhất để đi lên đó,một conđườngkhóđi,đổxuốngtừpháođài.Trênđỉnhnúicómộtnguồncungcấp

nướcsạchdồidào từmộtconsuốichảyquađó.Ngoài racòncómộtkhurừngvàmộtvùngđấttrồngtrọtcóthểđủcho1.000ngườicưngụ.Môtảvềđịathếnổibậtnàychỉcànglàmtăngthêmthamvọnghạđược

nócủaAlexander,vàcâuchuyệnvềHeraclescũngkhôngkhiếnngàichùnbước.[342]

VềOravàMassaga,ngàiđãbiếnhai thị trấnnày thànhnhữnglôcốtđểgiữ trật tự ở khu vực lân cận. Bazira đã được củng cố lại toàn bộ.HephaestionvàPerdiccas,saukhiđếntăngcườngvàthànhlậpđơnvịđồntrúởmộtthịtrấnkháccótênlàOrobatis,đãtiếnquântớisôngẤn,nơihọxâydựngmộtcâycầubăngquađótheolệnhcủaAlexander.Nicanor,mộttrongnhữngchiếnhữu,đượcchỉđịnhlàmthốngđốckhuvựcphíatâysôngẤn.TrongcuộchànhquântớiAornos,AlexanderđitheohướngsôngẤn;ngài

đãchiếmđượcthịtrấnPeucelaotis,nơikhôngxadòngsôngvàthànhlậpđơnvịđồntrúcùngvớinhữngđộiquânMacedoniadoPhilip[343]chỉhuy.Mộtsốlượnglớnnhữngthịtrấnnhỏlẻkhácbêndòngsôngcũngđãrơivàotayngài.Trong cuộc hành quân này, Alexander dẫn theo những thủ lĩnh địa hạt,CophaeusvàAssagetes.KhitớiEmbolima,mộtthịtrấngầnAornos,ngàiđãtáchmột phần lực lượng, đặt dưới quyền chỉ huy củaCraterus, vớimệnhlệnhchuẩnbịnhuyếuphẩmcácloạivớisốlượngđủtrongmộtthờigiandài,vìmụcđíchcủaAlexanderlàsửdụngthịtrấnnàynhưmộtcăncứđểtừđóngàicóthểtừngbướcphávỡsựkhángcựcủangườiẤnĐộtạiAornosbằngmộtcuộcvâyhãmkéodàikhiviệcđộtkíchvàoPháođàiđálàbấtkhả.Sauđó,cùngvớicungthủ,quânAgrianes,tiểuđoàncủaCoenus,nhữngđơnvịbộbinhkhácđượcvũtrangtốtnhấtvàcơđộngnhất,200Chiếnhữuvà100cungthủcưỡingựa,ngàiđãtiếnquântớiPháođài.Trướckhingàytàn,Alexanderđãdừngquântạimộtnơimàngàicholà

mộtvịtríthuậnlợi,vàngàyhômsau,khitiếnquânxahơnmộtchút,họlạitiếptụcdừngchân.TrongkhiAlexanderchờđợiởđây,mộtvàingườibảnđịađãxin tiếpkiếnngài.Họđầuhàngvà sauđó tuyênbố rằnghọsẽdẫnngàitớiđiểmdễtấncôngnhấtcủaPháođài,vàtừđó,ngàicóthểdễdàngchiếmcứmột cứđiểm thuận lợi để tấn công.Alexander chấpnhận lời đềnghị,vàhạlệnhchoPtolemy,contraicủaLagus,vệsĩriêngcủangài,vớiquânAgrianes,nhữngđơnvịvũtrangnhẹkhácvàmộtnhómvệquânđượctuyểnlựa,đi theonhữngngườidẫnđường,chiếmlấycứđiểmmàhọnhắctới,vàchắcchắnrằngnóvữngchãirồiradấuhiệubáotinthànhcôngchongài.Đườngđirấtgậpghềnh,nhưngPtolemyđãbímậtđitớicứđiểmvàchiếm

giữnó.Ôngcủngcốcứđiểmnàybằngđườnghàovàcọcràochắn.Sauđó,

ôngdùnglửađểbáohiệutrênmộtmôđấtmàAlexanderchắcchắnsẽnhìnthấy.Ngay lập tức,Alexander quan sát đượcdấuhiệu thành côngnày, vàngàyhômsau,ngàiđãbắtđầu tiếnquân.Tuynhiên,vị thống lĩnh trẻ tuổivấpphảisựkhángcựcủaquânđịchvàphảiđốimặtvớinhiềukhókhăntừnhữngđịa hình gập ghềnh.QuânẤnĐộnhanh chóngnhận thấy cuộc tấncông của Alexander chẳng đi đến đâu nên đã chuyển hướng chú ý sangPtolemy.Họchuyểnhướngtấncông,vàđólàmộtcuộcchiếnácliệt,quânẤnĐộcóthểxéráchhàngràochắn,trongkhiPtolemychiếnđấuđểgiữcứđiểm.SứccôngphátừnhữngvũkhícủaquânMacedoniađãchếngựđượcquânẤnĐộ,họđãbuộcphảirútluivàolúchoànghôn.VìmuốngửitintớiPtolemy,Alexanderđãchọnmộttrongnhữngngười

ẤnĐộđàongũlàmliênlạcviên,mộtngườiđángtincậyvàcóhiểubiếtvềđịahìnhkhuvực.Dưới sựchephủcủabóngđêm,Alexanderđãcửngườinày mang theo một lá thư có chứa những chỉ thị cho Ptolemy, rằng ôngkhôngnênbằnglòngvớiviệcgiữcứđiểmđãchiếmđượcmànêntổchứctấncông–hơnnữa,cuộctấncôngcủaPtolemysẽdiễnrađồngthờivớicuộctấncôngcủaAlexander,nênquânẤnĐộsẽbị siết chặt tronggọngkìm.Vàobuổi bìnhminh ngày hôm sau,Alexander tiến quân; ngài hành quân bằngconđườngmàPtolemyđãbímậtđilênnúi,vớiniềmtinrằngmộtkhingàivượtquaquãngđườngnàyvàgianhậpvớiđộiquâncủaPtolemy,phầnviệccòn lại sẽ tươngđốidễdàng.Tất cảđềudiễn rađúng theokếhoạch:mộtcuộcchiếnácliệtđãdiễnratớitậnbuổitrưa,quânMacedoniacốgắngmởđườngđi lên cònquânẤnĐộ thì nỗ lực hết sức để cản đườngđịch quânbằngtấtcảvũkhímàhọcó.QuânMacedonia,hếtnhómnàyđếnnhómkhác,cốgắngdichuyểntrênconđườngdốc,nhữngđộiquântiênphongphảidừnglạichotớikhicảnhómtheosaucóthểtheokịphọ,vàcuốicùng,khinắngchiềuvừa tắt,họcũngvượtquaconđườngdốcvàgặpđượcđộiquâncủaPtolemy.Toànbộlựclượng,lúcnàyđãđượcthốngnhất,liềntiếnquânđộtkíchvàoPháođàiĐá.Tuynhiên,cuộcđộtkíchnàyrõràngchưađủmạnhvàtrong suốt thờigian còn lại trongngày,họ cũngkhôngxoaychuyểnđượctìnhthế.Rạngsánghômsau,Alexanderhạlệnhchotoànquânđóngmộttrămcái

cọc.Khiviệcnàyhoànthành,ngàibắtđầuchoxâydựngmộtcôngsựrộngbằngđấttừcứđiểmhiệntạicủangàitớitậnđỉnhđồingangquaAornos.Từđỉnhđồinày,ngàiđoánrằngquânlínhbảovệPháođàiĐásẽnằmtrongtầmbắncủacungthủvàcácmáylăngđá.Toànquânđượchuyđộnglàmcôngsự, trongkhiđíchthânAlexandergiámsátmọiviệcvànhanhchóngtrừngphạtnhữngngười làmẩucũngnhưkhenngợinhữngngườihoànthànhtốtcôngviệc.Trongsuốtngàyđầutiên,quânMacedoniađãthựchiệnđượckhoảng183

métcôngsự;ngày thứhai,nhữngngườinémđávàcácmáy lăngđãđượcđưavàovịtrí,sẵnsàngchiếnđấutrongkhibinhlínhvẫntiếptụcxâycôngsự;trongvòngbangày,toànbộkhoảngtrốngđãđượcxâykín.Đếnngàythứtư,mộtnhómnhỏquânMacedoniađãtấncôngồạtvàchiếmđượcmộtđỉnhkháccóđộcaotươngđươngvớiPháođàiĐá.Alexanderđãbắtđầumởrộngcôngsựtheohướngnày,nhằmmởlốilênPháođàimàkhôngcầntấncôngmộtcứđiểmmới.Việc chiếm cứ được cứ điểm thứ hai này làmột hành động liềumạng

ngoàisứctưởngtượngcủangườiẤnĐộ;họcảmthấychoángváng,vàkhihọnhìnthấycôngsựđãhoànthànhvàcòntiếptụcđượcmởrộng,họđãtừbỏhyvọngkhángcựvà thỉnhcầuAlexanderchohọquyhàngvớimộtsốđiều kiện. Những người Ấn Độ mong muốn có thể kéo dài việc thươngthuyếtsuốtmộtngày,vàkếhoạchcủahọlàchianhỏthànhtừngnhóm,chạytrốntrongđêmđểtrởvềnhà.Tuynhiên,Alexanderđãbiếtvềkếhoạchnày;ngàichohọđủthờigianđểbỏtrốnvàrútnhữngđộiquâncảnhlúcđóđangđứngcanhgácxungquanhPháođàiĐá,rồichờđợichotớikhicuộcrútluithực sự bắt đầu. Sau đó, cùng vớimột nhóm700 vệ quân và vệ sĩ riêng,AlexandertiếnquântớiphầnPháođàimàlúcnàyđangkhôngđượcbảovệ.Ngài làngườiđầutiênđặtchânlênđó, theosaulànhữngbinhlính,ngườinàykéongườikialên.HọbắtđầutấncôngnhữngngườiẤnĐộđangrút luivàgiếtchếtnhiều

ngườiđangcốgắngtrốnthoát;nhữngngườikhácđãliềulĩnhnhảyquaváchđá.Alexander đã trở thành chủ nhân của Pháo đài Đá, pháo đài mà chính

Heraclesđãkhôngchinhphụcđược.Tạichínhnơinày,ngàiđãtổchứclễtếthần,vàsauđóthànhlậpđơnvịđồntrúvớinhữngbinhlínhdướiquyềnchỉhuycủaSisicottus.SisicottuslàmộtngườiẤnĐộtrướcđâyđãđàongũkhỏiquân đội của Bessus để chạy sang phe củaAlexander sau khi ngài chinhphụcBactria,đồngthờicũnglàngườiđãchứngminhđượcsựđángtincậycủaôngta.Rời khỏi Aornos, Alexander đã đặt chân lên vùng lãnh thổ của người

AssaceniasaukhinhậnđượcnguồntinchobiếtanhtraicủaAssacenuscùngđànvoichiếnvàmộtsốlượnglớnnhữngngườibảnđịacóýđịnhphòngthủtạinhữngngọnnúiởđây.AlexandernhậnthấythịtrấnngaycạnhkhuvựcđólàDyrtabịbỏhoang,vàsaukhitớiđâymộtngày,AlexanderđãcắtcửNearchus cùng những đội quân vũ trạng hạng nhẹ, quân Agrianes, vàAntiochusvớitrungđoànvệbinhriêngcủaôngtacùnghaitrungđoànkhácđidothám.Ngàicũnghạlệnhbắtgiữvàtrakhảobấtcứngườibảnđịanàohọbắtđược,vàcụthểlàhọphảitìmthôngtinvềsốvoichiến,vìngàiquantâmtớiđiềuđóhơnbấtcứthứgì.

LúcnàyAlexandertiếptụchànhquânhướngvềphíasôngẤn.Đườngđicónhiềutrởngại,vànhữngđộiquântiênphongphảiđảmnhiệmcảviệclàmconđườngtrởnêndễđihơn.Mộtvàingườibảnđịađãbịbắt,vàkhaitháctừsốngườinày, ngàibiết tin rằngnhữngngườiẤnĐộ trongkhuvựcđãbỏtrốntớiAbisares,[344]đểnhữngconvoichiếnởlạinơichúngđượcchoănởcạnhdòngsông.Alexanderhạlệnhngaychoquânlínhđưangàitớichỗđànvoi.SănvoilànghềcủanhiềungườiẤnĐộ,vàAlexanderrấtthíchcónhững

ngườisănvoitrongđoàntùytùngcủamình.Cũngtrongdịpnày,ngàiđãđisăncùngvớinhữngngườidẫnđường;trongquátrìnhsănđuổi,haitrongsốnhữngconvoiđãnhảyquaváchđávàbịchết,nhưngsốcònlạiđềubịbắt.Chúngchophépngườicưỡilênvàđượcnhậpvàođoànquân.Bênbờsôngcómộtrừngcây,vàdogỗcủachúngcóchấtlượngtốtnên

Alexander đã cho đốn hạ các cây này để lấy gỗ làm thuyền. Những conthuyềnnàyđãdẫnđoànquânxuôixuốnghạlưuconsông,tớichỗcâycầu,côngtrìnhxâydựngmàHephaestionvàPerdiccasđãhoànthànhtrướcđóítlâu.

QuyểnNămTrênvùngđấtmàAlexanderhànhquânqua,giữadòngCophenvàsông

Ấnlà thànhphốNysa.Tươngtruyền, thànhphốnàydoDionysussánglậptrongthờigianngườichinhphụcnhữngngườiẤnĐộ.[345]Tuynhiên,khôngaibiếtđólàDionysusnào,cũngkhônghềbiết thờigianôngxâmlượcẤnĐộ,cũngnhưnơiôngbắtđầucuộcviễnchinh.CánhântôikhôngquantâmtớiviệcvịthầncủangườiThebescùngvớiquânđộicủaôngtrongcuộchànhquânchốnglạingườiẤnĐộ,đãxuấtpháttừThebeshaytừTmolusởLydia,hoặctạisaosaukhivượtquacácvùnglãnhthổcủanhiềudântộcthiệnchiếnmàngườiHyLạpkhônghềbiếtđếnvàothờikỳđó,ônglạichỉchiếnđấuvàchinhphụcduynhấtngườiẤnĐộ.Tuynhiên,ngườitachẳngnêntìmhiểuquákỹcàngnhữngđịađiểmcóliênquantớinhữngtruyềnthuyếtcổxưavềcácvị thần; cónhiềuyếu tố sẽ không thểnàoxác thựcđượcmột khi bạnđangđưamộtvịthầnvàocâuchuyện.TrướcđợttiếnquâncủaAlexander,nhữngngườiNysađãcửthủlĩnhcủa

họlàAcuphiscùngvới30ngườiđànôngxuấtsắcnhấttrongcộngđồngcủahọ tới thỉnh cầu Alexander để lại thành phố của họ cho thần Dionysus.TruyệnkểrằngkhibướcvàolềucủaAlexander,họthấyvịhoàngđếtrẻngồiởđó,giữamộtđámbụiđường,vẫncònmặcnguyêntrangphụcchiếntrận,vớichiếcmũsắt trênđầuvàcâygiáo trong tay.Cảnh tượngnàyđãkhiếnnhữngngườiNysangạcnhiênđếnmứchọquỳphủphụctrênđấtvàkhôngthểnóilênlờitrongmộtlúclâu.Tuyvậy,cuốicùng,Alexanderđãralệnhchohọđứnglênvàbảohọkhôngnênsợhãi,trongkhiAcuphistâuvớingàinhữnglờisau:“Thưabệhạ,thỉnhcầucủangườiNysalàmongbệhạbàytỏlòngsùngkínhcủangàivớithầnDionysusbằngcáchđểchohọtựdo.BởivìkhiDionysuschinhphụcngườiẤnĐộ,trênđườngvềnhàtớibiểnGrecian,ngườiđãsánglậpthànhphốnàynhưlàkỷniệmchomộthànhtrìnhdàivàchochiếnthắngcủangười.ThầnDionysusđãđểnhữngquânlínhkhôngcònđủkhảnăngphụcvụtrongquânđộiởlạicưtrútrênmảnhđấtnày–nhữngngườiđócũngchínhlànhữngvịtưtếcủathần.Dionysusđãlàmnhữngđiềumà ngài, Alexander, đã làm; vì ngài cũng đã thành lập Alexandria ởCaucasus, Alexandria ở Ai Cập và nhiều thành phố khác nữa trên đườngviễnchinhcủangài.Trongtươnglai,consốthànhphốmàngàithànhlậpsẽcònnhiềuhơnnữa.NgàisẽvượtxanhữngthànhtựucủaDionysus.”“DionysusđãđặttênthànhphốnàylàNysavàmảnhđấtNysaeanàyđược

đặttheotênbảomẫucủathầnDionysus;ngọnnúigầnthànhphốđượcngườiđặttênlàMerus–hoặcThigh–vìcótruyềnthuyếtchorằngngàiđãlớnlêntừbắpchâncủathầnZeus.[346]Kểtừthờikhắcđó,Nysađượctựdo;chúngthần sống theo luậtphápcủamình–và tuân thủchúng,nhưnhữngngười

lương thiện nên làm. Nếu ngài muốn tìm kiếm bằng chứng cho thấyDionysus làngườiđãsáng lập thànhphốnày, thìnóđây:mảnhđấtnày lànơiduynhấtởẤnĐộmàcâythườngxuân[347]cóthểmọclên.”Alexandernhận thấynhữngđiềuAcuphisnói rấtđáng tin;ngàicũng tin

vàocâuchuyệncổxưavềhànhtrìnhcủaDionysusvàviệcthầnđãsánglậprathànhphốNysa,vìngàicảmthấyhàilòngkhibiếtrằngngàiđãthựcsựthấuhiểunhữngsuynghĩcủa thầnDionysus,vàhiện tạicònvươnxahơnthế;hơnnữa,ngàicảmthấyquânlínhMacedoniasẽbằnglòngchiasẻkhókhăngiankhổvớingàinhiềuhơnchútnữa,nếuhọbiếtrằnghọđangthiđấuvớiDionysus.Dođó,AlexanderchophépnhữngngườiNysatiếptụcđượctựdovàđộclập.Ngàihỏivềtínhchấtcủacácthiếtchếcủahọ,vàđượcđáplạirằngchính

quyềncủangườiNysađượclựachọntừtầnglớpquýtộc.VịthốnglĩnhtrẻtỏrađồngývớiđiềunàyvàyêucầungườiNysacungcấp300kỵbinh,cùngvới100ngườiđànôngđược lựachọn từnhữngngườixuất sắcnhất tronggiaicấpthốngtrị (điềunàycũngđượcápdụngtươngtựvới300kỵbinh).Acuphis, người đượcAlexander chỉ định làm thống đốc củaNysaea, chịutráchnhiệm lựa chọnnhữnggươngmặt tiêubiểunày.Tương truyền rằng,Acuphisđãmỉmcườitrướcmệnhlệnhcủanhàvua,vàkhiAlexanderhỏi,cóđiều gì hài hước trong yêu cầu của ngài chăng,Acuphis đã đáp lời rằng:“Thưabệhạ,làmthếnàomàbệhạlạinghĩrằngthànhphốnàycóthểvắngđimột trămconngườixuấtsắcmàvẫnđượccai trị tốt?Nếungài thựcsựyêumếnNysa,thìquảthựcthầndâncủaNysasẽdânglênngài300kỵbinh,thậmchínhiềuhơnnữanếungàimuốn;nhưngthayvì100côngdânưutúmàngàiyêucầuthầntuyểnchọn,thầnnàixinngài,hãylấy200côngdânởtầnglớpthấphơn,đểkhitrởlạimảnhđấtnày,ngàicóthểthấychúngthầnvẫncaitrịNysatốtnhưbâygiờ.”Alexanderchấpnhậnthỉnhcầu,điềumàngàichorằnghợplẽ.Ngàinhắc

lại mệnh lệnh rằng Acuphis nên chọn ra số kỵ binh đi cùng ngài, nhưngkhôngcầnchọnmột trămngườixuấtsắchaybấtcứnhữngngười thay thếnào. Tuy nhiên, Acuphis đã cử con trai và cháu trai của mình đi cùngAlexander.TrênđấtNysa,cómộtnơimàcưdânởđâyrấttựhàovìnhữngmốiliên

hệcủanóvớithầnDionysus.Alexanderrấtháohứctớithămnơinày;ngàiđãdẫntheokỵbinhChiếnhữuvàbộbinhvệquânđitớinúiMerus.Ngàiđãtậnmắtnhìnthấycâythườngxuânvànguyệtquếmọcđầyởđây.NhữngtáncâycủavôsốcácloàithựcvậtchephủngọnMerusvàkhurừngrậmrạpnàyđầynhữngloàithúlớnđểsănbắn.Khiđặtchântớiđây,quânMacedoniarấtthíchcâythườngxuân,loàithựcvậtmàđãlâurồihọkhôngđượcnhìnthấy–

câythườngxuânkhôngmọcởbấtcứnơinàokháctrênđấtẤnĐộ,kểcảởnhữngnơitrồngnho–vàháohứclàmnhữngvònghoathườngxuânđộilênđầu, trongkhihátnhữngbàingợica thầnDionysusvàgọingườibằng rấtnhiềutênkhácnhau.Alexanderlàmlễtếthầnngaytrênđấtthánh,vàtổchứctiệcrượucùngvớicácchiếnhữucủangài.Tươngtruyền(nếumuốnbạncóthểtincâuchuyệnnày),chínhởnơinày,thầnDionysusđãnhậpvàomộtsốsĩ quan xuất sắc ngườiMacedonia, nhữngngười lúc đó đangđội trên đầunhữngvònghoathườngxuânvàđãchếnhchoángtrongmenrượu,khiếnhọgầnnhưđãmấthếtlýtrítrongmộtcơncuồngloạnđúngkiểuBacchus[348]

vàgàolênnhữngtiếngkêusungsướng.[349]

Bạncóthểtinhoặckhôngtinnhữngcâuchuyệnkiểunày.Điềuđóhoàntoànphụ thuộcvàosuynghĩcủa từngngười.Vềphầnmình, tôihoàn toànkhông chấp nhận quan điểm của Eratosthenes[350] vùng Cyrene, người đãthuậtlạimọithứmàquânMacedoniaquylàdấuhiệucủathầnlinhmộtcáchtháiquánhằm làmvui lòngAlexander.[351]Chẳnghạnnhư trườnghợpvềhang động trong lãnh thổ vùng Parapamisadae. Theo Eratosthenes, quânMacedoniađã tìm thấyhangđộngnàyvàvốn làngười tinvàocác truyềnthuyếtđịaphương,họchorằngđâychính làhangđộngnơiPrometheusbịxiềngxíchvàcómộtconđạibàngthườngbaytớirỉalágancủaông;rằngđâycũngchínhlànơimàHeraclesđãđặtchântớiđểgiếtchếtconđạibàngvàtrảtựdochovịthầnđãmanglửađếncholoàingười.Cũngtheochínhcâuchuyệnnày,ngườiMacedoniađãdi chuyểnnúiCaucasu từPontus tới tậnViễnĐông,đặtngọnnúinàyởẤnĐộtrongkhuvựccủaParapamisadae,vàđặttênCaucasuschomộtdãynúimàtrênthựctếcótênlàParapamisusđơngiản chỉ để tán dương Alexander rằng ngài đã băng qua ngọn Caucasus.Ngoàira,khinhìnthấygiasúcẤnĐộđượcđóngdấuvớihìnhảnhmộtcáidùicui,họđãdựavàođóđểchứngminhrằngHeraclesđãtớiẤnĐộtrongmột cuộc tranh luận. Người ta cũng đặt ra những nghi vấn tương tự vớinhữngcâuchuyệnkiểunhưthếnàyvềnhữnglờimêsảngcủathầnDionysusmàEratosthenesđãthuật lại–nhưngvềphầnmình, tôibằnglònggiữmộttháiđộtrunglậpvềnhữngvấnđềnày.[352]

KhiđặtchântớisôngẤn,AlexanderthấyHephaestionđãxâydựngxongcâycầubắcquasôngvàtậptrungđượcmộtsốlượnglớnnhữngconthuyềnnhỏvàhaiconthuyềngalley30máichèo.NhữngtặngphẩmtừnhữngngườiẤnĐộTaxilesđangchờđợingàiởđó,baogồm:200ta-lăngbạc,3.000conbòđựcvàhơn10.000concừuđểsửdụngchoviệctếthần,vàkhoảng30convoichiến.Mộtđạoquânkỵbinhgồm700binhlínhkhỏemạnhcũngđãtớitừTaxilesđểgianhậpvàolựclượngcủaAlexander,vàthịtrấnTaxila,nơiđượccoilàcóthếlựcnhấtgiữasôngẤnvàsôngHydaspes,cũngđãxinquy

hàngngài.[353]Ởnơinày,Alexanderđãlàmlễtếcácvịthầntheothônglệ,vàtổchứcmộtcuộcthiđấuthểthaovàcưỡingựangaybêncạnhdòngsông.Nhữngđiềmbáotừlễtếchothấyviệcvượtsôngđượccácthầnlinhủnghộ.SôngẤnlớnhơnbấtcứconsôngnàoởchâuÂu,vàbấtcứconsôngnào

khác ở Ấn Độ, ngoại trừ sông Hằng; nó bắt nguồn từ phía tây dãyParapamisus[354](hoặcCaucasus)vàđổvàobiểnẤnĐộởphíanam;nócóhai cửa sôngvàcảhaiđềucóđầm lầygiốngnhưnămcửa sôngcủa sôngDanube; sôngẤnhình thànhmột châu thổ (được gọi là Pattala theo ngônngữẤnĐộ) tươngtựvớichâuthổsôngNileởAiCập.Tấtcảnhữngđiềunàylànhữngchitiếtđãđượcthừanhận,vàtôighichéplạichúngởđây.BốnconsôngẤnĐộ,baogồmHydaspes,Acesines,HydraotesvàHyphasis,[355]mặcdùlớnhơnnhữngconsôngchâuÁkhácrấtnhiều,vẫncònnhỏbéhơn–thậmchínhỏbéhơnnhiều–sovớisôngẤn,cònsôngẤn,tớilượtnó,lạinhỏhơnsôngHằng.Ctesias(nếubảnbáocáocủaôngtađángđượccoi làmộtbằngchứng)đãnói rằngphầnhẹpnhất trongbề rộngcủasôngẤn làkhoảng8kilômét,vàphầnrộngnhấtcủanólàgần20kilômét,trongkhihầuhếtdòngchảycủasôngẤncóbềrộngkhoảng3kilômét.[356]ĐâychínhlàdòngsôngmàmộtsángsớmAlexandercùngvớitoànbộlựclượngcủangàiđãbăngquavàđặtchântớiẤnĐộ.Tôikhôngcóýđịnhbiếncuốnsáchnàythànhmộtghichépvềcáchsống

củangườiẤnĐộ,hoặcđưarabấtcứmộtmôtảnàovềnhữngloàithúlạđãđượctìmthấy,haysựphongphúvàkíchcỡcủaloàicávàcácloàithủysinhvật nào khác ở sôngẤn, sôngHydaspes, sôngHằng, hay bất kỳ nơi nàokhác: tôi cũngkhôngcóýđịnhnhắc tớinhững loàikiếnđàovàng,nhữngquáivậtsưtửđầuchimđứngcanhgáctạicáckhobáu[357]vànhữngđiềukỳlạmàngườitađãbịađặtrađểtiêukhiểnhơnlàvìlịchsửnghiêmtúc,vớiniềmtinrằngkhôngmộtcâuchuyệnphilýnàokểvềẤnĐộtrongsốđócóthểđượcđemrađểkiểmchứngvềđộchânthực.Tuynhiên,thựcsựthìhầuhết những câu chuyện này đều đã được Alexander và đội quân của ngàichứngminhhoặcbácbỏ–ngoạitrừmộtvàitrườnghợp,chínhhọbịbuộctộilànhữngkẻbịađặt.Chẳnghạn,họđãchứngminhrằngngườiẤnĐộkhôngcóvàng–dùsaođinữa,AlexanderđãđặtchânlênphầnlớnlãnhthổẤnĐộtrongcuộcviễnchinhcủangài–vàcáchbàitrínhàcửacủahọcònxamớiđạttớisựsangtrọng.NgườiẤnĐộcaohơnbấtcứmộtngườichâuÁnào,phầnlớnhọcóchiềucaotrên2méthoặcthấphơnmộtchút;họcónướcdasẫmmàumàhẳnchỉthuakémngườiEthiopia,vàvàokhoảngthờigianđó,nhữngchiếnbinhthiệnchiếnnhấtcủaẤnĐộcómặttrênkhắpÁchâu.Tôisẽ không hài lòng khi so sánh họ với những người Ba Tư cổ đại, nhữngngườiđãhànhquâncùngvớiCyrus, con trai củaCambyses, khiôngđoạt

đượcquyềnsởhữuÁchâu từngườiMedia,và thiết lậpvươngquyềncủaônghoặcbằngvũlựchoặcbằngsựưngthuậncủanhiềudântộckhác;bởingườiBaTư thờikỳđó trong lịchsử làmộtdân tộcnghèokhó,sống trênmột vùng đất khô cằn, và cách sống của họ có thể gần với kỷ luật khắcnghiệtcủangườiSparta.[358]TôicũngkhôngđưarabấtkỳmộtsuyluậnnàokháctừtaihọacủaBaTưởScythia,tôikhôngchắcliệunguyênnhâncủasựthấtbạiđólàdobấtlợivềmặtđịahìnhnơitrậnchiếndiễnra,haydomộtvàisai lầmcủaCyrus,hoặcdonhữngbinhlínhBaTưthựcsựkémcỏisovớinhữngngườiScythiatrongkhuvựcđó.Tuynhiên,vềẤnĐộ,mụcđíchcủatôilàviếtmộtghichépđặcbiệt[359]

dựa trênnhữngcứ liệuđáng tinnhất từcuộcviễnchinhcủaAlexandervànhững khám phá củaNearchus, người đã giong buồmdọc những bờ biểnphíabắccủabiểnẤn,[360]vàcảnhữngsựkiệnđãđượcghichéplạibởinhàvănxuấtsắcMegasthenes[361]vàEratosthenes.TácphẩmcủatôisẽbànvềcáchsốngcủangườiẤnĐộ,bấtcứtạovậtlạlùngnàođượctìmthấytrênđấtnướcnày, và chuyếnhải hành thực sự trong biểnNam.Hiện tại, tôi buộcphảibằnglòngvớiđiềumàtôicảmthấylàtươngđốiđơngiảnđểminhhọachonhữngthànhtựucủaAlexander.Cụthểlà,biêngiớicủalụcđịachâuÁlàdãyTaurus,bắtđầutừMycaleđốidiệnvớiđảoSamos,chạyvềphíabắcPamphylisvàCilicia,vàtừđâychạytớiArmenia,rồilạitheođườngParthiavà Chorasmia dẫn tới Media, tới đất Bactria thì nhập vào với dãyParapamisus.ParapamisuschínhlàdãynúimàquânlínhcủaAlexandergọilàdãyCaucasus,rõrànglàvớimụcđíchtándươngtháiquáthànhtựucủangàikhiámchỉrằngngàiđãđặtchânlênphíabênkiacủadãyCaucasustrênđườnghànhquânchiếnthắngcủamình.Tuynhiên,cóthểkhôngcósựgiánđoạnnàogiữadãyCaucasuscủaẤnĐộvàdãyCaucasuscủaScythia,hoặcgiữaCaucasus củaẤnĐộ và dãy Tarus. Vì lý do đó, tôi đã sử dụng tênCaucasusđểgọidãynúinày,vàsẽtiếptụclàmnhưvậy.DãynúinàychạydọcbiểnẤn.TấtcảnhữngdòngsôngquantrọngcủachâuÁđềubắtnguồnhoặctừdãy

TarushayCaucasus,mộtvàiconsôngtrongsốđóchảyvềphíabắcvàđổvàohồMaeotishoặcmộtnơiđượcgọi làbiểnHyrcanian,[362]bản thânnóvốnlàvịnhbiển[363]–mộtvàiconsôngkhácchảyvềphíanam,chẳnghạnnhư sông Euphrates, sông Tigris, sông Ấn, sông Hydaspes, Acesines,Hydraotes,Hyphasis,vàphầncònlạigiữachúngvàsôngHằng,hoặcđổrabiểnhoặctrởthànhđầmlầyvàbiếnmất,nhưdòngEuphrates.HìnhdungvềmộtÁchâubịchiacắtbởinhữngdãyTarusvàCaucasus,

chạytheohướngđôngtây,bạnsẽthấyrằnghaiphầnchínhcủalụcđịanàyđượchìnhthànhbởidãyTarus,mộtphầnlụcđịanằmởphíabắcdãynàyvà

mộtnằmởphíanam;phầnphíanamlạitiếptụcđượcchiathànhbốnphần,phần lớnnhất trongsốđó, theoEratosthenesvàMegasthenes,chính làẤnĐộ;(nhântiện,MegasthenesđãdànhnhiềuthờigianởArachotiacùngvớithốngđốccủavùngđólàSibyrtius,vàkểrằngôngthườngxuyêntớithămvịvuaẤnĐộ,Sandracottus[364]);phầnnhỏnhất,màbiêngiớiphíađôngcủanólàsôngEuphrates,nằmvềphíabiểnAegean,vàhaiphầncònlại,nằmgiữasôngEuphratesvàsôngẤn,khiđặtcạnhnhau,thìđộrộnglớncóthểsánhvớiẤnĐộ.VềẤnĐộ,phíađông,phíatâyvàchạyvềphíanamđềulấybiểnẤnlàmđườngbiêngiới,cònvềphíabắc,đườngbiêngiớicủađấtnướcnàychínhlàdãyCaucasusẤnĐộ,trảidàichotớikhidãynàyhợpnhấtvớidãyTarus;từnhữngngọnnúinàytớibiểnẤn,biêngiớiphíatâycủaẤnĐộlàsôngẤn.Hầuhếtlãnhthổnàyđềubằngphẳngvàtheogiảđịnhchung,đềudođấtphùsabồiđắp.Thựctếlàởbấtcứđâuphầnlớncácđồngbằngvenbiểnđềuđượchìnhthànhnhờphùsacủacácdòngsông–điềunàycũngcóthểlàlýdotạisaotrongthờicổđại,têncủakhuvựclãnhthổthườngtrùngvới tên dòng sông của khu vực đó: chẳng hạn, đồng bằng có tênHermuschínhlàmangtênconsôngbắtnguồntừngọnnúiDindymene,Ngườimẹvĩđại,[365]ở châuÁ,vàđổvàobiểngầnSmyrnaởAeolia; rồidòngCaysterđượclấytênđểđặtchovùngđồngbằngởLydia,dòngCaïcusởMysia,vàMaeanderởCaria,đượcđặttênchotoànbộdảiđấtvenbiểntrảidàitớitậnMiletusởIonia.NhữngsửgiaHerodotusvàHecataeus(nếuHecataeusquảthựclàtácgiảcủacuốnsáchmàngườitachưachắclàcủaông)đềugọiAiCậplà“tặngvậtcủadòngsông”,vàHerodotusđãchứngminhluậnđiểmnàybằngbằngchứngrấtrõràng.[366]Trongtrườnghợpnày,têncủadòngsôngcũngđượcđặtchovùnglãnhthổ,vìAegyptusbanđầulàtêncủamộtdòngsôngmàngàynayđượcAiCậpvàbấtcứnơinàokháctrênthếgiớibiếtđếnvớitêngọilàsôngNile.Điềunàyđãđượcchứngminhmộtcáchthuyếtphụctrong những vần thơ của Homer, nơi chúng ta tìm thấy tuyên bố rằngMenelaus[367]đượcnuôidưỡng“tạicửasôngAegyptus”.[368]

Dođó,nếuởnhiềunơikhácnhautrênthếgiới,mộtdòngsông,chínhxáclàmộtdòngsôngtươngđốinhỏhơn,cóthểtrênđườngđổrabiểnlớn,đãbồiđắpđượcmộtkhuvựcrộnglớnbằngbùnđấtvàphùsamànómangtheotừnhữngvùngđấtcaonơinóbắtnguồn,thìkhôngcólýdogìchúngtakhôngthừanhậnrằng,ẤnĐộ,cũnglàmộtvùngđấtrộnglớnđượcphùsabồiđắp;vìnếunócùngvớiHemus,Cayster,Caïcus,MaeandervànhữngconsôngchâuÁ khác đều đổ vào biểnAegean, thì riêng về lượng nước, chúng sẽkhôngsánhđượcvớibấtcứconsôngđơnlẻnàoởẤnĐộ–chưabàntớiconsông lớnnhất, sôngHằng, con sôngmàkể cả sôngNile củaAiCậphoặcsôngDanube,consônglớnnhấtchâuÂu,cũngkhôngthểsosánhđược:quảthực,hợptấtcảnhữngconsôngđólàmmộtthìchúngcũngkhôngthểnàocó

lượngnướctươngđươngvớisôngẤn,nơidòngchảyvĩđạicủanóđổxuốngtừnguồnvànhận thêm“sựhỗ trợ”của15nhánhsông, tấtcảđều lớnhơnnhữngconsôngchâuÁ,[369]vàtêncủanhữngnhánhsôngnàyđềuđượcđặtchokhuvựclãnhthổmàchúngchảyquatrênđườngđổrabiểncả.Đólàtấtcảnhữnggìmàtôicóthểnóiởđâyvềđấtnướcvĩđạinày.Tôisẽgiữphầncònlạichocuốnsáchkháccủamình,cuốnIndica.Ởđây,tôikhôngnhắctớinhữngtrướctáccủaAristobulushoặcPtolemy

(hainguồncứliệuchínhcủatôi)vềphươngphápmàAlexanderđãsửdụngđểxâydựngcâycầubắcquasôngẤn,vàchínhtôicũngcảmthấydodựkhiđưaraquanđiểmchorằngliệuđócóphảilàmộtcâycầucốđịnhhaylàmộtcâycầuđượctạothànhtừnhữngchiếcthuyềngiốngnhưXerxesđãlàmkhivượt eo biển Hellespont hoặc Darius đã thực hiện khi băng qua eo biểnBosphorusvàsôngDanube.[370]Dùsaođinữa,tôithiênvềýkiếnsauhơn,vìđộsâucủadòngsôngquálớnđểcóthểxâydựngmộtcâycầukiêncố,vàbởivì,kểcảkhimộtkỳcôngnhưthếđượcthựchiệnthìcôngviệcđócũngkhông thể hoàn thành nhanh chóng được. Hơn nữa, về cách những conthuyềnđãđượcsửdụng,tôivẫnkhôngthểnóichắcrằngliệuchúngcóđượcbuộclạivớinhauvàsắpxếptheođườngthẳngnhưlầnbăngquaHellespontmàHerodotusmô tả hay không, hoặc liệu đó có phải là phươngphápmànhữngngườiLaMãsửdụngđểbắccầuquasôngDanubevàsôngRhinecủaCeltic, hoặc trong nhiều lần họ vượt dòng Tigris và dòng Euphrates haykhông;dù thếnào,phươngphápbắccầubằng thuyềncủangườiLaMã làcáchnhanhnhấtmàtôibiết,vàtôisẽmôtảphươngphápnàyởđây.Theo hiệu lệnh, các con thuyền sẽ được đặt trôi xuôi dòng, phía đuôi

thuyềnđượcđặtlêntrước,trongkhiđườngđicủachúngsẽđượckiểmsoátbởimộtconthuyềncómáichèođượcvậnhànhsaochocácthuyềnkhácđềuởđúngvịtrí.Mộtkhiđiềunàyđãđượchoànthành,nhữnggiỏliễuhìnhkimtựthápchấtđầynhữnghònđánặngđượcbuộcvàophíađầuthuyềnđểngănchúngtrôitheodòngnước.Ngaykhimộtconthuyềnđượccộtvàocẩnthận,mộtconthuyềnkhácsẽđượcmangtớiđặtcạnhnó,cáchnhaumộtkhoảngphùhợpđểđảmbảomộtnềntảngđủvữngchắcchocấutrúcphíatrên;sauđónhữngkhúcgỗnhanhchóngđượcđặtvắtngangtừtàuchiếnnàysangtàuchiếnkháccùngvớinhữngtấmvánđặtngang,giacốthêmchokếtcấunày.Mộtquá trình tương tựsẽđược lặp lại từcon thuyềnnàysangcon thuyềnkhác,nhiềunhấtcóthểđểhoànthànhcâycầu.Ởcảhaibêncầu,nhữngchiếcthangsẽđượcsửdụngnhưmộtbứctườngthànhvàlàmthànhmộtlốiđiantoànchongựavàgia súc, đồng thời cũnggiúp cho cây cầu thêmkiên cố.Toànbộquátrìnhdiễnratrongthờigianngắn,vàđượcthựchiệntheothứtự,bấtchấpnhữngtiếngồnào;từthuyềnnàysangthuyềnkhác,cóthểvanglên những tiếng reo hò cổ vũ, hoặc tiếng quátmắng khi làm không tốt –

nhưngtấtcảcácmệnhlệnhđềuphảiđượcngherõ,vàtiếnđộnhanhchóngphảikhôngbịảnhhưởng.Dođó,đâylàphươngpháptruyềnthốngđãđượcnhữngngườiLaMãsử

dụng.TôikhôngrõchínhxácAlexanderđãlàmnhưthếnàođểbắccầuquasôngẤn,vìkhôngcómộtghichépnàovềviệcnày;dùvậy,tôinghĩviệcđóhẳnđãđượcthựchiệnvớiphươngpháptươngtự,hoặccũngcóthểkhông–điềunàykhôngphảilàvấnđề.Ngaykhivượtquasông,Alexanderđãthựchiệntếlễtheothônglệvàtiếp

tụchànhquântớiTaxila,mộtthịtrấnlớnvàthịnhvượng–quảthực,đâylàthịtrấnlớnnhấttrongkhuvựcgiữasôngẤnvàsôngHydaspes.Ởđây,ngàitiếp tục nhậnđược sự đón tiếp nồnghậu của thốngđốcTaxiles và nhữngngườiẤnĐộtrongkhuvựcnày.Đểđáplại,Alexanderchophéphọtùyýsởhữuvùnglãnhthổtiếpgiápvớiđịahạtcủahọnhưhọyêucầu.Nhữngđạidiện từAbisares,vuacủanhững tộcngườiẤnĐộsống trênđồi,cùngvớianh trai ông ta và những nhân vật xuất sắc khác, rồi những sứ thần đượcthống đốc địa phươngDoxareus gửi tới đều đã đến tiếp kiến ngài. Tất cảnhữngngườinàyđềumangtheotặngvật.Ởnơinày,ngàicũnglàmlễhiếntế như thường lệ và tổ chứcnhững cuộc thi đấu côngkhai về thể thaovàcưỡi ngựa; tiếp đó, sau khi bổ nhiệm Philip, con trai củaMachatas, làmthống đốc địa hạt này, ngài tiếp tục hành quân tới sôngHydaspes, để lạiTaxilanhữngngườilínhốmyếuvàkhôngcònphùhợpvớiviệcchinhchiến.TintứcđưađếnchobiếtPorus[371]cùngvớitấtcảnhữngđộiquânmàông

tacóthểtậphợpđãởbờbênkiacủasôngHydaspes.Vịthủlĩnhnàytuyênbố hoặc sẽ ngăn chặn Alexander vượt sông hoặc sẽ tấn công ngài.Alexander,dođó,đãcửCoenus,contraicủaPolemocrates,quaytrởlạisôngẤnvớichỉthịchianhỏsốthuyềnđãđượcsửdụngtronglầnvượtsôngẤnvàchuyểnchúngtớisôngHydaspes.Mệnhlệnhđượcthựchiện,sốtàuchiếnnhỏhơnđượcchialàmđôi,nhữngthuyềngalley30máichèođượcchialàmba,vàđượcchởbằngxengựatớibờsôngHydaspes,nơichúngđượctáitậphợp,nêntoànbộđộitàuthuyềnlầnnữalạixuấthiện,nhưchúngđãxuấthiệntrênsôngẤn.Sauđó,cùngvớilựclượngmàAlexanderđãmangtớiTaxilavà5.000quânẤnĐộdướiquyềnchỉhuycủaTaxilesvànhữngthủlĩnhđịaphương,ngàitiếptụchànhquântớiHydaspes.Từ vị trímà ngài chiếm cứở bờ sông này,Alexander có thể nhìn thấy

Porus,cùngtoànbộlựclượngcủaôngta,baogồmcảđộivoichiến,ởphíabên kia sông.[372] Vì đã quyết ngăn chặn đường tiến quân của quânMacedonia, đích thânPorusđã canhgác tạimột địa điểmđối diệnvới cứđiểmcủaAlexander;đồngthời,ôngcũngbốtrínhiềuđộiquâncảnh,mỗiđộiởdướiquyềnchỉhuycủamộtsĩquan,tớinhữngđịađiểmkhácnhaudọcbờ

sôngnơicóthểvượtsông.Đáplạiđiềunày,AlexandertiếptụcchoquândichuyểntheohướngmàPorusdựđoán:ngàichianhỏlựclượngthànhnhiềuphânđội,vàđíchthânchỉhuymộtvàiphânđộidichuyểnởkhắpmọinơi,pháhủytàisảncủaquânđịchvàtìmkiếmnhữngđịađiểmcóthểvượtsông;cònnhữngphânđộikhác,Alexandergiaochonhiềusĩquankhácnhau,hạlệnhchohọtiếptụcdichuyển,cólúctheohướngnày,cólúctheohướngkia.KhicácnhuyếuphẩmtiếptụcđượcgửitớichoquânđộicủaMacedoniatừtất cả các khu vực phía tây Hydaspes, Porus nhận thấy rõ ràng rằngAlexandercóýđịnhcắmchốtởkhuvựclâncậndòngsôngchotớikhimùađôngtới,nướcsôngrútxuốngđủđểngàicóthểvượtsôngởbấtcứđiểmnàotrongnhiềuđịađiểm.Hơnnữa,việcnhữngcon thuyềncủaAlexander tiếptụcdichuyểnlênhoặcxuốngdòngsông,việcvậnhànhnhữngchiếcbèchấtđầycỏkhô,vàcảnhtượngvềnhữngđộiquân,kỵbinhvàbộbinh,tiếptụctập trungởbờsông,khiếnPoruskhôngdámmấtcảnhgiáchoặc tập trungphòngvệởbấtcứđịađiểmnàonhiềuhơnđiểmkhác.Thờiđiểmnàytrongnăm(hạchí[373]),nướcsôngdângcaoởtấtcảnhững

dòngsôngcủaẤnĐộ;đồngthời,dòngchảycủasôngrấtnhanhvàhỗnloạn;vìmùanàythườngcómưarào,lạithêmtuyếttantừdãyCaucasus,nơimàhầuhết cácdòng sôngbắtnguồn,đã làmgia tăngnhanhchóng lưu lượngdòng chảy, trong khi suốtmùa đông, dòng chảy có phần bị cản trở, nướcsông đỡ đục hơn, vàmực nước giảm, nên có thể vượt sông dễ dàng hơn.NhữngkiếnthứcnàyhoàntoàncóthểápdụngvớidòngHydaspesnhưngdĩnhiênsẽ làngoại lệvớisôngẤnvàsôngHằng(vàcóthểvớimộthaiconsôngkhácnữa),nhữngconsôngkhôngbaogiờcóthểlộiqua.Alexanderđãtuyênbốcôngkhairằngmụcđíchcủangàilàchờtớimùa

mànướcsônghạxuống,nếulúcnàyngàiđangbịquânđịchngănchặnvượtsông;dùthếnào,Alexandervẫnduytrìviệccắmchốtởkhuvựclâncậnvàtìmkiếmbấtcứcơhộikhả thinàođểđộiquâncủangàicó thểvượtsôngbằngmộtcuộctiếnquânnhanhchóngvàbấtngờ.RõràngAlexanderkhôngthểvượt sôngởnơimàPorusđãđóngquânphíabênkia sông,vìkhiđộiquâncủangàicốgắngđổbộthìngaylậptức,họsẽbịtấncôngbởimộtđộiquânhùngmạnhvàthiệnchiến,đượctrangbịvũkhíđầyđủvàcósựhỗtrợcủamộtsốlượnglớnvoichiến;hơnnữa,ngàinghĩrằngchắchẳnngựachiếncủangài,khiđươngđầuvớimộtcuộctấncôngcủavoichiến,sẽquáhoảngsợbởisựxuấthiệncủanhữngconthúnàyvànhữngtiếngrốngkhácthườngcủachúng–quảthực,ngựachiếnsẽkhôngchịuđứngyêntrênnhữngchiếcbè,vàchỉ riêngcảnh tượngvềnhữngconvoiở tầmxacũngkhiếnchúngphátđiênvìsợhãivànhảyxuốngsôngtrướckhiđặtchânđượcsangbờbênkia.Phảivượtquaconsôngnày,vàviệcnàykhôngthểthựchiệncôngkhai,

Alexanderquyếttâmđạtđượcmụcđíchcủamìnhbằngsựkhônkhéo.Hàngđêm,ngàitiếptụcchođộikỵbinhdichuyểnlênxuốngởbờsông,gâychúýhếtmứccóthể–lahét,hôxungtrận,vàtấtcảnhữngkiểuồnào,huyênnáocóthểđượctạoratrướcmộtcuộcvượtsông.Cứmỗimộtlầnồnàonhưvậy,Porus lạimang đàn voi chiến của ông ta ra, vàAlexander đã khiếnPorusphảidiễnđidiễnlạicảnhtượngđó.Điềunàyxảyratrongmộtthờigian,chotớikhiPorus,nhậnrarằngquânMacedoniachẳnglàmgìhơnngoàiviệckêugàovàhòhét.Rõràng,đólàmộtcảnhbáosailầm;nênPorusđãkhôngtheodấunhữnglầntiếnquâncủakỵbinhđốithủnữa,vàcứyênvịởvịtrícũcủaôngta,cùngvớinhữngtrạmgácđặtởnhiềuđiểmkhácnhaudọcbờsông.BởivậyPorus,ngườikhông trôngđợimộtcuộc tấncôngbấtngờdưới sựche phủ của bóng đêm, đã mất cảnh giác – và đây chính là cơ hội củaAlexander.Tạichỗrẽđộtngộtởbờsông,cómộtmũiđất,câycốirậmrạpcùngvới

rấtnhiềuloạigỗkhácnhau;vàngaycạnhmũiđấtđólàmộthònđảokhôngcóngườicưtrú,cũngcónhiềucâycối.Alexanderđãkhôngchậmtrễnắmbắtngaycơhội:khurừngrậmrạptrênhònđảovàởbờsôngxahơnchínhlànơicóthểchegiấuđượcviệctiếnquâncủangài,nênngàiquyếtđịnhchọnđịa điểm này để vượt sông. Vị trí đó cách cứ điểm chính của Alexanderkhoảng 29 kilômét, và dọc bờ sông, ngài đã bố trí các đội quân cảnh, ởkhoảngcáchđủgầnđể cácđộinày có thể liên lạcvớinhaubằng thị giáchoặc thínhgiác,vàdễdàngngheđượcbấtkỳmệnh lệnhvượt sôngnàoởmộtđịađiểmnhấtđịnh.Suốtnhiềuđêmliêntục,trênmộtkhuvựcrộnglớn,tiếp tục vang lên những âm thanh ồn ào và huyên náo, những ngọn đuốccũngcháysuốtđêm.Khiquyếtđịnhđượcđưa ra,Alexanderbắtđầu cáchoạtđộngchuẩnbị

mộtcáchcôngkhai.Crateruschịutráchnhiệmgiữcứđiểmbanđầucùngvớiđội kỵ binh của ông, những đạo quân kỵ binh từ Arachotia vàParapamisadae,mộtphầnbộbinhMacedoniabaogồmnhữngtiểuđoàncủaAlcetas và Polysperchon, những thủ lĩnh Ấn Độ địa phương, và khoảng5.000 quân dưới sự chỉ huy của họ. Mệnh lệnh mà Alexander đưa ra làkhôngcốgắngvượtsôngchotớikhiPorusdẫnquântớitấncôngAlexander,hoặcchotớikhingàichắcrằngPorusđãrútluivàquânMacedoniađãgiànhchiếnthắng.Alexandernóithêm,“NếuPoruschỉdùngmộtphầnlựclượngđểđốiphóvớita,vàđểphầncònlại,cùngvớiđànvoichiếnởnguyênvịtríthìcácngươikhôngđượcphépmanhđộng;mặtkhác,nếuông ta sửdụngđộivoichiếnđểtấncôngta,vàđểlạimộtvàiđạoquânđểcanhgiữcứđiểmhiệntại,cácngườihãyngaylậptứcvượtsông.Mốilongạithựcsựvàduynhấtđốivớingựachiếncủachúngta,khichúngtađưachúnglênbờ,chínhlàđộivoichiếncủađịch.Ngoàira,khôngcóđiềugìđángđểbậntâm.”

GiữahònđảovànơihạtrạichínhmàCrateruschịutráchnhiệmbảovệ,Meleager,AttalusvàGorgias cắmchốt cùngvớikỵbinhvàbộbinhđánhthuê;[374]chỉthịdànhchohọcũnglànỗlựcvượtsôngtheotừngphầnngaykhihọ thấyquânẤnĐộ rõ ràngđanggiaochiến.Những línhkỵbinhmàAlexandertuyểnchọnđểthànhmộtnhómdođíchthânngàichỉhuybaogồmtiểu đội đặc biệt của quân Chiến hữu, các trung đoàn kỵ binh củaHephaestion, Perdiccas, và Demetrius, những đạo quân từ Bactria vàSogdiana,kỵbinhScythiavànhữngcung thủcưỡingựacủaDaae;vềcácđơnvịbộbinh,ngàichọnvệquân,nhữngtiểuđoàncủaCleitusvàCoenus,cungthủvàquânAgrianes.Ngàicũngcẩntrọngkhidichuyểntừphíasông,nhằmchegiấuđườngtiếnquântớiđịađiểmmàngàidựđịnhsẽvượtsông–cụ thể là hòn đảo vàmũi đất đối diện với nó.Ở địa điểm này, những bèmảngđãđượcvậnchuyểntớitừtrướcđó,vàgiờđây,dướisựchephủcủabóngđêm,chúngđãđượcchấtđầycỏkhôvàbuộc lạimộtcáchcẩn thận.Suốtđêm,mộttrậnmưaxốixảđãgiúpchegiấuquátrìnhchuẩnbịchoviệcvượtsông;tiếngồnàocủavũkhí,nhữngmệnhlệnhhòhétvàsựchấnđộngmàchúnggâyracóthểđãbịtiếngmưabão,tiếngsấmchớplàmchìmlấpđi.Bêncạnhnhữngbèmảng,hầuhếtnhữngchiếc thuyền,baogồmcảnhữngchiếc thuyền galley 30mái chèo, cũngđã được chuyển tới nơi.Chúngđãđược chia thành nhiều phần, và lúc này đã được tập hợp lại để giấu giữanhữngbụicây.Trướckhibìnhminhlórạng,trờiđãngừngmưavàgióbắtđầuthổinhẹ.

