Az2

Məsləhətçi: C.Q.Nuriyev.

Elm və Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür» Universitetinin «Makroiqtisadi problemlər» laboratoriyasının müdiri, dos.

Rəyçilər: A.Ş.ŞəkərəIiyev. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universitetinin «Gömrük işinin təşkili» kafedrasının müdiri, əməkdar elm xadimi, iqtisad elmləri doktoru, prof.

M.C.Atakişiyev.

Elm və Təhsil Mərkəzi «Təfəkkür»

Universitetinin rektoru, iqtisad

elmləri doktoru, prof.

Aydın Əliyev. «Azərbaycanuı iqtisadi siyasəti (Azerbaycanın xarici ticaret-iqtisadi

elaqəhri)», Bakı, Qanun 2003, 324 səh.

Dərslikdə xarici iqtisadi əlaqələrin nəzəri və metodoloji əsasları, xarici ticarətin meydana gəlməsi, istehlak bazarının formalaşması, Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət konsepsiyası, xarici ticarət siyasəti, xarici ticarətin səmərəliliyi-və xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi istiqamətləri bqzqr iqtisadiyyatı -şər^aitində Azərbaycanın xarici ticarət-iqtisadi'əlaqələrində Äzərbaycaqın gömrük xidmətinin rolu ətraflı şərh olunmuşdur' ‘ I <

Dərslik Ali məktəb tələbələri və iş adamiah üçün nəzərdə tutulmuşdur. ..... .....

t 1100011003-45 nıs

AB022051

Az2

© Qanun, 2003

© A.Oliyev, 2003

MUNDƏRİCAT

ON SÖZ

GİRİŞ

I FƏSİL

XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN NƏZƏRİ VƏ

METODOLOJİ ƏSASLARI

1.1. Beynəlxalq iqtisadi əlaqələrin

obyektiv zəruriliyi və nəzəri əsasları

1.2. Xarici iqtisadi əlaqələrin elmi

əsasları, mahiyyəti və vəzifələri —

1.3. Dövlətin xarici ticarət siyasəti və

beynəlxalq ticarətin təşkili — ----- —

1.4. Beynəlxalq əmək bölgüsü:

formaları, prinsipləri və amilləri —

1.5. Dünya bazarının əmələ gəlməsi

və onun inkişaf mərhələləri

13

24

38

45

60

II FƏSİL

BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ XARİCİ

TİCARƏTİN YERİ VƏ ROLU

2.1. Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi

münasibətlər sistemində -------------- 75

2.2. Beynəlxalq ticarətdə ziddiyyətlərin

əmələ gəlməsinnin səbəbləri və xüsusiyyətləri -----

2.3. Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin

həyata keçirilməsinin mühüm formasıdır --------------

88

94

III FƏSİL

AZƏRBAYCANIN GÖMRÜK XİDMƏTİ BAZAR

İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ

3.1. Azərbaycan Respublikasının gömrük

xidməti və fıskal vergilərdə onların rolu -

3.2. Xarici ticarət əlaqələrinə gömrük

nəzarəti və onun təkmilləşdirilməsi -------

103

110

IV FƏSİL

AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİNİN

MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONUN SƏMƏRƏLİLİYİ

4.1. Xarici ticarət-iqtisadi əlaqələri

və onun iqtisadi səmərəliliyi ____

4.2. Azərbaycan Respublikasının xarici

ticarət konsepsiyası və xarici tjcarət siyasəti

4.3. Xarici ticarət əlaqələrinin

təkmilləşdirilməsi istiqamətləri - _________

195.

247

283

NƏTİCƏ

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

307

314

ON SOZ

Beynəlxalq əmək bölgüsünə əsaslanan və xarici iqtisadi

fəaliyyətin ayrılmaz tərkib hissəsi olan xarici ticarət aktual

əhəmiyyət kəsb edir. Təqdim olunan dərslik bu baxımdan aktual

mövzuya həsr olunmuş və gərgin əməyin nəticəsi olmaqla

beynəlxalq əmək bölgüsü, xarici iqtisadi əlaqələrin elmi əsaslarla

şərhinə, xarici ticarətin meydana gəlməsinə, istehlak bazarının

formalaşmasında onun roluna, səmərələşdirilməsində sosial-

iqtisadi problemlərin həllinə və nəhayət, müasir şəraitdə müstəqil

Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət konsepsiyasına,

beynəlxalq iqtisadi təşkilatlar və onun işində iştirakına,

ümumilikdə isə xarici iqtisadi əlaqələrin müasir vəziyyətinin

müqayisəli təhlilinə həsr olunmuşdur.

Müəllif dinamik, struktur və analitik göstəricilərin geniş

təhlili əsasında Azərbaycanın beynəlxalq ticarət iqtisadi əlaqələr

blokunda iştirakı dərəcəsini 120-dən artıq ölkə ilə, malların

beynəlxalq təcrübədə qəbul olunmuş təsnifatına uyğun əsas mal

qrupları çeşidi üzrə xarakterizə etmişdir.

Dərslikdə xarici ticarət əlaqələrinin ətraflı təhlilinə əsasən

onun inkişafına mane olan pozitiv və neqativ meyllərin səbəbləri

aşkar olunmuş, inteqrasiya proseslərinin inkişafı, beynəlxalq

hüquq norma və qaydaları nəzərə alınmaqla xarici ticarətin daha

da liberailaşdırılması məqsədilə həyata keçirilən tədbirlərlə

əlaqədar həmin maneələrin aradan qaldırılması və

təkmilləşdirilməsi istiqamətində konkret təkliflər irəli sürülmüşdür.

Göründüyü kimi, dərslik xarici ticarət iqtisadi əlaqələrin

meydana gəlməsinə, inkişafına, strukturuna, təkmilləşməsinə.

nəhayət, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərdə onun roluna həsr

olunmuşdur.

Şübhəsiz belə dərsliyin nəşri təqdirəlayiqdir.

Dərslik ancaq ali məktəb tələbələri (bakalavr və magistr) üçün

deyil, həmçinin aspirantlar, elmi işçilər, gömrük xidməti

əməkdaşları, xarici ticarət ilə məşğul olan mütəxəssislər, sərbəst

halda öz iqtisadi bilik səviyyəsini artırmaq istəyənlər, sahibkarlıq

fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, habelə geniş oxucu kütləsi üçün

nəzərdə tutulmuşdur.

H.B. Allahverdiyev

Azərbaycan Dövlət İqtisadi Universiteti

«İqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsi»

kafedrasının müdiri, İqtisad elmləri doktoru,

professor

GIRIS

Beynəlxalq təcrübə göstərir ki, dünyanın heç bir ölkəsi

xarici iqtisadi əlaqələr qurmadan öz milli iqtisadiyyatının normal

inkişafını təmin edə bilməz. Ölkələr arasında bu əlaqələr çox-

şaxəlidir və onun müxtəlif formaları (ixtisaslaşma, kooperasiya,

müştərək və elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziya

(ingiliscə «license» - qoyulmuş müddət ərzində və

müəyyənləşdirilmiş şərtlərlə, göstərilən fəaliyyət növünün həyata

keçirilməsinə icazə verən rəsmi sənəddir) və texnologiyalarla

ticarət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti, sosial-mədəni

xidmətlərin göstərilməsi, turizm, azad iqtisadi zonaların

yaradılması və s.) mövcuddur. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin

2/3 hissəsindən çoxu xarici ticarət əlaqələrinin payına düşür.

Azərbaycanda xarici iqtisadi əlaqələrin müstəqil fəaliyyət

tarixi çox gəncdir. Belə ki, təqribən 70 ildən çox bir müddət

ərzində respublika iqtisadiyyatı SSRİ-nin vahid xalq təsərrüfatı

kompleksinin tərkib hissəsi olduğundan, dünyadan təkcə siyasi

cəhətdən deyil, eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən də təcrid

olunmuş şəraitdə fəaliyyət göstərmişdir. Xarici ticarət üzərində

dövlət nəzarəti bütün sahələri, onun ayrı-ayrı strukturlarını

ittifaqdan asılı vəziyyətdə saxlamış, bir növ onların müstəqil

inkişafına mane olmuşdur. Lakin bununla yanaşı, Azərbaycan

SSRİ-nin xarici ticarət əlaqələrində fəal iştirak etmiş və

respublikamız 350 addan çox məhsulla dünyanın 80 ölkəsi ilə

ixrac əməliyyatı aparmış, eyni zamanda, öz tələbatını ödəmək

üçün mərkəzləşmiş qaydada məhsul idxal etmişdir.

ittifaqın dağılması ilə bu İttifaqa daxil olan respublikalar, o

cümlədən Azərbaycan öz milli iqtisadiyyatını müstəqil qurmaq və

öz milli mənafelərinə uyğun inkişaf etdirmək İmkanı qazandı.

Azərbaycanın təbli və iqtisadi potensialının milli mənafeyə

yönəldilməsi, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən

istifadə etməklə dünyada gedən iqtisadi proseslərə qoşulmaq

üçün şərait yaratdı və Azərbaycan beynəlxalq hüququn subyekti

olmaqla dünya təsərrüfatına inteqrasiya oluna bildi.

Lakin qısa zaman kəsiyində Azərbaycanda mövcud olan

xarici iqtisadi əlaqələrin bazar iqtisadiyyatına keçid prosesi

müstəqil tədqiqat sahəsi ola bilməzdi və təbii ki, bu iqtisadi

əlaqələrin yalnız müxtəlif aspektləri tədqiq olunmuş və onun

təkmilləşdirilməsi üçün konkret əməli təkliflər verilmişdir.

Xarici İqtisadi əlaqələrin müxtəlif aspektləri və problemləri

ayrılıqda tədqiq edilsə də, ölkədə sürətlə gedən iqtisadi-siyasi

proseslər fonunda bazar iqtisadiyyatı şəraitində xarici tica-

rət-iqtlsadi əlaqələr kompleks tədqiq olunmamışdır.

Məhz bunlar nəzərə alınmaqla xarici iqtisadi əlaqələrin

nəzəri əsasları, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsinə

əsaslanmaqla Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələrinin müasir

vəziyyəti, iqtisadi əlaqələrdə disproporsiyalar, çatışmamazlıqlar

və onun təkmilləşdirilməsi istiqamətləri tədqiq edilmişdir.

Azərbaycanda iqtisadi islahatların müvəffəqiyyətlə

həyata keçirilməsi, beynəlxalq neft müqavilələrinin

reallaşdırılması və bütövlükdə bazar iqtisadiyyatına keçirməsi

iqtisadi həyatın bütün sahələrində iqtisadi artıma, eyni zamanda,

əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə səbəb olmuşdur.

Bununla yanaşı, Azərbaycan prezidenti H.Əliyevin

dəfələrlə qeyd etdiyi kimi, sovet hakimiyyəti illərində

Azərbaycanda

yüzlərlə sənaye müəssisələrinin, sosial obyektlərin istifadəyə

verilməsi, nəqliyyatın bütün sahələrinin inkişaf etdirilməsi

Azərbaycanda səmərəli ticarət-iqtisadi əlaqələr yaratmağa imkan

vermişdir.

Son illərdə respublikanın xarici ticarət əlaqələri

əhəmiyyətli dərəcədə yaxşılaşmış, dünya bazarında əlverişli

qiymət konyukturası, ölkənin maliyyə vəziyyətinin yaxşılaşması,

ölkə iqtisadiyyatına xarici sərmayələrin cəlb edilməsi,

makroiqtisadi göstəricilərin yaxşılaşması ölkədə iqtisadi artım

üçün şərait yarştmışdır.

Bütün bunlara çox çətinliklə nail olunmuşdur. Belə ki,

müstəqilliyin ilk illərində respublikada hökm sürən qeyri-siyasi

sabitlik, hakimiyyətin tez-tez dəyişməsi, ermənilərin ölkəmizə

qarşı ərazi iddiaları və torpaqlarımızın 20%-nln işğal edilməsi,

ölkənin vətəndaş müharibəsi həddinə çatması iqtisadiyyatı iflic

vəziyyətinə salmışdı.

Görkəmli dövlət xadimi H.Əliyevin xalqın tələbi ilə yenidən

siyasi hakimiyyətə gəlməsi ölkədə siyasi sabitlik yaratmış,

iqtisadi islahatları aparmağa imkan vermişdir.

Təbii ki, gömrük sistemini də ölkədə gedən ictimai-siyasi

proseslərdən kənarda təsəvvür etmək mümkün olmazdı. Məhz

prezident H.Əliyevin təşəbbüsü ilə 1995-ci ilin yanvarında

keçirilən geniş müşavirədə gömrük orqanlarının fəaliyyətinin

hərtərəfli təhlililə əlaqədar etdiyi nitqdə söylədiyi «...biz elə bir

gömrük orqanı yaratmalıyıq ki, o, xarici iqtisadi əlaqələrimizdə öz

yerini tutsun, iqtisadiyyatımızın inkişafına xidmət etsin, bütün

hallarda müstəqil Azərbaycanın nüfuzunun yüksəldilməsinə öz

töhfəsini versin» - göstəriş xarakterli tövsiyə bu orqanların

fəaliyyət proqramı kimi qəbul olundu. Bununla əlaqədar faktiki

olaraq hazırda xarici ticarət dövriyyəsinə kompleks gömrük

nəzarəti beynəlxalq standartlar səviyyəsinə uyğun, müasir

maddi- texniki və normativ bazaya malik Azərbaycan

Respublikası Dövlət Gömrük Komitəsi, Naxçıvan Muxtar

Respublikası Gömrük Komitəsi, 2 Baş Gömrük İdarəsi, Xəzər

Dənizində Azərbaycan Respublikasının İqtisadi Mənafelərinin

Mühafizəsi İdarəsi və 13 gömrükxana, 1 xüsusi təmayüllü enerji

gömrükxanası və Aksiz gömrük postundan ibarət yerli gömrük

orqanları tərəfindən aparılır.

Fəaliyyət proqramının həyata keçirilməsinin nəticəsidir ki,

bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində büdcənin mədaxil

hissəsində gömrük vergi və rüsumlarının xüsusi çəkisi 2002-ci

ildə 22,4% təşkil etmişdir ki, bu da 1994-cü illə müqayisədə 7,0

dəfə çoxdur. Buna xarici ticarətdə gömrük-tarif, qeyri-tarif

tənzimləmələrinin tətbiqi, məhsul istehsalı və göstərilən

xidmətlərin artımı hesabına, habelə gömrük nəzarətinin

səmərəliliyinin artırılması və bütövlükdə gömrük orqanları

sisteminin modernləşdirilməsi, məhz differensiallaşdırılmış tarif

sisteminə uyğun olaraq Azərbaycan Respublikasının gömrük

tarifinin müəyyən olunması, vasitəli vergilərin «son təyinat»

prinsipi İlə alınması qaydalarının, «on-line» texnologiyasının

tətbiqi, sabit informasiya mübadiləsinin təmini və s. nəticəsində

nail olunmuşdur.

Artıq 2002-ci ildə ölkədə Ümumi Daxili Məhsul (ÜDM)

29,6 trln. manat təşkil etmiş və 2000-ci ilə nisbətən 1,3 dəfə

artmışdır. Əhalinin hər nəfərinə ÜDM istehsalı 3676,4 min manat

(756,3 ABŞ dolları) təşkil etmiş və ya 2000-ci ilə nisbətən bu

artım məhsul istehsalı və göstərilən xidmətlər hesabına 1,1 dəfə

çox olmuşdur. Göstərmək lazımdır ki, iqtisadi artım makroiqtisadi

sabitlik şəraitində baş vermişdir. Ölkənin struktur isla- 10

hatlannın mühüm tərkib hissəsi olan özəlləşdirmə prosesi davam

etdirilmişdir. Ölkədə həyata keçirilən İqtisadi İslahatlar

nəticəsində ildən-ilə özəl bölmədə məhsul İstehsalı artır.

İnvestisiya mühitinin yaxşılaşdırılması, xarici iqtisadi fəaliyyətdə

sağlam rəqabət şəraitinin yaradılması və bununla da respublika

iqtisadiyyatına xarici investisiyalar axınının daha da artırmı ilə

baş verir.

2002-ci İldə xarici iqtisadi əlaqələr 2917,3 milyon ABŞ

dolları, o cümlədən ixrac 1745,2, idxal 1172,1 milyon ABŞ dolları

təşkil etmiş, 573,1 milyon ABŞ dollarlıq müsbət xarici tica- rət

saldosu yaranmışdır. Həmin ildə xarici ticarət dövriyyəsi əvvəlki

ilə nisbətən 48,4 faiz, o cümlədən ixrac 1,9 dəfə artmışdır.

