NHỮNG BIỂU TƯỢNG ĐẶC TRƯNG

TRONG VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM – TẬP 3

CÁC CON VẬT LINH

CÁC CON VẬT LINH 3

Công ty TNHH Sách Hương Giang

rất mong nhận được góp ý của bạn đọc

Mọi ý kiến xin gửi về Email: huonggiangbooks@gmail.com

Facebook: www.facebook.com/HuongGiangBook

Hương Giang Books

www.huonggiangbooks.com.vn

Tác phẩm:

NHỮNG BIỂU TƯỢNG ĐẶC TRƯNG TRONG

VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM

TẬP 3

Các Con Vật Linh

Tác giả：

ĐINH HỒNG HẢI

Hợp đồng xuất bản được ký giữa

công ty TNHH Sách Hương Giang với tác giả Đinh Hồng Hải

Bản quyền bản tiếng Việt Những biểu tượng đặc trưng trong văn

hóa truyền thống việt nam T3- Các Con Vật Linh và bố cục trình

bày tủ sách © Công ty TNHH Sách Hương Giang 2016.

Bản quyền tác phẩm đã được bảo hộ. Mọi hình thức xuất bản, sao

chụp, phân phối dưới dạng in ấn hoặc văn bản điện tử, đặc biệt là

việc phát tán trên mạng Internet mà không có sự cho phép bằng

văn bản của Công ty TNHH sách Hương Giang là vi phạm pháp

luật và làm tổn hại đến quyền lợi của công ty và tác giả. Không

ủng hộ, khuyến khích những hành vi vi phạm bản quyền. Chỉ mua

bán bản in hợp pháp.

4 Đinh Hồng Hải

ĐINH HỒNG HẢI

NHỮNG BIỂU TƯỢNG ĐẶC TRƯNG TRONG

VĂN HÓA TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM

TẬP 3

CÁC CON VẬT LINH

NHÀ XUẤT BẢN THẾ GIỚI

HÀ NỘI - 2016

CÁC CON VẬT LINH 5

6 Đinh Hồng Hải

LỜI GIỚI THIỆU

Tiếp theo Tập 2 - Các vị thần thuộc bộ sách Những

biểu tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam

xuất bản năm 2015, đáp ứng mong muốn của nhiều độc

giả, chúng tôi tiếp tục ra mắt Tập 3 - Các con vật linh

trong năm 2016 này. Đây là một cuốn sách có nội dung

không kém phần phức tạp so với Các vị thần và là một

nỗ lực tột bậc của chúng tôi để có thể hoàn thành sớm

hơn dự định. Ban đầu, tác giả có ý định đặt tên cho tập

sách này là Các linh vật. Nhưng sau khi cân nhắc lại các

hàm nghĩa vô cùng rộng lớn và trừu tượng của thuật ngữ

linh vật trong ngôn ngữ Hán Việt,1 chúng tôi quyết định

đặt tên cho tập 3 này là Các con vật linh cho phù hợp với

đối tượng nghiên cứu được đề cập trong cuốn sách này

là “các con vật có tính chất linh thiêng” trong văn hóa của

người Việt.

Theo các bộ từ điển lớn trên thế giới như Oxford,

Merriam-Webster< vật linh hay con vật linh (holy

animal hay sacred animal) là con vật được sử dụng trong

các tín ngưỡng thờ động vật (animal worship) thể hiện sự

tôn kính con vật thông qua sự kết nối của nó với một vị

1 Xem bản thống kê của Trần Trọng Dương về các định nghĩa

linh vật trong phần Phụ lục.

CÁC CON VẬT LINH 7

thần đặc biệt. Ở đây, các vị thần được biểu hiện dưới

hình dạng động vật nhưng hoàn toàn không phải là sự

thờ phụng chính con vật đó. Thay vào đó, sức mạnh

thiêng liêng của vị thần được thể hiện trong mỗi con vật

như là hóa thân của chính vị thần này. Chẳng hạn, biểu

tượng rắn Naga trong văn hóa Ấn Độ thường được

xem là ứng thân của thần Siva trong khi biểu tượng khỉ

là của thần Hanuman. Biểu tượng con công gắn với

thần Hera trong văn hóa Hy Lạp, trong khi biểu tượng

con dê đực được coi là sự hiện diện của thần Pan< Ở

Trung Hoa, con rồng là biểu tượng độc tôn của Hoàng

đế (Thiên tử - con Trời) trong khi ở Việt Nam, rồng là

một con vật linh mang tính cung đình nhưng cũng

được sử dụng nhiều trong văn hóa dân gian và được

huyền thoại hóa thành truyền thuyết “con rồng cháu

tiên”<

Theo tìm hiểu của chúng tôi, trong lịch sử văn hóa

Việt Nam kể từ giai đoạn nhà Nguyễn trở về trước hầu

như không tồn tại thuật ngữ vật linh mà chỉ có linh

vật (tiếp thu từ tiếng Hán) và vật thiêng (trong tiếng

Việt có hàm nghĩa tương tự linh vật). Vật thiêng có thể

là con vật, đồ vật, binh khí, pháp khí, đồ tế tự, gốc cây,

tảng đá hay những sự vật, hiện tượng có sẵn trong tự

nhiên như mưa, gió, sấm, chớp,< Thậm chí là một

không gian thiêng có giới hạn (như một ngôi đền,

miếu) hoặc một không gian thiêng không giới hạn

bằng các ranh giới cụ thể như vùng đất thiêng - holy

8 Đinh Hồng Hải

land. Thuật ngữ vật linh chỉ mới xuất hiện gần đây

trong không gian học thuật của thế kỷ 20 - khi Việt

Nam bắt đầu tiếp thu nền khoa học nước ngoài, đặc

biệt là ở các nghiên cứu về dân tộc học, nhân học.

Một trong những lý thuyết tôn giáo ra đời ở

Phương Tây trong thế kỷ 19, có nhiều ảnh hưởng nhất

đến giới nghiên cứu dân tộc học/nhân học Việt Nam

thế kỷ 20 (thông qua nghiên cứu tôn giáo) là thuyết vật

linh hay vật linh giáo (animism) của Edward Burnett

Taylor. Lý thuyết này khi du nhập vào Việt Nam được

diễn giải bằng một cái tên Hán Việt vạn vật hữu linh,

với hàm nghĩa mọi vật đều có tính thiêng. Tuy nhiên,

phổ nhìn animism của Taylor dường như quá rộng với

một đối tượng nghiên cứu phức tạp như tôn giáo, tín

ngưỡng. Cho tới nay, lĩnh vực nghiên cứu tôn giáo, tín

ngưỡng đã có thêm rất nhiều trường phái lý thuyết

mới của nhiều nhà khoa học khác như Freud,

Durkheim, Tambiah, van Gennep, Gell< với nhiều góc

nhìn cụ thể hơn, sâu sát hơn. Vì vậy, trong nội dung

cuốn sách này chúng tôi không đề cập đến các vật linh

với phổ nhìn rộng của Taylor hay linh vật với hàm

nghĩa vô cùng rộng lớn trong tiếng Hán mà chỉ tìm

hiểu một phần nhỏ trong vô số thành tố của đối tượng

nghiên cứu này, đó là các con vật linh trong nền văn

hóa Việt Nam.

Trên thực tế, các con vật linh là sản phẩm mang

tính phổ quát trong nền văn minh nhân loại, đặc biệt là

CÁC CON VẬT LINH 9

văn học (dù là văn học truyền miệng hay có chữ viết).

Các con vật linh thường gắn với các huyền thoại,

truyền thuyết< có ở nhiều nền văn hóa trên thế giới từ

xưa đến nay. Ở Việt Nam, việc sử dụng các con vật

linh trong nghệ thuật cũng không nằm ngoài quy luật

trên.

Trong quá trình giao lưu văn hóa với các nền văn

minh lớn trên thế giới như Trung Hoa, Ấn Độ và

Phương Tây, nền văn hóa Việt Nam đã tích hợp thêm

nhiều giá trị từ các quốc gia đó và Việt hóa các con vật

linh có nguồn gốc bên ngoài thành các biểu tượng

riêng của mình. Biểu tượng con rồng trong văn hóa

cung đình thời Lý hay biểu tượng con kìm, con nghê

trong văn hóa dân gian Việt Nam là những ví dụ tiêu

biểu. Qua đây, chúng ta có thể định danh các con vật

linh là những con vật linh thiêng (có thực hoặc hư cấu)

gắn với truyền thống văn hóa và tín ngưỡng của một

cộng đồng dân cư, được thiêng hóa thành những biểu

tượng của cộng đồng đó hay nền văn hóa đó (cụ thể ở

đây là người Việt với văn hóa Việt Nam).