Độikỵbinhđãđượcđưa lênbè,cònnhữngcon thuyềnchuyênchởsốbộbinhtốiđamàchúngcóthểmang.Cuộcvượtsôngbắtđầu–đượcchechắnbởihònđảo, nhằmngănchặn các lính trinh sát củaPoruspháthiện rahọtrướckhiđiquahònđảo,vàtoànbộđộitàuthuyềngầntớiđượcbờbênkia.Đích thânAlexander vượt sông trênmột trong những chiếc thuyền galleycùngmộtnửađộivệquân,phầncòn lại theo sau trênnhữngchiếc thuyềngalley khác. Ngài đi cùng ba sĩ quan thuộc đội vệ sĩ riêng – Ptolemy,Perdiccas,vàLysimachus–vàSeleucus (Seleucus làngười saunày sẽ trởthànhVua).[375]

Một khi đã băng qua hòn đảo, việc tiếp cận bờ sông sẽ nằm trong tầmquansátcủacácđộituầntracủađịch,nhữngngườiđãtốclựcphinướckiệubáotinchoPorus.Alexanderlàngườilênbờđầutiên,vàchịutráchnhiệmsắpxếpchonhữngbinhlínhtừcácthuyềngalleykhác;kỵbinhnhậnđượclệnhlênbờđầutiên,vàởđây,ngàichỉhuytừngđộirờikhỏibèmảng.Sauđó,Alexandertiếnquântheođộihìnhchiếnđấu.ĐốivớiAlexander,đâylàmộtđấtnướchoàntoànxalạ,vàngàiđãđổbộ

lênmộthònđảokhácmàkhôngbiếtgìvềnóthayvìđổbộlênđấtliền.Đólàmộthònđảotươngđốilớnvàbịchiatáchkhỏiphầnđấtliềnbởimộtnhánh

sôngkhônglớnlắm.Mặcdùvậy,cơnmưanhưtháclũtốihômtrướcđãlàmtănglượngnước,vàquânkỵbinhkhôngthểtìmthấymộtnơikhảdĩđểvượtsông.Trongmộtkhoảngthờigian,họđãphảiđốimặtvớiviễncảnhbấtlợirằnghọsẽphảilặplạitấtcảnhữngviệckhónhọcmàhọvừalàm;tuynhiên,cuốicùng,quânMacedoniađãtìmđượcchỗnướccạn,vàAlexanderđãhạlệnhtátnước.Đókhôngphảilàmộtnhiệmvụdễdàng,khinướcởchỗsâunhấtcònvượtquánáchcủabinhlínhvàngậpquácổngựachiến.Khilầnvượtsôngthứhaiđãđượcthựchiệnthànhcông,Alexandermột

lầnnữalosắpxếpchođộiquâncủangài.AlexanderđặttiểuđộiHoànggiavàtrungđoànkỵbinhxuấtsắcnhấtởxungquanhcánhphải,rồibốtrícungthủcưỡingựaởvị trí tiênphong;ởphía saukỵbinh,ngàiđặt trungđoànHoànggiacủavệquândoSeleucuschỉhuy,sauđólàtrungđoànHoànggiacủabộbinhhạngnặng,kếđólànhữngphânđộivệquânkhác,phụthuộcvàovị trí trướcđócủahọtrongngàyđó.[376]Cungthủ,quânAgrianes,và línhđánhgiáođãgiữvịtrícủahọởcảhaibêncánhcủađộihìnhbộbinhchính.Khibàibinhbốtrậnxong,Alexanderđãhạlệnhchobộbinh,gần6.000binhlính,[377]đi theotrật tựhànhquân, trongkhiđíchthânngài,chỉmangtheođộikỵbinh(khoảng5.000người)màngàinghĩrằngsẽđemlạilợithếchongàikhiđốiđầuvớiđịchquân,tiếnquânmộtcáchnhanhchóng.Tauron,thủlĩnhcủacungthủ,đãđượchạlệnhtốclựctiếnquânởphầnsaucủađộikỵbinh.Alexander tính toánrằngnếuquânđộicủaPorus tấncông,ngàihoặcsẽ

ngay lập tứcđáp trảhọbằngsứcmạnhcủađộikỵbinh,[378]hoặcsẽchiếnđấucầmchừngchotớikhinhậnđượcsựhỗtrợcủabộbinh.Mặtkhác,nếuviệcvượtsôngtáobạovàbấtngờkhiếnquânẤnĐộhoảngsợđếnđộtháochạy,ngàisẽtấncôngcấptậpvàođộiquânrútlui,vàcànghạđượcnhiềukẻđịch,nhiệmvụsauđócủangàisẽcàngnhẹnhànghơn.Tuynhiên,cómộtvàichi tiếtmâu thuẫnnhau trongnhững lời thuật lại

cuộchànhquânnày.TheoAristobulus,contraicủaPoruscùngvới60chiếnxađãđợisẵnởbờsôngtrướckhiAlexanderthựchiệnlầnvượtsôngthứhai–chínhlàlầnvượtsôngtừhònđảo;việcvượtsôngvốnlàmộtchuyệnchẳngdễdàngkểcảkhikhôngphảichịumộtcuộctấncôngnào,nênlẽracontraicủaPoruscóthểlàmgiatăngtrởngạichoAlexandernếuhạlệnhchoquânlínhẤnĐộ rờikhỏicácchiếnxavà tấncôngvàoquânMacedoniakhihọđangcốgắngđổbộvàobờ.Nhưngtrên thực tế,anh tađãkhông làmviệcnàyvàtạocơhộiđểAlexandervượtsôngmàkhôngbịquấynhiễu.Đểđốiphó với lực lượng này, Alexander đã sử dụng các cung thủ cưỡi ngựa.Những chiến binh này đã phá vỡ đội hình của quân địch khôngmấy khókhănvàkhiếnnhiềubinhlínhẤnĐộbị thương.Cáctácgiảkhácthuật lại

rằngchínhtrênbờsôngHydaspes,đãdiễnramộtcuộcchiếnácliệttronglầnđổbộ thực sựgiữakỵbinhvàmột lực lượngquânẤnĐộhơnhẳnvề sốlượng,docon traiPoruschỉhuy.Cũngchính trongquá trìnhdiễn racuộcchiếnnày,contraicủaPorusđãlàmAlexanderbịthương,vàgiángmộtđòntấncôngmạnhmẽgiếtchếtconthầnmãyêuquýcủangàilàBucephalus.Ptolemy,contraicủaLagus,lạiđưaramộtghichépkhácmàtôichorằng

hợplýhơn.Cũngnhưnhữngtácgiảkhác,ôngthuậtlạirằngPorusđãcửcontraimìnhra“tiếpđón”Alexander,nhưngđiểmkháclàcontraicủaPorusđãxuấtquânkhôngchỉvới60chiếnxa.Rấtkhócóthểtinrằng,khinhậnđượctin hoặcAlexander hoặcmột phần lực lượng của quân độiMacedonia đãvượtsôngHydaspes,Poruslạicửcontraimìnhrađươngđầucuộcđổbộcủađịchquânvớimộtlựclượngkhôngđángkểnhưvậy[60chiếnxa]–mộtlựclượngmàmộtmặt,cóđộlớnkhôngcầnthiếtnếuchỉdùngchoviệctrinhsátvàđượctrangbịkhôngphùhợpđốivớimộtcuộcrútluinhanhchóng,mặtkhác, lạikhôngđủđểngănchặnmộtcuộcvượtsôngđangdiễnrahay tấncông vào quân địch đã đổ bộ thành công.[379] TheoPtolemy, con trai củaPorusđãdẫntheo2.000kỵbinhvà120chiếnxa[380]khiđitớiđịađiểmdiễnracuộcvượtsông;nhưngAlexanderđãhànhđộngrấtnhanhgọnvàdẫndắtđộiquâncuốicùngvượtsôngmộtcáchthànhcôngtừhònđảo.Đểđốiphóvớiquânđịchtrongtrậnnày,trướchếtAlexandersửdụngcáccungthủcưỡingựađểtấncông,trongkhiđíchthânngàidichuyểncùngkỵbinhvớisuynghĩ rằngPorus cùngvới lực lượngmạnhnhất trongquân đội của ông tachắcchắnđangtrênđườngtìmkiếmngài,vàđạoquânkỵbinhtiênphongmàngàiđangdẫndắtchắcchắnsẽvượtsôngthànhcôngtrướckhiquânẤnĐộnhậnđượcviệnquân.Tuynhiên,ngaykhiAlexandernhậnđượctintứcchínhxácvềsốlượngcủaquânđịch,ngàiđãtấncôngngaylậptức,vàquânẤnĐộ,khinhìnthấyđíchthânAlexanderdẫntheolựclượngkỵbinhđôngđảocủangài tấncôngcấp tậpvàohọ thìđềunhất loạt tanvỡvàbỏchạy.Thiệt hại của quân Ấn Độ trong trận này khoảng 400 quân kỵ, trong sốnhữngngườibỏmạngcócảcontraicủaPorus;cácchiếnxavàngựachiếnđềubịbắtgiữkhichủnhâncủachúngcốgắngtháochạy–chúngkhôngthểdichuyểnvới tốcđộmongmuốnvàđấtbùnkhiếnchúng trởnênvôdụngtrongsuốtthờigiandiễnracuộcchiến.Những người Ấn Độ tháo chạy thành công đã báo tin cho Porus rằng

Alexander đã dẫn quân vượt sông thành công và con trai của ông đã bỏmạng.Porusđươngđầuvớimộtlựachọnkhókhăn,vìngayởcứđiểmcủamình, ông có thể thấy những binh lính dưới quyền chỉ huy của Craterus,người đã được Alexander để lại để giữ cứ điểm ban đầu của quânMacedonia, đang chuẩn bị vượt sông.Nhưng Porus cũng đã nhanh chóngtrấntĩnhlại;ôngquyếtđịnhđemlựclượngtấncôngAlexander,vàchiếnđấu

đếncùngvớivua củaMacedoniavàđộiquân tinhnhuệ củangài.Sauđó,Porus để lạimột lực lượngnhỏvớimột vài voi chiến đượcđặt rải rác đểcảnhbáokỵbinhcủaCrateruskhihọcốgắngđổbộởbờsông,cònđíchthânôngdẫnquânđốiđầuvớiAlexandercùngtoànbộ4.000kỵbinh,300chiếnxa,200voichiến,vànhữngđạoquânbộbinhđượclựachọn,vớisốlượnglêntớikhoảng30.000người.[381]

Phầnlớndiệntíchvùngđấtnàylúnsâutrongđấtbùn,nênPorustiếptụctiếnquânchotớikhitìmramộtđịađiểm,nơimàphầnđấtsỏicátđủvữngchãivàbằngphẳngchoviệcsửdụngkỵbinh;đồng thời,ôngchuẩnbịkếhoạchtấncông.Ởvịtrítiênphong,ôngsắpxếpđànvoichiếntheokhoảngcáchkhoảng30,5mét,trênmộtmặttrậnrộnglớn,đểhìnhthànhmộtláchắnchotoànbộđộihìnhchínhcủabộbinhvàgieorắcnỗikinhhoàngchokỵbinhcủaAlexander.Poruskhôngnghĩrằngbấtkỳmộtđơnvịđịchquânnàodámliềulĩnhmởđườngxuyênquanhữngkhoảngtrốngtrongphòngtuyếnvoichiến,dùlàbộbinhhaykỵbinh;tiếngvoirốngsẽlàmngựachiếnhoảngloạn,khôngthểkiểmsoátđược,cònbộbinhcủađịchsẽgiảmdầnnhuệkhíkhiphảiđươngđầuvớibộbinhhạngnặngcủaPorus,vàsauđóbịđànvoichiếngiẫmđạpchotớichết.Đằngsauphòngtuyếnvoichiếnlàbộbinh,mặcdùkhôngtrênmộtmặttrậntươngđương:vôsốnhữngđộiquân,hìnhthànhnênmộtphòng tuyến thứhai,được sắpxếpđể lấpđầykhoảngcách trongphòngtuyếnvoichiến.Bộbinhđượcsắpxếpởcảhaicánh,lẫnvàođànvoichiến,vàcuốicùng,ởcảhaisườncủabộbinhlànhữngđộikỵbinh,vớimộtbứcbìnhphongtạothànhtừcácchiếnxa.Nhậnthấyrằngđịchquânđangsắpxếpchotrậnchiến,Alexanderđãkiểm

tralạiđườngtiếnquâncủakỵbinh,đểbộbinhcóthểđicùngvớingài.Cáctrungđoàngiữmốiliênhệvớinhau,dichuyểnmộtcáchnhanhchóng,chotớikhitoànbộlựclượngđượchợpnhấtmộtlầnnữa.Alexanderkhôngcóýđịnhđươngđầuvớinhữngbinhlínhkhỏemạnhcủaquânđịchvớimộtđộiquântoànnhữngngườiđangmệtmỏivàkiệtsức,nênngàiđãchotoànquânnghỉngơitrướckhitấncông.Tronglúcđó,Alexandertiếptụcđểkỵbinhdichuyểnlênxuốngtrênphòngtuyến,trongkhinhữngđộibộbinhđượcphépnghỉngơichotớikhihọcónhiềudũngkhíhơnchocuộcchiếnđấu.QuansátcáchbàibinhbốtrậncủaquânẤnĐộ,Alexanderđãquyếtđịnh

khôngđộtkíchvàotrungquâncủađịch,nơibộbinhhạngnặngtậptrungtạinhữngkhoảngtrốngcủabứcbìnhphongbảovệcủavoichiến,vàviệclàmbấtđắcdĩnàyhẳnđãđượcPorustínhtoántừtrước.Thayvàođó,dựavàosựvượt trộicủakỵbinh,Alexanderdichuyểnphầnlớnkỵbinhtấncôngvàocánhtráicủaquânđịch,nhằmmởmộtcuộcđộtkíchvàophầnnày.CoenusđượcgiaonhiệmvụtấncôngcánhphảicủaquânẤnĐộcùngvớitrungđoàncủaDemetrius và trung đoàn của ông.Coenus nhận chỉ thị rằng khi quân

địchdi chuyểnkỵbinhcủahọvượt lêncánh tráiđểđốiphóvớiđộiquânđôngđảocủanhữngtiểuđộikỵbinhMacedonia,ôngsẽbámlấyhậuquâncủa địch. Bộ binh hạng nặng được đặt dưới quyền chỉ huy của Seleucus,Antigenes,vàTauron,cùngvớimệnhlệnhkhônggiápchiếnchotớikhithấyrõrằng,quânẤnĐộ,cảkỵbinhlẫnbộbinh,đềubịkỵbinhMacedonialàmchohoảngloạn.Mộtkhiquânđịchđãởtrongtầmngắm,Alexanderđãchỉhuycungthủ

cưỡingựa,khoảng1.000người,tấncôngvàocánhtráicủaquânđịch,vớihyvọngcóthểkhiếnquânđịchbịxáotrộnbằngmộttrậnmưatênvàsứcmạnhcủacuộctấncông,vàngaysauđó,đíchthânngàisẽcùngđộiChiếnhữutiếptụctấncôngvàocánhtrái,nỗlựcmởmộtcuộcđộtkíchtrongkhiquânđịchvẫnphảichịusựtấncôngcủacáccungthủcưỡingựa,vàtrướckhikỵbinhcủahọcóthểthayđổitừđộihìnhhàngdọcsangđộihìnhtậptrung.Tronglúcđó,quânẤnĐộđãrúttoànbộkỵbinhtừnhữngphânkhukhác

tronghàngngũcủahọ,vàđưakỵbinhlênđươngđầuvớicuộctấncôngcủaAlexander nhằm vào phía sườn của đội hình, và điều này không kéo dàitrướckhihọnhìnthấybinhlínhcủaCoenus,theolệnh,đãápsáthậuquâncủahọ.Dođó,quânẤnĐộđãbuộcphảiphânchialựclượngcủahọthànhhaiphần;phầnlớnlựclượng,baogồmnhữngbinhlínhthiệnchiếnnhất,tiếptụctấncôngAlexander,trongkhiphầncònlạiquayrađốiphóvớiCoenus.Dĩnhiên,điềunàytaihạikhôngchỉvớihiệuquảbốtrílựclượngcủaquânẤnĐộmàcònvớitoànbộkếhoạchchiếnđấu.Alexanderđãnhậnrasựthayđổinày;ngaykhikỵbinhđịchđổihướng,ngàiđãralệnhtấncông.QuânẤnĐộkhôngđợitớikhinhậnđòntấncôngmạnhmẽnàycủavịthốnglĩnhtrẻđãvộivã rút luivàophòng tuyếnvoi chiến,pháođàivữngchắccủahọ–hoặcítralàpháođàimàhọtinlàvữngchắc.Trongkhivoichiếnlođươngđầuvớiđộikỵbinh,thìbộbinhMacedonia,tớilượthọ,đãtấncôngbắnhạnhữngngườiđiềukhiểnvoivàtrútxuốngmộttrậnmưavũkhítừkhắpmọiphíavàochínhđànvoichiến.Đóquảlàmộtcuộcchiếncóphầnlạ lùng–khônggiốngbấtcứmộtcuộcchiếnnàotrướcđó;nhữngconvoichiếnvẫnhùngdũngtiếntới,vàgiữanhữngphòngtuyếnbộbinh,chúngđãpháhủyphầnlớnđộihìnhphalanxcủaMacedonia,trongkhikỵbinhẤnĐộlođốiphóvớicuộcđộtkíchcủakỵbinhMacedonia.Tuynhiên,mộtlầnnữa,quânẤnĐộthuakémquánhiềuvềsứcmạnhvàkinhnghiệmsovớikỵbinhcủaAlexander,vàhọbịđẩylùilầnthứhaivàophíasauđànvoichiến.Trongquátrìnhdiễnratrậnnày,toànbộquânkỵbinhMacedonia,donhu

cầucấpbáchcủaviệcchiếnđấuhơnlànhữngmệnhlệnhthậntrọng,đãtậptrungthànhmộtnhómthốngnhất;sauđó,họliêntiếptấncôngvàomộtkhuvựctrongđộihìnhvàgâyranhữngthiệthạinặngnềchoquânđịch.Cũngtrongthờiđiểmnày,đànvoichiếnđãbịlùavàomộtkhônggianhẹp,không

cókhoảngtrốngđểpháthuysứcmạnh,bởicácbinhlínhđãbaovâyxungquanhchúng,vàkhi rơivào tìnhcảnhnày,đànvoiđãđổihướngđivàxôđẩynhau,giẫmđạpđếnchếtnhiềukẻthùcũngnhưchiếnhữucủachúng.Hệquảlà,kỵbinhẤnĐộ,nhữngngườimắckẹtxungquanhđànvoichiếnvàkhôngcókhônggianđểdichuyển,đãchịutổnthấtnặngnề.Hầuhếtnhữngngườiđiềukhiểnvoiđềubịbắnhạ.Sốphậncủađànvoichiếncũng thảmthươngkhôngkém:phầnlớnbịthương;mộtsốdokhôngcóngườicưỡi,đãđồngloạtngừngtấncông;mộtsốtrởlênđiênloạnvìđauđớnvàhoảngsợ,đãxôđạp,giàyxéolênnhữngngườixungquanh,khôngphânbiệtđâulàtađâu là địch.QuânMacedonia có thểđối phóvới những convật điên loạnnày; cóđủkhônggianđểdi chuyển,họ sửdụngkhảnăngphánđoáncủamình,rútluikhiđànvoitấncông,vàtiếnlêncùngvớigiáomáckhichúngbỏđi,trongkhiđónhữngbinhlínhẤnĐộbấthạnh,tronglúcchenlấnxôđẩy,đãnhậnrađànvoichiếnđiênloạnlàkẻthùnguyhiểmhơncảnhữngbinhlínhMacedonia.Tronglúcđànvoichiếnđãmệtmỏivànhữngđợttấncôngcủachúngđã

yếu dần đi; chúng bắt đầu quay đi,một cách chậm chạp, như những conthuyềnlùivềphíasauvậy,vàkhôngcógìhơnngoàinhữngtiếngrống.Nắmlấy cơhội này,Alexander đãbaovâyphần lớnngựa chiến, voi chiến củaquânđịch–sauđó,rahiệuchobộbinhcủangàitậphợpcáctấmkhiênvàdichuyển theomộtkhốivữngchắc.HầuhếtkỵbinhẤnĐộđềuđãbị chémgiếttrongcuộctấncôngdiễnrangaysauđó;bộbinhcủahọcũngchịusứcéplớntừquânMacedoniavàchịutổnthấtnặngnề.Nhữngngườisốngsót,tìm thấymộtkhoảng trống trongvòngvâykỵbinhcủaAlexander,đềuđãđổihướngvàbỏchạy.Craterusvànhữngsĩquankhác,nhữngngườiđượcđểlạiởbờsôngđãbắtđầuvượtsôngngaykhihọthấyvịchủtướngđãgiànhđượcthắnglợi,vànhữngbinhlínhtrẻkhỏecủahọ,đãtiếpquảncuộctruyđuổi từnhữngbinhlínhđãrãrờicủaAlexander, tiếp tụcgiángnhữngđòntấncôngcấptậplênquânẤnĐộbạitrận.Gần20.000bộbinhẤnĐộvàkhoảng3.000kỵbinhbỏmạngtrongtrận

này.Tấtcảnhữngchiếnxacủahọđềubịpháhủy.Trongsốnhữngngườithiệtmạng,cóhaicontraicủaPorus,Spitaces,thốngđốcđịaphươngngườiẤnĐộ,tấtcảnhữngsĩquanchỉhuyđànvoichiếnvàchiếnxa,vàtoànbộsĩquankỵbinhcùngcácchỉhuycấpcaokhác.Nhữngconvoichiếncònsốngđềuđãbịbắtgiữ.VềphíaquânMacedonia,trong6.000bộbinhbanđầucủaAlexander,có80ngườiđãbỏmạng;ngoàira,ngàicònthiệthại10cungthủcưỡingựa,nhữngngườinằmtrongđộiquânđầutiêngiápchiến,khoảng20kỵbinhChiếnhữu,và200kỵbinhkhác.[382]

Trongsuốtcuộcchiến,Porusđãchứng tỏông taquả thực làmộtngườiđànông,khôngchỉvớivai trò làmộtchỉhuymàcònvớivai tròcủamột

ngườilínhvôcùngdũngcảm.KhiPorusnhìnthấykỵbinhcủaôngtabịtanvỡ,phầnlớnbộbinhđềubỏmạng,cònvoichiến,hoặcbịgiếthoặckhôngcóngườiđiềukhiển,bịbỏlạihoảngloạntrênchiếntrường,ôngtađãcócáchcưxửrấtkhácsovớiDarius,vịvuaBaTư:khônggiốngnhưDarius,ôngđãkhôngbỏchạyđểtựcứulấymạngmình,màđồnghànhcùngvớinhữngbinhlínhvàchiếnđấuhếtsứcdũngcảm.Chỉkhibịthương,Porusmớithúcvoichiếnđổihướngvàbắtđầurútlui.Porusbịthươngởvaiphải,phầnthânthểduynhấtkhôngđượcbảovệcủaông;khiPorusdichuyểnởtrungtâmcủacuộcchiếnđấu,đãkhôngmộtvũkhínàocóthểchạmvàoôngvìtấmáogiápmàôngmặc–mộttấmáogiáphếtsứcbềnchắcvàvừavặn.Alexandervìnóng lòngcứumạngngườichiếnbinhvĩđạivàdũngcảm

nàyđãcửTaxiles,mộtngườiẤnĐộ, tớigặpPorus.Taxilescưỡingựa tớimộtkhoảngcáchgầnnhấtmàôngdámvàđềnghịPoruschovoichiếncủaôngngừnglạiđểnghethôngđiệpmàAlexandergửitớiôngrằngviệctrốnthoátbâygiờlàbấtkhả.NhưngTaxilesvốnlàkẻthùcũcủavuaẤnĐộ,vàPorusđãthúcvoichiếnchuyểnhướng,đitớigầnchỗcủaTaxiles,toankếtliễuđịchthủbằngcâygiáocủamình;ôngsuýtnữađãgiếtchếtTaxilesnếungựacủaTaxileskhôngbị làmchohoảngsợvàbỏchạyđúnglúcđó.Tuyvậy,Alexander,khônghềoángiậncáchcưxửnàycủaPorusđốivớiliênlạcviên củamình.Ngài tiếp tục cửmột số người khác đi thuyết phục Porus.NgườicuốicùngtrongsốđólàmộtngườiẤnĐộtênlàMeroes,mộtngườimàAlexanderđượcnghekểlàngườibạnlâunămcủaPorus.PorusđãnghelờiMeroes,chovoichiếnngừnglại,vàbướcxuống;ôngđãmệtlảvìkhátnước,nênsaukhikhỏelạinhờuốngnước,ôngđãyêucầuMeroestốclựcdẫntớigặpAlexander.Khi được báo tin Porus đang tới, Alexander đã vượt lên trước để đón

đườngcùngvớimộtnhómnhỏcácChiếnhữu.Khihọgặpnhau,Alexanderđãghìmngựađichậmlại,vànhìnđối thủcủamìnhvới lòngngưỡngmộ:Porusquảlàmộtnhânvậtphithường,caohơn2mét,[383]vàmangvẻđẹpcủamộtconngườivĩđại;nhữnggìmàôngphảitrảiquakhônglàmmấtđivẻkiêungạocủaông;sắcdiệncủaPorusđứngtrướcmặtAlexanderlàsắcdiệncủamộtngườiđànôngdũngcảmtrongcuộcgặpgỡvớimộtngườiđànôngdũngcảmkhác,củamộtvịvuatrướcmộtvịvua,vàtrướcmộtđịchthủmàôngđãphảichiếnđấuđểgiữgìnvươngquốccủamình.Câuđầu tiênmàAlexanderhỏiPorus là: “Ôngmuốn tađốixửvớiông

nhưthếnào?”Porusđáplời,“Tamuốnngàiđốixửvớitanhưmộtvịvua”.Alexander,rấthàilòngvớicâutrảlờinày,tiếptụcnóirằng:“Thỉnhcầu

củaôngsẽđượcchấpthuận.Nhưngôngkhôngmongmuốnđiềugìchobản

thânmìnhsao?”“Mọiđiềuđềunằmtrongthỉnhcầuđầutiênrồi.”Porusnói.VẻnghiêmtrangcủanhữngtừngữnàyđãkhiếnAlexanderthêmhàilòng,

vàngàitraotrảlạichoPorusvươngquyềncủaông,chophépôngđượcmởrộnglãnhthổcủamìnhsangnhữngđịaphậnkhác.[384]NgàiđãđốixửvớiPorus đúngnhư cách đối xửvớimột vị vua, và từ thời điểmđó, ngài coiPorusnhưlàmộtngườibạntrungthành.ĐóchínhlàkếtquảcủatrậnchiếngiữaAlexandervớiPorusvàquânẤnĐộởHydaspes.Cuộcchiếndiễn ravàothángNăm, trongthờigianHegemonlàmquanchấpchínhtạiAthens.[385]

Gần nơi diễn ra trận chiến và địa điểm nơi Alexander băng qua dòngHydaspes,Alexanderđãthànhlậphaithànhphố;mộtthànhphốngàigọilàNicaea,đểkỷniệmchiếnthắngcủangài,mộtthànhphốkhácđượcđặttênlàBucephala,đểtưởngniệmchiếnmãcủangàilàBucephalus,conngựađãbỏmạngtrênmảnhđấtnày–khôngphảidonhữngvếtthươngtrongchiếntrận,màchếtvìtuổigiàvàkiệtsức.Bucephaluslúcđóđã30tuổivàsứckhỏeđãsuykiệt.[386] Trong những ngày tháng trước, con thầnmã này đã chia sẻcùng với Alexander nhiều hiểm nguy và nhiều lần hành quân kiệt sức.KhôngaicóthểcưỡiđượcnóngoạitrừAlexander.Bucephaluslàmộtconngựalớn,canđảm–mộttạovậtcaoquý;conngựachiếnnàyđượcđóngdấumộthìnhđầubò,dođómànóđượcgọilàBucephalus–dùcóvàingườinóirằngcáitênnàyvốnxuấtpháttừmộtđốmtrắngcóhìnhgiốngnhưđầubòởtrênđầucủaconthầnmãnày.Đólàvệttrắngduynhấttrênthânnó,toànbộphầncònlạiđềulàmàuđen.ỞUxia,[387]Alexanderđãtừngđánhmấtnó,vàngàiđãrasắclệnhrằngngàisẽgiếthếtngườidântrongkhuvựcđótrừphiBecephalusđượcmang trả.Câuchuyện làbằngchứngchonỗikinhhoàngmàAlexanderđãgieorắcđồngthờicũngthểhiệnlòngyêumếncủangàiđốivớiBucephalus.Tuyvậy,tôisẽkhôngnóigìhơnnữa:nhữngđiềutôiđãviếtđểngợicaBucephalus,tôiviếtđểtưởngnhớAlexander.Khinhữngnghi lễ chôncất chonhữngbinh línhđãbỏmạng trong trận

chiến được diễn ramột cách trọng thể, Alexander đã làm lễ tế thần theothônglệ,tạơncácvịthầnđãgiúpngàichiếnthắng.Đồngthời,ngàicũngtổchứccáctròchơi,cùngvớicuộcthiđấuđiềnkinhvàcưỡingựa,tạinơidiễnracuộcvượtsôngđầutiênquadòngHydaspes.[388]Sauđó,đểCrateruscùngvớimộtphầnlựclượnggiámsátviệcxâydựngvàcủngcốviệcđịnhcưcủacác thànhphốmới,ngài tiếp tụcdấnquânchinhphạtnhữngngườiẤnĐộdọcbiêngiớivươngquốccủaPorus.AristobulusgọinhữngngườiđólàtộcngườiGlauganicae,PtolemygọihọlàGlausae–nhữngđiềuđókhôngđángbận tâm; tên gọi của tộc người này khôngphải là vấn đề quan trọng lắm.

AlexanderđãđặtchânlênlãnhthổcủahọcùngvớimộtnửađộiChiếnhữu,nhữngbinh línhđược lựachọn từmỗi tiểuđoànbộbinhhạngnặng, cungthủ,quânAgrianes,vàtoànbộđạoquâncungthủcưỡingựa.Nhữngngườibản địa đã quy hàng ngài.Khoảng 37 thị trấn bị hạ, thị trấn nhỏ nhất cókhôngíthơn5.000ngườicưtrúvànhiềuthịtrấnkháccólượngdâncưgấpđôisốnày;mộtsốlượnglớnnhữngngôilàngítdâncưhơncũngđãrơivàotayAlexander.Ngài trao lại toànbộlãnhthổnàychoPorus.NgàicũngđãhóagiảimốibấthòagiữaPorusvàTaxiles.Sauđó,ngàicửTaxiles trởvềvớithầndâncủaông.Trongkhoảngthờigianđó,pháiđoàndoAbisarescửđếnđãtớitiếpkiến

Alexander.Abisaresxintựgiaonộpbảnthânvàlãnhthổcủamình,vàđiềunàybắtnguồntừviệctrướctrậnHydaspes,ôngtađãcóýđịnhgianhậpvàoquâncủaPorus.[389]AnhtraicủaAbisareslúcnàyđangởgiữacácsứthần,được giao phó cho ngài cùng với tiền cống nạp và 40 voi chiến. NhữngngườiẤnĐộtựdocũngđãcửpháiđoàntới,vàmộtpháiđoànkháccũngđược gửi đi từ một vị thủ lĩnh địa phương cũng có tên là Porus.[390]AlexanderralệnhtriệuhồiAbisares,vớilờiđedọarằngnếuvịthủlĩnhnàykhôngxuấthiện, ông sẽ sớmnhìn thấyquânđộiMacedoniavànhữngchỉhuycủaAlexandertạimộtđịađiểmkhôngngờtới.Tronglúcđó,Phrataphernes,xatrapcủaParthiavàHyrcania,đãđếncùng

vớiquânThracedướiquyềnchỉhuycủaông.Đồngthời,Sisicottus,xatrapcủaAssaceniacũngbáotinrằngthốngđốcHyLạpđãbịámsát,vàcưdânởđóđãtừbỏlòngtrungthànhvớiAlexander.[391]AlexanderdođóđãcửmộtlựclượngdướiquyềnchỉhuycủaPhilipvàTyriaspestớikhôiphụclạitrậttựcủakhuvựcnày.Sauđó,ngàihànhquântớisôngAcesines.AcesineslàdòngsôngẤnĐộduynhấtmàPtolemy,contraicủaLagus,

đềcậptớiđộlớncủanó.Trongtrướctáccủaông,tạiđịađiểmnơiquânđộicủaAlexandervượtsôngbằngthuyềnbè,consôngcóchiềurộngkhoảng3,2kilômétvànước chảyxiết; dòngchảybị tắcnghẽnbởinhiều tảngđá lớn,lởmchởmnằmrảirácnơinướcđổxuốngdữdộivớinhữngâmthanhồnàovàchấnđộng.Cácbèmảngtrôiquamộtcáchkhádễdàng,nhưngcácconthuyềnlạivướngphảinhiềutrởngại,chúngvađậpvàonhữngtảngđá,sauđóbịvỡthànhcácmảnhnhỏkhiếnngườivàđồđạcđượcchuyênchởtrênthuyềnđềubịrớtxuốngsông.Từmôtảnày,cóthểsuyđoánmộtcáchlogicrằngnhữngtácgiảkháccóphầnchínhxáchơnkhihọđưarakíchcỡbềrộngcủasôngẤnlà8kilômét,rútxuốngcòn3,2kilômétởnơihẹpnhấtvàsâunhất.Quả thực,3,2kilômétbề rộng làquáđủchodòngchảycủanó.Hơnnữa,tôinghĩrằngAlexanderđãchủývượtsôngAcesinestạiđiểmrộngnhấtđểcóđượclợithếcủadòngchảychậm.[392]

Saukhivượtsông,ngàiđểCoenuscùngvới tiểuđoàncủaônggiámsátviệcvượtsôngcủaphầncònlạicủađộiquân,nhữngngườimangtheongũcốcvàcácnhuyếuphẩmkháctừnhiềunơitrongkhuvực,nhữngnơiđãquyphụcngài.Sauđó,AlexanderchophépPorustrởvềvới thầndâncủaông,cùngvớichỉthịsẽtáihợpsauvớimộtnhómcácbinhlínhđãđượclựachọnvàbấtkỳđànvoichiếnnàomàôngcó.MộtPoruskhác–ngườiđãtựlàmônhục chínhmìnhkhi bỏ chạykhỏi địa hạt củaông ta – bịAlexander truyđuổi cùng với những đội quân cơ động nhất của ngài. Porus này chính làngườimàkhidiễnratrậnchiếngiữaAlexandervàngườitrùngtênvớiôngta, đã xin quy phụcAlexander và giao nộp lãnh thổ cho ngài – quả thực,khôngphảivìlòngyêumếnAlexander,màbởivìôngtaghétPorus,vuaẤnĐộ;sauđó,khibiếttinrằngPoruskhôngnhữngđượctrảtựdomàcònđượcgiaochoquyềncaitrịmộtlãnhthổmớirộnglớnhơn,nhânvậttrùngtênnàyđãhoảngsợ,bỏtrốnkhỏikhuvựccủamìnhcùngvớinhiềuchiếnbinhkhácmàôngtacó thể thuyếtphụccùngchiasẻvậnmệnhvớimình.NỗisợhãiAlexander,đốivớivịPorusnàymànói,khôngnhiềubằngmốiđedọamàôngtaphảigánhchịukhiđịchthủcủaôngtađãgiatăngquyềnlực.ĐườnghànhquâncủaAlexander trongcuộc truyđuổiđãmangngài tới

dòngHydraotes,mộtdòngsôngrộngnhưdòngAcesinesnhưngkhôngchảyxiếtbằng.TạitấtcảnhữngvịtríchiếnlượcdọclãnhthổbênbờHydraotes,ngàiđềubốtríbinhlínhcanhgiữ,nênCraterusvàCoenuskhiđitìmkiếmlươngthựccóthểdễdàngđitớibấtcứđâumàkhônggặpnguyhiểm.Sauđó,ngàihạlệnhchoHephaestiontiếnquâncùngvớihaitiểuđoànbộbinh–tiểuđoàncủariêngôngvàtrungđoànkỵbinhcủaDemetrius–vàmộtnửađạoquâncungthủtớilãnhthổcủaPorusphảnbội,ngườimàHephaestionsẽgiaolạichoPoruskhác,cùngvớibấtcứmộttộcngườiẤnĐộnàomàôngcó thể bắt gặp ở Hydraotes; công việc sau đó là chiếm lấy lãnh thổ củaPorus. Sau khi các sắp xếp này được thực hiện, Alexander vượt sôngHydraotes,vàlầnvượtsôngnàykhônggiốngnhưlầnvượtdòngAcesinesvìngàikhônggặptrởngạigì,vàtiếptụctiếnquândọcbờsông.Hầuhếtnhữngbộtộctrongkhuvựcnàyđãquyhàngngàimàkhôngcósựkhángcựnào,baogồmcảmộtvàitộcngườibanđầutỏrathùđịch;mộtsốbộtộckháccốgắngnétránhngài,nhưngđềubịbắtvàbuộcphảiquyphụcbằngvũlực.Tin tứcđượcbáo tớichoAlexander làmộtbộ tộcngườiẤnĐộđộc lập

đượcbiếtvớitêngọilàtộcngườiCathaei,đanglênkếhoạchchốnglạicuộcxâmlược,vàkêugọisựhỗtrợcủacác tộcngười lâncận.Sangala,[393] thịtrấnnơihọdựtínhchọnlàmcứđiểm,đượcchobiếtlàmộtnơivữngchãi,cònbảnthântộcngườinàynổitiếnglànhữngchiếnbinhxuấtsắcvànhữngconngườidũngcảm.TháiđộtháchthứccủadânCathaeinhậnđượcsựchiasẻ từ hai tộc người làOxydracae vàMalli. Trước đó không lâu, Porus và

Abisaresđãtừngthựchiệnmộtcuộcviễnchinhtấncôngnhữngngườinày;họđãxuikhiếnmột sốbộ tộcđộc lậpkháchỗ trợchocuộcchiến,nhưngkhônghềđạtđượckếtquảnào–trongbấtcứtrườnghợpnào,khôngcógìsosánhđượcvớitầmquantrọngcủanhữngkếhoạchchuẩnbịcủahọ.HệquảcủatincấpbáonàylàAlexanderđãkhôngchúttrìhoãndấnquân

chốnglạingườiCathaei.SauhaingàyhànhquântừHydraotes,ngàiđặtchântớithịtrấncótênlàPimprama,thuộcsởhữucủamộttộcngườiđượcgọilàtộcAdraistae.Họđãgiaonộpthànhtrìmàkhôngkhángcự.Ngàyhômsau,Alexander cho quân đội nghỉ ngơi, rồi sau đó lại tiếp tục hành quân tớiSangala.TộcngườiCathaeicùngvớinhữngbộ tộc lánggiềngkhácđãgianhậpvớihọđãchiếmcứmộtvịtríởtrênđồi,đốidiệnvớithịtrấn;mộtsốnơi trênquảđồi ítdốchơnsovớicácchỗkhác,vàxungquanhđó,họđặtnhữngxengựađểhìnhthànhmộtvòngtrònphòngvệgồmbaphòngtuyến.Sauđó,họchodừngquânhạtrạitrongvòngtrònphòngvệ.Alexanderđãthayđổichiếnthuậtcủangàiđểphùhợpvớihoàncảnh.Khi

nhìnthấysứcmạnhcủađịchquânvàđịathếcứđiểmcủamình,ngàingaylậptứchạlệnhchocungthủcưỡingựadọctheomặttrậncủaquânđịch,bắntênởtầmxa,đểngănchặnmộtcuộcphávâytrướckhiphầncònlạicủaquânMacedoniavàovị trí, vàgây ranhiều thiệthạinhất có thể trướckhiquânđịchtừbỏvịtríphòngthủđểgiápchiến.Tronglúcđó,AlexanderđãmangtrungđoànkỵbinhcủaCleitusvàtiểuđộikỵbinhđặcbiệtđặtxungquanhcánhphảicủaquânđội,cùngvớivệquânvàquânAgrianes;cònbêncánhtrái,ngàisửdụngtrungđoànkỵbinhcủaPerdiccasvànhữngtiểuđoànbộbinhhạngnặng.Cungthủđượcchialàmhaisưđoàn,mỗisưđoànđượcbốtríởmộtcánh.Trướckhinhữngsắpxếpnàyđượcthựchiện,vệbinhởphầnhậuquân,cảbộbinhlẫnkỵbinh,đềuđãtới;kỵbinhđượcsửdụngđểcủngcốsứcmạnhchohaicánh,vànhữngđộibộbinhđượcthêmvàosẽgiatăngsự vững chãi của đội hình phalanx.Hoàn tất việc này,Alexander đã đíchthân chỉ huy kỵ binh ở phía cánh phải, và dấn quân tấn công vào tuyếnphòngthủxengựaởcánhtráicủaquânẤnĐộ,nơinhữngchiếcxengựanàyđượcsắpxếpcáchnhaumộtkhoảngkhárộngvàđịahìnhdườngnhưkhôngquákhókhănđểtiếncông.SựđedọacủakỵbinhđãkhôngdụđượcquânẤnĐộrờikhỏicácphòng

tuyếnbảovệ;họđãnhảylênnhữngchiếcxengựavàđươngđầuvớicuộctấncôngcủacungthủởtầmxa.Alexandernhậnthấyrằngviệcsửdụngkỵbinh trong tình huống này là không hiệu quả, nên ngài đã xuống ngựa vàđíchthândẫnbộbinhđộtkích.QuânMacedoniadễdàngđẩylùiquânđịchởphòngtuyếnđầutiên,nhưngtớiphòngtuyếnthứhai,quânẤnĐộđãtậphợplạivàtựphòngvệtốthơn.Ởphòngtuyếnthứhainày,khoảngcáchgiữacácxengựađãđượcrútngắnlại,vàquânMacedoniađãkhôngcònlợithếđểtấn

côngtrênvùngđấttrống;ngượclại,họlạiphảiđẩynhữngxengựaởvòngngoài ra khỏi đường đi của họ và phải xô đẩy nhau ở bất cứ nơi nào cókhoảng trống.Tuyvậy,họđãgiảiquyếtđượcvấnđềnàyvàmột lầnnữa,đẩylùiquânẤnĐộ.Chotớilúcđó,quânẤnĐộđãkhôngthểtrụlạilâuhơnnữa;khônghềcốgắngbámtrụtạiphòngtuyếnxengựathứba,họđãvộivãrútluivàotrongthịtrấnvàđóngcổngthành.Alexanderđãkhông thúcép thựchiện thêmmộtcuộc tấncôngnàonữa

trongngàyhômđó.Ngàicóthểsửdụngbộbinhđểvâythành,nhưngphạmvicácchốtphòngvệcủathịtrấnnàyquálớnđểcóthểthựchiệnmộtcuộcbaovâyhoàntoàn.Cómộtkẽhởgiữacácchốtphòngvệvàđốidiệnvớinó,ởkhoảngcáchkhôngxalắm,làmộthồnước;xungquanhhồnày,Alexanderđãcẩnthậnbốtrícáckỵbinhcanhgiữ,vìnướchồquảthựcrấtnôngvàngàiđoánrằngquânẤnĐộ,vôcùnghoảngsợbởilầnthấttrậntrướccủahọ,sẽcốgắngrờikhỏithịtrấndướisựbaophủcủabóngđêm.Dựđoáncủangàihoàntoànchínhxác:vàokhoảngcanhhai,hầuhếtquânẤnĐộđãlẻnra,vàrơivàovòngvâycủakỵbinhMacedonia.Nhiềungườiđãbịgiết,vàphầncònlại,khinhậnracácđộituầntracủađịchquâncóởxungquanhhồ,đãrútluivàothịtrấnmộtlầnnữa.Xung quanh thị trấn, ngoại trừ phần hồ đã hình thànhmột rào chắn tự

nhiên,Alexanderchoxâydựngmộthàngràokép,vàdựavàođó,canhgiữhồmộtcáchhiệuquảhơn.Mụcđíchcủangài làmangnhữngphương tiệnvâythànhđểphávỡphòngtuyếncủathịtrấn,nhưngngàilạiđượcnhữngkẻđàongũthôngbáorằngquânẤnĐộđãquyếtđịnhtẩuthoátvàođêmmuộn–mụcđíchcủahọlàlẩntrốncạnhhồ,nơicómộtlỗhổngởhàngrào.Dođó,AlexanderđãhạlệnhchoPtolemy,contraicủaLagus,cắmchốttạivịtríđócùngvớibatrungđoànvệquân,toànbộquânAgrianes,vàmộtlữđoàncungthủ.Dựđoánđượcnơimàquânđịchsẽbăngqua,ngàihạlệnhchoPtolemy:“Lúcmàngươithấyhọởđó,hãyngănhọlạivàhạlệnhchongườithổikèntrumpetbáođộng.Ngheđượcdấuhiệunày,cácsĩquancònlạisẽdấnquânngaylậptức,đitớinơimàtiếngkènvanglên.Và,chúýrằng,tasẽđíchthânxuấthiệnởđó.”Ptolemyđãtậphợptấtcảnhữngchiếcxengựamàôngcóthểlấyđượctừ

nhữngngườiẤnĐộsaulầnrútluiđầutiêncủahọvàđemchúngtớituyếnđườngtẩuthoátcủahọ,nhằmsửdụngchúngnhưnhữngcáibẫytronglúctốitrờivàhỗnloạn;ôngcũnghạlệnhrằngnhữngcộttrụđãđượchạxuốngđểdựnghàngràomàchưađượcsửdụngthìlúcnàysẽđượcdùnglàmvậtcảnởcảhaibêngiữahồvàtườngthànhcủathịtrấn.Mặcdùphảilàmcôngviệcnày trong lúc trờiđã tối,quân línhcủaPtolemycũngđãhoàn thànhmệnhlệnhcủachỉhuy.

Vàokhoảngcanhtư,[394]quânẤnĐộ,đúngnhưnhữnggìAlexanderđượcthông báo, đã mở cửa thành dẫn tới hồ và tốc lực chạy theo hướng đó.Ptolemy và vệ binh của ông đã chờ sẵn ở đó. Khi những người thổi kèntrumpetđãbáohiệu,Ptolemydẫnđộiquântrangbịvũkhíđầyđủvàđãđượcsắpxếp theođộihình, tấncôngquânđịch;đườngthoáthiểmcủaquânẤnĐộđãbịchặnbởixengựavàphầnhàngràomới,vàkhitiếngkèntrumpetvanglên,họđãthấyđộiquâncủaPtolemyđứngởphíatrướchọ,chémgiếtbấtcứaiđangcốgắngthoátthânthôngquakhoảngtrốnggiữanhữngcỗxengựa.Bởivậy,quânẤnĐộđãmộtlầnnữarútluivàothịtrấn,vàthiệthạimất500ngườitronglầntháochạynày.Trongkhoảng thờigianđó,Porusđã tớimangphầncòn lại củađộivoi

chiếnvà5.000línhẤnĐộtới.Alexandercũngđãtậptrungnhữngphươngtiệnvây thànhvàđưachúngvàovị trí sẵnsàngchiếnđấu.Nhưngsauđó,việcnàytỏrakhôngcầnthiết,vìtrướcđóđãcómộtlỗhổngởtườngthànhlàmbằnggạch.QuânMacedoniađãtiếptụcpháhoạitườngthành,bốtrícácthangởnhiềuđiểmxungquanhbứctường,vàchiếmđượcthịtrấnnhờđộtkích.Có tới 17.000 ngườiẤnĐộbị giết trong cuộc tấn công này và trên70.000 người bị bắt làm tù binh. 500 kỵ binh và 300 chiến xa bị bắt giữ.Trongsuốtcuộcvâythành,Alexanderthiệthạidưới100quân;tuynhiên,sốlượngngườibị thương lớnhơnnhiều– trên1.200người– trongsốđócóLysimachus,người thuộcđộivệ sĩ riêngcủaAlexandervàmột số sĩquankhác.Saukhi chôn cất nhữngngười thiệtmạng theonghi thức thông thường,

Alexanderđãcửthưkýcủamình[secretary],Eumenes,[395]cùngvới300kỵbinhtớihaithịtrấnmàđãcùngvớiSangalakhướctừviệctuânphụcngài.Mệnh lệnh của Alexander đưa ra là thông báo về việc ngài đã hạ đượcSangalavàđảmbảovớicưdânởđórằngnếuhọgiữnguyênvị trí,vàmởcổngthành,đónnhậnngàinhưmộtngườibạnthìhọsẽchẳngphảihốitiếcgìvềhànhđộngcủamình–nhưtấtcảnhữngtộcngườitựdokhácđãquyhàngngàimộtcách tựnguyện.Tuynhiên,cưdâncảhai thị trấnkhingheđượctinSangalađãbịchiếmbằngđộtkíchđãkinhhãitớimứcnhấtloạtbỏtrốn.Alexanderđãngaylậptứcđuổitheohọnhưngtrongkhoảngthờigianđó,ngàinhậnđượcbáocáochobiếthầuhếtcưdâncủahaithịtrấnnàyđềuđãtrốnthoát.Họbỏlạikhoảng500ngườibịốm.Sốnàysauđóđềubịbắtvàgiết chết.Alexander nhanh chóng từbỏ cuộc truyđuổi, trở lạiSangala vàbiếnthịtrấnnàythànhtrobụi.Ngàitraolạivùngđấtthuộcvềthịtrấnnàychonhững tộcngườiẤnĐộđã tựnguyện trao tựdocủahọvào tayngài.Poruscùngđộiquâncủaông,sauđó,đãđượccửtớinhữngthịtrấnđãquyhàng,vớimệnhlệnhxâydựngcácđơnvịđồntrúởđó,cònAlexanderđíchthânhànhquân tớisôngHyphasis, tiếp tụccôngcuộcchinhphạtcủangài.

Chừngnàocònnhậnthấymộtdấuhiệuthùđịchsótlại,chừngđóngàicòncảmthấychưathểnàochấmdứtcuộcchiến.NgàiđượcbiếtrằngvùngđấtbêncạnhdòngHyphasisrấtgiàucóvàtrù

phú;cưdânởđâylànhữngnôngdângiỏivànhữngngườilínhthiệnchiến,sốngdướimộthệ thốngxãhội trật tựvàhiệuquả.Nhữngngườinắmgiữchínhquyềntrongkhuvựcnàyhầuhếtlàquýtộc,nhưngkhôngphảibằngcáchápbức.VoichiếnởđâycósốlượngđônghơnbấtcứmộtvùngnàoởẤnĐộ,vượttrộihơncảvềkíchthướcvàlòngdũngcảm.NhữngcâuchuyệnnàylàmdấylênlòngkhaokhátcủaAlexandervềmộtcuộcphiêulưumới,nhưngquân línhcủangài thìkhông.Việcvịhoàngđếcủahọ liên tụcdấnthânvàonhữngcuộcphiêu lưunguyhiểmvàkiệt sứcbắtđầu làmhọnảnlòng.[396]Binhlínhđãkhôngcònhăngháinữa;họtổchứcmộthộinghịởnơiđóngquân.Tạiđó,kểcảnhữngngườixuấtsắcnhấttrongsốhọcũngđãbắtđầuthantráchsốphận,trongkhinhữngngườikhácthềrằnghọsẽkhôngđixahơn,kểcảkhiđíchthânAlexanderdẫndắthọ.TìnhtrạngnàyđãkhiếnAlexanderbậntâm,vàtrướckhisựbấtanvàngãlòngnàycóthểdẫntớimộtvàiđiềutồitệhơn,ngàiđãtriệutậpcácchỉhuyvànóivớihọnhữnglờisau:[397]

“Tađãthấyrằngkhi tadẫncácngươivàomộtviệcmạohiểmmới,cácngươiđãkhôngcònđitheotavớitinhthầnnhưtrướckianữa.Naytatriệutậpcácngươi lại,đểhỏirằng liệuchúng tacó thểcùngđưaramộtquyếtđịnhhaykhông?Liệuquânđộicủachúngtanênđitiếptheoýmuốncủata,hayquaytrởlạitheosởnguyệncủacácngươi?Nếucácngươicóbấtcứlờiphànnànnàovềnhữngkếtquảcủanhữngnỗ

lực trướcđó,hoặcvềchính ta,vị thống lĩnhcủacácngươi, thìkhôngnóilàmgì.Nhưnghãyđểtanhắclạichocácngươinhớrằngbằngchínhlòngdũng cảm và sự nhẫn nại, chúng ta đã đánh chiếm Ionia, Hellespont,Phrygias, Cappadocia, Paphlagonia, Lydia, Caria, Lycia, Pamphylia,Phoenicia và Ai Cập; phầnHy Lạp của Libya giờ đây thuộc sở hữu củachúngta,cùngvớiphầnlớnẢRập,hạSyria,LưỡngHà,Babylon,vàSusia;BaTưvàMediacùngvớitoànbộlãnhthổmàtrướckiacóthuộcsởhữucủahọhaykhôngcũngđãnằmtrongtaychúngta;cácngươiđãthànhchủnhâncủa những vùng đất vượt qua cổng Caspian, qua Caucasus, qua Tanais,Bactria,HyrcaniavàbiểnHyrcanian;chúngtađãđẩynhữngngườiScythialùi sâu vào sa mạc; rồi sông Ấn, sông Hydaspes, sông Acesines và sôngHydraoteschảyquanhữngkhuvựcđógiờlànhữngdòngsôngcủachúngta.Vớitấtcảnhữnggìđãđạtđược,tạisaocácngươilạidodựmởrộngquyềnlựccủaMacedonia–quyềnlựccủachínhcácngươi–tớitậnHyphasisvànhữngbộ tộcởphíabênkiasông?Cácngươi longạirằngmộtvàingườibảnđịacònlạicóthểkhángcựsao?Chúngtahãytiếnlên!Nhữngngười

bảnđịađóhoặcsẽquyhàngmàkhôngchốngcự,hoặcsẽbịbắttrongcuộcđàothoát–hoặcsẽbỏlạithànhtrìkhôngngườibảovệcủahọchochúngta; và khi chúng ta chiếm được nó, chúng ta sẽ trao tặng nó cho nhữngngườiđãcùngchiếnđấubêncạnhchúngta.Hỡinhữngđấngnamnhi,tatinrằnghànhđộngkhôngcómụcđíchnào

ngoàichínhnó,nếunóđượchướngtớinhữngmụcđíchcaoquý;dùsao,nếubấtcứaitrongsốcácngườimongmuốnbiếtđượcđâulàgiớihạnchocuộcchinhphạtnày,hãyđểtanóichocácngươibiếtrằngvùngđấtởphíatrướcchúng ta, từđây tới tận sôngHằngvàbiểnĐông, vẫn tươngđốinhỏ.[398]Các ngươi chắc chắn sẽ nhận ra rằng vùng biển này liên kết với biểnHyrcanian, vì dòng chảy của biển vòng quanh Trái đất. Hơn nữa, ta sẽchứngminhchocácngươi,nhữngchiếnhữucủata,rằngvịnhẤnĐộ,vịnhBaTưvàbiểnHyrcanianđềuđượcnối liềnvớinhau.[399] Tàu thuyền củachúngtasẽgiongbuồmtừvịnhBaTưtớiLybia,rồixatớitậnNhữngtrụcộtcủaHercules,từđótoànbộlãnhthổLibyachạytheohướngđôngsẽsớmlàtàisảncủachúngta,toànbộÁchâucũngvậy,vàđếchếnàysẽlàvôbiênvàchỉbịgiớihạntrongnhữnggìThượngđếđãbanchotoànthếgiớinày.Nhưngnếu lúcnày cácngươiquay về, sẽ cònnhiềudân tộchiếu chiến

chưa chinh phục được giữaHyphasis và biểnĐông, và nhiều hơnnữa vềphíabắcvàbiểnHyrcanian,cùngvớinhữngngườiScythiacáchđókhôngxa;bởivậy,nếuchúngtarút luibâygiờ,sẽlàmộtmốinguyhạicholãnhthổmàchúngtakhôngbảovệmộtcáchvữngchắc;cưdânởđócóthểbịkíchđộngnổiloạnbởimộtvàilãnhthổnàykhácmàchúngtachưahạđược.Nếuchuyệnđóxảyra,tấtcảnhữnggìchúngtagiànhđượcbằngxươngmáusẽthànhvôích–hoặcchúngtasẽphảiđốimặtvớiviệcphảimộtlầnnữagiành lại các lãnh thổ này từ đầu. Hỡi những con người quả cảm củaMacedonia,hỡinhữngchiếnhữuvàđồngminhcủata,điềuđókhôngđượcphépxảyra.Hãyvững lòng;vìchínhcácngươibiết rõrằngkhókhănvànguyhiểmlàcáigiácủavinhquang,và làvẻđẹpcủamộtcuộcđờidũngcảmvàdanhtiếngđósẽcònvangxakểcảkhichúngtađãởdướimồ.PhảichăngcácngươikhôngýthứcđượcrằngnếuHeracles,tổtiêncủa

ta, không đi xa hơn Tiryns hoặc Argos – hoặc thậm chí không đi xa hơnPeloponnesehoặcThebes–ngườisẽkhôngbaogiờgiànhđượcniềmvinhquangđãbiếnngười từmộtngườiphàm thànhmột vị thần?Thậmchí cảDionysus,mộtvịthần,cũngkhôngphảichỉđươngđầuvớimộtvàinhiệmvụgian khó.Chúng ta đã làm được hơn thế: chúng ta đã vượt qua lãnh thổNysavàđãhạđượcthànhAornosmàchínhHeraclescũngkhônghạđược.Hãy tiếp tục,hãy thêmphầncòn lạicủa lụcđịaÁchâuvàonhữnggìcácngươiđãsởhữu–mộtphầnthêmvàonhỏnhoichothànhquảvĩđạitrong

nhữngcuộcchinhphạtcủacácngươi.PhảichăngchúngtanênhàilòngvớiviệcsốngởMacedonia,chỉlocanhgiữnhữngngôinhàcủamình,khôngcógánhnặngnàokhácngoàiviệccanhchừngsựxâmphạmcủaThraceởbiêngiớicủachúngta,hayquantâmtớinhữngmốiđedọatới từnhữngngườiIllyria,ngườiTriballi,hoặccóthểlàtừnhữngngườiHyLạp?Takhôngcóquyềntráchcứcácngươivìđãđánhmấtlòngnhiệttìnhnếu

ta, chỉ huy của các ngươi, không chia sẻ với các ngươi những cuộc hànhquântớikiệtsứcvànhữngcuộcchinhphạtđầynguyhiểm;cóthểsẽlàtựnhiênnếutấtcảcácngươiđãphảilàmhếtmọiviệcchỉđểchonhữngngườikhác thụ hưởng thành quả.Nhưng không phải như vậy.Các ngươi và ta,chúng ta cùng trải qua gian khó, hiểm nghèo, và chia sẻmọi thành quả.Lãnh thổ chinhphụcđược thuộc về cácngươi; ta đã chọn cácngươi làmthốngđốcchonhữngvùngđấtđó;phầnlớnhơncủacáckhobáuđổvàotaycácngươi,vàkhitoànbộchâuÁởdướichânchúngta,quảthựctađãđixahơnmongmuốncủacácngươi:nhữnghyvọngvềsựgiàucóhayquyềnlực,cácngươiđềuđãcónhiềuhơnthế,vàhômnay,bấtcứaimuốntrởvềnhàsẽđược trở về nhà, cho dù là đi cùng với ta hay không. Ta sẽ khiến nhữngngườitrởvềphảighentịvớinhữngngườiởlại.”[400]

KhiAlexanderngừnglời,đãcómộtsựimlặngrấtlâu.Nhữngsĩquanởđókhônghoàntoànchấpnhậnnhữnggìngàinói,nhưngkhôngmộtaidámliềumạngđáplờimàkhôngcósựchuẩnbịgì.Alexandermộtvài lầnmờimọingườiđưaraýkiến,hyvọngrằngsẽđượclắngnghenhữngquanđiểmkhácsovớinhữngđiềungàivừanói;nhưngbấtchấpđiềuđó,chỉcósựimlặng,chotớikhiCoenus,contraicủaPolemocrates,lấyhếtlòngdũngcảmrađểcấtlời:“Thưabệhạ,chúng thầnhiểurằngbệhạkhôngbaogiờyêucầuchúng

thần tuânmệnhmộtcáchvô lý.Bệhạ luônnóirõrằngngườichỉdẫndắtchúng thầnkhichúng thầnưng thuận,vànếukhôngphảinhư thế,ngàisẽkhôngépbuộcaicả.Thầnkhôngcóýđịnhtấutrìnhthaychonhữngsĩquancómặtởđây,vìchúngthần,theocấpbậcvàquyềnlực,đãnhậnđượcnhữngphầnthưởngxứngđángchocôngsứccủamìnhvànhậnđượcsựquantâmcủa người nhiều hơn cả. Do đó, thần sẽ đại diện cho binh sĩ nói chung,khôngphảivớimụcđíchnóilạinhữngýkiếncủahọmàvìnóirađiềuthầntintưởngsẽgiúpíchchobệhạvàsựantoàntrongtươnglaicủachúngta.Tuổitáccủathần,danhtiếngmàthầncóđượcnhờsựyêuquýcủabệhạ,vàlòngdũngcảmmàchotớinaythầnđãbộclộtrongmọikhókhăngiankhổchothầnquyềntuyênbốrằngđiềuthầntintưởngsẽlàcáchgiảiquyếthợplý nhất. Thưa bệ hạ, về những thành tựumà chúng ta đạt được, cả về sốlượngvàtầmquantrọng,côngsứcđóchiađềuchongười,vịthốnglĩnhcủachúngthần,vàchonhữngngườiđãrờiquêhương,sátcánhbênngườitrong

cuộctrườngchinh.Bởivậy,thầnnghĩrằngtốthơncảlàđặtramộtvàigiớihạnchonhữngcuộcchinhphạtxahơnnữa.BệhạbiếtrõnhữngngườiHyLạpvàMacedonianàođãcùngvớingườibắtđầucuộctrườngchinh,vàxinngườihãynhìnxem,cònbaonhiêungườitrongsốđócònlạitớihômnay.KhiởBactra,ngườiđãchoquânThessalytrởvềnhà,vìngườibiếttráitimhọđãkhôngcònđểtâmtớicuộcchiếnnữa[401]vàgiờđây,điềuđókhôngchỉđúngvớiquânThessaly.NhữngbinhlínhHyLạpđãmiễncưỡngđịnhcưởnhững thị trấnmớimàbệhạ thành lập.[402]NhữngngườiHyLạpkhác,cùngvớinhữngngườiMacedoniachúngta,đãtiếptụcsẻchianỗigiankhóvàhiểmnguycủacuộcchiếntranhcùngvớibệhạ.Nhiềungườitrongsốđóđãbỏmạng.Sốkhác,bịtànphế,đãbịbỏlạiphíasautrênkhắpcáclãnhthổcủalụcđịaÁchâu.Sốlượngchếtvìốmbệnhcònnhiềuhơnnữa.Cảmộtđộiquânhùngmạnhgiờchỉcònlạimộtvàingười,vàkểcảnhưvậythìtrongsốđó,cónhữngngườiđãsuykiệtvềsứckhỏe.Tuổigiàđãlấyđisựhăngháivà lòngquyết tâmcủahọ.Tấtcảmọingườiđềumongmuốnđượcgặp lạichamẹmình,nếuhọvẫncònsống,hoặcgặplạivợhayconcáicủamình.Aicũngkhaokhátđượcđặtchânlênmảnhđấtquêhương,hyvọngcóthểsốngsótđểtrởvềnơiđó,dĩnhiênkhôngphảitrongcảnhnghèokhóvàvôdanh,màtrongsựgiàucóvàdanhtiếng,điềumàngàiđãtraotặngchohọ.Thầncầuxinbệhạđừngcốdẫndắtnhữngngườikhôngcònhăngháinữa;nếutráitimhọkhôngcòndànhchocuộcchiếnnày,bệhạsẽkhôngbaogiờtìmthấysựhăngháihoặclòngnhiệttìnhtrướckiatừnghiệnhữunơihọ.Sẽcònđángmừnghơnnếuchínhbệhạcũngtrởvềvớimẫuthânvàquêhươngyêudấucủangười.BệhạcóthểđặtquyềncaitrịởHyLạpvàtrởvềngôinhàcủa tổ tiên người với tất cả vinh quang của nhiều chiến thắng vĩ đạimàngườiđãgiànhđượctrongnhữngcuộcchinhphạtcủangười,vàsauđó,nếumuốn,ngườicóthểbắtđầucuộcviễnchinhmộtlầnnữa,tiếptụcchinhphụcnhữngngườiẤnĐộởphíađông–hoặc,nếubệhạmuốnđixahơn,ngườicóthểđi tới tậnbiểnĐenhoặctớiCarthage[403]vànhữngvùnglãnhthổcủangườiLybia.Mọithứtùythuộcvàoquyếtđịnhcủangười.Nhữngbinhlínhkhác,ngườiHyLạpvàngườiMacedonia,sẽsonghànhcùngbệhạ–nhữngbinh lính trẻ tuổi,đầynhiệthuyết sẽ thay thếnhữngcựubinhgiàcỗi củangười.Vẫncòncoikhinhnhữngđiềukhủngkhiếpcủachuyệnchinhchiếnvàtrànđầyhyvọngvàonhữngđiềutươnglaicóthểmangtới,nhữngtânbinhđósẽđitheobệhạvớitấtcảlònghăngháikhihọthấyrằngnhữngcựubinhphụcvụdướitrướngcủangườiđãtrởvềnhàantoàn,khôngcònnghèokhóvàvôdanhmàđãtrởthànhnhữngngườigiàucóvàdanhtiếng.Thưabệhạ,nếucóđiềugìquantrọnghơntấtthảymàmộtngườithànhcôngnênbiếtthìđólàkhinàonêndừnglại.Chắcrằngđốivớimộtvịthốnglĩnhnhưbệhạ,cùngvớimộtđộiquânnhưchúng thần,chẳngcầnphải sợhãimộtkẻ thù

nào;nhưngngườinênnhớrằngmaymắnlàmộtđiềukhôngthểnàođoántrướcđược,vàkhôngaicóthểchốnglạiđiềumàsốphậnmangtới.”Những lời nói củaCoenus đã được tán thưởng với những tràng vỗ tay.

Mộtvàingườithậmchícònứanướcmắt,điềuđóđãchothấysựmiễncưỡngcủahọkhiphảitiếptụccuộctrườngchinhvàviệchọsẽhạnhphúctớimứcnào nếu được phép trở về nhà.Alexander đã vô cùng tức giận với nhữngđiềuCoenusnóiravàsựsasútvềtinhthầncủacácsĩquankhác.Ngàichogiảitáncuộchọp.Ngàyhômsau,Alexandertiếptụcchovờicácsĩquanđótớitiếpkiến,vàgiậndữtuyênbốrằng–mặcdùkhônggâyáplựcgìchobấtcứngườiMacedonianàođi theongài–ngàivẫnquyếtđịnh tiếp tục cuộcviễnchinh.Ngàihét lớn:“Tasẽcónhữngbinh línhkhác,nhữngngườikhôngmiễn

cưỡngtuânphụcvịHoàngđếcủahọ.Còncácngươi,nếucácngươimongmuốnvềnhà,cácngươicóthểtựdolàmđiềuđó,vàhãynóivớimọingườiởđórằng,cácngươiđãruồngbỏhoàngđếcủamìnhgiữanhữngkẻthùcủangười.”Sauđó,Alexanderrútluivềlềucủamình,vàtrongsuốtphầncònlạicủa

ngàyhômđócũngnhưhaingàytiếpsau,ngàitừchốichobấtcứaivàotiếpkiến,kểcảnhữngchiếnhữu;ngàihyvọngrằngcácchỉhuy,cảnhữngchỉhuycủaquânMacedoniavàchỉhuycủacácđạoquânđồngminh,cóthểhồitâmchuyểnývà sẵn sàng lắngnghengàihơn–bởi trongđámđôngquânlínhviệcthayđổicảmxúcđộtngộtlàchuyệnbìnhthường.Tuynhiên,sựimlặnghoàntoànđượcduytrìvàkhônghềbịphávỡ;quânlínhtứctốitrướccơngiậndữcủaAlexandervàquyếtđịnhkhôngđểđiềuđótácđộngtớihọ.Nhưngbấtchấptháiđộkhônghợptáccủahọ,Alexander(theoghichépcủaPtolemyvềsựviệcnày)vẫn làm lễ tế thầnvớihyvọngnhậnđượcnhữngdấuhiệuthuậnlợichoviệcvượtsông.Tuynhiên,khicácdấuhiệuchothấyđiềungượclại,ngàiđànhchấpnhận,vàtriệukiếnhầuhếtnhữngsĩquancaocấpcủađộiChiếnhữu,vànhữngbạnbèthânthiếtnhấtcủangài,đểđưaramột tuyênbố rằngvìmọiđiềukiệnhiện tạiđềucản trởviệc tiếnquânxahơn,nênngàiquyếtđịnhsẽrútlui.Mọingườiđềucó thểhìnhdungranhữngtiếngreohòvanglên từđám

đôngbinhlính.Hầuhếtđềurơinướcmắt.HọtớilềucủaAlexandervàgửitớingàimọilờicầuchúcvìđãchophéphọtrởvề–đólàthấtbạiduynhấtmàngàiphảichịuđựng.Khiquyếtđịnhđãđượcđưara,Alexanderchiaquânđộicủamìnhthành

nhiềunhómvàhạlệnhchohọxâydựng12điệnthờ,cóchiềucaobằngvớitườngthànhcaonhấtmàhọđãtừngvâyhãm,vàbềrộngthìcònlớnhơnthế,nhưlàmộtlờicảmtạcácvịthầnđãsonghànhvớingàitrongcuộctrường

chinhthắnglợi,vàđểghinhớtấtcảnhữnggìngàiđãkhổcôngđạtđược.[404]Nhữngđiệnthờđãnhanhchóngđượchoànthiện,vàAlexanderđãlàmlễtếthầntrênđótheothônglệ.Ngàicũngđãtổchứccáctròchơicùngvớicáccuộcthiđấuđiềnkinhvàcưỡingựa.Ngàitraovùnglãnhthổkéodàitớitậnsông Hyphasis cho Porus cai trị, và sau đó bắt đầu rút quân về phíaHydraotes.Vượtquaconsôngnày,ngàiđãtrởvềAcesines,nơiđịnhcưmàHephaestionđãnhậnđượcchỉthịxâydựngvàcủngcố.[405]Chínhởđó,ngàichophépnhững tộcngườiẤnĐộ lâncậnvànhững línhđánh thuêkhôngcòn khả năng chinh chiến do bị thương hoặc bệnh tật định cư. Sau đó,AlexanderbắtđầucácbướcchuẩnbịchochuyếnhảihànhtớibiểnẤnĐộ.Tronglúcđó,Arsaces,thốngđốccủavùnglãnhthổgiápvớilãnhthổcủa

Abisares, đã đích thân tiếp kiến ngài. Ông ta đi cùng với anh trai củaAbisaresvànhữngngườihọhàngkhác,cùngnhữngngườiẤnĐộđượckínhtrọngnhấtvà30voichiếncủaAbisares.ArsacesbáotinrằngAbisaresốmquánặngnênkhôngthểđíchthântiếpkiếnngàiđược.Đồngthời,nhữngsứthần doAlexander cử tới gặpAbisares cũng đã trình diện.Alexander sẵnlòng tin rằng những điều được thông báo là đúng sự thật, ngài cho phépAbisarestiếptụccaitrịlãnhthổcủaôngdướisựgiámsátcủaArsaces.Ngàicũngđãướclượngđồcốngnạpmàhọphảidânglênvàmộtlầnnữalàmlễtếthần. Sau đó, ngài vượt sôngAcesines, hành quân tớiHydaspes, nơi ngàichứngkiếnhaikhuđịnhcưlàNicaeavàBucephalachịuthiệthạibởimưalớn,vànhậnthấymộtsốvấnđềkháccầnphảichămlotrongvùnglãnhthổnày.

QuyểnSáuỞ Hydaspes, công cuộc chuẩn bị của Alexander đã được hoàn thành.