2002-ci ildə xarici ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi

3833,1 milyon ABŞ dolları, o cümlədən ixrac 2167,5, idxal 1665,6

milyon dollar təşkil etmiş, ölkə üzrə 501,9 milyon dollar

məbləğində müsbət xarici ticarət saldosu yaranmışdır. İxracın

həcmi ümumi dövriyyənin 56,5 faizini təşkil etmiş və idxalı 30,1

faiz üstələmişdir. 2001-ci illə müqayisədə xarici ticarət

dövriyyəsinin ümumi həcmi 2,3 faiz artmışdır.

Bu illər ərzində xarici ticarət əlaqələrinin tərkibi də xeyli

dəyişmişdir. İdxalın ümumi həcmində respublikaya gətirilən

ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi 1993-cü ildə 21,2 faiz, 1995-ci

üdə 41,6 faiz olduğu halda, 2000-ci ildə bu göstərici azalaraq

19,0 faiz, 2002-ci ildə isə 14,3 faiz təşkil etmişdir. Ərzaq

məhsullarının idxalının azalmasına səbəb ölkəmizdə uğurla

aparılan aqrar islahatlar nəticəsində yerli ərzaq məhsullarının

istehsalının ilbəil artması olmuşdur.

2002-ci ilin xarici ticarət dövriyyəsinin 23,3%-i MDB

ölkələrinin, 76,7%-i isə digər ölkələrin payına düşür. Azərbayca

11

nın xarici ticarət dövriyyəsində Rusiya, Ukrayna, ABŞ, Türkiyə,

Fransa, İran, Böyük Britaniya, İtaliya, İsrail, İsveçrə, Gürcüstan

yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər və onlar arasında sabit, daimi və

möhkəm əlaqələr yaranmışdır. Azərbaycanın idxal-ixrac

əməliyyatlarının təxminən 75-80%-i bu ölkələrin payına düşür.

Dərslikdə xarici ticarət iqtisadi əlaqələrinin yaranma

səbəbləri, onun inkişaf qanunauyğunluqları, prinsipləri, onu

şərtləndirən amillər ətraflı təhlil olunmuş, bu əlaqələrin inkişafına

mane olan səbəblər araşdırılmışdır.

Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələri müqayisəli surətdə ' /

təhlil olunmuş, idxal-ixrac əməliyyatlarının strukturu, onun

inkişafında olan çatışmamazlıqlar və onun aradan qaldırılması

yolları, xarici ticarət əlaqələrində baş verən müsbət keyfiyyətlər

aşkar edilmiş və onu təkmilləşdirmək üçün konkret təkliflər İrəli

sürülmüşdür.

12

I FƏSİL

XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN NƏZƏRİ VƏ

METODOLOJİ ƏSASLARI

1.1. BEYNƏLXALQ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN

OBYEKTİV ZƏRURİLİYİ VƏ NƏZƏRİ ƏSASLARI

I Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələr arasında İqtisadi

əlaqələr daima artır və genişlənir;^ Bu prosesin obyektiv əsasları

aşağıdakılardır:

- ümumdünya əmək bölgüsü;

- təsərrüfat həyatının beynəlmiləlləşməsi.

[Özünün iqtisadi maraq və mənafe dairəsindən çıxış edən

hər bir dövlət həmişə başqa dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr

yaratmağa ehtiyac hiss edir. İdeoloji, siyasi, dini və iqtisadi

fərqlər dünya dövlətlərinin inteqrasiyasının qarşısını almaq

iqtidarında olmur. Çünki, bu inteqrasiya prosesinin əsasında

dünyanın bütün iqtisadi, elmi-texniki potensialını, intellektual

fikrini texnoloji sıçrayış üçün səfərbər etmək, insan ağlının

yüksək nəticələrindən bəşəriyyət naminə istifadə etmək zərurəti

dayanır^ Müasir dünyanın vəhdətini, dünya xalqlarının birliyini

şərtləndirən amillər sırasına bəşəriyyəti narahat edən aşağıdakı

qlobal problemləri aid etmək lazımdır;

1) nüvə müharibəsinin qarşısının alınması;

2) zəif inkişaf etmiş ölkələrin iqtisadi geriliyinin aradan

qaldırılması;

13

3) dünya enerji, xammal, ərzaq və demoqrafiya

problemlərinin həlli;

4) kosmos və dünya okeanı sərvətlərinin dinc məqsədlər

üçün istifadə edilməsi;

5) təhlükəli xəstəliklərin müalicəsi və aradan qaldırılması

və s.

L Bü mühüm məqsədlərin həyata keçirilməsi böyük iqtisadi

birliklərin yaranmasına, məhsuldar qüvvələrin

beynəlmiləlləşməsinə səbəb olur.>

. L Dünya dövlətləri bir-biri ilə İqtisadi əlaqələrin müxtəlif

formalarından istifadə edirlər. Xalqların ən çox istifadə etdiyi,

ənənəvi əlaqə forması xarici ticarətdir. Xarici ticarət hər bir

dövlətin iqtisadi fəaliyyətində mühüm yer tutur. V

Bu baxımdan iqtisadi fəaliyyətə dair xarici ticarət

nəzəriyyəsi klassik məktəbin nümayəndəsi, ingilis iqtisadçısı

D.Ri- kardo (1772-1823) tərəfindən işlənib, hazırlanmışdır.

«Müqa- yisəll xərclər» və ya «müqaylsəli üstünlük» prinsipindən

İbarət olan bu nəzəriyyəyə görə xarici ticarətin obyektiv zəruriliyi

aşağıdakı üç amillə şərtlənir:

1. İqtisadi resurslar - təbii, insan və sərmayə ehtiyatları

ölkələr arasında qeyri-bərabər bölünmüşdür;

2. Müxtəlif əmtəələrin səmərəli istehsalı texnologiya və

resursların kombinasiyasını tələb edir;

3. Ölkələr arasında resursların mütəhərrikliyi aşağıdır.

Ona görə də, xarici ticarət resursların beynəlxalq mütəhərrikliyi

əvəzləyicisi kimi ortaya çıxır. Başqa sözlə, maddi resursları

ölkələr arasında sərbəst hərəkət etdirmək mümkün olmadığı

halda, əmək, əmtəə və xidmətlərin hərəkəti tamamilə

mümkündür.

14

^D.Rikardo özünün xarici ticarət nəzəriyyəsinindən belə

nəticəyə gəlir ki, «ticarət bütün sivilizasiyalı millətləri bir ümum-

dünya icmasında birləşdirəcəkdir))./'

Klassik məktəbin digər nümayəndəsi K.Marks

ixtisaslaşma və mübadilənin hər hansı bir ölkə üçün faydalılığını

əsaslandırır. Bu faydalılıq yalnız suveren dövlətlərin müəyyən

əmtəələri özünün istehsal edə bilməsinə nisbətən xaricdən ucuz

qiymətə almasında deyil, həm də bir qisim əmtəələrin istehsalı

üzrə İxtisaslaşma hesabına onların İstehsalının daha səmərəli

olmasındadır.

Xarici ticarətin nəzəri müddəaları dünya təcrübəsi

sınaqlarından keçmiş, müasir ümumdünya təcrübəsində özünü

tam sübut etmişdir. Məsələn, Yaponiya yüksək səviyyəli ixtisaslı

işçilərə malikdir. Burada ixtisaslı əmək çox, təbii resurslar isə

məhduddur. Ona görə də, Yaponiyada az material tutumlu, lakin

yüksək ixtisaslı əmək tələb edən sahələr (fotokameralar, radio,

audio, video texnika və s.) istehsalı səmərəlidir. Əksinə,

Avstraliya böyük torpaq sahəsinə, lakin az insan və kapital

resurslarına malikdir. Ona görə də, burada kənd təsərrüfatı

məhsulları - taxıl, yun, ət, və s. istehsalı ucuzdur. Braziliyada

tropik iqlim, məhsuldar torpaqlar, çoxlu ixtisassız əməyin olması

ucuz qəhvə istehsalı üçün sərfəlidir.

Xarici ticarət nəzəriyyəsinin müddəalarına əməl olunduğu

ABŞ kimi yüksək inkişaf etmiş bir ölkənin müəyyən məhsul

növlərinin - banan, kakao, qəhvə, çay, ipək, nikel, qalay, təbii

kauçuk, almaz və s. idxalına tələbatı vardır.

Dünya ölkələrinin iqtisadi əlaqələrinin əsasını təşkil edən

obyektiv meyarlarla qiymətləndirdikdə Azərbaycanın dünya

15

iqtisadi inteqrasiyasına qovuşmasını şərtləndirən amilləri

aşağıdakılara ayırmaq olar:

1. Coğrafi baxımdan Azərbaycanın torpaq-iqlim şəraitinin

əlverişliliyi. Qərb və Şərq, Şimal və Cənub arasında əlaqələrin

yaradılmasında Azərbaycan ərazisi mühüm rol oynayır.

Azərbaycandan dünya ticarət və hava yollarına asanlıqla çıxmaq

imkanları vardır. Xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün yüksək

səviyyədə inkişaf etmiş nəqliyyat və infrastruktura sistemi

ticarət-iqtisadi əlaqələri səmərəli aparmaq üçün əlverişli şərait

yaradır, xarici iqtisadi əlaqələrin yaradılması üçün əlavə xərclər

tələb olunmur;

2. Respublikanın zəngin təbii xammal və əmək

ehtiyatlarına malik olması;

3. İnvestisiya-kapital resurslarının məhdudluğu və çatış-

maması;

4. Texniki-texnoloji potensialın aşağı olması və onlara

kəskin ehtiyac olması;

5. Azərbaycan iqtisadiyyatının mövcud vəziyyəti elədir ki,

ölkə əhalisinin bütün məhsul növlərinə olan ehtiyaclarını öz

istehsalı hesabına təmin etmək imkanına malik deyildir. Ona

görə də, xarici ticarətin Azərbaycanın iqtisadi inkişafında rolu

böyükdür;

6. Müstəqil Azərbaycanın siyasi durumu. Azərbaycan

dövlətinin müstəqilliyini qorumaq və möhkəmləndirmək zərurəti;

Azərbaycanın əldə etdiyi siyasi Istiqlalf möhkəmlətmək

üçün xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlıq həm siyasi, həm də

iqtisadi cəhətdən çox vacibdir. Azərbaycan dünya təsərrüfatının

tərkib hissəsinə çevrilməklə, iri dövlətlərin maraq dairəsinə daxil

olur. Həmin ölkələr isə öz maraqlarını təmin etmək üçün

I6

Azərbaycanın siyasi müstəqilliyinin qorunub saxlanılmasında

maraqlıdırlar. Digər tərəfdən, beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığın

üstünlüklərindən istifadə edərək respublika öz iqtisadi

problemlərini həll etmək imkanı qazanır.

Xarici ticarət-iqtisadi əlaqələri şərtləndirən amillər

«Xarici iqtisadi siyasət» dedikdə, dövlətin beynəlxalq iqtisadi

əlaqələr sahəsində qarşıya qoyduğu məqsədlərin həyata

keçirilməsinə yönəldilmiş tədbirlər sistemi nəzərdə tutulur.

Geniş mənada, xarici iqtisadi siyasət, xarici ticarət və

istehsal amilləri axınının istiqaməti, tərkibi və həcminə təsir

göstərmək üçün hökumətin hər növ fəaliyyətinin məcmuundan

ibarətdir.

Xarici iqtisadi siyasət ümumi iqtisadi siyasətin tərkib

hissəsidir və ölkədəki bütün iqtisadi fəaliyyətlə sıx bağlıdır. Xarici

iqtisadi fəaliyyət sahəsində qəbul edilən qərarlar gündəlik

həyatın bütün sahələrinə öz təsirini göstərir. Məsələn, beynəlxalq

ticarəti məhdudlaşdıran hər hansı bir hökumət siyasəti qiymətlər

vasitəsi ilə dərhal istehlakçıların vəziyyətinə təsir edir. Müasir

mərhələdə dövlətin iqtisadi siyasətində daxili və xarici iqtisadi

siyasəti bir-birindən ayırmaq mümkün deyil, çünki göstərilən iki

istiqamət bir-biri ilə sıx bağlıdır. Məsələn, xarici iqtisadi siyasətin

həyata keçirilmə vasitəsi milli pul və maliyyə siyasətidir. Belə ki,

milli pul və maliyyə siyasəti beynəlxalq ticarətə və kapital

qoyuluşlarına ciddi təsir göstərir və buna görə də ölkənin xarici

iqtisadi əlaqələri ilə qarşılıqlı əlaqədir. Yaxud məşğuliyyət

sahəsində görülən tədbirlər ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrində öz

əksini tapır və əksinə: beynəlxalq ticarət, xarici yardım, xarici

kapital qoyuluşları və ödəniş balansı sahəsində qəbul edilən

qərarlar milli gəlirin artımı və bölgüsündə, məşğu- liyyət və

qiymətlərin səviyyəsində

17 ‘

Xarici iqtisadi siyasət aşağıdakı əsas istiqamətlərdə

həyata keçirilir:

a) xarici ticarət siyasəti;

b) ödəniş balansı siyasəti;

v) xarici investisiya siyasəti;

q) xarici yardım siyasəti.

Xarici ticarət siyasəti ölkənin xarici ticarətinin

nizamlanmasına yönəldilmiş tədbirlər sisteminin məcmusu, xarici

iqtisadi siyasətinin aparıcı sahələrindən biridir. Xarici ticarət

siyasəti geniş mənada maliyyə mənbələrinin yaradılması və

istifadə olunmasına xidmət edir. Xarici ticarət siyasəti qarşıya

qoyulan məqsəddən asılı olmayaraq iqtisadi mənbələrin yenidən

bölüşdürülməsinə təsir göstərir.

Xarici ticarət siyasətinin əsas vasitəsi tarif və qeyri-tarif

tənzimləmələridir. Burada yalnız xarici iqtisadi siyasətin tərkib

hissəsi kimi ödəniş balansı siyasətinin ümumi cəhətlərinə diqqət

yetirilir.

Ödəniş balansı siyasəti hökumətin ödəniş balansının

müvazinətirıi təmin etmək üçün həyata keçirdiyi tədbirlərin

məcmusudur. Ödəniş balansının kəsirini ödəmək üçün görülən

tədbirləri qısa və uzunmüddətli tədbirlərə bölmək olar.

Qısamüddətli tədbirlərə bu kəsiri ödəmək üçün digər

dövlətlərdən, beynəlxalq təşkilatlardan vəsait əldə edilməsi və ya

özünün malik olduğu tədbirlər daxildir. Uzunmüddətli tədbirlərə

isə aşağıdakılar daxildir:

1) pul və maliyyə siyasətindən istifadə olunaraq

iqtisadiyyatda devalvasiya (milli və ya beynəlxalq pul vahidi

məzənnəsinin xarici valyuta ilə müqayisədə aşağı salınmasıdır)

yara

on--h iMsf i

• A T i X '

.vnl i

18

dılması yolu ilə ödəniş balansının kəsir verməməsini təmin

etmək;

2) milli valyutanı devalvasiya (revalvasiya) etmək;

3) beynəlxalq iqtisadi fəaliyyətlər üzərinə valyuta nəzarəti

qoymaq;

4) xarici ticarət balansı kəsirlə bağlanırsa tarif dərəcələrini

yüksəltmək və İdxalda məhdudiyyətləri artırmaq, ixracın

artırılması üçün tədbirlər görmək.

Bu tədbirlərin hamısı birlikdə yə yaxud hər biri aryı-ayrı

qəbul edilə bilər.

Ödəniş balansında müvazinət yaradılması məqsədilə

yeridilən siyasət 250 illik tarixə malikdir. Lakin, keçən əsrin 30- cu

illərinə qədər nəzəriyyə ödəniş balansının müvazinətinin sabit

valyuta məzənnələrində dəyişiklik edilməsi yolu ilə çox bəsit bir

yolla təmin edilməsini nəzərdə tuturdu. Şübhəsiz, bu nəzəriyyə

klassik rəqabət mexanizmi və qiymətlərin tam elastik olduğu

ehtimalından doğurdu. 30-cu illərdən başlayaraq ödəniş balansı

kəsrlə başa gələn ölkələrdə pul təklifinin azalması və bunun

əksinə, müsbət balansa malik ölkələrdə pul təklifinin artması nisbi

qiymətlərdə dəyişiklik yaranmasına səbəb plmuşdur. 30-cu illərin

böhranı göstərir ki, qiymət dəyişmələri sabit valyuta məzənnəsini

təmin edə bilmir. Ona görə də, Keyns nəzəriyyəsinə görə ödəniş

balansının müvazinəti daha geniş iqtisadi əsaslarla təmin

olunmalıdır. Ölkədə gəlir və məşğulluq səviyyəsinə ödəniş

balansı kəsiri bilavasitə təsir göstərir, qiyrnətlərin aşağı düşməsi

bazardan pulun çəkilməsi ilə nəticələnir, bü isə gəlir və məşğulluq

səviyyəsinin daha da aşağı düşməsinə səbəb olur. Digər

tərəfdən müsbət ödəniş balansı olan ölkələrdə pula təklif artır,

gəlir və məşğulluq səviyyəsi yüksəlir. Qiymətlər

19

artdığından inflyasiya (inflyasiya - hər şeydən öncə özünü mal və

xidmətlərin qiymətlərinin artmasında göstərən pulun

ucuzlaşmasıdır) təhlükəsi yaranır.