Bên cạnh các con vật linh, chúng ta cũng thường

được nghe tới các linh vật biểu tượng. Vậy linh vật

biểu tượng là gì? Theo khảo sát của chúng tôi, cụm từ

linh vật biểu tượng mới hình thành gần đây trong xã hội

Việt Nam, được sử dụng để chỉ các biểu tượng trong

thể thao, các biểu tượng quốc gia, logo của các công

ty< Chẳng hạn, linh vật biểu tượng của nước Pháp là

10 Đinh Hồng Hải

Gà trống Gô-loa (thường được dùng trong thể thao),

linh vật biểu tượng của đội tuyển bóng đá Anh là sư tử

(hay còn gọi là Tam sư), linh vật biểu tượng SEAGAME

23 ở Việt Nam là trâu vàng, logo của Diêm Thống Nhất

là chim bồ câu, logo của Merill Lynch là con bò< Một

trong những linh vật biểu tượng hiện đại nổi tiếng trên

thế giới là biểu tượng Merlion là biểu tượng của quốc

gia Singapore với đầu sư tử mình cá.1 Như vậy, có thể

gọi linh vật biểu tượng là những linh vật (truyền thống

hoặc hiện đại) được biểu tượng hóa thành một linh vật

đại diện cho một thể chế (chẳng hạn như một quốc gia)

hoặc một thiết chế xã hội (chẳng hạn như một đội bóng,

một công ty<).2

1 “Cách đây 50 năm, vào giai đoạn lập quốc, người Singapore

muốn tìm kiếm một biểu tượng đại diện cho hình ảnh đất nước

vốn còn non trẻ. Nhiều ý tưởng được đưa ra thảo luận, nào là

hoa cỏ, chim chóc, cá cảnh... Lúc bấy giờ, một người đàn ông

quốc tịch Anh tên là Alec Fraser-Brunner, thành viên của

Souvenir Committee, đồng thời quản lý thủy cung Van Kleef,

Singapore đã đưa ra ý tưởng kết hợp đầu sư tử và mình cá

thành biểu tượng Merlion. Lí do là Singapore ngày xưa vốn là

một làng chài có rất nhiều cá, nên Fraser-Brunner vẫn muốn

biểu tượng có liên quan đến cá. Hơn nữa, tên gọi của Singapore

trước đây là Singapura, theo tiếng Malaysia nghĩa là thành phố

sư tử, do hoàng tử Sang Nila Utama khi phát hiện ra Singapore

tin rằng mình đã nhìn thấy loài vật này sinh sống tại đây.” Theo

Thảo Nghi (2014), “Vì sao linh vật của Singapore có đầu sư tử,

mình cá,” trong: http://dulich.vnexpress.net. 2 Công văn 2662 của Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch (ban hành

ngày 8/8/2014, với nội dung không sử dụng biểu tượng, sản

CÁC CON VẬT LINH 11

Trong khi đó, các con vật linh là những con vật có

liên quan đến tôn giáo và tín ngưỡng gắn với đời sống

văn hóa tinh thần của con người. Trong nội dung của

tập sách này, chúng tôi đã tuyển chọn các con vật linh

có ảnh hưởng mạnh mẽ đến văn hóa Việt Nam từ xưa

tới nay như bò, hạc, nghê, rồng, các linh vật họ rồng, tỳ

hưu,... Các con vật linh này có thể đã tồn tại trong văn

hóa Việt Nam từ thời Đông Sơn (như bò/bò tót) hoặc

được du nhập vào Việt Nam sau này như tỳ hưu,

nhưng trên hết, chúng đã được Việt hóa thành các sản

phẩm văn hóa mang đặc trưng Việt Nam và có ảnh

hưởng sâu sắc đến đời sống văn hóa của người Việt trở

thành những biểu tượng đặc trưng trong văn hóa

truyền thống Việt Nam.

Trên thực tế, hệ thống các con vật linh trong văn

hóa truyền thống Việt Nam vô cùng phong phú và đa

dạng nên thật khó để chúng ta có thể thống kê hết. Vì

vậy, trong cuốn sách này, chúng tôi chỉ giới thiệu một

số con vật linh tiêu biểu có ảnh hưởng nhiều đến văn

hóa Việt Nam xưa và nay. Thông qua các đối tượng

nghiên cứu này, chúng tôi mong muốn đưa đến cho

phẩm, linh vật không phù hợp với thuần phong mỹ tục Việt

Nam) chưa làm rõ ý nghĩa của các thuật ngữ linh vật, vật linh,

vật thiêng, vật biểu tượng, biểu tượng và linh vật biểu tượng. Vì vậy,

cụm từ linh vật biểu tượng được sử dụng trong Công văn này chỉ

được hiểu một cách tương đối và không đồng nhất với thuật

ngữ linh vật biểu tượng mà chúng tôi sử dụng trong cuốn

sách này.

12 Đinh Hồng Hải

bạn đọc một góc nhìn mới và một hướng tiếp cận mới

đối với linh vật, vật linh hay các con vật linh biểu hiện

qua một số thành tố văn hóa tiêu biểu và là những biểu

tượng đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam.

Cuối cùng, chúng tôi xin được chuyển lời tri ân

sâu sắc đến bạn đọc của Tủ sách nghiên cứu biểu tượng

đã luôn đồng hành cùng chúng tôi trong một hành

trình gian nan để hoàn thành bộ sách Những biểu tượng

đặc trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam. Chúng tôi

rất mong nhận được thêm nhiều ý kiến đóng góp của

các học giả, các nhà nghiên cứu và bạn đọc gần xa để

các lần tái bản sau và các tập tiếp theo của bộ sách

ngày càng được hoàn thiện hơn.

Hà Nội, Xuân Bính Thân 2016

Đinh Hồng Hải

CÁC CON VẬT LINH 13 TAFI TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Anderson, Benedict, (2nd ed. 2006), Imagined

Communities: Reflections on the Origin and Spread of

Nationalism.

2. Bernard Heuvelmans (2000), “Rồng ở Vịnh Hạ

Long”, (Nguyễn Ngọc Chương dịch), Tạp chí Xưa

và nay, (73).

3. Benoi, Luc (2004, 2006), Dấu hiệu, biểu trưng và

thần thoại, (Hoàng Mai Anh dịch), Nxb. Thế giới,

Hà Nội.

4. Bùi Ngọc Tuấn (2013), “Con nghê - một biểu

tượng tạo hình thuần Việt,” trong trang:

http://hcmufa.edu.vn/tap-chi/thong-tin-my-thuat-

so-15-16/con-nghe-mot-bieu-tuong-tao-hinh-

thuan-viet/

5. Bùi Huy Vọng (2010), Tang lễ cổ truyền của người

Mường, Quyển II, tr. 76, Nxb. Đại học Quốc gia

Hà Nội.

6. Benoist, Luc (2006), Dấu hiệu, biểu trưng và thần

thoại, Nxb. Thế giới, Hà Nội.

7. Bùi Minh Đức (2001), Từ điển tiếng Huế, Nxb. Tâm

An, California, USA.

8. “Các vấn đề phân loại với bộ Hạc,” trong Thư

14 Đinh Hồng Hải

viện học liệu mở Việt Nam tại:

http://voer.edu.vn/m/bo-hac/f3d3de64.

9. Chu Mạnh Quyền (2014), Hội thảo khoa học “Văn

hóa Đông Sơn – 90 năm phát hiện và nghiên cứu”

trong: http://baotanglichsu.vn/portal/vi/Tin-

tuc/90-nam-van-hoa-dong-

son/2014/11/3A92436A/#

10. Chu Quang Trứ (Tb. 2012), Mỹ thuật Lý Trần- Mỹ

thuật Phật giáo, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội.

11. Colani, M. (1927), L'âge de la pierre dans la province

de Hoa Binh, Mémoires du Service Géologique de

l'Indochine 13.

12. Cuisinier, J. (1995), Người Mường, địa lý nhân văn

xã hội học, Nxb. Lao động, Hà Nội.

13. D. Anh, T. Linh (2014), “Linh vật đá vàng trấn yểm

nhà đại gia,” trong: http://vietnamnet.vn/vn/kinh-

te/179037/linh-vat-da-vang-tran-yem-nha-dai-

gia.html

14. Đàm Gia Kiện (Chủ biên 1993), Lịch sử Văn hóa

Trung Quốc, (Trương Chính - Nguyễn Thạch

Giang - Phan Văn Các dịch), Nxb. Khoa học xã

hội, Hà Nội.

15. Đào Duy Anh (1957), Vấn đề hình thành của dân tộc

Việt Nam, Nxb. Xây dựng, Hà Nội.

16. (1955), Lịch sử Việt Nam: Từ nguồn gốc đến cuối thế

kỷ XIX (Quyển Thượng), Nxb. Xây dựng, Hà Nội.

CÁC CON VẬT LINH 15

17. (1957), Văn hóa đồ đồng và trống đồng Lạc Việt: Lịch

sử cổ đại Việt Nam, Tập san Đại học Văn khoa,

Hà Nội.

18. (2005), Lịch sử cổ đại Việt Nam, Nxb. Văn hóa

Thông tin, Hà Nội.

19. (2009), Hán Việt Từ điển giản yếu, Nxb.Văn hóa

Thông tin, Hà Nội.

20. Đặng Việt Bích (2000), “Con rồng - vị thần sông”,

Văn hóa Nghệ thuật, (2), Hà Nội, tr. 61–62.

21. Dortier, Jean-Francois (2004, Việt Chung lược

dịch), “Vật tổ - Câu chuyện về một ảo ảnh khoa

học,” Tạp chí Văn hoá Nghệ thuật, số 4, Hà Nội.

22. Dương Ngọc Dũng, Lê Minh Anh (2001), Kinh

Dịch và cấu hình tư tưởng Trung Quốc, Nxb. Khoa

học xã hội, Hà Nội.

23. Đinh Hồng Hải (2006), Nhà gươl của người Cơtu,

Nxb. Văn hóa dân tộc, Hà Nội.

24. Đinh Hồng Hải (2012), Những biểu tượng đặc

trưng trong văn hóa truyền thống Việt Nam – tập 1,

Nxb. Tri thức, Hà Nội.

25. Đinh Hồng Hải (2013), “Âm giới và biểu tượng

vũ trụ luận trong tang ma của người Mường,”

Tạp chí Văn hóa dân gian số 2, 2013.