Nhiềuloạitàuthuyềnđượcsửdụngchochuyếnhảihànhnày,gồmmộtsốthuyềngalley,mộtsốthuyền30máichèo,mộtsốloạithuyềnnhỏhơn,cácxà landùngđểchuyênchởngựa,vàmột loại tàukháccó thểphụcvụchoviệcdichuyểnbinhlínhtrênsông.QuyếtđịnhđượcđưaralàbắtđầuchuyếnhảihànhxuôidòngHydaspestớitậnbiểnẤn.Vào thời điểm này, Alexander cho rằng ngài đã khám phá ra nơi khởi

nguồncủasôngNile.Lýdochoviệcnàylàvàolần trước,ngàiđã thấycásấutrênsôngẤn,loàivậtnàykhôngxuấthiệnởbấtcứdòngsôngnàokhácngoài sôngNile, và ngài được kể lại rằng người ta đã thấymột loại đậugiốngnhưđậuAiCậpđược trồngởbờsôngAcesines,consôngchảyvàosôngẤn.AlexandernghĩrằngsôngNile(dướicáitênlàsôngẤn)bắtnguồntừmộtnơinàođóởẤnĐộsauđóchảyquamộtvùngsamạcrộnglớn,nơinómấtđitêngốcvàđượcnhữngngườiEthiopiacũngnhưngườiAiCậpgọilàsôngNilekhichảyquavùngđấtcóngườiđịnhcư, rồisaucùngđổvàoĐịaTrungHải.NgàinhớrằngHomergọidòngsôngnàylàAegyptus,theotênvùngđấtmànóchảyqua.[406]

Quảthực,trongmộtláthưviếtchomẫuthânngàilàOlympiasđểkểvềẤnĐộ,AlexanderđãnhắctớiviệcngàitinrằngngàiđãtìmracộinguồncủasôngNile,mặcdùtrênthựctếkếtluậnquantrọngnàydựatrênnhữngbằngchứngrấtmơhồ.Sauđó,AlexanderquantâmnhiềuhơntớiđịalývềsôngẤn.Từ những người bản địa, ngài biết được rằng dòngHydaspes nối vớidòngAcesines,dòngAcesinesnốivớisôngẤn,cònsôngẤn,tớilượtnó,đổvàobiểnẤnquahaieobiểnvàchẳngcóliênhệgìvớiAiCậpcả.Thôngtinnày đã khiến ngài cắt bỏ đoạn viết về sôngNile khỏi lá thư gửi chomẫuthân.[407]Sauđó,ngàihạlệnhchuẩnbịhạmđộichochuyếnhảihành.NhữngthủythủđoàncủanhiềuloạitàuthuyềnđượclấytừnhữngngườiPhoenicia,Cyprus,Caria,vàAiCậpđangphụcvụtrongquânđộicủangài.Cũngkhoảngthờigianđó,Coenuslâmbệnhrồiquađời.Ônglàmộttrong

nhữngChiếnhữutrungthànhvàđángtinnhấtcủaAlexander,vàvìthế,ngàiđãtiếnhànhchôncấtôngmộtcáchtrangtrọng.[408]Sauđó,ngàitriệukiếncácChiếnhữu,cùngcácsứthầnẤnĐộtớitiếpkiếnđểbàytỏsựtôntrọng,vàtuyênbốphongPoruslàmvuacủatoànbộlãnhthổẤnĐộmàthờigianđóngàiđãchinhphụcđược.Vùnglãnhthổnàybaogồmcảbảyquốcgiavàmộtkhuvựcrộnglớngồmhơn2.000thịtrấn.Lựclượngchocuộcviễnchinhtươnglaiđượctổchứcthànhbasưđoàn:

[409]tấtcảvệquân,cungthủ,quânAgrianes,vàđộikỵbinhtuyểnchọnđã

đượcđưa lên tàudođích thânAlexander chỉ huy;Craterus nhận lệnhdẫnmộtphầnbộbinhvàkỵbinhdọc theohữungạnsôngHydaspes, trongkhiphầnlớnnhữngbinh lính thiệnchiếnnhất,cùngvớikhoảng200voichiếntiếnquândọctảngạnsôngHydaspesdướiquyềnchỉhuycủaHephaestion.NhữngsĩquannhậnlệnhtốclựchànhquântớicungđiệncủaSopeithes.[410]Philip, thốngđốcvùng lãnh thổphía tâybêncạnhsôngẤn–hayBactria,chờởđóbangàysauđóđi theođộiquâncủaAlexander.QuânkỵbinhtừNysađượcgửivềnhà.Nearchusđượcchỉđịnhlàmđôđốccủahạmđội,cònngười lái tàuchiếncủaAlexander làOnesicritus,ngườiđãviếtmộthồikýđầynhữngdốitrávềAlexander–trongđótuyênbốrằngôngtachínhlàđôđốc.Điềuđókhôngphảilàsựthật:Onesicrituschỉlàmộtngườiláitàu.[411]TheoPtolemy,contraicủaLagus,tácgiảnguồncứliệuchínhcủatôi,hạmđộibaogồm80thuyềngalley30máichèo,trongkhitổngsốthuyềncácloại,baogồmcảthuyềnchuyênchởngựa,thuyềngalleyhạngnhẹvànhữngloạithuyền trênsôngkhác,một sốđãđưađượcvàosửdụng từ trước, sốkhácđượcthiếtkếđặcbiệtchodịpnày,khôngquá2.000chiếc.[412]

Khikhâuchuẩnbịcuốicùngđãđượchoàntất,việclêntàubắtđầuvàolúcbìnhminh.AlexanderlàmlễtếthầntheothônglệvàkhôngquênlàmmộtlễhiếntếđặcbiệtdànhchosôngHydaspestheohướngdẫncủacácnhàtiêntri.Khibước rangoài,đứngởđầuchiếc tàuchiến,ngàiđổ rượu từmộtchiếccốc vàngxuốngdòng sông, cầu khẩn các vị thần sông.Ngài gọi tên sôngHydaspesliềnvớitênsôngAcesines,consôngmàgiờđâyngàiđãbiếtđólànhánhsônglớnnhấtcủaHydapes,vớiđiểmhợplưucáchđókhôngxa,vàcuốicùng,làgọitênsôngẤn,dòngsôngmàcảAcesinesvàHydaspesđềuđổ vào. Sau lễ rượu cúng tạ ơn Heracles, tổ tiên của ngài, rồi tới thầnAmmoncùngcácvịthầnkhác,[413]Alexanderhạlệnhchonhữngngườithổikèntrumpetbáohiệuchoviệckhởihành,vàtoànbộhạmđội,lúcnàymỗichiếnthuyềnđềuđãởvịtríphùhợp,bắtđầudichuyểnxuốnghạlưusông.Đểtránhbịtắcnghẽn,tấtcảcáctàuthuyền–tàuchuyênchởvàtàuchiến–đượchạ lệnhgiữđúngkhoảngcách,nhữngtàuchiếnvốncó tốcđộnhanhhơnphảitựkiểmsoáttốcđộđểkhôngphávỡđộihình.Chúngtacóthểhìnhdung sự ồn ào khi hạm đội tàu chiến này di chuyển: âm thanh đó khônggiốngvớibấtcứ thứâmthanhnàođượcnghe thấy trướcđó,hòacùngvớinhững tiếng ra lệnh của các thuyền trưởng, tiếng hô hào của người chèothuyền khi họ đang laomình vào dòng nước xoáy.Những người bản địa(nhữngngườikhôngbiếttớicâuchuyệnvềviệcthầnDionysusđãtừngviễnchinhtớiẤnĐộbằngthuyền)trướcđóchưabaogiờthấynhữngconngựaởtrênthuyền,vàcảnhngựachiếnđượcchấtđầytrênnhữngchiếcxàlankhiếnhọvôcùngkinhngạc.Nhữngngườibảnđịanàyđãtheosauhạmđộidọcbờsôngtrongsuốtnhiềukilômét,vàmộtsốngườibảnđịathânthiệnkháccòn

bámsátđếnđộcóthểnghethấytiếnglahétcủanhữngngườichèothuyền,tiếngvachạmcủacácmáichèo.Họthamgiavàođámdiễuhànhchạytheohạmđộivàhátnhữngbàicahoangdãcủahọ.NgườitathuậtlạirằngngườiẤn Độ trở thành tộc người cực kỳ yêu thích ca hát và nhảy múa từ khiDionysusđemnhữngkẻnổiloạnhoangdãcủangàitớivùngđấtnày.[414]

Vàongàythứba,hạmđộiđãtớinơiHephaestionvàCraterasđượclệnhdừngquân,mỗingườiởmộtbênbờ.Alexanderchờđợiởđóhaingày,vàkhiPhilipmangphầncònlạicủađộiquântớigặpngài,ngàiđãcửôngtớiAcesinesvớimệnhlệnhtiếnquândọcbờsôngnày.CraterusvàHephaestioncũngnhậnđược lệnh tiếp tụchànhquân.Quânđội củaAlexander tiếp tụcxuôidòngHydaspesvànhậnrarằngkhôngmộtnơinàotrêndòngsôngnàycó bề rộng nhỏ hơn 4 kilômét. Trong chuyến hải hành, khi có cơ hội,Alexanderđãdừnglạiởbờsôngđểthuphụcnhữngcưdânbảnđịakhuvựclâncận.Mộtvàitộcngườiđãtựnguyệnđầuhàng;sốkhác,nhữngngườicốgắngkhángcự,cũngđãbịAlexanderthuphục.Tuynhiên,vịthốnglĩnhtrẻtuổirấtnónglòngtớilãnhthổcủangườiMalli

vàOxydracae.Theothôngtinnhậnđược,ngàibiếtrằngđólàhaitộcngườiẤnĐộđôngđảonhấtvàthiệnchiếnnhấttrongkhuvựcnày,[415]họđãđưaphụnữvàtrẻemvàonhữngthịtrấnvữngchãinhấtcủahọđểthuậntiệnhơnchoviệcdấnquânchốnglạingài.Bởivậy,Alexanderđãtốclựchànhquân.Ngàimuốntấncôngtrướckhihọsẵnsàng,khiviệcchuẩnbịcủahọvẫncònthiếusótvàchưahoànthiện.Vào ngày thứ năm, Alexander đã hành quân tới giao điểm của dòng

HydaspesvàdòngAcesines.Tạinơimàhaidòngchảyhợpnhất,lòngsôngrất hẹp, hệ quả là nước chảy rất xiết;mặt sông dậy sóng với những xoáynước nguy hiểm và tiếng gầm của dòng nước vang xa nhiều kilômét.Alexanderđãđượcnhữngngườibảnđịacảnhbáovềđiềunày,ngàicũngđãthôngbáochobinhlínhđiềuđangchờđợihọphíatrước.Tuyvậy,khiđộitàunhỏđitớigiaođiểmgiữahaidòngsông,tiếngnướcchảyồnàovàđángsợ đến độ những tay chèo thuyền buộc phải dừng lại trong kinh hãi, cácthuyềntrưởngcũngsữngsờvìkinhngạc.Saukhibànbạc,chỉhuycủanhiềutàuthuyềnhạlệnhchocáctaychèoquaytrởvềvịtrí,vànhanhchóngđưatàuthuyềncủahọvượtquadòngsôngchảyxiếtvớihyvọngrằngnếulàmtốt,họsẽngănđượcviệccácchiếnthuyềnrơivàocácxoáynước.Cácxàlanvàcácthuyềnlớnhơnquảthựcđãbịxoaytrònnhưnhữngconquay,nhưngkhôngnhưlolắngcủathủythủđoàn,điềunàykhônggâyrathiệthạigìvìkhidòngchảyđẩyởphíađuôitàuhoặcmạnthuyền,cácconthuyềnsẽchạythẳngquanhữngdòngchảyhẹp.Ngượclại,cáctàuchiếnkhôngcócáchnàovượtquađoạnsôngnàymộtcáchdễdàng:sứcnổikémhơnkhiếnchúnggặp

khókhănkhiđốiphóvớidòngnướcdữvàcáctaychèogặpnhiềukhókhăntrongviệcgiữchothuyềnkhôngbịnướctrànvào.Mộtvàitàuchiếnthấtbạitrongviệcnhanhchóngthoátkhỏidòngnướcxiếtđãrơivàocácvòngxoáy.Độihìnhcác taychèobịphávỡ.Nhiều tàu thuyềnkháccònchịu thiệthạinặngnềhơn.Haicontàuvaphảinhauvàchìmxuốnggâyranhiềuthiệthạivềngười.Cuốicùng,khiđãvượtquacácđoạnsônghẹp,dòngchảychậmhơn,vàcácxoáynướccóvẻ ítnguyhiểmhơnnhiều,Alexanderchobinhlính lênbờnghỉngơiởngaydướimộtmũiđấtkhôngchịuảnhhưởngbởisứcmạnhcủadòngchảy,nơitàuthuyềncóthểđậulạivàcácmảnhvỡtrôidạtđượcgomlạicùngvớibấtcứnhữngngườisốngsótnàobámđượctrênđó.[416]Dođó,đâylàmộtnơiantoànđểsửachữacáctàuthuyềnhỏng.Sauđó,Nearchusnhậnlệnhtiếp tụchànhquânxuốnghạ lưucủaconsông, tớitận lãnh thổcủangườiMalli, trongkhiđích thânAlexander thựchiệnmộtcuộcđộtkíchnhằmvàonhữngngườibảnđịakhông tuânphụcngài,ngănchặnhọtrợgiúpngườiMalli.Hoànthànhviệcnày,ngàiquaytrởlạivớihạmđội.Tạiđó,Hephaestion,CraterusvàPhilipđãmang lực lượng tớihợpnhất

vớiquâncủaAlexander.Ngàicửđộivoichiến,tiểuđoàncủaPolysperchon,cungthủcưỡingựa,vàđạoquâncủaPhilipvượtsôngdướisựchỉhuycủaCraterus.Đồng thời,Alexander hạ lệnh choNearchus tiến quân xuống hạlưu,dẫntrướctoànbộlựclượngbangàyhànhquân,lúcđóđộiquânđãđượcchia thànhbasưđoàn:Hephaestionnhận lệnhhànhquân trướcnămngày,vớimụctiêungănchặnvàbắtgiữbấtcứbinhlínhbảnđịanàocóýđịnhtrốnkhỏiđạoquâncủaAlexandersẽnhanhchónghànhquântheosau;Ptolemy,contraicủaLagus,vớimộtsưđoànkhác,nhậnlệnhchờđợibangày,sauđósẽhànhquânvớinhiệmvụcắmchốtởmộtđịađiểmvàbắtbấtcứkẻđịchnào đang trốn tránh Alexander và rút chạy trên tuyến đường của chúng.Ngoàira,còncóchỉthịrằng,khitớiđiểmhợpnhấtgiữasôngAcesinesvàsôngHydraotes,độiquântiênphongphảichờtớikhiAlexanderhànhquântớiđó,vàkhiCraterusvàPtolemyđãgianhậpcùngvớingài.Độivệquân,cungthủ,quânAgrianes, tiểuđoànbộbinhhạngnặngcủa

Peitho,toànbộcungthủcưỡingựa,vàmộtnửađộiChiếnhữudođíchthânAlexanderchỉhuy.Cùngvớinhữngbinhlínhnày,ngàihànhquântớilãnhthổ của ngườiMalli,một nhánh của những ngườiẤnĐộ độc lập.ĐườnghànhquâncủaAlexanderhầuhếtđiquanhữngkhuvựckhôngcónước,[417]nhưngtrongngàyhànhquânđầutiên,ngàiđãchodừngquângầnmộtcáiaocáchsôngAcesineskhoảnggần20kilômét;saukhichobinhlínhănuốngvànghỉngơi,ngàihạlệnhđổđầynướcvàocácbìnhchứatrướckhihànhquân,vàsaukhi tiếp tụcvượtqua24kilômétđường trongphầncòn lạicủabanngày và hết buổi đêm, Alexander đã đặt chân tới một thị trấn nơi nhiều

ngườiMalliđanglẩntrốn.DokhôngnghĩrằngAlexandercóthểtớiđâysaukhihànhquânquamộtkhuvựckhôngcónướcnhưvậy,phần lớnhọđềukhôngđượcvũtrangvàkhôngcanhgiữnhữngchốtbảovệcủathịtrấn.Dĩnhiên,đâychínhlàlýdotạisaoAlexanderchọnđườnghànhquânnày:mộtconđườngkhó,vàquânđịchkhôngbaogiờnghĩrằngngàicóthểlựachọnnhưvậy.Ngàikhiếnhọhoàn toànbấtngờ,vàphần lớnnhữngngườinày,trongkhikhônghềđượcvũtrang,đãkhôngthểkhángcựvàđềubịgiếtchết.Mộtvàingườicốthủtrongthịtrấn,trongkhiAlexandervẫnquyếtđịnhbốtrímộthàngràokỵbinhxungquanhthànhdùbộbinhcủangàichưatớinơi.Ngaykhibộbinhtớinơi,ngàiđãcửPerdiccascùngđạoquâncủaông,đạoquânkỵbinhcủaCleitusvàquânAgrianestớimộtthịtrấnkháccủangườiMalli,nơinhữngngườiẤnĐộtậptrungđônghơn.Đồngthời,ngàiralệnhchonhữngsĩquannàykhôngđượctấncôngchotớikhingàitớithịtrấnđó.Nhiệmvụcủahọ làgiámsátvàngănchặnbấtcứngườinào trốnkhỏi thịtrấnvàbáotinchonhữngngườibảnđịakhácvềviệcngàiđangtiếnquântớiđó.Sauđó,Alexandermởmàncuộctấncông.NhữngngườiẤnĐộ,vốnđã

chịunhiềuthươngvonghoặcbịgiếthoặcđãbịthươngtronglầnđộtkíchđầutiên,đãbỏmặcnhữngchốtphòngvệbênngoài,nơihọkhôngcònhyvọnggiữđược,vàlẩntrốntrongnhữngcôngsựbêntrong,mộtvịtrívữngchãivàkhótấncông.Họđãcốgắngcầmcựđượcmộtthờigian,nhưngviệcquânMacedoniavàAlexandergâyáplựcliêntụctừmọiphíađãkhiếnhọkhôngthểchốngđỡnổi.Pháođàibêntrongđãbịgiángmộtđòntấncôngsấmsétvàtoànbộkhoảng2.000ngườivệthànhđềubịgiết.Trong khi đó, Perdiccas đã đuổi kịpmục tiêu. Ông thấy thị trấn bị bỏ

hoangvàkhibiếtrằngcưdânởđâyđãbỏđikhônglâutrướcđó,Perdiccasđãtốclựctruyđuổihọ,theosaulàbộbinhkhinhgiáp.Mộtsốngườiđãchạythoáttớikhuđầmlầy;phầncònlạiđềuđãbịbắtvàbịgiết.Saukhidừngchânchotoànquânănuốngvànghỉngơi,Alexandertiếptục

hànhquânvàokhoảngcanhmột.Ngàiđãhànhquânsuốtnhiềukilômétvàkhiánhngàylórạng,ngàiđãđặtchântớiHydraotes,nơingàiđượcbiếthầuhếtnhữngngườiMalliđãvượtsôngsangbờbênkia;mộtsốngườivẫnđangbỏchạy,vànhiềungườitrongsốhọđãbịAlexanderbắtvàgiếtchết–quảthực,Alexander đãkhônghềdodựkhi vượt sôngđuổi theonhữngngườiMallivàsauđótiếptụctruyđuổinhữngkẻđangbỏchạyphíatrước.Trongsốđó,Alexanderđãgiếtnhiềungườivàbắtmộtsốlàmtùbinh.Tuynhiên,phầnlớnđãtrốnthoáttớimộtcứđiểmvữngchãi.Đểđốiphó,ngaykhibộbinh tớihợpnhất,AlexanderđãcửPeithocùng tiểuđoànriêngvàhaiđạoquânbộbinhtấncôngcứđiểmnày.Khikếtthúccuộctấncông,cứđiểmđãbịhạ,nhữngngườiMallimaymắnsốngsótđềubịbánlàmnôlệ.Sauchiến

thắngnày,Peithovàquâncủaôngđãhợpnhấtvớiđộihìnhchính.TintứccấpbáochobiếtngườiMalliđangchuẩnbịmộtlựclượngphòng

vệtạimộttrongnhữngthịtrấncủangườiBàlamôn,vàAlexanderngaylậptứchànhquântớiđó.[418]Khitớinơi,ngàibốtríbộbinhbaovâynhữngchốtphòng vệ bên ngoài và tiến quân theo đội hình dày đặc, chặt chẽ.Nhữngngườivệthànhnhanhchóngnhậnrarằngcácbứctườngthànhcủahọđangbị tấn công,vàđiềunày, cùngvới sự côngphábằngcácvũkhí củaquânđịch,đãkhiếnhọ(giốngnhưtronglầntấncôngtrướccủaAlexander)phảitừbỏcứđiểmvàchạytrốnvàothànhlũybêntrong.ỞđâynhữngngườiMallitiếptụckhángcựvàđãcómộtvàithànhcôngkhihọđổihướngvàtấncôngmột nhómnhỏ línhMacedonia, đẩy lùi họ và giết được khoảng 25 ngườitrướckhinhữngngườinàycóthểbỏchạy.Trongkhi đó,Alexander đã chođặt những thang leo thànhxungquanh

thànhtrìbêntrongvàhạlệnhđàohầm.Mộtđồnlũynhanhchóngđổxuống,vàphầnsụpđổcủabức tường thànhcạnhpháođàimởracơhộiđộtkích,Alexander trong khoảnhkhắc đó đã dẫn đầu đội quân tiến lên phía trước,đơnđộc trấngiữphần lỗhổngở tường thành.Cảnh tượngđókhiếnnhiềubinh lính của ngài cảm thấy xấu hổ.Họnhanh chóng theo sau ngài thànhnhữngnhómphân tán,mộtvàinhómởchỗnày,mộtvàinhómởchỗkia.PháođàisauđócũngrơivàotayquânMacedonia.MộtsốngườiẤnĐộđãđốtbỏnhữngngôinhàcủahọ,sốkhácđãbịbắtvàgiết.Phầnlớnbỏmạngtrongkhichiếnđấu.Chỉcómộtsốnhỏgiữđượcmạngsống,vàcótới5.000ngườiẤnĐộchếttrongtrậnnày.Saukhidànhmộtngàychotoànquânnghỉngơi,Alexanderbắtđầutiến

quânchốnglạinhữnglựclượngngườiMallicònsótlại.Ngàinhậnthấycáckhuđịnhcưcủahọđãbịbỏhoang,vàđược thôngbáo rằngnhữngngườiMalliđãbỏchạytớimộtkhuvựckhôngcóngườiđịnhcư.Dođó,saukhichobinhlínhnghỉngơithêmmộtngàynữa,AlexandercửPeithovàsĩquankỵ binhDemetrius quay trở lại dòng sông cùng với những binh lính dướiquyềnchỉhuycủahọvàmộtvàinhómbộbinhhạngnặngđểthựchiệnmộtnhiệmvụ:đólà,hànhquândọcbờsôngđểtìmkiếmxemliệuquânđịchcólẩn trốnởnhữngkhurừnggầnđókhông(khurừngcạnhbờsôngrất rộnglớn),vàgiếttấtcảnhữngkẻtừchốituânphụcngài.Thựctếlàhọđãbắtvàgiếtrấtnhiềungười.MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàthịtrấnchínhcủangườiMalli.Ngài

nhậnđượctinchobiếtnhiềungườiMalliđãrờibỏnhữngkhuđịnhcưchínhcủahọvàhợp lựcvớihọhàngcủahọởđây; tuyvậy,khibiết tinvềcuộchànhquâncủaAlexander,thịtrấnnàycũngđãbịbỏhoang,vànhữngngườiẤnĐộ,đãvượtsôngHydraotes,chiếmgiữmộtcứđiểmkiêncốởvùngđất

cao bên kia sông, với ý định rõ ràng là ngăn chặn bước tiến quân củaAlexander.Biếtđượcđiềunày,Alexanderđãtiếnquâncùngvớilựclượngkỵ binh hiện có tới một địa điểm bên dòng Hydraotes, nơi những ngườiMallitậptrung,vàhạlệnhchobộbinhtheosau.Khitớidòngsôngvàquansátkẻđịchởbênbờđốidiện,mặcdùchỉcókỵbinhtheocùng,Alexandervẫn laomìnhbơiqua sông, thậmchíkhônghềđợi chỉnhđốnđộingũ saucuộchànhquân.Khingàiđiđượcquánửađường,quânđịchđãnhanhchóngrútlui.AlexanderbámtheohọvàngaykhingườiMallinhậnrarằngngàichỉdẫntheokỵbinhmàkhônghềcóbộbinhhỗtrợ,họdừnglạivàkhángcựquyết liệt.Lực lượngquânđịchgồmkhoảng50.000binh línhkhỏemạnh.BộbinhcủaAlexandertrongkhiđóvẫnchưatớihợpsức.Dođó,khithấyquânẤnĐộtậptrungthànhmộtđộihìnhdàyđặc,Alexanderbuộcphảirútluitrongkhitiếptụcsửdụngkỵbinhđểthămdò.Khônglâusauđó,quânArianesđãtớicùngvớicungthủ,mộtvàiđộibộbinhkhinhgiápđượcđặtdưới quyền chỉ huy củaAlexander.Đồng thời, bộbinhhạngnặng cũngởcáchnơixảyracuộcchiếnkhôngxa lắm.MốiđedọatừquânẤnĐộnhưvậyđãbị phávỡ.Họnhanh chóng rút lui vàonơi ẩnnấp làmột cứđiểmvữngchãitạimộttrongnhữngkhuvựcđịnhcưgầnđó.Alexanderbámtheohọsátgót,mộtsốngườiđãbịthươngvàkhihọđãchạyvàobêntrongnhữngchốtphòngvệcủathịtrấn,ngàinhanhchónghạlệnhchokỵbinhlậpthànhhàngràoquanhđó;sauđó,khibộbinhtớihỗtrợ,Alexanderđãchobaovâynhữngchốtphòngvệbênngoàivàđìnhchiếntrongmộtngày.Cóhailýdochoviệcđìnhchiếnnày:một là thờigiancònlại trongngàykhôngđủchomộtcuộcđộtkíchngaylậptức,vàhailà,thựcsựbinhlínhcủangàiđãhoàntoànkiệt sức–bộbinhvừa trảiquamộtcuộchànhquândài trongkhikỵbinhphảithựchiệnmộtcuộctruyđuổikéodài,vàcảhaiđộiquânnàyđềuvừamớivượtsông.Ngàyhômsau,khicuộctấncôngbắtđầu,Alexanderđãđíchthânchỉhuy

mộtsưđoànvàPerdiccaschỉhuymộtsưđoànkhác.QuânẤnĐộđãkhôngthể giữ nổi những chốt phòng vệ bên ngoài trước đòn tấn công của quânMacedonia.Họbuộcphảirútluitoànbộlựclượngvàopháođàibêntrongcủathị trấn.Alexandervàquânđộicủangài,saukhigiậtmạnhcánhcổngkhỏicácchốtbảnlề,đãxâmnhậpthịtrấn,dẫntheođộiquâncủaPerdiccas,ngườiđãgặpkhókhănkhicốgắngvượtquabứctườngthànhvàdođótiếnquân chậm hơn; hơn nữa, vì không nhìn thấy những người bảo vệ thành,quânMacedonia tin rằng thị trấnđãbị hạvàhầuhết họđềukhôngmangtheo thang leo.Nhưnghọnhanhchóngnhận ra sai lầmcủamìnhkhinhìnthấyquânđịchcắmchốtởpháođàibên trong,vớimột số lượng lớnbinhlínhđượcbốtríởkhuvựctrướcpháođàiđểbảovệ,quânMacedoniađãmởcáccuộcđánhlấn,vàđặtthangleotườngthànhvàobấtcứvịtrínàocóthể,

vớinỗlựcxâmnhậppháođài.SựchậmtrễcủacácbinhlínhmangthangleotườngthànhđãkhiếnAlexanderkhônghàilòng;ngàinônnónggiậtlấymộtcáithangtừchiếnhữucủamìnhvàtựtayđặtnólênbứctườngcủapháođài;sauđó,với tấmkhiêndùngđểnécácđòntấncôngcủaquânđịch,ngàiđãxâmnhậpđượcvàopháođài. Peucestas đi theongài cùngvới “tấmkhiênthần thánh” – tấm khiên lấy từ đền thờ thần Athene ở thành Troy màAlexanderđãgiữnó chomìnhvàmang theomỗikhingài bướcvàocuộcchiến.TheosauPeucestaslàLeonnatus,mộtsĩquancủavệquân;sauđólàAbreas,mộttrongnhữngngườilínhđượctuyểnchọn,ngườinàyđãtrèolênthànhbằngmộtchiếcthangthứhai.Lúcnày,vịHoàngđếđãtrèođượclêncao.Đặttấmkhiênlênđầutường

thành,ngàiđã tấncôngmộtsốngườivệ thành,buộchọphải rútvàopháođài,vàdùngthanhgươmcủamìnhchémgiếtnhữngngườikhácchotớikhichỉ cònmình ngài đứng giữa chiến trường.Cảnh tượng này khiến cho vệquâncủaAlexanderhếtsứckinhhãikhinghĩchosựantoàncủangài;họđãxôngtớivàxôđẩynhautrèolênnhữngchiếcthang,nhưngdoquátải,thangđã bị gãy khiến nhiều binh lính rơi xuống đất.Những người còn lại cũngkhôngtựxoayxởđược.KhôngmộtngườiẤnĐộnàodámmạohiểmtớigầnAlexanderkhingài

đứngtrêntườngthànhcủapháođài;nhưngngàiđãtrởthànhmụctiêucủatấtcả những tay thiện xạ ở các đồn lũy xung quanh; binh lính trong thị trấncũngnhằmngàimàngắmbắntừkhoảngcáchkhôngxalắmvìhọđứngtrênmộtmôđấtgầnđó.Quảthực,nơiAlexanderđứnglàđiểmdễthấynhấttrongkhuvựcđó,ngàidễdàngtrởthànhtâmđiểmcủatrậnmưavũkhí,vàlòngdũngcảmthầnthánhcủangàitỏasángkhôngkémgìtấmáogiápđãchechởngài.BấtchợtmộtýnghĩavụtquatâmtrícủaAlexander:cứởmãivịtrínày,

ngàichắcchắnsẽbỏmạngmàkhôngđạtđượcđiềugìcả;nhưngnếunhảyxuốngpháođài,ngàicóthểgieorắcnỗikinhhoàngchoquânđịch,hoặcítnhất,nếusốmệnhcủangàikếtthúcvàongàyhômnay,ngàisẽchếtkhiđangchiếnđấuvàchiếncôngnàysẽđượcghinhớmãi.Nghĩlàlàm:Alexanderđãnhảyxuốngpháođàimàkhônghềdodự.Khiđãvàobêntrongpháođài,ngàixoaylưngvềphíatườngthànhvàsẵn

sàngchiếnđấu.MộtnhómquânẤnĐộxôngtới,vàngàihạtừngngườimột;thủlĩnhcủahọvộivãlaotới,nhưngvìquáhấptấpôngtađãbịngã.Ngườiđầu tiên, rồingười thứhai cốgắng tiếpcậnAlexanderđềubịngàihạgụcbằngmột hòn đá. Những người khác tấn công ngài trong cự li gần cũngnhanhchóngnộpmạngtrướcmũikiếmcủangài.Sauđó,khôngaidámliềumạngtấncôngtayđôivớiAlexandernữa;giữkhoảngcách,họquâythànhvòngcungxungquanhngàivànémvàongàibấtcứvũkhígìhọcótrongtay

hoặccóthểtìmthấyđược.Trongthờigianđó,Peucestas,AbreasvàLeonnatus,nhữngngườileolên

tườngthànhthànhcôngtrướckhithangđổsập,đãkịpvàotrongpháođàivàchiếnđấubảovệvịhoàngđếcủahọ.Abreasđãbịbắnvàomặtvàtửtrận.ChínhAlexander cũng bị thương.Mũi tên đã đâmxuyên qua áo giáp củangàivàcắmsâuvàophầnphíatrênngực.PtolemythuậtlạirằngmáutừvếtthươngcủaAlexanderđãhòacùnghơithởthoátratừláphổibịđâmthủng.Bấtchấpđauđớn,ngài tiếp tục tựbảovệchínhmìnhchừngnàomáucònấm;nhưngvếtthươngnhanhchóngxuấthuyếtnghiêmtrọng,Alexanderlảođảorồingấtxỉuvàgụcxuốngtấmkhiên.PeucestaslấytấmkhiênthầnthánhtừthànhTroyđặtchắntrướcAlexandervàLeonnatusbảovệphíacònlại.Cảhaivịchỉhuynàynhanhchóngtrởthànhmụctiêutấncôngcủacácloạivũkhímà kẻ thù ném tới, trong khiAlexander đã bất tỉnh vìmất quá nhiềumáu.CuộcđộtkíchpháođàicủaquânMacedoniađãhoàntoànnằmngoàitầm

kiểm soát; quân lính nhìn thấy Alexander khi ngài đứng trên những bứctườngcólỗchâumai,trởthànhmụctiêuchovũkhícủakẻthùtrútxuống;họđãthấyngàinhảysangphíabênkiatườngthành;giờđây,lolắnghànhđộngliềulĩnhsẽkhiếnngàibỏmạngvànónglòngđếntrợgiúp,họđãđổxôvàotườngthànhcủapháođài.Cácthangleothànhđãgãynátvàtrởnênvôdụng,nhưngdotìnhthếgấprút,họđãsửdụngbấtcứphươngtiệngìđểcóthểxâmnhậppháođài:mộtsốngườisửdụngcọcđểđâmvàophầnđấtsétcủatườngthànhvàtựleolênmộtcáchkhónhọc;nhữngngườikháctrèolêntườngthànhbằngcáchđứngtrênvaiđồngđộicủahọ.Mỗingườikhitrèolênđượcđỉnhtườngthànhsẽnhảysangphíabênkiađểđivàopháođài.Ởđó,khithấyhoàngđếcủahọđangnằmtrênmặtđất,cácbinhlínhđãgàokhócthảmthiếtvàhétlênđầygiậndữ.Khônglâusauđó,mộtcuộcchiếndữdộiđãnổra,từngngườimộtgiữlấytấmkhiênbảovệchoAlexander,ngườilúcnàyđangngấtxỉutrênmặtđất,chotớitậnkhinhữngngườilínhởbênngoàiphávỡđượcchỗyếunhất của tường thành,và ít lâu saubắtđầu trànvàopháođài.Sauđó,nhữngngườikháccũngtìmđượccáchxâmnhậppháođài.Lúcnàycuộcthảmsátbắtđầu;cảphụnữvàtrẻemcũngkhôngđượctha

mạng.Mộtnhómbinhlínhđưavịthốnglĩnhcủahọrangoàitrêntấmkhiêncủa ngài; tình trạng của Alexander rất nguy kịch, và trong thời điểm đókhôngainghĩrằngngàicóthểsốngsót.Mộtvàitácgiảđãthuậtlạirằngmũitên bắn trúng ngài đã được Critodemus, một thầy thuốc đến từ đảo Cos,thuộcdòngdõicủaAsclepius,rútra;còncáctácgiảkháckểlạirằngchínhPerdiccas,ngườithuộcđộivệquâncủanhàvua,đãcắtmũitênđóbằngkiếmtheoyêu cầu củaAlexander, rằngkhông có thầy thuốc nàoở đó để xử lýtrường hợp khẩn cấp này. Khi mũi tên được rút ra, máu tuôn xối xả.

Alexander ngất lịmmột lần nữa, và nhờ đó mà ngăn được một đợt xuấthuyết.Tấtcảnhữngcâuchuyệnkhácvềsựviệchệtrọngnàyđềuđượcghichéplại,phầnlớnlàbịađặt,vàsựlưutruyềnđãkhiếncácdịbảnnàyđiquáxasovớicâuchuyệngốcđồngthờilưugiữchúng.Đểchắcchắnrằngnhữngcâuchuyệnbịađặtnàykhôngtiếptụcđượctruyềntớicácthếhệmaisau,tôiquyếtđịnhdừngởđâymàkhôngkểthêmgìnữa.Đầu tiên, phần lớnmọi người tin rằng chính trong lãnh thổ của người

OxydracaeAlexander đã nhậnmột vết thương khiến ngài suýtmấtmạng;[419]nhưngđiềunàykhôngchínhxác–đólàởlãnhthổcủangườiMalli,mộttộcngườiẤnĐộđộclập.ThịtrấnnơiAlexanderbị thươnglàmộtthị trấncủangườiMalli,vàchínhnhữngngườiMalliđãnémvũkhívàongài.Chắcchắn,họcóýđịnhliênkếtvớingườiOxydracaevàcùngphốihợpđểtiếptụcchốngđốingài,nhưngAlexanderquánhanhsovớihọ:ngàiđãdấnquântấncông ngườiMalli bằng đường hành quân qua hoangmạc trước khi họ vàngườiOxydracaecóthểliênkếtvớinhau.ĐâykhôngphảilàđiểmnhầmlẫnduynhấttrongtruyềnthuyếtvềAlexander:chẳnghạn,nóichung,ngườitatin rằng trậnchiếncuốicùngvớiDarius, trậnchiếnmàvịvuaBaTư tháochạy để bảo toàn mạng sống cho đến khi bị Bessus bắt giết, với việcAlexandertruyđuổisátgót,diễnratạiArbela,trongkhitrậnchiếntrướcđódiễnratạiIssus,vàtrướctrậnIssuslàtrậnchiếnkỵbinhđầutiêndiễnratạiGranicus.ChínhxáclàđãcómộtcuộcgiápchiếntạiGranicusvàlầnchạmtrán tiếp theovớiDariusdiễn raở Issus, trongkhi các sửgia lại tuyênbốrằng trận chiến đó diễn ra tạiArbela, nơi cách cuộc giáp chiến cuối cùnggiữaAlexandervàDariustheoướclượngtốiđalà120kilômétvàtốithiểulàkhoảng96kilômét.Thựcsự,cảPtolemyvàAristobulusđềukhẳngđịnhrằngtrận chiến này diễn ra ở Gaugamela, gần sông Bumodus. Giờ đây,Gaugamelachỉlàmộtngôilànglớnchứkhôngphảimộtthịtrấn;nókhôngphảilàmộtnơinổitiếng,vàcáitêncủanónghechẳngdễchịugì.Tôichorằngđólàmột trongnhữnglýdokhiếnthị trấnArbelađượcchọnlàmnơidiễn ra trận chiến oai hùng củaAlexander.[420] Thật phi lý!Nếu chúng tamuốntinrằngtrậnchiếnđódiễnratạiArbela,cáchxahàngkilômétsovớichiến trường thực sự, chúng ta cũng nên vờ tin rằng cuộc hải chiến tạiSalamis diễn ra tại Isthmus của Corinth, hoặc cuộc giáp chiến tạiArtemisiumởEuboeadiễnratạiAeginahoặcSunium.Ngoàira,tấtcảcácsửgiađềuchorằngPeucestaschínhlàngườigiữtấm

khiênchắnchoAlexandertrongsuốtkhoảngthờigiannguykịch,nhưnglạikhông cho rằng đó có thể là Leonnatus hoặc Abreas.[421] Có câu chuyệnthuậtlạirằngAlexanderđãlảođảovàngãxuốngkhinhậnmộtgậyvàođầu,nhưng sau đó ngài gượng dậy và đã bị trúng tên vào ngực; tuy nhiênPtolemy, con trai của Lagus, lại kể rằng Alexander chỉ bị bắn vào ngực.

Theoquanđiểmcủatôi,sailầmrõràngnhấttrongtuyênbốcủamộtvàisửgiavềnhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderlàviệcchorằngPtolemy,contraicủaLagus,đãtrèolênthangcùngAlexander, theosaulàPeucestas,vàhọđãbảovệvịthốnglĩnhtrẻbằngtấmkhiêncủangàikhingàibịthươngvàgụctrênmặtđất,sauđóhaingườinàyđượcgọilàVịcứutinh.Trongkhiđó,chínhPtolemynóirõrằngôngchẳnghềthamdựvàohànhđộngđó,vìvàochínhkhoảngthờigiandiễnracuộcchiếnnày,ôngđangchỉhuysưđoàncủamìnhthựchiệnmộtvàinhiệmvụkhác.[422]Tôichorằngởđâytôicóphầnlạcđề;tuynhiên,nhữngsựkiệnnàycótầmquantrọngrấtlớn,vànhữnggìtôinóisẽgiúpíchchocácsửgiatươnglaitrongviệcghichépcẩnthậnhơnnhữngsựkiệncóliênquantớihọ.VềphầnAlexander,ngàibuộcphảinằmbấtđộngmộtthờigianđểđiềutrị

vếtthươngvàtinđầutiênbáovềcăncứchínhlàngàiđãhysinhtrongkhichiếnđấu.Tinxấunhanhchónglanrộng,vàtoànbộquânđộichìmtrongnỗiđaubuồnvôhạn.Khidầnhồitỉnhkhỏicúsốcmấtđimộtchủtướngtàiba,binhlínhlại rơivàomộtnỗi tuyệtvọngkhác:aisẽ trở thànhvị thốnglĩnhmớicủahọtrongsốnhữngsĩquandanhtiếngcóđủkhảnăngcảtheoquanđiểmcủaAlexanderlẫncủahọ?Làmthếnàohọcóthểtrởvềnhàantoàn,khivâyquanhhọtoànlànhữngtộcngườithiệnchiến,mộtsốtộcngườithậmchícònchưahềquyphụcvàdườngnhưsẽchiếnđấuđếncùngvìtựdo,khinhữngtộcngườikháchẳnsẽnổi loạnkhibiếtrằngtêntuổicủaAlexandergiờ đã thành quá khứ?Họ nghĩ tới việc bị vây bọc bởi những dòng sôngkhông thể vượt qua vàmọi khó khăn dường như là không thể giải quyếtđược nếuAlexander không dẫn dắt họ. Cuối cùng, khi được báo tin rằngngàivẫncònsống,họgầnnhưkhôngdámtinvàkhôngthểtựthuyếtphụcmìnhrằngngàicóthểthựcsựhồiphục.Sauđó,Alexanderviếtchobinhlínhcủangàimộtláthưnóirằngngàisẽsớmtrởlạithămhọởtổnghànhdinh,nhưngngaycảđiềuđócũngkhôngthểkhiếnbinhlínhanlòng.Hầuhếthọđềunghĩrằngcácsĩquanvàvệquânđãgiảmạoláthưđóđểtrấnanhọ.Suynghĩđầu tiêncủaAlexanderkhibiếtvề tình trạngnày làphảingăn

chặnsựphávỡkỷluậttrongbinhlính;bởivậy,ngaykhicóthể,ngàiđãhạlệnhđưangài tớidòngHydraotes,và tiếpđóđixuôidòngsôngnày.Binhlính đã hạ trại tại nơi gặp gỡ của hai dòng Hydraotes và Acesines, nơiHephaestion chịu tráchnhiệmchỉ huy lực lượng trên cạnvàNearchus chỉhuyhạmđội,vàkhitàuchiếncủangàiđitớigầnchỗhọ,ngàiđãhạlệnhchohạtấmvảibạtphíasauthuyềnxuốngđểmọingườiđềucóthểthấyngài.KểcảnhưvậythìbinhlínhvẫncònngờvựcvàchorằnghìnhảnhhọnhìnthấylàthithểcủaAlexander.Tuynhiên,cuốicùng,tàuchiếncũngcậpbếntạibờsông;Alexandervẫytaychàobinhlính,vàngaylậptứcởđóvanglênnhữngtiếngreohò,vôsốnhữngcánhtayhướngvềphíangàiđểchàomừnghoặc

giơlêntrờiđểcảmtạthầnlinh.Nhiềungườitrongsốhọđãrơinướcmắtvìkhôngthểnàotinđượcđiềunày.KhiAlexanderdichuyểntừtàuxuống,mộtnhómvệquânđãmangcángchongài;nhưngngàitừchốivàyêucầumangngựa tới.Ngàicưỡingựavàkhinhìn thấyvị thống lĩnh,một lầnnữacưỡitrênconngựacủamình,đãcóhàng loạtnhững tràngvỗ tayvangkhắpcảnhữngthunglũnghẹpgầnđó.Gầnkhutrạimàngàixuốngngựa,binhlínhnhìnngàibướcđi;họtậptrungxungquanhngài,chạmvàotayngài,vàođầugối,vàoquầnáocủangài;mộtvàingườibằnglòngvớiviệcđứnggầnngàivàcầunguyện.NhữngvònghoađượcquànglênngườiAlexandervànhữngbônghoadườngnhưbừngnởrựcrỡhơn.NearchusđãthuậtlạirằngAlexanderlấylàmkhóchịuvớimộtvàichiến

hữucủangài,nhữngngườiđãtráchmócngàivìđãđặtmìnhvàovịtrítiênphongvàliềumạngkhikhôngcósĩquannàobêncạnh;[423]vàtôingờrằngsựphậtýđócủaAlexanderchothấymộtthựctếlàngàiýthứcrấtrõrằnglờiphêpháncủachiếnhữulàđúngđắn.Sựthậtlàngàiđãchiếnđấumộtcáchđiêncuồng,vàđammêdanhvọngđãkhiếnngàikhôngcòntỉnhtáođếnmứccoithườngsựannguycủachínhmình;niềmđammêchiếntrận,cũngnhưnhữngđammêkhác của đàn ông, là không thể cưỡng lại được.NearchusthậmchíđãnóirằngmộtngườilínhBoeotia,mộtngườikhágiàvàtêntuổicụthểkhôngđượcnhắcđến,đãnhậnrasựphậtýcủaAlexandertrướclờichỉtríchcủacácchiếnhữuvàthấyngàicóchútphiềnlòng.Ngườilínhgiàđãbướctớivànóivớingàibằngmộtthứphươngngônquêmùarằng:“Thưahệhạ,bổnphậncủamộtngườiđànônglàhànhđộng”;vàsauđótríchmộtcâuthơ–đạiloạicóýnhưsau“ngườidámhànhđộngdũngcảmphảichấpnhậnmónquàcủasựđauđớn”.[424]Đámđôngbinhlínhđãnhấtloạthưởngứng và từ thời điểm đó, người lính già đã nhận được sự tán thưởng củaAlexander.NhữngđạidiệncủanhữngngườiMallicònlạiđãtớitiếpkiếnAlexander

vớiđềnghịquyhàng.Cũng trong thờigianđó, lờiđềnghị tương tựcũngđượcngườiOxydracaeđưa ra.Sứđoàn củahọgồmnhững thốngđốc củanhiềuthịtrấnvàđịahạt,cùngvới150chứcsắckháchoạtđộngnhưnhữngđạidiệntoànquyền,tớithảoluậnvềviệcđịnhcưvàmangtheonhữngtặngphẩmẤnĐộquýgiánhất.Họcốgắngthuyếtphụcrằngviệchọchốngđốingàitrướckialàmộtsailầm,vàđâylàđiềucóthểthathứđược,rằnggiốngnhưsuynghĩcủamộtsố tộcngườikhácởmộtphạmvi lớnhơn,họmongmuốn giữ được sự độc lập và tự do mà họ đã được thụ hưởng từ thờiDionysus đặt chân lên đất Ấn Độ cho tới nay. Tuy nhiên, vì tin rằngAlexander làhậuduệcủa thần linh,nênnếungàimuốn,họ sẵn lòngchấpnhậnbấtcứvịthốngđốcnàomàngàichỉđịnh,dângbấtcứmộtmóncốngvậtnàongàiyêucầu,vàtraochongàibấtcứsốlượngcontinnàongàiđòi

hỏi.Alexander đã yêu cầu họ giao nộp 1.000 người xuất sắc nhất, và nóirằng,hoặcngàisẽgiữhọlàmcontin,hoặcnếuphùhợp,ngàisẽđểhọphụcvụtrongquânđộicủangàichotớikhingàikếtthúccuộcchinhphạtẤnĐộ.Sốnày,sauđó,đãđượcgiaonộpđầyđủ,tấtcảđềuđượclựachọndựatrêntầmảnhhưởngvàtầmquantrọngcủahọ.Đicùngvới1.000ngườinày,còncómộtmónquàbấtngờ,500chiếnxacùngvớinhữngngười lái.Sauđó,AlexanderđãchỉđịnhPhiliplàmthốngđốcquảnlýtộcngườinàyvànhữngngườiMallicònsốngsót.Ngàitrảlạicáccontin,chỉgiữlạicácchiếnxa.Trong suốt quá trình hồi phục của Alexander, binh lính đã đóng nhiều

thuyềnmới,vàlúcnày,khinhữngvấnđềvừanhắctớiđãđượcgiảiquyếtổnthỏa,ngàihạlệnhcho1.700kỵbinhChiếnhữulêntàu,mộtsốlượngtươngđươngbộbinhkhinhgiápvàkhoảng10.000bộbinhchínhquy rờibếnđixuôidòngHydaspes.Thựcsự,chuyếnhảihànhxuôidòngHydraoteslàmộtchuyếnđingắn,vìkhiđitớiđiểmgiaonhaugiữadòngHydraotesvàdòngAcesines,nơimangtêndòngAcesines–AlexandernhậnrarằngmìnhđanggiongthuyềnxatớitậnđiểmgiaonhaugiữasôngAcesinesvàsôngẤn.Bốndòngsônglớn,tấtcảđềutiệnchotàubèqualại,đềuđổvàosôngẤn

–trongsốđó,cóconsôngđãđánhmấttêngọibanđầucủanótrướckhihợpnhấtvớisôngẤn:dòngHydaspesnốivớidòngAcesines,vàdòngchảyhợpnhấtsauđóđượcbiếtđếnvớicáitênAcesines;dòngAcesinestiếptụcgiữtênnàykhinógặpdòngHydraotes,rồicácnhánhsôngcủadòngHyphasis,cho tớikhinóđổvàosôngẤn.Từđiểmnày, tôicó thể tin rằngsôngẤn,trướckhiphânnhánhchảyvàovùngchâuthổcủanócóbềrộngtới19-21kilômét,vàcólẽđãcónhữngkhúcsôngnông,nơinógiốngnhưmộtcáihồhơnlàmộtdòngsông.AlexanderđãchờtạiđiểmhợplưugiữadòngAcesinesvàsôngẤnchotới

khiđạoquâncủaPerdiccastớinơi.Perdiccas,trênđườngdẫnquântáihợpvớiHoàng đế, đã khiến những ngườiAbastani,một tộc người tự do, quyphục.Cũngtrongthờigiannày,hạmđộiđãđượccủngcốbằngviệcbổsungmộtvàithuyềngalleymớivàcáctàuchởhàng,đượcthiếtkếđểAlexanderđivàolãnhthổcủaXathri–mộttộcngườitựdokhácvừaquyphụcngài–vàcácsứthầncủangườiOssadia,cũnglàmộttộcngườitựdokhác,đãtớitiếpkiếnngàivớiđềnghịđầuhàng.AlexanderđãlấydòngAcesinesvàsôngẤn, tạiđiểmhợp lưucủachúng, làmbiêngiớichokhuvựccủaPhilip,vàtraochoôngtoànbộđạoquânThracevànhữngbinhlínhthuộccácđộiquânkhácđủđểxâydựngđơnvịđồntrútrongkhuvựccủaông.AlexanderchỉthịchoPhilipxâydựngmộtkhuđịnhcưmớitạigiaođiểmcủahaidòngsôngvới hy vọng rằngmảnh đất đó sẽ phát triển và trở thànhmột thị trấn nổitiếng.Ngàicũnghạlệnhxâydựngnhữngxưởngsửachữavàđóngtàuởđây.

Trongsuốtgiaiđoạnnày,OxyartesngườiBactria,phụ thâncủaái thiếpRoxane đã tới thăm Alexander. Ngài đã phong ông làm thống đốc củaParapamisadaethaychoTyriaspes, thốngđốccũ,ngườiđãbịcáchchứcvìthiếunănglực.[425]

Trướckhihànhquân,AlexandercửCraterusphụ trách tảngạnsôngẤncùngvớiđànvoichiếnvàphầnlớnbinhlính,vìlốiđinàycóvẻdễhơnchomộtđộiquântrangbịhạngnặngvàvìnhữngtộcngườigầnđókhôngthânthiệnlắm;sauđó,ngàixuôidòngtớicungđiệnhoànggiacủaSogdia.Ởnơinày, ngài cho xây dựng và củng cố một khu định cư mới, nơi có nhữngxưởng đóng tàu, và sửa chữa các tàu chiến bị hư hại.Alexander chỉ địnhPeitholàmthốngđốckhuvựctừgiaođiểmcủasôngẤnvàdòngAcesinestớibiển,cùngvớitoànbộkhuvựcbờbiểnẤnĐộ.AlexandermộtlầnnữahạlệnhchoCraterushànhquânbằngđườngbộrồi

tiếptụcgiongbuồmtớivươngquốccủaMusicanus,ngườimàtheobáocáocho biết là người giàu có nhấtẤnĐộ.[426]Musicanus đã không diện kiếnngàicùngvới lờiđềnghịquyhàng,cũngkhônghềgửicác sứ thần tớiđểthiếtlậpquanhệ;quảthực,ôngđãphớtlờAlexander.Musicanusđãkhôngđưa ra nhữngbằng chứng cho thấy sự lịch thiệp thíchhợpđối vớimột vịhoàngđếvĩđạinhưAlexander.Thậmchí,ôngcònchẳnggửi tớingàimộtthỉnh cầu nào. Chuyến hải hành của Alexander xuôi theo dòng sông ẤnnhanhchóngtớimứcngàiđãtớivươngquốccủaMusicanuskhiôngtachỉmớibiết tinngàiđangởbiêngiớivươngquốccủamình.Điềunàyquả làđángkinhngạcvàdođóMusicanusđãvộivàngtrìnhdiệntrướcAlexandercùngvới toànbộvoichiếnvànhữngmónquàđượccoi làgiá trịnhấtcủangườiẤnĐộ.Ôngcùng thầndâncủamìnhxinđầuhàngngài.Đồng thời,Musicanus tỏ rahối lỗivìcáchcưxử trướcđócủaông.TrướcAlexander,nếumuốncóđượcnhữnggìmìnhcầuxin thìnên tỏ ra ănnănhối lỗi, vàtrườnghợpcủaMusicanuscũngkhôngphảilàngoạilệ:Alexanderđãthathứcho ông.Ngài bày tỏ sự ngưỡngmộ đối với vương quốc và thủ phủ củaMusicanus.Đồngthời,ngàichophépMusicanustiếptụcgiữvươngquyềnởđây.Craterusnhậnlệnhcủngcốcứđiểmbêntrongchothànhphốnày.Côngviệchoànthànhvàmộtđơnvịđồntrúđượcthiếtlậpởđâyvìcầnphảigiámsátcáctộcngườilâncận,vàcứđiểmnàycóvẻlàmộtnơithuậntiệnđểkiểmsoáthọ.Thống đốc của địa hạt này,một người đàn ông có tên làOxycanus, đã

khôngthiếtlậpbấtcứmốiliênhệnàovớiAlexander,cũngkhôngđíchthântiếpkiếnngàihoặcgửisứđoàntớixinquyhàng.Dođó,AlexanderđãtiếnhànhmộtcuộchànhquântấncôngOxycanusvớilựclượngbaogồmcungthủ,quânAgrianes, vàkỵbinhmàngàimang theo trongchuyếnhảihành

xuốnghạlưusông.HaithịtrấnlớnnhấttrongkhuvựccủaOxycanusđãbịAlexanderđộtkíchvàhạgụcmộtcáchdễdàng.Cũngchính tạimột tronghaithịtrấnnày,Oxycanusđãbịbắtlàmtùbinh.TấtcảtàisảnchiếmđượcAlexanderđãchiađềuchotoànquân;sốvoichiếnđượcngàithêmvàolựclượngriêng.[427]Trênđườnghànhquâncủangài,các thị trấnkháccủađịahạtnàyđềuđãquyhàng,vàkhôngmộttộcngườinàodámkhángcự–mộtdấuhiệuchothấyngàycàngcónhiềungườiẤnĐộcảmthấykinhhãitrướcchuỗithắnglợiliêntiếpcủaAlexander.CuộctấncôngtiếptheocủaAlexanderlànhằmvàoSambus,ngườiđãtự

phong mình làm thủ lĩnh của các bộ tộc Ấn Độ vùng cao. Sambus vàMusicanusvốnlàkẻthùnênkhinghetinAlexanderđốixửvớiMusicanusvớilòngkhoandungvàchophépônggiữlạivươngquốc,Sambusđãlậptứcbỏ trốn.Những cổng thành củaSindimana, thủ phủ lãnh thổ củaSambus,đềuđểmởtrướcđợttiếncôngcủaAlexander;họhàngcủaSambusđãkiểmkêtàisảncủaôngtavàtớigặpAlexandercùngvớiđànvoichiến,nóirõchongàihiểulýdoSambusbỏchạykhôngphảivìthùđịchvớingài,màvìlosợMusicanus,ngườivừachiếmđượccảmtìnhcủangài.AlexanderđãhạmộtthịtrấnkháctrênđườnghànhquântớilãnhthổcủaSambus;thịtrấnnàyđãkhôngquyphụcngài,vàkhihạđượcthànhnày,ngàiđãxửtửnhữngngườiBàlamôn(nhữngthầygiáodạytriếthọccủangườiẤnĐộ),nhữngngườimàngàichorằngphảichịutráchnhiệmvềvụnổiloạn.[428]VềtriếthọcBàlamôn,tôisẽthảoluậntrongcuốnsáchcủamìnhvềẤnĐộ.[429]

Lúcnày,cótincấpbáovềviệcMusicanusđãnổiloạn.Thốngđốcvùngnày,Peitho,contraicủaAgenor,đãđượccửđigiảiquyếtvụviệcvớimộtlựclượngtươngxứng,trongkhiAlexandertiếnquântấncôngnhiềuthịtrấnkhác;mộtvài thị trấnđãbịngàipháhủyhoàn toàn,vàngài chođembántoànbộcưdânvùngđólàmnôlệ;mộtsốnơikhácđượcngàicủngcốlạivàthiết lậpcácđơnvịđồntrú.Sauđó,Alexander trởvềcăncứ,nơihạmđộiđangđợingài.Musicanus,ngườibịPeithobắtlàmtùbinh,cũngđượcmangtớiđó.AlexanderhạlệnhtreocổMusicanustạiquêhươngcủaôngta,cùngvớinhữngngườiBàlamônđãxúigiụcôngtanổiloạn.Tạicăncứ,ngườicaitrịPattala,vùnglãnhthổmàtôiđãnhắctớiởtrên,

baogồmđồngbằngchâuthổcủasôngẤn–vùngđấtcònrộnglớnhơncảchâuthổsôngNileởAiCập,đãtớitiếpkiếnAlexander.Ôngxingiaonộptoàn bộ lãnh thổ và đặt tất cả những gì ông sở hữu vào tay Alexander.Alexanderđãchophépôngquay trở lại lãnh thổcủamìnhcùngvớimệnhlệnh chuẩn bị mọi thứ để đón đội quân của ngài, và sau đó hạ lệnh choCraterustiếnquântớiCarmaniatheođườngArachotiavàZarangia[430]cùngvớinhữngtiểuđoàncủaAttalus,Meleager,vàAntigenes,mộtvàicungthủ,

các thành viên của đội kỵ binhChiến hữu và những đội quânMacedoniakhác,nhữngngườimàngàidựtínhsẽgửivềnhàvìkhôngcònphùhợpvớiquânngũ.Crateruscũngchịutráchnhiệmvềđộivoichiến,vàHephaestionđượccửlàmchỉhuycủacácđộiquâncònlạingoạitrừnhữngđộiquânđithuyềncùngvớiAlexanderxuôisôngẤnratớibiển.Peithocùngvớikỵbinhđánh giáo và quân Agrianes được lệnh vượt sông – sang bờ bên kia nơiHephaestion đang đóng quân – cùng vớimệnh lệnh định cư tại những thịtrấnđãđượccủngcốvàgiảiquyếtbấtcứvấnđềnàocóthểphátsinhởkhuvựclâncận,trướckhitáihợpvớiAlexandertạiPattala.[431]

Vào ngày thứ ba đi xuôi theo dòng sôngẤn,Alexander nhận được tinrằngthủlĩnhẤnĐộởPattalađãbỏtrốncùngvớihầuhếtcưdânởđây,đểlại toàn bộ lãnh thổ trống không và không hề được phòng vệ. Do đó,AlexanderđãtăngtốcgấpđôivàkhiđặtchântớiPattala,ngàinhậnthấyquảthựcthịtrấnđãbịbỏhoangvàkhôngcònlấymộtngười.Ngàicửnhữngđộiquâncơđộngnhấttruyđuổinhữngkẻtrốnchạy,bắtvàingườitrongsốđó,vàthảtựdochohọ,đểhọnóivớinhữngchiếnhữucủamìnhrằngcóthểtrởvềnhàmàkhôngcầnphảisợhãigìcả,rằnghọcóthểtựdosốngtrongthịtrấncủahọvàcanh tác trênđấtđai củahọnhư trướcđây.HầuhếtnhữngngườinàyđềulàmtheolờiAlexandervàquaytrởlạithịtrấn.Sauđó,Hephaestionnhậnlệnhxâydựngmộtpháođàitrongthị trấn,và

cácnhómbinhlínhđượccửtớiđâyđểđàogiếngvìnơinàythiếunước,vàđểvùngđấtxungquanhcũngcóthểtrởthànhnơisinhsốngđược.Trongkhibinhlínhđanglàmviệc,nhữngngườibảnđịađãtấncônghọ;cuộctấncôngbất ngờđã khiếnmột vài línhMacedonia thiệtmạng, nhưngnhữngngườibảnđịađãchịutổnthấtnặngnềvàbuộcphảiđàotẩutớinhữngvùnghoangvu. Sau đó, nhóm binh lính đã hoàn thành nhiệm vụ với sự trợ giúp củanhững binh línhmới đượcAlexander gửi tới khi ngài nghe tin về vụ độtkích.TạiPattala, sôngẤnchia thànhhaidòngchảymạnh,cảhainhánhsông

đềuđượcgọilàsôngẤnchotớikhichúngđổrabiển.TạinơisôngẤnphânnhánh,Alexanderbắtđầuxâydựngcảngbiểncùngvớicácxưởngđóngvàsửachữatàu.Ngaykhicôngviệcđượctiếnhành,ngàiđãquyếtđịnhgiongbuồmvềphíatây,xuôidòngtớitậncửasông.Leonnatuscùngvới1.000kỵbinh và khoảng 8.000 bộ binh khinh giáp và giáp nặng đã nhận lệnh tiếnquântớivùngchâuthổ–hayhònđảo–củaPattala,sẵnsàngbámtheotiếntrình của hạm đội. Sau đó, chuyến hải hành bắt đầu. Alexander đã chọnnhữngchiến thuyềnnhanhnhất– toànbộnhững thuyền30máichèo,mộtlượngthủythủxácđịnh,vàmộtvàithuyềngalleyhạngnhẹ;nhưng,vìngườibảnđịacủakhuvựcnàyđềuđãbỏđinênngàikhôngthểtìmđượchoatiêu,điềunàygâyranhữngkhókhănnghiêmtrọng.Ngàyhômsau,khingàikhởi

hành,giórấtmạnh,ngượchướng[432]vớithủytriềuđangdânglênởbờbiểndốc,khiếnchocácchiếnthuyềnbịrunglắc;phầnlớncáctàuthuyềnđềugặpkhókhăntrongdichuyểnvàmộtvàimáichèođãbịgãy.Tuynhiên,quânlínhcủaAlexanderđãđưađượcsốtàuthuyềnnàycậpbờtrướckhichúngbịvỡ tan thành cácmảnh nhỏ. Bởi vậy, họ phải đóng thêm các con thuyềnkhác.Mộtnhómbộbinhhạngnhẹđãnhận lệnhmang theomột số tùbinh từ

vùng đất ngay cạnh con sông và dùng những người này làmhoa tiêu chochặngđườngtiếptheo.Tuyvậy,vấnđềcủaquânđộiMacedoniavẫnchưahềđượcgiảiquyết,vìtớigầncửasông,nơicóbềrộnglớnnhấtvàokhoảng40kilômét,họđãphảiđươngđầuvớimộtđợtgiómạnhthổi từvùngbiểnmênhmôngvàdòngnướcdữdộitớimứcgầnnhưkhôngthểnhấcnổimáichèo,dođóhọbuộcphảidichuyểntàuthuyềntớitrúẩntạimộtnhánhsôngnhỏtheochỉdẫncủacáchoatiêu.Tạinhánhsôngnày,thủytriềuđãrútđểlại một khu đất cao và khô ráo. Dĩ nhiên, thủy triều là đặc điểm thôngthườngcủabiểncả,nhưngthủytriềuxuốnglạilàmộtđiềugâyngạcnhiênchobinh lính củaAlexander, nhữngngười chưa từng thấyhiện tượngnàytrước đó, và quả làmột bất ngờ lớn khi trongkhoảng thời gian nhất địnhnướclạidânglênvàcáctàuthuyềnlạiđượctrụclên.Mộtvàitàuthuyềnneođậuởvùngđấtbùn;sauđóchúnglạiđượctrụclênmàkhôngchịuthiệthạigìvàcóthểtiếptụcchuyếnhảihành;nhưngnhữngtàuthuyềnkhácđậuởvùngđálởmchởmvàkhônghềcósựchuẩnbịkhithủytriềurútxuống,thìlạixoayxởkhôngtốtlắm;khinướcdânglênđộtngột,chúnghoặcbịvướngvàonhauhoặcbịvađập,vỡrathànhtừngmảnh.Alexanderđãhạlệnhsửachữacáctàuthuyềnkhiđiềukiệnchophép,và

cửhaixuồngchèoxuôidòngcùngmộtnhómbinhlínhđểkiểmtrahònđảo–cótênlàCilluta[433]–nơicáchoatiêubảnđịanóirằngAlexandercóthểtìmđượcchỗthảneotronghànhtrìnhtrênbiểncủangài.Binhlínhbáocáorằnghònđảoquảthựclàmộtnơitrúẩntốt,nơiđókhárộnglớnvàcónguồnnướcngọtđảmbảo.Dođó,phầncònlạicủađộitàuđãtớiđây,trongkhiđíchthânAlexander tiếp tụcgiongbuồmđiquávị trícủahònđảocùngvớimộtvàichiếnthuyềnnhanhnhấtcủangàiđểquansátcửasôngvàtìmhiểuxemliệuởđócólốiđinàorabiểnhaykhông.KhiđicáchCillutakhoảng40kilômét,họthấymộthònđảokhácvànhanhchóngquaytrởlạiCilluta.Saukhichothuyềnchiếnđậuởphíadướimũiđất,AlexanderđãlàmlễhiếntếdânglêncácvịthầnđểthôngbáorằngthầnAmmonđãdẫnlốichongàiđitớivinhquang.Ngàyhômsau,ngàigiongbuồmtớihònđảothứhaiởngoàicửasôngvàmộtlầnnữa,làmlễhiếntếởđây.Lầnnàylàđểvinhdanhnhữngvịthầnkhác và được thực hiện theo các nghi lễ khác, mặc dù vẫn theo lời sấmtruyền của thầnAmmon.[434] Sau đó, để những cửa sôngẤn lại phía sau,