Bazar iqtisadiyyatı sistemində işsizlik və inflyasiya kimi

çox ciddi problemlərin həlli üçün tam məşğulluq və qiymətlərin

sabitliyinin təmin olunması aparılan iqtisadi siyasətin başlıca

məqsədlərindən, ödəniş balansı siyasətinin mərkəzi problemlə-

rindəndir. Çünki, ödəniş balansında tarazlığın pozulması gəlir,

məşğulluq və qiymətlərin səviyyəsində əks olunur. Ona görə də,

ödəniş balansı siyasəti istər ümumi iqtisadi siyasətin, istərsə də

xarici iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsidir.

Xarici investisiya siyasəti uzunmüddətli beynəlxalq

kapital qoyuluşları sahəsində görülən tədbirləri əhatə edir. Bu

kapital qoyuluşları özündə birbaşa xarici investisiyaları və

uzunmüddətli portfel qoyuluşlarını birləşdirir. Birbaşa xarici

kapital qoyuluşları beynəlxalq aləmdə kapital transferi olmaqla,

eyni zamanda təşəbbüsçülük, texnoloji yenilik, risk və təşkilatçılıq

tədbirlərini birləşdirir. Müasir kapital qoyuluşlarını həyata keçirən

transmilli korporasiyalarla əlaqədar xarici iqtisadi siyasət xarici

investisiya siyasətinin aparıcı sahəsidir. Beynəlxalq kapitalın

hərəkətinə transmilli korporasiyaların birbaşa kapital

qoyuluşlarından başqa beynəlxalq pay sənədləri, istiqraz

buraxmaq və beynəlxalq bazarlarda istiqrazlar alıb-satmaqla

əlaqədar olan ehtiyatlar da daxildir.

Xarici yardım siyasəti bir dövlətdən və ya beynəlxalq

təşkilatdan başqa dövlətə yardım verilməsi və alınması, habelə

yardım alan ölkədə bu yardımın istifadəsi üzrə tədbirləri əhatə

edir. Bu siyasət xarici iqtisadi siyasətin ən gənc sahəsidir. Müasir

mərhələdə bu siyasət başlıca olaraq inkişaf etməkdə

20

olan ölkələrə inkişaf etmiş dövlətlər və beynəlxalq təşkilatlar

tərəfindən müxtəlif məqsədlər üçün (iqtisadi inkişafın təmin

olunması, ödəniş balansı kəsirinin ödənilməsi, milli valyutanın

sabitliyinin təmin olunması, milli müdafiə və s.) verilən

yardımlarla əlaqədar məsələlərin tənzimlənməsinə yönəlmişdir.

Klassik və neoklassik iqtisadçılar xarici ticarət

nəzəriyyəsini statik baxımından nəzərdən keçirmişlər və ümumi

iqtisadi İnkişaf problemlərinə ayrıca diqqət yetirmişlər. Ona görə

də, iqtisadi inkişaf və beynəlxalq ticarət arasında mövcud olan

qarşılıqlı əlaqələr diqqətlə öyrənilməlidir.

İqtisadi inkişaf cəmiyyətin tələbatında və mallara üstünlük

verilməsində dəyişikliklər yaradır. Xarici ticarətlə məşğul olan

ölkələrin əhalisi ölkədə istehsal olunmayan mallar almaq

imkanına malik olur və onların hesabına öz tələbatlarını ödəyirlər.

Başqa sözlə, xarici ticarət yeni ehtiyatlar yaradır və onların təmin

olunması zərurətini doğurur. Beynəlxalq ticarət is- tehlak

səviyyələrinin bərabərləşməsinə səbəb olur. Bütün bunlar isə

ölkə istehsalının daxili strukturunda da dəyişikliklər edilməsini

tələb edir. İdxala əsaslanan istehlakın artması xarici ticarət

həcminin artmasına, əksinə, ixrac yönlü inkişaf isə xarici ticarətin

həcminin azalmasına səbəb olur.

Məlumdur ki, adambaşına gəlirin artması əhalinin fərdi

istehlakının strukturunda dəyişikliyə səbəb olur və bu zaman

tələbin xarakterində iki qanunauyğunluq özünü göstərir.

Hər şeydən əvvəl, gəlirlər artıqca əhalinin müxtəlif növ

mal və xidmətlərə olan tələbi artır, tələbin həcmində şərti olaraq

gündəlik tələbat mallarının xüsusi çəkisi azalır, uzun müddət

tələb olunan sənaye və təsərrüfat mal qruplarının xüsusi çəkisi

isə artır.

21

Alman iqtisadçısı Enqelin adı ilə adlanan bu

qanunauyğunluqda ilkin tələbat mallarına ərzaq, lyuks mallara

isə uzunmüddətli istifadə olunan mallar (soyuducu, televizor və

s.) aid edilmişdir. Bu qanuna görə qiymətlər və demoqrafik

dəyişikliklər sabit qaldığı halda, gəlirlərin artımı ərzağa olan

istehlak xərclərinin payının azalmasına gətirib çıxarır. Bu zaman

ərzağa olan tələb artır, lakin bu artım gəlirlərin artımından geri

qalır. Ailə büdcəsinin tədqiqi nəticəsində yaranmış həmin qanun

istər ayrı-ayrı ailələr, İstərsə də bütöv bir ölkə üzrə real həyatda

özünü doğruldur, iqtisadi İnkişafın nəticəsi olaraq adambaşına

gəlirin artması tələbin strukturunda dəyişiklik yaradır. Bu

dəyişiklik isə gəlirləri az elastikliyə malik olan ərzaq, hər şeydən

əvvəl taxıl istehsalçılarının əleyhinə olur.

Enqel qanunu belə bir nəticəyə gəlməyə imkan verir ki,

göstərilən qanunauyğunluq və ilkin tələbat malları qiymətlərinin

dəyişməsinə səbəb olur. Gəlirin artması lyuks mallara olan tələbi

və müvafiq olaraq onların qiymətlərinin nisbi artmasına gətirib

çıxarır. Bu isə malların idxalı üzrə ixtisaslaşmış ölkələrin sürətli

inkişafına yol açır. İlkin tələbat malları istehsal edən

mülkiyyətçiləri və ölkələri isə həmin mallara olan tələbin və

müvafiq surətdə qiymətlərin nisbi olaraq azalması prosesi

gözləyir.

Zaman keçdikcə istehsal amilləri kəmiyyət və keyfiyyət

dəyişikliyinə məruz qalırlar. Hər hansı bir ölkədə iqtisadi artım,

istehsal amillərinin artımı və ya istehsal texnologiyasında tətbiq

olunan yeniliklər nəticəsində baş verir. İstehsal amillərindən

sayılan kapitalın həcmi və kadrların ixtisasları sürətlə artır.

Hər bir ölkədə müxtəlif istehsal amillərinin artımı özünü

müxtəlif nisbətlərdə göstərir. Xarici ticarətdə bu amillərin müxtəlif

növlərinin nisbəti ölkələr arasındakı artım sürətinin arasın 10

dakı fərqdədir. Bu fərqli artım vaxt getdikcə ölkənin malik olduğu

müqayisəli üstünlüyün dəyişməsinə səbəb olur. Məsələn, XIX

əsrin ikinci yarısında ABŞ daha çox dağ-mədən sənayesi

məhsulları ixrac edən ölkə idi. Hal-hazırda İsə həmin məhsulları

xaricdən gətirir. Başqa sözlə, ölkə keçən əsrdə daha çox material

(xammal) tutumlu mal ixrac edən ölkədən, əmək- kapital tutumlu

mal ixrac edən ölkəyə çevrilmişdir. Bu proses ona görə baş

vermişdir ki, material amilinin artımı yavaş, əmək-kapital amilinin

artımı isə sürətli olmuşdur.

İstehsal amillərinin artım sürəti arasındakı fərqin xarici

ticarətə göstərdiyi təsirin kanalları çoxsaylıdır. Bu özünü tələb və

təklif vasitəsilə büruzə verir. Bu zaman həlledici məsələ istehsal

amillərinin hansı sahələrdə - idxal ilə rəqabət vəziyyətində olan

sahələrdə, yoxsa ixrac sahələrində daha sürətlə artmasıdır.

y Dünya iqtisadi konyukturuna təsir edə bilməyən kiçik iq-

tisaot^otensiala malik ölkələrdə idxalı əvəz etmə siyasətinin elmi

əsaslarla aparılması bu ölkədə beynəlxalq əmək bölgüsünün

üstünlüklərindən səmərəli istifadə edilməsi və iqtisadi inkişafın

sürətləndirilməsi üçün əlverişli şərait yaradır.

Keçid dövründə olan və beynəlxalq əmək bölgüsünün

üstünlüklərindən səmərəli istifadə olunmayan ölkələrdə idxalı

əvəz etmə siyasətinə daha böyük ehtiyac vardır. Məsələn,

zəngin təbii sərvətlərə və əlverişli iqlim şəraitinə malik olan

respublikamızda əhalinin istehlak mallarının müəyyən hissəsinin

xaricdən alınması ölkənin iqtisadi inkişafını sarsıdan başlıca

amillərdən biridir. Bu vəziyyət yalnız məqsədyönlü və elmi

əsaslara söykənən idxalı əvəzetmə siyasəti vasitəsilə aradan

qaldırıla bilər.

23

Məhdud iqtisadi potensiala malik olan ötkələrdə ixracı

genişləndirmə siyasəti dünya miqyasında müqayisəli

üstünlüklərdən səmərəli istifadə olunması bu ölkələrin İqtisadi

inkişafını sürətləndirəcəkdir.

Dünya təsərrüfat sistemində yeni sənaye ölkələrinin

təcrübəsi göstərir ki, ixrac potensialının genişləndirilməsi siyasəti

yeridilərkən bütün qüvvələri istehsal potensialının

genişləndirilməsinə yönəldən ölkələr daha səmərəli iqtisadi

nəticə əldə edirlər. Mal ixracının genişləndirilməsi daha zəmanətli

inkişaf üçün əlverişli şərait yaradır. Bu baxımdan Azərbaycanda

ixrac potensialının genişləndirilməsində bütün ümidləri yalnız

neftə bağlamaq nə nəzəri, nə də praktiki cəhətdən düzgün

deyildir. Həyat çoxstrukturlu ixrac siyasətinin olmasını tələb edir.

Müasir mərhələdə idxalı əvəzetmə və ixrac potensialının

genişləndirilməsi siyasəti inkişaf etmiş ölkələrin yeritdiyi iqtisadi

siyasətin mühüm tərkib hissəsidir. Bazar iqtisadiyyatına malik

ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, idxalı əvəzetmə və ya ixracın

genişləndirilməsi zamanı bu və ya digər sahələrin sürətli

inkişafını təmin etmək üçün maliyyə-kredit mexanizmindən geniş

istifadə etməklə, bu sahələrə əlavə kapital qoyuluşu cəlb edilməli,

vergi dərəcələri aşağı salınmalıdır.

1.2. XARİCİ İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİN ELMİ ƏSASLARI,

MAHİYYƏTİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ

/iCarici iqtisadi əlaqələr xüsusi fəaliyyət sferası olub,

beynəlxalq əmək bölgüsünə (BƏB) əsaslanır. Xarici iqtisadi

əlaqələrin inkişafı həm daxili iqtisadi problemlərin həlli, həm də

ölkələr arasındakı münasibətlərin yaradılması üçün mühüm

vasitə 24

dir. BƏB-in mahiyyətini, əhəmiyyətini, yaranma səbəbləri və

şərtlərini, daha dərindən öyrənmək üçün əmək bölgüsünün

yaranması prosesi araşdırılmalıdırT|

Əmək bölgüsü bəşər cəmiyyətinin ilk pilləsində meydana

gəlmiş və məhsuldar qüvvələrin təkmilləşməsi nəticəsində daim

inkişaf etmişdir. İlk böyük ictimai əmək bölgüsü İbtidai icma

quruluşunda yaranmış, maldarlıq əkinçilikdən, quldarlıq

quruluşunun meydana gəlməsi ilə isə ikinci böyük ictimai əmək

bölgüsü - sənətkarlıq əkinçilikdən ayrılmışdır. Üçüncü böyük

ictimai əmək bölgüsü - ticarətin sənətkarlıqdan ayrılmasına və

tacirlər sinfinin ayrılmasına səbəb oldu. Bu üç əmək bölgüsü və

ictimai əlaqələrin inkişafı cəmiyyət daxilində əmək bölgüsünün

yaranması və inkişafında mühüm rol oynamışdır.

[^əlumdur ki, yerli istehsal hesabına cəmiyyət üçün zəruri

olan bütün mallarla əhalinin tələbatını ödəmək mümkün deyildir.

Hər bir müəssisə müəyyən növ məhsulların istehsalı üzrə

ixtisaslaşır, bu isə istehsal edilmiş məhsulların mübadiləsini zəruri

edir. Bu cür qarşılıqlı münasibətlərin nəticəsi olaraq

müəssisələrarası əmək bölgüsü meydana gəlir. Zavod, fabrik və

müəssisələrin istehsal xarakterinə görə müəyyən qruplar, sahələr

və yarımsahələrdə birləşməsi və bu sahələr arasında mal

mübadiləsi əmək bölgüsünün digər formalarının yaranmasını

tələb edir. Müəssisələrin ixtisaslaşması, malların mübadiləsi

sahədaxili əmək bölgüsünün yaranmasına səbəb olufj Əmək

bölgüsünün bu formasına kimya, maşınqayırma, yüngül sənaye

müəssisələrinin kooperasiya əlaqələrini göstərmək olar. Ayrı-ayrı

sahələrin müəssisələri arasında məhsulların mübadiləsi baş

verdikdə əmək bölgüsünün sahələrarası forması meydana çıxır.

Məsələn, kənd təsərrüfatı ilə yeyinti, yüngül sə

25

naye sahələri, maşınqayırma və neft sahələri arasında məhsul

mübadiləsi. Bir regionun müəssisələri ilə digər regionun

müəssisələri arasında mal mübadiləsi ərazi əmək bölgüsünün

yaranmasına səbəb olur. Buna ölkənin bir rayonu ilə digər rayonu

arasında mal mübadiləsini misal göstərmək olar.

İqtisadi ədəbiyyatlarda əmək bölgüsünün formaları

müxtəlif göstərilir. Əmək bölgüsünə beynəlxalq sfera baxımından

yanaşdıqda iqtisadçılar müəssisədaxili, ölkədaxili və ölkələr-

arası əmək bölgüsünü fərqləndirirlər.^

j^eynəlxalq əmək bölgüsünün ölkə daxilindəki əmək

bölgüsündən əsas fərqi odur ki, beynəlxalq arenada partnyor

rolunda ayrı-ayrı ölkələrin müəssisələri çıxış eög Bir tərəfdən

BƏB-də iştirak edən müəssisələrin əksəriyyəti ölkənin daxili

tələbatından çox məhsul istehsal edirlər, digər tərəfdən,

tələbatdan artıq məhsulları tələb olunan və ya az istehsal etdikləri

məhsullara mübadilə edirlər.

Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi, BƏB-in də əsas

xarakterik xüsusiyyəti istehsalın ixtisaslaşması və məhsulların

mübadiləsidir. Məhz BƏB-in mahiyyəti onun bu xarakterik

xüsusiyyəti ilə bağlıdır.

Beləliklə, BƏB ictimai əmək bölgüsünün davamı olub,

ayrı-ayrı ölkələrin mübadilə etdikləri müəyyən növ məhsul

istehsalında İxtisaslaşmasıdır.

Hər şeydən əvvəl, beynəlxalq əmək bölgüsündə müxtəlif

ölkələrin müəssisələri çıxış edir. Bununla yanaşı onlar dövlət

maraqları ilə bərabər müəyyən iqtisadi maraqlar güdürlər.

Müəssisələr öz məhsullarını ölkədən kənarda baha satmağa

^ OcHoebi eHeıune^KonoMuuecKux :manuü / Flod ped. 0oMUncKmo.- M:

MeofcdyHapoÖHbie omnoiuentm, 1994, c. 120.