26. Đinh Hồng Hải (2014-a), Nghiên cứu biểu tượng -

một số hướng tiếp cận lý thuyết, Nxb. Thế giới,

Hà Nội.

16 Đinh Hồng Hải

27. Đinh Hồng Hải (2014-b), “Biểu tượng chim Hạc

trong văn hóa Việt Nam,” Tạp chí Văn hóa và

Nguồn lực, số 3 năm 2014.

28. Đinh Hồng Hải (2014-c), “Tính biểu tượng trong

nghệ thuật”, Tạp chí Mỹ thuật ứng dụng, số 1,

tháng 6.

29. Đinh Hồng Hải (2014-d), “Biểu tượng Thánh

Gióng: Từ huyền thoại đến lịch sử thành văn”

trong: Nhiều tác giả, Lễ hội cổ truyền: truyền thống

và biến đổi, Nxb. Đại học Quốc gia Tp. Hồ Chí

Minh, tr.106-124.

30. Đinh Hồng Hải, Bùi Huy Vọng (2014-e), “Biểu

tượng người có sừng ở hang Đồng Nội qua tiếp

cận khảo cổ học nhân văn”, Thông báo Khoa học số

1 (3) của Trung tâm Bảo tồn Hoàng thành Thăng

Long, Hà Nội.

31. Đinh Gia Khánh (1991), Thần thoại Trung Hoa,

Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.

32. Đỗ Tuyết Khanh (2013), "Con rồng trong thế giới

Tây phương," Tạp chí Diễn đàn - Q3.

33. Đoàn Thị Nữ (2013), “Nghệ thuật tiền sử trong

văn hóa Hòa Bình”, trong:

http://sovanhoa.hoabinh.gov.vn.

34. Freud, S. (1924, 1986), Vật tổ và cấm kỵ, (Đoàn Văn

Chúc dịch), Trung tâm Văn hóa dân tộc Tp. Hồ

Chí Minh xuất bản.

35. Freud, S., Jung, C., Fromm, E., Assagioli, R.

(2004), Phân tâm học và văn hóa tâm linh, Nxb. Văn

CÁC CON VẬT LINH 17

hóa Thông tin

36. Grossin, Pierre (1994), Tỉnh Mường Hòa Bình, Nxb.

Lao động, Hà Nội.

37. “Hạc trắng làm mồi cho dân nhậu”, trong trang

Tin mới ngày 29/4/2012, trong:

http://www.tinmoi.vn/hac-trang-lam-moi-cho-

dan-nhau-01873192.html

38. Hứa Thận,说文解字 （Thuyết văn giải tự）上、下

册.季羡林等.九州 2001.

39. Hoàng Lương, “Tín ngưỡng thờ thuồng luồng

của các dân tộc nói tiếng Thái ở VN”, Tạp chí

Nghiên cứu tôn giáo, số 9-2007, tr.49-55.

40. Hoàng Phê, (Chủ biên 1998), Từ điển tiếng Việt,

Nxb. Đà Nẵng và Trung tâm Từ điển học xuất

bản.

41. Hoàng Phương (2012), “Sự thực về ngọc phỉ

thúy,” trong http://giadinh.net.vn/xa-hoi/su-thuc-

ve-ngoc-phi-thuy-20120210081742739.htm

42. Holtorf, C. (2007). Archaeology is a brand!: the

meaning of archaeology in contemporary popular

culture, Oxford: Archaeopress.

43. Hutt, Sh., Forsyth, M., & Tarler, D. (Eds.) (2006).

Presenting archaeology in court: legal strategies for

protecting cultural resources, Lanham, MD:

AltaMira Press.

44. Huyền Diệu (2008), Khi hồng hạc bay về, Nxb. Văn

nghệ Tp.Hồ Chí Minh.

18 Đinh Hồng Hải

45. Jung, C (2007), Thăm dò tiềm thức, (Vũ Đình Lưu

dịch), Nxb. Tri thức.

46. Jean-Francois Dortier (2004,2009, Việt Chung lược

dịch), “Vật tổ - Câu chuyện về một ảo ảnh khoa

học,” Văn hoá Nghệ thuật, số 4.

47. John Long (2007), John Long's Journal Travel in

America Series, Applewood Books.

48. Kiều Thu Hoạch (2012), “Từ góc nhìn Tứ linh

khám phá tâm thức rồng của người Việt và người

Hán,” Tạp chí Văn hóa học, số 1.

49. Kiều Thu Hoạch (2009), “Những tri thức thiếu

chính xác và một số điều cần trao đổi trong

những cuốn sách viết về văn hóa Việt Nam,” Tạp

chí Văn hóa dân gian, số 2/2009, Hà Nội.

50. Lâm Mỹ Dung (2013), “Liên ngành trong nghiên

cứu khảo cổ học: Từ lý thuyết đến ứng dụng,”

trong trang: http://baotangnhanhoc.org.

51. Levy-Bruhl, L. (2008), Kinh nghiệm thần bí và các

biểu tượng ở người nguyên thủy, Nxb. Thế giới, Hà

Nội.

52. Lê Nga (2009), “Chuyện lạ ở Ngân hàng BIDV: Huy

động tiền tỉ mua “linh vật” trong:

http://www.thanhnien.com.vn/news1/pages/2009

41/20091010231851.aspx

53. Lê Tắc (2002), An Nam chí lược, Nxb. Thuận Hóa

và Trung tâm Văn hóa ngôn ngữ Đông Tây xuất

bản, Hà Nội - Huế.

CÁC CON VẬT LINH 19

54. Levi-Strauss, Claude (1966), The Savage Mind,

George Weidenfeld and Nicolson Ltd. USA.

55. Levi-Strauss, Claude (1962), Totemism, (translated

by Rodney Needham), Beacon Press, Boston.

56. Lê Hải (2009), “Chủ nghĩa dân tộc - Một tiến trình

lịch sử của văn hoá”, Tạp chí Talawas Q.3.

57. Lưu Thuyết Lương, Trương Kính Văn, Triệu Bá

Đào (2003), Mười hai con giáp – những điều lý thú,

(Đỗ Quốc Bình dịch), Nxb. Văn hóa Thông tin,

Hà Nội.

58. Lý Lạc Nghị (1997), Tìm về cội nguồn chữ Hán,

(Nguyễn Văn Đổng dịch), Nxb. Thế giới, Hà Nội.

59. Michel Foucault (2002), The Order of Things: An

archaeology of the human sciences, Routledge,

London & New York.

60. Mỹ Trà (2013), “Kiên quyết loại bỏ yếu tố ngoại

lai ra khỏi di tích Việt,” trong VOV online ngày

9/12/2013. http://vov.vn/van-hoa/kien-quyet-loai-

bo-yeu-to-ngoai-lai-ra-khoi-di-tich-viet-

296001.vov

61. Nguyễn Huệ Chi (2013), “Tiêu diệt tận gốc văn

hóa Việt Nam: Thủ đoạn của Minh Thành Tổ

trong cuộc chiến xâm lược 1406-1407,” Văn hóa

Nghệ An, số tháng 9.

62. Nguyễn Du Chi (2001), Trên đường tìm về cái đẹp

của cha ông, Nxb. Mỹ thuật, Hà Nội.

20 Đinh Hồng Hải

63. Nguyễn Kim Sơn (2003), “Nho giáo trong tương

lai văn hóa Việt Nam,” Tạp chí Văn hóa Nghệ

thuật, số tháng 2, Hà Nội.

64. Nguyễn Ngọc Thơ (2012), “Rồng trong văn hóa

Việt Nam,” Đặc san Khoa học xã hội, số 42, tháng

1.

65. Nguyễn Văn Huyên (1998), Góp phần nghiên cứu

văn hoá Việt Nam – tập 1, Nxb. Khoa học xã hội,

Hà Nội.

66. Nguyễn Tài Cẩn (2000), “Về tên gọi con rồng của

người Việt”, Diễn đàn, (94), tr. 19–21.

67. Nhiều tác giả (2000), Lịch sử Việt Nam, tập 1, Nxb.

Đại học Quốc gia, Hà Nội.

68. Nhiều tác giả (1994), Văn hóa Đông Sơn ở Việt

Nam, Nxb. Khoa học xã hội, Hà Nội.

69. Ojala, C.-G. (2009), Sámi prehistories. The politics of

archaeology and identity in Northernmost Europe,

Upsala: Institutionen för arkeologi och antik

historia. Uppsala Universitet.

70. Phạm Đức Dương (2009), “Giao lưu văn hóa Việt

Nam và thế giới,” Tạp chí Văn hóa Nghệ An, số 11.

71. Phạm Đức Thành Dũng (1995), “Rồng nguyên

thủy và cá sấu?” (Tạp chí Du lịch Trung Quốc),

Kiến thức ngày nay, (192), tr. 77–78.

72. Phan Ngọc, Phạm Đức Dương (1983), Những vấn

đề lịch sử văn hóa Đông Nam Á: tiếp xúc ngôn ngữ ở

Đông Nam Á, Viện Đông Nam Á xuất bản, Hà

CÁC CON VẬT LINH 21

Nội.

73. Popper, K. (1974), Sự nghèo nàn của thuyết sử luận,

(Chu Lan Đình dịch), Nxb. Tri thức, 2012.

74. Preucel, R. W. & Mrozowski, S. A. (Eds. (2010),

Contemporary archaeology in theory: the new

pragmatism.