Alexandergiongbuồmtớivùngbiểnlớn,vớimụctiêubềngoàilàtìmkiếmxemliệucóhònđảonàokhácởgầnđókhông–dùtôidámchắcrằngmụctiêuthựcsựcủangàichỉlàcómộtchuyếnhảihànhtớibiểnLớnngoàiẤnĐộ.Khilênhđênhtrênbiển,Alexanderđãhạlệnhgiếtnhữngconbòđựcđểlàmlễtế thầnPoseidonvànémxáccủachúngxuốngbiển.Ngài tướirượucúngtừchiếccốcvàng,sauđónémcốcvàchénvàngxuốngbiểnđểtạơnvàcầunguyện rằng thầnPoseidonsẽbảovệhạmđộimàngàidựđịnhsẽđặtdướiquyềnchỉhuycủaNearchuskhihọđitớivịnhBaTưvàcáccửasôngcủadòngTigrisvàdòngEuphrates.[435]

Xongviệc,AlexandertrởlạiPattala,nơiviệcxâydựngpháođàiđãđượchoàn thành, và khi đó Peitho đã trở về sau khi hoàn thành nhiệm vụ.Hephaestionnhậnlệnhchuẩnbịtấtcảcácyếutốcầnthiếtđểcủngcốcảngbiển và xây dựng các xưởng sửa chữa tàu, vì đó là mong muốn củaAlexanderkhingàiđểlạihạmđộilớnởPattala,giaođiểmgiữahaicửasôngẤn.Sauđó,Alexanderthựchiệnchuyếnhảihànhthứhai,lầnnàylàquamột

nhánhcủasôngẤn,vớimụcđíchtựkiểmnghiệmxemlốiđinàolàdễdànghơn (các cửa sôngẤncáchđókhoảng362kilômét).[436]Trênđườngxuôidòng,ngài tớimộtcáihồlớn;nóthựcsựlàmộtphầncủacửasông,vàđộlớncủanó làdosự“gópmặt”củanhiềudòngchảy,có lẽ là từcácnhánhsôngđổvào,nênhồnàygiốngnhưvịnhởtrênbiểnvậy.Hơnnữa,ngườitacũngnhìnthấycábiểnởđây.Chúnglớnhơnnhữngconcámàchúngtathấyởcácconsôngnơiquênhà.Alexanderchohạneoởmộtđịađiểmtronghồ,nơicáchoatiêugợiýcho

ngài; sau đó, để lại tất cả các xuồng chèo và hầu hết các binh lính doLeonnatuschỉhuy,ngàitiếnquâncùngvớithuyền30máichèovàđộithủythủđượclựachọnđểxuôitớicửasông,vàmộtlầnnữa,đirabiển.Chuyếnhảihànhquanhánhsôngnàydễdànghơnlầntrước.Khiđãđikháxa,ngàiđổbộvàhànhquânbangàydọcbờbiểncùngvới

mộtđộikỵbinh,quansátđịathếcủavùngđất,vàbốtríđàocácgiếngnướcđểcungcấpnướcngọtchohạmđội.Sauđó,ngài trởvề thuyền,vàgiongbuồmtớiPattala,đểlạimộtnhómcôngbinhởbờbiểnvớimệnhlệnhyêucầuhọtáihợpvớingàisaukhihoànthànhnhiệmvụ.Alexandermộtlầnnữaxuôidòng tới hồ lớn, nơimột cảngbiểnmớivànhiềuxưởngđóng tàuđãđượcxâydựng.Cuốicùng,ngàiđể lạimộtđơnvịđồn trúởđâycùngvớilượnglươngthựcđủchobốnthángvàchuẩnbịtấtcảnhữngcôngviệccầnthiếtkhácchochuyếnđivenbiển.Tuynhiên,thờigianđótrongnămkhôngphảilàthờiđiểmthíchhợpcho

mộtchuyếnhảihành.Giómùađangthổi,vàkhônggiốngnhưgiómùacủa

chúngta,giómùaởkhuvựcnàykhôngphảigióbắc,màlàgiónamthổitừbiểnvào; nhưng theo thông tinAlexander nhậnđược, vị trí của chòm saoThấttinh[Pleiade]chothấythờiđiểmphùhợpchochuyếnhảihànhlàkhibắtđầumùađông[437]tớiđôngchí,vìsuốtgiaiđoạnđó,mưalớnởvùngnộiđịa sẽ làm tăng những cơn gió nhẹ ngoài khơi, thuận tiện cho chuyến hảihànhbằngcáchgiongbuồmhoặcchèothuyền.TrongkhiNearchus,đôđốccủahạmđội,đãđợiởPaitalađểchờtớikhi

thời tiết thuận lợi,[438]Alexanderdẫn toànbộ lực lượng riêngcủangài tớisôngArabius,[439] và sauđóchuyểnhướng tớibờbiển rồihànhquân theohướng tây cùngvớimột nửa sốvệquânvà cung thủ, những tiểuđoànbộbinh,độiChiếnhữuđượctuyểnchọn,mộtđộikỵbinhkhác,vàtấtcảcungthủ cưỡi ngựa.Mục đích của ngài trước hết là đào các giếng nước nhằmcungcấpnguồnnướcngọtchobinhlínhcủaNearchustrongsuốtchuyếnhảihành,vàthứhai làmởcuộcđộtkíchnhằmvàoOreitae,một tộcngườiẤnĐộtựdoởkhuvựcnàycóhànhđộngthùđịchvớiAlexandervàquânđộicủangài.[440]HephaestionnhậnlệnhchỉhuynhữngbinhlínhđượcđểlạiởPattala.Arabitae,mộtbộtộctựdokhácgầnArabius,chorằnghọkhôngphảilà

đốithủcủaAlexander;tuynhiên,họđãkhôngquyhàngkhibiếttinvềcuộchànhquâncủangàimàlạibỏchạyvàovùnghoangvu.Dođó,Alexanderđãvượtsông,việcchẳngkhácgìvượtquamộtdòngnướccạn,vàđiquamộtkhuvựcrộnglớnkhôngcóngườicưtrútrongsuốtmộtđêm.Rạngsánghômsau,mộtlầnnữa,ngàiđãtớigầnnhữngkhuvựccóngườiở;sauđó,hạlệnhcho bộ binh hành quân theo sau, Alexander tiến vào lãnh thổ của ngườiOreitaecùngvớikỵbinh,chiahọthànhnhiềusưđoànđểhọcóthểkiểmsoátcàngnhiềukhuvựccàngtốt.Tấtcảnhữngngườibảnđịacốgắngkhángcựđềubịgiếtchết;nhiềungườibịbắtlàmtùbinh.[441]Sauđó,ngàitạmdừngchângầnmộtdòng suốinhỏ.Ngay lúcđó,Hephaestionđã tới táihợpvớiAlexander,cùngtiếnquânvớingàitớingôilàngđượcgọilàRhambacia,nơiđịnhcưlớnnhấttronglãnhthổcủangườiOreitae.QuymôcủanơinàykhiếnAlexanderrấtthíchthú,ngàichorằngnếucóthểxâydựngmộtthịtrấnởđâythìnóhẳnsẽpháttriểnvàthịnhvượng.Bởivậy,ngàiđãđểHephaestionởlạiđểthựchiệnmongmuốnnày.[442]

MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàbiêngiớicủalãnhthổOreitaevàlãnhthổcủangườiGedrosia,vàtừđó,tiếnquânvớimộtlựclượngbaogồmmộtnửasốvệquânvàquânAgrianescùngvới trungđoànkỵbinhxuấtsắcvàcáccungthủcưỡingựa.Tincấpbáochobiếtlựclượngphốihợpcủahaitộcngười đã chiếm cứ một vị trí đối diện với con đường hẹp mà quânMacedonia sẽ đi qua với mục đích ngăn chặn đường tiến quân của

Alexander.Thôngtinnàylàchínhxác;nhưngngaykhiquânđịchbiếttinvềcuộchànhquâncủaAlexander,họđãởcứđiểmvàkhônghềđặtcácchốtphòngvệtrêntuyếnđườnghànhquâncủangài,trongkhinhữngthủlĩnhcủaOreitaeđãtớitiếpkiếnAlexanderxinđầuhàng.Alexanderhạlệnhchohọtìmkiếmnhữngthànhviênbộlạcđangphântánkhắpnơivàđưahọvềnhà,cùngvớilờiđảmbảorằngngàisẽkhônglàmđiềugìtổnhạiđếnhọ.NgàichỉđịnhApollophaneslàmthốngđốckhuvựcnày,vàđểLeonnatus,sĩquancủađộivệquân,ởlạilãnhthổcủangườiOria[443]đểhỗtrợApollophanes;ngàitraochoLeonnatustoànbộquânAgrianes,mộtsốđộicungthủvàkỵbinhnhấtđịnh,mộtlượnglínhđánhthuêHyLạp,cảkỵbinhlẫnbộbinh,vàhạlệnh cho vị sĩ quan này chờ cho tới khi hạmđội trở về từ vùng ven biểnthuộckhuvựcnày,hộtốnghọtớivùngđịnhcưmớivàhỗtrợviệcduytrìtrật tựvàkỷluậtcủangườiOreitaeđểhọbiết tuânphụcthốngđốccủahọhơn.Sau đó, khiHephaestion tái hợp vớiAlexander cùngvới nhữngbinhlínhmàngàiđểlạiởRhambacia,ngàiđãcùngvớiphầnđônglựclượngtiếntớiGedrosia,mộtvùngđấtmàphầnlớndiệntíchcònhoangdãvàkhôngcóngườicưtrú.Trongvùngđấthoangdãnày(theotrướctáccủaAristobulus),córấtnhiều

câymậtnhilạp[444][myrrh]vànhữngcâynàycóphầnlớnhơncácloạimậtnhilạpthôngthường.NgườiPhoenicia,nhữngngườiđượcđưađitheocuộcviễnchinhvìhọbiếtphânbiệtloạicâynày,đãtớilấynhựacâymậtnhilạpvàchấtđầylêncácxechởhànhlý–vìquảthựcsảnvậtnàyởđâyrấtphongphútrongkhitrướcđóhọkhôngthểtìmthấychúng,vàvìnhữngthâncâymậtnhilạpvùngnàycókíchthướckhácthường.Câycamtùngcũngcóởvùngnày,vớisốlượngrấtphongphúvàcóvịngọtdịu,chúngcũngnhanhchóngđượcngườiPhoeniciathuthập.[445]Loạicâynàymọcnhiềuđếnnỗinhữngbinhlínhhànhquânquađâyđãgiẫmnátchúngvàmùihươngthanhmátcủađámcâyđócònlanxanhiềukilômét.Ngoàira,còncónhiều loạicâykhác;cómộtloạicây,lágiốngnhưlánguyệtquế,mọcdướichânvùngđấtcaoởbờbiển:mỗikhithủytriềurútxuống,loạicâynàylạilộra,caovàkhôráo,vàtrongnhữngđợttriềulêntiếptheotrôngchúngnhưthểmọclêntừbiểncả.Mộtvàicâymọcởnhữngchỗtrũngvẫnngậpnướckểcảkhitriềuthấp, rễ của chúng thường xuyên ngâm dưới nước nhưng điều này cũngkhôngảnhhưởnggìđếnsựpháttriểncủachúng.KhiAlexandertớinơinày,mộtsốcâycaotớikhoảng14métvàđangtrổhoa;hoacủachúnggiốnghoaviolet màu trắng nhưng thơm hơn nhiều. Vùng này cũng có một loại kế(thistle)vớinhiềugainhọn– thi thoảng,khicóngườicưỡingựaquađây,đámgai nhọnđómắcvàoquần áo của họ và bámchắc đến nỗi việc táchchúngracònkhóhơncảviệchấtngãmộtkỵbinhkhỏingựa.Ngườitanóirằngnhữngconthỏrừngkhivướngphảinhữngbụicâynàycũngkhôngthể

thoát ra; và quả thực người ta đã sử dụng cách này để bẫy thỏ, cũngnhưdùngnhựacâyđểbẫychimvàlàmmồicâucá.Thâncâydễcắtvàkhiđónórỉramộtloạinước,nhiềuhơnvàcóvịhănghơnnướctừquảvả.Từnơinày,AlexanderđãhànhquânqualãnhthổcủangườiGedrosia.[446]

Ngàiphảiđiquamộtconđườnggậpghềnhvàkhôngđượccungcấpnhuyếuphẩm; tệ nhất là, ở nhiềunơi thậmchí cònkhông cónướcuống chobinhlính.QuânMacedoniabuộcphảihànhquânmộtquãngđườngdàitrongđêmtối để đi tới vùngnội địa,mặc dù trên thực tếAlexander nóng lòng hànhquândọctheođườngbờbiểnđểxemcóthểneotàuởđiểmnào,đểngàicóthể tùy ý sử dụng trong thời gian ngắn và hỗ trợ hạm đội bằng cách đàogiếng, cũngnhư làmnhữngcôngviệc chuẩnbị cần thiết đểxâydựngcáckhuchợvànơitrúẩnchotàuthuyền.Tuyvậy,chẳngcóviệcnàotrongsốnàyđượchoànthànhtrongchuyếnđi

xuống miền nam Gedrosia. Vì vậy, Alexander đã cử Thoas, con trai củaMandrodorus, đi ra biển vớimột nhómkỵ binh để tìm nơi trú ẩn cho tàuthuyềnởkhuvựclâncận,hoặcxemliệucónướcngọtởgầnvùngbờbiểnhaybấtcứthứgìhữudụngchohạmđộihaykhông.Thoasbáotinrằngôngđãtìmthấymộtvàingưdânởbờbiểnsốngtrongnhữngtúplềulụpxụplàmbằngvỏ tàuvàmái lợpbằngxươngcá;họcó rất ítnướcngọt, thứmàhọkiếmđượcbằngcáchcạocáclớpđácuội,vàngaycảlượngnướcítỏinàycũngcóvịmặn.[447]

Cuốicùng,AlexanderđãđặtchântớilãnhthổcủaGedrosia,nơiđồdựtrữrấtphongphú.Ngàiđãcónhữngthứngàicầnđểchấtđầylênnhữngxechởhànhlý,đóngcondấuriêngcủangàilênđó,vàhạlệnhmangsốđồdựtrữnàytớibờbiển.Nhưngtrongsuốtđoạnđườnghànhquânđưangàitớigầnbiểnnhất,binhlính,baogồmcảvệquân,bấtchấpviệcnhữngđồdựtrữnàyđãđượcđóngdấuriêng,đãlấychúngrachiasẻchonhữngđồngđộiđãkiệtsứcvìđóikhát.TìnhtrạngmàhọlâmvàokhốncùngđếnmứcviễncảnhvềsựgiậndữcủaAlexandervàviệcbịtrừngphạtkhôngkhiếnhọbậntâmbằngcơhộigiữđượcmạngsống trong thờiđiểmhiện tại.Alexanderđã tha thứchohọkhingàinhậnrasựkhốcliệtcủahoàncảnhđãkhiếnhọlàmtráilệnhngài.Để chuẩn bị cho binh lính bắt đầu chuyến hải hành, Alexander đã tìm

kiếmlươngthựckhắpvùng,vàcửCretheusvùngCallatis[448]tìmđườngvậnchuyểnan toàn;nhữngngườibảnđịacũngđượchạ lệnhmangcàngnhiềungũcốccàngtốttừvùngnộiđịaravùngbờbiểncùngvớiquảchàlàvàcừuchoquânđội.Telephus,một trongnhữngChiếnhữu,đượccử tớimộtnơikháccùngvớilượngbộtmìdựtrữítỏi.MụctiêutiếptheocủaAlexanderlàthủphủcủaGedrosia,đặtởmộtđịa

hạtcó tên làPura.[449]Đườnghànhquân từOria tới thủphủcủaGedrosiamất khoảng 60 ngày. Nhiều sử gia viết về những cuộc chinh phạt củaAlexander đã thuật lại rằngnỗi thốngkhổmàbinh lính trải qua trong lầnhành quân này vượt xa tất cả những gì họ đã từng nếm trải trước đó.Alexanderđãchọnđườnghànhquânnàykhôngphảivìngàikhôngý thứcđược những khó khăn mà ngài và binh lính phải đối mặt (trước tác củaNearchuslàmộttrongnhữngnguồncứliệucủatôivềviệcnày);ngàichọnnóbởivì,ngoạitrừSemiramis[450]tronglầnrútluitừẤnĐộ,khôngmộtai,theonhưngàiđượcbiết,cóthểdẫnquânquađườngnàymộtcáchantoàn.ThậmchíSemiramis,theonhưtruyềnthuyếtđịaphương,khihànhquânquađường này cũng chỉ còn không quá 20 người, và Cyrus, con trai củaCambyses,chỉcòn7người–vìtrênthựctế,CyrustớiđâyvớimụcđíchxâmlượcẤnĐộ,nhưngôngnhanhchóngnhậnrarằngđườngđiquágiankhổ;đồngthờisựhoangdãvàcằncỗicủavùngđấtđãkhiếnônggầnnhưmấthếtcácbinhlínhtrướckhicóthểthựchiệnmụcđíchcủamình.Alexanderbiếtnhữngcâuchuyệncổnày;chúngkhiếnngàimuốnchứngtỏrằngmìnhgiỏihơnCyrusvàSemiramis,vàđólàlýdo,cùngvớihyvọngcóthểgiữliênlạcvớihạmđộivàcungcấplươngthựcchohọ,màtheoNearchus,đãlýgiảitạisaoAlexanderchọnhànhquântheođườngnày.[451]

Hệquảcủalựachọnnàylàmộtthảmhọa:[452]cáinắngnhưthiêunhưđốtvàviệcthiếunướcnghiêmtrọngđãkhiếnvôsốngườibỏmạng,nhiềusúcvậtmang theo trongcuộchànhquânđềuđãchếtvìkhátnướchoặckhôngchịunổicátnóng.Đôikhi,quânMacedoniagặpnhữngđồicátcaongất–sachânvàonhữngđồicátđóchẳngkhácgì lúnsâu trongbùnlầyhoặcvùngtuyếthoangvu;đôikhi,khitrèolênhoặcđixuống,lạcđàvàngựabịthươngbởimặtđườnggồghề.Hơnnữa,suốtchặngđườngdàihànhquângiankhổ,binhlínhphảiđốidiệnvớithựctếrằnghọkhôngbiếtkhinàomớicóthểtìmđượcnướcuống.Việctiếptụchànhquântrởnênbấtkhả.Tìnhhìnhcóvẻkháhơnkhibinhlínhtìmđượcnướcvàomộtbuổisángsaukhihànhquânsuốtmộtđêmdàiròngrã;nhưngkhiphảitiếptụcđixahơnnữa,họnhậnramìnhđanglêtừngbướcmộttrênđườnghànhquân.Cáinóngkhủngkhiếpvàcơnkhátlàmchonỗicựcnhọccủahọcàngthêmchồngchất.Sốsúcvậtmangtheođãchếtrấtnhiều;quảthực,chúngđềuđãkiệtsức.

Binhlínhcũngthườngxuyêngiếthạigiasúc.Họcòngiếtcảlạcđàvàngựachiếnbấtcứkhinàonguồnlươngthựccạnkiệt.Họănthịtchúngđểhạnchếviệcchúngsẽchếtvìkhátnướchoặckiệtsức.Khitấtcảmọingườiđềuthamgiavàoviệcgiếthạigiasúc,vànỗikhổchungngàycànggiatăng,khôngcóaiđứngratốcáohànhvivôkỷluậtnàydùchínhAlexandervẫnýthứcrõvềnhữngchuyệnđangxảyra.Tuynhiên,ngàinhậnrarằngcáchduynhấtđể

đương đầu với tình huống hiện tại là giả vờ không biết gì, điều này chắcchắnsẽtốthơnlàđểbinhlínhnghĩrằngngàiđangbaochechosựvôkỷluậtcủahọ.Hơnnữa,việc tiếp tụchànhquâncũngkhôngphải lànhiệmvụdễdàngkhibinhlínhđềuđãốmđauhoặckiệtsức;cộngthêmvớiviệckhôngcònnhữngconvậtchuyênchởhànhlývàthậmchícảnhữngchiếnxacũngliên tụcbịđậpphávìbinh línhngàycàngcảm thấykhông thểnàokéo lêchúngtrêncátlún.Trongnhữnggiaiđoạnđầucủacuộchànhquân,họđãcốgắngtránhviệcnàybằngcáchtìmkiếmđườngngắnnhấthoặctìmmộtconđườngdàihơnnhưng thuận lợihơnchocảđộiquân.Nhưnggiờđây,mọingườiđềukhôngđủkhảnăng làmviệcđónữa,họhoặcđãkiệt sức,đangchếtkháthoặcbị saynắng.Khôngai có thểgiúphọ;khôngai có thể làmgiảmnỗi thốngkhổcủahọ,vìđiềuhiểnnhiênlàhọvẫnphải tốclựchànhquân,vàviệccứusốngcảđộiquânphảiđượcưutiênhơnviệclưutâmtớinỗikhổcủa từngngười.Hầuhếtcuộchànhquândiễn ravàobanđêm,vànhiềungườiđãngủgậttrênđường;mộtvàingườiđủsứckhỏe,saukhitỉnhdậy,đãđuổitheođộiquân;nhưngphầnlớnđềukiệtsức–vàbịbỏlạibơvơtrênbiểncát.Tuyvậy,vẫncómộtthảmhọakhác,cólẽlàthảmhọatồitệnhấtchotoàn

bộ binh lính, ngựa chiến và lạc đà.ỞGedrosia, cũng như ởẤnĐộ,mưanặnghạtkéodàisuốtmùamưa;mưađổxuốngvùngnúithayvìđồngbằng.Toàn quân đã dừng chân ở cạnhmột dòng suối nhỏ, nơi có thể cung cấpnướcchohọvàvàokhoảngcanhhai,trờiđộtngộtđổmưa.Cơnmưadữdộitrút xuốngvà dòng suối nhanh chóng trở thànhmột dòngnước chảy xiết,cuốn trôi hầuhết phụnữvà trẻ emgầnnơi đóngquân, lều trại hoànggiacùngmọithứtrongđóvàtoànbộgiasúcsốngsót.Binhlínhkhôngkịptrởtay.Họkhôngcứuđượcgìngoàivũkhí–vàkhôngphảilàtoànbộvũkhí.Mộtvấnđềkháclà,khitìmđượcnguồnnướcdồidàosaumộtđợthànhquândướinắngnóngvàchịuđựngcơnkhát,binh línhđãuốngnướcquánhiềuđếnmức tử vong.Vì lý do này,Alexander thường xuyên phải dừng quâncáchnguồnnướckhoảng3kilômét,đểngănbinh línhcủangàiuốngnướcquánhiều,vàngănchặnmộtsốngười,vìmấtkiểmsoátmàlaoxuốngdòngnướchoặclàmbấtcứđiềugìkhiếnnguồnnướcbịnhiễmbẩn.Vềđiểmnày trongcâuchuyện, tôikhông thểkhôngnhắc tớiđiều tuyệt

vờinhấtmàAlexanderđãlàm.Nơidiễnrahànhđộngnàykhôngxácđịnhđược:cólẽlàởGedrosia,hoặccólẽởvùngđấtParapamisadeatrướcđó,[453]nhưmộtvàisửgiađãviết.Đoànquânphảiđiquamộtsamạcvàcáinắngnhưthiêunhưđốthànhhạhọ,nhưngbinhlínhvẫncốgắngtiếptụcđểcóthểđitớikhuvựccónước.Alexander,giốngnhưmọingười,cũngphảichịunỗithốngkhổvìkhátnước,nhưngngàivẫntiếptụcdẫnđầucuộchànhquân.Đólàtấtcảnhữnggìngàicóthểlàm,vàđiềunàykhiếnbinhlínhchịuđựngtốt

hơnkhihọnhìnthấyvịthốnglĩnhcùngchiasẻnỗikhốnkhổđóvớihọ.KhiquânđộiMacedonialêbướcmộtcáchmệtnhọctrênsamạc,mộtnhómbộbinhkhinhgiápđượccửđitìmnướcđãtìmthấymộtdòngnướcnhỏtrongmộtrãnhnướcnông.Họđãmúcnướcbằngtấtcảnhữnggìcóthểvàvộivãtrởvềcùngvớikhobáuvôgiánày;trướckhibinhlínhtớigặpAlexander,họđãđổsốnướckiếmđượcsangmộtchiếcmũsắtvàkínhcẩndânglênngài.Alexandercảmơnbinhlínhvềmónquàvàtrướcmặttoànquân,ngàiđãđổtoàn bộ nước xuống mặt đất. Tác động của hành động này lớn đến mứclượngnướcmàAlexanderđãbỏphíhầunhưđãlàmdịucơnkhátcủatoànquân. Tôi không thể quá ca ngợi hành động này; nhưng đó là một minhchứng,khôngchỉchosứcchịuđựngcủaAlexandermàcònchothiêntàilãnhđạocủangài.Thờigianđó,khókhănchồngchấtkhókhăn,nhấtlàkhinhữngngườidẫn

đườngthừanhậnrằnghọkhôngbiếtgìhơnnữavềđườngđi;họkhẳngđịnhgióvà cát đãxóa sạchmọidấuvết.Samạcmênhmôngvàkhôngcóđặcđiểmgìđểcóthểxácđịnhđượcđộiquânđãđiđượcbaoxa–cạnhđườngđikhôngcómột cái câynàovàkhôngcómôđất nàonhô lêngiữabiển cát.Hơnnữa,nhữngngườidẫnđườngkhôngbiếtxácđịnhphươnghướngdựavàocácngôisaotrênbầutrờivàdựavàomặttrờibanngàynhưcácthủythủvẫn thường làm – những người Phoenicia xác định đường đi của họ nhờchòm Tiểu Hùng Tinh, còn chúng ta thì tìm đường nhờ chòmĐại HùngTinh.[454]Do đó,Alexander phải tự đương đầu với vấn đề này; thấy rằngđườnghànhquânnênchếchvềphíabêntráihơn,ngàiđãcưỡingựadẫnđầumột nhóm kỵ binhmở đường.Vì những con ngựa chiến nhanh chóng bỏmạngdokhôngchịunổisứcnóngnênngàiđãđểphầnlớnnhómkỵbinhởphíasauvàchỉdẫntheonămngườitiếptụctìmđường.Cuốicùng,họcũngtìmđượclốirabiểnvàcạođácuộitrênbờbiểnđểlấynướcngọt.Toànbộlựclượngnhanhchóngtheosau,vàsaubảyngàyhànhquândọcbờbiển,họđã tìm được nguồn nước. Những người dẫn đường cũng nhận ra đượcphươnghướng,vàđườnghànhquânmộtlầnnữatiếptụchướngvềphíanộiđịa.TạithủphủcủaGedrosia,Alexanderđãchodừngquânhạtrại.Ngàinhận

ra rằng thốngđốcApollophanesđãkhông thựchiệnbấtcứmệnh lệnhnàocủangàinênđãsathảiôngtavàchỉđịnhThoasđảmnhiệmvịtrínày.[455]Sau đó, Thoas qua đời. Vị trí thống đốc thủ phủ củaGedrosia được traochoSibyrtius,ngườivừađượcbổnhiệmlàmthốngđốcCarmania,nơiđượcđặtdướitầmkiểmsoátcủaArachotiavàGedrosia.Saunày,Tlepolemus,contraicủaPythophanes,tiếpquảnvịtrínày.AlexanderđãsẵnsàngchocuộchànhquântớiCarmaniakhingàibiếttin

vềcáichếtcủaPhilip,thốngđốcẤnĐộ,nhữngngườilínhđánhthuêđãámsátông,vàcácvệbinhMacedoniađãxửtửnhữngkẻámsát,mộtvàikẻbịbắtquảtang,nhữngngườikhácbịbắtgiữsauđó.Bởivậy,Alexanderđãgửimộtbứcthưtay,hạlệnhchoEudamusvàTaxilesởẤnĐộtớitiếpquảnlãnhthổtrướckiathuộcquyềncaitrịcủaPhilipchotớikhingàibổnhiệmthốngđốcmới.[456]

SaukhitớiCarmania,ngàihợpnhấtđộiquânvớiCrateruscùngcácbinhlínhdướiquyềnchỉhuycủaôngvàđộivoichiến.CrateruscũngmangtheoOrdanes,ngườibịbắtgiữvìtộichốngđốivàgâyrối.Mộtsốsĩquanvàviênchứckháccũngđãđíchthântrìnhdiệntrướcngài:Stasanor,thốngđốccủaAria và Zarangia; Pharismanes, con trai của Phrataphernes, thống đốcParthiavàHyrcania;cùngvớinhữngsĩquanđượcđểlạivớiParmeniođểchỉhuyđộiquânởMediabaogồmCleander,Shakes,Heraconvàphầnlớnbinhlínhdướiquyền.[457]CảngườibảnđịalẫnbinhlínhđềubuộctộiSitalcasvàCleander,khẳngđịnhhọđãcướpbóccácđềnthờ,quấynhiễucáclăngmộcổ,vàphạmcáctộiáckhácchothấysựtànbạovàdãmancủahọđốivớinhữngngườitrongkhuvực.Ngaykhinhậnđượctin,Alexanderđãxửtửcảhaisĩquanđểlàmgươngchocácviênchứcchínhquyềnkhácởmọicấpbậc,nhữngngườikểtừthờiđiểmđóđãnhậnrarằngnếuhọphạmphảinhữngtộilỗitươngtựthìhọcũngsẽchịuchungsốphậnvớiSitalcasvàCleander.Nếucó điều gì khiến vô số các tộc người khác nhau, những tộc người màAlexanderđãkhiếnhọquyphụcbằngvũlựchoặcliênminh,phụctùngvàtuânmệnhngàithìđólà:dướiđếchếcủaAlexander,ngàikhôngchophépcác viên chức chính quyền áp bức nhân dân.[458] Một viên chức khác,Heracon,đượctuyênbốtrắngánvàothờigianđó;nhưngngaysaukhimộtvàingườitạiSusabuộctộiôngtacướppháđềnthờởđâythìHeraconcũngbịxửtử.Stasanor và Phrataphernes khi biết tin Alexander đang hành quân tới

Gedrosiađãtiênđoánchínhxácnhữngkhókhănmàngàiphảiđốimặttrongsamạcvàđãmang theomộtsố lượngsúcvậtkéo,baogồmcả lạcđà.Sựxuấthiệncủahọquảlàmộtphúclành,sốlạcđàvàlađãđượcbổsungkịpthời.Alexanderđãphânchiasốsúcvậtnàychotoànbộlựclượng–trongđómỗisĩquannhậnmộtcon,cònphầnlớnchiachotừngtiểuđội,trungđộivàđạiđội.[459]

Mộtsốsửgia[460]đã thuật lạimộtcâuchuyệnchưađượcxác thựcrằngAlexanderđãthựchiệnchuyếnđiquaCarmaniatrongmộtchiếnxacókíchcỡgấpđôibìnhthường.Chiếnxanàyđượcthiếtkếđặcbiệt,ngàingồitrongđócùngvớinhữngchiếnhữuthânthiếtnhấtcủamình,lắngnghetiếngđànsáo, trongkhi binh línhđi cùngngài vui đùanhưđangở trong lễ hội với

những vòng hoa trên đầu. Những cư dân trong khu vực, dọc theo tuyếnđườngcủađoàndiễuhành,đãcungcấpmọicaolươngmỹvịchocuộcvuithúcủahọ.TấtcảđiềunàyhẳncủngcốquanđiểmchorằngAlexanderđãbắtchướcLễhộiDionysiac,hoặccuộcdiễuhànhchiếnthắng,phùhợpvớitruyềnthuyếtkểrằngDionysus,saukhichinhphụcẤnĐộ,đãđiquaphầnlớnlụcđịaÁchâuvớikiểunghilễkhoatrươngnày–Thriambus(hayKhảihoàn) là một trong những tên gọi của thần Dionysus, và từ đồng nghĩathriambi–khảihoàn–cũngđượcsửdụngđểmôtảnghi lễdiễuhànhsaunhữnglầnchiếnthắngtrongchiếntranh.ĐiềunàykhôngđượcPtolemy,contraicủaLagus,hoặcAristobulus,haybấtcứsửgianàobănkhoănvềđộxácthựccủanhữngvấnđềnhưthếnày,nhắctới.Dùthếnào,đóchỉlàmộtcâuchuyện;tôikhôngtinrằngnócóthật–vàđólàtấtcảnhữnggìtôicóthểnóitớiởđây.Tuynhiên,tôighichéplại(dựatrêncứliệucủaAristobulus)rằngtrongkhiAlexanderởCarmania,ngàiđãlàmlễhiếntếđểtạơncácthầnlinhvìcuộcchinhphụcẤnĐộvàvìđãgiảithoátchoquânđộicủangàikhỏisamạcGedrosia.Ngàicũngđãtổchứclễhộivớinhiềucuộcthiđấuthểthaovànghệthuậtchođôngđảomọingười.AlexanderđưaPeucestaslênlàmthànhviêncủađộivệquânriêng–thựcrangàicũngđãquyếtđịnhchọnPeucestaslàmthốngđốcBaTư,nhưngkhichứngkiếnsựphụcvụtậntụyvàdũngcảmcủaôngtrongcuộcchiếnvớinhữngngườiMalli,ngàimuốnPeucestasđượchưởngniềmvinhdựvàkiêuhãnhcủamộtvệquânriêngchohoàngđếtrướckhitiếpquảnvịtríthốngđốcBaTư.Chotớithờiđiểmđó,vệquânriêngcủaAlexander có bảy người: Leonnatus con trai củaAnteas,Hephaestion contrai củaAmyntor, Lysimachus con trai củaAgathocles,Aristonus con traicủaPisaeus(cảbốnngườiđềutớitừPella);PerdiccascontraicủaOrontes,từOrestis; Ptolemy con trai củaLagus và Peitho con trai củaCrateuas từEordaea.Giờđây,nhómnàycó thêmmột thànhviên thứ tám–Peucestas,ngườiđãdùngtấmkhiêncủamìnhchechắnchoAlexanderkhingàingấtđivìvếtthươngtrongtrậnchiến.Tronglúcđó,Nearchusđãhoànthànhchuyếnhảihànhdọcnhữngbờbiển

củangườiOria,Gedrosia,vàIchthyophagi,rồitớinhữngkhuvựccóngườicưtrúởbờbiểnCarmania.Từđó,ôngđivàovùngnộiđịacùngvớimộtvàingười bạn đồng hành và báo cáo choAlexander về chuyến hải hành.[461]AlexandercửNearchusquaylạihạmđộivớichỉthịtiếptụcgiongbuồmtớitậnSusiavàcửasôngTigris.TôidựđịnhsẽviếtchitiếtvềchuyếnhảihànhtừsôngẤntớicửasôngTigrisởvịnhBaTưtrongmộtcuốnsáchriêng,dựatrên câu chuyện riêng của chínhNearchus; cuốn sách đó, cũng giống nhưcuốnnày,sẽ làmột tácphẩmlịchsửviếtbằngtiếngHyLạpđểvinhdanhAlexander.Côngviệcnàysẽsớmđượcthựchiệnkhitôicóhứngthúvàđủđộnglựcđểbắtđầu.[462]

LúcnàyAlexanderđãhạ lệnhchoHephaestion tớiBaTưcùngvớiđànvoichiến,xechởhành lývàphần lớn lực lượng.Chỉ thịcủangài làhànhquântheođườngbờbiển,bởi lúcnàyđanglàmùađông[463]vàngàimuốntìmnhữngkhuvựcvenbiểncủaBaTưcókhíhậuấmápcũngnhưnguồnnhuyếuphẩmphongphú.Đồngthời,AlexandercũngđíchthântiếnquântớiPasargadaecùngnhữngđộibộbinhcơđộngnhất,kỵbinhChiếnhữu,vàmộtvàiđạoquâncungthủ.NgàicửStasanortrởvềquêhương.[464]KhitớibiêngiớiBaTư,ngàinhậnđượctinPhrasaortes,thốngđốc,đãquađờitrongkhicuộcchinhphụcẤnĐộvẫnđangtiếpdiễn;việckiểmsoátchínhquyềnrơivàotayOrxines,ngườichưahềđượcchỉđịnhnhưnglạitựchorằngmìnhlàngườithíchhợpđểphụcvụAlexanderbằngcáchgiữchocôngviệcởBaTưvận hành một cách trôi chảy.[465] Tại Pasargadae, Atropates, thống đốcMedia, tới tiếpkiếnAlexander;ôngmang theomộtngườiMediacó tên làBaryaxes, người đã bị bắt khi độimũ theo kiểu hoàng gia và tự tuyên bốmình là hoàng đế của ngườiMedia và người Ba Tư. Cùng với Baryaxes,nhữngngườidínhlíutớiviệclàmtáobạovàcóchủýnàyđềubịbắtgiữ.Tấtcảđềubịxửtử.AristobulusthuậtlạirằngAlexanderđãnhậnthấylăngmộcủaCyrus,con

trai của Cambyses, bị đột nhập và cướp phá, và hành động báng bổ nàykhiếnngàivôcùngđaukhổ.[466]LăngmộnằmtrongkhuônviênhoànggiatạiPasargadae–một khu rừngnhỏ có rất nhiều loại câyđược trồngxungquanh;ởđócòncónhữngdòngsuốivàmộtbãicỏxanhmướt.Phầnnềncủacôngtrìnhkỷniệmcóhìnhchữnhật,đượcxâydựngtừcácphiếnđáđượccắttheohìnhvuông,vàphíatrênlàmộtcănphòngcómáivòm,cũngđượcxâybằngđá, vớimột cánh cửahẹpđể chỉmột người có thểđi quađược.Phíatrongcănphòngcómộtcỗquantàibằngvàng,bêntronglàdihàicủaCyrus,mộttrườngkỷlớncócácchânđượcđúcbằngvàngcùngnhữnglớpbaophủbằngchấtliệusángmàuvàmộttấmthảmBabylonởphíatrên.Cáctấmáochẽnvàcandy–hayáokhoáccủangườiMedia–đượclàmbởinghệnhânBabylonđượcđặttrêntrườngkỷ,cùngvới(theoAristobulus)quầncủangườiMedia,nhiềuáochoàngkhácnhauđượcnhuộmmàuthạchanh tím,màutía,vànhiềumàusắckhác,cácchuỗingọc,cácthanhđạiđaovànhữnghoataibằngvànghaycácloạiđáquý.Phíatronghàngràodẫntớilăngmộ,một tòa nhà nhỏ được dựng lên dành cho cácMagus [Magi],[467] nhữngngười bảo vệ lăngmộ và đây là nhiệm vụ cha truyền con nối kể từ thờiCambyses,[468]con traiCyrus.Nhàvuacấpchohọmỗingàymộtconcừucùngvớiđồănvàrượu.Ngoàira,mỗithánghọđượccấpmộtconngựađểlàmlễhiếntếdânglênCyrus.CómộtdòngkhắctrênlăngmộbằngtiếngBaTư,đạiýlà:“TalàCyrus,contraicủaCambyses,ngườiđãsánglậpđếchế

BaTưvàcaitrịtoànbộlụcđịaÁchâu.Đừnghằnhọcvớilăngmộcủata.”Saukhi chinh phụcBaTư,Alexander luôn cảm thấy cần phải tới thăm

lăngmộcủaCyrus;vàgiờđây,khingàiđặtchântớinơinày,ngàinhậnthấytất cả đồ vật trong lăngmộ còn nguyên như đượcmô tả, ngoại trừ chiếctrườngkỷvàquan tàiđãbiếnmất.Nhữnghoàng thân thuộcdòngdõi củaCyruscònsótlạikhôngthểnàothoátkhỏitộibángbổ,vìnhữngtêntrộmđãcậynắpquantàivàquẳngthihàicủaCyrusđi;vềcỗquantài,chúngđãđậppháthànhnhiềumảnhđểdễbềmangtheokhitẩuthoát.Tuynhiên,bọntrộmđãkhôngthànhcôngvàphảirờikhỏilăngmộmàkhôngthựchiệnđượcýđồnày.Aristobulus thuật lại rằng chính ông là người đượcAlexander giao cho

nhiệmvụkhôiphụclăngmộ:AristobulusđãphụcdựngquantàicủaCyrustừnhữnggìcònsótlạivàthaynắpquantài;sửachữalạitấtcảnhữngphầnhưhỏngcủacỗquantài,đặttrườngkỷmới,cùngvớinhữngbảnsaochínhxáctừngđồvậtđãđượcsửdụngđểtranghoàngcholăngmộ;vàcuốicùng,Aristobuluscholấpcánhcửađivàocănphòngcómáivòmbằngcáchxâyđábít lại, phết một lớp thạch cao lên trên, và khắc dấu hoàng gia lên đó.Alexander đã cho bắt giữ và tra tấn những người bảo vệ lăngmộ, với hyvọngcó thể tìm ra têncủa thủphạm;nhưngngaycảkhibị tra tấn,nhữngngườinàyvẫnimlặng.Họkhôngthúnhậntộilỗicũngkhônghềbuộctộibấtcứai.Alexanderkhôngthểbuộctộinhữngngườinàydínhlíu tớivụcướpphálăngmộcủaCyrus.Bởivậy,ngàibuộcphảitrảlạitựdochohọ.Sauđó,Alexanderđi tớicungđiệncủacáchoàngđếBaTư,nơimàlần

trướcngàiđãđốtphá,[469]nhưtôiđãthuậtlạitrongcuốnsáchnày.Tôilưuý,khi tôinhắclạihànhđộngnày, tôicó thểkhôngbìnhluậngì,cònvềphầnAlexander,ngàiđãcảmthấyhốitiếckhinhìnlạicungđiệnhoànggialầnthứhai.VềOrxines,ngườiđãtiếpquảnBaTưsaucáichếtcủaPhrasaortes,những

thầndânBaTưđãkểvớiAlexandernhiềucâuchuyệnvềtội lỗicủay.Vịnày bị buộc tội cướp phá các đền thờ, các lăngmộ hoàng gia và giết hạinhiềungườiBaTưmộtcáchbấtcông.Dođó,nhữngthuộchạcủaAlexanderđãtreocổOrxines.[470]Peucestas,VệbinhriêngcủaAlexander,đãđượcchỉđịnhlàmthốngđốc,nhưmộtsựghinhậnlòngtrungthànhcủaôngtrongmọihoàn cảnh – và đặc biệt là hành động anh hùng của Peucestas trong suốtcuộc chiến với ngườiMalli, khi ông liềumạng cứu chủ tướng.Hơn nữa,Peucestascũnglàngườiphùhợpchovịtrínàyvìôngrấtthíchlốisốngcủangười phương Đông. Peucestas đã ngay lập tức bộc lộ điều này khi ôngnhậm chức và trở thành ngườiMacedonia duy nhất chấp nhậnmặc trangphụccủangườiMedia;ôngcũngbiếtngônngữBaTư,vàtỏralàngườicó

thểsốnghòahợpvớicácthầndâncủaxứnày.AlexanderhoàntoànủnghộcáchhànhxửcủaPeucestas,vàchínhnhữngngườiBaTưcũnglấylàmhàilòngkhithấyrằngPeucestasyêuthíchphongtụctậpquáncủađấtnướchọhơnlàphongtụctậpquáncủachínhquêhươngông.[471]

QuyểnBảyKhi tới Pasargadae và Persepolis,Alexander đột ngột giong buồm xuôi

dòngEupharatesvàTigrisxuốngvịnhBaTư.NgàiđãthấycáccửasôngẤnvànhữngdòngnướcbaoquanhchúng;giờđây,ngàimongmuốnđượclàmđiềutươngtựvớisôngTigrisvàEuphrates.Mộtvàisửgia[472]thuậtlạirằngAlexandercóýđịnhđithuyềnvòngquanhẢRập,EthiopiavàLibya,vượtquanúiAtlastớiGadeira,vàoĐịaTrungHải;bởivậy,ngàiđãthêmLibyavà Carthage vào cácmục tiêu chinh phục. Alexander tiếp tục khẳng địnhdanhhiệuvuacủatoànbộlụcđịaÁchâu,vàchorằngdanhhiệunàykhôngdànhchovuaMediahayvuaBaTư,nhữngngườichỉcai trịmộtphần lụcđịa.MộtvàitácgiảchorằngAlexandersauđódựtínhgiongbuồmtớibiểnĐenvàtớilãnhthổcủangườiScythiagầnbiểnAzov;nhữngngườikháclạikhẳngđịnhAlexandercóýđịnhxuaquântớivùngSicilyvàphíanamÝđểngănchặnnhữngngườiLaMãđangngàymộthùngmạnhvàtrởthànhmốibậntâmchínhcủangài.Vềgócđộcánhân,tôikhôngcócứliệunàođểxácđịnhchínhxácxem

Alexanderbậntâmtớiđiềugì,vàtôikhôngquantâmtớiviệcphỏngđoán;tuy nhiên, tôi có thể nói một điều mà không ngại mâu thuẫn rằng dù kếhoạchcủangàilàgì,chúngchưabaogiờthiếuvẻhuyhoànghaythamvọng:Alexander sẽkhôngbaogiờngừng thúvui chinhphạt củangài, kể cảkhingàiđãmởrộngđếchếtừchâuÁtớichâuÂuvàtừchâuÂutớinhữnghònđảonhỏcủaAnhquốc.Trái lại,ngàimuốn tiếp tụcvươnxahơnnữa, tìmkiếmnhữngvùngđấtchưađượcbiếtđến,bởiđóchínhlàtínhcáchcủangài,ngườiluônluônnỗlựcđạtđượcnhiềuthànhtựuhơnnữa,kểcảkhikhôngcóđốithủ.Tôiluônthíchcâuchuyện[473]vềnhữngnhàhiềntriếtẤnĐộ.Alexander

đãgặpmộtvàingườitrongsốhọtrênđồngcỏ,nơihọthườnggặpnhauđểluận bàn về triết học. Trước sự xuất hiện củaAlexander và quân đội củangài,nhữngngườiđànôngđángkínhnàyđãgiậmchânvàchẳngtỏvẻquantâmgì.Alexanderyêucầuhọgiảithíchýnghĩacủahànhđộnglạlùngnày,vàhọđáplời:“ThưahoàngđếAlexander,mọingườiđànôngchỉnênsởhữuphầnđấtđaibằngvớiphầnđấtmàchúngtôiđangđứngtrênđó.Ngàilàconngười,giốngnhưtấtcảchúngtôi.Ngài luônbậnrộnhànhquânhàngdặmđường từ quê nhà của ngài, gây phiền toái cho chính ngài và cho nhữngngườikhácnữa.Ngàicũngsẽsớmtrởvềvớicátbụi,vàlúcđóngàisẽhiểurằngmìnhchẳngcầngìhơnmộtmảnhđấtđểchôn thân.”Alexanderđồngtìnhvớinhữnglờinóikhônngoannày;nhưngtrênthựctế,ngàiđãhànhxửtrái ngược hoàn toàn với những điều mà ngài tỏ ra ngưỡng mộ. Tươngtruyền,vàomộtdịpkhác,Alexanderđãtỏrangạcnhiêntrướchànhđộngcủa

DiogenesthànhSinope:ngàiđãhànhquântớiIsthmusvớimộtđoànvệquâncùng bộ binh Chiến hữu và tình cờ thấy Diogenes đang nằm sưởi nắng.AlexanderdừnglạivàhỏiDiogenesrằngôngtacócầngìkhông.“Khôngthưangài”,vịtriếtgiatrảlời,“nhưngtôisẽvuilòngnếungàivà

binhlínhcủangàiđứngdẹpsangmộtbênvàkhôngchắnmấtánhnắngđangchiếuvàotôi.”[474]

NgườitaphảithừanhậnrằngAlexanderkhônghềxalạvớicáccuộctranhluậnvềtriếthọc;nhưngthựctếchothấyngài,ởmộtmứcđộlớnhơn,lànôlệchothamvọngcủamình.ỞTaxila,AlexanderđãtừnggặpmộtvàithànhviêncủagiáopháiNhữngngườithôngthái(WiseMen)củaẤnĐộ,nhữngngườithựchànhthuyếtkhắckỷđếnmứchọthườngkhôngmặcquầnáovìchorằngviệcđóảnhhưởngtớisựthuầnkhiếtcủatưtưởng.Alexanderrấtngưỡngmộsứcchịuđựngbềnbỉcủanhữngngườitheogiáopháinàyvàthathiếtđượcmangmộtngười trongsốhọ theođoàn tùy tùngriêngcủangài.[475]NgườicaotuổinhấttrongsốđótênlàDandamis(nhữngngườikhácđềulàhọctròcủaông)đãtừchốilờiđềnghịnàyhayđãkhôngchophépbấtkỳmộthọctrònàocủaôngđitheoAlexander.Ôngnói,“Thưabệhạ,nếungàilàconcủacácvịthần,thìtacũngvậy.Takhôngcầuxingìởngài,vìtađãcóđủrồi.Hơnnữa, tathấyrằngnhữngngườimàngàidẫndắtsẽkhôngnhậnđượcgì từ chuyếnđi khắpđất liềnvàbiển cả, vànhữnghành trìnhđó sẽkhôngcóhồikết.Tachẳngcầngìtừngài,cũngchẳngmongbấtcứsựbanphướcnàocủangài.ẤnĐộ,vớihoatráimỗimùa,đủđểnuôisốngta;vàkhitachếtđi, tasẽđượcgiải thoátkhỏi tấmthântrầntụcnày,vốnlàkẻđồnghànhkhôngmấydễchịucủata.”NhữnglờinàyđãkhiếnAlexandernhậnrarằngDandamislàmộtngườitựdođíchthực;bởivậy,ngàiđãkhôngépbuộcông.[476]Mặtkhác,mộtngườiẤnĐộkháctrongnhómnàycótênlàCalanusđãbằnglòngđitheoAlexander.TheoghichépcủaMegasthenes,nhiềuđồngmôncủaCalanusđãlênánôngtalànôlệcủahammuốnvậtchất,mộtlờibuộc tộichắcchắnnhằmvàoviệcôngđãchọn từbỏniềmhạnhphúccủaviệc tu hành khổ hạnh và chấp nhận phụng sựmột chủ nhân khác ngoàiChúatrời.[477]

TôinhắclạiđiềunàybởikhôngmộtlịchsửnàovềAlexandercóthểđượchoànthànhmàkhôngcócâuchuyệncủaCalanus.ỞẤnĐộ,Calanuschưabaogiờbịốm,nhưngkhisốngởBaTư,sứckhỏecủaôngkhôngđượctốtlắm.[478]Bấtchấptìnhtrạngnày,CalanustừchốichếđộănuốngchongườibệnhvàtâuvớiAlexanderrằngôngbằnglòngvớitìnhtrạngcủabảnthân,rằngđiều này còn dễ chịu hơnviệc chịu đựngnỗi khốnkhổkhi bắt buộcphảithayđổilốisốngcủamình.AlexanderđãcốgắngthuyếtphụcCalanustừbỏtháiđộngoancốnàynhưngkhôngthànhcông.Sauđó,khitinrằngnếu

còncốkhuyênbảoCalanus,ôngtasẽcóthểtìmcáchnàyhaycáchkhácđểtựkếtliễu,AlexanderchấpnhậnlờithỉnhcầucủaCalanus,vàhạlệnhchodựngmộtgiànthiêudướisựgiámsátcủaPtolemy,contraicủaLagus,mộttrongnhữngvệbinhriêng.MộtvàingườinóirằngCalanusđãđượchộtốnglêngiànthiêuvớimộtbuổidiễuhànhtrọngthể–nhữngbinhlínhđềumặcgiápphụcvàmọingườimangtheotấtcảcácloạidầucũngnhưgiavịquýđểnémvàongọnlửa;nhữngghichépkhácnhắctớinhữngchiếccốcbạc,cốcvàngvànhữngtấmhoàngbào.Calanusquáốmyếuđểcóthểtựđilạiđược.Ngườitađãmangtớichoôngmộtconngựa.Tuynhiên,ôngkhôngthểcưỡingựanữa,màchỉcóthểtrèolênlưngngựađểnóchậmchạpmangôngđi.ÔngđộitrênđầunhữngvònghoatheokiểuẤnĐộvàhátnhữngbàicaẤnĐộ,nhữngbàihátmànhữngngườiđồnghươngcủaôngkhẳngđịnhđó lànhững lời ca tụng các vị thần.[479] Con ngựamà ông cưỡi là giống ngựahoànggiacủaNesaea,vàtrướckhilêngiànthiêu,CalanustraoconngựachoLysimachus,mộttrongcáchọctròcủaông,đồngthờichiasốcốcvàquầnáomàAlexanderhạlệnhsẽđốtđểvinhdanhôngtrêngiànthiêuchonhữnghọctròvàbạnbèkhác.Cuốicùng,Calanusbướclêngiànthiêuvànhảyvàođámlửa.Tấtcảbinh

línhđềuchứngkiếncảnhtượngnàycònAlexanderthìkhông.Ngàicảmthấycóphầnkhiếmnhãkhichứngkiếnmộtcảnhtượngnhưvậy–ngườiđànôngđódùsaocũnglàbạnngài;tuynhiên,nhữngngườikhácđềuchẳngcảmthấygìngoàisựngạcnhiênkhithấyCalanuskhôngcóbiểuhiệndodựgì,dùlànhỏ nhất, trước ngọn lửa.[480] Chúng ta đọc được trong ghi chép củaNearchusvềsựkiệnnàyrằngngay lúcngọn lửađượcnhómlên theo lệnhcủaAlexander,mộtcảnhtượngấntượngđãdiễnra:nhữngtiếngkènvanglên,binhlínhthétlênnhữngtiếngxungtrận,vàđànvoichiếncũngchàotạmbiệtCalanusbằngcáchrốnglên.Câuchuyệnnàyvànhữngcâuchuyệnkháctươngtựđềuđãđượcghichép

lạitrongnhữngcứliệuđángtincậy;chúngcógiátrịvớibấtcứaiquantâmtớibằngchứngchothấysựquyếttâmkhôngthểnàobịkhuấtphụccủatinhthần.Trongthờigiannày,AlexanderhạlệnhchoAtropatestrởvềkhuvựccủa

ông.ĐíchthânAlexanderđitớiSusa,nơingàiđãbắtvàxửtửAbulitesvìtộilạmdụngvịtríthốngđốc.ContraicủaAbuliteslàOxathrescũngchịuchungsốphận.[481]Ởnhiều vùngđất khácmàAlexander đã chinh phục,một sốviênchứcchínhquyềnđãthựchiệnnhiềuhànhviphạmpháp,sửdụngbạolựcđểđànápcáccánhân,cướpphácácđềnthờvàlăngmộ.Lýdochođiềunày thì không cần phải nhọc công tìm kiếm. Họ hành xử như vậy vìAlexandercònmảimêchinhphụcẤnĐộ,vàkhôngainghĩrằngngàicóthể

trởvềtừmảnhđấtnuôidưỡngrấtnhiềubộtộcthùđịchởphươngĐông–chưakểtớicácđànvoichiến!–hoặcngàisẽnhanhchóngbỏmạngởmộtnơinàođócạnhdòngsôngẤn,dòngHydaspes,Acesines,vàHyphasis.Hơnnữa,nhữngtaihọaởsamạcGedrosialạicàngkhiếncácthốngđốcởnhữngkhuvựcphíatâychorằngAlexanderkhócóthểtoànmạngtrởvề.Trongbấtcứtrườnghợpnào,dựavàotấtcảcácghichép,chúngtađềuphảithừanhậnrằngAlexanderởgiaiđoạnnàyđãsẵnsànghơntrongviệcgánhváctoànbộtráchnhiệmcủamộtđấngcaitrịvĩđại,điềukhiếnngàibuộcphảichốnglạicácviênchứcvàtrừngphạthọnghiêmkhắcdùlàvìnhữngtộilỗinhỏnhất,vớiniềmtinrằngtháiđộcứngrắnnàysẽkhiếncácviênchứcchínhquyềnbỏ được thói vô kỷ luật, điều có thể khiến họ phạmnhững tội ác nghiêmtrọnghơnnhiều.[482]

ỞSusa,ngàitổchứchônlễchocácchiếnhữucủangài,vàtựchọnvợchomình–Barsine,[483]congáilớncủaDariusvà,theoAristobulus,AlexandercòncướicảParysatis,côcongái ít tuổinhấtcủaOchus.[484]Ngàicũngđãkết hôn với Roxane, con gái của Oxyartes thành Bactria. Ngài tác hợpHephaestionvớiDrypetis,mộtcôcongáikháccủaDariusvàchịvợônglàBarsine, vì ngàimuốn trở thành chú củanhữngđứa con củaHephaestion;vớiCraerus,ngàichokếtduyênvớiAmastrine,congáicủaOxyatres;anhtraicủaDariusvàPerdiccasđượckếthônvớicongáicủaArtabazus,thốngđốc Media. Cô dâu của Ptolemy (vệ quân) là Artacama, con gái củaArtabazus, và thư ký hoàng gia Eumenes cưới chị gái của Artacama làArtonis;NearchuskếthônvớicongáicủaBarsine,vàMentorcướiSeleucus,congáicủaSpitamenesthànhBactria.Tươngtự,nhữngsĩquankhác–theolờikểlàkhoảng80người[485]–đềuđượcbanhônvớinhữngcôgáiquýtộcngườiBaTưvàMedia.HônlễđượctổchứctheokiểuBaTư:ghếngồidànhchochú rểđược sắpxếp theođịavị từ caoxuống thấp, vàkhiuống rượumừng,cáccôdâusẽbướcvàovàngồibêncạnhchúrểcủahọ,nhữngngườisẽnắmlấytayhọvàhônhọ.Nhàvua,ngườicũngsẽkếthônnhưnhữngsĩquankhác của ngài, cũng cómột ghế ngồi tương tự, và là người đầu tiênthựchiệnnghilễ–AlexanderlàngườiluôncókhảnănghòađồngvớithuộccấpvàmọingườiđềucảmthấyrằnghànhđộngcủaAlexandertronglễkếthôn làminh chứng rõ ràng nhất cho điều đó. Sau buổi lễ, tất cả đàn ôngmangvợmìnhvềnhàvàđềuđượcAlexandertraotặngcủahồimôn.Cótrên10.000ngườiMacedoniakháccũngđãkếthônvớiphụnữchâuÁ;vàmỗingườiđềuđượcAlexandertraotặngmộtmónquàcưới.ĐâydườngnhưcũnglàdịpphùhợpđểxóanợchobinhlínhvàAlexander

đãhạlệnhlậpmộtbảnliệtkêchitiếtvớilờihứasẽthanhtoánhết.Đầutiên,chỉcómộtvàingườighitên,nghingờrằngmệnhlệnhnàycóthểlàmộtâm

mưucủaAlexandernhằmtrừkhửnhữngkẻchitiêuhoangphí,nhữngngườiđãthấtbạitrongviệcxoaysởvớisốtiềnmàquânđộichitrả.Alexanderđãtứcgiậnkhinhậnrarằnghầuhếtbinhlínhđềutừchốighitênvàchegiấucáckhoảnnợ.Ngàinói,làmộtvịhoàngđế,ngàicóbổnphậnkhônglừadốinhững người dưới quyềnmình, và tới lượt họ, họ cũng không được phépnghingờbấtcứđiềugìngàilàm.Ngàichođặtbànởcácnơiđóngquân,đưatiềnchocácthưkývàdặnhọrằnghọsẽtrảnợchobấtcứbinhlínhnàoghithôngtinnợvàodanhsáchmàkhôngbắtnhữngngườinàyđểlạidanhtính.Sauđó,binh línhkhông thểkhông tinvào lòng tốt củaAlexandervàcảmthấyvuivẻhơnvìcóthểchegiấudanhtínhcủamìnhmàvẫnđượctrảnợ.Tương truyền, hành động này của Alexander khiến ngài tiêu tốn khoảng20.000ta-lăng.[486]

Ngàicũngđãtraothưởngbằngtiềnchonhữngngườiđãcóthànhtíchnổibật trên chiến trường, hoặc nổi tiếng vì phụng sự trung thành.Một phầnthưởngđặcbiệtbaogồmmộtmũmiệnbằngvàngcũngđãđượctraochomộtsốsĩquanvì lòngdũngcảmnổibật:nhữngngườinhậnđượcphầnthưởngcaoquýnàybaogồmPeucestas–vìđãcứumạnghoàngđế;Leonnatus–vìđãcứumạnghoàngđế,đãhoànthànhnhữngnhiệmvụkhókhănởẤnĐộ,đãgiànhchiến thắngởOria,đãcùngvớinhững lực lượngdướiquyềnchỉhuycủaôngđươngđầuvàđánhbạiquânOreitaephảnloạnvàcáctộcngườilánggiềngcủahọ,vàvìđãsắpđặtổnthỏamọiviệcởOrianóichung;[487]Nearchus(ngườivừatớiSusa)vìchuyếnhảihànhcủaôngtừnộiđịaẤnĐộtớicácvùngbờbiểncủađấtnướcnày;Onesicritus, thủ lĩnh thuyềngalleyhoànggia;vàcuốicùnglàHephaestionvànhữngthànhviênkháctrongđộivệquânriêng.ỞSusa,Alexanderđóntiếpnhiềuviênchứclocôngvụởcácthịtrấnmới

xâydựngvàcácthốngđốccủacácvùnglãnhthổmàngàiđãchinhphục.Họmangtheokhoảng30.000binhlínhtrẻtuổi,tấtcảcácchàngtraiđềungangtuổinhau,đềumặctrangphụcchiếntrậncủangườiMacedoniavàđượcrènluyệntheokỷluậtcủangườiMacedonia.[488]AlexandergọihọlàEpigoni–“nhữngngườithừakế”–vàngườitacũngthuậtlạirằngsựxuấthiệncủacácEpigoninàykhiếnchonhữngngườiMacedoniacảmthấykhônghàilòng,họchorằngđâylàmộttrongnhiềunỗlựccủaAlexandernhằmgiảmbớtsựphụthuộcvàonhữngngườiđồnghươngcủangàitrongtươnglai.Dĩnhiên,hìnhảnhAlexandertrongnhữngtrangphụccủangườiMediacũngkhiếnhọkhóchịu,vàhầuhếthọnhậnrarằngcácnghilễkếthôntheokiểuBaTưkhônghềphùhợpvớihọ–thậmchímộtvàingườikếthônngàyhômđóđãtừchốithựchiệncácnghilễxalạnày,bấtchấpthựctếrằnghọđanghưởngniềmvinhdựđượcbìnhđẳngvớihoàngđế.HọcũngchẳnglấylàmhàilòngvớiviệcPeucestasưathíchlốisốngcủangườiphươngĐông.VịthốngđốcBa

Tưnày,ngườihiểnnhiênlàmAlexanderhàilòng,đãchấpnhậncảngônngữvàtrangphụcBaTư,chưakểtớiviệcnhữngngườiMacedoniacảmthấytứcgiậnkhi thấynhữngkỵbinhnướcngoàiở trongđạoquânChiếnhữu.[489]NhữngngườiBactria,Sogdia,Arachotia,Zarangia,Aria,ParthiavànhữngngườiđượcgọilàEuacaetừBaTưcũngđượcđưavàonhữngđạoquânkỵbinhMacedonia,cungcấpchocácđạoquânnàynhữngứngcửviênxuấtsắc.Bêncạnhđó,đạoquânkỵbinhthứmườilămcũngđãđượcthànhlập;đạoquânnàykhônghoàntoànlàbinhlínhngườiphươngĐông,nhưngsốlượngbinhlínhnướcngoàiđangdầnnắmvaitròcủngcốvàgiatăngsứcmạnhcủakỵbinh.[490]Nhữngsĩquannướcngoàicũngđượcbốtrítrongđộihìnhđặcbiệt–CophenlàcontraicủaArrtabazus,HydarnesvàArtiboleslàcáccontraicủaMazaeus,SisinesvàPhradasmeneslàcáccontraicủaPhrataphernes,xatrapcủaParthiavàHyrcania,Histanescon trai củaOxyartesvàanhcủaRoxane–vợcủaAlexander,Autobaresvàanh trai làMithrobaeus.Quyềnchỉhuynhómnàyđượcgiao choHystaspes,mộtngườiBactria, vànhữngngườiphươngĐôngnàyđềuđượctrangbịgiápcủaMacedoniathaychocâylao truyền thống. Tất cả những điều này gây ra nỗi oán hận sâu sắc chonhữngngườiMacedonia,nhữngngườikhôngthểchịuđựngviệccáchnhìncủaAlexanderngàycàngnhiễmthóixấucủaphươngĐông,vàngàikhôngcònquantâmtớinhữngngườiđồnghươnghoặcphongtụcbảnđịacủangàinhưtrướcnữa.HephaestionlúcnàynhậnlệnhgiongbuồmtớivịnhBaTưcùnghơnmột

nửalựclượngcủatoànbộcáctiểuđoànbộbinh.HạmđộicũngsẽtiếpcậnvùngvịnhgầnlãnhthổSusa,vàAlexandercũngđãlêntàubắtđầuchuyếnhảihànhtớiEulaeus[491]rồirabiển.Ngàimangtheođộivệquân,đạoquânđặcbiệtvàmộtvàiChiếnhữukhác.Phầnlớntàuthuyền,baogồmtấtcảtàuthuyền cần sửa chữa, được để lại tại cửa sông, cònAlexandermang theonhữngcon thuyềnnhanhnhất,đidọcbờbiển từEulaeus tới cáccửa sôngTigris.PhầncònlạicủahạmđộitrởvềEulaeus,đitớikênhđàonốinóvớidòngTigrisvàbăngquađó.DòngTigrisvàdòngEuphrates,nhưmọingườibiết,baoquanhmộtphần

SyrianêncưdânsốngởđógọikhuvựcnàylàLưỡngHà.SôngTigrischảyqua nhiều phần đất thấp hơndòngEuphrates; nó nhận nguồnnước từ cáckênhđàocủaEuphratesvàtừnhiềunhánhsôngkhác,vàđiềunàylàmtăngdung lượngnướccủadòngTigris cho tớikhinó tớivịnhBaTư.Tigris làmộtdòngsônglớn,khôngcóđiểmnàocóthểlộiquađược.Dòngsôngnàythựcsựkhôngthểsửdụngđểtướitiêuchokhuvựcxungquanhđó;vìcácmươngvàkênhđàoởđó,kếtnốinóvớicácdòngsôngkhác,đềuđổvàoconsông này bởi vùng đất hai bên bờ sông cao hơn mực nước chảy. DòngEuphrates,tráilại,chảyquavùngđấtcaohơnvàcónguồnnướcrấtdồidào;

tạinhiềuđiểmnướcsôngchảyquacácmương,mộtvàitrongsốđótrởthànhnguồnnướcthườngxuyênvàliêntụcchocưdânbảnđịaởhaibênbờ;cácmươngkháccũngđượcđàođểcungcấpnướcchovùngđấttrongsuốtmộtthờigianngắn.[492]Vùngđấtnàycóítmưanênviệcxâydựngcácloạikênhmươnglàcầnthiết.Vìnhữnglýdonày,dòngEuphrateskhitớigầncửasôngcủanóítnhiềuđãtrởthànhmộtđầmlầycạnnước.AlexanderđãgiongbuồmdọcbờbiểngiữasôngEulaeusvàsôngTigris;

sauđóngượcdòngTigristớinơimàHephaestionvàtoànbộlựclượngđanghạ trại.Từđây,Alexander tiếp tụcngượcdòng tớiOpis,một thị trấnnằmbênbờsông.Trongsuốthànhtrìnhđingượcdòngsông,ngàiđãchophácácđậpnước,bởivậyphụchồiđượcdòngchảyliêntụccủadòngsông.[493]CácđậpnướcnàylàdongườiBaTưxâydựngđểngănchặnlựclượnghảiquânhùngmạnhngượcsôngxâmlượcđấtnướccủahọ–mộtphầnnổibậttrongkỹthuậtxâydựngcôngtrìnhđốivớimộtdântộckhôngsốnggầnbiển.Sựtồntạicủacácđậpnướcnằmcáchnhaumộtquãngnhấtđịnhđãkhiếnviệcngược sông trở nên rất khó khăn.Alexander đã tuyên bố rằng khôngmộtquyềnlựcnàocóưuthếvềmặtquânsựlạibậntâmtớinhữngsắpđặtnhưthếnày;trongtrườnghợpcủangài,việcbảovệnhưvậylàvôdụngvàkhôngthíchhợp;quảthực,ngàiđãphábỏmộtcáchdễdàngnhữngđậpnướcmàngườiBaTưđãphảinhọccônghoàn thành,vàđiềuđóđủđểminhchứngchoviệclậpramột“hàngràobảovệ”nhưvậylàkhôngđáng.TạiOpis,ngàitriệutậpmộtcuộchọpcủanhữngbinhlínhMacedoniavà

thôngbáosẽthảihồitấtcảnhữngngườikhôngcònphùhợpvớiviệcphụcvụtrongquânngũ,vìtuổitáchaydokhôngđủkhảnăng;ngàidựtínhsẽgửitrảnhữngngườinàyvềquênhàvàhứasẽkhiếnbạnbèvàngườithânghentịvớisự trởvềcủahọ,đồng thời thôi thúcnhữngngườiđồnghươngcủahọhănghái thamgianhữngcuộcviễnchinhnguyhiểmnhưvậy trong tươnglai.Chắcchắnrằngngàicóýđịnhlàmhọhàilòngbằngnhữnglờivừanói.Tuynhiên,khôngmaylànhữngbinhlínhđượctrảvềquêhươnglạinghĩ

rằnghọkhôngcòngiátrịgìcảvàthựcsựlàmộtđámvôdụng.Bởivậy,họhiểnnhiêncảmthấyoánhậnnhữnglờinóicủaAlexander,chorằngđóchỉlàmộttrongvôsốcácvídụsuốtcuộcviễnchinhchothấyngàicóýlàmtổnthương họ, chẳng hạn việc ngài chấp nhận trang phục của người Ba Tư,trangbịkiểuMacedoniachocác“Epigoni”phươngĐông,vàchođámbinhlínhnướcngoàigianhậpvào cácđộiChiếnhữu.Kếtquả là, binh línhđãkhônghềđáplạingàibằngmộtsựimlặngkínhcẩn,màtráilại,khôngthểkiềmchếđượchơnnữa,họkêugọi thảihồi toànquân,hơnnữacòn thêmmộtchútgiễucợtkhinóirằngtrongcuộcchinhphạttớicủaAlexander,ngàichỉcầnmangtheochangàilàđủ–ởđây,cóthểđoánrằnghọmuốnámchỉ

thầnAmmon.Alexandervôcùnggiậndữ.Ngaylúcđó,ngàiđãnhanhchóngthủthếtấn

công,vàchínhsựquỵlụykiểuphươngĐôngmàngàiquenthuộcđãthayđổiphầnlớncáchcưxửchânthậtcủangàiđốivớicácbinhlínhđồnghươngsovớitrướckia.Ngàirờikhỏibụcđứngcùngvớicácsĩquan,vàchỉtayvềphíanhữngkẻđầusỏcủacuộcbinhbiến,ralệnhchovệquânbắtgiữhọ.Sốđócókhoảng13ngườitấtcả,vàhọđềubịxửtử.[494]Mộtsựimlặngđángsợdiễnrasauđó,Alexandermộtlầnnữabướcvềphíabụcđứng,ngàinóivớibinhlính:“Cácanhemđồnghươngcủata,cácngươiđãquáthươngnhớquênhà.