26

cəhd edir və oradan ucuz qiymətə mallar alaraq öz ölkələrində

mənfəətlə satmağa çalışırlar. Nəticədə daxili bazarda alqı-satqı

əməliyyatları ilə müqayisədə idxal-ixrac əməliyyatlarında daha

çox gəlir əldə etmək müxtəlif ölkələrin sahibkarlarının BƏB-də

iştirakının əsas səbəbinə çevrilir. Ölkələrin BƏB-də iştirakına

müəssisə səviyyəsində deyil, dövlət marağını nəzərə almaqla

yanaşmaq lazımdır. Məlumdur ki, maddi nemətlərin istehsalı

fasiləsiz prosesdir, iqtisadiyyatın inkişafı nəticəsində tələbatlar

daim dəyişir. Artan tələbatı ödəmək üçün qarşıya yeni istehsal

sahələrinin yaradılması və mövcud sahələrin genişləndirilməsi

tələb olunur. Bu vəzifənin həlli üçün iş vaxtına qənaət qanununa

əməl olunmalıdır ki, bununla da məhsulların istehsalına çəkilən

xərclər azalır və əmək məhsuldarlığı yüksəlir. Artan tələbatı

ödəmək üçün ya mövcud müəssisələr genişləndirilməli, ya da

yeni müəssisələr tikilməlidir. Bunların həyata keçirilməsi uzun

müddət, xeyli maddi və investisiya ehtiyatları tələb edir. Məhsul

və investisiya ehtiyatlarına artan tələbatları ödəmək üçün yeganə

yol ölkənin BƏB-də iştirakıdır.

Beləliklə, ölkələrin BƏB-də iştirakının iki əsas səbəbi

vardır. Birincisi, cəmiyyətin maddi tələbatları qeyri-məhduddur.

İkincisi, iqtisadi ehtiyatlar, yəni əmtəələrin istehsalı və xidmətlərin

göstərilməsi üçün vəsaitlər məhduddur, bu əks amillər meydana

çıxdıqda, mövcud ehtiyatlardan qənaətlə istifadə edilməsi

zəruriləşir. Ona görə də, ölkələr həmişə BƏB-də iştirakında

maraqlıdırlar. Müəssisələrin isə BƏB-də iştirak etməsinin səbəbi

mənfəət əldə etməkdir. Eyni zamanda, BƏB-də iştirak edən

ölkələr daim olaraq iqtisadi mənfəət əldə etmək istəyirlər.

Ölkələrin BƏB-də səmərəli iştirak etməsi üçün müəyyən

şərtlər - təbii ehtiyatlar, əlverişli iqlim şəraiti, nəqliyyatın və

27

infrastrukturanın inkişafı və s. olmalıdır. Ancaq ölkələrin BƏB- də

iştirakının səbəbləri ilə şərtlərini fərqləndirmək lazımdır. Ölkələri

BƏB-də iştirak etməyə məcbur edən səbəb gəlir əldə etməkdir.

Şərt isə ölkələrin BƏB-də iştirakı zamanı vaxta qənaət edilməsini

təmin edən ayrı-ayrı konkret şəraitdir. BƏB-də iştirak etməyi

şərtləndirən amillər səbəbdən fərqli olaraq müxtəlif ölkələrdən və

hadisələrdən asılı olaraq dəyişir.

Ümumilikdə BƏB-i müəyyən edən amilləri aşağıdakı kimi

qruplaşdırmaq olar:

- təbil ehtiyatların mövcudluğu;

- təbii-iqlim şəraiti;

- demoqrafik potensial və ölkədə ixtisaslı kadrların olması;

- ölkənin coğrafi vəziyyəti;

- elmi-texniki inqilab;

- nəqliyyat və infrastrukturanın İnkişafı.

Ayrı-ayrı ölkələrdə bu amillərin hər birinin olması vacib

deyil. Çünki ölkələr BƏB-də iştirak etmək üçün bu amillərin

birindən və ya bir neçəsindən istifadə edirlər. Məsələn, ABŞ,

Kanada, RF, CAR, Ərəb ölkələri, Azərbaycanın təbii ehtiyatlar və

təbii iqlim şəraiti BƏB-də iştirak etmək üçün mühüm rol oynayır.

Böyük Britaniyada, AFR-də, İtaliyada və Yaponiyada isə bu

amillər məhdud olsa da, ixtisaslı işçi qüvvəsi və elmi- texniki

nailiyyətlər hesabına bu ölkələr BƏB-də geniş iştirak edir. Ancaq

bütün bunları göstərməklə yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki,

BƏB-də İştirakı şərtləndirən amillərin olması o demək deyil ki, bu

amillər ölkələrin BƏB-də iştirak etməsi üçün həlledici rol oynayır.

Ola bilər ki, ölkə təbii ehtiyatlar cəhətdəh zəngindir, ancaq onun

reallaşması üçün inkişaf etmiş məhsuldar qüvvələr yoxdur və ya

ölkə başqa bir ölkədən siyasi və Iq-

78

tisadi cəhətdən asılıdır. Hazırda inkişaf etməkdə və keçid

iqtisadiyyatlı ölkələrdə kifayət qədər ixtisaslı işçi qüvvəsi olsa da,

iqtisadiyyat zəif inkişaf etdiyinə görə onlar yüksək əmək haqqı və

s. səbəblərə görə digər ölkələrə işləməyə gedirlər.

Digər tərəfdən, praktika sübut edir ki, eyni təbii

ehtiyatlara, təbii-iqlim şəraitinə malik ölkələr əmtəə mübadiləsi

edərək qarşılıqlı fayda götürə bilərlər. Bu onunla əlaqədardır ki,

bu ölkələr hazır məhsul istehsal etmək üçün müxtəlif istehsal,

texnoloji və əmək vasitələrinə malikdirlər, yəni ölkələr arasında

əmək bölgüsünün başlıca hərəkətverici qüvvəsi elmi-texniki

tərəqqidir.

Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi BƏB-in də əsas

formaları sahədaxili və sahələrarası əmək bölgüləridir. Ancaq

ölkədaxili əmək bölgüsünün regionlararası formasından fərqli

olaraq BƏB-in xalq təsərrüfatı forması fərqləndirilir.^ Sahədaxili

BƏB müxtəlif ölkələrin eyni sahəyə daxil olan müəssisələrin

istehsal etdikləri müəyyən növ əşyaların, detal, aqreqat və

hissələrin mübadiləsidir. Sahələrarası BƏB isə xalq təsərrüfatının

müxtəlif istehsal sahələrinə məxsus müəssisələrin İstehsal

etdikləri məhsulların mübadiləsi zamanı yaranır.

BƏB-in xalq təsərrüfatı forması ölkədaxili əmək

bölgüsünün regionlararası formasından fərqli olaraq müxtəlif

ölkələrdə fəaliyyət göstərən bütün müəssisələr arasındakı

əlaqəni ifadə edir. Bu onu göstərir ki, bir ölkənin ÜDM-in hansı

hissəsi digər ölkənin ÜDM-in hansı hissəsinə mübadilə edilir.

Eyni zamanda beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiya-

laşma da BƏB-in ən mühüm formaları və onun əsas

Caiteuoa K.A. MejtcdyHapodıme ^KOHOMwecKue omHOiuenufi. M., 1998, c. 15.

29

elementləridir, istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması ölkələr

arasında əmək bölgüsünün elə bir formasıdır ki, burada bir sahə

və ya bir müəssisədə müəyyən məhsul istehsalı təşkil edilir.

Ölkədaxili əmək bölgüsündə olduğu kimi, BƏB-in də əsas

xarakterik xüsusiyyətlərindən biri ixtisaslaşmadır. Təsərrüfat

subyektlərinin ixtisaslaşması həmişə 3 formada - əşya, sahə və

ərazi formasında olur.

İxtisaslaşma ən çox maşınqayırma və kimya sənayesində

səmərə verir. Belə ki, həmin sahənin məhsulları çox no-

menklaturalıdır.

Dünya ölkələri arasında ixtisaslaşma İnkişaf etdikcə və

əmək bölgüsü dərinləşdikcə sənayedə və onun ayrı-ayrı

sahələrində kooperasiyalaşma güclənir. İstehsalın kooperasiya-

laşması hər bir ayrıca məhsul istehsalında daha çox iqtisadi

nəticə əldə etmək məqsədilə bir-birini tamamlayan

ixtisaslaşdırılmış istehsal sahələrinin qarşılıqlı əlaqəsidir.

Dünya ölkələri arasında kooperasiya əlaqələri əsasən

iqtisadi, İstehsal, elmi-texniki, kredit, satış, firmadaxili. firma-

lararası və s. vasitəsilə həyata keçirilir. Beynəlxalq

kooperasiyanın əsas əlamətləri ölkələr arasında birgə fəaliyyət

üçün razılıq əldə edilməsidir. Kooperasiyanın əsas metodları isə

birgə proqramların həyata keçirilməsi, müştərək müəssisələrin

yara- dilmasıdır. Beynəlxalq təcrübədə birgə sahibkarlığın geniş

yayılmış hüquqi formaları kimi səhmdar cəmiyyətləri, konsorsium

(İngiliscə «consortlum» olub, hər hansı bir layihəni həyata

keçirmək üçün banklar və ya kompaniyalar qruplarının birlik

formasıdır), konsern və şairədən geniş istifadə olunur.

Beləliklə, BƏB müxtəlif formalarda çıxış edərək

beynəlxalq ixtisaslaşma və kooperasiyalaşma ilə bağlıdır.

30

Hazırda dünya ölkələri arasında BƏB yeni xüsusiyyətə

malikdir. Əvvəllər dünya ölkələri inkişaf etmiş ölkələr, İnkişaf

etməkdə olan ölkələr və sosialist ölkələrinə bölünərik bir-biri ilə

İqtisadi əlaqələrə girirdilər. Lakin 80-ci illərin sonlarından

başlayaraq sosializmin dağılması ilə əlaqədar olaraq, sosialist

ölkələri bazar iqtisadiyyatına keçid üçün iqtisadi islahatlar həyata

keçirməyə başladılar. Bunun nəticəsində hazırda beynəlxalq

praktikada ölkələr 3 qrupa bölünür:

- sənaye cəhətdən İnkişaf etmiş ölkələr;

- keçid iqtisadiyyatlı ölkələr;

- inkişaf etməkdə olan ölkələr.^

Müasir dövrdə BƏB-ə 2 mühüm amil təsir göstərir. Bir

tərəfdən bazarların qloballaşması, digər tərəfdən isə regional

iqtisadi blokların yaranması BƏB-in və beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin İnkişafında yeni mərhəlidir. Həmçinin, ölkələrin

BƏB-də iştirakı və ölkələr arasında xarici iqtisadi əlaqələr

getdikcə güclənir.

[Şiəliklə, xarici iqtisadi münasibətlər ayrı-ayrı ölkələrin

iqtisadiyyatları arasındakı təsərrüfat əlaqələri olub, uzunmüddətli

tarixi proseslər nəticəsində formalaşmışdır.

Dünyada istehsalın və mübadilənin beynəlmiləlləşməsi

ölkələrin təsərrüfat əlaqələrini daha da möhkəmləndirir və bu

dünya təsərrüfat kompleksinin yaranmasına səbəb olur.

Ümumiyyətlə, beynəlxalq səviyyədə ölkələr arasında

təsərrüfat əlaqələri 2 şərt daxilində inkişaf edir:

1) ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələr zəruri olduqda;

2) bu əlaqələrin inkişafında hər İki tərəf maraqlı olduqda.

^ Saəbfuıoe fl.C. OpzoHUsatfUft u ynpaaneHue MeotcdynapodHoü Koonepatfueü

npomeodcmea. M., 1987, c, 25.

31

ölkələr arasındakı iqtisadi əlaqələrə həmçinin siyasi, milli,

etnik, sosial amillər də təsir edir. Bu şərtlər daxilində ölkələr

arasında xarici iqtisadi əlaqələr istehsalın beynəlxalq

ixtisaslaşması və kooperasiyalaşması, müştərək müəssisələrin

yaradılması, elmi-texniki əməkdaşlıq, xarici ticarət, lisenziyalar və

texnologiyalarla ticarət, işçi qüvvəsinin beynəlxalq hərəkəti,

sosial-mədəni xidmətlərin göstərilməsi, turizm, nəqliyyat

xidmətlərinin təşkili, sərbəst iqtisadi zonaların yaradılması ilə

həyata keçirilir. Ölkələr arasında iqtisadi münasibətlər sistemi

aşağıdakı kimi qruplaşdırılır:

- xarici ticarət;

- kapital ixracı;

- beynəlxalq valyuta-kredit münasibətləri;

- elmi-texniki əməkdaşlıq;

- işçi qüvvəsinin hərəkəti.

Xarici iqtisadi əlaqələrin əsas bölmələrindən biri xarici

ticarətdir. Əmtəə və xidmətlərin xarici ticarəti beynəlxalq iqtisadi

əlaqələr sistemində mühüm yer tutur. Xarici ticarət hələ

qədimdən mövcuddur.

Lakin dünya bazarı kapitalizmin yaranması prosesində

meydana gəlib. Belə ki, XV əsrdə dünya iqtisadiyyatı qapalı

xarakter daşıdığından əhalinin əksəriyyəti kənddə yaşayırdı və

əhalinin ərzaq və sənaye mallarına olan ehtiyaclarını ödəmək

üçün ticarət kəndlərdə və kəndlərin ətrafında cəmlənmişdi. Uzaq

məsafə ilə aparılan ticarət Şərqi və Cənubi Asiyadan keçən İpək

Yolu ticarəti idi. Bu yolla ipəkdən toxunan mallar, dərman və zinət

əşyaları Hindistan və Çindən Avropaya daşınırdı. XV əsrin

sonlarından etibarən Avropanın iqtisadi və ticarət həyatında

böyük dəyişikliklər baş verdi. Bunun əsas

32

səbəbi elmin inkişafı, coğrafi kəşflər və əhalinin artımı idi.

Amerika qitəsinin kəşfindən sonra ispanlar Meksika və Peruya

köçdülər, nəticədə Amerika qitəsindən İspaniyaya, buradan da

digər Avropa ölkələrinə böyük həcmdə qızıl gətirilməsi dünyada

qiymətlərin xeyli artmasına səbəb oldu. Avropada bu inflyasiya

1650-cl ilə qədər davam edərək böyük bazarların yaranmasına

gətirib çıxardı. Bu dövrdə Avropada iqtisadiyyatın və ticarətin

İnkişafında digər amil əhali artımı oldu. Əhali artımı əhalinin

kənddən şəhərə axınına səbəb olmaqla urbanizasiya

(şəhərləşmə) prosesini sürətləndirdi, bu da inkişaf etmiş sənaye

üçün ucuz işçi qüvvəsi təşkil edirdi. XV əsrdən başlayaraq dünya

miqyasında inkişaf edən bu proses ticarətlə məşğul olan və

önəmli kapitala malik bir sinif yaratmışdı. Bütün bunlar və eyni

zamanda müstəqil dövlətlərin yaranması, dünyada xarici ticarətin

inkişafını sürətləndirdi.

Feodalizmin dağılması və XVIII əsrdə sənaye çevrilişi

nəticəsində iri maşınlı sənayenin yaranması isə xarici ticarət

əlaqələrinin artmasını Intensivləşdirdi. Sənaye üçün daha çox

xammal, materiallar, yanacaq və iri satış bazarları tələb

olunurdu. Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında ölkələrin milli

iqtisadiyyatlarında baş verən struktur İrəliləyişlər, sənaye

istehsalında ixtisaslaşma, milli İqtisadiyyatların qarşılıqlı

asılılığını gücləndirdi. Bütün bunlar isə xarici ticarətin inkişafına

təkan verdi.

Xarici ticarət yarandığı dövrdən qarşıya belə bir sual

meydana çıxıb; Dövlətlər nə üçün ticarət edirlər? Bir ölkənin

xarici ticarətdən əldə etdiyi mənfəət digər ölkənin ziyanına

deyilmi? Sərbəst ticarət sərfəlidir, yoxsa ticarət bu və ya digər

səbəblərə görə məhdudlaşdırılmalıdır?

33

iqtisadi nəzəriyyələr tarixinin ilk mərhələsində yaranmış

xarici ticarət nəzəriyyələri bu suallara bu və ya digər şəkildə

cavab verməyə çalışır.

Ümumiyyətlə, BƏB və xarici iqtisadi əlaqələr iqtisadçı

alimlər tərəfindən daim tədqiq edilib və öyrənilib. Lakin xarici

iqtisadi əlaqələr haqqında müasir anlayışlara uyğun ilk sistemli

fikirlər yalnız XV əsrdə merkantilistlər tərəfindən yaradılmışdır.

Merkantilizmin məğzini və məqsədini ölkəyə pulun, yəni qiymətli

metalın cəlb edilməsi təşkil edir. Merkantilistlər əsas diqqəti

tədavül sferasına verir və sərvətin mənbəyini tədavül sferasında,

əsasən də xarici ticarətdə axtarırdılar. İlk merkantilist- lər öz «pul

balansı» nəzəriyyələri ilə pula əslində dəfinə kimi yanaşır və hər

bir alışın, onun miqdarının azaldığını göstərirlər. İmkan daxilində

xaricdən alınmadan İmtina etməyə çalışırlar. İnkişaf etmiş

merkantllizm isə «aktiv ticarət balansı» sistemini müdafiə edir. Bu

mərhələdə merkantilistlər pula həqiqi kapitalist kimi yanaşır və

onlar başa düşürdülər ki, pulun yeni pul yaratması üçün o

hərəkətə gətirilməlidir. Bu isə xarici ticarəti inkişaf etdirməyi tələb

edir.