75. Raymond D. Fogelson and Robert A. Brightman

(2002) “Totemism Reconsidered,” Smithsonian

Contribution to Anthropology, pp. 305-312.

76. Sơn Bình (2010),“Săn linh vật cầu may” trong:

http://www.thanhnien.com.vn/news1/pages/2010

0301/san-linh-vat-cau-may.aspx.

77. Smith, Anthony D (2009), Ethno-symbolism and

nationalism: A cultural approach, Routledge, New

York.

78. Stein, M. (2010), Bản đồ tâm hồn của Jung, (Bùi Lưu

Phi Khanh dịch), Nxb. Tri thức, Hà Nội.

79. Theodor M. Ludwig (2000), Con đường tâm linh

phương Đông: Các tôn giáo ở Trung Hoa và Nhật

Bản (phần 2), (Nguyễn Ngọc Dũng - Hà Hữu Nga

- Nguyễn Chí Hoan dịch), Nxb. Văn hóa.

80. Trần Đình Hiến (2014), "Những nghiên cứu mới

về nước Lạc Việt cổ và mối quan hệ Trung Quốc -

Việt Nam", Tọa đàm do Tạp chí Tia Sáng tổ chức

ngày 4/10/2014 tại số 52, Hai Bà Trưng, Hà Nội.

81. Trần Lâm Biền, Chu Quang Trứ (1975), Nghệ

22 Đinh Hồng Hải

thuật chạm khắc cổ Việt Nam (qua các bản rập), Viện

Nghệ thuật - Bộ Văn hóa, Sài Gòn.

82. Trần Ngọc Thêm, Nguyễn Ngọc Thơ (2011),

“Nguồn gốc con rồng dưới góc nhìn văn hóa”,

Khoa học xã hội và nhân văn, Đại học Quốc gia Tp.

Hồ Chí Minh.

83. Trần Quang Trân (1996), Rồng Việt Nam với người

Giao Chỉ, Nxb. Văn hóa dân tộc và Chi hội Sử học

Tân Bình.

84. Trần Mạnh Thường (Chủ biên 2000), Amanach -

kiến thức văn hóa (Phần 1: "Lịch và những vấn đề

câu chuyện, sự tích liên quan đến rồng"), Nxb.

Văn hóa Thông tin.

85. Trần Quang Trân (1996), Rồng Việt Nam với người

Giao Chỉ, NXB VHDT và Chi hội sử học Tân Bình.

86. Trần Trọng Dương (2014), “Xi vẫn - Xi vỹ: những

xu hướng biến đổi hình tượng trong văn hóa Việt

Nam và Đông Á,” bản thảo thuộc đề tài: Biểu

tượng rồng Việt Nam trên cơ tầng văn hóa châu Á.

Mã số: VIII.1.3 -2012.01

87. Trần trọng Dương (2014), “Rồng Lý-Trần : biểu

tượng lưỡng trị của Nho giáo - Phật giáo TK11-

14,” Bản thảo thuộc đề tài Biểu tượng rồng Việt

Nam trên cơ tầng văn hóa châu Á, mã số VIII1.3-

2012.01

88. Trần Hậu Yên Thế (2011), “Nhận thức tính phổ

CÁC CON VẬT LINH 23

quát liên văn hóa trong mỹ thuật cổ truyền qua ví

dụ hình tượng con nghê ở đề miếu,” Nghiên cứu

mỹ thuật, số 4 (40), tháng 12.

89. Trần Hậu Yên Thế (2014), “Vị thế của hình tượng

sư tử trong Mỹ thuật Đại Việt,” Tạp chí Mỹ thuật

Nhiếp ảnh, số tháng 5.

90. Tạ Đức (2013), Nguồn gốc người Việt - người

Mường, Nxb. Tri thức, Hà Nội.

91. Thư viện học liệu mở Việt Nam, “Các vấn đề phân

loại với bộ Hạc,” trong: http://voer.edu.vn/m/bo-

hac/f3d3de64.

92. Trần Gia Phụng (2005), “Hình chim trên trống

đồng Lạc Việt”, trong

http://www.luanhoan.net/Bai%20Moi%20Trong%

20Ngay/html/bm%2023-11-17.htm.

93. Taylor, E. B. (2000), Văn hóa nguyên thủy, (Huyền

Giang dịch), Tạp chí Văn hóa Nghệ thuật xuất bản.

94. Thảo Nghi (2014), “Vì sao linh vật của Singapore

có đầu sư tử, mình cá,” trong:

http://dulich.vnexpress.net/tin-tuc/quoc-

te/singapore/vi-sao-linh-vat-merlion-cua-

singapore-co-dau-su-tu-minh-ca-3108127.html

95. Thomas, Julian (2000), Interpretive Archaeology: A

Reader, Leicester Univ Press.

96. Vinsrygg, Synnove (1988), “Archaeology - as if

people mattered. A discussion of humanistic

24 Đinh Hồng Hải

archaeology,” Norweg Archaeol Rev, 21, 1988.

97. Vũ Thế Ngọc (1989), "Ý nghĩaquốc hiệu Lạc Việt",

Đặc san Đền Hùng - Xuân Kỷ Tỵ, xuất bản tại San

Jose. Có thể xem lại trong:

http://www.mevietnam.org/NguonGoc/vtn-

quochieu.html

98. Waterbury, Florance (1952), Bird-deities in China,

Artibus Asiae Publishers.

99. Will Durant (2002), Lịch sử văn minh Trung Hoa,

(Nguyễn Hiến Lê dịch), Nxb. Văn hóa Thông tin.

100. Wolfram Eberhard (1993), A dictionary of Chinese

symbols, Routledge.

Các website tham khảo:

www.worldbirdnames.org và

http://www.hanviet.org/

CÁC CON VẬT LINH 25

PHỤ LỤC1:

PHÂN LOẠI RỒNG1

1. Phân loại rồng theo

nguyên mẫu

1.1. Xà long (蛇龙 shé

lóng, rồng rắn)

1.2. Ngạc long (鳄龙 è

lóng, rồng cá sấu)

1.3. Ngư long (鱼龙 yú

lóng, rồng cá)

1.4: Trư long (猪龙 zhù

lóng, rồng lợn)

1.5. Ngưu long (牛龙 níu

lóng, rồng bò/trâu)

1.6. Mã long (马龙 ma

lóng, rồng ngựa)

1.7. Hổ long (虎龙 hu

lóng, rồng hổ)

1.8. Cẩu long (狗龙 gou

lóng, rồng chó)

1.9. Điểu long (鸟龙 niao

lóng, rồng chim)

1.10. Giao long

(蛟龙 jiao lóng)

1.11. Rồng có nguyên

mẫu là cây tùng

1.12. Rồng có nguyên

mẫu là sinh thực khí

nam

1.13. Rồng có nguyên

mẫu là tia chớp và

cầu vồng

1.14. Các loại rồng có

nguyên mẫu khác

2. Phân loại rồng theo cấu

tạo hình dáng

2.1. Cù long

(虬龙 qíu lóng)

2.2. Li long (螭龙 chi

lóng)

2.3. Ứng long (应龙 yìng

lóng), còn gọi là dực

long (翼龙 yì lóng,

rồng có cánh)

1 Theo tư liệu do Nguyễn Ngọc Thơ cung cấp.

26 Đinh Hồng Hải

3. Phân loại theo môi

trường sống

3.1. Thủy long

(水龙 shui lóng)

3.2. Vân long

(云龙 yún lóng)

4. Phân loại theo hình

thức thể hiện

4.1. Chính diện long

(正面龙 zhèng miàn

lóng)

4.2. Phản cố long (反顾龙

fan gù lóng, rồng

ngoáy mặt phía sau)

4.3. Đoàn long

(团龙 tuán lóng)

5. Phân loại theo số

ngón chân

5.0. Vấn đề nhận diện

ngón chân

5.1. Rồng chân 3 ngón

5.2. Rồng chân 4 ngón

6. Phân loại theo đối

tượng kết hợp

với rồng

6.1. Quá chi long (过枝龙

guò zhi lóng, vân

long, rồng-mây)

6.2. Hoa long

(花龙 , rồng-hoa)

6.3. Long phụng

(龙凤 lóng feng,

rồng-phụng)

6.4. Long hổ

(龙虎 lóng hu,

rồng-hổ)

6.5. Long mã

(龙马 lóng ma)

6.6. Long ngư (龙鱼 lóng

yú, rồng-cá chép)

6.7. Tứ linh 龙麟龟凤

(long-lân-quy-phụng)

6.8. Hỏa châu long (火珠

龙 huo zhu lóng), còn

gọi là lệ long

(丽龙 lì lóng)

7. Phân loại theo màu sắc

8. Phân loại theo đặc tính

thiện – ác

8.1. Thiện long

8.2. Ác long

CÁC CON VẬT LINH 27

PHỤ LỤC 2:

CÁC ĐỊNH NGHĨA

CỦA THUẬT NGỮ LINH VẬT1

<Trước tiên, “Linh vật” là từ gốc Hán. Theo La

Trúc Phong trong bộ Hán ngữ đại từ điển (12 quyển),

ghi “linh vật” gồm có bốn nghĩa như sau:

Vật trỏ điềm lành. Sách Hậu Hán thư phần Quang

Vũ đế kỷ hạ ghi: “Nay thiên hạ thanh bình, linh vật

giáng điềm”. Hàn Dũ đời Đường trong bài Vị Tể tướng

hạ bạch quy trạng (bài trạng về việc Tể tướng dâng

mừng rùa trắng) có câu: “Đó đều là do thánh đức của

bệ hạ tưới tắm, mà linh vật đều đến tỏ điềm lành”.