Ta chẳng cần nỗ lực để kiểm tra điều đó.Hãy đi tới đâu tùy thích; ta sẽkhôngcảntrởcácngươi.Nhưngnếucácngươirờiđi,cómộtđiềutamuốncácngươihiểu–mọiđiềutalàm,tađềulàmvìcácngươivàthửhỏixemcácngươiđãđềnđáptanhưthếnào.Trướchết,tasẽnóivềthânphụPhilipcủata,đólànghĩavụmàtaphải

làm.Philipđãtìmthấycácngươitrongmộtbộtộctoànnhữngkẻlangthangnghèokhó,phầnlớncácngươikhôngcóquầnáomặc,lochănthảmộtvàiconcừutrêncácquảđồi,vàchiếnđấumộtcáchyếuớtđểgiữđámsúcvậtđókhỏirơivàotaycáctộcngườilâncận–ngườiThrace,TriballivàIllyria.Cha ta đã cho các ngươi những tấm áo choàng đểmặc, ngườimang cácngươitừđồinúixuốngđồngbằng;ngườidạycácngươichiếnđấuvớikẻthùởbiêngiớikhuvựccủacácngươi,cho tớikhicácngươihiểurằngsựantoàncủabảnthânkhôngnằmởcáccứđiểmvữngchắcmàởlòngdũngcảm.Chata,vuaPhilip,đãbiếncácngươithànhnhữngngườivănminh;ngườitraochocácngươiluậtpháp;ngườikhaisángchocácngươi.Chatađãcứuvớt các ngươi khỏi cảnh phụ thuộc và nô dịch, biến các ngươi thành chủnhâncủacácbộtộchoangdã,nhữngkẻxưakiađãtừngcướpbócvàtànsátcác ngươi. Cha ta đã thêm vào lãnh thổ của các ngươi phần lớn vùngThrace,vàbằngcáchchiếmlấynhữngđịađiểmtốtnhấttrênbờbiển,ngườiđãmở rộng việcgiao thương cho cácngươi, khuyến khích cácngươi làmviệctạicáckhumỏmàkhôngsợbịtấncông.[495]ChatađãkhiếnThessaly,miền đất láng giềng trong nhiều năm là mối lo lắng và nỗi kinh sợ củaMacedonia, quy phục dưới quyền cai trị của các ngươi, và bằng cách hạngườiPhocia, thânphụtađãbiếnconđườnghẹpvàkhókhăntớiHyLạpthành một con đường rộng mở và dễ dàng.[496] Những người Athens vàThebes,nhữngngườiđãnhiềunămchờđợi thờiđiểmhạgụcchúng tavàtrongthờigiantađangphụngsựbêncạnhthânphụ,[497]họđãtừngđòihỏingườiMacedoniaphảicốngnạptiềnbạchoặcphảituânphục,[498]giờđây,tới lượt họ phải trông đợi vào sự bảo vệ của chúng ta. Về phần người

Peloponnese,ngườiđãsắpxếpmọithứổnthỏa,vàkhingườitrởthànhchỉhuytốicaocủatoànbộphầncònlạicủaHyLạptrongcuộcchiếnchốnglạiBaTư,ngườiđãkhẳngđịnhniềmvinhquangđókhôngchỉdànhchoriêngngười,màchotoànbộdântộcMacedonia.[499]

Sựphụngsựmàcácngươidànhchochataquảthựcvôcùngtolớn;tuyvậyđiềuđóvẫncònnhỏbénếusosánhvớinhữnggìcácngươiđãdànhchota. Ta được thừa kế từ thân phụ tamột ít cốc vàng, cốc bạc,một số tiềntrongkhotàngkhôngquá60ta-lăngvàmộtmónnợgấptámlầnsốđó;[500]ngoàigánhnặngnàyra,tacònvaymượnthêmkhoảng800ta-lăngvàhànhquân rời khỏimột đất nước nghèo khó đến độ không thể duy trì được vẻngoàitươmtất.Tađãdẫncácngươiđichinhchiến,bấtchấpthếmạnhvượttrộicủahảiquânBaTưvàcáccổng thànhHellespont.Kỵbinhcủa tađãtiêu diệt các xatrap củaDarius, và ta đã sáp nhập toànbộ Ionia,Aeolia,Phrygia và Lydia vào đế chế của chúng ta.Miletus, ta hạ bằng cách vâythành;tấtcảnhữngthịtrấnkhácđềutựnguyệnquyphục,tachấpnhậnvàtraochúngchocácngươi,vì lợi íchvàniềmvui thíchcủacácngươi.CủacảiởAiCậpvàCyrene, thứmà takhôngmấtmộtgiọtmáunàođểgiànhđược,giờđâyđềuđượcđặtvàotaycácngươi;Palestine,nhữngvùngđồngbằng của Syria và vùng đất giữa các dòng sông đều là tài sản của cácngươi;Babylon,Bactria, rồiSusacũngvậy;nhữngngườiMacedonia, cácngươilàchủnhâncủanhữngthỏivàngởLydia,cáckhobáucủaBaTư,củacảicủaẤnĐộ–vàcủacảvùngbiểnngoàiẤnĐộnữa.Cácngươilàcácthủlĩnh,cácvịtướng,cácthốngđốccủata.Tấtcảnhữnggìtađãkhổcônggiànhlấychocácngươi,thửhỏitacógiữ

lạigìchomìnhngoạitrừtấmáochoàngvàvươngmiệnnày?Tachẳnggiữriênggìchotacả;khôngaicóthểchỉrakhobáunàocủatanằmngoàitấtcảnhữngthứcácngươiđồngsởhữuhoặcđangđượcbảovệđểcácngươisửdụng trong tương lai.Quả thực, có lýdogìđểgiữ lại chúngkhi taăncùng một bữa, ngủ cùng một giấc với các ngươi, những đồng hươngMacedoniacủata?Màhẳn,tađoánrằng,trongsốcácngươi,cónhữngkẻđã từng nếm nhữngmón ăn xa hoa hơn ta; và ta cũng dậy sớm hơn cácngươi,canhchừngchogiấcngủcủacácngươi.[501]

Có lẽ cácngươi có thểnói rằng, ta– với vai trò là thống lĩnh của cácngươi–đãchẳngphảimệtmỏivàđaukhổ,điềumàcácngươiđãphảichịuđựngđểgiànhchotamọiđiềutađangcó.Nhưngliệucóbấtcứaitrongsốcácngươithựcsựcảmthấyrằngyđãphảichịunhiềugiankhổvìtahơnlàtađãchịuvấtvảvìy?Hãybướclên–nếucácngươiđãtừngbịthương,hãychotaxemvếtthươngcủacácngươi,vàtacũngsẽchocácngươithấyvếtthươngcủata.Khôngcóphầnthânthểnàocủatangoạitrừlưnglạikhông

mangsẹo;dấuvếtthươngtíchcủacácloạivũkhítađềumangtrênngười.Tacóvếtsẹodokiếmđâmtừcuộcgiápchiến;nhữngmũitênđâmxuyênquata,vũkhítừcácmáylăngđálàmtabịthươngkhắpmìnhmẩy;hếtlầnnàytớilầnkhác,tabịtấncôngbởiđánémhoặcgậygộc–vàtấtcảđềulàvìlợiíchcủacácngươi,vinhquangcủacácngươi, tiềnbạccủacácngươi.[502]Khắpcácvùngđấtvàbiểncả,vượtsông,vượtnúi,băngquacácđồngbằng,tađãdẫncácngươitớitậncùngthếgiới,tađãbiếncácngươithànhmộtđộiquân bách chiến bách thắng. Ta kết hôn khi các ngươi kết hôn, và nhiềungườitrongsốcácngươisẽcónhữngđứaconcóhọhàngvớita.Dùmộtvàingườitrongsốcácngươicótiềntíchlũyriêng,tavẫntrảnợhộcácngươimàkhônghềbậntâmtớiviệcđiềutraxemcácngươinợnầnnhưthếnào,vàbấtchấpsựthậtrằngcácngươingàymộtgiàucólêntừviệccướpphácácthànhphố.Tađãtraotặngnhẫnvàngchohầuhếtcácngươi,nhưmộtkỷvậtcho lòngdũngcảmcủacácngươivàchosự tôn trọngcủa ta.[503]Còn cảnhữngngườiđãhysinhtrongchiếntranh?Sựhysinhcủahọlàđángkhâmphục, tang lễcủahọđược tổchứcmộtcách trọng thể;hầuhếthọđềuđãđượcđúctượngđồngởquênhà;chamẹcủahọđượckínhtrọngvàtấtcảnợnầnhoặcnghĩavụđềuđượcmiễntrừ,[504]vìdướisựlãnhđạocủata,khôngmộtaitrongsốcácngươingãxuốngkhichạytrốnkẻthù.Vàolúcnày,mongmuốncủatalàchothảihồibấtcứbinhlínhnàokhông

còn phù hợp với việc phục vụ trong quân ngũ – tất cả đều sẽ trở về quêhươngtrongsựngưỡngmộvàghentị.Nhưngtấtcảcácngươiđềumuốnrờibỏta.Đượcthôi!Vậyhãyđiđi!Khicácngươivềđếnquênhà,hãynóivớimọi người rằng Alexander, hoàng đế của các ngươi, người đã đánh bạingườiBaTư,ngườiMedia,BactriavàSacae:đãtiêudiệtUxii,Arachotia,Drangae và thêm vào đế chế của mình những xứ Parthia, Choramia, vàHyrcaniarồikéodàilãnhthổtớitậnbiểnCaspian;đãvượtquaCaucasusngoàicổngthànhCaspian,băngquaOxus,TanaisvàsôngẤn,nơimàtrướcđókhôngaingoài thầnDionysuscó thểvượtqua,rồichinhphụccảdòngHydaspes,Acesines,Hydraotes–vàcảHyphasisnữa;đãvượtquacửasôngẤn,xôngrabiểnLớn,vàđiquasamạcGedrosia–nơichưamộtlựclượngnàođặtchântới;đãbiếnCarmaniavàlãnhthổcủangườiOreitaetrởthànhtàisảncủamình;đãquaytrởlạiSusavìcácngươi,khitàuthuyềncủatađãgiongbuồmtừẤnĐộtớiBaTư–hãynóivớihọ,rằngcácngươiđãbỏlạitavàđểmặctacholòngxótthươngcủanhữngngườidãman,nhữngngườimàcácngươiđãchinhphục.Nhữngđiềunàysẽđảmbảochocácngươiđượcngợicatrêntrầnthếvàkhenngợitrênthiênđường.Giờthìđichokhuấtmắtta!”Ngừng lời,Alexander rời khỏi bệ đứng và vội vã trở về cung điện.Cả

ngàyhômđó,ngàikhôngănuốnggì,cũngkhôngchophépbấtcứmộtchiến

hữunàovàothăm.Ngàyhômsaucũngvậy.Sangngàythứba,ngàitriệutậpcácsĩquanBaTư,nhữngngườimàngàiyêumếnnhấtvàcửhọlàmthủlĩnhcủamột số đội quân.Đây cũng là nhữngngười duynhất ngài coi nhưhọhàngthânthiếtkhichophéphọgửitớingàimộtnụhôntheophongtục[505]làmộtdanhhiệumàvuaBaTưban chonhữngngườiđứngđầuđấtnướcnày. Curtius (3.3.14) cho rằng số lượng những người này lên tới 15.000người.Vềnụhôntheophongtục,xemQuyểnbốn.](34).VềphầnnhữngngườiMacedonia,ảnhhưởngtrựctiếptừbàiphátbiểucủa

Alexander quả là sâu sắc. Họ đứng trong im lặng trước bệ đứng màAlexanderđãrờiđi.Khôngaiđuổitheovịhoàngđếngoạitrừnhữngngườibạnthânthiếtnhấtcủangàivàcácthànhviêncủađộivệbinhriêng;sốcònlạidùkhôngthểnóihaylàmgìnhưngcũngkhôngchịurờiđi.Họđứngchônchânởđó.NhưngkhihọnghetinvềnhữngngườiBaTưvàMedia–rằngnhững sĩ quan Ba Tư đã được trao quyền chỉ huy, những binh lính nướcngoàiđượcsắpxếpvàotrongcácđộiquânMacedonia,quânđoànVệbinhBaTưđượcgọibằngcáitêncủaMacedonia,nhữngđộibộbinhBaTưđượctraochodanhhiệuđángkhaokháttrongđộiChiếnhữulàNhữngtấmkhiênbạcBaTư[PersianSilverShields],[506] vàkỵbinhChiếnhữuBaTư,baogồmcảmộtTiểuđộiHoànggiamớiđangtrongquátrìnhđượcthànhlập–thìhọkhôngthểkiềmchếđượchơnnữa.TấtcảquânMacedoniađềuvộivãchạytớicungđiện;đểthỉnhcầu,họnémvũkhícủamìnhxuốngđấttrướccáccánhcửacủacungđiệnvàđứngởđónàixinđượctiếpkiếnAlexander.Họxingiaolạinhữngkẻđầusỏcủacuộcbinhbiếnvàcảnhữngngườigàothétchốnglạinhàvua.ĐámbinhlínhcònthềrằnghọsẽkhôngrờiđibấtkểlàngàyhayđêmchotớikhiAlexanderchấpnhậnthỉnhcầucủahọ.Vào khoảnh khắc biết được binh línhMacedonia đã hồi tâm chuyển ý,

Alexanderđãvộivàngragặphọ,ngàicảmđộngđếnrơinướcmắttrướcsựănnănvànhữnglờithanvãncayđắngcủahọ.TrongkhiquânMacedoniatiếptụcnàixinlòngthươnghạicủaAlexander,ngàiđãtoancấtlời,nhưngbịngănlạibởiCallines,mộtsĩquancủađộiChiếnhữu,mộtngườinổibậtcảvềtuổitáclẫnđịavị.Callineskêulên,“Thưabệhạ,khôngcóđiềugìkhiếnchúngthầncảmthấytổnthươnghơnviệcngàicoingườiBaTưlàthânthíchcủangài–việchọđượcgọi là ‘người thâncủaAlexanderĐạiđế’vàviệcngàidànhchohọnhữngcửchỉ thân thiếtmàkhôngmộtngườiMacedonianàođượchưởng.”Alexanderđáplời:“Tấtcảcácngươi,tađềucoinhưthânthíchcủamình,

vàtừnay,tasẽgọicácngươinhưvậy.”Xúcđộngtrướclờiđápcủavịhoàngđế,Callinesbướctớichỗngàivàhôn

ngài.Tất cảnhữngngườikhácđều aoướcđược làmnhưvậy.Sauđó,họ

cầmlạivũkhí,trởvềchỗđóngquânvàhátvangnhữngbàicachiếnthắng.Đểđánhdấusựkiệnđángmừngnày,Alexanderđãtổchứclễhiếntếlên

cácvịthầnvàmộtdạyếnlinhđình,trongđóđíchthânngàingồigiữanhữngngườiMacedoniacómặtngàyhômđó.[507]Kếbênhọ lànhữngngườiBaTư,vàcạnhnhữngngườiBaTưlànhữngngườinướcngoàixuấtsắckhác;AlexandervàcácchiếnhữuđãmúcrượutừcùngmộtcáibátvàcùngtướirượucúngtheochỉdẫncủanhữngnhàtiêntriHyLạpvàthầypháp.HầuhếtnhữnglờicầunguyệncủaAlexanderngàyhômđólàmongmuốnrằngngườiBaTưvàngườiMacedoniacóthểcùngcaitrịmộtđếquốcrộnglớn.Tươngtruyềncótới9.000ngườithamdựdạyến;họđãcùngnângcốcchúcmừng,vàsauđólàcùnghátnhữngbàicachiếnthắng.[508]

Sau đó, tất cả những người Macedonia – theo lời kể lại là có khoảng10.000người–nhữngngườiđãquágiàđểphụcvụquânngũhoặckhôngcònphùhợpvớiviệcchinhchiến,đãtấutrìnhnguyệnvọngcủahọ.[509]Họkhôngchỉmuốnquânđộitrảtiềnchohọtớingàykếtthúcviệcphụcvụtrongquânngũ,màcòntrảtiềnchocảquãngthờigianhọđangtrênđườngvềnhà.Ngoàisốtiềnđóra,mỗingườitrongsốhọcònđượcnhậntiềnthưởnglàmộtta-lăng.MộtvàingườicóconvớicácphụnữchâuÁđượcAlexanderchỉthịrằngnênđểlạivợconngoạiquốcởđâyđểtránhgâyrắcrốichogiađìnhhọtạiquêhương,mànguyênnhânrấtcóthểđếntừnhữngđứatrẻlainày.NgàicũnghứasẽchămsócchúngtheocáchcủangườiMacedonia,quantâmđặcbiệttớiviệcrènluyệnchúngtheokỷluậtquânđộivàcònnóithêmrằng,khinàochúngtrưởngthành,đíchthânngàisẽmangchúngtrởlạiMacedoniavàtraolạichocácbậcphụhuynh.Đólàmộtlờihứamậpmờvàkhônglàmvừalòngbinhlính;tuynhiên,AlexanderđãchonhữngbinhlínhMacedoniathấyrằngngàiyêumếnhọđếnnhườngnào,ngàisẽnhớhọrasaokhihọrờikhỏiquânngũ,vàngàiquyếtđịnhđặthọdướisựchỉhuyvàbảovệcủaCraterus,mộttrongnhữngsĩquantrungthànhnhấtvàcũnglàmộttrongnhữngngườingàiyêumếnnhất.[510]KhiAlexandernóilờitạmbiệtvớihọ,ngàivànhữngbinhlínhđồnghươngđềurơilệ.AlexanderhạlệnhchoCraterusđưacácbinhlínhMacedoniakhôngcòn

khảnăngphụcvụtrongquânngũtrởvềquêhương,vàkhivềtớinơi,ôngsẽchịutráchnhiệmcaiquảnMacedonia,Thrace,ThessalyvàcủngcốtựdocủaHyLạp.[511]Antipatercũngnhậnđượclệnhmangnhữngbinhlínhmớithaythếchonhữngngườiđãđượcgửivềquênhà.PolysperchonđượccửđicùngvớiCraterusvớivaitrònhưmộtphóchỉhuy–sứckhỏecủaCrateruskhôngđược tốt,vàdođó,Alexandermuốnchắcchắn rằngnếucóbấtcứđiềugìxảyravớiôngtrongsuốtchuyếnđithìbinhlínhvẫncóngườichỉhuy.[512]

Luônluôncónhữngngườingaythẳngvàcảnhữngkẻhiểmđộcsẵnsàngbàntánsaulưngvềcácbímậttronghoàngcung–vàbímậtmàhọưathíchhơncảcũngnhư tung ranhững lờigiải thích tồi tệhơncả làchuyệngiữaAlexandervàAntipater.[513]TinđồnlàAlexanderđãbắtđầuchịuảnhhưởngbởinhữnglờivukhốngcủamẹngàivềAntipater,vàvìlýdođó,ngàimuốntốngAntipaterkhỏiđấtnước.Tuynhiên,việcbãimiễnkhôngcónghĩa làAlexanderkhôngcòntínnhiệmAntipater,màchỉlàcáchđểngănchặnmốibấthòagiữasĩquannàyvàthânmẫuOlympias,điềumàAlexanderkhôngthểnàohàngắnnổi.Cảhaingườiđềuthườngxuyênviếtthưtaychongài;những lá thưcủaAntipater trànđầynhững lời tốcáovề tínhươngbướng,thói nóng nảy và thích nhúng mũi vào mọi chuyện của Olympias (điềukhônghềphùhợpkhilàmẹcủaAlexanderĐạiđế)–quảthực,cáchcưxửcủaOlympiasgâyphiềnnhiễutớimứcngườitachorằngAlexanderphảitrảmộtcáigiáquácaochỉvìchínthángmườingàyngàinằmtrongbụngmẫuthân.Olympias,vềphầnbà,tiếptụcphànnànrằngvịtrícủaAntipatervàsựtôntrọngmàôngđượchưởngđãkhiếnôngtrởnênquákiêungạo;bàviết,“Antipaterkhôngcònnhớrằngaiđãđưaôngtalênvịtríđóvàthậmchícònđòi hỏi sựưu tiên sovới cácđồnghươngvànhữngngườiHyLạpkhác.”KhôngthểphủnhậnrằngnhữngcâuchuyệnnhằmbôinhọthanhdanhcủaAntipater dườngnhưngàymột ảnh hưởng tớiAlexander, vì hiển nhiên làchuyệnnhưvậydễlàmngườitatrởnêncảnhgiác.DùchúngtacũngkhôngbiếtrằngAlexanderđãlàmgìhoặcnóigì,nhưngđiềunàycóthểcoilàcơsởcho việc Alexander không còn coi trọng Antipater như trước nữa*[514]…Eumenesđã chuẩnbị cho cuộcgiảnghòa, và cuộc tranh cãi nàyđãkhiếnHephaestion,dùkhôngmongmuốn,đãgâyramộtmốibấthòakhác.[515]

Trongcuộchànhtrình,[516]ngườitakểrằngAlexanderđãnhìnthấymộtđồngbằngđượcgọilàđồngbằngNesaea,nơinhữngconngựacáihoànggiađượcchănthả.HerodotuskểrằngnhữngconngựacáinàycũngđượcgọilàNesaean.Trướcđây, trênđồngbằngnàycókhoảng150.000conngựanhưvậy,nhưngkhiAlexandertớinơinày,sốngựachỉcònlạikhôngquá50.000con,phầnlớntrongsốchúngđãbịđánhcắp.[517]

Có câu chuyện kể rằng khi Alexander lưu lại ở đồng bằng Nesaea,Atropates, thống đốc của Media, đã gửi tới một trăm phụ nữ mà ông takhẳng định là người Amazon. Họ được trang bị giống như các kỵ binh,nhưnghọmangtheorìuthayvìmanggiáo,mangtấmkhiênnhẹthayvìtấmkhiênthôngthườngcủakỵbinh.Theomộtvàisửgia,bầungựcbênphảicủahọnhỏhơnbêntrái,vàđượcđểtrầnkhichiếnđấu.Alexanderđãgửitrảlạicácnữchiếnbinhnàyđểtránhrắcrối;bởihọcóthểphảichịucáchđốixửbấtlịchsựtừcácbinhlínhkháccủangài,nhữngchiếnbinhMacedoniahoặc

nướcngoài.Tuynhiên,ngàinóihọbáochonữhoàngcủahọrằngngàisẽtớithămnàngmộtngàynàođóvàcóconvớinàng.[518]CâuchuyệnnàykhôngđượcghichéplạitrongtrướctáccủaAristobulushoặcPtolemyhaytrongbấtkỳtácphẩmnàocủacáctácgiađángtincậykhác.Từgócđộcánhân, tôikhông tin rằng nữ tộc Amazon còn tồn tại ở thời đó – ngay cả sử giaXenophon,tácgiatrướcthờicủaAlexander,cũngchưabaogiờnhắctớihọ,dùôngđãnhắctớingườiPhasia,ngườiColchisvànhữngtộcngườidãmankhácmàngườiHyLạpđãchạmtránởbờbênkiacủaTrapezus,nơicóthểđãtìmthấymộtvàingườiAmazon.[519]Tuynhiên,tôikhôngtinrằngnữtộcnày,nhữngngườivốnđượccáctácgiảdanhtiếngcangợi,chưatừngtồntại:[520]chẳnghạn,cómộttruyềnthuyếtkểrằngHeraclesđãđượccửtớibộtộcnày và trở về Hy Lạp với chiếc đai lưng của Nữ hoàng Hippolyte; cònTheseusvànhữngngườiAthenslànhữngngườiđầutiênđánhbạinữtộcnàytrênchiếntrườngvàngănhọkhôngxâmlượcchâuÂu.[521]CũngcómộtbứctranhcủaCimonvề trậnchiếngiữangườiAmazonvàngườiAthens,cũngnhưtrậnchiếngiữangườiAthensvàngườiBaTư.[522]Hơnnữa,Herodotuscũngthườngxuyênnhắctớinhữngphụnữnày,[523]vàtấtcảngườiAthensđều ngợi ca những chiến binh đã ngã xuống trong cuộc chiến với nữ tộcAmazon.[524]NếuAtropatesthựcsựđãđưanhữngnữchiếnbinhnàytớichỗAlexander, tôi nghĩ rằng họ hẳn là những phụ nữ đã được dạy cách cưỡingựavàtrangbịvũkhítheotruyềnthốngcủanữtộcAmazon.ỞEcbatana,Alexanderđãlàmlễhiếntếtheothônglệđểkỷniệmmộtdịp

đángmừng.Ngàicũngtổchứclễhộivớinhữngcuộcthitàivềvănhọcvàthểthao,saysưacùngvớicácchiếnhữuthânthiết.Trongkhoảngthờigiannày,Hephaestionlâmbệnh.Tìnhtrạngnàykéodàinhiềungày.Tớingàythứbảy,khiđámđôngđangtụtậpởquảngtrườngđểxemcuộcthiđấuđiềnkinhthìAlexander nhận được tinHephaestion khó lòng qua khỏi.Ngài vội vãchạytớigiườngbệnh,nhưngngườibạnthânthiếtcủangàiđãquađờitrướckhigặpđượcngài.[525]

Có rất nhiều dị bản ghi chép về nỗi tiếc thương vô hạn củaAlexanderdànhchoHephaestion.Tấtcảcácsửgiađềuthừanhậnrằngđólàmộtnỗiđaulớn,nhưngđịnhkiếnđốivớiHephaestionhoặcvớichínhAlexanderđãkhiếnngười ta thêudệt rất nhiềuđiềuxungquanhcâu chuyệnnày.Nhiềungườithuậtlạinhữngđiềuvượtquánghilễthôngthường.Nhữngsửgiacócáinhìn thân thiệnvớingàihơn thì rõràngmongchúng ta tinrằngbấtcứđiềugìAlexandernóihoặc làm trước sự rađi củaHephaestion,ngườimàngàiyêumếnhơntấtcảmọithứtrênđời,chỉlàmtăngdanhtiếngcủangàimàthôi.Tráilại,nhữngngườichỉtríchngàithìchorằngnhữnghànhđộngtháiquánhưvậy làđángxấuhổvàkhônghềphùhợpkhôngchỉvớimột

thốnglĩnhvĩđạinhưAlexandermàcònvớibấtcứvịvuanào.Chẳnghạn,chúng tađượckể lại rằngAlexanderđãnằmcạnhxáccủangườibạn thângần một ngày trời trong nước mắt; ngài không chịu rời khỏi thi thểHephaestionchotớikhibịđộiChiếnhữudùngvũlựckéođi;hayngàiđãômcáixáccảngàylẫnđêm.MộtvàingườicònnóirằngAlexanderđãralệnhtreocổmộtthầythuốctênlàGlauciasvìtrìnhđộyhọckémcỏicủaôngtavàcảnhữngngườikhácnữavìđãthấyHephaestionuốngquánhiềurượumàkhôngcốgắngngănônglại.[526]Tuynhiên,tôikhôngnghĩrằngAlexanderđãcắtngắnmáitóccủamìnhđểtỏlòngthươngtiếcHephaestion,vìnếungàicólàmnhưvậythậtthìhẳnđólàđểganhđuavớiAchilles,ngườimàngàiluôncoilàđốithủkểtừkhicònlàmộtđứatrẻ.[527]Sauđó,cũngcóchuyệnkểrằng–mộtcâuchuyệnmàđốivới tôikhá làdị thường–Alexanderđãđích thânđiềukhiểncỗxengựađặt thihàicủaHephaestionđimộtquãngđường ngắn; và rằng, ngài đã hạ lệnh san bằng lăngmộ củaAsclepius ởEcbatana–mộtđiềucó thểxảy ravớimộtbạochúaphươngĐôngnhưngkhôngphùhợplắmvớitínhcáchcủaAlexander.QuảthựcđiềunàygợinhắctớicâuchuyệnphilývềviệcXerxes,ngườicoithườngnhữnggìconngườicho là bất khả xâmphạm, đã “trừngphạt”Hellespont bằng cách “giả vờ”phạtroieobiểnnày.[528]Mộtcâuchuyệnkhác,màtôichorằngcũngkhônghoàntoànlàmộtcâuchuyệnbịađặt,thuậtlạirằngtrênđườngtớiBabylon,AlexanderđãgặpcácsứthầntừHyLạp,trongsốđócómộtvàiđạidiệncủaEpidaurus.[529] Alexander đã chấp thuận những thỉnh cầu của ngườiEpidaurus,vàtraotặngmộtvàimónđồđểhọmangvềquêhương.NgàicòntraotặnglễvậtđểhọdânglênAsclepiusởlăngmộcủaông.Alexandernói,“Tuyvậy,Asclepiusđãđốixửkhôngcôngbằngvớita;bởivìngàiđãkhôngcứungườibạnthânmàtacoinhưcảcuộcđờimình.”NhiềunguồncứliệuđángtinchobiếtAlexanderđãthựchiệnlễtếđểhỏi

xemcóthểcoiHephaestionnhưmộtvịbánthầnđượckhông,vàmộtvàisửgiacònkhẳngđịnhrằngAlexandercũngđãhỏithầnAmmonxemliệuthầncóchấpnhậnngài [Alexander]nhưmộtvị thầnkhông;nhưngAmmonđãkhướctừ.[530]

Tuynhiên,tấtcảcáctrướctácđềuthuậtlạimộtchitiếtrằng,suốthaingàysaucáichếtcủaHephaestion,Alexanderđãkhôngănuốngvàkhôngchúýgìtớibảnthânmình.Ngàichỉnằmtrêngiường,lúcthìthankhócthảmthiết,lúc thì im lặng trong đau đớn. Alexander đã chuẩn bị một giàn thiêu ởBabyloncógiátrịtới10.000ta-lăng–hoặchơnthế,nếuchúngtacóthểtintưởngvàomộtvàighichép[531]–vàyêucầutoànbộphươngĐôngđểtangHephaestiontrongmộtthờigian.[532]NhiềungườitrongđộiChiếnhữuvìrấttôntrọngAlexanderđãquyếtđịnhdốcsứcchutoànhậusựchoHephaestion,

một hành động được khơi mào từ Eumenes, người đã tranh cãi vớiHephaestionnhưtôivừanhắctớitrướcđó.[533]MụcđíchcủaEumeneschắcchắnlàđểAlexanderkhôngnghĩrằngôngvuimừngtrướcsựrađicủamộtchiếnhữu.AlexanderkhônghềchỉđịnhmộtaikháclàmchỉhuychokỵbinhChiếnhữu;ngàimongmuốntêntuổicủaHephaestionsẽ luôngắnliềnvớiđộiquânnày,nên sauđóngàiđổi tênkỵbinhChiếnhữu thànhĐạoquânHephaestion, và hình ảnh của Hephaestion tiếp tục song hành với nó.Alexander tổchứcmột lễhộiđểvinhdanhngườibạnthânthiếtcủamình,vớicáccuộcthitàivềvănhọcvàthểthao;lễhộinàyhuyhoànghơntấtcảcáclễhộitừngđượctổchứctrướcđó,vượtxacảvềsốlượngngườithamgiathiđấucũngnhưchiphíchonó.Cókhoảng3.000ngườithamgia–vàsauđó, một số lượng người tương tự cũng tham gia lễ hội tại đám tang củaAlexander.NỗiđauđớncủaAlexanderkéodàidaidẳng;nhưngcuốicùng,ngàicũng

vượtquanóvàsựanủicủabạnbècũngdầncótácdụng.Mộtkhiđãtrởlại,ngàingay lập tức tiếnhànhmộtcuộcviễnchinhchống lạingườiCossaea.Nhữngngườinày là tộcngười lâncậnvớingườiUxia.Họ làmộtdân tộchiếuchiến,sốngởnhữngcứđiểmvữngchắctrêncácngọnđồi;khibiếtquânđịchđang trênđường tấn công,ngườiCossaea thường rờibỏ các cứđiểmcủahọ,hoặcởcùngnhauhoặcchiathànhcácnhómnhỏnếuhoàncảnhbắtbuộc,rồibỏtrốn.Bởivậy,rấtkhócóthểbắtđượchọ.Sauđó,khiquânđịchrời đi, họ sẽ quay trở lại sống cuộc đời cướp bóc như bình thường. Tuynhiên,Alexanderđãhạđượchọ.Khingàithựchiệncuộctấncông,lúcđóđãlàmùađôngnhưngAlexanderkhônghềdừnglại,dùlàvìthờitiếtxấuhayđịa hình xấu – câu chuyện tương tự cũng đã được Ptolemy, con trai củaLagus,ngườichỉhuymộtphầnlựclượngcủacuộcviễnchinhnàythuậtlại.Quảthực,mộtkhiAlexanderđãlênkếhoạchchinhchiến,sẽkhôngcóđiềugìngăncảnđượcngài.[534]

TrênđườngquaytrởlạiBabylon,ngàigặpcácsứthầntớitừLibya,nhữngngườivớinhững lờica tụngđã trao tặngngàimộtvươngmiệnnhằmthừanhận vương quyền của Alexander đối với toàn châu Á; những sứ thầnBruttia, Lucania, và Etrusca từ Ý cũng đến tiếp kiến ngài với cùng mộtnhiệmvụ.Người ta kể rằngCarthage cũng đã gửi phái đoàn, và các pháiđoàncủangườiEthiopiahayngườiScythiachâuÂucũngtớivàodịpđó–chưakể tớingườiCelticvàngười Iberia– tất cảđều tớivớinguyệnvọngthiếtlậpmốigiaohảovớiAlexander.[535]ĐólàlầnđầutiênnhữngngườiHyLạpvàngườiMacedonianghe tới têncủacác tộcngườinàyhoặc lầnđầutiênnhìnthấytrangphụcvàtrangbịvũkhílạlùngcủahọ.HọthậmchícònthỉnhcầuAlexanderphânxửcáccuộctranhcãinộibộ,khiếnAlexandervàcácchiếnhữucủangàicảmthấyngàiquảthựcđãtrởthànhchúatểcủathế

giới.HaisửgiaviếtvềsựnghiệpcủaAlexander,AristusvàAsclepiades,[536]thuật lại rằngngườiLaMã cũngđã gửi sứ thần tới tiếp kiến ngài, và khiAlexanderquansátthấysựtựdođángtựhàomàhọđangmang,sựtậntụyhiểnnhiênđốivớinhiệmvụvàbiếtđượcbảnchấtcủacácnguyêntắcchínhtrịcủahọ,ngàiđãtiênđoánđượcsựvĩđạitrongtươnglaicủaLaMã.Tôighilạicâuchuyệnnày,chodùnócóthểkhôngchínhxác.SựthậtlàkhôngcómộtngườiLaMãnàonhắctớiđoànsứthầnnày,nóigìđếnhaisửgiaviếtvềAlexanderĐạiđếmàtheotôilàhainguồncứliệuđángtincậynhấtcủamình,AristobulusvàPtolemy,contraicủaLagus.Hơnnữa,cóphầnkhótinđốivớiviệcnhữngngườiLaMã,nhữngngườimàgiaiđoạnđóđãhoàntoàncócácchínhthểtựdo,lạigửimộtđoànsứthầntớitiếpkiếnmộtvịHoàngđếnướcngoài,đặcbiệtlàkhingàiởcáchxahọđếnnhưvậy,trongkhihọchẳngphảisợhãiđiềugìhoặcmongmuốncóđượcgìtừAlexanderĐạiđế.Ngoàira,nhữngngườiCộnghòaLaMãcònlànhữngngườicựclựcchốngđốicácquânvương,nhữngkẻmàhọghétcayghétđắng.Saunhữngsựkiệnnày,AlexandercửHeracleides,contraiArgaeus,cùng

vớimộtnhómthợđóngtàutớiHyrcaniatìmgỗtrêncácngọnđồivàđóngtàutheokiểuHyLạp.LýdochomệnhlệnhnàylàAlexandermongmuốnmở rộng hiểu biết địa lý củamình bằng cách khai phá biểnCaspian (hayHyrcanian);ngàimuốnxácđịnhxemliệubiểnCaspiancónốivớiđạidươngnàokhông–nónốivớibiểnĐenhaychỉlàmộtcáivịnhthuộcbiểnẤnĐộmà thôi. Ngài đã chứngminh được rằng biểnBa Tư – hay biểnĐỏ, nhưngườitađôikhivẫngọinhưvậy–chỉlàmộtvịnhbiển,vàđiềunàycóthểcũng đúng với trường hợp của biển Caspian.[537] Những giới hạn – hoặcnhữngđiểmkhởinguồn–củabiểnCaspianchưabaogiờđượckhámphá,bấtchấpviệccónhiềungườicưtrúởbờbiểnnàyvàcónhiềudòngsôngmàtàubècóthểqualạiđượcđổvàonó:chẳnghạnnhư,dòngOxus,dòngsônglớnnhấtkhuvựcchâuÁngoàiẤnĐộ,bắtnguồntừBactria;dòngJaxartessaukhichảyquaScythia;vàdòngAraxeschảyquaArmeniađềuđổvàobiểnnày.[538]Ngoàibadòngsônglớnnày,còncónhiềunhánhsôngkhácđổvàobiểnCaspian;một vài nhánh sông đã được quân đội củaAlexander khámphára,nhữngnhánhsôngkhácxatớitậnphươngbắc,ởmộtđấtnướchoàntoànxalạcủangườiScythiaducư.TrênđườnghànhquântớiBabylon,Alexander,saukhivượtsôngTigris,

đãgặpmộtvàiNhàthôngtháiChaldaean,[539]nhữngngườiđãkéongàiquamộtbênvànàixinngàiđừngđixahơn,bởivịthầncủahọ,thầnBel,đãtiênđoánrằngnếungàibướcvàothànhphốtrongthờigiannày,ngàichắcchắnsẽphảibỏmạng.AlexanderđáplạihọbằngcáchtríchlờicủaEuripides:[540]

“Cácnhàtiêntrigiỏinhấtlànhữngngườiđưaranhữngdựđoánchínhxác

nhất.”[541]

“Thưabệhạ,”nhữngngườiChaldaeannói,“xinngàiđừngdẫnđộiquâncủangàiđivềphíatây;màhãyđivềphíađông.”Tuynhiên,điềunàychẳnghềdễdàngvớiAlexander,vìvùngđấtphíađôngkhôngthuậntiệnchoviệchànhquâncủatoànbộlựclượng.Sựthậtlàđịnhmệnhđãdẫnngàitớinơimàsauđóngàiđãbỏmạng.Cólẽmộtkết thúchuyhoàngchoAlexanderlàdanhtiếngcủangàivẫn

cònnguyênvẹnvàphần lớn thếgiới sẽ tiếc thươngcho sự rađi củangàitrước khi ngài bị đánh gục bởi số phận bất hạnh làmất đi hầu hết nhữngngườithânthiếtcủamình,điềumàsớmmuộncũngsẽxảyra.ĐiềunàychắcchắncũnglýgiảitạisaoSolonkhuyênCroesus“hướngđếncáikết”củamộtcuộcđờivàkhôngbaogiờnóiaiđóhạnhphúcchotớikhingườiđóquađời.[542]Thậmchí,trongtrườnghợpcủaAlexander,cáichếtcủaHephaestionlàmộtnỗibấthạnhlớn,vàtôitinrằngngàihẳnđãkhôngmuốnkéodàicuộcsốngđểchịuđựngmộtnỗiđauđớnnhưvậy,cũnggiốngnhưAchilles,ngườichắchẳnđãmuốnchếttrướcPatroclushơnlàphảisốngđểbáothùchocáichếtcủangườibạnthân.ThựcsựAlexandercóphầnhoàinghinỗlựcngăncảnngàihànhquântới

BabylonvàodịpnàycủanhữngngườiChaldaean,khôngphảivìngàikhôngtinvàokhảnăng tiên tricủahọ; trái lại,ngàichorằngcóđiềugìđóbíẩntrongchuyếnđinàycủahọ.ỞBabyloncómộtđềnthờlớncủathầnBel,mộtcôngtrìnhvĩđạiđượcxâydựngbằnggạchnung.Giốngnhưnhữngđềnthờkháctrongthànhphố,côngtrìnhđãbịXerxestànphátronglầnôngtatrởlạitừHyLạpvàAlexanderđãcódựđịnhkhôiphụcnó.[543]Theomộtvàighichép,ngàimongmuốnxâydựnglạimộtsốcôngtrìnhcổ,vàvìlýdonày,ngàiđãhạlệnhchonhữngngườiBabylondọndẹpsạchphầnđấtxâydựng.Cònmộtsốghichépkhác lạicho rằngAlexander thậmchícònmuốnxâydựngđềnthờmớilớnhơncáicũ.Tuynhiên,khiAlexanderkhôngcóởđó,nhữngngười thợxâyđãbỏbêcôngviệc.Bởivậy,ngài tínhsửdụngquânlínhcủamìnhđểxâydựngđềnthờ.NhữngvịhoàngđếcủaAssyriađãdângmộtphầnlớnđấtđaivàcủacảilênthầnBelvàđềnthờtừđóđượcduytrìlànơilàmlễhiếntếdânglênthần.RấtcóthểnhữngngườiChaldaeanđượctùyýsửdụngsốtàisảnnàycủathầnlinh.Vìnhữnglýdođó,Alexandercóthểnghĩrằnghọsởdĩkhôngmuốnngàivàothànhphố,xâydựngđiệnthờmộtcáchnhanhchóngvìđiềuđócó thể làmmấtnguồn lợicủahọ.Tuynhiên,AristobulusthuậtlạirằngAlexander,tuyvẫncònnhiềubănkhoăn,đãchấpnhậnthỉnhcầucủanhữngngườiChaldaean.Ngàyđầutiên,ngàiđãchoquânđộidừngchânbêndòngEupharates,vàngàytiếptheo,độiquânmentheobờsôngvốnluônởphíatayphảicủangài,cùngvớiýđịnhsẽđitớiphầnphía

tâycủathànhphốvàsauđóquaysangphíađông.Nhưngconđườngnàyquákhóđi,nhất làkhiđểcó thểđi sangphía tây, rồi rẽ sangphíađông thànhphố,độiquânphảiđiquamộtvùngđầmlầy.HệquảlàAlexanderđãlàmtráiýmuốncủathầnlinh–mộtphầndocốý,mộtphầndongàichẳngthểnàolàmkhácđược.TheotrướctáccủaAristobulus,chúngtatìmthấycâuchuyệnsauđâyvề

ApollodoruscủaAmphipolis.Apollodorus,mộttrongcácChiếnhữucómốiquanhệthânthiếtvớiAlexander,làngườichỉhuymộtlựclượngđãđượcđểlạicùngvớiMazaeus,thốngđốcBabylon.[544]SaukhiAlexander trởvề từẤnĐộ,Apollodorus đã không còn nóng lòngmong ngóng chiến hữu củamìnhnữakhiôngchứngkiếnAlexander trừngphạtmộtcách tànnhẫn rấtnhiềuthốngđốccủacáckhuvựckhác.Dođó,ôngđãviếtmộtláthưchoanhtrailàPeithagora,mộtnhàtiêntriđoántrướcmọichuyệnnhờvàobộlòngcủacácconthúđượchiếntế,hỏixemcóthểtiênđoánxemcónguyhiểmgìđedọaônghaykhông.Trong thư trả lời, Peithagoras hỏi xemai là ngườiApollodorusthấylongại,vàApollodorusnhanhchóngviếtmộtláthưkháccho anh trai, trong đó nêu đích danh nhà vua và Hephaestion. Sau đó,Peithagoras đã tiến hành một lễ hiến tế, trước hết là để tiên tri vềHephaestion;vàbởivìkhông tìm thấy thùy tronggancủaconvậthiến tế,nên ông gửi mật thư cho Apollodorus ở Ecbatana, khẳng định rằngHephaestion sẽ sớm qua đời và bởi vậy, chẳng có gì để lo lắng cả.Aristobulus kể rằngApollodorus nhận được thông điệp này trước cái chếtcủaHephaestion.Sauđó,Peithagoras làm lễhiến tế thứhai, lầnnày làđểtiênđoánvềsốmệnhcủaAlexander;một lầnnữa,gancủaconvậthiếntếkhôngcóthùyvàPeithagorasviếtmộtláthưkhácchoemtraivớicùngmộtnộidungnhưláthưtrước.Apollodoruskhôngchegiấuđiềunày.ÔngkểchoAlexander nghe về lời tiên tri, với niềm tin rằng ngài sẽ lại ưu ái ông.AlexandercảmơnApollodorus,và trongdịp trởvềBabylon,ngàiviết thưchoPeithagorasđểhỏivềvấnđềnày.Peithagorastrảlời:“Gancủaconvậthiếntếkhôngcóthùy.”“Vậydấuhiệuđócónghĩalàgì?”,Alexanderhỏi.“Điềuđóbáohiệuđiềutồitệnhất”,[545]Peithagorasđáp.KhônghềgiậndữvớiPeithagoras,Alexanderđốixửvớiôngvớisựkính

trọnghơntrướcvìôngđãnóivớingàisựthậtmàkhônghềchegiấu.Aristobuluskểlạirằngôngđãđượcnghecâuchuyệnnàytừchínhmiệng

Peithagoras.Hơnnữa,ôngcònnóithêmrằng,Peithagoras,vàomộtdịpsaunày, đã trổ tài tiên tri khi tiên đoán sốmệnh củaPerdiccas vàAntigonus;trongcảhaitrườnghợpdấuhiệucảnhbáotươngtựcũngxuấthiện,vàsaunày đều trở thành sự thật; vì Perdiccas bị giết trong cuộc chiến chống lại

Ptolemy,cònAntigonusbỏmạngtrongtrậnIpsuskhichốnglạiSeleucusvàLysimachus.[546]

CómộtcâuchuyệntươngtựvềCalanus,nhàthôngtháingườiẤnĐộ.[547]Truyệnkểrằng,trênđườngđitớigiànthiêunơiCalanustrởvềcõichết,ôngnói lời tạm biệt với những người bạn thân thiết củaAlexander, nhưng lạikhướctừnóibấtcứlờitạtừnàovớichínhAlexander.CalanusnóirằngôngsẽđónchàongàikhihọgặpnhauởBabylon.Lúcđó,chẳngaibậntâmtớichi tiếtnày;nhưngsaunày,khiAlexanderquađời tạiBabylon, tấtcảmọingườicómặttrongdịpđóđềunhớlạinhữnggìCalanusđãnóivànhậnrarằngtừngtừcủaôngđãsớmtiêntrivềcáichếtcủaAlexander.ỞBabylon, cónhiều sứ thầnHyLạp tới tiếpkiếnAlexander, tuynhiên

mụcđíchcủahọlàgìthìkhôngđượcghilại.Tôiđoánrằnghầuhếtcácsứthầnnàyđếnđể trao tặngvươngmiệnchiến thắngvàchúc tụngcho thànhcôngcủaAlexander,đặcbiệtlàchiếnthắngởẤnĐộ,vàbàytỏniềmvuicủahọvìngàiđãtrởvềantoàn.[548]Alexanderđãđóntiếpcácsứthầnmộtcáchlịchsựvàtraochohọtấtcảniềmvinhdựphùhợpvớivịtrícủahọtrướckhichohọlui;ngàicũnggiaochohọquảnlýcácbứctượng,cácbứcvẽcùngvới những vật hiến tế khác mà Xerxes đã lấy từ Hy Lạp và mang tớiBabylon,Pasardadae,SusahaybấtcứmộtthànhphốchâuÁnàokhác.ĐiềunàycũngcónghĩalànhữngbứctượngđồngvềHarmodius,AristogeitonvàArtemiscủangườiCelcaeđềuđãđượctrảvềAthens.[549]

AristobulusviếtrằnghạmđộiđãtớiBabylonkhiAlexandervừađặtchântớivùngnày.ĐộitàucủaNearchusđãgiongbuồmngượcdòngEuphratestừvịnh Ba Tư, những đội tàu khác – hai thuyền năm tầng chèo của ngườiPhoenicia, ba thuyền bốn tầng chèo, 12 thuyền chiến ba tầng chèo, vàkhoảng30thuyềngalley–từbờbiểnPhoeniciacũngđãtiếnhànhvượtbiển;họđãchia thànhnhiềunhómnhỏvàgiongbuồm tớiThapsacus trêndòngEupharates,nơicácđộitàuthuyềnđượctáihợpvàxuôidòngtớiBabylon.RõrànglàAlexanderđịnhxâydựngmộtđộitàumới,vàvìmụcđíchnày,ngàiđãchohạcáccâybáchởBabylonia.Câybáchlà loạigỗduynhấtcónhiều ở lãnh thổ Assyria, nhưng lại không phải là chất liệu tốt để đóngthuyền.[550]Nhânlựcvà thủythủchocác tàuchiếnmớiđượchuyđộngtừnhững thợ lặnvànhữngngười làmcác côngviệc liênquan tới biển cả từPhoenicia và vùng biển lân cận. Bằng cách hạ lệnh nạo vét lòng sông,AlexandercũngbắtđầuchoxâydựngmộtcảngbiểnởBabylon,mộtcảngbiển đủ rộng cho 1.000 tàu chiến và được trang bị các xưởng đóng tàu.MiccaluscủaClazomenaeđượccửtớiPhoeniciavàSyriavới500ta-lăngđểthuêmướnnhữngngườiđànôngthôngthạoviệctàuthuyềnvàbiểncả.ThựctếlàAlexandercóýtưởnglậpkhuđịnhcưởbờbiểncủavịnhBaTưvàcác

hònđảoởngoàikhơi;vìngàiđoánvùngđấtđósẽtrởnênthịnhvượngnhưPhoenicia.Nhữngchuẩnbịvề lực lượnghảiquânhướng tớiviệc tấncôngnhữngngườiẢRập trênbờbiển.[551] Lý do bề ngoài là nhằmvào nhữngngườikhônggửisứ thần tới tiếpkiếnngàihaybày tỏsự tôn trọngcủahọbằngmộthànhđộnglịchsựthôngthườngnàođó.Tuynhiên,lýdothựcsựtheoquanđiểmcủatôi,làkhaokhátkhôncùngvềviệcmởrộnglãnhthổcủaAlexander.[552]

AlexanderđượcbiếtrằngnhữngngườiẢRậpchỉthờphụnghaivịthần,thầnUranusvàthầnDionysus;vịthầnđầutiênđượcthờphụngvìchứatrongmìnhkhôngchỉcácngôisaomàcòncảmặttrời,lànguồncộivĩđạinhấtvàrõ ràng nhất cho hạnh phúc của nhân loại; còn vị thần thứ hai được thờphụng nhờ vào danh tiếng từ cuộc viễn chinh tới Ấn Độ.[553] Do đó,Alexander thấy rằngngàixứngđángđểngườiẢ rập tôn sùngnhưmộtvịthầnthứba,bởitrênthựctếnhữngthànhtựucủangàicònvượtxacảthầnDionysus;hoặcítnhất,ngàicũngxứngđángvớivinhdựnàynếungàichinhphụcngườiẢRậpvàchophéphọduytrìcácthểchếcổxưacủahọ,[554]nhưngàiđãphépnhữngngườiẤnĐộlàmnhưvậy.Hơnnữa,sựgiàucócủaxứsởnàycũngkhiếnAlexandermuốnchinhphụcnó–ngàiđãđượcnghekểvềcâycassiatrêncácốcđảo,câytrầmhương,câymậtnhilạp,câyquế,rồicácđồngcỏnơicamtùngmọclên.ẢRậpcũnglàmộtnướclớn,bờbiểncủanó(đượckểlà)cóchiềudàikhônghềthuakémbờbiểnẤnĐộ;nhiềuhònđảonằmởngoàixa,vàcócảngbiểnởmọinơi,thuậntiệnchohạmđộicủangàidichuyểnvàcósẵnnhữngmảnhđấtchocáckhuđịnhcưmới,nhữngnơichắcchắnsẽtrởnêngiàucóvàthịnhvượng.Alexandercònđượcbáocáovềsự tồn tạicủahaihònđảonằmgầncửa

sôngEuphrates.Mộttronghaihònđảođónằmởkhágần,cáchkhoảng24kilôméttừnơidòngsôngđổrabiển.Hònđảonhỏhơnnàycórừngcâyrậmrạp,vàtrênđócóđềnthờthầnArtemis,nơithờphụngcủacáccưdântrênđảo.Ngườitatìmthấynaivànhữngcondêhoangdãtrênđồngcỏởđây,vàchúngđượcsửdụngđểhiếntếlêncácvịthần.Hơnnữa,việcsănbắnnhữngconvậtnàybịcoilàtráiphép.AristobuluskểrằngAlexanderđãrasắclệnhtuyênbố rằnghònđảonàynênđượcgọi là IcarusgiốngnhưmộthònđảocủangườiAegea,[555]dựavàotruyềnthuyếtchorằngđâylànơimàIcarus,contraicủaDaedalus,rơixuốngkhimặttrờilàmtanchảysápongtrênđôicánhcủacậu–chuyệnnàyxảyralàvìIcaruskhôngnghelờichamình,vàthayvìbayởdướithấp,cậulạimuốnbaycaohơncảmặttrời;tuynhiên,khicàngđếngầnmặttrờithìsứcnóngcàngmãnhliệt,nungchảyđôicánhcủaIcaruskhiếncậurơixuốngvàchếtchìmdướiđáybiển.Têncủachàngtraitrẻ có tham vọng ngông cuồng này được đặt cho hòn đảo Icarus và biển

Icarian.HònđảothứhaiđượcgọilàTylus,[556]nằmcáchcửasôngEuphratesmột

khoảngmàthuyềnphảiđimấtmộtngàymộtđêmkhôngngơinghỉmớitớinơi.Hònđảonàykhôngcórừngbaophủvàthíchhợpchoviệccàycấytrồngtrọt.AlexandernhậnđượcnhữngthôngtinnàytừArchias,đólàngườiđượccử

đi trênmột chiếc thuyềngalleyđể trinh sát bờbiểnvà chuẩnbị cho cuộcviễnchinhsắptớichốnglạingườiẢRập.ArchiasđãtớiTylus,nhưngkhôngmạo hiểm đi xa hơn; Androsthernes, chỉ huy một thuyền galley khác, đãgiongbuồmđixahơnđểquansátmộtphầnbánđảoẢRập,[557]vàHiero,mộtthuyềntrưởngtừSoli,đãtiếnxahơncảhaingườitrước.Alexandergiaophóchoôngmột thuyềngalley thứba,hạ lệnhđivòngquanhtoànbộbánđảoẢRậpbằngđườngbiển,xatớitậnthịtrấnHeröopoliscủangườiAiCậptrênbiểnĐỏ.NhưnglòngdũngcảmcủaHierokhôngđủđểthựchiệntrọnvẹnmệnh lệnh, cho dù ông đã đi thuyền xung quanh phần lớn bờ biểnẢRập;ông trở lại,báocáovớiAlexander rằngbánđảoẢRập rất rộng lớn,gầnbằngẤnĐộ,vàcómộtmũiđất lớnchạyxa tới tậnbiển.[558]Mũiđấtnày,quảthực,đãđượcquâncủaNearchusquansátthấytrongkhoảngcáchkhôngxalắmtrongchuyếnhảihànhtừẤnĐộ,trướckhihọđổihướngtớivịnhBaTưvàkhihọđangtrênđườngvượtquanótheochỉdẫncủahoatiêuOnesicritus. Tuy nhiên, Nearchus, trong ghi chép của ông về chuyến hảihành,[559]nói rằngôngđã từchốisựủyquyền,vìsaukhihoànthànhviệckhảosátbờbiểncủavịnhBaTư,NearchussẽbáocáovớiAlexandermụcđíchcủachuyếnhảihành,vàđókhôngphảilàkhámphávùngbiểnmàlàđểkiểmtravùngbờbiểnvàtìmkiếmthôngtinvềcáccưdânsốngởđó,nhưlàmthếnàohọcó thể tồn tại, sựmàumỡhaykhôcằncủanhiềukhuvực,nhữngnơinàotàuthuyềncóthểthảneovàhọcóthểtìmkiếmnướcngọtởđâu. Ngoài ra, mục đích của chuyến đi là tìm cách để hải quân củaAlexandercóthểđiquavùngbiểnđóantoàn;vìvậyviệckhảosátvùngbờbiểnkhôcằncủaẢRậpsẽlàvôích,vàngườitachorằngđâychínhlàlýdokhiếnHieroquaytrởlạivàkhôngtiếptụchànhtrình.Trongkhinhữngtàuchiếnmớicònđangđượcđóngvàquátrìnhnạovét

lòng sông đang diễn ra, Alexander đã giong buồm từ Babylon xuôi dòngEuphratestớimộtdòngsôngđượcgọilàPallacopas,cáchthànhphốkhoảng160 kilômét. Dòng Pallacopas không thực sự làmột dòng sông có nguồnnướcđộclậpmàlàmộtnhánhcủasôngEuphrates.[560]DòngEuphratesbắtnguồn từnhữngngọnnúicủaArmenia.Vàomùađông,nóchỉ làmộtconsôngcạn,mứcnướckháthấpsovớihaibờ,nhưngvàomùaxuân,đặcbiệtlàxungquanh thờiđiểmhạchí, lượngnướccủasôngEuphrates tăng lênđột

ngộtvìbăngtantrêncácđỉnhnúiArmenia.Thậmchí,nướcsôngdânglêncòncaohơncảhaibờvàlàmngậplụtcảnhữngvùngđồngbằngAssyria.Dĩnhiên,nạnlụtđóđãkhôngxảyravì lượngnướccủadòngEuphratesđượcphânchiadọckênhđàoPallacopasvàocácđầmlầyvàcáchồ,từđóđổvàoẢRậprồibăngquamộtkhuvựcđầmlầyrộnglớn,cuốicùngđổvàobiểncảquamộtvàikênhđàokhác.Vàomùa thu, saukhibăng tan,mựcnướccủaEuphrateshạxuống, tuy

nhiênphầnlớnlượngnướcvẫntiếptụcchảydọckênhđào,đổvàocáchồ.Bởivậy, trừphikênhđàobị chặnbởimột cửacốngnhằmngăncảndòngnướcchảyvàchỉchophépdòngEuphrateschảydọceobiểnchínhcủanó,thìvàomùanàytrongnăm,dòngEuphrateshoàntoàncạnkhôvàkhôngthểđổvàocácvùngđồngbằngAssyria.ThốngđốcBabylonđãchoxâydựngmột cửa cống kiểu như vậy; đây làmột nhiệm vụ khó khăn và đã khôngthànhcông,vìđấtởnơiđóhầuhếtlàrấtmềm,đấtsétẩmthìlạidễdàngbịdòngnướcxuyênthủng.Dođó,việcngăndòngnướckhôngđổvàokênhđàolàrấtkhókhăn,mặcdùtrongsuốtbatháng,cóhơn10.000ngườiAssyriađãcốgắngthựchiệncôngviệcnày.KhiAlexanderbiếtnhữngsựkiệnnày,ngàinónglòngmuốnlàmđiềugì

đóđểtạodựngmộtviễncảnhtốtđẹphơnchoAssyria.Dođó,ngàidựđịnhxâydựngmộtcửacốngtạiđiểmnốigiữakênhđàovàdòngsông.Tuynhiên,tạimộtđịađiểmcáchđókhoảnghơn6kilômét,ngàiquansátthấyđấtởđâycứnghơnvàcónhiềuđáhơn.Ngàichợtnghĩ rằngnếuxâydựngmộtconmươngmớitừđiểmnàytớikênhđàoPallacopasthìvấnđềcóthểđượcgiảiquyếttốthơn,vìnướcsôngsẽkhôngthểxuyênqualớpđấtđácứngkhôngthấmnước,vàsẽbịcửacốngngănlạivàonhữngthờiđiểmthíchhợp.Sauđó,kếhoạchnàyđãđượcAlexanderthựchiệntrêndòngPallacopas,

xuôitheokênhđàoxuốngcáchồtheohướngẢRập.[561]Quansátthấynơiđâycóđịathếtốt,ngàiđãxâydựngvàcủngcốmộtthịtrấnmớicũngnhưbốtríđịnhcưchomộtsốlínhđánhthuêHyLạp.Ngoàira,ngàicòngiatăngsốcưdânchothịtrấnvớinhữngngườitìnhnguyệnvànhữngngườikhôngcònphùhợpchoquânngũhoặcđãquágiàđểtiếptụcchiếnđấu.[562]

Lúc này, dường như Alexander đã chứng minh lời tiên tri của nhữngngười Chaldaean là điều vô lý. Họ đã tiên tri vềmột tai họa ở Babylon;nhưngchẳngcógìxảyracả.Ngàiđãhànhquânantoànrờikhỏithànhphốtrướckhibất cứvận rủinàocó thểbắtđượcngài.Dođó, cùngniềmkiêuhãnhmớiđượckhôiphục,Alexandergiongbuồmtới thămcáchồmột lầnnữavà tiếnvềphíanam.Mộtvài tàu thuyềncủangàibị lạcởnhữngconkênhhẹpgiữacáchồvàđầmlầy,nênngàiphảicửhoatiêutớiđểdẫnđườngchohọ.