Lakin xarici iqtisadi əlaqələr ilk dəfə olaraq klassik siyasi

İqtisadın nümayəndələri tərəfindən daha dolğun tədqiq edilib. Bu

baxımdan Qərb iqtisad elmində «mütləq üstünlük nəzərly- yəsi»

mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu nəzəriyyənin əsası klassik siyasi

iqtisadın banilərindən biri olan A.Smit tərəfindən qoyulub. Həmin

nəzəriyyəyə görə, bir ölkədə hansı mallar daha ucuz istehsal

olunursa, digər ölkələrə ixrac edilməli, əksinə istehsalı baha başa

gələn mallar xarici ölkələrdən idxal edilməlidir. A.Smit bütün

ölkələr üçün qarşılıqlı ticarətin səmərəli olduğunu

əsaslandırmağa çalışaraq yazırdı: «əgər hər hansı bir

34

ölkə bizdə istehsalı baha başa gələn mallarla bizi daha ucuz

qiymətə təmin edə bilərsə, onda həmin məhsulu almaq daha

sərfəlidir. Əvəzində biz istehsal xərclərində üstünlüyə malik

olduğumuz malları təklif edə bilərik».'^ Lakin həyat göstərdi ki,

A.Smitin mütləq üstünlüklər nəzəriyyəsinin də müəyyən qüsurları

vardır. Belə ki, BƏB-in mənasını yalnız mütləq xərclərə

əsaslandırmaq, onun mahiyyətini daraltmaq deməkdir. Çünki,

əgər bir ölkədə bütün mallar digərindən daha ucuz istehsal

olunarsa, onda nə olacaq? Smitə görə, belə halda ticarət

edilməməlidir. Bu o qədər də gerçək deyil. Məsələn, inkişaf etmiş

ölkələr sənaye mallarını inkişaf etməkdə olan ölkələrə nisbətən

daha az xərclə istehsal edirlər. Buna baxmayaraq, bəzi sənaye

mallarını onlar inkişaf etməkdə olan ölkələrdən idxal edirlər. Bəs

bunu etmək onlar üçün əhəmlyyətlidirmi?

Siyasi İqtisadın digər görkəmli nümayəndəsi D.Rikardo

Smitln xarici ticarətin səbəbləri barədə fikirlərinin

çatışmazlıqlarını göstərərək, «müqayisəli üstünlük

nəzəriyyəslnl» irəli sürmüşdür. Bu nəzəriyyə ilə o, göstərib ki,

beynəlxalq ticarətin əsas səbəbi ölkənin bir malın istehsalında

müqayisəli üstünlüyə malik olmasıdır. Burada mütləq üstünlük

əsas rola malik deyil. O, belə bir misal göstərir: tutaq ki,

Portuqaliyada müəyyən miqdar şərab istehsalı üçün il ərzində 80

adam əməyi tələb olunur, mahud istehsalı üçün isə həmin

müddətdə 90 adam əməyi lazımdır. İngiltərədə həmin müddətdə

eyni kəmiyyətdə şərab istehsalına isə 100 adam əməyi tələb

olunur. Bu misala görə Portuqaliya hər iki malın istehsalında

mütləq üstünlüyə malikdir. Çünki, Portuqaliya istər mahudu,

istərsə də

A.CMum. MccAedomnue o ıtpupode u npumtıtax 6o?amcmm ua/xjöoa. M., 1962, c. 333.

35

şərabı İngiltərəyə nisbətən daha ucuz istehsal edir. Bu halda

mütləq üstünlük nəzəriyyəsinə görə ticarət edilməməli,

Portuqaliya daha ucuz istehsal etdiyi üçün hər iki malı özü

istehsal etməlidir. Ancaq müqayisəli üstünlük nəzəriyyəsinə görə

isə belə halda da xarici ticarət edilər və hər iki ölkə ticarətdən gəlir

əldə edə bilər. Belə ki, İngiltərə mahud istehsal etməli, şərabı isə

Portuqaliyadan almalıdır. Çünki, Portuqaliya əmək və kapital

ehtiyatlarını şərabçılıqda cəmləşdirir və 80 adam əməyi sərf

etməklə istehsal etdiyi şərabın müqabilində mübadilə yolu ilə

İngiltərədən mahud ala bilər. Deməli, mahud əldə olunmasında

10 adamın əməyinə qənaət edilər. Belə mübadilə İngiltərə üçün

də sərfəlidir. Belə ki, istehsal və kapital qoyuluşunu mahud

istehsalı üzərində cəmləşdirməklə məhsuldarlıq arta bilər. Sonra

mahud ixrac etməklə, əvəzinə Portuqaliyadan şərab idxalı daha

səmərəli olar. Çünki şərab əldə etmək üçün 20 adam az, yəni

100 adamın əməyi sərf olunur. Beləliklə, 20 adam əməyinə

qənaət edildi. Rikardonun bu nəzəriyyəsi müqayisəli xərclər və

müqayisəli üstünlük adı altında məşhurlaşıb.^ Rikardonun

nəzəriyyəsinin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkə üçün o

məhsulların istehsalı və satışı sərfəlidir ki, onun istehsalına tələb

olunan milli məsrəflər elə həmin ölkədə başqa mallara tələb

olunan məsrəflərə nisbətən daha azdır. Rikardo nəzəriyyəsinin

və ümumilikdə klassik nəzəriyyələrin bir sıra mənfi cəhətləri

mövcuddur ki, bu da həmin nəzəriyyələrin əsaslandığı

pirnsiplərdən yaranır. Bu prinsiplər aşağıdakılardan ibarətdir;

' /l-PuKapdo. Hanajto nojıunuvıecKOÜ OKOHOMUU U na.ıoaoeoao oöjıootcemın. TOM 1. M.: rocKOMUsdam, 1955, c . l l6

.16

1) Dünyada yalnız iki ölkə var. Bu ölkələrdə 2 mal istehsal

edilir və hər iki ölkədə bu malların hər biri istehsal edilir;

2) Beynəlxalq ticarətdə pul işlədilməz və mübadilə

malların bir-birinə dəyişdirilməsi şəklindədir.

Ümumiyyətlə, klassik nəzəriyyələrə bəzi əlavələr edən

son dövrlərin xarici ticarət nəzəriyyələrinin müəllifləri öz

konsepsiyalarını daha çox praktikaya tətbiq edirlər. Bu cür

nəzəriyyələrdən «mlllətlərln qarşılıqlı asılıhğı» konsepsiyası,

«xaricə İstiqamətlənmiş inkişaf» konsepsiyası, «xarici impuls»

nəzəriyyəsini və s.-ni göstərmək olar.

Bütün xarici ticarət nəzəriyyələrinin müsbət və mənfi cə-

hətlərinLgöstərməklə yanaşı qeyd etmək zəruridir ki, ölkələrin

beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakını şərtləndirən amillərlə

yanaşı xarici ticarətin əsasını təşkil edən prinsipləri əsasən

aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar:

1) Yerli istehsalın kifayət etməməsi;

2) Malların qiymətinin beynəlxalq miqyasda fərqlənməsi;

3) Müxtəlif ölkələrdə fərqli mallar istehsalı.

Bu amilləri əsas tutan ölkələr getdikcə xarici ticarəti daha

da inkişaf etdirməyə çalışırlar. Son vaxtlar ölkələr tərəfindən

xarici ticarətə müdaxilə xeyli artmış və hər bir dövlət xarici ticarət

siyasəti aparmaqla aşağıdakı məqsədləri güdür:

1) Xarici ticarət balansının kəsirinin aradan qaldırılması;

2) Xarici rəqabətdən qorunma;

3) İqtisadi inkişaf (ixracın stlmullaşdırılması);

4) İnhisarçılığın aradan qaldırılması;

5) İqtisadiyyatın liberallaşdırılması;

6) Büdcəyə gəlir gətirmək;

7) So sial və siyasi məqsədlər və s.

37

1.3. DÖVLƏTİN XARİCİ TİCARƏT SİYASƏTİ VƏ

BEYNƏLXALQ TİCARƏTİN TƏŞKİLİ

Xarici ticarət siyasəti dövlət tədbirləri sistemi olub,

xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsinə yönəlməklə,

maddi istehsalın strukturunda, iqtisadiyyatın idarə

edilməsində baş verən real prosesləri əks etdirir. Xarici

ticarət siyasətinin bütün tarixi əsas iki meylin - fritrederçilik

(liberallaşma) və proteksionizmin mübarizəsi nəticəsində

yaranmışdır.

Müharibədən sonrakı dövrdə dağılan iqtisadiyyatın bərpa

edilməsi prosesi gedərkən, xarici ticarət siyasətində başlıca

istiqamət proteksionizm (himayədarlıq) olmuşdur. Bu isə dünya

təsərrüfatında o dövrün iqtisadi inkişaf tələblərinə tamamilə

cavab verirdi. Göstərilən xətt o vaxtlarda hakim olan Keyns

nəzəriyyəsinə əsaslanırdı. Dünya təsərrüfatının artımı və

möhkəmlənməsi ilə əlaqədar olaraq geniş, qeyri-məhdud xarici

iqtisadi əlaqələrə tələbat artdı. Ona görə də, proteksionizm

tədricən liberallaşma ilə əvəz olundu.

Müharibədən sonra iqtisadi yenidənqurma eyni zamanda

beynəlxalq ticarətə də şamil edildi. Onun mühüm əlaməti dəqiq

təşkilati struktura malik dünya ticarəti yaratmaq və tədricən

liberalizm prinsiplərinə keçmək idi. 80-90-cı illərdə beynəlxalq

ticarətin təşkilində qarşıya çıxan məsələləri xarakterizə edərkən

fransız tədqiqatçısı M.Pebro yazırdı; «Sadəlöhv sərbəst ticarətlə

zərif proteksionizm arasında bərabərlik axtarıb tapılmalıdır. Bu

bərabərlik eyni zamanda dünya iqtisadiyyatının

38

qlobal tərəqqisi üçün daha əlverişlidir, eyni zamanda o daha çox

sərbəst ticarətə üz çevirmişdir».

Bu əlamətlərin reallaşmasını 1947-ci ildə ABŞ-ın razılığı

ilə yaradılmış QATT (Ticarət və Tariflər üzrə Baş Saziş) öz

üzərinə götürmüşdür. O vaxtlar bu müqaviləyə 23 dövlət imza

atmışdılarsa, indi dünyanın 130 dövləti onun üzvüdür.

QATT-ın fəaliyyəti beynəlxalq ticarətin liberallaşmasına,

gömrük və digər məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasına

yönəldilmişdir. QATT çərçivəsində danışıqlar aparılması tədricən

idxal tariflərinin azalmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, danışıqlar

nəticəsində 50-ci illərin axırında razılığa əsasən tariflər 25-30%

azaldılmışdır. Danışıqların sonrakı mərhələlərində (1967-1972)

tariflər daha 36% aşağı salındı. Uruqvay görüşləri (1985-1988)

prinsipial əhəmiyyətə malikdir. Burada 107 dövlət iştirak edirdi.

Bu görüşlərdə (danışıqlarda) daha açIq və maneəsiz xarici ticarət

üçün şərait yaradan xarici ticarət liberalizm prinsipləri qəbul

olundu. Bu prinsiplərdən: ədalətli rəqabət üçün şərait yaratmaq,

dempinqlə mübarizə; diskriminasiya tədbirlərinin qadağan

edilməsi; kəmiyyət məhdudiyyətlərinin aradan qaldırılması,

inkişaf etməkdə olan ölkələrdən sənaye mallarının xüsusi ixrac

rejiminin formalaşmasını göstərmək olar.

Uruqvay danışıqları Vyana Konvesiyası (1980) tərəfindən

elan edilmiş şərt və standartları təsdiq etdi. Xarici ticarət

qiymətlərində idxal vergilərini 6-8%-ə qədər azaldanlara ticarətdə

daha əlverişli rejim imkanı vermək şərti işlənib hazırlandı. Digər

tərəfdən, İntellektual mülkiyyət hüquqlarını qoruyan qaydalar

haqqında razılıq əldə edildi. Uruqvay danışıqlarında ABŞ, Qərbi

Avropa və Cənub-Şərqi Asiya dövlətləri arasında kənd təsərrüfatı

mallarının ticarət şərtləri haqqında olan kəskin zld-

39

diyyətlər əsasən həll olundu. Ticarət və Tariflər haqqında Baş

Şura (QATT-TTBS) bütün iştirakçı dövlətlərə kənd təsərrüfatı

məhsullarının ixracını birbaşa maliyyələşdirməkdən imtina

etməyi tövsiyə etdi.

SSRİ QATT-ın fəaliyyətində iştirak etmirdi, lakin 80-cı

illərin sonunda onlara yaxınlaşmaq haqqında addımlar atıldı və

1990-cı ildə SSRİ QATT-da müşahidəçi statusu aldı. Hal-hazırda

Azərbaycan Beynəlxalq Ticarət Təşkilatının üzvlüyünə daxil

olmağa hazırlaşır. Bu təşkilata daxil olma - dünya təsərrüfatına

daxil olmanın mühüm şərtidir. ÜTT-yə daxil olmanın əsas şərti

gömrük tarifləri dərəcələrinin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılması

və xarici ticarət subsidiyalarının ləğv edilməsidir. ÜTT üzvlüyünün

bir çox üstünlükləri vardır.

Son illərdə beynəlxalq ticarətdə razılaşdırılmış

prinsiplərdən istifadə edilməsi nəticəsində dünya ixracında

emaledici sənaye məhsullarının xüsusi çəkisi artaraq 60%-ə,

xidmətlər, o cümlədən informasiya - 24%-ə çatmış, bununla

bərabər ixracda yanacaq-xammalın xüsusi çəkisi 10%-ə

enmişdir. Ticarət müqavilələri istehsal kooperasiyası, elmi-texniki

əməkdaşlıqla qarşılıqlı əlaqədə inkişaf edir.

Hal-hazırda beynəlxalq ticarət ayrı-ayrı əmtəə

bazarlarının qarşılıqlı əlaqəsi əsasında fəaliyyət göstərir. Dünya

bazarı məhsul (əmtəə) növlərinə görə seqmentlərə bölünmüşdür.

Əmtəə bazarlarından hər biri oliqopolistik (oliqopoliya - bazardakı

satıcıların bir-birinin hərəkətlərini qiymətləndirdikləri vəziyyətdir)

struktur kimi formalaşır və bir neçə iri istehsalçı firmalar hakim

mövqe tutur. Bu strukturlar beynəlxalq əmtəə müqavilələri ilə

idarə olunurlar. Bununla birlikdə hər bir bazar digər ba

40

zarlarla qarşılıqlı əlaqəyə və təsirə malikdirlər və rəqabət

münasibətləri əsasında ümumi dünya məkanı yaradırlar.

Dünya ictimaiyyəti dünya ticarətinin rəqabət xarakterini

saxlamaq üçün bütün mövcud İmkanlardan İstifadə edir, bu isə

ticarətin inkişafına səbəb olmaqla, İqtisadi inkişaf tempinin

sürətlənməsinə bilavasitə təsir göstərir.

Dünya bazarı mürəkkəb struktura malikdir. Lakin onu iki iri

struktura bölmək olar. Birinci struktur institusional-təşkilati

prinsiplə əlaqədardır. Burada bazar proseslərini idarə etmək

üçün institutlar formalaşır və beynəlxalq təşkilatlar mühüm rol

oynayır. İkinci səviyyə daha mühümdür və bu bazarların

məhsullara görə və ayrı-ayrı məhsulların istehlak

xüsusiyyətlərinə görə fərqlənirlər. Bu meyara görə İri əmtəə

növlərinə görə bazarlar aşağıdakı kimi təsnifləşdirilir:

1) yanacaq-energetika və xammal;

2) maşın və avadanlıqlar;

3) metallar, kimya, meşə materialları;

4) kənd təsərrüfatı xammalı və ərzaq məhsulları;

5) geniş istehlak edilən sənaye malları.