Các sản vật quý báu, thần kỳ. Sách Hậu Hán

thư phần Nam Nam Tây Nam di truyện luận ghi: “Nếu là

các linh vật ẩn chứa nơi núi non biển cả, châu báu chôn

vùi dưới đất cát, thì chẳng có cái nào là không lộ rõ vẻ

đẹp lạ kì, đều đẽo gọt *các vật ấy+ để trang sức phòng

ốc, cung điện”. Nhà thơ Nguyên Chân đời Đường

1 Theo Trần Trọng Dương (2015), “Bàn về linh vật trong văn

hóa Việt Nam,” Tạp chí Tia sáng, số 3/2015.

28 Đinh Hồng Hải

trong bài Thố ti có câu: “Linh vật vốn hiếm có, chẳng

phải lúc nào cũng có”. Lỗ Ứng Long đời Tống

trong Nhàn song quát dị chí chép: “Rùa vích ba ba, là các

linh vật trong chốn thủy tộc”.

Thần linh, thần minh. Bạch Cư Dị đời Đường

trong Lưu Bạch xướng họa tập giải ghi: “Chốn chốn nơi

nơi, nên có các linh vật phù hộ cho”. Phạm Trọng Yêm

đời Tống trong Đằng Tử Kinh dĩ chân lục tương thị nhân

dĩ tặng chi có câu “nếu chẳng có linh vật hộ trì, thì sách

này sao có thể hoàn thành được?”.

Các vật của người tu tiên đắc đạo. Vương Thao

đời Thanh trong Tùng tân tỏa thoại có câu “theo như tôi

đoán, ấy ắt là linh vật ảo hóa, nếu chẳng phải quỷ thần

thì cũng là hồ li”1.

Trong tiếng Việt, linh vật cũng có nhiều định nghĩa

khác nhau.

Năm 1773, Pierre Pigneaux de Béhaine (Bá Đa Lộc

Bỉ Nhu) trong Tự vị An nam La tinh ghi định nghĩa sớm

nhất như sau “linh vật: Vật lương dân coi là có phép

thiêng.”2 Năm 1838, Tabert tiếp thu lại mục từ này:

“res ab ethnicis spritualis habita”3.

Năm 1896, Huỳnh Tịnh Paulus Của trong Đại Nam

quấc âm tự vị đã đưa ra một định nghĩa khá chi tiết: “靈

linh c. Hồn, trí; có phép thần thông, biến hóa, hiển tích,

hiệu nghiệm< Linh vật: Vật có phép thần thông, hoặc

có trí hiểu biết nhiều việc lạ lùng. Người ta nói voi, cọp

có trí hiểu biết, cho nên gọi là linh vật; kêu là bửu kiếm

CÁC CON VẬT LINH 29

gươm báu, gươm linh cũng là vì dùng nó mà giết được

nhiều người; ai có tội cũng không trốn nó được”4.

Năm 1932, Đào Duy Anh trong Giản yếu Hán Việt

từ điển ghi: “linh vật: Cái vật thiêng liêng có thể chỉ

điềm tốt xấu (objet sacré).”5

Năm 1937, Gustave Hue trong Dictionnaire

Vietnamien- Chinois- Français ghi: “Linh vật. Objets

sacrés”6

Năm 1951, Đào Văn Tập trong Từ điển Việt Nam

phổ thông ghi định nghĩa khá ngắn gọn “linh vật: Vật

thiêng”7.

Năm 1958, Thanh Nghị trong Việt Nam Tân từ

điển đã tiếp thu/kết hợp định nghĩa của Đào Văn Tập

và Gustave Hue “linh vật dt. Vật linh - thiêng. Objets

sacrés”8

Năm 1971, Ban Tu thư Khai trí trong cuốn Tự điển

Việt Nam ghi: “Linh vật dt. 1. Vật linh thiêng. 2. Vật

thuộc tâm linh.”9

Năm 1999, Bửu Kế trong cuốn Từ điển Hán Việt từ

nguyên đã đưa ra định nghĩa khác khá thú vị như sau:

“linh vật 靈物: Linh: Thiêng liêng, vật: Gọi chung các

đồ vật hoặc loài vật. Linh vật tức là quỷ thần.”10

Như vậy, có thể thấy, từ “linh vật” trong tiếng Hán

có bốn nghĩa, nhưng chỉ có nghĩa ba và nghĩa bốn là

được dùng trong tiếng Việt. Lưu tích của nghĩa ba hiện

còn thấy trong một số từ Hán Việt như: Thần linh, linh

30 Đinh Hồng Hải

từ, linh vị, linh tòa, linh hồn, linh sơn. Lưu tích của nghĩa

bốn còn thấy trong chữ linh đơn.

Các định nghĩa đã khảo sát trong tiếng Việt từ thế

kỷ XVIII đến nay thể hiện rõ nội hàm phong phú của

chữ “linh vật”. Định nghĩa của Bỉ Nhu là cách định

nghĩa cho thấy tính linh động của khái niệm này, “linh

vật” có thể là “bất cứ cái gì” mà con người/chủ thể văn

hóa cho là thiêng liêng. Kiểu định nghĩa mang tính

khái quát như vậy đã bao quát được phần lớn các

ngoại diên có thể xảy ra trên thực tế. Cách định nghĩa

của Paulus Của nhấn mạnh đến “tính thần thông” (tức

khả năng phù phép), và “tính hiểu biết”. Định nghĩa

này lần đầu tiên tiến hành phân loại “linh vật” gồm có

hai loại là “các động vật thiêng” (voi, cọp) và “các đồ

vật thiêng” (gươm, kiếm). Định nghĩa trong từ điển

của Đào Duy Anh không có gì mới, mà thuần túy chỉ

trích dẫn nghĩa trong từ điển của Trung Quốc (xem

nghĩa thứ tư trong Hán ngữ đại từ điển). Các định nghĩa

của Gustave Hue, Đào Văn Tập, Thanh Nghị đều khá

giản đơn. Từ điển của Ban tu thư Khai trí, ngoài việc

nêu ra định nghĩa “vật linh thiêng” còn nêu thêm một

nghĩa mới là “vật thuộc tâm linh”. Nghĩa thứ hai này

chưa từng được phân suất trong các từ điển tiếng Hán

và tiếng Việt đã nêu. Định nghĩa của Bửu Kế có phân

tích từ nguyên của từng từ tố, trong đó từ tố “vật”

được tác giả chia đôi thành “đồ vật” và “loài vật”

(đồng ý kiến với Paulus Của). Ngoài ra, tác giả còn ghi

CÁC CON VẬT LINH 31

“linh vật” tức là “quỷ thần”, nghĩa này trùng với nghĩa

mà Đào Duy Anh và nhóm La Trúc Phong đã nêu.

Đến đây có thể tạm đưa ra nội hàm khái niệm như

sau. Linh vật là tất cả các VẬT (được định hình bằng

một loại VẬT CHẤT nhất định) được một chủ thể văn

hóa nào đó quan niệm là có tính chất thiêng liêng, có

tính tâm linh biểu tượng cho những quan niệm của họ

về thế giới, về linh hồn, thể hiện những quan niệm giá

trị về mặt tư tưởng, tín ngưỡng và văn hóa của họ.

Tính VẬT CHẤT của linh vật được thể hiện qua

các hình thức/phương thức tạo tác (yếu tố làm nên đặc

trưng mĩ học). Tính vật chất này được coi là yếu tố

then chốt để phân biệt linh vật với các loại biểu tượng

phi vật chất/trừu tượng (thường được thể hiện dưới

các loại hình văn hóa/nghệ thuật khác như văn học,

diễn xướng dân gian, nghi lễ, lễ hội, phong tục,<).

Tính tâm linh của linh vật thường được thể hiện

qua quan niệm của chủ thể văn hóa. Mỗi một linh vật

thường được định hình bởi không gian văn hóa sản

sinh ra các linh vật - biểu tượng đó. Về mặt vật chất,

một linh vật có thể có nhiều hình dạng/phương thức

tạo tác khác nhau, và cũng có thể nó có nhiều ý nghĩa

biểu tượng khác nhau ở trong cùng một môi cảnh văn

hóa hoặc ở những môi cảnh khác nhau.

Theo chúng tôi, linh vật cần được phân loại chi tiết

hơn. Về mặt loại hình, các linh vật trong di tích có thể

chia làm bốn loại (linh khí, linh thú, linh tượng, linh

cốt) như sau:

32 Đinh Hồng Hải

(1) Linh khí (tế khí): Là các đồ vật thiêng được đặt

trong các không gian văn hóa cổ, bao gồm tất cả các đồ

thờ và đồ để cúng dàng (lễ vật).