NhiềulăngmộcủacácvịhoàngđếngườiAssyriađượcxâydựngởcáchồvàvùngđầmlầy,vàcóchuyệnkểrằngAlexander, trongkhiđíchthânchỉhuytàuchiếncủamình,đãđộimộtcáimũchốngnắng,vòngquanhlàvươngmiện,haymộtdảibăng,dấuhiệucủahoànggia.Độtnhiên,cómộtcơngióhất cáimũ rơi xuống nước, nhưng dải băng thì tiếp tục bị gió cuốn đi vàvướngvàođámsậymọcgầnmộttrongnhữnglăngmộcổxưacủahoànggia.Đâyrõrànglàmộtđiềmgở;nhưngsựviệckhôngchỉdừngởđó:mộttrongnhữngthủythủ[563]đãnhảyxuốngđểlấydảibăngbuộcmũ,vàkhithấynóvướngtrênđámsậy,ngườithủythủnày,đểtránhlàmướtdảibăng,đãbuộcnólênđầuthayvìdùngtaymangnótrởvề.HầuhếtcácsửgiađềuthuậtlạirằngAlexanderđãtraothưởngchothủythủnàymộtta-lăngvìlòngtậntụycủaanhtavàsauđóchémđầungườinàyvìhànhvimạophạm.Tuynhiên,AritobuluschỉkhẳngđịnhchitiếtAlexandertraothưởngchongườithủythủ,vàngàichỉtrừngphạtybằngmộttrậnđòn.ÔngcònnóithêmrằngngườiđólàmộttrongnhữngthủythủngườiPhoenicia.MộtvàitácgiảnóirằngđólàSeleucus,vàcho rằng tình tiếtnàybáo trướccái chết củaAlexander cũngnhưviệcSeleucussẽkế thừađếchế rộng lớnnàycủangài–vàSeleucus,quảthực,đãlàvịvuavĩđạinhấttrongsốnhữngngườinốinghiệpAlexanderĐạiđế.Tôinghĩkhôngthểcóhaiquanđiểmvềđiềunày:Seleucuslàmộtngườitheotưtưởngbảohoàng,vàsauAlexander,ônglàngườiđãthốngtrịlãnhthổrộnglớnnhất.Quay trở lạiBabylon,Alexanderđã thấyPeucestas trởvề từBaTưvới

20.000binhlínhBaTư;lựclượngnàycũngbaogồmmộtlượnglớnnhữngchiếnbinhngườiCossaeavàTapuriavìđâylànhữngtộcngườithiệnchiếnnhất trong tất cả các láng giềng của người Ba Tư. Cũng ở nơi này,PhiloxenuscùngvớibinhlínhtừCaria,MenandertừLydiavàMenidascùngkỵ binh do ông ta chỉ huy[564] cũng đã được nhập vào lực lượng củaAlexander.Lần lượt các sứđoàn từHyLạp cũngđã tới tiếpkiến.Các sứthần,đầuđộivònghoa,kínhcẩnđặtvònghoabằngvànglênđầungài,nhưthể họ đang làm nghi lễ vinh danhmột vị thần. Tuy nhiên, sau cùng thìAlexandercũngsắptớihồikếtthúccuộcđời.[565]

NgàinhâncơhộinàycảmơncácbinhlínhBaTưvìlòngtrungthànhvàtuân phục của họ đối với Peucestas, và chúcmừng chính Peucestas vì sựlãnhđạokỷluậtvàthànhcôngcủaông.Sauđó,nhữngngườiBaTưđãđượcđưavàonhiềuđộiquânMacedoniakhácnhau, tạo thànhmộtnhóm–baogồmmộtchỉhuyngườiMacedonia,haingườiđồnghươngcủaôngta,mộtngườiđượcgọilà“lương-đúp”,ngườicònlạilà“mười-xtatơ”[566](gọinhưvậyvìanhtanhậnđượcíttiềnhơnngười“lương-đúp”nhưngvẫnnhiềuhơnlính thường),mườihai línhBaTư,vàcuốicùng làmột lính“mười-xtatơ”

khác.[567]QuânMacedoniamangtheovũkhíbảnxứcủahọ;cònngườiBaTư,hoặcđượcvũtrangcungtênhoặcmanglaonhẹ.Cáccuộcthaodiễncủahạmđộicũngdiễnraliêntụctrongthờigianđó.

Ngoàimộtsốthuyềnbốntầngchèođậuởbờsông,thủythủcácthuyềnbatầng chèo thường tổ chức các cuộc đua thuyền và thử thách kỹ năng láithuyền.Phầnthưởngdĩnhiênthuộcvềngườichiếnthắng.Trướcđóítlâu,Alexanderđãcửnhữngsứthầnđặcbiệttớilăngmộcủa

thầnAmmonđểhỏi xemngười có thểdành choHephaestion– chiếnhữuthânthiếtđãmấtcủangài,niềmvinhdựthíchđángnào.CácsứthầnnàyđãtrởvềvớithôngbáorằngthầnAmmonchophépvinhdanhHephaestionnhưmột“anhhùng”hoặcnhưmộtvịbánthần.Alexanderrấthàilòngvớiđiềunày,vàtừđóthườngtổchứctếlễngườibạnthâncủamìnhvớinghilễdànhchongườianhhùng.[568]

Trongkhoảngthờigiannày,ngàiviếtmộtláthưchoCleomenes,mộtviênchứcđãphạmphảimộttộiáclớnởAiCập.[569]LáthưcũngbàytỏlòngyêumếncủangàiđốivớiHephaestion,mộttìnhcảmđãvượtquacảcáichết–vềđiềunày,tôikhôngthấycógìđángtrách;nhưngnhữngđiềukháccótrongthưthìquảthựcvôcùngđángchê.Bứcthưbaogồmchỉ thịxâydựngđềnthờđểvinhdanhHephaestion trong thànhphốAlexandria,vàmộtđền thờkhácởđảoPharos,nơicóngọnhảiđăng,cảhaiđềnthờđềucóquymôlớnvàđượcxâydựngvôcùngtốnkém.[570]CleomenescònnhậnđượclệnhrằngcácđềnthờnàyđềumangtênHephaestionvàtấtcảnhữngkýkếtgiaokèovềtiềnbạccũngsẽmangtênông.Nếunhưchỉcóthếthìđâychỉlàchuyệnphung phí quá nhiều tâm sức vào những vấn đề không quá quan trọng,nhưngcómộtđiềumà tôikhông thểnào tán thànhđược trong lá thưnày.Trong thư viết, “Nếu ta thấy mọi điều liên quan tới các đền thờ củaHephaestionởAiCậpđược sắpxếpchínhxác, ta sẽ tha thứchongươivìnhững tội ác trướckiacủangươi,vàngươi sẽkhôngchịubất cứ sự trừngphạtnàocủatachobấtkểđiềugìngươiđãlàm,ngoạitrừtộiácghêtởm.”Nhữnglờinày,trongláthưcủamộtvịhoàngđếvĩđạigửichothốngđốccủamộtvùngđất lớnvàđôngdân–kẻđồng thời cũng làmột tênvô lại–đãkhiếntôicảmthấybànghoàng.[571]

CáikếtcủacuộcđờiAlexandercũngnhanhchóngxảyđến.MộtđiềmbáokháccũngđượcAristobulusnhắc tới: trongkhinhàvuađangbậnviệcsápnhậpcácbinhlínhđếntừBaTưcùngvớiđộiquâncủaPeucestas,cácbinhlính tới từ bờ biển với Philoxenus và Menander vào nhiều đội quânMacedonia,ngàiđộtnhiêncảmthấykhátnướcvàrờikhỏingaivàng.Bêncạnhngaivàngđặtnhữngchiếc trườngkỉcócácchânbằngbạcđểnhữngngườihộtốngcóthểngồiởđó,nhưngtấtcảhọđềuđãđứngdậyđitheonhà

vua,chỉđểlạicácquanhoạnđứngcạnhngaivàng.Lúcđó,mộtngười–mộtsốngườinóiđólàmộttùnhânđanghưởngántreo[572]–nhìnthấyngaivàngvàtrườngkỉkhôngcóngườingồiđãchạyquađámquanhoạnvàngồi lênđó.Đámquanhoạn, theo phong tục của ngườiBaTư, khôngdámkéo kẻphảnnghịchxuống,màchỉbắtđầuxéquầnáocủahọ,tựđánhvàongựcvàmặtnhưthểcóđiềugìkhủngkhiếpđangdiễnra.KhiAlexanderbiếtchuyệnnày,ngàihạlệnhtratấnkẻdámngồilênngaivàngđểtìmhiểuxemviệcnàycóphảilàmộtphầntrongmộtâmmưunàokhông.Tuynhiênhọchẳngthuđược tingì,vàngườiđànôngđóhoàn toànhànhđộng trongmộtcơnbốcđồng.[573]Điềunàylạicàngcủngcốthêmlờitiênđoáncủacácnhàtiêntrivềthảmhọa.Một vài ngày sau,Alexander ngồi ăn tối với bạn bè và uống rượu suốt

đêm.Trước kia, ngài đã tổ chức nhiều nghi lễ hiến tế theo phong tục vớimong muốn có được chiến thắng,[574] những lần hiến tế khác là theo lờikhuyêncủacácnhàtiêntri,vàlầnnàongàicũngphânphátrượuvàđồlễchovôsốbinhlínhcủamình.Theomộtvàighichép,khiAlexandermuốntạmbiệtcácchiếnhữutạitiệcrượuvàđingủ,ngàigặpMedius,ngườilúcđólàChiếnhữuthâncậnnhấtcủangài.MediusthỉnhcầuAlexandertiếptụctiệcrượutạibànriêngđểbữatiệcthêmphầnvuivẻ.[575]

Nhậtkýhoànggia[576]khẳngđịnhrằngAlexanderđãuốngrượucùngvớiMediussaubữatiệcrượuđầutiên.Sauđó,ngàirờikhỏibàn,đi tắmvàđingủ,sauđólạichèchénvớiMediustớitậnkhuya.Mộtlầnnữa,ngàiđitắm,ănmộtchútđồ,đingủvàbắtđầubịsốt.Ngàytiếptheo,Alexandertiếptụcrờikhỏigiườngđểthựchiệnnhiệmvụ

tôngiáohằngngàycủangài,vàsaunghilễ,ngàiởtrongdoanhtrạitớitậnkhi trời tối.Alexander tiếp tụchạ lệnhchocácsĩquan,chỉ thịchomộtsốngườichuẩnbịsẵnsàngchocuộchànhquânbằngđườngbộtrongbangày,cònnhữngngười khác thì đi bằngđườngbiểnvới ngài, khởi hành sauđómộtngày.[577]Từđó,ngàiđitớibờsông,vàleolênmộtchiếcthuyềnđểđisangbờsôngbênkia,nơingàitắmvànghỉngơi.Hômsau,Alexandertắmmộtlầnnữavàlàmlễhiếntếnhưthườnglệ,sauđóngàinằmtrongphòng,nơingài tròchuyệnvớiMediusvàhạlệnhchocácsĩquanbáocáotintứcchongàivàosángsớmhômsau.Sauđó,Alexanderdùngmộtchútđồăn,trởvềphòngriêng,vàbịsốtcảđêmđó.Sánghômsau,ngàitiếptụctắmvàlàmlễhiếntế,sauđóchỉthịchitiếtchoNearchusvàcácsĩquankhácvềchuyếnhải hành sẽ bắt đầu trong khoảng thời gian hai ngày. Ngày tiếp theo,Alexandertắmmộtlầnnữa,thựchiệncácnghilễtôngiáotheothườnglệ,vàsauđóliêntụcbịsốt.Dùvậy,vịthốnglĩnhnàyvẫntriệutậpBộthammưuvàchỉthịchohọchuẩnbịgiongbuồm.Đếntối,saumộtlầntắmkhác,tình

trạngcủangàitrởnêntrầmtrọnghơn,vàtớisánghômsau,ngàidichuyểntớitòanhàởgầnhồbơi.Ngàilàmlễhiếntế,vàbấtchấptìnhtrạngsứckhỏecủamình,Alexander vẫn triệu kiến các sĩ quan cấp cao và nhắc lạimệnhlệnhcủangàivềcuộcviễnchinh.Hômsaunữa,Alexandervẫntựmìnhtớinơi cầu nguyện, và sau khi làm lễ, ngài vẫn tiếp tục chỉ thị choBộ thammưu.Rồimộtngàykháclạiqua.Dùlâmtrọngbệnh,Alexandervẫnkhôngchịutừbỏviệchànhlễ;tuynhiên,ngàiđãhạlệnhchocácsĩquancấpcaochờđợiởcungđiệnvàmột tiểuđoàncùngmộtnhómchỉhuyđứngđợiởngoài cửa.Tình trạng củaAlexander lúc đó đã khá tuyệt vọng, ngài đi từkhuôn viên quay trở lại cung điện.Alexander nhận ra các sĩ quan khi họbướcvàophòngnhưngkhôngcòncóthểnóichuyệnvớihọ.Từthờikhắcđóchotớikhilìađời,vịthốnglĩnhvĩđạiđãkhôngnóimộtlờinào.Đêmđórồingàyhômsauvàtrongsuốt24giờsauđó,ngàivẫnbịsốtcao.Nhữngchitiếtnàyđềuđượctìmthấytrongcáctrangnhậtkýhoànggia.

Trong các văn bản này còn có ghi chép rằng các binh lính rất nóng lòngmuốnđượcgặpngài;mộtvàingườihyvọngcóthểnhìnmặtngàitronglúcngài vẫn còn sống;một số khácmuốnđượcnhìn thấy xác của ngài vì tinngàiquađờiđãloanrakhắpnơi,vàtôiđoáncácbinhlínhđãnghingờrằngtintứcvềcáichếtcủaAlexanderđãbịcácvệquâncủangàichegiấu.Nhưngkhôngđiềugìcóthểngăncảnhọtụtập,mọitráitimbinhlínhđềucảmthấyđaubuồnvàhoangmangđếntuyệtvọngkhimấtđivịhoàngđếcủamình.Không thể nào cất lời khi thấy binh lính đứng xếp hàng tới thăm mình,Alexander cố gắng nhấc đầu lên, và trong đôimắt ngài, ngài cho họ thấyrằngngàinhậnratừngngườimột.NhậtkýhoànggiacònviếtrằngPeitho,Attalus, Demophon, và Peucestas, cùng với Cleomenes, Menidas, vàSeleucus,[578] đã dành cảđêmởđền thờSerapis[579] và hỏi thần linh xemliệucónênmangAlexander tớiđiệnthờđểngàicầunguyệnvàcóthểhồiphụcsứckhỏe;nhưngthầnSerapiskhôngđồngý,đồngthờituyênbốrằngtốtnhấtlànênđểAlexanderởlạinơingàiđangở.Chỉthịcủathầnlinhđượccôngkhai,và sauđóchẳngbao lâu thìAlexanderquađời–điềunày, saucùng,lạilàđiều“tốthơn”.GhichépcủaPtolemyvàAristobulusđềukếtthúcởsựkiệnnày.Những

sử gia khác có viết thêm rằng khi những sĩ quan thân thiết nhất hỏiAlexanderrằngaisẽlàngườikếvịngài,ngàiđãtrảlời:“Ngườigiỏinhất”.[580]CũngcómộtcâuchuyệnkháckểrằngAlexandercònnóirằngngàibiếtsẽcónhững“tròchơi”tronglễtangsaukhingàimất.Tôi biết có rất nhiều điều khác cũng được viết ra về cái chết của

Alexander:chẳnghạn,Antipaterđãgửichongàimộtvàithangthuốcđểđiềutrị, và Alexander cũng đã uống thuốc nhưng không chống lại được định

mệnh.[581]Aristotle được cho là người đã chế liều thuốc này, vì ông cảmthấyesợAlexandersaucáichếtcủaCallisthenes,vàcontraicủaAntipater,Cassander,đượccho làngườiđãmangsố thuốcnày tới.MộtvàighichéptuyênbốrằngCassanderđãđểsốthuốcnàytrongmóngcủamộtconla,[582]và nó được trao cho Alexander từ người em trai của Cassander là Iollas,người mang cốc cho hoàng đế và đã có vài lần bị Alexander xúc phạm.Những người khác thuật lại rằng chínhMedius, người yêu của Iollas, đãnhúngtayvàoviệcnày,vàđiềunàyđượcủnghộbởithựctếrằngMediuslàngườimờiAlexander tới tiệcrượu–Alexanderđãbịđauđộtngộtsaukhiuốngcạncốc rượu,vàphải rờibữa tiệcvì lýdonày.[583]Một sửgiakhácthậmchícòndámtuyênbốrằngkhiAlexanderbiếtngàisắpchết,ngàiđãrangoàivớiýđịnhnhảyxuốngdòngEupharates,nhằmbiếnmấtkhôngdấuvếtđểhậuthếdễdàngtinrằngngàicũnglàmộtvịthần,giốngnhưthầnAmmon–chacủangàivậy,vàgiờđâyđãtớilúcngàitrởvềbênngười.SửgianàycònviếttiếprằngvợAlexanderlàRoxaneđãtìnhcờthấyngàirờikhỏicungđiện và đã ngăn ngài lại. Lúc đó,Alexander đã thét lớn và cay đắng quởtráchRoxane rằnghẳn lànàngghen tịvớidanh tiếngbấtdiệt từdòngdõithầnthánhcủangài.Tôikhôngcóýđịnhbỏquanhữngcâuchuyệnnày,tôighichéplạichúngởđâynhưngkhôngmongrằngmọingườicóthểtintưởngvàotínhxácthựccủachúng.Alexandermấtvàongày114Olympiad,khiHegesiasđanglàmquanchấp

chínhtạiAthens.[584]TheoAristobulus,Alexanderthọ32tuổi8tháng,vàtrịvì12năm8tháng(114.Ngàilàmộtngườicóvẻngoàirấtđiểntrai,cósứcchịuđựngphithường,vàmộttrítuệsắcsảo;ngàidũngcảm,ưamạohiểm,nghiêmchỉnh tuân theocácnghĩavụ tôngiáocủamìnhvà luônkhátkhaodanhvọng.Alexanderlàngườirấtchừngmựctrongcácthúvuixácthịt,chỉcóđammêvinhquangcủangàilàkhôncùng.Ngàicótàinăngtháogỡkhókhănvàgiảiquyếtcáctìnhhuốngmâuthuẫn.Ngàitìmthấyniềmvuitrongviệc đưa ra các suy luận từ việc quan sát thực tế. Về kỹ năng quân sự,Alexander làmột bậc thầy.Ngài là người xuất sắc trong việc truyền cảmhứngchobinhlính,hoặckhiếnhọtrànngậplòngkiêuhãnh,hoặctrongthờikhắcnguyhiểm,ngàiquétsạchnỗisợhãicủahọbằngcáchchohọthấysựdũngcảmcủangài.Khigặpnhữngtìnhhuốngmạohiểm,Alexanderdẫndắttoànquânvớisựtáobạophithườngvàkhảnăngnắmbắtthờikhắcmộtcáchnhanh nhạy trước khi quân địch kịp băn khoăn xemđiều gì đang diễn ra.Khôngtrògianlậnhoặcdốitránàokhiếnngàimấtđisựcảnhgiácvàkhôngmộtkẻnàocóthểđộngvàothanhkiếmcủangài.Alexanderlàngườidànhrấtítthờigianvàtiềnbạcchonhữngvuithúcủariêngmìnhtrongkhirấthàophóngvớibạnbè.[585]

Chắcchắn,đammêcủaAlexandercũngcóđôilúcsailầm;chắcchắnngàiđãhọc theo thóiphô trươngvàkiêungạocủacácvịvuachâuÁ,nhưngítnhất,tôikhôngcảmthấyrằngnhữngsailầmnhưthếlàđángghêtởm,nếuchúngtalưutâmtớicácđiềukiệnhoàncảnh.Saucùng,Alexandercòntrẻ,chuỗithànhcôngcủangàikhônghềbịgiánđoạn,vàgiốngnhưtấtcảcácvịvua trongquákhứ,hiện tạivà tương lai,vâyquanhngài lànhữngkẻnịnhthầnluônnóinhữnglờitângbốc,chưakểtớiviệcmiệnglưỡicủahọcóthểđộcđịanhưthếnào.Mặtkhác,quảthựctôichorằngtrongsốtấtcảnhữngônghoàngthờitrước,Alexanderlàngườiduynhấtcótấmlòngcaothượngkhibiếthốihậnvìsai lầmmàmìnhmắcphải.Hầuhếtmọingườikhibiếtrằnghọđãlàmsaithườngnỗlựcmộtcáchngốcnghếchđểchegiấusailầmđóbằngviệctìmmọilýlẽđểbiệnhộ;nhưngtheoquanđiểmcủatôi,cáchcứuchữaduynhấtchomộthànhđộngxấuxavàchomộtkẻtộiđồlàthừanhậntộilỗicủamìnhvàchothấyrằnganhtathựcsựhốihậnvìđiềuđó.Mộtsựthúnhậnnhưvậysẽkhiếnnạnnhâncủatộiáccảmthấydễchịuhơn,vàchínhkẻphạmlỗi,bằngcáchbộclộnỗiđauđớnvì tộiáccủamình,sẽcóđộnglựcđểtránhphạmphảinhữngsailầmtươngtựtrongtươnglai.TôikhôngchorằngkhẳngđịnhcủaAlexandervềnguồngốc thần thánh

củangàilànghiêmtúctrongbấtcứtrườnghợpnào.Nóphầnnhiềucóthểchỉlàmộtcáchthứcphóngđạitầmquantrọngcủangàitrongmắtthầndân.[586] Thực tế, tôi cho rằng người xưa không coi việc Alexander hay cáchoàngđếvĩđạikhácnhưvuaMinos,vuaAeacus,hoặcvuaRhadamanthus,nhữngngườikhẳngđịnhmìnhlàcontraicủathầnZeus,làquákiêungạo;vàđiềunàycũnggiốngnhưlàTheseustuyênbốmìnhlàcontraithầnPoseidon,cònIonkhẳngđịnhônglàconcủathầnApollo.Chắcchắn,việcAlexandernhậntrangphụccủangườiBaTưcũngnhưviệcngàikhẳngđịnhnguồngốcthần thánh củangài là vìmụcđích cai trị: bằng cáchđó, ngài hyvọng sẽkhiến các dân tộc phươngĐông cảm thấy rằng họ cómột ông vua khônghoàntoànlàngườingoạiquốcvàngầmchocácđồnghươngcủangàithấyđược tham vọng vươn xa từ bản tính kiêu ngạo truyền thống của ngườiMacedonia.Chắcchắn,đócũnglàlýdotạisaongàiđưacácbinhlínhBaTư(chẳng hạn những binh lính được gọi là “Những trái táo vàng” [GoldenApples])vàocácđộiquânMacedonia,vàđưacácsĩquanquýtộcngườiBaTưvàocácđạoquânxuấtsắccủaquêhương.VềtinđồnliênquantớithóinghiệnrượucủaAlexander,Aristobulusthuậtlạirằngcácchầurượucủavịthốnglĩnhtrẻkhôngkéodài–vìngài,trênthựctế,chưabaogiờlàmộtkẻnghiệnrượunặng–màngàichỉđơngiảnmuốnvuithúvớicácchiếnhữumàthôi.[587]

Bất cứ ai coi thườngAlexander đều không có quyền dựa vào các bằngchứngchỉđểphêbìnhhaychỉtríchngài;việcchỉtríchAlexandercầnphải

dựavàocáinhìntoàndiệnvềcuộcđờivàsựnghiệpcủangài.Nhưnglàmộtconngười,nếuaiđócoithườngAlexander,trướchếtanhtanêntựsosánhmình với ngài: bản thân anh ta, một kẻ tầm thường và ít tiếng tăm vớiAlexander,vịhoàngđếvĩđạivớinhữngthànhcôngmàkhôngngòibútnàotảxiết,ngườicaitrịhailụcđịa,ngườimàdanhtiếngđãđượccảthếgianbiếttới.Làmsaocóaiđódámlăngmạngài,khingườiđóhiểurằngsựkhinhthịvàmụcđíchtầmthườngcủaanhtachỉchứngminhchosựbấtlựccủabảnthânymàthôi?Vềphầnmình,tôitinrằngvàothờiđạiđó,khôngmộtdântộcnào,không

một thành phố nào, không một cá nhân nào lại không biết tới cái tênAlexander;khôngcómộtaitrênthếgiannàygiốngnhưngài,vàdođó,tôikhôngthểkhôngtinrằngcómộtvàiquyềnlựcsiêunhiênnàođóliênquantới cái chết của ngài. Hơn nữa, có nhiều dấu hiệu cho thấy thời điểmAlexander lìa trần đã được sấm truyền; nhiều người đã chứng kiến và cónhữnggiấcmơtiên tri;[588] thêmvàođó,bằngchứngđángnóihơnnằmởviệcAlexanderđãcóniềmvinhdựlàđượcghikhắctrongtâmtrímọingườitheomộtcáchthứclạlùng,điềumàkhôngmộtngườinàocóthểlàmđược.Thậmchíngàynay,nhiềunămđãtrôiqua,vẫncónhiềulờitiêntriđốivớidântộcMacedonia,tấtcảđềuhướngvềvinhquangcủaAlexander.Trongcuốnsáchnày,tôithừanhậnrằngbảnthâncóthấyAlexanderphạm

phảimột số sai lầm,nhưng tôi khôngngạingầngì trongviệcbày tỏ lòngngưỡngmộvôbờbếnđốivớiconngườingài.Ởnhữngđiểm tôichỉ tríchngài,tôicầnphảilàmnhưvậyvìtôimongmuốnđượckểlạisựthậtnhưtôiđãthấy,vàdođó,giúpíchchođộcgiảcủatôi.Nhữngđiềunàylàđộnglựcđểtôibắtđầuviếtcuốnlịchsửnày,vàtôicũngxincảmtạthầnlinhđãhỗtrợtôihoànthànhtácphẩmnày.

PhụlụcA.NHỮNGTHAYĐỔITRONGVIỆCTỔCHỨCTRUNGĐOÀN(HIPPARCHIES)

TRONGĐỘIKỴBINHCHIẾNHỮUArrianđãkhôngnóigìvềthayđổinày,điềucóthểsuyratừtácphẩmcủa

ông.Lầnnhắctới“trungđoàn”sớmnhất,ngoàivídụđầutiênvềnămđầutiêncủachiếndịch(Quyểnmột),diễnravàomùathunăm329,khiPtolemyđượccửđivớimộtlựclượngbaogồm“batrungđoànChiếnhữu”đểbắtgiữBessus (Quyểnba).Sauđó, trongcùngmộtnăm, trongmột trậnđạichiếnchốnglạingườiScythia,chúngtamộtlầnnữanghenhắctớicáctrungđoànKỵbinh(Quyểnbốn).Tuynhiên,trongmộtbàibáocógiátrịvề“KỵbinhMacedonia củaAlexander”,Giáo sưBrunt cho rằngArrian sử dụng thuậtngữ“trungđoàn”mộtcáchlộnxộn,vìtronglầnHephaestionvàCleiusĐencùngnhauchỉhuyquânChiếnhữuvà“rõrànglàquânChiếnhữuchỉcómộthoặchai‘hipparchy’,thuậtngữ‘hipparchy’khôngphùhợpđểchỉmộtnhómgồmtámđơnvịmàquânChiếnhữuđượchìnhthành”.[589]ÔngchorằngsựthayđổidiễnrasauvụgiếthạiGeitusvàocuốinăm328,vìAlexanderchorằngthậtnguyhiểmkhigiaophómộtlựclượngkỵbinhlớnmạnhvàquantrọngnhưvậyvàotaymộtchỉhuyduynhất,ngườicóthểcũngnhưCleitus,đãlấylàmoánhậnviệcAlexanderchấpnhậntrangphụcBaTưvàthựchànhcácnghilễtriềuđìnhtheokiểuBaTư.Đâycũnglàmộtýkiếnthúvị.Khôngmaylà,việcxemxétkỹlưỡngtácphẩmcủaArrianvềtrậnchiếncủangườiScythiađãchothấy,màtheoquanđiểmcủatôilàkhôngthểnghingờ,rằng“cáctrungđoàn”đã tồntạivàonăm329, trướckhiCleitusquađời.Trongcuộcchiếnnày,Alexanderhạlệnhcho“mộttrungđoàn(hipparchy)kỵbinhđánhthuêvàbốnđội(ilai)kỵbinhđánhgiáo”tấncôngmởmàn,vàsauđó,ngài sửdụng“ba trungđoànChiếnhữuvà toànbộkỵbinhđánhgiáo”đểtiếptụctấncông,trongkhiđíchthânngàichỉhuy“cáctiểuđộitheođộihìnhhàngdọc”.Đâylàmộtmôtảcẩntrọngvàchitiết,hiểnnhiênlàdựatrêncứliệucủaPtolemyvàkhómàtinđượcrằngArriancóthểnhầmlẫn“tiểuđội”và“trungđoàn”.[590]Trênthựctế,chúngtakhôngbiếtsựthayđổivềcáchtổchức trungđoàndiễn rakhinào.Lầncuối cùngđộiquânHoànggiađượcnhắc tới làvàocuốinăm331 tại cổngBaTư (3.18.5), cùngvớimột thuậtngữkhông rõnghĩa làkhác là“tetrachy”dùngđểnóivềđộikỵbinh.Saunày, đầunăm327 (4.24.1), chúng ta nghenói đếnđội bảovệ (agema), rõrànglàđểchỉmộtđơnvịquânđộitươngtựvớitiểuđộiHoànggia.Quantrọnghơncâuhỏivềviệcthayđổi tổchứctrungđoàndiễnravào

ngàynào làcâuhỏivề thànhphầncủa trungđoàn,cụ thể làcác tiểuđoàngiúpduytrìsứcmạnhcủachúng.Vìtrungđoànlàđơnvịlớnhơn,baogồmhaihoặchơnhaitiểuđoàn,vàkỵbinhhạngnặngMacedoniakhôngthểcung

cấpđủsốngườichotấtcảcáctiểuđoàn.ChắcchắnrằngquânChiếnhữucókhoảng1.800ngườikhibắtđầucuộcviễnchinh,rằngcómộtphânđộităngcườnggồm300ngườiđãhợpnhấtvớilựclượngcủaAlexandertạiGordiumvàođầunăm333,vàkhônglâusauđólàphânđội500ngườitạiGaugamelavào cuối năm 331. Tuy nhiên, Giáo sư Brunt đã suy luận từ Polybius(12.19.2) rằngAlexanderđãnhậnđượcmột lực lượngviệnquânbaogồmhơn500kỵbinhMacedoniatrướckhitrậnIssusdiễnravàđoánchừngđợtviện quân vào khoảng năm 328/327, khoảng thời gian khi các trung đoàn(hipparchy) được thành lập. Trong cả hai trường hợp, vị giáo sư này đềunhầm lẫn. Điều mà Polybius nói, theo Callisthenes, là 800 kỵ binh từMacedoniađãtớihợpnhấtvớilựclượngcủaAlexandertrướckhingàiđặtchânlênđấtCilicia,vàvìCallisthenesđãtínhtoánsốlượngkỵbinhlớnnhấtmàAlexandercóthểcótrongtrậnIssus,rõrànglàkhôngcóđộiviệnquânkỵbinhnàokhácngoàiđợt800kỵbinhnày.Chúngtacóthểkếtluậnrằngđó chính là số kỵ binh đã tới hỗ trợ Alexander tại Gordium mà Arrian(1.29.4)đãthuậtlại trongtácphẩmcủamình.Sốkỵbinhđóbaogồm300quânMacedonia,200quânThessaly,và150quânElis.150kỵbinhcònlại,Arriankhôngnhắc tới,có thểvìhọ là línhđánh thuê.BruntchorằngngàiWilliamTarncóthểđãđưaraýkiếnchorằng“TiểuđoànbộbinhthứbảyđượchìnhthànhtừnhữngtânbinhMacedoniamàAlexanderđãcửSopolis,EpocillusvàMenidasđi từNautacađểđưahọtới(Arrian4.18.3).”NhưngArriankhônghềnhắctớibấtkỳlầnviệnquânnàocủaquânMacedoniasauthờigianđóvàviệcnàycólẽđãbịhoãnlại.Hơnnữa,GiáosưR.D.Milnsđãchứngminh[591]rằngtiểuđoànbộbinhthứbảy,màTarnchorằnghẳnlàmột phần của “lực lượng từ Macedonia” mà các sĩ quan đã đưa tới chỗAlexander,đãtồntạingaytừđầunăm330.Sauđó,chúngtacóthểướcđoánrằngtổngsốkỵbinhhạngnặngmàAlexandercóvàocuốinăm331khôngíthơn2.600người.Vậycứcoinhưsốđólàkhoảng2.500lính.Chắcchắn,cầnphảicónhiềukỵbinhhơnđểxâydựngcáctrungđoànmới.Nếu“cáclínhtrinhsát”hoặc“kỵbinhđánhgiáo” làquânMacedonia,nhưBruntnói,họchắchẳnđượchợpnhấttrongđộiChiếnhữu.Nhưngvìchúngtađọcđượctừtrước tác củaArrian (4.4.6-7), họ tồn tại nhưmột đơn vị độc lập tại thờiđiểmmàcáctrungđoànđượcthànhlập–trừphiArrianhoàntoànnhầmlẫn.Nhưngnếu“cáclínhtrinhsát”khôngđượcsápnhậpthànhcáctrungđoàn,

vậy cáckỵbinh thì sao?Đốivới tôi, giải phápkhả thi nhất đãđượcG.T.Griffith,ngườichorằngcác trungđoànnàyđượcthànhlập từcáckỵbinhtâyIran,đặtra.Nhưôngđãchỉra,thậtkhócóthểtinrằngAlexanderđãcócácđơnvịkỵbinhBactriavàSogdiavàokhoảngcuốinăm328(Quyểnbốn),thờiđiểmmàcuộcchiếnvẫncònđangdiễnratạikhuvựcnày;vàokhoảngthời gian đó,Alexander không thể triệu tậpmột đội kỵ binh xuất sắc nào

khácngoàikỵbinhvùngphíatâyvàtrungtâmIran.Tuynhiênchotới tậnnăm324,chúngtamớinghenóiđếnnhómkỵbinhnàytronglựclượngcủaAlexander,khinóđược“hợpnhất”vàokỵbinhChiếnhữu.Trongđoạnvănnày (Quyển bảy), Arrian đã liệt kê nhiều lời than phiền – việc bổ sung30.000tânbinhBaTư,việctổchứccáchônlễởSusa,việc“phươngĐônghóa”củaPeucestas,vàviệcAlexandermặctrangphụcMedia–màđiềucuốicùngđãdẫntớicuộcbinhbiếncủaquânMacedoniatạiOpis.GiáosưBruntđãchỉrarằngnhữnglờithanphiềnnàydườngnhưchỉxuấthiệnsaunỗioánhận của quân Macedonia về việc Alexander “sáp nhập” kỵ binh phươngĐông vào độiChiến hữu và đưa những ngườiBaTư xuất sắc vào đội vệquân(agema).Tuynhiên,ngaytrướccuộcbinhbiến,Arrianđãtómtắt(mộtcách ngắn gọn hơn) những nỗi oán hận của người Macedonia (7.8.2.).“Trongsuốttoànbộcuộcchinhphạtnày”,ôngviết,“ngườiMacedonialấylàmphậtývềviệcAlexander“nhập”kỵbinhnướcngoàivớiđộingũChiếnhữu.”“Toànbộcuộcchinhphạtnày”làchỉtớicuộcchinhphạtẤnĐộ(hoặccóphầnphóngđạilàchỉtớitoànbộcuộcviễnchinh),chắcchắnkhôngphảithờigiansaukhingàitrởvềtừphươngĐông.Sauđó,nếuôngGriffithchínhxác trong việc phân biệt giữa “hợp nhất” [integration] và “nhập”[importation]vàođộiChiếnhữu,chúng ta thấyđượchaigiaiđoạnkế tiếpnhaucủachínhsáchhướng tớingườiBaTưmàAlexander theođuổi,mộtchínhsáchđượcthểhiệnrõràngnhấttronglờicầunguyệncủangàitạiOpis,cầu cho “ngườiMacedonia vàngườiBaTư cóđược sựhòa thuậnvàmốigiaohảotrongđếchế”.NếuôngGriffithnhầmlẫntrongsựphânbiệtnày,vànếu hai đoạn văn trong trước tác của Arrian là “một cặp” như Giáo sưBadianđãtranhluận,[592] thìcókhảnănglà, trongkhiviệc tái tổchứclầncuối cùng của đội Chiến hữu là việc mới diễn ra, nỗi oán hận của quânMacedoniavớiviệcđưaquânBaTưvàođộiChiếnhữuđãxảyravàinămtrướcđó.ĐiềunàychắcchắncũngđúngvớichitiếthọphậtývìAlexanderchấpnhậnmặctrangphụccủaphươngĐông.

PhụlụcB.BIÊNNIÊNSỬCỦACUỘCVIỄNCHINH

Arrianxácđịnhngàythángcủacácsựkiện theo lịchAthens,chẳnghạnkhikết thúccuộcvâyhãmthànhTyrevà thườngxuyênnhắcđếnmùakhiAlexander rời đi hoặc đi tớimột thị trấn hoặcmột địa hạt.Việc xác địnhchínhxácngày thángxảy ra sựkiện làbấtkhả thi, nhưngvới sự trợgiúpthôngtincủacáctácgiảkhác,cụthểlànhàđịalýStrabo,cóthểxâydưngdựngmộtbiênniênsửtheocácmùamộtcáchtươngđối.334 Mùaxuân XâmlượclụcđịaÁchâu Quyểnmột334/333 Mùađông AlexanderởGordium Quyểnmột333 Mùaxuân? KhởihànhtừGordium Quyểnhai

ThángMườimột TrậnIssus Quyểnhai

332ThángMột– ThángTám

VâyhãmthànhTyre Quyển hai; Plutarch;Alexander24.5

ThángChín –ThángMười

VâythànhGaza Diodorus17.48.7

14 ThángMườimột

Alexander được tôn làmPharaohtạiMemphis

332/331 Mùađông ViễnchinhtớiSiwah Quyểnba

331 7 ThángTư SánglậpAlexandria Ngụy Callisthenes[593]

1.32[594]

Cuối Mùaxuân KhởihàngtừAiCập Quyểnba

33120/21ThángChín

Nhật thực trước trậnGaugamela Quyểnba

1 ThángMười TrậnGaugamela PlutarchAlexander31.8

330ThángMột– ThángNăm

LưulạiPersepolis PlutarchAlexander37.6

GiữaThángNăm

ĐốtcháycungđiệnBaTư Curtius5.6.12[595]

ThángBảy DariusIIIbỏmạng Quyểnba

329 Mùaxuân Alexander tới các ngọn núicủaẤnĐộ[HinduKush]

Strabo15.2.10;Quyểnba(cuốnnày)

Giữa Mùahè

Cuộcchiếnchốnglạinhữngngười Scythia phíaBắc củaR.Jaxartes

Quyểnbốn

329/328 Giữa Mùađông

Alexander ở Zariaspa(Bactra) Quyểnbốn

328 Mùaxuân? TiếnquântớisốngOxus Quyểnbốn328/327 Mùađông AlexanderởNautaca Quyểnbốn

327 Bắt đầumùaxuân

Tấn công vào Pháo đài ĐávùngSogdiana Quyểnbốn

Kết thúcmùaxuân KhởihànhtừBactria Quyểnnăm

326 ThángNăm

Trận chiến tại sôngHydaspes Quyểnnăm

326 ThángMườimột

Bắt đầu chuyến hải hànhxuôidòngHydaspes Strabo15,1,17

325 ThángBảy TớiPattala Strabo15.1.17Kết thúcThángTám

AlexanderrờiPattala Quyểnsáu

20/21ThángChín

NearchusrờiPattala Indica21.1

325/324 Mùađông AlexanderởCarmania Quyểnsáu324 Mùaxuân AlexandertớiSusa

324/323 Mùađông Cuộc chinh phạt chống lạingườiCossaea Quyểnbảy

323 Mùaxuân QuaytrởlạiBabylon Quyểnbảy

10 Tháng CáichếtcủaAlexanderNgụyCallisthenes3.55;văn bản bằng tiếng

Sáu Babylon[596]

TỦSÁCHHYLẠP–LAMÃKINHĐIỂNĐÃXUẤTBẢN1. Cộnghòa–Plato(dịchgiảĐỗKhánhHoan),xuấtbảntháng01-2013.2. Chínhtrịluận–Aristotle(dịchgiảNôngDuyTrường),xuấtbảntháng

01-2013.3. Illiad–Homer(dịchgiảĐỗKhánhHoan),xuấtbảntháng09-2013.4. Odyssêy–Homer(dịchgiảĐỗKhánhHoan),xuấtbảntháng09-2013.5. Ngày cuối trongđời Socrates –Plato (dịchgiảĐỗKhánhHoan), xuất

bảntháng12-2013.

SẮPXUẤTBẢN1. TheCampaignsofAlexander(NhữngcuộcchinhphạtcủaAlexanderĐại

đế)–Arrian(dịchgiảAnKhánh),xuấtbảntháng06-2015.2. HistoryofthePeloponnessianWar(LịchsửchiếntranhPeloponessian)–

Thucydides (dịchgiảTakyaĐỗ,NguyễnKhánhHoan),xuấtbản tháng09-2015.

3. TheHistoryof theDeclineandFallof theRomanEmpire(Lịchsửsuytàn và sụp đổ của đế chế La Mã) tập 1 – Edward Gibbon (dịch giảNguyễnĐứcThọ),xuấtbảntháng08-2015.

4. TheHistoryof theDeclineandFallof theRomanEmpire(Lịchsửsuytàn và sụp đổ của đế chế La Mã), tập 2 – Edward Gibbon (dịch giảNguyễnĐứcThọ),xuấtbảntháng10-2015.

5. TheHistoryof theDeclineandFallof theRomanEmpire(Lịchsửsuytàn và sụp đổ của đế chế La Mã), tập 3 – Edward Gibbon (dịch giảNguyễnĐứcThọ),xuấtbảntháng02-2016.

6. Confessions (Tự thú) – SaintAugustine (dịch giảHàVũ Trọng), xuấtbảntháng09-2015.

7. TheTwelveCaesars(Tiểusử12vịhoàngđế)–Suetonius(dịchgiảAnKhánh),xuấtbảntháng11-2015.

8. TheRiseandFallofAthens:NineGreekLives (Sự trỗidậyvàsuy tàncủađếchếAthens)–Plutarch,xuấtbảntháng02-2016.

9. TheHistories(Nhữnglịchsử)–Herodotus(dịchgiảLêĐìnhChi),xuấtbảntháng08-2016.

10. ParallelLives (Nhữngcuộcđời songhành), tập1–Plutarch,xuấtbảntháng09-2016.

[1]Nhữngchúthíchcủangườidịch(ND)vàngườibiêntập(BT)sẽđượcghichúrõ.NhữngchúthíchkháclàchúthíchcủabảndịchtiếngAnh.

[2] Epictetus (50-120 SCN): triết gia vĩ đại thuộc trường phái Khắc kỉ[Stoicism

[3]HoàngđếHadrian(76-138SCN):HoàngđếLaMãtrịvìtừnăm117chođếnkhiôngquađờivàonăm138SCN.(ND)

[4]Hội đồngAreopagus còn được gọi làHội đồngCông tố hayHội đồngQuýtộc, làhộiđồngtưphápvà lậpphápcaonhấtcủaAthens thờicổđại.(ND)

[5]CuốnsáchnàyđượcviếtbằngtiếngHyLạp.ĐâylàlờitựacủabảndịchtiếngAnhdoAubreydeSelincourtchuyểnngữ.

[6]HoàngđếMarcusAurelius(121-180SCN):hoàngđếLaMã,trịvìtừnăm161cho tớikhiôngquađờivàonăm180.Cuốnsáchnổi tiếngđượcnhắcđếnởđây là cuốnMeditation (tạmdịch:Suyngẫm),một trongnhững tácphẩmđượcđánhgiálàkinhđiểncủatriếthọcKhắckỷ.(ND)

[7]Appian(95-165SCN):sửgiangườiHyLạpcủaLaMã.Ông là tácgiảcủacuốnRomanHistory(tạmdịch:LịchsửLaMã)gồm24quyểnđượcviếtbằngtiếngHyLạp.(ND)

[8]Pausanias(nổidanhvàokhoảng143-176SCN):nhàđịalýngườiHyLạp.(ND)

[9]Galen (129-200/ 217-216 SCN): thầy thuốc, nhà văn, nhà triết học nổitiếng ngườiLaMãgốcHyLạp.Ông có viếtmột tác phẩmnhỏmang tênThat the Best Physician is also a Philosopher (tạm dịch: Thầy thuốc giỏicũnglàmộtnhàtriếthọc).HọcthuyếtcủaôngđãchiphốivàgâyảnhhưởngtớiyhọcchâuÂutừthờiTrungcổchođếngiữathếkỷXVII.(ND)

[10]Lucian(125/120-sau180SCN):mộtnhàtràophúng,nhàhùngbiệnvàviếtluậnbằngtiếngHyLạp.(ND)

[11] Ý nói việc Arrian vàmột số nhà văn cùng thời với ông cố gắngmôphỏngngônngữHyLạpcổđạicủaba,bốntrămnămtrước.(ND)

[12]PhươngngữHyLạpcổđạiđượcsửdụngởvùngAltica,AthensvàIonia.(ND)

[13]ThomasNorth(1535-1604):dịchgiảngườiAnh.ÔnglàngườiđãdịchcuốnParallelLives(tạmdịch:Nhữngcuộcđờisonghành)củaPlutarchsangtiếngAnh.(ND)

[14]PercyByssheShelley(1792-1822):nhàthơ,nhàtriếthọcAnh,mộttrongnhững nhà thơ lớn nhất của thế kỷXIX. Ông là người đã dịch tác phẩmSymposiumcủaPlatosangtiếngAnh.(ND)

[15] Philip A. Stader (Greek, Roman and Byzantine Studies 8, 1967, từtr.155)đãchỉrarằngXenophonkhôngchỉlàtênhiệu,màcònlàmộtphầntrongtêncủanhàsửhọc.

[16]Arrianđượcbầu làmquanchấpchínhvàonăm129hoặc130SCN,vàtrongthờiđạicủaông,thôngthườngngườiđượcbổnhiệmgiữvịtrínàyphảivàokhoảng42tuổi;xemJRS55(1965),tr.142.

[17]Nữ thầnNôngnghiệp,một trongmườihaivị thần trênđỉnhOlympus.(ND)

[18]CònđượcgọilànữthầnPersephone,congáicủathầnZeusvànữthầnnôngnghiệpDemeter.(ND)

[19]ÁmchỉtriềuđạiFlavia,mộttriềuđạiLaMãkéodàitừnăm69đếnnăm96SCN.NhữnghoàngđếFlavia baogồmVespasian (trị vì từ năm69-79SCN), và hai con trai của ông là Titus (trị vì từ năm 79-81 SCN) vàDomitian(trịvìtừnăm81-96SCN).(ND)

[20]ChúngtakhôngrõtạisaoArrianlạichọntheohọctriếtgiaEpictetustạiAthens.TrongmộtbàibáoquantrọngvềvaitròthốngđốccủaArrianđăngtrêntờEnglishHistoricalReviewnăm1896(đượcinlạitrongcuốnEssayscủaông,F.Haverfieldbiên tập,Oxford,1906),GiáosưH.F.PelhamchorằngArrianchắchẳnchịuảnhhưởngcủatruyềnthốngbêndònghọngoại,“gen”Arrian,mộtdònghọnổitiếngvềChủnghĩaKhắckỷLaMã.Giáosưước đoán rằng tên hiệuArrianus là ngầm chỉ họ của ngườimẹ,một kiểuthườngthấyvàothếkỷthứIvàthứIISCN.

[21]TrongmộtláthưgửiLuciusGellius,Arrianđưaralýdochoviệcxuấtbảnnhữnglờigiảngdạycủathầymình.ChúngtabiếtrằngvịGelliusnàylàmộtcôngdânnổitiếngcủathànhCorinth,L.GelliusMenander,ngườicùngvớicontraimình,L.GelliusIustus,đãchoxâydựngmộtvănbiavinhdanhArrian tại Corinth; xem G. W. Bowersock trong Greek, Roman andByzantineStudies8(1967),tr.279-280.

[22]Tríchdẫnnàyđượclấytừtrang218,dòngthứ3,trongmộtbàibáocủaPelham.

[23]Dion(408-305TCN):bạochúavùngSyracuse,thuộcSicily.(ND)

[24]Timoleon(411-337TCN):tướnglĩnh,chínhtrịgiangườiHyLạp.(ND)

[25]ĐiềunàykhiếnArrian cònđượcgọi là “Xenophon thứhai”.Bản thânôngthườngtựnhậnmìnhlà“Alexandergiữacácnhàvăn”.(ND)

[26]Quyểnthứ17củaDiodorusđãđượcC.BradfordWellesdịch(cùngvớinhững chú thích bổ ích) trong bộ sách củaThư viện sách kinh điểnLoeb(The Loeb Classical Library), cuốn sách của Curtius cũng đã được J. C.Rolfedịchtrongcùngbộnày,vàJustin(cùngCorneliusNeposvàEutropius)ở Thư viện của Bohn. Tác phẩm về Alexander của Plutarch là tác phẩmthườngxuyênđượcchuyểnngữ,bảndịchgầnđâynhấtcủacuốnnàylàcủadịchgiảIanScott-Kilvert,cótênTheAgeofAlexander(PenguinBooks).

[27]Những tácgiảnày làđối tượngnghiêncứuchi tiếtcủaLionelPearsontrongcuốnTheLostHistoriesofAlexandertheGreat(NewYork,1960).

[28]CallisthenesđượccoilàsửgiachínhthứccủaAlexanderchotớikhiôngbịthấtsủngvàbịhànhhìnhvìtộimưuphản.(ND)

[29] Về phần này, xem thêm nghiên cứu của tôi, Plutarch Alexander: ACommentary(Oxford,1969),lx-lxii.

[30] Xem thêm phân tích thuyết phục của C. B. Welles trong bài “Thereliability of Plotemy as an historian”,Miscellanae…A. Rostagni (Turin,1963), từ tr.101. Curtius, người đã đọc cuốn sách của Ptolemy, có thể đãnhắc tới khía cạnh này về tác phẩm của Ptolemy khi ôngmô tả Ptolemy(9.5.21)làmộtngườiđànông“chắcchắnkhôngcókhuynhhướngnóigiảmnhẹsựvẻvangcủariêngmình”.

[31]R.M.Errington,“BiasinPlotemy’sHistoryofAlexander”,CQ,1969,từtr.233,đưaramộtvàivídụvềviệcPtolemykểsaisựthật.ErringtonnhậnđịnhrằngAristonousbịtướcđoạtđiniềmvinhdựlàđãcứusốngAlexander,nhưng ông lại không thừa nhận quan điểmphổ biến cho rằngPtolemyđã“phớt lờ”nhữngchiến thắngvangdộicủaAntigonus trướcnhữngkẻsốngsótởIssus,vìsựkìnhđịchcủaPtolemyvớiAntigonuschỉxuấthiệnsaunăm314.

[32]Proskynesis làhànhđộngcúichàohoặcquỳlạy.ĐâylàphongtụccủangườiBaTư,nhằmthểhiệnlòngkínhtrọngvớinhữngngườicóđịavịcaohơn.NghilễnàykhôngđượcngườiHyLạpchấpthuậnvìhọchorằngviệcquỳlạylànghilễchỉdànhchothầnlinh.SựbấtđồngquanđiểmnàyđãdẫntớiâmmưusáthạiAlexanderĐạiđế,mànhữngngườichủmưuđượccholàPhilotasvàCallishthenes.(ND)

[33]Strabo(63/64TCN-24SCN):sửgia,nhàđịalývànhàtriếthọcHyLạp.(ND)

[34]QuintusCurtiusRufus:mộtsửgiaLaMã,viếtdướitriềuđạicủahoàngđếClaudius (41-54SCN)hoặcVespasian (69-79SCN).Tácphẩmcòn lạiduy nhất của ông là Historiae Alexandri Magni, một tiểu sử bằng tiếngLatinhvềAlexanderĐạiđếgồmmườiquyển.Trongđó,haiquyểnđầuđãbịthấtlạc.(ND)

[35]Polypius(200-118TCN):sửgiaHyLạp.(ND)

[36]XemP.A.Brunt,“PersianAccountsofAlexander’sCampaigns” trongCQ,1962,từtr.141.Tríchdẫnnàyđượclấytrongtr.141.

[37]Bessus(mấtvàomùahènăm329TCN):xatrap(tươngđươngvớichứcthốngđốchoặcphóvương)vùngBactria,sautựxưnglàVuacủacácvịvuaBaTư.Năm329TCN,Bessusbịbắt.AlexanderĐạiđếđã trừngphạtôngbằngcáchralệnhcắtbỏtaivàmũicủaBessus,hìnhphạtdànhchonhữngkẻnổiloạnchốnglạinhàvuatheotậptụccủangườiBaTư.(ND)

[38]ỐcđảoSiwahnằmtrongvùngsamạcphíađôngAiCậplànơicóđềnthờthầnAmmon.TươngtruyềnrằngvàothángHainăm332,AlexanderđãtớiđâyđểhỏiýkiếncácnhàtiêntricủaAmmon.Khôngaibiếtvịhoàngđếnàyđãhỏigìvàđượctrảlờirasao,nhưngtừsauchuyếnđinày,AlexanderbắtđầutựcoimìnhlàcontraicủathầnAmmon.(ND)

[39]LiênquanđếnnhữngchitiếtvềbinhlínhcủacủaAlexander,xemthêmTrung tướng J. F. C. Fuller, The Generalship of Alexander the Great(London,1958);E.W.Marsden,TheCampaignofGaugamela (Liverpool,1964),Phụ lục Ivà II;A.R.Burn,“TheGeneralshipofAlexander”, trongGreeceandRome1965,tr.140-54.

[40]Sarissa(hoặcsarisa)làmộtcâygiáodàikhoảng4-7métđượcsửdụngtrong chiến tranh Hy Lạp cổ đại. Vũ khí này được vua Philip, cha củaAlexanderĐạiđế, đưavàođộihìnhphalanx truyền thốngcủaMacedonia.(ND)

[41] Xem G. T. Griffith, Proceedings of the Cambridge PhilologicalAssociation,4(1956/7),từtr.3.

[42]Gukhas theo tiếngNepalnghĩa là chiếnbinh.Họnổi tiếngvì sự thiệnchiếnvàlòngtrungthành.(ND)

[43]P.A.Brunt,“Alexander’sMacedonianCavalry”, trongJHS83 (1963),tr.27-46,thảoluậnvềnhiềuvấnđềliênquantớiđộikỵbinhcủaAlexander.

[44]R.D.MilnsđãchứngminhtrongGreek,RomanandByzantineStudies7(1966),tr.159-166.

[45]Vềcáctrungđoàn(Hipparchy),xemPhụlụcA.

[46]TênmộtdãynúinằmgiữaAfghanistanvàPakistan.TêngọiHinduKushcónguồngốctừtiếngẢrập,cónghĩalà“CácngọnnúiẤnĐộ”.(ND)

[47]E.BadiantrongJHS(1965),tr.161.

[48]Mộtcấpbậcquânsựthờicổđại,chỉngườichỉhuymộtđộiquângồm1.000người.(ND)

[49]JHS83(1963),tr.39.

[50]VềPtolemyvàAristobulus,xemphầnDẫnnhập.

[51]VuaPhilipbịámsátvàomùahènăm336TCN.Kẻámsátnhàvualàmột quý tộc trẻ tuổi tên là Pausanias, người nhiều năm trước đó đã bịAttalus,chamộtthứphicủaPhilip,xúcphạm.Tươngtruyềnrằng,mộttrongnhữnglýdokhiếnPausaniasratayámsátvịhoàngđếcủamìnhlàPausaniaslấy làm oán hận việc Philip không cho phép anh ta chống lại Attalus.Alexandervàmẹông,Olympias, lúcđóđãxacáchvớivuaPhilip,bịnghingờdínhlíutớivụviệcnày,dùnhữngngườianhemcủaAlexanderởvùngLyncestisđãbịhànhhìnhvìtộiđồnglõa,vàsaunàyAlexanderđãbuộctộivuaBaTưvìđãkhoekhoangrằngôngtađãmuachuộcPausanias.Vềchitiết,xemDiodorus16.93-4;AristotlePolitics1311b2.E.Badian,Phoenix17(1963)từtr.244,cungcấpnhữngthảoluậntốtnhấtgầnđây.Ngoàira,xemthêmA.B.Bosworth,CQ1971,từtr.93.

[52] Trong tác phẩm Alexander (3.5), Plutarch đưa ra ngày sinh củaAlexanderlàvàokhoảng20thángBảynăm356TCN.

[53]TómtắtcủaArrianquángắngọnnêndễgâyhiểulầm.TheoghichépcủaDiodorus(17.3-4),Alexander,khiđươngđầuvớitìnhtrạngbấtổnởHyLạp,đãgiànhđượcsựthừanhậnvịtrícủaôngnhưlà“ngườilãnhđạo”củaLiênminhCorinthtừLiênminhThessalyvàLiênminhAmphictyonictạiDelphi,cũng như từ những quốc gia riêng lẻ ở bên trong và bên ngoài vùngPeloponnese.Cuốicùng,ôngđãtổchứcđượcmộtcuộcgặpgỡnhữngngườiđạidiệntạiCorinthvàđượcchỉđịnhlà“Tổngchỉhuy”củaLiênminh.

[54]Tườngthuậtvềcuộcchinhphạtnày,xemFullertừtr.219.NhữngngườiTriballiasốngởphíanamsôngDanube,mộtkhuvựchiệntạithuộcPleven.

[55]Nhưtrongnhiềubảnghichépdùngcụmtừ“nhữngthươnggia”(trader),Alexandercóthểđãgặpmộtđoànláibuôncóvũtrang.

[56]KhôngphảiPhilotas, con trai củaParmenio, thủ lĩnhcủakỵbinhLiênminh.Nhânvậtnàyđượcnhắctớiởphầnsau.

[57]Arrianmiêutả(từđôngsangtây)nhữngtộcngườisốngdọcbờbắccủasôngDanube trong thế kỉ thứ II TCN, chứ không phải trong thời đại củaAlexander.Ôngđã từngphụcvụởbiêngiớiDanube,(Indica4.15).NgườiGetaelànhữngngườiThracemàngườiLaMãgọilàngườiDaci.Cuốicùng,họbịkhuấtphụcbởingườiTrajanvàothếkỷthứIISCN.LãnhthổcủahọđượcgộpvàokhuvựccủaDacia.HerodotusthuậtlạirằnghọtinrằngnhữngngườiđãkhuấtkhônghềmấtđimàthamdựvàonhómcácvịthầnSalmoxis.

[58]Alexander rõràngđãkhôngchỉ lênkếhoạchchomộtcuộcviễnchinhtrừngphạtmàđãlênkếhoạchđểthiếtlậpdòngDanubenhưlàđườngbiêngiớiphíabắccholãnhthổcủangài.

[59]Đây là lầnđầu tiênArriansửdụng từ“pothos”,“khaokhát,hấpdẫn”,một từmàôngvàcácsửgiavềAlexanderĐạiđếsửdụngđểmô tảkhaokhátchinhphục,khámpháđiềuchưabiếtvàđiềubíẩn.VictorEhrenberg,AlexanderandtheGreeks,từtr.52,chorằngtừnàyđượcchínhAlexandersửdụng.Tuynhiên,ônglạichorằngđoạnvănnàylàmộtngoạilệ.

[60]CácvịvuacủaMacedoniatinrằnghọchínhlàhậuduệcủaHeracles.

[61]Khoảnggần50nămtrướckhingườiCelticxâmlượcMacedoniavàHyLạp.

[62]CleitusđãquyphụcPhilipvàonăm349.NgườiTaulantivàAutariatesđều là những tộc người Illyria, người Taulanti sống gần Epidamnus(Durazzo),ngườiAutariatessốngởvùnglãnhthổxahơnvềphíabắc,ởbiêngiớiPaeonia.

[63]CynalàemgáicùngchakhácmẹvớiAlexander,congáicủavuaPhilipvàmộtphụnữngườiIllyria.VềsốvợcủaPhilip,xemAthenaeus13.557c.

[64]ErigonlàmộtnhánhsôngcủaAxius(Vardar),giờlàTzerna.PeliumlàpháođàibiêngiớicủaMacedoniađặtởphíanamhồLychnitis.

[65]Diodorus (17.8-14)đưa ramộtghichépchi tiếthơnvềnhữngsựkiệndiễnraởThebes,ítưuáiAlexanderhơnnhiều.

[66]Từnăm338,Cadmeia,thànhlũycủaThebes,đãbịmộtđơnvịđồntrúcủaMacedoniachiếmđóng.TimolauslàthủlĩnhcủamộtnhómMacedonia(Demosthenes,On theCrown295).VềAmyntas,có lẽnênđọcAnemoitas,ngườimàDemothenesnhắctớicùngvớiTimolausnhưlàmộtkẻphảnbộingườiThebes.