Göstərilən mal qrupları istər istehsal texnologiyasına,

istərsə də istehlak təyinatına görə, bir-birindən əhəmiyyətli

dərəcədə fərqlənirlər. Yanacaq-energetika və xammal bazarı bir

sıra mühüm xüsusiyyətlərinə görə xarakterizə olunurlar: bu

məhsulların istehsal şərtləri məhduddur və demək olar ki, təkrar

istehsal olunmur və kapital tutumludur, istehlak

nöqteyi-nəzərindən onun məhsulları hər bir istehsal-təsərrüfat

fəaliyyəti üçün əsas təşkil edirlər, belə ki, yanacaq və ilkin

xammal hər bir məhsul istehsalının əsasını təşkil edir. Beynəlxalq

ticarətdə ya- nacaq-xammal ixrac edən və istehlak edən ölkələrin

mövqeyi 4I

qəti (aydın) müəyyən edilmişdir. Məhsul ixrac edən ölkələr

qrupuna: böyük enerji və mineral xammal ehtiyatı olan ölkələr

daxildir. Başlıca olaraq bu qrupa yüksək səviyyədə inkişaf

etməmiş Çin, Hindistan, Səudiyyə Ərəbistanı, CAR, Rusiya, İran,

İraq və s kimi ölkələr daxildir. İstehlakçılar qrupuna isə yüksək

inkişaf etmiş ABŞ, Yaponiya, Kanada, Avstraliya, Qərbi Avropa

ölkələri daxildir.

Bu əmtəə qrupunda neft, neft məhsulları, təbii qaz, daş

kömür həlledici rol oynayır. Bu məhsullar ümumi məhsulların

75%-nl təşkil edir. Müharibədən sonrakı dövrdə neft məhsulları

istehlakı əhəmiyyətli dərəcədə artdı. 1950-1960-cı illər ərzində

dünyada neft istehlakı 7 dəfə artaraq, il ərzində 3,4 mlrd, ton

təşkil etmişdir. Dünyada neft ticarətini tənzimləyən mühüm

beynəlxalq təşkilat (neft ehtiyatının 78%-i) OPEK-dir (ingiliscə

OPEC - orqanisation of Petroleum Exportinq Countries - neft

ixrac edən ölkənin təşkilatı olub, 1973-cü ildə yaradılmışdır).

OPEK dünya qiymətinə və kvot vasitəsilə ticarət şərtlərinə, illik

istehsalın həcminə nəzarət edir. Dünya neft ixracına, eyni

zamanda OPEK-yə daxil olmayan ölkələr; Rusiya, Norveç,

Hollandiya, Çin də əhəmiyyətli təsir göstərirlər. Neft ticarətinin

şərtlərinə neft istehlak edən ölkələr neft istehsal edən ölkələrə

nisbətən daha əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərirlər. 1973-

1975-ci illərdə energetika böhranından sonra elmi-texniki

tərəqqinin sürətlənməsi nəticəsində Qərb ölkələri neft istehsalını

xeyli azaltdılar. 1975-1995-ci illər ərzində dünya enerji

istehlakında neftin xüsusi çəkisi 45%-dən 36%-ə, kömürün

xüsusi çəkisi 33%-dən 31%-ə enmişdir, bununla yanaşı daha

mütərəqqi yanacaq növü olan qazın xüsusi çəkisi isə 20%-dən

25%-ə qalxmışdır. Bununla bərabər əsas neft ixrac edənlərin

42

xüsusi çəkisi aşağı düşmüşdür. OPEK ölkələri 85%-dən 68%-ə,

Rusiya 22%-dən 18%-ə enmişdir. Perspektivdə neftin isteh-

lakının daha da ixtisar edilməsi gözlənilir.

Dünyanın maşın və avadanlıqlar bazarı tamamilə başqa

cür görünür. Hər şeydən əvvəl, o, maşın və avadanlıqların

kəmiyyətinin dəyişməsi ilə yanaşı, daim keyfiyyətcə

təkmilləşməklə və mürəkkəbləşməklə yüksək İnkişaf tempi ilə

xarakterizə olunur.

Dünya bazarının bu sektorunun mühüm

xüsusiyyətlərindən biri - ticarətin bir-biri ilə kəskin rəqabət aparan

çoxsaylı firmalar tərəfindən aparılmasıdır. Son 20-30 ildə maşın

və avadanlıqlar ticarəti istehsal və elmi-texniki kooperasiya

barədə müqavilələr əsasında aparılır. Bu maşın və

avadanlıqların müvafiq ticarət qaydalarını müəyyən etməklə

yanaşı, detal və qovşaqlarla təmin etməyi və satışdan sonra

servis xidməti göstərməyi əvvəlcədən müəyyən etməyə imkan

verir. 90-cı illərin əvvəllərində maşın və avadanlıqlar ixracının

45%-i sahələrarası və sahədaxili formasında həyata keçirilirdi.

Maşın və avadanlıqların dünya bazarında əsas agentləri

müasir elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərindən maksimum

istifadə edilən ölkələrdir. Bunlar ABŞ, Yaponiya, Almaniya,

Kanada, İsveçrə, Hollandiya və s. ölkələrin firmalarıdır. Bunlara

Cənub-Şərqi Asiyanın və Braziliyanın firmaları daha ciddi

rəqabət göstərirlər. 1990-1997-ci illər ərzində Cənubi Koreyada,

Tayvanda və Sinqapurda maşınqayırma məhsulları ixracı 2

dəfədən çox artmışdır. Bu məhsullara məişət elektronikası aiddir,

bunlar ucuz olduqlarına görə Qərb ölkələrinin bazarlarına güclü

nüfuz etmişdir. Bu müddət ərzində Braziliyadan maşın və

avadanlıqlar ixracı təxminən 3 dəfə artmışdır, bu isə ona dünya

43

ixrac iyerarxiyasında 28-ci yerdən 12-ci yerə qalxmağa imkan

vermişdir.

Maşın və avadanlıqların dünya bazarının xarakterik

əlaməti onun çeşidinin sürətlə dəyişməsidir. ABŞ-ın, Yaponiyanın

və Qərbi Avropanın iri firmaları 5-6 il ərzində öz əmtəə çeşidlərini

demək olar ki, 100% dəyişir. Hər il dünya bazarında onlarca

tamamilə yeni maşın və avadanlıqlar meydana gəlir ki, bu da

məhsulların hərəkəti, reklamı və satışı barədə ciddi marketinq

işləri aparılmasını tələb edir. «Sistemli» satışdan daha çox

istifadə edilir, alıcılara məhsullar komplektləşdirmə detalları ilə

birlikdə təklif edilir, eyni zamanda avadanlıqların qruplaşdırıl-

ması, işə salınması, təmiri və təminatlı xidmət barədə zəmanət

verilir.

Yanacaq-xammal, maşın və avadanlıqlardan sonra dünya

ticarətində kənd təsərrüfatı xammalı və ərzaq məhsulları mühüm

rol oynayır. Əsas ərzaq ixrac edən Qərb ölkələridir. Dünya taxıl

ixracının 70%-i, süd məhsullarının 90%-i, emal edilmiş meyvə və

tərəvəzin 35%-i, emal edilmiş ət məhsullarının 40%-i onların

payına düşür. Beləliklə, dünya bazarında inkişaf etmiş ölkələr

emal edilmiş məhsulların ixracında aparıcı mövqe tuturlar. İnkişaf

etməkdə olan ölkələrin ixracında kənd təsərrüfatı və ilkin ərzaq

məhsulları üstünlük təşkil edir.

Eyni zamanda inkişaf etmiş ölkələr xeyli ərzaq və kənd

təsərrüfatı məhsulları idxal edirlər. 1996-cı ilin məlumatına görə,

dünya ərzaq ixracının 12%-i ABŞ-ın, təxminən 8%-i Yaponiyanın,

13%-i Avropa Birliyi ölkələrinin payına düşür.

Keçmiş vaxtlarda SSRİ iri taxıl idxal edən ölkə idi. 80-cı

illərin əvvəlində illik taxıl alışı 40 mln. ton təşkil edirdi. Əsas taxıl

göndərənlər ABŞ, Kanada və Argentina idi.

44

1.4. BEYNƏLXALQ ƏMƏK BÖLGÜSÜ:

FORMALARI, PRİNSİPLƏRİ VƏ AMİLLƏRİ

Beynəlxalq ticarət ölkənin müəyyən növ məhsullar və ya

qrup məhsullar üzrə ixtisaslaşması və onların xaricdə satılması

hesabına İnkişaf edir, beynəlxalq ticarətin əsasını beynəlxalq

əmək bölgüsü təşkil edir.

Beynəlxalq əmək bölgüsü təsərrüfat həyatının

beynəlmiləlləşməsini əks etdirməklə, ayrı-ayrı ölkələr daxilində

ictimai əmək bölgüsünün təbii davamıdır. Məntiqi və tarixi olaraq

ictimai əmək bölgüsünün üç əsas növünü fərqləndirirlər: ümumi,

xüsusi, tək.

Ümumi əmək bölgüsü dedikdə, əmək bölgüsünün

istehsal sferalarına görə (hasilat və emal sənayesi, kənd

təsərrüfatı, nəqliyyat və s.) xüsusi əmək bölgüsü dedikdə, iri

sahələraltı sferalar daxili əmək bölgüsü, tək əmək bölgüsü

dedikdə, sahələr daxilində fəaliyyət növünə görə əmək bölgüsü

nəzərdə tutulur.

Beynəlxalq əmək bölgüsü iki prosesin - ixtisaslaşma və

kooperasiyanın vəhdəti halında meydana gəlir. İxtisaslaşma iki

istiqamətdə (istehsal və ərazi) inkişaf edir. İstehsalın

ixtisaslaşmasından asılı olaraq, onu sahələrarası, sahədaxili və

ayrı-ayrı komponentlərin ixtisaslaşmasına bölürlər. Ərazi

ixtisaslaşması ayrı-ayrı ölkələr, qrup ölkələr və regionlar üzrə

həyata keçirilir.

İxtisaslaşmanın əsas növləri aşağıdakılardır; predmet

üzrə, yəni ayrı-ayrı məhsul istehsalı üzrə ixtisaslaşma; texnoloji

və ya mərhələlər üzrə ixtisaslaşma, yəni ayrı-ayrı əməliyyatla

45

rın həyata keçirilməsi və ya ayrılıqda texnoloji proseslərin yerinə

yetirilməsi.

Kooperasiya - bu müəssisələrin fəaliyyətini birləşdirən

mürəkkəb prosesdir. O, aşağıdakı xarakterik xüsusiyyətlərinə

görə təsnifləşir;

- növlərinə görə (iqtisadi kooperasiya, sənaye üzrə);

- mərhələlərinə görə (istehsal qabağı, istehsal,

kommersiya);

- obyekt və subyektlərin sayına görə.

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alsaq, beynəlxalq əıtıək

bölgüsü - ərazi əmək bölgüsünün yüksək mərhələsidir və bunun

əsasında müəyyən növ məhsullar istehsalı üzrə ayrı- ayrı ölkələr

üzrə ixtisaslaşma, ölkələrarası mal mübadiləsi baş verir.

Tarixi inkişafın bu və ya digər mərhələsində, beynəlxalq

əmək bölgüsü sistemi istehsalın vəziyyətini əks etdirməklə,

əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Natural təsərrüfat

dövründə, əmtəə-pul münasibətləri inkişaf etmədiyindən,

beynəlxalq əmək bölgüsünün yalnız elementləri mövcud idi, bu

da ayrı-ayrı ölkələrin təbii şəraitlərinin müxtəlif olması ilə

müəyyən olunurdu, ölkələrarası mübadilə, bu ölkədə istehsal

olunmayan və uzun daşınma müddətində öz istehlak qabiliyyətini

saxlayan bəzi məhsul növləri üzrə məhdudlaşırdı.

Beynəlxalq əmək bölgüsü prosesi, inkişaf etmiş ölkələrin

maşınlı İstehsala keçdiyi dövrdən, yəni təxminən XIX əsrin

ortalarından daha intensiv inkişaf etməyə başladı. Nəticədə

dünya bazarı formalaşdı və onun milli bazarlara nisbətən bəzi

xüsusiyyətləri meydana gəldi:

46

- dünya bazarının inkişafına, xarici ticarət və beynəlxalq

ticarət siyasəti böyük təsir göstərir;

- milli təsərrüfatlar üzrə əmtəələrin hərəkəti məhduddur.

Ayrı-ayrı ölkələrdə İstehsal olunan məhsulların hamısı

dünya bazarına daxil olmur, dünya bazarında qiymətin xüsusi

sistemi - dünya qiymətləri fəaliyyət göstərir.

Dünya bazarının inkişafı müasir dünya təsərrüfatının

formalaşmasına gətirib çıxarmışdır. Əgər bu kateqoriyaya

texniki- iqtisadi amil kimi baxsaq, aydın olar ki, dünya

təsərrüfatının inkişafı istər bütövlükdə, istərsə də onun ayrı-ayrı

hissələri baxımından müəyyən qanunauyğunluğa müvafiq olaraq

inkişaf edir, belə ki, müasir istehsalın maddi əsasını bu və ya

digər milli təsərrüfatların inkişaf səviyyəsindən asılı olmayaraq

maşın texnikası təşkil edir. Lakin bu heç də o demək deyildir ki,

istehsal prosesində hər yerdə və həmişə maşın texnikasından

istifadə edilir, əgər belə texnika tətbiq edilmirsə bunu sadəcə

olaraq İqtisadi gerilik şərtləndirir.

Müasir istehsal vasitələri bir-birinə əks olan müxtəlif sosial

sistemlərdə tətbiq olunur və onun nəticələri müxtəlif ola bilər. Bu

nöqteyi-nəzərdən dünya təsərrüfatı bir sistem kimi qarşılıqlı

əlaqədə olan daxili ziddiyyətli müstəqil sistemlərin məcmusudur.

Dünya təsərrüfatı kateqoriyası milli təsərrüfatların sadəcə

məcmusu deyil, beynəlxalq əmək bölgüsü ilə əlaqədar olan və

bir-birilə müəyyən iqtisadi münasibətlərdə olan tam bir sistemdir.

Bununla əlaqədar onun yeni keyfiyyət dəyişiklikləri əmələ gəlir:

yəni bir-birilə qarşılıqlı əlaqədə olan milli iqtisadiyyatların

səmərəliliyi, izolə edilmiş milli iqtisadiyyatların səmərəliliyindən

yüksək olur.

47

Beləliklə, dünya təsərrüfatı beynəlxalq iqtisadi

münasibətlər vasitəsilə ayrı-ayrı ölkələrin və ya qrup ölkələrin milli

təsərrüfatlarını birləşdirir, öz növbəsində İsə onun səmərəli

fəaliyyət göstərməsini və onları təşkil edən hissələrin artımını

təmin edir.

XX əsrdə beynəlxalq əmək bölgüsünün və dünya

təsərrüfatının inkişafı təsərrüfat həyatının hərtərəfli

beynəlmiləlləşməsi ilə xarakterizə, olunur. Bu prosesə müxtəlif

amillər təsir göstərir:

1) Coğrafi amillər. Yer kürəsində təbii resursların eyni

zamanda bitki və heyvanlar aləminin qeyri-bərabər

yerləşməsi, müxtəlif torpaq-iqlim şəraiti, məhsul

istehsalının artması, yeni istehsal sahələrinin

meydana gəlməsi, xammallara olan zəruri tələbat və

s.-dır ki, onların ehtiyatı da məhduddur. Bu, xammalla

zəngin olan ölkələrdə məhsul istehsalını stimullaşdırır.

Bundan başqa ərzaq məhsullarına (o cümlədən kənd

təsərrüfatı mallarına da) tələbat artır ki, bunların da

istehsalı müəyyən torpaq-iqlim şəraitindən asılıdır.

2) Məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi. Aydındır ki,

onun vasitəsilə istehsalda yalnız dərin ixtisaslaşma və

hazır məhsulların geniş bazarı olduqda səmərəli olur.

3) Elmi-texniki tərəqqi.

İstehsal olunan məhsullar və istehsal texnologiyası tez-

tez deyişdikdə bir ölkə daxilində bütün məhsul növlərinin optimal

inkişafı mümkün deyildir. Ona görə də, məhsulların, xidmətlərin

və istehsal amillərinin aktiv mübadiləsi lazımdır. Bu şəraitdə

əksər ölkələrdə milli təsərrüfatların inkişafında obyek

48

tiv meyl müşahidə olunur. Bunun da nəticəsində xarici ticarət

inkişaf edir, bunu 80-cı illərin ikinci yarısında dünyada gedən

əsaslı dəyişikliklər sübut etdi. Milli təsərrüfatların daha çox

açıqlığa meyli, müasir beynəlxalq əmək bölgüsü inkişafının

xarakterik əlamətidir. Beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma

səviyyələrinə görə milli təsərrüfatları bir-birinə zidd iki qrupa

bölmək olar:

- tam bağlı;

- tam açıq.

Tam bağlı dedikdə, daxili ehtiyat mənbələrinə əsaslanan

və dünya iqtisadiyyatında gedən meyllərdən asılı olmayan

iqtisadiyyat başa düşülür. Belə olan halda ölkələrin iqtisadi

əlaqələri digər milli təsərrüfatlarla minimum səviyyədə olur.

Tam açıq iqtisadiyyat dedikdə isə, elə iqtisadiyyat başa

düşülür ki, onun inkişafı dünya təsərrüfatında fəaliyyət göstərən

meyllərlə müəyyən edilir. Ölkələrin xarici əlaqələri güclənir, həm

də daha yüksək inkişaf səviyyəsinə keçdikcə, onlar genişlənir.