Danh sách các đồ thờ (hay đồ tế khí) gồm: bộ quán

tẩy, bát bộ, bát bửu, thiên thụ, cờ phướn, đèn nến, pháp

khí, văn bia, câu đối, kinh tràng, hoành phi, tranh thờ,

bộ tam sơn, quả, nhang án, cửa võng, độc bình, lư

hương, linh vị, linh phù, linh tọa, ngai, đá trấn yểm,

trang phục, chuông, trống, kiệu, tàn, lọng, khánh, mõ,<

Danh sách lễ vật bao gồm: Mâm ngũ quả, hoa,

rượu, xôi, tam sinh, đồ chay,<

Tế khí luôn được sử dụng ở bất kỳ di tích nào, ở

bất kì thời điểm nào. Vấn đề nổi cộm ở mảng này, như

chúng tôi được biết, thường là vấn đề làm mới hoành

phi câu đối. Theo nhu cầu tín ngưỡng hiện nay, nhiều

người có tâm cung tiến loại linh vật này. Có điều bất

cập: (1) hiện không có cơ quan nào được giao quyền

kiểm soát nội dung; (2) dùng câu đối mới thay thế/hủy

bỏ câu đối, hoành phi cũ. Cả hai điểm bất cập này đều

vi phạm luật di sản và di tích. Việc cung tiến đồ thờ

mới thực sự đã gây nên những điều bất ổn. Ví dụ, một

số độc bình lớn của Trung Quốc có ghi những câu thơ

không phù hợp được đặt tại tam bảo, các viên đá trấn

yểm không rõ nguồn gốc được đặt tại đền Hùng, câu

đối hoành phi đền Hùng, đền Đô,<

Trong khi đó, đồ cúng dàng được coi như là

những linh vật tạm thời (có thể có, hoặc có thể không),

CÁC CON VẬT LINH 33

thường xuất hiện tập trung vào các dịp tuần rằm,

mùng một, các dịp lễ lạt trong năm. Hiện các loại linh

vật này chưa thể đưa ra một bảng danh sách cụ thể.

Nhưng rõ ràng, trong việc quản lý di tích và lễ hội đã

gặp không ít vấn đề gây tranh cãi. Như việc có nên

đem rượu, bia, thuốc lá hay những vật phẩm hiện đại

nói chung như nước Coca Cola, Pepsi,... vào ban thờ?

Rồi đồ hàng mã, theo truyền thống là vàng vó, tiền,

hình nhân, quần áo< thì nay lại thêm máy bay, xe hơi,

nhà lầu, vi tính<

(2) Linh thú: Là tượng các con vật thiêng được đặt

trong các không gian văn hóa tâm linh, như long, lân,

quy, phượng, sấu, xô, xi vẫn/xi vĩ, sư tử, nghê, toan

nghê, voi, chó, ngựa, trâu, khỉ, ca lâu la, khẩn na la,

rắn, nhạn... Ví dụ, hình tượng sư tử có hình dáng tròn

đầy, mình phủ hoa văn trong nghệ thuật thời Lý Trần,

các tượng sư tử này thường được đặt dưới bệ tu di tòa

(tòa sen trên đỡ tượng Phật) tức là nó thuộc không

gian văn hóa Phật giáo, nó là linh vật dùng để hộ pháp

(đỡ Pháp giới, Phật giới). Đến thời Trần, tượng sư tử

còn được đặt ở các bậc tam cấp, trước cửa ra vào, lúc

ấy nó còn là vật để bảo vệ lãnh thổ nước Phật. Tượng

sư tử ngậm hỏa châu còn trùng hình với mô típ “song

long hiến châu” (xuất phát từ điển tích Long Nữ hóa

Phật) biểu tượng cho sự quy y Phật pháp. Trong khi

đó, các tượng sư tử của Trung Quốc hiện nay được tạo

tác bởi hình khối hoành tráng, áp chế, cơ bắp cuồn

34 Đinh Hồng Hải

cuộn, bờm râu dữ dằn, nhe răng để đe dọa. Đó là một

kiểu tạo hình mang tính phô trương, các loại sư tử này

là biểu tượng của giới công quyền và thương gia,

tượng trưng cho quyền lực và sự phồn vinh về mặt vật

chất. Như vậy, sư tử có nguồn gốc Trung Hoa khác với

sư tử Việt (cụ thể là sư tử Lý Trần) ở hai phương diện:

(1) mỹ thuật và (2) chức năng biểu tượng. Nếu đặt sư

tử Trung Quốc vào các không gian văn hóa Phật giáo,

hay các di tích cổ của Việt Nam (vốn có những truyền

thống mỹ thuật, và biểu tượng khác) thì sẽ gây nên

những điều phản cảm (nhất là đối với các du khách

quốc tế đến từ Trung Quốc và các nước Đông Á khác).

Tuy nhiên, sư tử chỉ là một ví dụ điển hình cho linh

vật.

(3) Linh tượng: Là các tượng pháp được đặt trong

các không gian thờ cúng (đình, đền, chùa<), bao gồm:

tượng Phật, tượng Thánh, tượng Hậu (hoặc bia tượng),

tượng Thần, Thánh Gióng, ngựa Thánh Gióng, tượng

Bác Hồ, <). Chúng tôi từng thấy một số ngôi chùa ở

Hà Nội sử dụng các con tỳ hưu (linh vật không có hậu

môn để trỏ việc tiền chỉ có vào mà không có ra); tượng

ngựa Thánh Gióng được cung tiến vào đền Gióng (Gia

Lâm). Gần đây còn có sự kiện một vị sư đúc tượng

Phật mới (giống khuôn mặt mình) và bỏ tượng cũ đi.

(4) Linh cốt 11: Tức chân thân xá lị của các sư tổ trụ

trì, được an tàng trong nhà thờ tổ hoặc các tháp tổ ở

một số chùa. Loại này trước nay chưa được đưa vào

CÁC CON VẬT LINH 35

danh sách cổ vật, linh vật, nhưng đã được PGS.

Nguyễn Lân Cường và một số nhà khoa học khác

nghiên cứu kĩ lưỡng. Hiện nay, loại hình linh vật này,

do đặc thù riêng, hầu như không xuất hiện các vấn đề

bức xúc như ba loại linh vật đã nêu. Duy chỉ có tình

trạng trộm cổ vật, tiến hành quật phá các tháp tổ là

nguy cơ rõ nét nhất.

36 Đinh Hồng Hải

TỪ MỤC (INDEX)