[67]Từ “tự trị” (autonomy)không có trongbản thảo, nhưng cần thiết phảicho từ này vào. “Tựdongôn luận” đã đượcđề cập tới (nhưng từ “tự trị”dườngnhưđượcưathíchhơn).“Tựdo”và“tựtrị”luônđicùngvớinhau,vàcácthànhbangHyLạprõràngmuốnbảovệnhữngquyềnnàytrong“Hiếnchương” của Liên minh Corinth (xem Ngụy Demosthenes 17.8). (NgụyDemostheneslàtênthôngthườngđểámchỉtácgiảkhuyếtdanhcủamộtsốbàidiễnvănđượcgánchonhàhùngbiệnDemosthenes.)

[68]Người ta thuật lại rằngởAthens,Demosthenesđãđemđếnmộtngườilính,ngườikhăngkhăngkhẳngđịnhrằngAlexanderđãbỏmạngtrongmộttrậnchiếnmàcũngtrongtrậnđó,anhtađãbịthương.

[69]OnchestusnằmtrênđườngbờbiểnL.Copais,cáchThebeskhoảnggần10kilômétvềhướngđôngbắc.KhoảngcáchtừPeliumtớiOnchestuskhôngít hơn 400 kilômét. “Những cổng thành” mà Arrian nhắc tới là chỉ conđườngtớiThermopylæ.

[70]Diodorus và Plutarch đã khẳng định việcAlexander trì hoãn tấn côngThebes.Plutarch thuật lại (Alexander11.7) rằngngàiđãyêucầugiaonộpnhững thủ lĩnh chốngđối ngườiMacedonia,PhoenixvàProthytes, vàhứarằngsẽthathứchonhữngngườinày.Tuynhiên,ngàichỉnhậnđượcmộtsựlăngmạ.

[71] Theo Diodorus (17.12.3), Perdiccas hành động theo mệnh lệnh củaAlexander.

[72]Khoảng6.000ngườiThebesđãbịgiếtvàhơn30.000ngườibịbắtlàmtùbinh. Số tiền thu được từ việc bán các tù binh này là khoảng 440 ta-lăng(Diodorus17.14;Plutarch,Alexander11.12).

[73]CuộcviễnchinhSicilylàcuộcviễnchinhquânsựcủangườiAthenstớiSicilyvàokhoảngnăm415TCNtớinăm413TCN,vàđãchuốclấythấtbạithảmhại.CuộcviễnchinhnàycònđượcgọilàthảmhọaSicily.

[74] Không thể tính toán một cách chính xác những thiệt hại của ngườiAthenstrongcuộcviễnchinhSicily(415-13)vìchúngtakhôngrõtrongsốcácthủythủđoàncủahơn200thuyềnchiếnbatầngchèo,hơn40.000conngười,cóbaonhiêungườilàngườiAthens.Tuynhiên,ítnhấtcũngcó4.000kỵbinh,bộbinhhạngnặngvàhạngnhẹngườiAthensđãbỏmạng.VềlựclượnglínhđánhthuêởSicily,xemcácđoạnvăncủaThucydidesđượcN.G.L.HammondtríchdẫntrongHistoryofGreece390,chúthích1.NgườiBaTưđãbướcvàocuộcchiếnnăm412vàdânAthensđãchốngcựkiêntrìchotớimùaxuânnăm404.

[75]ThấtbạitạiAegospotami(thángTámnăm405)đãkhiếnviệcquyphụcAthens trở nên bất khả. Những điều kiện quy phục bao gồm “phá hủyTrườngThànhvà các công sựPeiraeus, giao lại hạmđội12 tàu chiến,bỏquyền kiểm soát hoàn toàn, triệu hồi những người lưu đày, và tuân phụcSpartatrongmọivấnđềvềchínhsáchngoạigiao”(Hammond,tr.418).Cóthể xác định niên đại cho việc khôi phục sức mạnh trên biển của ngườiAthens từ tháng Tám năm 394, khi Conon đánh bại hạm đội Sparta tạiCnidus.ViệctáixâydựngTrườngThành,đượcbắtđầungaytrướcthờiđiểmnày,đãđượchoànthànhvàokhoảngnăm391.CảhaiviệcnàyphầnnhiềuđềunhờvàosựtrợgiúpcủangườiBaTư.

[76]LiênminhcủangườiBoeotiadướisựlãnhđạocủaThebesđãđánhbạiSparta tại Leuctra vào năm 371 và tạiMantinea vào năm 362. Cuộc xâmlược Sparta diễn ra vào năm 369. Về các sự kiện này, xem Xenophon,HistoryofGreece6.4.4-15,7.5.18-27;và7.1.15-22.

[77] Cả ba thị trấn này đều bị ép quy phục trong suốt cuộc Chiến tranhPeloponnesia.Saumộtthờigianvâythànhkéodài,PlataeaquyphụcSpartavàonăm427,MelosvàScionequyphụcAthenslầnlượtvàocácnăm415và421.Trongcáctrườnghợpnày,đànôngđềubịgiết,cònphụnữvàtrẻembịbánlàmnôlệ.

[78]QuânThebesđãđộtkíchPlataesvàothángBanăm431,nhưngđãbuộcphảirútluikhỏithịtrấn.GầnPlataea,vàonăm479,ngườiHyLạpđãđánhbạiquânBaTưdoMardoniuschỉhuyvàkhiếnhọphải rútquânkhỏiHyLạp.ThebesđãđượcsửdụngnhưmộtcăncứquânsựcủaBaTưvàmộtđạoquânThebescũngđãchiếnđấubênpheBaTư.VàocuốicuộcChiếntranhPeloponnesia,Erianthus ngườiThebes đã đề nghị phá hủyAthens và đemgiếtbỏhoặcbánlàmnôlệcáccôngdâncủathànhbangnày.Sparta,vớithếlựccủamình,đãbácbỏđềnghịnày.

[79]Diodorus(17.10)đãnhắctớinhiềuđiềmbáoxấu.

[80]TráchnhiệmđạođứcthuộcvềAlexander,mặcdùchắcchắnngàiđãđệtrìnhquyếtđịnhcủamìnhchocácđồngminh.CuộcnổiloạnđãgâyramốibấthòatrongHiệpướcHòabìnhvàAlexander(vớivaitròmộtthốnglĩnh)đã kêu gọi các binh línhĐồngminhmặc dù chỉ có các khu vực lân cậnThebes gửi quân tới – bao gồm người Plataca, Phocia, Thespiae vàOrchomenus.NhưngAlexanderkhôngsaikhinhậnrarằnghìnhphạtdànhchoThebeskhiếnnhiềukẻthùcủathànhbangnàycảmthấynhiềuânoáncũđãđượcgiảiquyết.NgàichắchẳncũngmongmuốnlấysốphậncủaThebeslàm lời cảnhbáo chết chóc chobất kỳ thànhbangnào cóýđịnhnổi loạnchốnglạingài.

[81]SauChaeroneia,PhilipcóýđịnhxâydựnglạiPlataeavàOrchomenus,nhữngthịtrấnbịThebespháhủyhailầnvàonăm373vànăm364,nhưngrõràngviệcnàyđãkhôngđượcthựchiện.

[82]MộtnghilễcủaHyLạpcổđại.Trongnghilễnày,ngườitasửdụngrượuvà các kỹ thuật thôimiên để đưa con người về trạng thái bản năng nhất.(ND)

[83]Nghi lễHuyềnbí vinhdanh thầnDemeterđược tổ chức tạiEleusis từngày 15 tới ngày 23 tháng Boedromion theo lịch Athens, tương ứng vớithángChín/thángMười.

[84] TheoPlutarch (Demosthenes 23.3), những sử gia đáng tin nhất đưa ratámcáitên,mặcdùnhữngngườikhácthườngnhắctới10người.Nhữngtêntuổiđượclưulạinàycũngkhônghoàntoànthốngnhất.Tấtcảnhữngsửgiamà Arrian nhắc tới đều là các nhà hùng biện, ngoại trừ các tướng quânChares,CharidemusvàEphialtes.ArriancólẽđãtínhtớinhữngcốnghiếncủaDemosthenes về lăngmộ của Pausanias, vụ ám sát Philip (Aeschines3.160),vàtraođổithưtừcủaôngvớitướngquânMacedonia,Attalus,ngườiđãcùngvớiParmeniomởchiếndịchtấncôngBaTưvàođầunăm336.

[85] Những người khác cũng rời khỏi Athens. Chares gặp Alexander tạiSigeumvàonăm334,trongkhiEphialtesvàThrasybulus(nhữngcáitênmàngườitanghĩrằngđãbịbỏquatrongdanhsáchcủaArrian)chiếnđấubênpheBaTưtạiHalicarnassus(Diodorus17.25.6).

[86] Vua củaMacedonia từ năm 413 tới năm 399 TCN. Ông nổi tiếng làngười bảo trợ cho văn học và nghệ thuật, chính dưới triều đại của ông,EuripidesđãdànhnhữngnămcuốiđờiđểviếtcuốnBacchae.

[87]Cácnữthầnthơca.(ND)

[88]Mộtthểloạithơđượctrìnhbàyrấtoainghiêmvàtrangtrọng.(ND)

[89]Hiệntượngnày,xảyradosựhóađặchơiẩm,thườngđượcnhắctớitrongvănhọccổđiển.NgườitanóirằnghiệntượngnàyxảyravàođúngthờiđiểmAlexandertớiThebes.AristanderlànhàtiêntrimàAlexander(cũngcóthểlàcảPhilip)tínnhiệmnhất,làngườiđượcArriannhắctớithườngxuyênvớinhữnglờitiênđoánvôcùngchínhxác.CáccưdâncủaTelmissusởCariađãđược nhắc tới khá sớm, vào khoảng giữa thế kỉ thứVI, do khả năng tiênđoáncủahọ(Herodotus1.78).

[90] Antipater nhận lệnh ở lại cùng với 12.000 bộ binh và 1.500 kỵ binh.NhữngsốliệucủaArriancũngđãđượcDiodoruskhẳngđịnh(17.17)khiôngđưamộtdanhsáchcáclựclượngcủaAlexandersaukhivượteobiểntớilụcđịaÁchâu:32.000bộbinhvà5.100kỵbinh.Nhữngsốliệucaohơnchobộbinh(43.000;40.000)đượccácsửgiakhácđưara,cóthểbaogồm10.000binh lính, những người đã ở châu Á vào năm 335, mặc dù phần lớn lựclượngnày,trongkhoảngthờigianđó,đãrútlui.Ngườitakhôngtìmthấylờigiảithíchthỏađángnàochocácsốliệuđưarasốlượngkỵbinhíthơn.Vềvấn đề này, gần đây nhất, xemP.A.Brunt, JHS1963, từ tr.33, vàE.W.Marsden,TheCampaignofGaugamela(Liverpool,1964),từtr.24.

[91]MộteobiểnhẹpthuộctâybắcThổNhĩKỳ,nốiliềnbiểnAegeanvàbiểnMarmama.(ND)

[92]Homer,Iliad2.701;Herodotus9.116.

[93]PhíatâybắccủathànhTroy,gầnMũiđấtSigeium.

[94]Diodorus(17.17.2),thuậtlạirằngAlexander,trướckhiđặtchânlênbờ,đãquẳngcâythươngcủangàixuốngđểkhẳngđịnhlụcđịaÁchâulàphầnthưởngcủacuộcchiến.Nếuđiềunàylàsựthật,nóchứngtỏrằngAlexanderđãquyếttâmchinhphụcĐếchếBaTư.

[95]TấmkhiênnàyđãđượcPeucestasmang theo trongcuộc tấncôngvàothànhlũycủathịtrấnMalli.

[96] Con trai của Achilles và là người sáng lập triều đại Moloosian.AlexanderkhẳngđịnhmìnhthuộcdòngdõicủaNeoptolemus,thôngquamẹngàilàOmlypias.

[97]Hephaestion là người bạn thân thiết nhất củaAlexander từ thuở thiếuniên.Việcđộivònghoatại lăngmộcủaAchillesvàPatroclus tượngtrưngchomốiquanhệgiữahaingười.Chínhvìđiềunày,khiHephaestionquađời,Alexanderđãvôcùngđaukhổ.

[98]HieorovàGelođãcaitrịSyracusevàTheroAcragas(Agrigentum)vàođầu thếkỉ thứV.Những thành tựucủahọđãđượcPindarvàBacchylidesvinhdanh.

[99] TrongAnabasis củaXenophon, số phận của Clearchus được thuật lạitrongQuyểnhai.

[100]ChỉhuycủaquânđánhthuêngườiHyLạp.(ND)

[101]Memnonkhôngchỉlàmộttướnglĩnh[condottiere

[102]Khôngcógì làmAlexanderhài lònghơn làquyếtđịnhchiếnđấucủangườiBaTư.NgàihiểuđượcchiếnthắngsẽcótácđộngnhưthếnàođốivớicácthànhbangHyLạpởTiểuÁ,vàhyvọngrằngcácthủlĩnhBaTưkhôngcólờibiệnhộnàochođiềumàngàicoilàthấtbạirõràngcủahọ.ĐâylàvídụđầutiêntrongsốnhiềuvídụchoviệcAlexandertừchốilờikhuyêncủalãotướngParmenio,mộtvàivídụtrongsốnày,ítnhất,cóthểlàdotrítưởngtượngcủaCallisthenes, vớivai trò là sửgia chính thức củaAlexander, đểlàmgiảmnhẹnhữnglờichêtráchAlexandervìđãxửtửParmeniotrongmộtvụnổiloạnsaunày.

[103]Dođó,việcnàyđãtướcbỏcơhộitấncôngcủakỵbinhvàbộbinh(mộtlực lượng khoảng 20.000 người). Lý do cho sai lầm ngớ ngẩn này khôngđượcnêurõ.

[104] Vụ thảm sát này là một sai lầm, vì theo thỏa thuận với Liên minhCorinth,sốtùbinhHyLạpphảiđượcgửiđilaođộngkhổsai.NgaytừgiaiđoạnđầukhivâythànhMiletus,Alexanderđãnhậnrađiềunàyvàchophép300línhđánhthuê,nhữngngườicóýđịnhchốngtrảđếncùng,đượctuyểnmộvàođộiquâncủangài.

[105]Nhà tạc tượngHyLạpnổi tiếng.CùngvớiScopasvàPraxiteles, ôngđượccoilàmộttrongnhữngnhàđiêukhắcvĩđạinhấtcủaHyLạpcổđại.(ND)

[106] Arrian dường như đã nhầm lẫn. Theo Velleius (1.11.4), những bứctượngnàyđãđượcMetellusMacedonicuschuyểntớiLaMãvàonăm148.

[107]NhữngsốliệuvềtổnthấtcủaquânMacedoniathấpmộtcáchđángngờ,vìhọthườngkhôngtínhđếnlínhđánhthuê.

[108]Theoquanđiểmcủamộtnhómnhỏ trongsốnhữngngườiHyLạpđãthamgia trận chiến, lời khắc (cùngvới việcbỏqua, khônghềnhắcgì tớingườiMacedonia)chắchẳnđượccoinhưmộtsựtuyêntruyềnhướngtớicácđồngminhHyLạp.AlexanderđãnhấnmạnhsựvắngmặtcủangườiSparta.

[109]ZeleialàmộtthànhphốHyLạp,nhưngcóthểđoánrằnghọcũngphảichịu các khoản thuế tương đương với các cư dân khác trong vùng.Về sựpháttriểntrongchínhsáchngoạigiaohướngtớicácthànhphốHyLạpcủaAlexander,xemE.Badian,“Alexander theGreatand theGreeksofAsia”,trong Ancient Society and Institutions. Studies Presented to VictorEbrenberg,Oxford,1966,từtr.37.

[110]NhưsắpxếpcủaAlexanderđãchothấy,nhữngngườinàyđượcđốixửgiốngnhưtrướckia,khôngưuáihơncũngkhôngtệbạchơn.

[111]MộtphầncủaTroad.

[112]Alexanderđãđềnghịxâydựngmộtđiệnthờmới–điệnthờcũđãbịđốtcháyhoàn toànvàođêmngài rađời–nhưngnhữngngườiEphesianđã từchối.Lưuýrằngđồcốngnạpkhôngđượchoànlại.

[113] Việc thiết lập các nền dân chủ không phụ thuộc vào thiên kiến củaAlexanderđốivớichínhquyềndânsự(thựcsựthìtạisaoAlexanderlạithíchchínhquyềnkiểunàyhơn?)mà làvìngườiBaTưđãhỗ trợcác tậpđoànchínhtrịđầusỏ.

[114]MiletuscáchcửasôngMaeanderkhoảng16kilômét.

[115]AlexanderchắcchắnkhônghềtintưởnglòngtrungthànhcủacácđồngminhHyLạp.NgàiđãgiữlạihaimươitàuthuyềncủaAthensmàthủythủđoàncủachúngđượccoinhưnhữngcontin.

[116]Vềmộtsốghichépkhácbiệtvềcuộcvâythành,đặcbiệtlànhữnggiaiđoạncuối,xemDiodorus17.23-27.

[117]Myndusnằmởcựctâycủabánđảo,nơicóthịtrấnHalicarnassus.

[118] Theo Diodorus, nhân vật này đã bị giết khi chiến đấu bên pheMacedonia.

[119]Hecatomnus,ngườicaitrịCaria,đãđểlạibangườicontrai:Mausolus,Hidrieus,Pixodarusvàhaingườicongái:ArtemisiavàAda.ArtemisiakếthônvớiMausolus,cònAdakếthônvớiHidrieus,vàhọthừakếngaivàngcủaHecatomnus.

[120]SựkhángcựduynhấtdiễnraởMarmara,nơicưdânđãquyếtđịnhđốtbỏthịtrấn(Diodorus17.28).

[121]MilyaslàtêncũcủaLycia,nhưngtênLyciađượcsửdụngđểchỉvùngđấtcao,mởrộngvềphíađôngbắctớitậnPisidia.

[122]Cảhaiđềubịxửtử.

[123]HellespontinePhrygia.AlexanderđãgiaovùngnàychoCalas.

[124]Plutarch(Alexander17.6)nhậnxétrằngnhiềusửgiađãtìmthấytrongsựkiệnnàycơhộinóivềcáchhànhxử“ấntượngvàkhoatrương”,vàviếtvề“cúđánhmaymắncủađịnhmệnh”.Sửgianàytríchmộtláthưmàtrongđó, Alexander không nói bất cứ điều gì về sự việc kỳ lạ này, nhưngCallistheneschắcchắnđãviếtvềđiềunày,dĩnhiênlàvớisựchấpthuậncủaAlexander.

[125]Badian(EhrenbergStudies,65,chúthích50)bìnhluậnrằng50ta-lănglàmộtsốtiềnquálớnmàmộtthànhphốHyLạpphảicốngnạpvàyêucầunàychothấynhucầuvềtiềnbạccủaAlexandertrongthờigianđó.

[126]ThịtrấnnàylàTermessus,nhưngcóthểArrianđãnhầmlẫn.

[127]BấtchấpnhữngđónggóplớncủaAntigonustrongviệcgiữvữngphòngtuyếnPhrygiachoAlexanderĐạiđế–Curtius(4.1.35)chỉnhắctớibachiếnthắngcủaôngtrướcquânBaTưsautrậnIssus–trongAnabasis,chỉcóduynhấtmột lầnsửgianàynhắc tớiAntigonus“mộtmắt”,chacủaDemetriusNgười vây thành. Tarn (Alexander 2.110) cho rằng sự im lặng này là doPtolemylàkẻthùcủaAntigonustrongCuộcchiếncủaNhữngngườikếvị.

[128]Họđãđượcthảvàođầunăm331,saukhiAlexandertrởvềtừAiCập.

[129]Cựctâycủahònđảo.

[130]Đó là “pháhủynhững cột trụmàhiệpướcvớiAlexander đượckhắctrên đó”.Arrian diễn đạt đoạn này có phần lỏng lẻo: hiệp ước, như trongtrườnghợpcủaTenedos(xemphầnsautrongquyểnnày),chắcchắnđượckýkếtgiữa“AlexandervànhữngngườiHyLạp”,chẳnghạnngườiMitylenelàthànhviêncủaLiênminhCorinth.

[131]Đượcgọi theo têncủamộtngườiSparta,người chịu tráchnhiệmchủyếutrongviệcđàmphánhòabìnhnăm386.Hiệpướcnàycũngthườngđượcgọi(mộtcáchchínhđáng)làHiệpướcHòabìnhcủaHoàngđế,vìhoàngđếBaTưđãgiànhquyềnkiểmsoátcácthànhbangHyLạpởTiểuÁ,trongkhiđiều khoản lại quy định rằng tất cả những thành bang ở Hy Lạp nên cóquyềntựtrị,ngănchặnviệcsảnsinhnênbấtkỳmộtđếchếthùđịchnào.

[132] Thymondas đã mang số lính này, di chuyển bằng đường biển, tớiTripolusvàtừđó,nhậpvàolựclượngcủaDariustạiSochi.HọđãchiếnđấutạibờIssus.Sựrútluihiệuquảcủađộiquânnàyđãpháhủybấtkỳcơhộitấncôngthànhcôngnàocủahảiquân.

[133]Alexanderđãquyếtđịnhgiảitánhạmđội,mộtlựclượngmàchắnchắnsẽkhiếnngàiphảitốnnhiềutiềnbạcđểduytrì,vàothờiđiểmMemnonquađời.

[134]TrongthờiđạicủaAlexander,điềunàyámchỉĐếchếBaTư.

[135] Phrygia nhỏ hơn. Vùng Phrygia lớn hơn (sau này là Galatia) doAntigonuscaitrị(xemQuyểnmột).

[136]Cólẽđâylàmộtthủlĩnhđịaphương.Sauđókhôngngheđượcthôngtinnàokhácvềnhânvậtnày.

[137]NgàynaylàGolek-Boghaz,conđườngchínhbăngquadãyTaurus,giữaCappadociavàCilicia.XemXenophonAnabasis1.2.20-1.

[138]TráingượcvớicáchđốixửcủangàivớiPhilotaskhoảngbốnnămsau(xemQuyểnba).

[139]“CổngthànhSyrian”(cònđượcgọilàcổngthành“Assyria”trongphầnsau) là con đường Beilan, băng qua dãy Amanus, phía đông nam củaAlexandretta.

[140]Chẳnghạnkiểuviếtchữhìnhnêm.

[141] Nguyên văn: “Sardanapalus, son of Anakyndaraxes, built in one dayTarsusandAnchialus.Ostranger,eat,drink,andplay,foreverythingelseinthelifeofamanisnotworththis”.Từ“play”ởđâycònđượchiểulàámchỉviệclàmtình.(ND)

[142]VềOrontobates,xemQuyểnba.

[143]ChắcchắnlòngbiếtơnnàylàvìsựhồiphụccủaAlexandersautrậnsốttạiTarsus.

[144]TheoAeschines,AgainstCtesiphon164,Demosthenescũngđưaramộttườngthuậttươngtựtrongthờigiannày.

[145]TừCilicia,cóhaiconđườngđitớinhữngvùngđấtphíađông,băngquaCổng thành Syrian gần Alexandretta và Cổng thành Amanian (ĐườngBogtche) ở phía bắc, đi tới Euphrates ở Apamea. Alexander hoặc khôngđượcbáocáovềđườngđihoặcđãnghĩrằngnókhôngquantrọng;chắcchắntin tức về việc Darius chặn đường là một bất ngờ đối với ngài. Plutarch(Alexander tr.20) viết rằng “hai lực lượng đã không đụng độ nhau trongđêm”,thựctế,khiDariushànhquânvềphíabắctừSochi,họđãbịchiatáchbởisựrộnglớncủadãyAmanus.

[146]TạiCunaxa,cáchBabylonkhoảng72kilômét.

[147] Xem thêm, ngoài các sử gia viết về Alexander, Polybius 12.17-22,ngườichỉtríchghichépcủaCallisthenesvềtrậnchiến.Callistheneschobiếtchiềurộngcủađồngbằngkhoảng14stade[stadelàđơnvịđokhoảngcáchcủaHyLạpcổđại,1stadebằngkhoảng183mét

[148]Vềnhữngbinh línhnày,xemStrabo14.3.18.Fullercho rằnghầuhếtnhữngbinhlínhnàylàbộbinhhạngnhẹ.

[149]Plutarchđưarasốliệutươngtự.DiodorusandJustin400.000,vàCurtin250.000.Tấtcảnhữngsốliệunàyđềulàkhôngtưởng,nhưnggiờđâychúngtakhôngthểtìmđượcsốliệuchínhxác.

[150]NhữngngườiMacedonianàylàai?NếuđólàmộtđơnvịMacedonia,cólẽhọlà“cáclínhtrinhsát”.Chúngtacóthểđoánrằngtừ“Macedonia”làđểthay thế chomột từ khác, chẳnghạn nhưPaeonia.Cả hai đơnvị này đềuđượcnhắctớiởđoạnsau.

[151]Anabasis1.8.21,22.

[152] Đây không phải là hai đội Chiến hữu vừa được nhắc tới, mà theoCurtius (3.11.2) là “hai đơn vị kỵ binh” được nhắc tới cùng với quânAgrianesởtrên.Họchắcchắnlàlínhđánhthuê.

[153]Chỉhuymộttiểuđoànbộbinhhạngnặng.

[154]Plutarch,CurtiusvàDiodorusthốngnhấtvềsốthươngvong,nhưngsốliệuvềphíaquânBaTưthìkhôngđángtin.SốthươngvongcủaMacedoniadoCurtius(3.11.27)đưaralà450ngườibịgiếtvà4.500ngườibịthương.

[155]Vềmộtvàichitiết,xemPlutarch,Alexander20.11-13.NhưFullerlưuý,DamascuscáchSochihơn300kilômétvềphíanamlàmộtđịađiểmnổibậtđểlựachọn.

[156]Năm333TCN.

[157]ViệcAlexanderbịthươngnhẹlàchínhxác.Tuynhiên,Charesđãkhẳngđịnh rằng vết thương này là do chính Darius gây ra, điều mà Plutarch(Alexander20.9)cholàbịađặtvàđãtríchdẫnláthưcủaAlexanderđểbácbỏ.

[158]Điềunàycónghĩalàhọđãnhậnđượckhôngíthơn150ta-lăng,mộtsốtiềnkhálớnnếungườitabiếtrằngkhoảnlợitứccủaAthensnăm431,baogồmcảđồcốngnạp từcác thànhbang lệ thuộc, chỉvàokhoảng1.000 ta-lăng.

[159]Plutarch (Alexander22.5) tríchdẫnmột lá thưdoAlexanderviết choParmenio, trong đó ngài khẳng định không bao giờ tơ tưởng tới vợ củaDarius.

[160]NhiềukỵbinhBaTưtrốntớiCappadocia,nơihọliênkếtvớicácbinhlínhđịaphươngtrongnỗlựcgiànhlạiPhrygianhưngsauđóđãbịAntigonusđánhbại.(Curtius4.1.34-5,ởđây“Lydia”bịnhầmsang“Phrygia”).

[161]LínhđánhthuêHyLạp.

[162]Diodorus(17.48.2-5)vàCurtius(4.1.27-33)đưaranhiềuchitiếthơnvềnhững sự kiện ởAiCập.Vì họ chỉ nhắc tớiAmyntas và 4.000 lính đánhthuê,cóthểlựclượngđãbịchianhỏ.Cóthểcó4.000línhkhácphụcvụchoAgis,vuaSparta; tương truyềnvịvuanàyđã thuê8.000 lính trốnchạy từIssus.XemE.Badian,JHS1963,25-6.

[163]KhônghềnaonúngkhinghetinthấtbạicủaDariustạiIssus,Agistiếptụcchuẩnbịchocuộcchiến,vàvàomùaxuânnăm331,ông“đãhôhàohợpnhấtnhữngngườiHyLạpđểđấutranhvìtựdocủahọ”(Diodorus17.62.6).Saunhữngthànhcôngbanđầu,cuốicùngAgisbại trậndướitayAntipatertại Megalopolis vào mùa thu năm 331. Về bằng chứng, xem Diodorus17.48.1-2;62.6-63.4;73.5-6;Curtius6.1;và,vềghichépgầnđâyvềAgis,xemE.Badian,Hermes1967,từtr.170.

[164]Diodorus(17.39.2)thuậtlạimộtcâuchuyệnlạlùngrằngAlexanderđãgiấulá thưcủaDariusvà thaythếbằngmột lá thưkhác“phùhợphơnvớicácquyềnlợi”màngàiđặtratrướccácchiếnhữuđểbảođảmviệcbácbỏđàmphánhòabình.G.T.Griffith(Proc.Camb.Phil.Soc.1968,từtr.33)chorằng lá thư trong trước tác củaArrian là giảmạo. Chẳng hạn, ông chỉ rarằng,Dariuskhôngđưaranhữnggợiývềtàichínhhoặclãnhthổ(nhưôngđãnêutrongcácláthưtrongtrướctáccủaDiodorus17.39vàCurtius4.1.7),vàrằngviệcđưaravấnđềtộiácchiếntranhlàmộthànhđộngsailầmởvịtrícủaDarius.VềnhữngtranhluậnkháccủaGriffith,xemhaichúthíchtiếptheo.

[165] Chúng ta không biết được gì về liênminh giữa Philip vàArtaxerxestrongmộtthờikỳđượcghichéptươngđốichitiết.Chẳnghạn,Demostheneskhônghềnhắctớiđiềunày.

[166] Artaxerxes III (Ochus) đã cai trị từ năm 359-338, còn con trai ông,Arses,caitrịtừnăm338tớinăm336.DariusnhắctớicuộcxâmlượcTiểuÁcủaquânMacedoniavàomùaxuânnăm336.Cuộcchiếnđókhôngphảilàvôlý,vìchínhBaTưđãhỗtrợPerinthustấncôngPhilipvàonăm340;tuynhiên, Philip đã trở thành kẻ xâm lược vào năm 342 khi liên minh vớiHermeiascủaAtarneusvàhẳnDariusmuốnnhắctớichitiếtnày.

[167]Khôngcóbằngchứngnàochoviệcnày.

[168]Alexander (hoặcArrian)đãnhầm lẫn.BagoasđãđầuđộcArsescùngcácconcủaông,vàgiànhngaivàngcủaBaTưchoDarius.Saunày,khiôngtatoantínhđầuđộcDarius,nhàvuađãgiànhlạiưuthếvềphíamình.XemDiodorus17.5.3-6.

[169]Aeschines(AgainstCtesiphon239)khẳngđịnhrằngDariusđãgửi300ta-lăngchongườiAthensnhưnghọđãtừchốivàDemosthenesđãbỏtúi70ta-lăngtrongsốđó.

[170]LiệuAlexandercóbịảnhhưởngbởiviệcôngnộicủangài,AmyntasIII,đãnhậnanh trai của Iphicrates làmconnuôi?Aeschines,On theLegation28.ViệcIphicrateshỗtrợvềquânsựchoAlexanderlàkhôngchắcchắn.

[171]TạiSidon,Alexanderđãphế truấtStrato,ngườiủnghộBaTưvàchỉđịnhvuaAbdalonymusthaythếvịtrícủaStrato.(Curtius4.3.4.)

[172]Trênthựctế,“Heracles”nàylàthầnMelcarhcủangườiTyria(thầnBaalcủaSyria).

[173]Diodorus(17.40.3)nhấnmạnhlòngtrungthànhcủahọđốivớiDarius.Người ta nói rằngAlexander đã phải làm lễ hiến tế ởmột ngôi đền nằmngoài thành phố.Những lý do củaAlexander về việc dùng vũ lực này đãđượcratrongbàidiễnvănbêndưới.

[174]Hònđảocáchbờbiểngần1kilômét.TheoDiodorus (17.40),mũiđấtrộngkhoảng60mét.NhữngtảngđáđượclấytừthànhTyrecũvàcáckhúcgỗđượclấytừnúiLibanus.

[175]Đơnvịđochiềusâu,1sảibằng1,82mét.(ND)

[176]Đâylàbướcngoặtcủacuộcvâythành.

[177]AntilibanuslàngọnnúiphíađôngtrongsốhaidãynúivâyquanhthunglũngCoele-Syria; dùng từẢRập có phần không chính xác.Nhữngngườibảnđịađãgiếtkhoảng30línhMacedonia,nhữngngườiđikiếmgỗđểlàmbèvàpháođài.(Curtius4.2.18;4.3.1)

[178]VuacủaSalamis,mộttrongchínthànhphốtrụcộtcủaSyprus.

[179]CảhaithànhphốđềunằmởbờbiểnphíanamcủaCyprus.

[180]Agenor, chacủaCadmus,đượccho làngườiđã thành lậpcảTyrevàSidon.

[181]Cuộc vây thành kéo dài bảy tháng, từ thángMột tới thángTámnăm332.

[182]TheoDiodorus(20.14),nhữngngườiCarthageđãdângmộtphầnmườingânkhốcủahọchothầnMelcarth,vàcửcácsứthầnthamdựlễhộihằngnămởTyre.Tương truyền,họđãhứagiúpđỡnhữngngườiTyrevàogiaiđoạnđầucủacuộcvâythành,nhưngsauđókhôngthểthựchiệnlờihứavìcuộcchiếnvớiSyracuse(Curtius4.2.10;4.3.19).

[183]Diodorus(17.46.4)đưaraconsố13.000tùnhân,nhưngôngcũnglưuýrằng2.000ngườiđãbị tra tấn.Curtius (4.4.15)bổ sung (số liệunàychưađượcxácthực)rằngcó15.000ngườiđãtrốnthoátantoàn,dongườiSidonđãgópphầnvàođợtđộtkíchcuốicùng.Liệucóphảilàmộtsựtrùnghợpkhitổngsốcủacácsốliệunàylàkhoảng30.000người?

[184]Diodorus (17.39.1)vàCurtius (4.11.1) thuật lại (có thể là thiếu chínhxác) rằngDariusđãcử sứ thầncùngvớinhữngđiềukhoản tương tựngaytrướctrậnGaugamela.Vềcâuchuyệnphứctạpcủacácsứmệnh,xemthêmC.B.WellestrongphiênbảnLoeb[trongthưviệncổđiểnLoeb

[185] Plutarch (Alexander 25.4) thuật lại rằng con chim sau đó vướng vàonhữngsợidâybuộcmáylăngđávàbịmắckẹtởđó,Curtius(4.6.11)kểrằngconchimbịkẹttrongmộtpháođàivìdínhphảinhựađườngvàlưuhuỳnh.Do đó, có thể đoán được tại saoAristander lại tiên đoánAlexander sẽ hạđượcthành.

[186]CurtiuskểrằngAlexanderđãtránhđượcmộtvụámsátcủamộtngườiẢRậpngaytrướckhingàibịthương.

[187]Furlong:đơnvịđochiềudài,1furlongbằng1/8dặmAnh,tứckhoảng201mét.(ND)

[188]Thôngtinvềcôngsựcaokhoảng17métcó thểđãđượcsửachữa,vìtrongbảnthảoghilà“khoảng76mét”.

[189] Chúng ta không cần tin vào câu chuyện (Curtius 4.6.29) cho rằngAlexanderđãkéolêBatis,trongkhiôngtavẫncònsống,khắptườngthànhphíasauchiếnxacủangàinhưAchillesđãkéolêxáccủaHectorkhắpthànhTroy (Homer, Iliad). Cuộc vây thành kéo dài hai tháng (tháng Chín đếnthángMườinăm332),vàsốngườibảovệthànhbịgiếtlêntới10.000người.

[190] Thống đốc cũ, Sabaces, đã bị giết tại Issus. Theo Curtius (4.7.4),Mazacesđãgiaolạikhotànglêntới800ta-lăng.

[191]Mộtpháođàivữngchắc,cửangõvàoAiCập,nơinhữngngườiAiCậpđãvàilầnđươngđầuvớiquânxâmlược.

[192]ApischínhlàthầnPtahcủaMemphis.AlexandertôntrọngtôngiáonàycủangườiAiCập (vàcủanhữngdân tộckhácmàngài chinhphục)vàđãđượctônlàmPharaohtạiThebes.Tráilại,CambysesđãxúcphạmthầnApis(Herodotus3.27-8).

[193]Nữthầncủatìnhmẹ,phépthuậtvàsựsinhsản.(ND)

[194] Đây là thành phố đầu tiên và vĩ đại nhất trong nhiều thành phốmàAlexander sáng lập, đượckiến thiết (khônggiốngnhưphần lớn các thànhphố)đểtrởthànhtrungtâmthươngmạilớn.Plutarch(Alexander26.4)đồngývớiArrian rằngviệc sáng lập thànhphốdiễn ra trướckhiAlexander tớithămSiwah,nhưngcũngcónhữngghi chépkhác (tiêubiểunhư trước táccủaCurtius,Diodorus và Justin) cho rằng sự kiện này diễn ra sau chuyếnviếng thăm. Về các tranh luận thiên về ý kiến sau, xem C. B. Welles,Historia11(1962),từtr.271.

[195]ĐoạnnàycóthểhiểulàAlexandermuốnphácthảolạisơđồcácchốtphòngvệ,trongkhilúcđólạikhôngcóphấnhoặccácphươngtiệnkhácđểvẽlại.(ND)

[196]XemQuyểnhai.

[197]TướngquânngườiAthens,ngườiđãtựnguyệnxinquyhàngvàonăm335;lầncuốicùngnhânvậtnàyđượcnhắcđếnlàvàomùaxuânnămsauđó,khiôngtraovươngmiệnbằngvàngchoAlexandertạiSigeium.XemQuyểnmột.

[198]MặcdùsắclệnhcủaAlexanderchongườiChios(Tod192)vàokhoảngmộtnămtrướcđóđãtuyênbốrằngHộiđồngcủaLiênminhCorinthnênxétxửnhữngkẻphảnbội.

[199]ĐềnthờcủathầnAmmon,mộtvịthầnmàngườiHyLạpbiếtđếntronghơnmột thếkỷvàđượchọcoi tươngđươngvới thầnZeus,đượcđặtởốcđảo Siwah cách Thebes khoảng 644 kilômét. Chuyến viếng thăm này đãđược nhiều sử gia mô tả, cụ thể Diodorus 17.49-51, Curtius 4.7.5-30,PlutarchAlexander26-27vàStrabo17.1.43(dựatheoCallisthenes).

[200] Người anh hùng trong Thần thoại Hy Lạp, đã giết quái vật tóc rắnMedusaGorgon.(ND)

[201]Tácgiảcủabìnhluậnđầyhoàinghinày(cũngđượcCurtiusđưara)cóthể là Ptolemy, người không đồng ý với việc Alexander tin rằng ngài cónguồngốc thần thánh.Được tôn làmPharaoh tạiThebes,Alexander, cũnggiốngnhưmọiPharaohkhác,đềutựcoimìnhlàconcủathầnAmmon.

[202]MersaMatruh.Ở đây,Alexander đã gặp các sứ thần đến từ Cyrene,nhữngngườiđã thươngthuyếtvớingàivềhiệpướchòabìnhvà liênminh(Diodorus17.49.2).

[203]VềmiêutảốcđảoSiwahvàđềnthờthầnAmmon,xemDiodorus17.50,Curtius 4.7.16, vàđặcbiệt làH.W.Parke,TheOracles ofZeus, (Oxford,1967)từtr.196.

[204]ArriancóthểđangnhắctớitriềuđạicủaPtolemy,ámchỉnguồngốcvănhóaHyLạpcổđại.

[205]“Ngóntay”cóthểlàđơnvịđolườngnhỏnhất,khoảng1,8centimet.

[206]ChắchẳnvịtrưởngtưtếđãchàoAlexander(vớivaitròmộtPharaoh)là“contraicủathầnAmmon”(hoặc“contraicủathầnZeus”)vàvịhoàngđếtrẻtuổiđãmộtmìnhbướcvàođềnthờ.Nếuđúngnhưvậy,nhữnglờitiêntridoPlutarch,DiodorusvàCurtiusthuậtlạivềviệcAlexanderlàhậuduệcủathầnAmmonvàngàisẽtrởthànhngườithốngtrịthếgiớiđềuđángngờ,trừphichúngtagiảđịnhrằngcácvịtưtếhoặcchínhAlexander,sauđó,đãloanbáo thông tinnày.Callisthenes rõ ràngđãviếtvềdòngdõi thần thánhcủaAlexander(chẳnghạn,xemPlutarchAlexander33.1)vớisựđồngthuậncủaAlexander.Plutarch(Alexander28)vàArrian(7.29)coiviệcnàylàmộtthủthuậtphichínhtrị,làmkinhsợnhữngngườicònđangbốirối,trongkhichắcchắnrằng,điềunày ítnhiềucho thấyniềmtincủaAlexandervềviệcngàithựcsựlàcontraicủathầnAmmon.

[207]NaucratislàcăncứcủangườiMilesiavàlàmộtthànhphốHyLạp.VềláthưcủaAlexandergửiCleomenes,xemQuyểnbảy.

[208] Trong xã hội LaMã cổ đại, hệ thống đẳng cấp được phân chia theodòngdõivàsựgiàucó.Haiđẳngcấpcaonhấtlàtầnglớpnguyênlãovàhiệpsĩ(equites/knight).Cácnguyênlãothườnglàtầnglớpthốngtrịtruyềnthống,nổilênthôngquaconđườngchínhtrị,còncáchiệpsĩnổilênthôngquaconđườngbinhnghiệp.(ND)

[209]TintứcđầutiênvềcuộcnổiloạncủaAgis(xemQuyểnhai).

[210]NhiệmvụcủaPhiloxenuscóthểbaogồmcảviệcthu“phầnđónggóp”củacácthànhphốHyLạpởTiểuÁchừngnàohọvẫncòntiếptụcphảiđóngthuế.Saunày,Philoxenuscóquyền(hoặctựcholàmìnhcóquyền)canthiệpvàocácthànhphốnày.Vềthảoluậngầnđâynhấtvềdanhhiệuvànhiệmvụcủaông,xemBadian,EhrenbergStudies,từtr.55.ViệcôngcóphảilànhânvậtPhiloxenusđượcnhắctớitrongphầnsauhaykhôngvẫncònlàđiềuchưachắcchắn.

[211]Khônggiốngnhưnhững lầnkếthônkháccủavuaPhilip, lầnkếthônnàyvớimộtnữquýtộcngườiMacedoniađãđedọavịtrícủaOlympiasvàAlexander,vàcảnhtượngđángxấuhổtạitiệccướiđóđãdẫntớiviệchaimẹconAlexanderphảitrốnkhỏiMacedonia.SaukhitrởvềtừIllyriavàocuốinăm,Alexanderđãnỗ lựckết thânvớiPixodarus,ngườicai trịCaria,điềunày đã dẫn tới việc trục xuất những người bạn của ngài.XemChương 9,Chương10cuốnAlexandercủaPlutarch.

[212]Chú(vàanhrể)củaAlexanderĐạiđế.ÔngđãhỗtrợTarentinetấncôngngười Lucania và Bruttium, nhưng đã bị đánh bại và bị giết vào năm331/330.

[213]ThaythếAsander,anhtraicủaParmenio,mặcdùôngđãgópphầnđánhbại Orontobates (xem Quyển hai); xem E. Badian, Transactions of theAmericanPhilologicalAssociation91(1960)329.

[214]331TCN.Vềcácsựkiệndiễnravàithángsauđó,xemE.W.Marden,TheCampaignofGaugamela(Liverpool,1964).

[215]Mộtloạichiếnxathờicổđại,baogồmmộtcỗxengựacócáclưỡidaosắchìnhlưỡiliềmđượcgắnvàomỗiđầucủatrụcxe.Lưỡidaocóchiềudàikhoảng1mét,đượcsửdụngnhưmộtvũkhí.(ND)

[216]ChỉcóCurtius (4.12.13)đưa ra số liệuhợp lý,200.000ngườichobộbinhBaTư,nhưngdùcómộtvàihọcgiảchấpnhậnsốliệunày,cũngkhôngcóbằngchứngnàochothấynóđượcđưaradựatrênnguồncứliệuđángtin.Curtiuschorằngsốkỵbinhlàkhoảng45.000người.Marsden(tr.31-37)ướclượngsốđókhoảng34.000người.

[217]Khazir,mộtnhánhcủasôngLycus.TrậnchiếncóthểđãdiễnraởgầnTellGomel,phíabắcconđườnghoànggiaBaTưđitừNinevehtớiArbela(Erbil);xemMarsden,tr.20.

[218]Ngoàinhữngnguycơphảiđốimặt trongmộtcuộc tấncôngbanđêm(xemThucydides7.43-4;Xenophon,Anabasis3.4.35),AlexanderhiểurõgiátrịcủaviệclantruyềntintứcnếuđánhbạiquânBaTưtrongđiềukiệnđó.DariuscóthểtuyênbốrằngtạiIssus,ôngtađãthấtbạivìthiếukhônggian(xemQuyểnmột);cònởlầnnày,AlexanderkhôngcóýđịnhđểDariuscóthểviệndẫnbấtkỳlýdonàonhằmbiệnhộchosựyếukémcủaôngta.

[219]MệnhlệnhviếttaynàykhôngtiếtlộsốlượngbinhlínhtronglựclượngBaTư.

[220]HọđãbịépbuộcphảichuyểntớiTrungÁ.

[221] Những chiến xa cũng không hề được sử dụng hiệu quả tại Cunaxa(Xenophon,Anabasis1.8.19-20)

[222]Vìviệcngườiđưa tincó thểbắtkịpAlexandernếungàiđangráoriếttruy đuổi Darius làmột chuyện khó tin, câu hỏi được đặt ra là: “Lúc đóAlexanderđangởđâu?”G.T.Griffith,JHS1947,87,chorằngngàiđãquaylạingayđểhỗtrợcánhtráiđangbịđedọa,cònMarsden,từtr.58,chorằngAlexanderđãdichuyểnsangcánhtráiđểbaovâytrungquânvàcánhphảicủaquânBaTư.

[223]NhữngngườiẤnĐộvàBaTưnàykhôngphải“mộtvàikỵbinhẤnĐộvàBaTư”đãđượcnhắc tớiởđoạn trước.Nhữngngười sau làmộtnhómnhỏ,vàkhôngthểcướpbócdoanhtrạicủaMacedoniaởcáchđóvàikilômétrồitrởvềđốiđầuvớiAlexandertrongkhoảngthờigianđó.

[224]LầnđầutiênlàtạiIssus(xemQuyểnmột).

[225]Chắchẳnlàmộtsốliệuthấphơnthựctế.Curtius(4.16.26)đưaraconsố 300 người,Diodorus (17.61.3) đưa ra con số 500 người, cùng với “rấtnhiềungườibịthương.”

[226]SốliệucủaDiodorus(90.000)vàCurtius(40.000)làhợplýhơn.

[227]Nguyệtthực(xemphầntrướctrongquyểnnày)đãdiễnravàođêmngày20/21thángChínvàtrậnchiếndiễnravàongày1thángMười,nghĩalàvàongày thứ26của thángBoedromion theo lịchAthens. (Plutarch,Alexander31.4;Camillus19.5).

[228]AlexanderchorằngviệcchiếmcứBabylonvàSusaquantrọnghơnvềmặtchínhtrịsovớiviệctruyđuổimộtđộiquânbạitrậnkhắpmộtvùngđấtcóđịathếhiểmtrở.

[229]TênmộtvịvuaBaTư.(ND)

[230] Điện thờ thần Bel (Marduk) đã không được xây dựng lại trước khiAlexanderquaytrởlạiBabylonvàonăm323.(xemQuyểnbảy)

[231]MazaeuslàngườiphươngĐôngđầutiênđượcchỉđịnhgiữchứcthốngđốc. Liệu đây có phải là một phần thưởng cho đóng góp của ông tạiGaugamela(xemTarn(Alexander2.109), tríchCurtius5.1.18),hoặcvìôngđãgiaonộpBabylon?

[232]Arriandùngtừ“Chaldaean”làđểchỉnhữngvịtưtếcủathầnMarduk.

[233]HarmodiusvàAristogeiton(mấtnăm514TCN):làhaingườiAthensđãgiếtchếtbạochúaHipparchus.NhữngngườinàyđượcdânAthenstônkínhvìđãkhôiphụcnềntựdochohọ.(ND)

[234]Saunày,Arriannóirằng(xemQuyểnbảy)cácbứctượngnàyđãđượcgửitrởlạiAthensvàonăm323.VềHarmodiusvàAristogeiton,xemQuyểnbốn.

[235]DemetervàPersephone.

[236]Arrianđãnhầmlẫn.ThốngđốcAbulitesđãgửicontraiônglàOxathreschoAlexander.Ôngvẫngiữvịtrícủamình.

[237]TừHyLạpđượcdịchthành“thốngđốc”là“Hyparchos”,mộttừcóthểdùngđể chỉ nhiềuvị trí; xemTarn,Alexander 2.173. “Menes là…mộtvịtướng,chịutráchnhiệmvềmộtphầnrấtquantrọngtrongthôngtinliênlạc”(Tarn,2.177).

[238]Gần15.000người tất cả, tínhcả6.000bộbinhMacedoniavà500kỵbinhMacedonia.Chitiết,xemDiodorus16.65.1,Curtius5.1.40-2.

[239]Fuller(tr.227)sosánhvớikhoảnthuếmàngườiAnhphải trảchocácthànhviênbộlạcởbiêngiớiTâyBắcẤnĐộ.

[240]Mục đích của Alexander là ngăn không cho Ariobarzanes di chuyểnlượngcủacảikhổnglồrakhỏiPersepolis.

[241] Khoản tiền này, theo Diodorus (17.71) và Curtius (5.6.9), là khoảng120.000 ta-lăng, còn theo Plutarch (Alexander 37) và Strabo (15.3.9) là40.000ta-lăng.

[242] Pasargadae là thủ phủ cũ của Ba Tư, do Cyrus sáng lập. QuânMacedoniađãchiếmđược6.000ta-lăngởđây.

[243]Đây làphiênbảnchính thức, liênquan tới tính liên-HyLạpcủacuộcviễnchinh.Plutarch (Alexander38),Diodorus (17.72)vàCurtius (5.7)nóirằngviệcđốtphácungđiệnlàýcủaThais,mộtgáiđiếmhạngsangngườiAthens trong tiệc rượu.TheobiênniênsửchínhxáccủaCurtius,việcnàydiễnravàogiữathángNăm,vàocuốikhoảngthờigianbốnthángAlexanderlưulạiPersepolis.VềviệcpháhủyPersepolis,xemcáctranhminhhọaxuấtsắctrongMortimerWheeler,FlamesoverPersepolis,hoặcJean-LouisHuot,Persia(London,1965)trongcácseriArchaeologiaMundi.

[244] Ecbatana chính làHamadan thời hiện đại. CổngCaspian, con đườngchính từMedia băng qua những ngọn núi Elburz tớiHyrcania và Parthia,cáchTeherankhoảng64kilômétvềphíatây.

[245]LúcnàyAlexanderchorằngcuộcchiếnLiênminhđãtớihồikết.

[246]Sốtàisảnđượctậpkết tạiEcbatana, tươngtruyền, lêntới180.000ta-lăng(Diodorus17.80;Strabo15.3.9).

[247]ParmeniovẫncònởEcbatanachotớikhiôngmất.Mệnhlệnhcủaôngcóthểđãđượchủybỏ.6.000bộbinhMacedoniadườngnhưđãtáinhậpvàolựclượngcủaAlexandertạiSusiaởAria(xemphầnsautrongquyểnnày).

[248]Rhagae (Rei)nằmcáchTeherankhoảng8kilômétvềphíađôngnam,cáchcổngCaspiakhôngíthơn70kilômét.

[249] Darius bị giết gần Damghan hoặc Shahrud. Alexander đã hành quânkhoảng338hoặc402kilôméttừCổngCaspiantrongkhoảnghơnmộttuầnvàogiữamùahè,rongruổikhắpmộtđấtnướcmàphầnlớnlàsamạc.

[250]Vềcáclăngmộhoànggia,xemDiodorus17.71.2.

[251]Năm330TCN.

[252] Barsine, thường được gọi là Stateira. Về việc nàng kết hôn vớiAlexander,xemQuyểnbảy.

[253]BiểnCaspiantuyđượcgọilàbiển,nhưngthựcchấtlàmộtcáihồ.Đâylàhồnước lớnnhất thếgiới.Nướchồmặnnhưnướcbiểnvàcácsinhvậtsốngởđâycũnglàcácsinhvậtbiển.(ND)

[254]NgàynaylàAsterabad.

[255]CóthểlàMeshed.

[256]CònđượcgọilàZariaspa(Strabo11.11.2),vàlàBalkhthờihiệnđại.

[257]ArriancũnggọivùngđấtnàylàDrangiana,xemphầntrướctrongquyểnnày.VùngnàynằmởphíatâyArachotia.

[258]TạiPhrada,saunàyđượcgọiProphthasia,âmmưuphảnloạnđãbịpháthiện. Về âm mưu của Philotas, xem Plutarch, Alexander 48-9, Diodorus17.79.1-80.2,Curtius6.7-11,tấtcảnhữngsửgianàyđềunóiPhilotasđãbịtratấnđểlấylờikhai.

[259]TheoPlutarch,AlexanderđãđượcAntigone,tìnhnhâncủaPhilotas,chobiếtvềâmmưuphảnloạn.

[260] Trên thực tế, không có bằng chứng nào chống lại Philotas, ngoại trừviệc ông đã hai lần không sắp xếp cho một người Macedonia tên làCebalinustiếpkiếnAlexandertrongkhiôngtakhẳngđịnhcóthôngtinquantrọngcầnbáolênhoàngđế.ViệcnàyđượcsuydiễnthànhnócóliênquantớiâmmưuchốnglạiAlexander.

[261]Hoặcbịnémđáchotớichết(Curtius6.11.38).

[262]Chitiết,xemCurtius7.2.11-35.

[263]XemQuyểnmột.KỵbinhThessalyđượcđặtdướiquyềnchỉhuycủaParmenio, kỵ binh Pharsalus tương đương với Kỵ binh Hoàng gia củaAlexander(xemphầntrướctrongquyểnnày).

[264]VềviệcxétxửAmyntas,xemCurtius7.1.10-2.10.

[265]Cleitus“Đen”,ngườiđãcứumạngAlexandertạiGranicus.

[266]Khinhắc tới“CaucasuscủaẤnĐộ”,Arrianmuốnnhắc tớiCácngọnnúiởẤnĐộ[HinduKush

[267] Cây silphium thuộc họ thì là, được dùng nhiều ở vùng bờ biểnCyrenaica(Lybiangàynay).Tương truyền loạicâynàyđượcsửdụngnhưmộtphươngthuốctránhthaicủangườicổđại.(ND)

[268]LoàicâynàyxuấthiệntrênđồngtiềnCyrene.

[269]VềTanais,xemphầnsautrongquyểnnày.

[270]VềBactra,xemphầntrướctrongquyểnnày.NhữngthịtrấnkhácgiờlàKunduz và Tashkurgan. Alexander đã băng qua Hindu Kush qua đèoKhawak,cóđộcao3.536mét.

[271]Arrianđãnhầmlẫn.ÔngkhôngbiếtrằngdòngOxus(AmuDarya)đổvàobiểnAral.

[272]LặplạicáchbàybinhbốtrậnởDanubenăm335(xemQuyểnmột).

[273]HiệnnaylàSamarcand.

[274]OrexarteslàtênAristobulusgọidòngJaxartes(SyrDarya),dòngsôngcũnggiốngnhưsôngOxus,đổvàobiểnAral.

[275]DòngTanaismàHerodotus gọi (4.45.57) là sôngDonvà hồMaeotischínhlàbiểnAzov.AlexandervànhữngngườitheongàiđãđồngnhấtdòngJaxartesvớidòngTanais(Plutarch,Alexander45.5),vàStrabo(11.7.4)chorằng việc đồng nhất đó là một phần của “âm mưu” khẳng định rằngAlexanderđãchinhphụcđượctoànbộchâuÁ.GadeirahiệnnayđượcgọilàCadiz.Giốngnhưnhiềusửgiacổđạikhác,ArriancoiLibyalàmộtphầncủalụcđịaÁchâu.

[276]Iliad13.6.

[277]“Alexandriaxanhất”chínhlàChojendngàynay.

[278]Arrianđãkhôngnhắctớiviệcchiếmđóngbảychốtbiênphòngnày.

[279]NhiềukhảnăngAlexanderđãsuynghĩlạcquanvềviệcsắpđặtmộtsựhòagiảichung.

[280]Chojend,đãđượcnhắctớitrướcđó.

[281]XemHerodotus4.122-142.

[282] Curtius 7.7.24-29 thuật lại rằngAristander đã thay đổi lời tiên tri vàtuyênbốrằngchưabaogiờlễhiếntếlạithuậnlợinhưvậy.

[283]VềcáccuộchànhquânchốngngườiScythia,xemFuller,tr.236-41.

[284]Khoảng1.000người,theoCurtius(7.6.10).

[285]Curtius(4.7.30-9)đồngývớiAristobulusrằngquânMacedoniađãrơivàoổphụckích,mặcdùghichépcủaôngcónhiềukhácbiệtsovớighichépcủaArrian.Cótới2.000ngườitrongtổngsố3.000bộbinh,300ngườitrongtổngsố800kỵbinhthiệtmạng.

[286]HiệnnaylàZarafshan.

[287]Năm329/328TCN.

[288]VềchuyếnkhởihànhtừNautakamộtnămsauđó,xemphầnsautrongquyểnnày.

[289]Arrian viết thiếu chính xác.Menes được cử đi từSusa vào cuối năm331,EpocillusđượccửđitừEcbatanavàithángsauđó(xemQuyểnba).

[290]Nóichung,ngườitachorằngtênBessusởđâylàđểchỉBessus,kẻgiếtvua Darius, được nhắc tới ngay trước đó. Dòng sửa lại có thể là“Asclepiodorus, xatrap của Syria, và Menes, “thống đốc”” (xem Tarn,Alexander 2.179-80). Từ Hy Lạp mang nghĩa “thống đốc” cũng là“Hyparchos”;xemQuyểnba.Chi tiếtvềquân tiếpviện, tổngsố là19.000người,xemCurtius7.10.11-12.

[291]Vềhìnhthứccắtxẻo“dãman”này,xemHerodotus3.154.

[292]TrongcuốnAlexander,PlutarchnóirằngAlexanderđãchấpnhậnvàsửdụngtrangphụcphatrộncủaBaTưvàMedia,tránhnhữngyếutố“dãman”củatrangphụcMedia.Saunày,Arrian(xemQuyểnbảy)chorằngviệcnàylàdođộngcơchínhtrị.

[293]Việcnàydiễn ra tạiMarkandavàomùa thunăm328.Vềmột sốghichép khác biệt về nơi diễn ra, xem Plutarch, Alexander 50-2 và Curtius8.1.20-2.12.NhữngphiênbảnkhácbiệtnàyđãđượcT.SBrownphân tíchtrongAJP1949,từtr.236.

[294]Tương truyền,họđều làconcủaLeda,nhưng lại cóhaiôngbốkhácnhau: Castor là đứa con trai phàm tục của Tyndareus – vua Sparta, vàPolydeuces là đứa con trai thần thánh của thầnZeus–người đãdụdỗvàcưỡnghiếpLeda.Truyền thuyếtvềhọcónhiềudịbản, cũngcódịbảnkểrằngcặpsongsinhnàyđượcsinhratừmộtquảtrứng,cùngvớimộtcặpsongsinhkháclàchịemHelenvàClytemnestra.(ND)

[295] Triết gia này sinh ra ởAbdera thuộcThrace và là thầy dạy triết họcKhắckỷcủaPyrrhon.QuanđiểmcủaôngthườngxuyênmâuthuẫnvớiquanđiểmcủaCallisthenes;xemPlutarch,Alexander52-3.

[296]MốiquanhệgiữathầnCônglývàthầnZeusđãđượcthuậtlạitừrấtlâuđời, ít nhất là trong thơ ca của Hesiod (Works and Days, từ tr.256);Sophocles,OdeipusatColonus, từ tr.138;Anaxarchusphân tích thần thoạicổxưatheohướngphùhợpvớiquanđiểmcủaôngta.

[297]RấtcóthểnỗlựccủaAlexanderđưanghilễphủphục(proskynesis)vàotrongtriềuđình,cũnggiốngnhưviệcngàisửdụngtrangphụccủangườiBaTư,làvìmongmuốnngườiMacedoniavàngườiBaTưcóthểchungsốnghòathuậnvớinhau.LuậnbànsâunhấtvềvấnđềnàylàbàibáocủaJ.P.V.D.BalsdontrongHistoria1950,từtr.371.XemthêmT.S.Brown,AJP1950,từtr.242.

[298]Vềvấnđềnày,xemPlutarch,Alexander2-3.

[299] Hipparchus đã bị giết vào năm 514 và Hippias đã bị trục xuất khỏiAthensvàonăm510;xemThucydides6.54-9.

[300]NgườiBaTưkhông cho rằngnhữngvị hoàngđế củahọ là nhữngvịthần,mặcdùngườiHyLạpcoiviệcthựchiệnnghilễphủphụclàmộthànhđộngthờcúng;xemHerodotus7.136.

[301]ThânmẫucủaAlexander,Olympias, làcongáicủaNeoptolemus,vuacủaEpirus,vốnlàhậuduệcủavịtổtiêntrùngtênvớiônglàNeoptolemus,contraicủaAchilles,cháutraicủaAeacus.

[302]XemHerodotus1.204-14và4.83-144.

[303]TheoCurtius(8.5.22),đólàPolyperchon,ngườiđãchếnhạongườiBaTư.

[304] Đây là phiên bản được viên thị thần hoàng gia Chares thuật lại(Plutarch,Alexander54.4-6).

[305]HoàngđếBaTưthườnghônlênmôi“họhàng”củamình(Xenophon,Cyropaideia1.4.27,2.2.31;Herodotus1.134).

[306]Plutarch (Alexander55.1-2) thuật lại rằngHephaestionxácnhận rằngCallisthenesđãtánthànhviệcthựchiệnnghilễprokynesisrồisauđóđãphábỏcamkếtnày,vànhữngkẻxunịnhAlexanderlạicàngkhiếnCallisthenestrởthànhcáigaitrongmắtngài.

[307]XemthêmCurtius8.6.2-6.

[308]ViệcnàydiễnraởBactravàođầunăm327.Curtius(8.6.8-8.23)cũngđãthuậtlạiviệcnàymộtcáchchitiết.ÔngđưaramộtdanhsáchcómộtchútkhácbiệtvềnhữngkẻdínhlíutớivụnàyvàcũngkhácbiệtvềmộtsốchitiếtsovớiArrian.

[309]VàtheoCurtius.

[310]Plutarch(Alexander55.6)tríchmộtláthưAlexanderviếtchocáctướnglĩnh củangài làCraterus,Attalus, vàAlcetas, nhữngngười đang thamgiachiếndịchởPareitacene,trongđóngàinóirằngchỉcóNhữngcậnthầntrẻtuổidínhlíutớiâmmưuámsátngài.Vềđộtincậycủaláthưnày,xemCQ1955,từtr.219.

[311]Curtius(8.7)cũngđitheotruyềnthốngnày.

[312]Plutarch(Alexander55.7)xácnhậnđâylàcáchmànhữngngườinàybịgiếtchết.Curtius(8.8.20)thuậtlạirằnghọbịtratấn.

[313]Plutarchthuậtlạicảhaidịbản.Hơnnữa,sửgianàycònchorằng,theolờiChareskể lại,Callisthenesđãbịgiamgiữ trongsuốtbảy thángcho tớikhiôngquađời.

[314]Vềdịptiếpkiếnđầutiên,xemphầntrướctrongquyểnnày.

[315] Người Chorasmia cư trú ở khu vực nằm giữa vùng Caspian và biểnAral.

[316]Têngọi thờicổđạicủabiểnMarmara,bắtnguồntừ từ“pro”nghĩa làtrước,còn“pontos”nghĩalàbiểnĐen.SởdĩcótêngọinàylàvìngườiHyLạpphảiđithuyềnquabiểnnàyđểtớiđượcbiểnĐen.Propontislàbiểnnằmsâutrongđấtliền,nốiliềnbiểnĐenvàbiểnAegean.(ND)

[317]ĐâylàlầnđầutiênnhắctớidầutrongvănhọcHyLạp.

[318] Massagetae là một tộc người Scythian, sống ở phía đông Caspian,nhữngngườiđãđánhbạivàgiếtCyrusĐạiđế(Herodotus1.201-16).

[319]Vì hànhđộng anhhùng củaAristonicus,Alexander đã chodựngmộtbứctượngđồnghìnhôngtạiDelphi,vớimộttayômđànlia,mộttaynângcaocâygiáo(Plutarch,Moraliatr.334).

[320]Curtius(6.5.4)thuậtlạirằngArtabazusđã95tuổivàonăm330,nhưngđiềunàyhoặclàmộtsựphóngđạihoặclàchúngtanênđoánchừngrằngđộtuổi của Artabazus là khoảng từ 55 đến 95. Alexander đã có ý định đểCleituskếnhiệmArtabazus,nhưngôngđãquađờitrướckhiđảmnhiệmvịtrínày.