Bir ölkənin digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələri o demək

deyildir ki, o açıq iqtisadiyyata malikdir. Hal-hazırda ayrıca bir

ölkənin iqtisadiyyatı dünya təsərrüfatından təcrid olunmuş

şəkildə, digər ölkələrlə iqtisadi əlaqələr olmadan inkişaf edə

bilməz. Lakin ölkələrin bəzilərinin iqtisadiyyatı daha açıq,

digərləri isə nisbətən açıq ola bilər, iri ölkələrin iqtisadiyyatları az

dərəcədə açıq olurlar. Açıqlıq dərəcəsi həmçinin ölkənin təbii

resurslarla təmin olunma dərəcəsindən, əhalinin sayından, daha

dəqiq desək, onun alıcılıq qabiliyyətindən asılıdır və bunlar

məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsi ilə müəyyən olunur. Əgər

məhsuldar qüvvələr bərabər səviyyədə inkişaf etmiş

49

dirsə, onda az iqtisadi potensialla iqtisadiyyat daha açıqdır.

Bundan başqa, iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi həmçinin milli

istehsalın sahə quruluşundan asılıdır. Baza sahələrin

(metallurgiya, energetika) xüsusi çəkisi nə qədər yüksək olarsa,

beynəlxalq əmək bölgüsünə cəlb olunma və ya açıqlıq dərəcəsi

də bir o qədər az olur. Əksinə bəzi sənaye sahələri xüsusən

maşınqayırma, elektronika, kimya və s, daha dərindən

ixtisaslaşmanı tələb edir ki, bununla da ölkələrin qarşılıqlı əlaqəsi

və buna müvafiq olaraq iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsi artır.

Ölkə iqtisadiyyatında açıqlığın artması bir çox mürəkkəb

problemlər yaratmışdır ki, onlardan biri də ölkənin iqtisadi

təhlükəsizliyidir, yəni ölkənin dünya iqtisadiyyatı ilə optimal

əlaqələrinin müəyyən edilməsidir.

Öz enerji və xammal ehtiyatları olmayan ancaq, sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin inkişafına təsir edən mühüm

amillərdən biri iqtisadiyyatın açıqlıq dərəcəsidir. Bütün dünya

ölkələri beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirak edirlər, deməli, bir-

birilə iqtisadi əlaqələrə malikdirlər, bu da beynəlxalq əmək

bölgüsünün subyektlərinin qarşılıqlı əlaqəsinin asılılığını

gücləndirir, ixtisaslaşma və kooperasiyadan gələn gəlirin

əlaqələndirilməsi xarici neqativ təsirlərdən qorunmağa gətirib

çıxarır. Nəticədə milli iqtisadiyyatın qeyri-sabit inkişaf riski yaranır

ki, bu da ölkələrin açıqlığı üçün kommersiya münasibətləri

yaradır. Ona görə də, ayrı-ayrı ölkələrdə xarici ticarətin inkişafı

qarşılıqlı asılılığı müəyyən edən nisbi iqtisadi açıqlıq ola bilər.

Qarşılıqlı asılılıq iqtisadi asılılığa gətirib çıxara bilər, çünki

xarici amillər bu və ya digər situasiyalara əhəmiyyətli təsir

göstərirlər. Asılılıq o vaxt yaranır ki, hər hansı problemi həll

.50

edərkən uyğunlaşmaya müvafiq dəyişikliklər edilməsi tələb

olunur.

Uyğunlaşma dedikdə, dövlətin xarici amillə əlaqədar baş

vermiş neqativ situasiyalara təsir etmək qabiliyyəti başa düşülür.

Beləliklə, xarici iqtisadi əlaqələri təkmilləşdirmək üçün

xarici səbəbləri və ya onun nəticələrini aradan qaldırmalı, ya da

uyğunlaşma xərclərini digər ölkələrin üzərinə qoymalı.

Uyğunlaşma imkanlarının məhdud hədləri vardır.

Uyğunlaşma tədbirləri içərisində aşağıdakıları göstərmək

olar;

- ticarət əlaqələrinin diversifikasiyası (diversifikasiya - fəaliyyət

sahəsinin müxtəlif növ məhsulları və ya müxtəlif bazarları əhatə

etməsidir);

hərtərəfli əməkdaşlığın möhkəmlənməsi və

intensivləşməsi;

ehtiyatlara qənaət və onların yaradılması;

ixrac istehsalının yaranması və

formalaşması.

İqtisadi təhlükəsizliyin pozulmasının əsas şərti təhlükədir.

Təhlükə dedikdə, maddi, əmək, elmi-texniki resurslara və

marketinq sisteminə daxil olmanın məhdudlaşdırılması başa

düşülür. Təhlükənin iki tipi vardır;

güc tətbiq etməklə yaranan təhlükə;

iqtisadi əhvali - ruhiyyədən doğan təhlükə.

Təhlükənin hər iki tipi dövlətin qabaqcadan düşünülmüş

hərəkətindən və ya dünya iqtisadiyyatının inkişaf meylindən

yaranır. Təhlükənin əsas alətləri iqtisadi blokada, embarqo

(embarqo - hər hansı bir ölkə ilə ticarətin tam və ya qismən

qadağan olunmasıdır), əlaqələndirmə sistemi, diskriminasiyanın

5\

(ingiliscə diskriminaton - malın mənşə ölkəsindən asılı olaraq,

idxal mallarına tətbiq olunan tədbirlərdir) müxtəlif metodlarıdır.

Beləliklə, milli iqtisadi təhlükəsizlik dedikdə, ölkənin

əmtəə və xidmətlərlə təmin olunması, milli iqtisadiyyatın səmərəli

inkişaf etməsi üçün təhlükə yaradan xarici amillərin təsirindən

qorunması başa düşülür. Əgər ümumi daxili məhsulun (ÜDM)

səviyyəsi nəzərdə tutulan və ya təsadüfi xarici hadisələrdən

asılıdırsa, onda milli iqtisadiyyat təhlükədədir.

Əgər ÜDM səviyyəsi xarici amillərə reaksiya verərsə və

onların nəticələrini neytrallaşdırmaq mümkün deyilsə, onda

iqtisadi təhlükəsizliyin səviyyəsi aşağı düşür. Milli iqtisadi

təhlükəsizlik məfhumu ilə yanaşı beynəlxalq iqtisadi təhlükəsizlik

məfhumu da işlənilir. Bunun mənası möhkəm sülhün yaranması

üçün iqtisadi və institusional şərait yaradan qarşılıqlı etibar və

bərabərliyə əsaslanan sistemdir.

Xüsusi iqtisadi təhlükəsizlik dedikdə, hər hansı ölkənin

birtərəfli, nə iqtisadi, nə də siyasi üstünlük əldə edə bilməməsi

başa düşülür.

Ölkənin rəqabət qabiliyyəti bir çox amillər əsasında 381

göstəricini 8 ümumi amildə birləşdirməklə müəyyən edilir:

1. daxili iqtisadi potensial;

2. xarici iqtisadi əlaqələr;

3. dövlət tənzimlənməsi;

4. maliyyə-kredit sistemi;

5. infrastruktura:

6. İdarəetmə sistemi;

7. elmi-texniki potensial;

8. əmək ehtiyatları.

51

Bu göstəricilərə hər bir ölkədə analitiklərin, ekspertlərin və

iri şirkət rəhbərlərinin sorğuları da əlavə olunur. Bu

qiymətləndirmə bütün ölkələrə deyil, yalnız sənaye cəhətdən

inkişaf etmiş, bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələrə (hər şeydən

əvvəl yeni sənaye ölkələri), həmçinin keçid iqtisadiyyatlı ölkələrə

aiddir. Bu göstəricilər ölkələr üzrə xüsusi metodika ilə balların

miqdarına görə qruplaşdırılır. Balların dərəcəsi yalnız məhsuldar

qüvvələrin inkişaf səviyyəsini deyil, eyni zamanda dünya

iqtisadiyyatında gedən dəyişikliklərə ölkələrin uyğunlaşma

xüsusiyyətlərini sübut edir.

Qabaqcıl ölkələrin dünya bazarında rəqabət qabiliyyəti

aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir:

Dünya bazarında ölkələrin rəqabət qabiliyyətinin reytinqi

Cədvəl 1 6

1. ABŞ 11. Yeni Zelandiya 2. Sinqapur 12. Kanada

3. Honkonq 13. Çili 4. Yaponiya 14. İsveç

5. Danimarka 15. Finlandiya

6. Norveç 16. Avstriya

7. Niderland 17. Belçika

8. Lüksemburq 18. Tayvan

9. İsveçrə 19. Böyük Britaniya

10. Almaniya 20. Fransa

AHdpuanoe B./t KonKypennwcnoco6nocnth Poccuu « Atupoaoü )KonüMiiKe

(Me.jKdynapodnhiıi öıvmec Poccuu). M, /997. Nsl. c.4.

53

1987-ci ildən 1993-cü ilə qədər bu siyahıya Yaponiya

başçılıq edirdi. Lakin artıq 1994-cü ildə bəzi şəhərlərdə böhran

vəziyyətinin yaranması - ienin ABŞ dollarına nisbətən

məzənnəsinin artması ilə 1995-ci ildən Yaponiya 4-cü yerə

düşmüşdür.

Müasir dünyada iqtisadi və elmi-texniki əlaqələrin inkişafı,

beynəlxalq əmək bölgüsündə İştirak - daxili xalq təsərrüfatı

məsələlərini həll etmək, eyni zamanda ölkələr arasında sülh,

əmin-amanlıq və mehribanlıq münasibətlərinin güclənməsi üçün

bir vasitədir.

Azərbaycanın bir çox müəssisələri və birlikləri,

korporasiya və şirkətləri, firmaları, xarici partnyorlarla xarici

iqtisadi əlaqələri inkişaf etdirirlər. Onlar təbii ehtiyatların istismarı

layihəsindən tutmuş onun istehsalı və nəql olunmasında, ətraf

mühitin sağlamlaşdırılması və onun qorunmasında birlikdə iştirak

edirlər və bunların sayəsində beynəlxalq əməkdaşlıq inkişaf edir

və dərinləşir.

Xarici iqtisadi əlaqələrin bu formaları eyni zamanda milli

iqtisadiyyatın inkişafına təsir edir. Bu təsirin nəticələrinin təhlili və

istehsalın perspektiv inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi

beynəlxalq əmək bölgüsü kateqoriyalarının məzmununu daha

dəqiq müəyyən edir. Bu kateqoriyanın dəqiq müəyyən

edilməsinin vacibliyi eyni zamanda beynəlxalq iqtisadi

əməkdaşlıq nəzəriyyəsinin inkişafı, həmçinin dünya təsərrüfat

sistemi haqqında təlimin inkişafı İlə əlaqədardır. Göstərilən

məsələlərin həlli beynəlxalq əmək bölgüsü kateqoriyasını

olduqca aktual edir.

Lakin hər şeydən əvvəl aydınlaşdırmaq lazımdır ki, ölkə

daxilində əmək bölgüsü nə deməkdir. Dünyanın hər hansı

ölkəsində ayrıca götürülmüş hər hansı bir müəssisə cəmiyyət

üçün 54

lazım olan bütün məhsulları istehsal edə bilməz. Müəssisələrdən

hər biri müəyyən bir məhsulun istehsalı üzrə ixtisaslaşırlar və bu

müəssisələrin ixtisaslaşması kimi xarakterizə olunur.

Onlar bir neçə formada: peşəkar və ərazi

nöqteyi-nəzərindən çıxış edirlər. Predmet - müəssisələrin

müəyyən növ məmulatlar istehsalını, peşəkar (professional) isə -

müəssisədə işçilərin peşəyönümü - əsas sənət (toxucular,

metallurqlar, neftçilər və s. üzrə məşğuliyyəti, ərazi isə -

müəssisənin konkret yerləşdiyi məkanı göstərir.

Təsərrüfat subyektlərinin ixtisaslaşması onların istehsal

etdikləri məhsulların bilavasitə mübadiləsi ilə başa çatır. Bunun

nəticəsi olaraq zavodlararası (fabriklərarası) əmək bölgüsü

yaranır. Onlar əmək bölgüsünün universal formalarıdır. Əgər

müəssisələrin qruplaşdırılması olmasaydı, bu əmək bölgüsünün

yeganə forması olardı. Lakin zavodlar, fabriklər, şirkətlər və digər

təsərrüfat subyektləri qarşılıqlı əlaqədə olan cəhdlə bir qrupda

birləşirlər. Eyni cinsli məhsullar istehsalı sahələrində, yarım

sahələrdə (sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, nəqliyyat, rabitə,

ticarət), bəzən isə iqtisadi ədəbiyyatlarda bunu xalq təsərrüfatı

sahələri də adlandırırlar.

Müəssisələr arasında mübadilədən asılı olaraq əmək

bölgüsünün müxtəlif formaları əmələ gəlir. Əgər müxtəlif istehsal

sahələrinin ixtisaslaşdırılmış müəssisələri arasında mübadilə

olarsa, əmək bölgüsünün zavodlararası forması spesifik

əlamətlər kəsb edir və sahədaxili forma alır.

Yuxarıda deyilənlərdən belə bir nəticə çıxır ki, əmək

bölgüsünü öyrənən zaman müəssisələrin ixtisaslaşması ilə əmək

bölgüsü formalarını fərqləndirmək lazımdır. Təsərrüfat

subyektlərinin ixtisaslaşması üç formada - predmet, professional

və 55

ərazi kimi özünü büruzə verir. Əksinə, əmək bölgüsü isə - sa-

hədaxili, sahələrarası və regionlararası aspektdən əmələ gəlir.

Onlardan hər ikisi isə özlərində əmək bölgüsünün hər iki

xarakterik əlamətlərini - mübadilə və ixtisaslaşmanın üç formasını

(predmet, professional və ərazi) birləşdirir.

Beləliklə, ölkə daxilində əmək bölgüsü - bu əmək təşkilinin

elə sistemi və ya üsuludur ki, ayrı-ayrı təsərrüfat subyektləri öz

güclərini müəyyən predmet istehsalı üzrə cəmləşdirirlər və sonra

istehsal olunan məhsulları mübadilə edirlər. Deməli, əmək

bölgüsü iki əlamətə görə ixtisaslaşma və mübadilə ilə xarakterizə

olunur.

İqtisadi ədəbiyyatlarda əmək bölgüsünün formaları ilə

yanaşı növlərini də ayırırlar.

Bu onunla əlaqədardır ki, bir ölkə miqyasında onun bir

neçə növünü qeyd edirlər. Mövcud əlaqəyə görə İqtisadi

ədəbiyyatda beynəlxalq səviyyədə müqayisə etmək üçün əmək

bölgüsünün üç növünü - müəssisədaxill (və ya zavoddaxill),

sahələrarası və ölkələrarası növlərini fərqləndirmək qərara

alınmışdır. Əmək bölgüsünün baş verdiyi sferadan asılı olaraq

onlar ayrı-ayrı növlərə bölünür.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, əmək bölgüsünün mühüm

məsələlərindən biri beynəlxalq əmək bölgüsü sahəsində

qanunauyğunluqları öyrənməkdən ibarətdir. Belə ki, xüsusi əmək

bölgüsünün spesifik xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, ölkə- daxili

əmək bölgüsündən fərqli olaraq, beynəlxalq arenada tərəfdaşlar

rolunda müxtəlif ölkələrin müəssisələri çıxış etməklərinə

baxmayaraq, əmək bölgüsünün digər növlərinə aid olan

xüsusiyyətlər ona da aiddir. Bir tərəfdən, beynəlxalq əmək

bölgüsündə iştirak edən ölkələrin müəssisələri öz tələbatlarından

.^6

daha çox məhsul İstehsal edirlər. Digər tərəfdən isə ayrıca

götürülmüş dövlətlərin təsərrüfat subyektləri şüurlu surətdə artıq

məhsul istehsal etməklə, özləri istehsal etmədikləri və ya öz

tələbatlarından az məhsul istehsal edilən mallara mübadilə

edirlər.

Bütövlükdə bu hadisə, özlüyündə müəssisələrin öz

güclərini ayrı-ayrı məhsul növləri istehsalına yönəltmək və

İstehsal olunmuş məhsulu ölkə daxilində deyil, qrup ölkələr və ya

bütün dünya təsərrüfatı miqyasında mübadilə etməkdən ibarətdir.

Bununla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, müəssisələrin

beynəlxalq ixtisaslaşması həmçinin müəssisələrin ölkədaxili

ixtisaslaşmasına uyğun olaraq (predmet, professional və ərazi)

həyata keçir, müəssisələr qarşılıqlı əlaqədə olan beynəlxalq

sistemdə iştirak edərək müəyyən növ məhsul istehsal edirlər,

həmin istehsalda konkret sənətlə müəyyən qrup işçilər

məşğuldurlar və bu müəssisələr konkret ərazidə yerləşirlər.