Ấ

Ấn Độ, 6, 8, 29, 30, 31, 32, 33,

61, 73, 74, 83, 85, 86, 87,

91, 102, 106, 109, 110, 111,

112, 113, 114, 115, 116,

117, 128, 132, 134, 135,

136, 137, 139, 141, 142,

147, 148, 149, 152, 154,

158, 159, 164, 165, 166,

167, 168, 169, 182, 185

A

animism, 7

Asoka, 83, 91, 139

Atula, 117

Âu Cơ, 62, 149, 151

B

bạch hạc, 43, 44, 46, 54

Bách Việt, 150, 151

bản sắc, 66, 87, 99, 103, 104,

146, 148, 149, 156, 170, 171

ban thờ, 39, 49, 85, 96, 98, 220

Benoist, 33, 60, 200

biểu tầng, 147, 148, 155, 162

biểu tượng, 2, 5, 6, 8, 9, 10,

11, 15, 16, 17, 18, 20, 21,

23, 24, 27, 28, 29, 30, 31,

32, 33, 35, 36, 37, 39, 40,

46, 47, 50, 51, 52, 54, 56,

58, 61, 70, 71, 72, 73, 75,

81, 83, 84, 85, 86, 87, 88,

89, 91, 92, 93, 94, 95, 96,

97, 98, 99, 100, 102, 103,

104, 106, 107, 108, 109,

110, 111, 112, 113, 114,

117, 118, 128, 130, 134,

135, 136, 137, 138, 141,

142, 143, 144, 145, 146,

147, 148, 149, 150, 155,

156, 158, 159, 161, 163,

164, 165, 166, 167, 168,

169, 170, 174, 177, 182,

200, 202, 203, 205, 209,

218, 220

bộ lạc, 19, 21, 63

bò tót, 10, 24, 29, 32, 37

C

Các con vật linh, 5, 8, 10

căn nguyên, 60, 117, 169

cây, 6, 26, 39, 45, 53, 58, 61,

76, 100, 135, 172, 193, 212

châu Á, 43, 99, 109, 113, 114,

128, 141, 142, 143, 144,

146, 147, 148, 149, 150,

151, 155, 160, 162, 209

châu Âu, 19, 32, 43, 58

CÁC CON VẬT LINH 37

chim, 9, 34, 35, 39, 40, 41, 43,

44, 45, 46, 47, 50, 52, 53,

54, 56, 58, 59, 60, 61, 62,

63, 65, 66, 67, 68, 70, 71,

72, 73, 74, 75, 76, 114, 203,

210, 212

chó đá, 85

Chu Quang Trứ, 161, 201,

209

chủ tế, 28

Chu Thái Sơn, 30

chức năng, 71, 89, 91, 92, 93,

106, 107, 171, 173, 198, 221

cơ tầng văn hóa, 87, 99, 128,

141, 144, 147, 148, 149,

150, 151, 155, 160, 162, 209

Colani, 14, 17, 18, 22, 56, 201

con rồng, 6, 8, 78, 87, 93, 98,

101, 109, 119, 128, 131,

141, 142, 143, 144, 145,

146, 147, 148, 149, 151,

152, 153, 154, 155, 156,

158, 161, 162, 163, 164,

165, 166, 167, 169, 170,

207, 209

con rồng cháu tiên, 6, 144,

149

con vật linh, 5, 7, 8, 10, 52

Cơtu, 30, 61, 202

cung đình, 6, 8, 50, 52, 78, 84,

87, 90, 98, 100, 102, 158

D

đá, 6, 9, 17, 19, 22, 23, 28, 29,

30, 50, 56, 61, 76, 83, 85,

92, 95, 96, 103, 119, 123,

129, 130, 139, 140, 173,

179, 180, 183, 185, 186,

188, 189, 193, 194, 197,

201, 219

đá quý, 188, 194

đặc tính, 26, 46, 51, 60, 80, 81,

82, 83, 86, 90, 93, 100, 102,

109, 111, 115, 118, 128,

129, 131, 134, 135, 192, 213

đặc trưng, 2, 5, 10, 11, 24, 56,

84, 87, 92, 94, 96, 97, 104,

108, 112, 118, 134, 135,

145, 147, 149, 150, 154,

158, 159, 198, 202, 218

đại bàng, 32, 111

đại Hán, 156, 157

Đại Việt, 32, 81, 83, 92, 99,

100, 101, 116, 129, 145,

152, 153, 154, 155, 156,

157, 158, 159, 161, 162,

163, 164, 165, 166, 167,

168, 169, 170, 210

dân tộc, 7, 12, 18, 30, 61, 62,

66, 84, 111, 149, 152, 153,

155, 156, 167, 201, 202,

203, 204, 206, 209

dân tộc biểu tượng luận, 156

dân tộc học, 7, 30

dân tộc Việt Nam, 12, 201

38 Đinh Hồng Hải

đao, 124, 127, 132, 136

Đào Duy Anh, 63, 65, 201,

216, 217

đền, 6, 49, 79, 92, 93, 114, 115,

118, 119, 123, 129, 133,

136, 140, 185, 219, 221

di cư, 40

di vết lịch sử, 38

điềm lành, 53, 79, 138, 214

Đinh Hồng Hải, 2, 11, 12, 39,

56, 57, 59, 71, 72, 78, 98,

103, 108, 149, 154, 158,

159, 196, 202, 203, 232

độc lập, 35, 81, 101, 118, 145,

149, 150, 152, 153, 155,

156, 157, 158, 159, 163,

165, 166, 170, 171

đối sánh, 109, 141

Đông Dương, 150

Đông Nam Á, 24, 34, 70, 83,

96, 109, 117, 159, 163, 167,

168, 169, 170, 171, 208

Đồng Nội, 12, 17, 18, 21, 32,

33, 35, 36, 37, 57, 97, 98,

203

Đông Sơn, 10, 23, 27, 29, 31,

55, 56, 57, 59, 61, 62, 64,

68, 70, 71, 72, 74, 75, 76,

97, 128, 201, 207

động vật, 5, 23, 24, 58, 63, 74,

76, 80, 150, 183, 217

Dortier, 20, 21, 62, 202, 205

đức Phật, 113, 115

đức tin, 148

Dương Tử, 150

Durkheim, 7, 20

F

Foucault, 14, 206

Freud, 7, 19, 20, 35, 58, 203

G

Garuda, 61, 111, 136

giả thuyết, 20, 34, 37, 58, 67,

70, 72, 75, 83, 84, 136

giá trị nghệ thuật, 33, 101,

106, 107

giải mã, 22, 71

giao long, 32, 97, 98, 128, 129,

130, 131, 134, 152

giao thoa, 134, 150, 159

guardian, 91

H

Hà Văn Tấn, 57

hạc, 10, 39, 40, 41, 42, 43, 44,

45, 46, 47, 49, 50, 51, 52,

53, 54, 66, 72, 73, 74, 75,

174, 204

Hàn Quốc, 40, 162

Hanuman, 6, 114

hệ thống, 10, 36, 109, 147,

150, 177

hiện vật, 13, 16, 22, 23, 24, 25,

29, 30, 34, 37, 38, 70, 81,

CÁC CON VẬT LINH 39

96, 97, 98, 103, 129, 133,

166

Hindu, 91, 109, 110, 112, 113,

114, 115, 116, 168

hình sừng thú, 23

hổ, 28, 32, 78, 80, 84, 86, 110,

116, 118, 119, 123, 126,

133, 135, 136, 137, 142,

143, 176, 191, 212, 213

hổ phù, 110, 116, 133, 135,

136, 137, 142

hoa văn cạp váy, 23

Hoabinhian, 18, 57

hồng hạc, 42, 43, 45, 46, 54

hư cấu, 8, 80, 81, 84, 85, 87,

101, 102, 106, 108, 109,

113, 129, 138, 141, 143,

146, 158, 175, 198

Hứa Thận, 34, 44, 79, 138, 204

hươu, 19, 34, 64, 76, 114, 115,

176

huyền bí, 59

huyền thoại, 6, 8, 21, 40, 41,

53, 62, 68, 76, 84, 88, 91,

108, 109, 117, 122, 129,

141, 143, 157, 168, 169,

175, 187, 192, 198, 203

Hy Lạp, 6, 31, 33, 151

I

Indra, 114

K

Kalahari, 30

Kế đô, 116

Kertimukha, 109, 116, 118,

119, 135, 136, 137

khảo cổ, 12, 13, 14, 15, 16, 21,

22, 23, 25, 34, 36, 37, 56,

57, 70, 81, 98, 108, 130,

165, 166, 203, 205

khảo cổ học nhân văn, 14, 37

khảo sát, 8, 146, 193, 217

không gian, 6, 49, 50, 73, 94,

98, 147, 152, 184, 218, 219,

220, 221

không gian thiêng, 6, 50

khu vực học, 108

Kiều Thu Hoạch, 64, 65, 66,

79, 138, 205

kìm, 8, 110, 132, 133, 134, 135,

142

kỳ lân, 79, 80, 138, 175

L

La hầu, 82, 116

Lạc Long Quân, 151

Lạc Việt, 54, 58, 63, 65, 66, 67,

68, 150, 202, 208, 210, 211

Lâm Mỹ Dung, 14, 15, 205

lân, 46, 52, 78, 79, 80, 81, 82,

86, 88, 106, 138, 152, 155,

162, 170, 171, 175, 176,

178, 213, 220

40 Đinh Hồng Hải

lân mã, 78, 80, 81, 82, 86

Lê Hoàn, 157

lịch sử Việt Nam, 12, 13, 63,

154

Linga, 113

linh hồn, 28, 59, 62, 217, 218

linh thiêng, 5, 8, 74, 75, 83,

216

linh vật, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11,

50, 52, 59, 78, 79, 80, 81,

82, 83, 84, 85, 86, 87, 88,

89, 91, 92, 93, 96, 97, 98,

99, 100, 102, 104, 105, 106,

107, 108, 109, 110, 113,

114, 116, 122, 123, 124,

125, 127, 128, 129, 131,

132, 133, 134, 135, 136,

137, 138, 139, 141, 142,

146, 148, 158, 164, 165,

167, 168, 169, 170, 171,

172, 173, 174, 175, 176,

177, 178, 182, 183, 185,

186, 189, 190, 192, 193,

194, 195, 196, 197, 198,

199, 205, 208, 210, 214,

215, 216, 217, 218, 219,

220, 221, 222

linh vật biểu tượng, 8, 10, 87,

88, 96

long - li - quy - phụng, 50, 80

long mã, 78, 80, 81, 82, 86,

138

long sinh cửu tử, 82, 119

lúa nước, 25, 54

Lý Công Uẩn, 152, 153, 155,

157, 158, 170

M

Mac Lennan, 20

Mahabharata, 110, 111

Makara, 109, 113, 114, 115,

116, 132, 134, 135, 136,

142, 159, 160, 165, 167

Meru, 113

miếu, 6, 49, 79, 85, 92, 119,

133, 210

Mường, 18, 22, 23, 25, 26, 27,

28, 32, 34, 36, 37, 38, 61,

62, 65, 70, 200, 201, 202,

204, 210

Mường Pưa Tín, 28

N

nai, 30

nghệ nhân, 39, 46, 47, 52, 74,