[321]Nhữngđiềunàykhôngđượcbiếttới,trừphi,nhưđãnóitừtrước,báocáovềviệchọđãtớiBactravàomùađôngtrước(xemQuyểnba)làmộtsựnhầmlẫnvàlúcnàyđicùngvớihọlàArsamesvàBarzancs.

[322]Curtius(7.11)cũngmôtảviệcchiếmPháođàiđá,màônggọilàPháođàiđácủaAriamazes.Curtius thuật lại,vớimộtsựphóngđại lộ liễu,rằngpháođàicóchiềucao5486mét.Sựkiệnnàydiễnravàonăm327TCN.

[323]Tươngđươngvớimộtta-lăng.

[324]ChodùtìnhcảmcủaAlexanderđốivớiRoxanecóhaykhôngthìchắcchắnrằngngàiđãhyvọngdùngcuộchônnhânnàyđểchiếmđượccảmtìnhcủacácquýtộcBactria.

[325]VềcáchhànhxửcủaAlexandervớihoànggiaBaTư,xemQuyểnhai.Vợ của Darius, Stateira, đã mất khi sinh con vào đầu năm 332 TCN(Plutarch,Alexander30).

[326]ĐượcCurtius(4.10.25-34)vàPlutarch(Alexander30)thuậtlại.

[327]NghĩalàAhuraMazda.TheoPlutarch,chínhxáchơnlàDariusđãgọitêncácvịthầntổtiêncủaông.

[328] Người Pareitacae sống giữa lưu vực hai con sông Oxus và Jaxartes.Curtius(8.2.19)gọihọlàngườiChorienesSisimithres.

[329]Năm327.

[330]HiệnnaylàsôngKabul.

[331]Người cai trịmột thành phố lớn của Taxila, nằm ở phía tây bắc củaRawalpindi,vàlãnhthổnằmgiữasôngẤnvàsôngHydaspes.Taxileslàtênhiệucủaông,tênriêngcủaônglàOmphis(Ambhi);xemCurtius8.12.14.

[332]TạiOhind,cáchAttock26kilômét.

[333]HiệnnaylàlãnhthổcủaBajaurvàSwat.AlexanderđangtiếnvềphíadòngsôngẤn,phíatrênAttock.

[334]“CóthểlàNawagai,thủphủhiệntạicủaBajaur”(Fuller,tr.126).

[335] Leonnatus chịu trách nhiệmvề tiểu đoàn bộ binh củaAttalus và línhđánhgiáocủaBalacrus,PtolemyquảnlýtiểuđoànbộbinhcủaPhilotas,vàđơnvịcủaPhilipcó thể làmộtđộiquânkhinhgiáp(xemTarn,Alexander2.144).

[336]Khuvựcnàychưađượcxácđịnh.

[337] Diodorus (17.84) cho rằng hành động bội bạc này là do Alexander,ngườiđã tấn côngđám línhđánh thuêmàkhônghề có sựkíchđộngnào;xemPlutarchAlexander59.3-4.

[338]Diodorus vàCurtius (8.10.22) thuật lại rằngNữhoàngCleophis xinhđẹpđãđượcphụchồitướcvị.Cóngười(Curtius)cònchorằngAlexanderđãcómộtđứacontraivớinữhoàng.

[339] Lần lượt là Bir-kot và Ude-gram, theo Ngài Aurel Stein, OnAlexander’sTracktotheIndus(London,1929),43,từtr.59.

[340]ĐượcSteinxácđịnhvàonăm1926làPir-Sar,mộtđỉnhnúicóchiềucaotrên2.134mét,cáchsôngẤnkhoảng120kilômétvềphíabắcAttock.XemFuller,tr.248-54.

[341]Vềtruyềnthuyếtnày,xemDiodorus17.85.2vàCurtius8.11.2.Arrianthuật lại những truyền thuyết khác vềHeracles trong phần sau của quyểnnày.

[342]FullerđãchỉratầmquantrọngvềchiếnthuậtcủaPháođàiđávàảnhhưởngcủaviệchạđượcpháođàiđốivớinhữngtộcngườiẤnĐộlâncận.

[343]CólẽlàCharsadda,thủphủcủaGandhara.

[344]NgườicaitrịcủaKashmir.

[345]Arriancóphầnsađàkhinóivề thànhphốNysa,địađiểmchiến lượcchoviệcvượtsôngẤn,nhằmlàmrõtháiđộđốivớitruyềnthuyếtkểvềvịvuatrongvùngđấtthầnthoạinàycủaẤnĐộ.NysadườngnhưnằmởthunglũngKabul,cóthểlàgầnJalalabad.ChuyếnviếngthămthànhphốnàycủaAlexanderđãđượcCurtius(8.10.7-18)thuậtlạingaysaunhữngsựkiệnmàArrianđãnhắctớitại4.23.

[346]Theo thần thoạiHyLạp,Dionysusvốn là“con rơi”của thầnZeusvàSemele.Tương truyền,Semele chỉ làmột người phàmnhưng cónhan sắctuyệttrần.ThầnZeustìmđếnvớiSemeletronghìnhdạngcủamộtngườiđànôngbìnhthườngvàhaingườirấtyêunhau.KhiSemelemangthaiDionysus,bànghe theo lờixúibẩycủaHera–vợcủa thầnZeus,xin thầnZeusxuấthiện trướcmắtnàng tronghìnhdạngcủamộtvị thần.ThầnZeusđápứngyêucầucủanàng,vàSelemachếtngaytứckhắc,dongườiphàmkhôngthểsốngsótnếunhìnthẳngvàothầnZeus.BàothaiDionysusđượcZeusgiữlại,khâu vào bắpđùi, và đủ ngày đủ tháng thìZeus rạch đùi, “đẻ” ra vị thầnRượunho.(ND)

[347] Cây thường xuân làmột trong những biểu tượng của thầnDionysus.(ND)

[348]BacchuslàtêncủathầnDionysusbằngtiếngLaMã.(ND)

[349]Trongnguyênvăn,nhữngsĩquannàyđãkêunhữngtiếng“Euoi,Euoi”,lànhữngtiếngkêusaymêvàsungsướngtrongnhữnglễhộivinhdanhthầnDionysuscổxưa.(ND)

[350]Eratosthenes(276-195/194TCN):làmộtngườiHyLạpxuấtsắctrongnhiềulĩnhvực:toánhọc,địalý,thiênvănhọc,thơca,v.v…(ND)

[351]NhàthôngtháivĩđạicủathếkỉthứIIITCN,ngườiđứngđầuthưviệnAlexandriatừnăm246,ngườiđãbịnhữngkẻghentịgọilàcôngdânhạnghai. Thành tựu lớn nhất của ông là cuốn Geography, cuốn sách đã đượcStrabosửdụngrộngrãi.

[352]ChúngtacóthểsosánhvớinhữngđiềuStrabonóitrongphầnđầucủaQuyển15,cuốnGeography,đặcbiệtlàtrongChương7-9.ÔnglàngườihoàinghihơnArrian rấtnhiều.Xemthêmcácbình luậncủaArrian trongcuốnIndica(1.7;5.10-13)củaông.

[353]Taxila,cáchRawalpindikhoảng32kilômétvềhướngtâybắc.

[354]Trênthựctế,sôngẤnbắtnguồntừdãyHimalaya.

[355]Lầnlượt làcácdòngJhelum,Chenab,RavivàBeas.Punjablà“mảnhđấtcủaNămdòngsông”.

[356]Ctesias,mộtngườiCnidos,làngựycủaArtaxerxes(404-359).ÔngđãviếtmộtcuốnlịchsửvềBaTưvàmộtcuốnsáchvềẤnĐộmàhiệnnaychỉcònlạimộtvàiđoạntríchngắn.Ctesiaslàngườinổitiếngvềchuyệncườngđiệu.XemAristotle,History ofAnimals 8.27. SôngẤnkhông có nơi nàorộnghơn4kilômét.

[357]XemHerodotus3.102,4.13;Strabo15.1.44.

[358]XemXenophone,Cyropaideia7.5.67.

[359]NhữngđiềunàysẽđượcArrianđềcậptớitrongcuốnsáchkháccủaônglàTheHistoryofIndica(Indica).Trướctácnàyvẫncòntồntạichotớingàynay.

[360] Trước tác đã bị thất lạc này đã được Arrian sử dụng triệt để trongIndica.Vềchuyếnhảihành,xemcácchương17-43.

[361]Megasthenes(350-290TCN):mộtnhàdântộchọc,nhàthámhiểmthờiHyLạpcổđại.ÔngcũngcómộttácphẩmtênlàIndica.(ND)

[362]BiểnAzovvàbiểnCaspian.

[363] Đây là quan điểm phổ biến trong thời cổ đại. Herodotus vàAristole(Meteorology2.1.10)biếtđiềunày,nhưngsauđóPatrocles,ngườiđãđượccử đi để khám phá vùng biểnCaspian vào khoảng năm 284/283, báo cáorằng vùng biển này thực chất chỉ là vịnh. Quan điểm này đã đượcEratosthenesthừanhậnvàđượcphổbiến,cùngvớimộtvàiphảnđốichotớitậnthếkỷXIV.VềchuyếnthámhiểmcủaAlexander,xemQuyểnbảy.

[364] Sandracottus là Chandragupta, người sáng lập ra triều đại Mauryan,ngườiđãtrụcxuấtnhữngngườiMacedoniakhỏiPunjabsaukhiAlexanderquađờivàđãcaitrịphầnlớnẤnĐộ,kểcảlãnhthổphíaTâysôngẤnmàSeleucus đã nhượng lại cho ông vào năm304.Megasthenes là sứ giả củaSeleucusvàtrướctáccủaôngđãhìnhthànhnênkiếnthứcnềntảngcủaHyLạpvềẤnĐộ;xemStrabo,Quyển15vàIndicacủaArrian.

[365]Cybele,phầnnúiDindymusởPhrygiađãđượcthánhhóa.

[366]XemHerodotus2.5,và2.10-34.

[367] Theo thần thoại Hy Lạp, Menelaus là vua của Sparta trong thời kìMycenaevàlàchồngcủanàngHelen.(ND)

[368]Odyssey4.477,581.

[369]ArrianđãnêutêncủanhữngdòngsôngnàytrongcuốnIndica(4.8-12)củaông.

[370]Herodotus7.33-6;4.83,97.

[371] Vua của Pauravas, vương quốc nằm giữa lưu vực sôngHydaspes vàAcesines.

[372]ĐịađiểmhạtrạicủaAlexandervànơingàivượtsôngkhôngđượcbiếttới.Dựđoáncóvẻkhảquannhất làdoNgàiAurelSteinđưa ra.Ôngchorằng Alexander đã dừng quân hạ trại tại Haranpur và đã vượt sông tạiJalalpur.Thảo luậnvềnhiềugiả thuyết,xemFuller, tr.181-5.Vềcáccuộchành quân tấn công Porus, xem Diodorus 17.87-89; Curtius 8.13-14;Plutarch,Alexander60.

[373]Arrianđãnhầmlẫn.Quảthực,trongphầnsau,ôngthuậtlạirằngcuộcchiếnnổravàothángNăm.TheoNearchus(Strabo15.1.18;Arrian,Indica6.5),vàohạchí,tứclàvàokhoảng21thángBảy,AlexanderđãhạtrạibêndòngAcesines.

[374] Tương đương với những tiểu đoàn bộ binh của họ (Tarn, Alexander2.191).

[375]SeleucusNicatorđãlậpnêntriềuđạiSeleucid,triềuđạiđãcaitrịphầnlớnlãnhthổchâuÁmàAlexanderđãchinhphục.

[376]GhichépcủaArrianlàkhôngchínhxác.Tarn(Alexander2.191-2)chorằngPtolemyđãviết:“Alexanderđãđặt trungđoànvệquânHoànggiavànhữngtrungđoànvệquânkhácdướiquyềnchỉhuycủaSeleucus,vàkềcậnvớihọlànhữngtiểuđoànphalanx,tùytheotừngngàymàlựachọnưutiêncáctrungđoànvệquânhaycáctiểuđoànbộbinh.”

[377] Những đơn vị bộ binh được liệt kê trước đó có tổng số khoảng hơn6.000người.VìArrianviếtrằngcácconthuyềnđềucốgắngchởđượccàngnhiều línhbộbinhcàng tốtnêncó lẽ toànbộ số línhbộbinhkhôngđượcchuyểnquasôngtrongthờiđiểmnày.

[378]ĐiềulạlùnglàAlexanderhyvọngđánhbạitoànbộlựclượngcủaPoruschỉbằngkỵbinhcủangài.GhichépcủaPlutarch(Alexander60.7)cơbảndựatrênláthưcủaAlexanderlạiviếtrằnghoàngđếđãdựtínhvềkhảnăngkỵbinhẤnĐộtấncông.

[379]ĐôikhilờibìnhluậnvềAristobulusdườngnhưlàcủachínhArrianchứkhôngphảicủaPtolemy.Dođó,đoạnvănnàykhôngphảilàbằngchứngchothấyPtolemyviếtsauAristobulus.

[380]TheoPlutarch(Alexander60.8),contraicủaPorusđãmangtheo1.000kỵbinhvà60chiếnxa.ÔngđồngývớiArrianrằngquânẤnĐộđãthiệthại400kỵbinhvàtoànbộchiếnxa.Curtius(8.14.2)chorằnganhtraicủaPorusđãđượccửđicùngvới1.000kỵbinhvà100chiếnxa.

[381]Curtius(8.13.6)đồngývớisốliệucủaArrianvềsốlượngbộbinhvàchiếnxa,nhưngkhácvềsốvoichiến(85voichiến).Ôngđãkhônghềnhắctớikỵbinh.Diodorus(17.87.2)đưarasốlượnglà50.000bộbinh,3.000kỵbinh, trên 1.000 chiến xa và 130voi chiến; trongkhi số liệu củaPlutarch(Alexander62.1)là20.000bộbinhvà2.000kỵbinh.

[382]Diodorus(17.89.1-3),sửgiaduynhấtngoàiArriannhắctớisốthươngvong,đưa raconsố12.000quânẤnĐộ thiệtmạngvà9.000ngườibịbắtgiữ;vềphíaMacedonia,thiệthại280quânkỵvàtrên700quânbộ.

[383]Diodorus (17.88.4)đồngývớiArrian rằngPoruscaokhoảng5cubit,nghĩa là khoảng 2,3 mét theo đơn vị cubit của Athens. Tuy nhiên, Tarn(Alexander2.170)cho rằngđơnvịcubitcủangườiMacedoniachỉkhoảng36centimet.Nếunhưvậy,Poruschỉcaokhoảng1,8mét.

[384]XemDiodorus17.89.6;Curtius8.14.45;Plutarch,Alexander60.15.

[385]326TCN.Diodorus(17.87.1)đãnhầmlẫnkhinóirằngcuộcchiếnnổrakhiChremeslàmquanchấpchính,nghĩalàvàothángBảynăm326–thángSáunăm325.

[386] Plutarch (Alexander 61) nói rằng phần lớn những sử gia cho rằngBucephaluschếtvìvếtthương,nhưngOnesicritusthuậtlạirằngconthầnmãnàychếtvìtuổigiàvàonămnó30tuổi.ChúngtôikhôngchorằngđộtuổicủaBecephalustươngđươngvớituổicủaAlexanderhoặcAlexanderkhôngthể“thuầnhóa”conngựanàychotớikhinó16tuổi.Bucephaluscóthểđãsốngtớinăm30tuổi,vàAlexanderđãcưỡinókhinókhoảng7hoặc8tuổi.VềmiêutảcôngcuộcthuầnhóaBucephalus,xemPlutarch,Alexander6.

[387]Nghĩa làởkhuvựcnằmgiữaSusavàPersepolis.Plutarch(Alexander44.3-4) cho rằng sự việc này diễn ra ở Hyrcania, Diodorus (17.76.5) vàCurtius (6.5.18) cho rằngvụviệcxảy raởkhuvực củangườiMardia, tớiphíatâyHyrcania.

[388]Diodorus(17.89.6)nhắctớimộtcuộcdừngchânkéodài30ngày.

[389] Arrian đã nhắc tới trước đó về sự xuất hiện của các sứ thần củaAbisares,ngườicaitrịKashmir.

[390] Strabo (15.1.30) cho rằng vị Porus này chính là cháu của Porus, vuaPaurava.

[391]VìNicanorđãđượcchỉđịnhlàmthốngđốccủalãnhthổphíatâySôngẤn(xemQuyểnbốn)vàlầngầnnhấtSisicottusđượcnhắcđếnlàvớivaitròthủlĩnhcủamộtpháođàigầnAornus(xemQuyểnbốn),cóthểSisicottuslàcấpdướicủavịxatrapđãbịsáthại,Nicanor.

[392]TrongIndica(3.10),ArrianđãviếtlàđiểmgiaovớisôngẤncóbềrộngkhoảng 6 kilômét, nhưng đó là sau khi nó nối với dòng Hydaspes vàHydraotes.

[393]CảSangala lẫnPimprama(đượcnhắc tớisauđó)đềukhôngxácđịnhđược;dĩnhiênchúngđềunằmtrongđịahạtAmritsar.TộcngườiMallivàOxydracaesinhsốngởkhuvựcxahơnvềphíanam.

[394]NgườiHyLạpchiađêm thànhbacanh,ngườiLaMãchia thànhbốncanh.ỞđâyArrianviếttheongườiLaMã.

[395] Eumenes, người Cardia vùng Thrace, là thư ký của Philip. Sau khiAlexanderquađời,ôngcoigiữvùngCappadociavàPaphlagonia,vàđóngmộtvaitròquantrọngtrongcuộcchiếncủaNhữngngườikếvịchotớikhichếtdướitayAntigonusvàonăm316.CảCorneliusNeposvàPlutarchđềuviếttiểusửvềông.ĐâylàlầnduynhấttrongcuộcviễnchinhEumenesđượcnhắcđếnvớivaitròlàchỉhuyquânsự.

[396]Strabo(15.1.27)chorằngquânMacedoniađãchịutổnthấtnặngnềsautrậnmưadữdội.Trậnmưanàyđãđổxuống từkhihọ rờiHydaspes;xemDiodorus 17.94.3. Về chuyện dịch bệnh, xem thêm Diodorus 17.93-5;Curtius 9.2.1-3.19 (cùng với các bài diễn văn củaAlexander và Coenus);Plutarch,Alexander62.

[397]Tarn (Alexander2.287)nghingờ rằngbàidiễnvăncủaAlexandercóthểchỉ làmột tácphẩmchắpvá,vìnókhôngtáchbiệt rõràngvới lờiđápcủaCoenusvàCoenusđãởlạiAcesines(xemQuyểnbốn),nơiôngquađờiítlâusauđó.NhưngCoenusđãđượcsắpxếpđểgửicácnhuyếuphẩm,vàgiốngnhưPorus,ôngchắcchắnđãhợpnhấtvới lựclượngcủaAlexander.ÔngđãmấttạiHydaspes.Tuynhiên,bàidiễnvăncónhữngcâunóimàtínhxácthựccủachúngvẫncònbịnghingờ;xemTarn.

[398]HiểubiếtvềsôngGangescủaAlexanderlàkháđầyđủ,nhưngđiềunghivấnlàAlexandervẫnchorằngbiểnĐôngởgầnđó,nhưAristotlecóthểđãdạyngài.Dùtronghoàncảnhnào,NearchusđãviếtrằnghànhtrìnhđiquacácvùngđồngbằngcủaẤnĐộđãmấtbốntháng(Strabo15.1.12).

[399]QuanđiểmchorằngbiểnHyrcanian(Caspian)làvịnhkhôngphảilàcủaAlexandermàlàtừđịalýhọccủaEratosthenes(vàArrian).(Xemphầntrướctrongquyểnnày).

[400]XemXenophon,Anabasis1.7.4.

[401]Ởđây,cóthểcónhầmlẫn.LínhThessalyđãđượcchovềquêtừlúcởEcbatanachứkhôngphảiởBactra.

[402]Đầunăm325,khi tinđồn lan tớiBactria rằngAlexanderđãbịgiếtởMalli, 3.000 lính đánh thuê đã nổi loạn và cuối cùng bỏ chạy vềHyLạp(Curtius9.7.1-11).NgaysaucáichếtcủaAlexander,mộtcuộcnổi loạncóquymôlớnhơncủalínhđánhthuêđãnổraởBactria(Diodorus18.4.8;7.1-9).

[403]Carthagelàtêngọimộtthànhphốcổ,thuộcxứTunisiangàynay.(ND)

[404]Diodorus(17.95.1)vàCurtius(9.3.19)cũngxácnhậnviệcxâydựng12điệnthờcho12vịthầnOlympia.TheoDiodorus,điệnthờcóchiềucao23mét.Khôngdấutíchnàocủacácđiệnthờnàycònsótlại,nhưngvìcácdòngsôngcủaẤnĐộđãthayđổirấtnhiềusauthờiđạicủaAlexandernênđiềunàykhôngcógìđángngạcnhiên.Diodorus,CurtiusvàPlutarch(Alexander62)cònbổsungrằngAlexandercũngđãhạlệnhxâydựngnơiănngủchobinh línhvàchuồngngựachongựachiến lớnhơnmứcbình thườngnhằmgâyấntượngvớihậuthế.

[405]Điềunàykhôngđượcnhắctớitrướcđó.

[406]XemQuyểnnăm.

[407]Cácsửgianhìnchungđềuxácnhậnláthưlàcóthật,nhưngrấtkhócóthểxácđịnhailàngườibiếtvềviệcgạchxóatrongđó.

[408]Curtius(9.3.20)chorằngCoenusquađờitạiAcesines,nhưngvìôngvàDiodorusđãnhầmlẫnkhichorằngAlexanderđãquaytrởlạidòngsôngnàyđể gặp hạm đội của ngài nên chẳng có lý do gì để nghi ngờ Arrian. VềCoenus,xemBadian,JHS1961, từ tr.20,mặcdùchúng takhôngcầnphảigiảđịnhrằngcáichếtcủaCoenuslàvìlýdokhácchứkhôngchếtmộtcáchtựnhiên.

[409]TheoNearchus(Arrian,Indica19.5),tổngsốcó120.000lính,baogồmcả“nhữngngườidãman”.

[410] Địa điểm này không được xác định. Diodorus (17.91.4) và Curtius(9.1.24)đãnhầmlẫnkhichorằngvươngquốccủaSopeithenằmởphíađôngCathaei,giữahaidòngsônglàHydraotesvàHyphasis.XemStrabo15.1.30.

[411]XemArrian,Indica18.9-10.Strabo(15.1.28)nhậnxétrằngOnesicritusxứngđánglàhoatiêuchínhtrongsốtấtcảnhữnghoatiêucủaAlexander,vàrằngôngtavượttrộihơntấtcảnhữngngườiđitheoAlexandertrongviệckểnhữngcâuchuyệnkỳlạ.

[412]TrongIndica,Arrianđãđưaratổngsố800tàuthuyền,hiểnnhiênlàtừsốliệucủaNearchus.DiodorusvàCurtiusđưaraconsốlà1.000tàuthuyền.

[413] Nearchus (Indica 18.11) nói rằngAlexander đã làm lễ hiến tế các vịthần tổ tiên của ngài theo chỉ dẫn của các nhà tiên tri, đó là các vị thần:Poseidon, Amphitrite, các nữ thần Nereid, thần Biển cả và ba thần sông.TheoAristobulus(Strabo15.1.17),Alexanderđãbắtđầulênđường“mộtvàingàytrướckhichòmThấttinhxuấthiện”,nghĩalàkhoảngđầuthángMườimộtnăm326.

[414]XemIndica7.8-9.

[415]TheoCurtius, lực lượngngườiMallivàOxydracaekhoảng90.000bộbinh,10.000kỵbinhvà900chiếnxa.Diodoruschorằnglựclượngnàygồm80.000bộbinh,10.000kỵbinhvà700chiếnxa.Arrianchỉnhắctới50.000quânMalli(xemphầnsautrongquyểnnày).

[416] Diodorus (17.97.2) so sánh cuộc vượt sông này với cuộc chiến củaAchillestrênsôngScamander(Iliad21.228).

[417]SamạcSanda-Bar.

[418]Fullerchỉrarằngnhững“thịtrấn”nàychínhlànhiềungôilàngẤnĐộhiệnnay–“đượchình thành từnhiều túp lềuđắpbằngđấtbùn,chúng tạonênmộtbứctườngbảovệtheovòngtròncóchiềucaovàđộdàykhônglớnlắm.”

[419]XemCurtius9.4.26.

[420]Strabo(16.1.3)đưaramộtghichéptươngtự.ÔngđãgiảithíchtạisaoGaugamela(cónghĩalà“nơichănthảlạcđà”)lạimangcáitênnày.

[421]Curtius(9.5.14)nhắctớiTimaeusvàAristonuscũngnhưPeucestasvàLeonnatus, Plutarch (Moralia 327b, 344d) nhắc tới Ptolemy và Limnaeus.PeucestasvàLeonnatussauđócũngđượcnhậnvươngmiệnbằngvàngvìhọđãgópphầncứumạngAlexander.

[422]Curtius(9.5.21)chỉtríchCleitarchusvàTimagenesvìđãthuậtlạirằngPtolemycómặttrongtrậnchiếnnày.TrongcuốnHistory,chínhPtolemyđãthuật lại rằng thời điểm đó ông đang thực hiệnmột nhiệm vụ viễn chinhkhác. Ptolemy nhận được danh hiệu “Vị cứu tinh” từ người Rhodian vàonăm304vìđãgiúpđỡhọtrongsuốtcuộcvâythànhRhodescủaDemetrius.

[423]Curtius(9.6.6)nóirằngCraterusđãphêbìnhAlexandernhândanhcácsĩquancấpcao,vàđãnhậnđượcsựủnghộcủaPtolemycũngnhưnhữngngườikhác.

[424] Một đoạn thuộc một trong những vở bi kịch đã bị thất lạc củaAeschylus.

[425]Curtius(9.8.9)chorằngtêncủavịthốngđốccũlàTerioltesvàôngtađãquađời.

[426]VềmôtảvùngđấtnàycủaOnesicritus,xemStrabo15.1.34.

[427] Diodorus (17.102.5) và Curtius (9.8.11-13) ghi chép rằng Oxycanus,ngườimà họ gọi là Porticanus, đã qua đời; các tù binh đã bị đembán vànhữngthịtrấntrongvươngquốccủaôngđềuđãbịpháhủy.

[428]TheoDiodorusvàCurtius(ngườisửdụngtrướctáccủaCleitatchuslàmcứ liệu chính), trong vùng này có 80.000 línhẤnĐộ đã bị giết và nhiềungườiđãbịbắtlàmtùbinh.

[429]XemArrian,Indica,Chương11.Strabo(15.1.59)đưaramộtmôtảtốthơnvềnhữngngườiBàLaMôn,dựavàoghichépcủaMegasthenes.

[430]NghĩalàDrangiana.CrateruscóthểđãdichuyểnthôngquaconđườngcủacácthủlĩnhHồigiáo.

[431] Chính là điểm cao nhất của đồng bằng sông Ấn trong thời đại củaAlexander. Nó thường được biết đến với tên gọi Hyderabad hoặcBahmanabad.AlexanderđãtớiđóvàokhoảnggiữathángBảynăm325.

[432]Giómùatâynam.

[433] Theo Plutarch (Alexander 66.1), Alexander gọi hòn đảo này làScillustis,cònnhữngngườikhácgọinólàPsiltucis.

[434]Những lễ hiến tế này, giốngvới những lễ tế được thực hiện vào đầucuộc hành trình xuôi dòng sông Ấn (xem Quyển năm), là lễ tạ ơn củaAlexandervìchuyếnđithànhcôngcủangài.

[435]XemIndica20.10.Wilcken,Alexander196,coiviệchiếntếvàrótrượucúng là lễ tạơnmàAlexander thựchiệnvì đã chạm tới “cựchạn của thếgiới” cũngnhư làmột lời cầunguyệncho tương lai.ĐiềunàydườngnhưxuấthiệnrấtnhiềutrongvănbảncủaArrian.ChuyếnhảihànhcủaNearchusđãđượcmiêutảtrongIndica,chương21-43.

[436]ĐólàsốliệucủaNearchus;AristobuluschorằngcáccửasôngẤncáchđókhoảng200kilômét(Strabo15.1.33).NhánhsôngphíađôngcủasôngẤnthờiđiểmđóđượccholàđổvềphíađầmlầyRannofKutch.

[437]KhoảngđầuthángMườimột.

[438] Nearchus đã rời Pattala vào khoảng ngày 21 tháng Chín năm 325,nhưngđãphảiđợiởnhánhsôngphíađôngcủasôngẤnsuốt24ngàychotớikhigiómùaĐôngBắcxuấthiện(Indica21).

[439]SôngHab,khôngphảilàsôngPurali.VềpháthiệnnàyvàđườnghànhquâncủaAlexandernóichung,xemNgàiAurelStein,GeographicalJournal1943.193-227.

[440]VềnhữngđộnglựcthúcđẩyAlexanderhànhquânquaGedrosia,hiệnnaylàMakran,xemphầnsautrongquyểnnày.

[441]CácsưđoànđượcđặtdướiquyềnchỉhuycủaLeonnatus,PtolemyvàAlexander (Diodorus17.104.6).Diodorus chắc chắnđãphóngđại khi viếtrằng“hàngnghìnngười”đãbịgiết.

[442]VịtrícủaRhambaciachưađượcxácđịnh.Diodorus(17.104.8)nóirằngAlexandriamớinằmởbờbiển,nhưngStein(tr.215)chorằngthịtrấnmớinằmởkhuvựcnộiđịa,gầnBelahiệntại.

[443]Arriansửdụngtừ“Oreitae”và“Oria”mộtcáchtùytiện.

[444]Một loàicâynhỏ,cógai,cómùi thơmmátrấtdễchịu.Nhựacủacâymậtnhilạpcóthểsửdụngnhưmộtloạinướchoa,làmthuốc,hoặcđểxứcchongườichết.(ND)

[445]Loàicâynày,màtừnóngườitatạorađượcmộtloạidầuthườngđượcnhắctớitrongKinhthánh,mọcnhiềuđếnnỗingườiMacedoniasửdụngđểlótgiườngngủ(Strabo15.2.3).

[446]XemthêmStrabo15.2.6-7.

[447] Đó là những người Ichthyphagi. Họ được Arrian mô tả chi tiết hơntrong cuốn Indica (chương 29). Xem Strabo 15.2.2; Diodorus 17.105.3-5;Curtius9.10.8-10;Plutarch,Alexander66.6.

[448]MộtthịtrấnởThracecạnhbiểnĐen,đượcnhữngngườikhaikhẩnđấtmớitừMiletusxâydựng.

[449] Bampur, nằm cạnhmột con sông cùng tên, gần biên giới Carmania.ThờiđiểmmàAlexanderhànhquântớiđâycóthểlàvàocuốithángMườimộtnăm325.

[450]Theotruyềnthuyết,SemiramislàhoànghậucủavuaNinusvàlàngườikếtụcngaivàngcủangài,trởthànhnữhoàngcủangườiAssyria.(ND)

[451]SựkìnhđịchcủaAlexandervớiHerculesvàPerseuscũnglàmộtđộnglựckhiếnngàiđitớiSiwah.Arrian(Indica9)nhậnxétrằngnhữngngườiẤnĐộphủnhậnviệctừngcómộtngườikhác(ngoạitrừHerculesvàDionysus)đãxâmlượcẤnĐộtrướcAlexander;xemStrabo15.1.6.

[452]Chúng ta có thể loại bỏ tuyên bố củaPlutarch (Alexander 66.4) rằngAlexandermangtheo120.000bộbinhvà15.000kỵbinh.Nearchus(Arrian,Indica19.5)đángtinhơnkhithuậtlạirằngAlexanderđãmangtheo120.000binh lính khi bắt đầu cuộc hải hành xuôi dòngHydaspes. Từ số liệu này,chúngtacóthểtrừđisốthươngvongởẤnĐộ,sốbinhlínhđượcgửitrởlạicùng với Craterus, số người được để lạiẤnĐộ và số binh lính cùng vớiLeonnatusởlạilãnhthổcủangườiOreitae.ƯớctínhsốlínhmàAlexandermangtheocóthểtrongkhoảngtừ8-10.000người(Tarn,Alexander1.107)–chắcchắnlàmộtsốlượngquáthấp–tới60-70.000người(H.Strasburger,Hermes1952,từtr.486).Trongbấtcứtrườnghợpnào,chúngtađềukhôngbiếtrõtỷlệsốngsótsaucuộchànhquânđólàbaonhiêu.

[453]Plutarch(Alexander42.7)nóirằngsựviệcdiễnratrongcuộctruyđuổiDarius,Curitus(7.5.10)chorằngnơixảyrasựviệcnàylàởSogdianagầnsôngOxus.

[454]ChòmTiểuHùngTinhcóSaoBắcĐẩu;ĐạiHùngTinhcònđượcgọilàchòmGấuLớn,hoặcCáiCày,màtừđó,ngườitacóthểtìmthấySaoBắcĐẩu.

[455] Apollophanes đã bị giết ngay sau chuyến khởi hành của AlexandertrongmộtcuộcđạichiếnchốnglạingườiOreitae(Arrian,Indica23.5).CóthểnhiệmvụcủaApollophaneslàcungcấpcácnhuyếuphẩmchoquânđộicủaAlexander.

[456]ViệcnàyđãkhôngđượcthựchiệnvàothờiđiểmmàAlexanderquađời,tứclàkhoảng18thángsauđó.

[457]Curtius(10.1.1)cònthêmvàoAgathon.Ôngthuậtlạirằngcảbốnngườinàyđềubịgiamgiữvà600ngườiđitheohọbịxửtử.MặcdùCurtiuskhôngnóigìhơnvềsốphậncủabốnsĩquannàynhưngchắchẳnhọđềubịtửhình.Về“thờigian cai trị kinhhoàng”của cácxatrap củaAlexander trong thờigiannày,xemE.Badian,JHS1961,từtr.16.

[458] Điều này không được xác minh nhờ vào lá thư của Alexander gửiCleomenes(xemQuyểnbảy).

[459] Theo Diodorus (17.105.7) và Curtius (9.10.17), Alexander đã chỉ thịcho Phrataphernes và Stasanor cung cấp thực phẩm cho quân đội.Phrataphernes chắc hẳn đã bị nhầm sang Pharismanes; ở đây không thấynhắc tới việc Phrataphernes đã tới nơi và tái hợp với lực lượng củaAlexander.

[460] Xem những mô tả tỉ mỉ trong Curtius (9.10. từ tr.24), Plutarch(Alexander67)vàDiodorus(17.106.1).Câuchuyệncóthểliênquantới lễhộiđượcnhắctớiởđoạnsau.

[461]ArrianđãmôtảsinhđộngbuổigặpgỡcủaNearchusvớiAlexandertạiHarmozeia (Hormuz) trong Indica (chương 33-6). Diodorus (17.106) chorằnghọđãgặpnhauởmộtthịtrấnvenbiểncótênlàSalmus.

[462]ChínhlàcuốnIndica,chương18-43.

[463]ĐólàvàođầuthángMườihainăm325.

[464]TứcAria.

[465]OrxineslàhậuduệcủaCyrus(Curtius10.1.22).

[466]LăngmộnàyngàynayđượcbiếttớinhưlàlăngmộcủathânmẫuvuaSolomon. Nó thường xuyên được mô phỏng lại, xem Jean-Louis Huot,Persia(London,1965).

[467] CácMagus thuộc giai cấp thầy tu ngườiMedia. Bên cạnh nhiệm vụcanhgiữlăngmộcủaCyrus,họcònlàngườigiảithíchcácgiấcmơvàkhimột người Ba Tư muốn thực hiện lễ hiến tế, họ cũng phải nhờ tới mộtMagus.XemHerodotus1.120.132.

[468]CyrusĐại đế là con trai củaCambyses I và là cha củaCambyses II.(ND)

[469]ChínhlàPersepolis;xemphầntrước.

[470]Curtius(10.1.22-38)kểmộtcâuchuyệnkhác.Theosửgianày,OrxinesvôtộivàcáichếtcủaônglàdoAlexandernghetheolờisàmtấucủahoạnquanBagoas,kẻđãnhậnhốilộcủacácnguyêncáođểđưarachứngcứsailầm.E.Badian(CQ1985,từtr.147)chorằngdịbảnnàycóphầnchuẩnxáchơn.

[471] Tuy nhiên, quânMacedonia lại lấy làm tức giận trước lối sống ngàycàngtheolốiphươngĐôngcủaPeucestas(xemQuyểnbảy).

[472]XemCurtius10.1.17-19vàPlutarch,Alexander68.1.Trongsốnhữngkếhoạch (Hypomnemata) còn lại sau cái chết củaAlexander cómột cuộcviễnchinhtấncôngCarthage,BắcPhi,TâyBanNha,vàbờbiểnnướcÝtớiSicily (Diodorus18.4.4).Tranh luậnvề tínhxác thực củanhữngkếhoạchnày,xemE.Badian,HarvardStudiesinClassicalPhilology1968,từtr.183.ChâuÁ,ởđâythườngbaogồmcảchâuPhi.

[473] Một câu chuyện tương tự về Calanus cũng được Plutarch nhắc đến(Alexander65.6).

[474]DiogeneslàmộttriếtgiaKhắckỷnổitiếng,ngườidànhphầnlớncuộcđờimìnhđểsốngthahươngởAthens.MặcdùôngcóthểđãgặpAlexandertạiCorinthvàonăm336,giaithoạinày,cũnggiốngnhưcácgiaithoạikháctrongđó triết gia luônkhônngoanhơnhoàngđế, có thể làhư cấu.TrongtrướctáccủaPlutarch(Alexander14)vànhữngsửgiakhác–khôngíthơn22 lần nhắc tới câu nhận xét của Alexander: “Nếu ta không phải làAlexander,tamuốnlàDiogenes.”

[475]ArriandườngnhưđãdựavàoghichépcủaAristobulusđãđượcStrabo(15.1.61)đưara.

[476]Strabo(15.1.63-5)giữđượcmộtphiênbảnđầyđủhơnvềghichépcủaOnesicritus,ngườiđãđượccửtớithămcáctriếtgiaẤnĐộ.Cáchọcthuyếtcủa họ là “học thuyết theo trường phái triết họcKhắc kỷ”. (T. S.Brown,Onesicritus45).

[477] Plutarch (Alexander 65.5-6) nói rằng tên của triết gia này làSphines,nhưngnhữngngườiHyLạpkhácgọi ông làCalanusbởi ông sửdụng lờichàolà“Cale”theotiếngẤnĐộthayvìtừ“Chaire”theotiếngHyLạp.

[478] Theo Strabo (15.1.68), Calanus mất ở Pasargadae, nhưng Diodorus(17.107.1)lạichorằngôngmấtởvùngbiêngiớigiữaBaTưvàSusiane.Câuchuyệnnàyrấtphổbiếntrongthờixưa;xemM.Hadas,HellenisticCulture,từtr.178.

[479]Arrian,Indica10.

[480]XemPlutarch,Alexander69.8,vàStrabo15.1.68.CharesvàOnesicritusthuậtlạirằngCalanusđãlaomìnhvàongọnlửa.

[481]AtropateslàthốngđốccủaMedia.AbulitesvàOxathreslầnlượtcaitrịSusiane và Paraetacene (xemQuyển ba). Theo Plutarch (Alexander 68.7),nhàvuađãphóngcâysarissahaycâythươngvàongườiOxathres.

[482]XemCurtius10.1.39.Vềviệcxửtửcácthốngđốctronggiaiđoạnnày,xemE.Badian,JHS1961,16.

[483]Barsinelàtênchínhthức.Cònthôngthường,côđượcgọilàStateira.

[484]Nhờviệckếthônvớicáccôgáidòngdõiquýtộc,AlexanderđãtựkếtnốingàivớicácnhánhcủahoànggiaBaTư.ArtaxerxesIIIOchusđãcaitrịBaTưtừnăm359tới338TCN.

[485]Chares,viên thị thầnhoànggia,ngườiđãmôtảchi tiếtcác lễhội,đãđưaraconsốlà92chúrể;xemAthenaeus12.538b-539a.VềmụcđíchcủaAlexander,xemWilcken,Alexander208.

[486]XemDiodorus17.109-1-2;Curtius10.2.9-11;Plutarch,Alexander70.3.PlutarchvàCurtiusđềuđưaraconsố là9.870 ta-lăng, trongkhiDiodorusnóirằngsốnày“íthơn10.000ta-lăng”.

[487]XemArrian,Indica23.5;Curtius9.10.19.

[488] Curtius (8.5.1) xác định thời điểm gây dựng lực lượng này là vàokhoảngnăm327;tươngtựvớiPlutarch(Alexander47.6).Diodorus(17.108)chorằngsựkiệnnàyxảyrasaucuộcbinhbiếnởHyphasis.

[489]XemthêmPhụlụcA.

[490]Cómộtsựsửachữanhỏtrongvănbản(xemE.Badian,JHS1965,161).Ởđâynênhiểulà“đạoquânkỵbinhthứmườilămhầuhếtlàlínhphươngĐông,nênsứcmạnhcủatoànkỵbinhđượcgiatăngnhờvàolượngbinhlínhnướcngoàiđượcthêmvào.”

[491]SaukhinốivớidòngCoprates,dòngsôngnàyđượcbiếttớivớitêngọiPasitigris,màvào thờicủaAlexandernóđổvàovịnhBaTư.NearchusđãgiongbuồmngượcdòngPasitigristớikhuvựclâncậncủaSusa;xemArrian,Indica42.DòngPasitigrisngàynayđổvàosôngShatt-al-Arab,nhưmộthợplưucủadòngEuphratesvàTigris.Trongthờicổđại,haidòngsôngnàyđềuđổvàovịnhBaTưquanhữngcửasôngkhácnhau,nhưArrianđãthuậtlại.

[492]XemStrabo 16.1.9-10;Herodotus 1.193. Strabo (16.1.11)mô tả, dựatrêncứliệucủaAristobulus,cáchAlexandercảithiệnđượcviệctướitiêucủavùngnày.

[493]XemStrabo16.1.9.

[494]Curtius(10.2.12-30)vàDiodorus(17.109),ngườiđãbịbắtgiữsaubàidiễnvăncủaAlexander,nóirằngAlexanderđãtựtaybắtnhữngkẻcầmđầucuộcnổiloạn.Vềsựkiệnnày,xemPlutarch,Alexander71.

[495]NhữngmỏvàngmỏbạctạinúiPangaeumgầnPhilippiđượccholàđãmanglạihơn1.000ta-lăngmỗinămchovịhoàngđếnày(Diodorus16.8.6).

[496]Vàonăm346TCN.

[497] Chắc chắn, Alexander muốn nhắc tới đóng góp của mình trong trậnChaeroneiavàonăm338;xemPlutarch,Alexander9.2-4;Diodorus16.86.

[498] Demosthenes (Halonnesus 12) cho rằng đó là thời gian ngườiMacedonia phải nộp cống vật choAthens.NgườiThebes dưới sự chỉ huycủaPelopidasđãdànxếpổnthỏacácsựvụvớingườiMacedoniavàonăm368.PhilipđãđóngvaitròlàcontintạiThebesvàocácnăm368-365TCN.

[499] Về những sự kiện sau trận Chaeroneia, xemWilcken, Alexander, từtr.41.

[500]XemCurtius10.2.24;Plutarch,Alexander15.2.VềvấnđềtàichínhcủaAlexander, xemA. R. Bellinger, Essays on the Coinage ofAlexander theGreat(NewYorck,1963)tr.35.

[501]VềsựxahoacủacáctướnglĩnhdướiquyềnAlexander,xemPlutarch,Alexander42;Athenaeus12.539;Aelian,VariaHistoria9.3.

[502]PlutarchđãliệtkênhữngvếtthươngcủaAlexandertrongMoralia327a-bvà341a-c.

[503]Chắcchắnđâylàmộtsựphóngđại.Chúngtachỉđượcnghevề lễkỷniệmtạiSusa(xemQuyểnba).

[504] Nhưng dường như chỉ có 25 Chiến hữu hy sinh trong trận Granicusđược đúc tượng. Plutarch (Alexander 71.9) nói rằngAlexander đã trợ cấpmột khoản tiền cho con cái của những người đã hy sinh trong cuộc viễnchinh.

[505]“Ngườithân/họhàng”[Kinsman

[506] Tên gọi sau là dành cho vệ quân (hypaspists).Diodorus (17.57.2) sửdụngtêngọiNhữngtấmkhiênbạcchovệquântrongtrậnGaugamela.XemTarn,Alexander2.151-2.

[507] Đây rõ ràng làmột sự phóng đại, trừ phi “những ngườiMacedonia”đượchiểulàcácsĩquanngườiMacedonia.

[508]Dạ yến này được tổ chức để kỷ niệm sự hòa giải giữaAlexander vànhững người đồng hương Macedonia cũng như (hy vọng là) giữa ngườiMacedoniavàngườiBaTư.E.Badian(Historia1958,từtr.428)đãbácbỏýkiến củaTarn (Alexander 2. từ tr.434) rằngAlexander đã cầunguyện cho“sựđoànkếtcủatoànnhânloại.”Vềbàitụngcasaudạyến,xemXenophon,Symposium2.2.1.

[509]TheomongmuốncủaAlexander;xemphầntrướctrongquyểnnày.

[510] Xem Diodorus 17.114.1; Plutarch, Alexander 47.9-10; Curtius 6.8.2.Craterus được cho là (Plutarch, Eumenes 6.3) sĩ quan được binh línhMacedoniaquýmếnhơncảvìsựchốngđốicủaôngvớicungcáchngàymộtphươngĐônghóacủaAlexander.

[511]Nghĩa là thay thếAntipater, trở thànhngườiủyquyềncủaAlexandertrongviệclãnhđạoLiênminhCorinth.

[512]VàothờiđiểmAlexanderquađời,khoảngchínthángsau,CraterusvẫnchưađiquávùngCilicia.

[513]VềmốibấthòagiữaAntipatervàOlympias, xemDiodorus17.118.1,Plutarch, Alexander 40.11-13; Curtius 10.10.14. Về mối quan hệ giữaAlexandervàAntipater,xemE.Badien,JHS1961,từtr.36vàG.T.Griffith,ProceedingsoftheAfricanClassicalAssociations1965,từtr.12.

[514]Cómộttrangbịmấtkểtừdấu(*)

[515]XemPlutarch,Eumenes2.

[516]TừOpistớiEcbatana(Hamadan).

[517] Về ngựa Nesaea, xem Herodotus 7.40.2; Strabo 11.13.7. Diodorus(17.110.6)đưa ra số liệu có chútkhácbiệt; số lượngngựa trướckiađượcchănthảởđồngbằngNesaealà160.000convàchỉcònkhoảng60.000conkhiAlexanderđặtchântớivùngnày.

[518]NhiềusửgiathuậtlạirằngNữhoàngAmazonđãtớithămAlexandertạiHyrcania hoặc khu vực gần Jaxartes;Diodorus 17.77.1,Curtius 6.5.24-32,gọinữhoànglàThalestris.Plutarch(Alexander46)đãđưaramộtdanhsáchdàicácsửgiachấpnhậnhoặcphủnhậncâuchuyệnnày.

[519] Xenophon có nhắc tới trang bị vũ khí của nữ tộc Amazon trongAnabasis (4.4.16) nhưng điều đó không có nghĩa là ông đã gặp bất cứ aitrongsốhọ.

[520]Khôngmộtsửgiacổđạinàonghingờsự tồn tạicủanữ tộcAmazontrongquákhứ,kểcảngườihoàinghinhấtlàStrabo(11.5.3).

[521]XemPlutarch,Theseus27.

[522]TrậnchiếnthứhailàtrậnMarathonvàonăm490.CảhaibứctranhđềudoMicon,mộtngườinổidanhvàokhoảngnăm460,vẽvàđượctrưngbàytại Stoa Poikile ở Athens. Xem Pausanias 1.15, 8.11; Aristophanes,Lysistrata678.Chúngtacóthểhiểurằng“Cimon”ởđâynghĩalà“Micon”,chodùrấtcóthểđâylàsaisótcủaArrian.

[523]XemHerodotus4.110-17;9.27.

[524]XemLysias,Epitaphios1;Isocrates,Panegyricus19;Plato,Menexenus239B.

[525]XemPlutarch,Alexander72.1;Diodorus17.110.7-8.

[526]XemPlutarch,sđd.

[527]VềsựganhđuacủaAlexandervớiAchilles,vàvềmốiquanhệcủangàivớiHephaestion,xemQuyểnmột.VềsựtiếcthươngcủaAchillestrướccáichếtcủaPatroclus,xemHomer,Illiad23.141,152.

[528] Xem Herodotus 7.35. Theo sử gia Herodotus, trong cuộc chiến củaXerxesĐạiđếchốnglạingườiHyLạp,vịvuanàyđãchoxâydựngmộtcâycầutừcâylanhvàcâycóiđểvượtquaeobiểnHellespont.Khicâycầusắpđượchoànthànhthìmộtcơnbãodữdộikéotớikhiếnnóbịpháhủyhoàntoàn.Vôcùngtứcgiậnvìđiềunày,Xerxesđãra lệnhchémđầucáckỹsưxâycầuvàthậmchícòn“trừngphạt”eobiểnHellespontbằngcáchdùngroiquất vàomặt nước 300 lần, vừa đánh vừa lớn tiếng đọc các tuyên cáo sỉnhục.(ND)

[529]TrungtâmcủaviệcthờcúngAsclepiusthuộcvùngArgolid.

[530]Ởphầntrước,Arrianthuậtlạirằngsựviệcnàylàcóthật.

[531] Plutarch cũng kể rằng giàn thiêu đó có giá 10.000 ta-lăng, nhưngDiodorus lại nói là 12.000 ta-lăng. Về mô tả chi tiết “giàn thiêu”, xemDiodorus17.115.Plutarchchorằngđólà“mộtlăngmộ”,vàhiểnnhiênnóđượcxâydựngđểvinhdanhHephaestion;xemWilcken,Alexander234-6.

[532]XemDiodorus17.114.4-5;Plutarch,Alexander72.3;75.3;Eumenes2;Pelopidas34.2;Aelian,VariaHistoria7-8.

[533]Xemphầntrướctrongquyểnnày.Ghichépvềcuộctranhcãicủahaisĩquannàyđãbịmất.

[534]Cuộcchinhphạtkéodài40ngày.Plutarch (Alexander72.4)chorằngnhững người Cossaea đã bị thảm sát như là một “lễ hiến tế” dâng lênHephaestion. Tuy nhiên, trong cuốn Indica (40.6-8), Arrian nói rằngAlexander đã thành lập nhiều thành phố để khuyến khích người Cossaeađịnhcưvàchungsốnghòabình;xemDiodorus17.111.6.

[535] Diodorus (17.113.1-2) đưa ra một danh sách tương tự nhưng khônggiốnghoàntoàn.

[536]Công trìnhcủahaisửgianàyhiệnđãbị thất lạc.Aristus, thuộcvùngSalamiscủaCyprus,đãmôtảlăngmộcủaCyrus(Strabo15.3-8),vàcóthểđồng nhất với mô tả được tin tưởng của Antiochus II. Cleitarchus (trongPliny,NaturalHistory3.57)cũngthuậtlạirằngnhữngngườiLaMãđãgửisứthầntớitiếpkiếnAlexander.

[537]QuanđiểmnàyvềbiểnCaspian,xemQuyểnnăm.AlexanderchắcchắnđãđượcAristotlekểrằngCaspiankhôngphảilàvịnh,nhưngviệckhámpháravịnhBaTưđãkhiếnngàinghingờđiềunày.

[538]Vềđoạnnày,xemTarn,Alexander2.11.

[539]CácvịtưtếcủaBel(Marduk).

[540] Euripides (480-406 TCN): nhà bi kịch nổi tiếng thờiHy Lạp cổ đại.(ND)

[541]Tríchtừmộtvởbikịchđãthấttruyền.CâunàythườngđượctríchdẫnmàkhônghềnhắctớitácgiảnhưngPlutarch(Moralia432c)chorằngnólàcủaEuripides.

[542]XemHerodotus1.32;Plutarch,Solon27.

[543]XemStrabo 16.1.5.Herodotus (1.181)mô tả đền thờ, và nói rằng nóvẫncòn tồn tạicho tới thờicủaông(xemchú thíchcủaHowvàWellchođoạnnày).VềmệnhlệnhkhôiphụcđềnthờcủaAlexander,xemQuyểnba.Diodorus(17.112.2) thuật lạimộtcách lạ lùngrằngcácvị tư tếđãnóivớiAlexanderrằngngàicóthểthoátkhỏinguyhiểmnhờvàoviệctáixâydựngđềnthờ.

[544] Xem Quyển ba. Về câu chuyện này, xem thêm Plutarch, Alexander73.3-5;Appian,CivilWars2.639.

[545]XemCicero,OnDivination1.119,2.32.

[546]PerdicasbịchínhbinhlínhcủamìnhgiếthạitạiMemphisvàonăm321(Diodorus18.36).CòntrậnIpsusdiễnratạiPhrygiavàomùahènăm301.

[547]XemPlutarch,Alexander69.7;Cicero,OnDivination1.47.

[548]Vìlúcđólàmùaxuânnăm323,thờiđiểmnàycóvẻmuộnhơnsovớisự kiện Hy Lạp gửi các sứ thần tới chúc mừng Alexander. Diodorus(17.113.3-4)chorằngnhữngsứthầncủaHyLạpxuấthiệnvàothờiđiểmđóvới nhiềumục đích khác nhau, bao gồm cả việc đưa ra những tranh luậnchống lại việc triệuhồi nhữngngườibị trụcxuấtkhỏi thànhbangcủahọ,như Alexander đã yêu cầu. Về mệnh lệnh này, xem Diodorus 18.8.2(17.109.1),Curtius10.2.4;Tod,cáctrang201,202.

[549]Xemcácquyểntrước.

[550]ỞđâyArriandựavàotrướctáccủaAristobulus;xemStrabo16.1.11.

[551] Tương đương với cụm từ trong nguyên tác, nghĩa là “chủ yếu nhằmchốnglạinhữngngườiẢRập.”

[552] Strabo (16.1.11) sử dụng trước tác củaAristobulus làm cứ liệu chínhchonhữngtuyênbốchorằngnhữngngườiẢRậpđãkhônghềcửsứthầntớitiếpkiếnAlexandervàvịhoàngđếtrẻtuổi“đangnuôithamvọngtrởthànhchúa tể của toàn thế giới”.Arrian dĩ nhiên chấp nhận quan điểm này củaAlexander.

[553]XemHerodotus3.8(cùngvớichúthíchcủaHowvàWells).

[554]Mặcdùkhôngghirõnguồnởđây,nhưngtrongđoạnnàynguồncứliệuchínhcủaArrianvẫnlàtrướctáccủaAristobulus(Strabo,Sđd).

[555]MộthònđảothuộcquầnđảoSporades,phíaTâySamos,hiệnnayđượcgọi là Nikaria. Về câu chuyện của Daedalus và Icarus, xem Ovid,Metamorphoses2.21-96.

[556]HiệntạilàBahrein.

[557]BáocáovềchuyếnhảihànhnàyđãđượcTheophrastussửdụngtrongcáctácphẩmvềthựcvậtcủaông.

[558]ĐólàbánđảoRasMussandam(Maketa),màNearchusđãnhìnthấytừHormuz.

[559]Arrian,Indica32.

[560]NhánhsôngnàyđổvàovịnhBaTưgầnTeredon.

[561]Strabo16.1.9-11.

[562] Khoảng một năm trước đó (tháng Tư/Năm năm 324) Alexander đãthànhlậpthịtrấnAlexandria(saunàylàCharax)giữahaicửasôngcủasôngTigrisvàsôngEulaeus;xemPliny,NaturalHistory6.138.

[563] Diodorus (17.116.5-7) viết là “một trong những người chèo thuyền”.Ôngkhôngnóigìvềsốphậncủangườinày.

[564]Menidasđượcnhắctớigầnnhấtlàvàomùađôngnăm328/327,khiôngđược cửđi từNautaca tớiMacedoniađểmangviệnquân tới (xemQuyểnbốn).

[565]Điểmquan trọng là những sứ thần này đội trên đầu những vòng hoatheonghi lễ.Điềunàychothấyhọ làcác theoroi,nhữngđạidiệncủa thầnlinhvàkhẳngđịnhnguồngốcthầnthánhcủaAlexander.Plutarch(Moralia219e)vàAelian(VariaHistoria2.19)nhắctớiviệcchínhAlexanderđãyêucầuhọthừanhậnngàilàmộtvịthần.Vềvấnđềgâytranhcãinày,xemJ.P.V. D. Balson, Historia 1950, từ tr.383 và tốt hơn nữa là xem Wilcken,Alexandertr.209-215.

[566]XtatơlàmộtđơnvịtiềntệHyLạpcổ.(ND)

[567]Đồngxtatơđượcnhắc tớiởđâycó thể làxtatơbạc, tươngđươngvớimộtđồngtetradrachmcủaAthens,vàmộtlính“mười-xtatơ”nhậnđược40đracmamỗitháng.Lính“lương-đúp”cóthểnhậnđược60đracma,cònlínhthườngthìnhậnđược30đracmamỗi tháng.Theomộtghichéprờirạc,sốtiềnphải trảhằngngàychomộtHypaspist trong lực lượngviễnchinh là1đracma.

[568]Vềthôngđiệpcủacácsứthần,xemtr.372.Plutarch(Alexander72.2)đồngývớiArrian,tuynhiênDiodorus(17.115.6)thuậtlạirằngthầnAmmonchophépvinhdanhHephaestionnhưmộtvịthần.

[569]VềviệcbổnhiệmbanđầucủaCleomenes,xemQuyểnba.CleomenesđượcAlexanderbổnhiệmlàmthốngđốc(xatrap)củaAiCập.ĐâychínhlàngườiđãkhiếnnạnđóiởHyLạp(330-26)thêmtrầmtrọngbằngcáchđộcquyền xuất khẩu ngũ cốc từ Ai Cập và bán chúng với giá cao; ngoài raCleomenes còn chiếm đoạt một lượng lớn tài sản của các tư tế (NgụyAristotle,Oeconomica2.33;NgụyDemosthenes56.7).Cleomenes saunàybịkhépvàotộichếtdướitaycủaPtolemy,ngườiđãgiànhđượcAiCậpbằngcáchchiarẽcácđịahạtsaukhiAlexanderquađời.

[570]Pharosnằmcáchbờbiểnkhoảng1,6kilômét,cáchchâuthổsôngNilekhoảng32kilômétvềphía tây.Alexanderđãnốihònđảonàyvớiđất liềnbằngđêchắnsóng,vànhờđóxâydựnghaicảngbiểnchoAlexandria.Ngọnhải đăng do Ptolemy II xây dựng. Xem mô tả của Strabo về thành phố,17.1.6-10.

[571]Vềtínhxácthựccủaláthưnày,xemCQ1953,từtr.157.

[572] Plutarch (Alexander 73) nói rằng đó là một người Messenia tên làDionysius.CảôngvàDiodorus(17.116)đềunóirằngđólàmộttùnhânđangchịuántreo,nênviệcgiamgiữanhtacóphầnlơilỏng.Ngườitachorằnghànhđộngcủatùnhânnàyhoặclàtựpháthoặclàdothầnlinhdẫnđộng.

[573]PlutarchvàDiodorusnóirằngngườiđànôngnàyđãbịkhéptộichết.

[574]TrongcuộcviễnchinhtấncôngngườiẢRậptiếptheo.

[575]XemPlutarch,Alexander75.4,Diodorus17.117.1.

[576]Plutarch(Alexander76)đưaramộtbảnkhácvềnhậtkýhoànggiamàôngkhẳngđịnhphầnlớnlàtríchdẫnnguyênvăn.BảncủaPlutarchchỉkhácmộtvài chi tiết sovớibảnmàArrianđưa ra.Aelian (VariaHistoria3.23)đưaramộtbảnthứbađượccholàcủaEumenes,ngườigiữNhậtký.Bảnnàycó ítđiểmgiốngvớihaibản trước.Vềvấnđề liệuNhậtkýnàycóphải làmột cứ liệu đáng tin về những ngày cuối cùng củaAlexander hay không,xemPearson,Historia3(1954/55),từtr.429,vàA.E.Samuel,Historia1965.

[577]VềcuộcviễnchinhtấncôngẢRập.

[578]DemophonvàCleomenesđềulàcácnhàtiêntringườiHyLạp,nhữngngườicònlạiđềulànhữngngườiMacedonialỗilạc,AttaluslàchỉhuymộttiểuđoànvàlàanhrểcủaPerdiccas.

[579]Thôngthường,ngườitachorằngSarapis(hoặcSerapis)làtênhiệucủaPtolemyIvàvịthầncótênSeparischắchẳnlàmộtvịthầncótêngọitươngtựhoặccóquyềnnănggiốngnhư thầnBel (Marduk).VềSarapis,xemW.W.Tarn(Historia1962từtr.238).Tuynhiên,cũngcónhiềutranhluậnchorằngAlexanderđãsánglậpnêngiáopháiSarapis,màngàynayvẫntồntạiởAiCập,vàsauđómanggiáopháinàytớiphươngĐôngcùngvớingài.

[580]Cụmtừnàycũngcóthểcónghĩalà“ngườimạnhnhất”.XemDiodorus(17.117.4-5) và Curtius (10.5.4-5), người thuật lại rằngAlexander đã đưanhẫncủangàichoPerdiccas.

[581]XemDiodorus17.118;Curtius10.10.14;Plutarch,Alexander77.2.

[582]Khôngthứnàotrongsốnàycóthểchứathuốcđộc.NgườitathườngkểlạirằngđólànướcsôngStyx,consôngbắtnguồnởgầnNonacrisởphíabắcArcadia; xemPliny,NaturalHistory 30.149; Pausanias 8.17.6.Nói chung,giảthuyếtvềviệcAlexanderbịđầuđộckhôngđángtinlắm.Tuynhiên,cóthểthamkhảotàiliệuR.D.Milns,AlexandertheGreat(London,1968)255-8,ngườichorằngthuốcđộclàmãtiềnvớiliềulượngthấp.

[583]Về“chiếccốccủaHercules”,xemDiodorus17.117.1-2(cùngvớichúthíchcủaWellestrongphiênbảnLoeb).Plutarch(Alexander75.5)đãhoàntoànphủnhậncâuchuyệnnày.

[584] Theo lịch hiện đại, Alexander mất vào ngày 10 tháng Sáu năm 323TCN.

[585]Vềcácvídụchoviệcnày,xemPlutarch,Alexander39.

[586] Plutarch (Alexander 28.6) cũng cho rằngđây là nhữngđộng lực thúcđẩyAlexander khẳng định ngài là con trai của thầnZeus. Tuy nhiên, hãyxemCQ1953,từtr.151vềtầmquantrọngcủaláthưAlexanderđãgửichongườiAthensmàPlutarchđãtríchdẫntrongcùngmộtchương.

[587]ArriantrướcđóđãbìnhluậnvềthóinghiệnrượucủaAlexander.

[588]XemnhữngcâuchuyệnđãđượcPlutarch(Alexander2)kểlại.

[589]JHS83(1963),27-46.Câutríchdẫnnằmởtr.29.

[590]NhưG.T.Griffithđãnhấnmạnhtrong“ANoteontheHipparchiesofAlexander”trongJHS83(1963),68-74,tạitr.71.

[591]TrongGreek,RomanandByzantineStudies7(1966),159-166.

[592]TrongJHS85(1965),tr.160-161.

[593]VàokhoảngthếkỷthứIIISCN,cómộttácphẩmđãtậphợpcáctruyềnthuyết,huyền thoạixungquanhcáccuộcchinhphạtcủaAlexanderĐạiđếvớinhanđềlàAlexanderRomance,trongđócómộtsốcâuchuyệnghitêntácgiảlàCallisthenes.Tuynhiên,sửgianàyđãchếtkhiAlexandercònchưaqua đời nên ông không thể có một ghi chép đầy đủ về cuộc đời củaAlexander. Tác giả khuyết danh của cuốn Alexander Romance, bởi vậy,thườngđượcgọilàNgụyCallisthenes.(ND)

[594]SựkiệnsánglậpAlexandriathườngđượcđặttrướcchuyếnviếngthămSiwahtheocứliệucủaArrian.Tuynhiên,xemthêmC.B.Welles,Historia1962,từtr.276.

[595]TheoCurtius (5.6.12),việcđốtcungđiệndiễn ra saucuộcviễnchinhtấn côngMardi, sự kiện bắt đầu vào khoảng ngày 6 thángTư và kéo dàikhoảng30ngày.

[596]XemD.M.LewistrongClassicalReview1969,tr.272.