75, 83, 86, 87, 88, 93, 100,

101, 102, 134, 148, 165

nghệ thuật tạo hình, 23, 78,

83, 84, 85, 86, 87, 88, 91,

93, 101, 141, 159, 185, 198

nghiên cứu biểu tượng, 71

ngộ nhận, 56, 75, 76

Ngô Quyền, 157

ngọc, 99, 179, 180, 185, 186,

187, 188, 190, 191, 194,

196, 204

CÁC CON VẬT LINH 41

Ngọc Lũ, 56, 61, 71, 75

ngọc phỉ thúy, 179, 180, 187,

188, 190, 194, 196, 204

ngôn ngữ biểu tượng, 32, 72,

87

ngựa, 65, 67, 80, 96, 115, 138,

197, 199, 212, 220, 221

người Việt, 5, 8, 10, 12, 32, 35,

39, 40, 46, 47, 49, 51, 52,

55, 56, 58, 59, 61, 62, 63,

67, 69, 70, 72, 75, 76, 80,

81, 82, 83, 84, 85, 86, 87,

88, 90, 93, 94, 97, 98, 100,

102, 104, 105, 106, 111,

142, 144, 148, 155, 157,

162, 163, 170, 171, 177,

182, 205, 207, 210

nguồn gốc, 8, 12, 76, 78, 79,

80, 88, 99, 108, 109, 110,

111, 117, 128, 131, 132,

137, 138, 141, 142, 143,

150, 151, 164, 175, 187,

188, 192, 198, 201, 219, 221

Nguyễn Du Chi, 161, 206

Nguyễn Tài Cẩn, 128, 129,

131, 207

Nguyên Tai Cân, 150

nguyên thủy, 19, 20, 30, 32,

58, 63, 205, 207, 210

nhà mồ, 30

Nhật Bản, 40, 53, 162, 177,

208

niềm tin, 52, 53, 54, 59, 64,

156, 172, 194, 197

niên đại học, 108

nông dân, 54, 73

P

Phạm Đức Dương, 144, 147,

207

Phạm Huy Thông, 57

phân loại, 21, 35, 42, 44, 88,

89, 93, 94, 95, 106, 119,

126, 128, 175, 176, 182,

184, 187, 188, 201, 210,

217, 218

Phật giáo, 53, 54, 83, 91, 111,

112, 113, 114, 115, 138,

154, 158, 159, 160, 161,

163, 164, 165, 166, 167,

168, 169, 170, 201, 209, 220

phong thủy, 173, 174, 177,

178, 181, 182, 183, 184,

187, 188, 189, 190, 193,

195, 196, 197, 198, 199

phượng, 46, 50, 52, 80, 86, 90,

220

phương pháp, 14, 16, 35, 36,

41, 65, 70, 71, 75, 83, 89,

95, 108

Pộ Mo, 22, 23, 24, 25, 27, 28,

29, 32, 37

Q

quốc gia, 8, 27, 31, 44, 46, 49,

53, 54, 57, 74, 81, 83, 96,

97, 100, 109, 112, 140, 143,

42 Đinh Hồng Hải

145, 149, 152, 153, 155,

156, 157, 158, 159, 160,

162, 165, 166, 167, 168,

169, 170, 171, 172, 182, 232

quyền lực, 60, 160, 221

quyền năng, 59, 60, 160

R

Rahu, 82, 109, 116, 117, 118,

119, 135, 137

rắn, 6, 28, 32, 110, 111, 112,

116, 118, 131, 150, 154,

159, 160, 161, 186, 212, 220

rồng, 161

rùa, 39, 46, 51, 78, 80, 119,

123, 174, 214

S

sai lầm, 19, 56, 58, 63, 64, 69,

75, 76, 198

Samurai, 32, 33

Sanskrit, 110, 114, 117, 137

sếu, 44, 46, 47, 49, 54, 72, 73,

75

Simhamukha, 118, 119, 137,

139

sơ khai, 32, 35, 36, 37, 52, 59,

60, 62

sông Hằng, 114

sự kiện, 36, 96, 221

sư tử, 9, 32, 78, 80, 82, 83, 84,

86, 89, 91, 92, 97, 102, 103,

104, 106, 107, 110, 114,

118, 119, 125, 137, 138,

173, 175, 177, 195, 197,

210, 220

sừng, 12, 16, 17, 18, 21, 23, 25,

27, 28, 29, 30, 31, 32, 33,

34, 35, 36, 37, 84, 89, 97,

98, 115, 160, 176, 178, 203

T

Tạ Đức, 64, 210

tâm linh, 21, 148, 183, 204,

208, 216, 217, 218, 220

Tambiah, 7

Tây Trúc, 154

Taylor, 7, 19, 210

thẩm định, 174, 188, 189, 190,

194, 195, 199

thần linh, 60, 131, 192

Thăng Long, 12, 140, 153,

155, 157, 166, 167, 203

thánh địa, 53, 54

thánh tượng, 71

tháp, 92, 99, 164, 172, 185,

221

thể chế, 9, 93, 100, 152, 159,

160, 161, 162, 167, 168

thế đối trọng, 153

theo Đạo, 44

thiên đình, 60

thiêng hóa, 8, 85, 174

thiêng liêng, 6, 50, 56, 58, 59,

60, 168, 216, 217, 218

CÁC CON VẬT LINH 43

thiết chế tôn giáo, 50

thiết chế xã hội, 9

thờ phụng, 6, 50

thời Lý, 8, 81, 94, 98, 101, 146,

148, 149, 152, 153, 154,

158, 159, 163, 165, 166,

167, 169, 220

thời Nguyễn, 93, 98

thuồng luồng, 97, 98, 128,

129, 130, 131, 134, 151, 204

Thuyết văn giải tự, 34, 44, 79,

138, 204

tiền sử, 13, 22, 23, 34, 97, 203

tiêu chí, 88, 96, 97, 109

Tiểu thừa, 116

tín ngưỡng, 5, 7, 8, 10, 18, 20,

21, 26, 27, 32, 35, 37, 39,

47, 49, 50, 51, 52, 54, 59,

60, 62, 73, 76, 134, 136,

163, 171, 174, 175, 177,

182, 183, 191, 193, 194,

218, 219

tính biểu tượng, 47, 103

tính thiêng, 7

tổ tiên, 12, 43, 62, 76, 130, 150

tổ tiên của người Việt, 12, 76

toàn cầu hoá, 146

Toan nghê, 82, 85, 110, 119,

125, 127

tôn giáo, 7, 10, 18, 20, 29, 32,

33, 36, 37, 39, 50, 59, 108,

134, 136, 159, 160, 168,

169, 171, 174, 204, 208

totem, 19, 58, 67

Trần Đình Hiến, 54, 208

Trần Lâm Biền, 161, 209

Trần Ngọc Thêm, 66, 209

Trần Quốc Vượng, 57

trâu, 9, 18, 25, 26, 30, 32, 34,

96, 212, 220

triều đình, 84, 93, 99, 101,

153, 155, 158, 162, 163

Trung Hoa, 6, 8, 34, 40, 43,

44, 51, 52, 54, 61, 63, 67,

69, 79, 80, 81, 82, 83, 84,

85, 86, 87, 90, 91, 99, 102,

106, 107, 109, 110, 115,

116, 117, 118, 119, 122,

128, 132, 133, 134, 135,

137, 138, 141, 142, 144,

145, 147, 148, 149, 150,

151, 152, 153, 154, 155,

158, 159, 161, 162, 163,

164, 166, 167, 170, 175,

176, 177, 178, 182, 183,

186, 187, 198, 203, 208,

211, 221

trường thọ, 39

truyền thống, 2, 5, 8, 9, 10, 11,

39, 40, 42, 43, 44, 47, 52,

55, 78, 81, 90, 94, 97, 106,

107, 114, 137, 146, 149,

157, 202, 203, 220, 221

truyền thuyết, 6, 8, 27, 62, 68,

82, 110, 111, 112, 113, 116,

117, 119, 123, 129, 130,

141, 149, 175, 176, 178,

181, 187, 192, 198

44 Đinh Hồng Hải

Từ Chi, 57, 62

tứ linh, 79, 138, 164

tự nhiên, 6, 32, 37, 40, 41, 46,

47, 55, 58, 68, 71, 72, 73,

74, 75, 76, 85, 91, 94, 100,

111, 179, 183, 185, 186

túi khoót, 22, 23, 25, 29

tỳ hưu, 10, 46, 78, 126, 143,

174, 175, 176, 177, 178,

179, 180, 181, 182, 183,

184, 185, 188, 189, 190,

192, 193, 195, 196, 197,

198, 221

V

văn hóa dân gian, 6, 8, 22, 52,

78, 83, 84, 85, 90, 96, 108

văn hóa đương đại, 13, 29

văn hóa Hòa Bình, 13, 22, 23,

28, 34, 37, 203

vạn vật hữu linh, 7

Varuna, 114, 115

vật linh, 5, 6, 7, 8, 10, 39, 52,

60, 61, 78, 80, 104, 122,

126, 138, 172, 178, 179, 217

vật tổ, 12, 18, 19, 20, 32, 35,

56, 58, 62, 63, 64, 65, 66,

67, 70, 75, 76, 97, 98

Veda, 114

vẹt, 22, 47

vị thần, 5, 6, 29, 33, 60, 109,

111, 112, 113, 114, 115,

116, 118, 202

Việt-Mường, 25

Viking, 29

Visnu, 117

voi, 28, 32, 80, 113, 114, 119,

171, 174, 215, 217, 220

vũ trụ, 113, 117, 187, 202

vương quyền, 148, 155, 161,

163, 167, 169

W

Waterbury, 59, 62, 211

X

xã hội học, 21, 26, 35, 201

xâm lăng văn hóa, 196, 197

Xi vẫn, 99, 110, 209

Ý

ý nghĩa, 10, 29, 30, 36, 40, 50,

57, 67, 69, 71, 85, 119, 172,

218

CÁC CON VẬT LINH 45

CÔNG TY TNHH MTV NHÀ XUẤT BẢN THẾ GIỚI

Trụ sở chính:

Số 46. Trần Hưng Đạo, Hoàn Kiếm, Hà Nội

Tel: 0084.4.38253841 – Fax: 0084.4.38269578

Chi nhánh:

Số 7. Nguyễn Thị Minh Khai, Quận I, TP. Hồ Chí Minh

Tel: 0084.8.38220102

Email: marketing@ thegioipublishers.vn

Website: www.thegioipublishers.vn

NHỮNG BIỂU TƯỢNG ĐẶC TRƯNG TRONG VĂN HÓA

TRUYỀN THỐNG VIỆT NAM. TẬP 3: CÁC CON VẬT LINH

Chịu trách nhiệm xuất bản

GIÁM ĐỐC – TỔNG BIÊN TẬP

TS. TRẦN ĐOÀN LÂM

Biên tập: Bùi Kim Tuyến

Vẽ bìa: Ngô Xuân Khôi

Trình bày: Xuân Vi

Sửa bản in: Phạm Thị Thủy Chung

Nghiên cứu này được tài trợ bởi

Quỹ Phát triển Khoa học và Công nghệ Quốc gia (NAFOSTED)

trong đề tài mã số VIII1.3-2012.01

In 2.000 bản, khổ 13.5 x 20.5 cm tại Công ty Cổ Phần In Truyền Thông Việt Nam

Địa chỉ: Khu Thủ Công Nghiệp Lạc Trung, Thanh Lương, Hai Bà Trưng, Hà Nội

In xong và nộp lưu chiểu Quý II năm 2016. Mã ISBN: 978-604-77-2171-9