Beynəlxalq əmək bölgüsü baxımından isə beynəlxalq

aləmdə istehsal fəaliyyətinin nəticələri müxtəlif sahələrə və

istehsal növlərinə aid olan müəssisələr arasında baş verir.

Beynəlxalq əmək bölgüsü hansı qrup müəssisələrdə

mübadilə baş verməsindən asılı olaraq beynəlxalq əmək

bölgüsünün müvafiq formaları - sahədaxili, sahəarası baş verir.

Beynəlxalq aləmdə regionlararası əmək bölgüsü əvəzinə xalq

təsərrüfatı forması əmələ gəlir ki, bu da bütövlükdə ölkələrarası

əmək bölgüsünün vəziyyətini xarakterizə edir.

Artıq qeyd edildiyi kimi, ümumi məhsul istehsalında

ixracın xüsusi çəkisi ölkə resurslarının beynəlxalq əmək

bölgüsündə iştirakı haqqında təsəvvür yaradır və bu ixrac kvotası

adlanır. Tamamilə aydındır ki, kvota nə qədər yüksək olarsa bu

57

resursların beynəlxalq əmək bölgüsünə çox cəlb olduğunu

göstərir. Bununla əlaqədar olaraq belə bir sual meydana çıxır ki,

ümumi istehsalda ölkədə ixracın xüsusi çəkisi necə olmalıdır.

İqtisadi inkişafın təhlili göstərir ki, bu ixrac kvotasının, hətta

Ümumi Dünya Məhsulunun (ÜDM) istehsal həcmi ilə ölkə

daxilində istehlak olunan məhsullar arasındakı fərqə bərabər

olmalıdır. Daxili istehlak nə qədər yüksək olarsa, ixrac kvotasının

həcmi 50 və daha yüksək faizə çata bilər və bəzən ümumi

istehsal həcminin 1 faizini təşkil edə bilər.

Göründüyü kimi ümumi istehsal həcmində xaricə məhsul

göndərməyin xüsusi çəkisi obyektiv hədd hesab olunur. Hər

hansı bir ölkənin nə qədər məhsul istehsal etməsindən asılı

olmayaraq xaricə məhsul göndərilməsinin xüsusi çəkisi ümumi

məhsul istehsalının həcmi ilə həmin məhsulun ölkə daxilində

istehlakı arasındakı fərqə bərabərdir. İxrac kvotasının səviyyəsini

hansı amillər müəyyən edir?

Bu amillərdən biri daxili bazarın həcmidir. İri dövlətlərdə

(ölkələrdə) istehsalçılar üçün daxili bazarda xammal, materiallar

və işçi qüvvəsi tapmaq imkanları çoxdur və əhali istehlak malları

tapmaqda çətinlik çəkmirlər. Yalnız çatmayan istehsal

resurslarını və istehlak mallarını onlar kənardan alırlar, bunun

əvəzində isə öz tələbatlarından artıq istehsal etdikləri məhsulları

verirlər. Buradan aydındır ki, ÜDM-də ixracın xüsusi çəkisi inkişaf

etmiş ölkələrdə kiçik ölkələrə nisbətən azdır.

İxrac kvotasının həcmini müəyyən edən amillərdən biri

ölkə əhalisinin sayı deyil, iqtisadi inkişaf səviyyəsini müəyyən

edən əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM-dir.

İxrac kvotasının həcmi həmçinin ÜDM ilə müəyyən edilən

ölkənin iqtisadi inkişafından asılıdır. İxrac kvotasının iqtisadi

58

inkişaf səviyyəsi bərabər olduqda ölkənin beynəlxalq əmək

bölgüsündə iştirakı çoxdursa, həmin ölkənin ümumilikdə iqtisadi

potensialı azdır. Belə ki, əhalinin hər nəfərinə düşən ÜDM

istehsalına görə Belçika və Yaponiya eyni səviyyədədirlər. Lakin

Yaponiyada ÜDM istehsalının ümumi həcmi Belçikanı 17 dəfə

ötüb keçir, buna baxmayaraq Belçikada ixrac kvotası Yaponiyaya

nisbətən 7-8 dəfə çoxdur.

İxrac kvotası miqyasına ölkənin təbii resurslarla təmin

edilməsi təsir göstərir. Məsələn, böyük neft ehtiyatlarına malik

OPEK ölkələrində ixrac kvotası 50 faiz təşkil edir. Lakin bu amilin

əhəmiyyətini mütləqləşdirmək lazım deyil. İş ondan ibarətdir ki,

eyni inkişaf səviyyəsinə malik olan ölkələrdə təbli ehtiyatlarla

təmin olunma deyil, onların olmaması beynəlxalq əmək

bölgüsündə daha aktiv İştirakı stimullaşdırır. Belə ki, faydalı

qazıntıları olmayan Yaponiya məcburi olaraq onları idxal etmiş və

onu ixrac olunan mallar hesabına ödəməyə məcbur olmuşdur. O,

ərazisinin və iqtisadi inkişaf səviyyəsinə görə bərabər olan

Norveçə nisbətən beynəlxalq əmək bölgüsünə daha çox cəlb

olunmuşdur.

İxrac kvotasına təsir edən amillərdən biri milli

İqtisadiyyatın sahə strukturudur. Artıq çoxdan belə bir

qanunauyğunluq aşkar edilmişdir ki, ölkə iqtisadiyyatının

strukturunda energetika, metallurgiya və ağır sənayenin digər

sahələri nə qədər yüksək xüsusi çəkiyə malik olurlarsa, onlar

beynəlxalq əmək bölgüsünə bir o qədər az qoşulurlar. Əksinə,

emaledici sahələr, hazır məmulatlar, detallar və texnoloji

əməliyyatlar üzrə müxtəlif növ məhsulların ixtisaslaşmasını tələb

edirlər. Məsələn, AFR və Fransa təbii ehtiyatlarına görə eyni

qüvvəyə malikdirlər. Lakin Almaniyada maşınqayırmanın xüsusi

çəkisi 38%, .59

Fransada 33% təşkil edir. Ona görə də ixrac kvotasının səviyyəsi

daha yüksəkdir.

Nəhayət, ixrac kvotasının səviyyəsini müəyyən edərkən

siyasi, sosial və ictimai amillər müəyyən rol oynayır. Məsələn,

Kubada ixrac edilən qəndə yüksək qiymət qoyulması və oraya

göndərilən neft və xam mallara aşağı qiymət qoyulması SSRİ- yə

6-7 mlrd, dollara başa gəlirdi və onun ixrac kvotasının səviyyəsini

aşağı salırdı.

1.5. DÜNYA BAZARININ ƏMƏLƏ GƏLMƏSİ VƏ ONUN

İNKİŞAF MƏRHƏLƏLƏRİ

Məşhur Amerika iqtisadçıları Makkonel K. və Bryu S.

yazırlar ki, «bazar - konkret mal və xidmətlərdə satıcıları və

alıcıları görüşdürən hər hansı İnstitut və ya mexanizmdir. Bazar -

öz istehlak xüsusiyyətlərinə görə müxtəlif əmək məhsullarının

əmtəə kimi mübadilə sistemidir. Məhsullar İstehsalçılardan

istehlakçılara pulsuz deyil, haqqı ödənilməklə verilir. Deməli,

bazar öz istehlak qabiliyyətlərinə görə müxtəlif əmək

məhsullarının, eyni zamanda müxtəlif mülkiyyətçilərin olmasını

tələb edir.

Bazarın məzmunu müxtəlif cür izah edilir. Bu baxımdan

onun məzmununu aşağıdakı kimi izah etmək daha doğrudur.

Bazar - bu alıcılar və satıcılar iştirak edən məhsullar və

xidmətlərin realizasiya edilməsi və alınması üsulu və ya

mexanizmidir.

Xalq arasında bazar dedikdə, sadəcə olaraq əmtəələr

satılan və alınan yer nəzərdə tutulur. Həqiqətdə isə bazar yerlə

məhdudlaşmır. Bazar yer deyil, əmtəə istehsalı və onun

istehlakçılara çatdırılmasını əhatə edən mexanizmidir. Bazarın

əmə 60

lə gəlməsi və bərqərar olmasını ictimai əmək bölgüsünün inkişafı

və əmtəə istehsalı şərtləndirir. Əmtəə istehsalı İnkişaf etdikcə

məhsulların mübadilə üsulu olan bazar da inkişaf edir və bu

istehsalçıların özlərinin istehlakı üçün deyil, satış üçün nəzərdə

tutulmuşdur.

Quldarlıq dövründə ölkələr daxilində əmtəə istehsalı və

mübadiləsi zəif inkişaf etmişdir. Buna müvafiq olaraq xarici

bazara məhsulların az bir hissəsi göndərilirdi. Bununla yanaşı

quldarlıq İstehsal üsulunda dünya bazarı inkişaf etməyə başladı.

Bu da öz növbəsində başlıca olaraq kontinental daxili miqyas

alırdı. Qədim Misir, Yunanıstan, Roma həm öz aralarında, həm

də Aralıq dənizi və Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin çox saylı

şəhərləri ilə ticarət edirdi. Lakin quldarlıq öz təbiətinə görə də,

xarici ticarətin inkişafının cüzi bir hissəsini təşkil edirdi və onun

daha möhkəm əsası sənətkarlıq idi. Ona görə də, quldarlıq dövrü

formalaşan dünya əmtəə bazarı, öz sosial-iqtisadi xarakterinə

görə, sənət, quldarlıq bazarı idi.

Feodalizm dövründə uzun müddət əmtəə istehsalının

geniş yayılması müşahidə olunurdu. Ona görə ki, natural

təsərrüfat hakim mövqe tuturdu. Bununla əlaqədar olaraq kənd

təsərrüfatı və kiçik sənətkarlıq müəssisələri məhsullarının az bir

hissəsi mübadilədə iştirak edirdi. İctimai istehsalın differensial-

laşması demək olar ki, yox idi. Ayrı-ayrı əmtəə istehsalçıları

arasında əmtəə mübadiləsi yalnız ayrı-ayrı rayonları əhatə edirdi.

Ticarət kapitalı əmtəə istehsalçıları arasında vasitəçilik etməklə,

mübadiləyə tədricən yeni-yeni rayonlar cəlb edirdi. Lakin onların

əmtəə mübadiləsi siyasi və iqtisadi dağıntılıqdan

MıiKKonejı K., Spıo C. 'JKOHOMUKC. M.. 1992. c. .196.

61

qeyri-müntəzəm xarakter daşıyırdı, vahid milli bazar yox idi,

ictimai tələbat əsasən yerli məhsul istehsalı hesabına ödənilirdi.

Ayrı-ayrı ölkələr daxilində ictimai əmək bölgüsünün zəif

inkişafı, onlar arasında müntəzəm ticarət əlaqələrinin

yaranmasına mane olurdu. Xarici ticarət əhəmiyyətli dərəcədə

inkişaf etmişdi və bütövlükdə feodal cəmiyyətinin tələbatının

ödənilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb etmirdi.

Bütün bunlarla yanaşı feodalizmdə də qədim dünya

kontinental daxili bazarı inkişaf edərək kontinentlərarası bazara

çevrildi. Qədim Çin yalnız Hindistan ilə deyil, ərəb ölkələri və

Cənubi Afrika ilə ticarət edirdi. Venesiya və Kenuya Avropanın

feodal ölkələri ilə bərabər Misir və Yaxın Şərq ölkələri ilə ticarət

edirdi. Vasko da Qamanın səyahəti bu iki regional beynəlxalq

bazarları birləşdirirdi, Kolumbun Amerikanı kəşf etməsi, Maqel-

lanın isə dünya səyahəti bütün regional bazarları birləşdirirdi.

Deməli, dünya bazarı XIX əsrdə deyil, xeyli əvvəl yaranmışdır.

Əlbəttə onlar möhkəm miqyasları ilə böyük deyildir. Lakin buna

baxmayaraq, onlar fəaliyyət göstərirdilər. Xarici bazarlara əsasən

feodallar və sənətkarlar mal göndərirdilər. Ona görə də,

feodalizm dövründə formalaşan əmtəə bazan öz sosial-iqtisadi

məzmununa görə sənətkar feodal bazarı idi.

Bir-birindən aralı yerləşən mülkiyyətçilərin istehsal

etdikləri məhsulların mübadilə üsulları feodalizm erasının

sonunda kapitalist müəssisələrinin yerləşməsi, sənayenin

əkinçilikdən ayrılması, müxtəlif rayonlarda kənd təsərrüfatının

İxtisaslaşması, sənayenin daha çox istehsal sahələrinə

parçalanmasının təsiri altında inkişaf edirdi.

62

Kapitalist əmtəə istehsalının inkişafı sənayenin və kənd

təsərrüfatının hər bir sahəsi tədricən bir-biri üçün bazar olurdu.

İstehsalın ixtisaslaşması və dlfferensasiyası öz-özlüyündə ictimai

əmək bölgüsünün dərinləşməsi və genişlənməsidir. Əmək

bölgüsü dərinləşdikcə əmtəə istehsalı çoxalır, əmtəələrin

mübadilə dairəsi genişlənir, milli bazar əmələ gəlir. Kapitalist

istehsalının ixtisaslaşması prosesi ayrı-ayrı ölkələrin

sərhədlərindən kənara çıxdıqda, beynəlxalq əmtəə mübadiləsi ilə

tamamlanır və bu əsasda yeni dünya bazarı İnkişaf edir.

Beləliklə, dünya bazarı bir-biri ilə əmtəə mübadiləsilə əlaqədar

olan ayrı-ayrı ölkələrin beynəlxalq istehsal ixtisaslaşmasına

əsaslanır və geniş təkrar İstehsal prosesini təmin etmək üçün bir

ölkədə istehsal olunan məhsulları digər ölkələrlə mübadilə

edirlər. Dünya bazarında əmtəələr mübadiləsi geniş təkrar

istehsal prosesini təmin edən prosesdir. Ona görə də, ayrı-ayrı

ölkələrin əmtəə istehsalçılarının əlaqələri əmtəələr vasitəsilə

həyata keçirilir, İstehsal miqyası artdıqca genişlənir.

Qeyd etmək lazımdır ki, lazımdır ki, vahid milli bazarların

və dünya kontlnentlərarası bazarların formalaşmasına iri

kapitalist sənayesi təsir göstərdi. XVIII əsrin axırlarında İngiltərə,

XIX əsr ərzində isə Avropanın və Amerikanın digər ölkələrində

sənaye sürətlə İnkişaf etməyə başladı. Bu milli bazarların

formalaşmasını sürətləndirdi və dünya kapitalist bazarının

formalaşmasına səbəb oldu. İri sənayenin bu yaradıcı rolunu

aşağıdakı amillər şərtləşdirmişdir:

I. Kapitalist istehsalının yüksək mənfəət norması almağa

cəhd göstərməsi. Bunun arxasınca qaçan sahibkarlar mənfəətin

mövcud səviyyəsi ilə razılaşmır, öz məhsullarını ölkəsindən

kənarda reallaşdırmaq üçün optimal şərait axtarırlar. Heç təsa

63

düfi deyildir ki, XIX əsr dünyanın iri sənaye ölkələri arasında

siyasi cəhətdən bölgü əsri oldu. Bu ölkələrin hökumətləri siyasi

maraqlarından əlavə, öz sahibkarları üçün yüksək gəlirli bazarları

da təmin etdilər. Bu yolla da ölkələrarası iqtisadi əlaqələr

genişləndi;

II. Sənətkarlıqdan və manufakturadan fərqli olaraq, iri

sənaye satış üçün külli miqdarda məhsul istehsal edir. Külli

miqdar mənfəət əldə etmək üçün sahibkarlar öz məhsullarını

yalnız ölkə daxilində deyil, eyni zamanda xaricdə də satmağa can

atırlar. Bu da həmçinin xarici ticarətin genişlənməsinə səbəb olur;

III. Mənfəət dalınca qaçmaq ölkə daxilində müəssisələr

arasında kəskin mübarizə şəraitində keçir. Yüksək mənfəət əldə

etmək məqsədilə ayrı-ayrı sahələr onlar üçün bazar olan digər

milli sahələrin tələbatından çox məhsul istehsal edirlər. Müxtəlif

milli sahələrin inkişafında olan bu qeyri-bərabərlik daxili bazara

təsir edir. Texnoloji cəhətdən əlaqəli olan sahələr öz məhsullarını

xarici bazarda reallaşdırmağa çalışırlar.

IV. İri maşınlı sənaye bazasında kütləvi məhsullar

istehsalı xammallara kütləvi tələbat yaradır. Sənayenin inkişafı

prosesində əsas xammal göndərənlər inkişaf etmiş ölkələrdən

asılı ölkələrdir və onlar məcburi olaraq iqtisadi və qeyri-iqtisadi

metodlarla iqtisadiyyatı xammal istiqamətində

ixtisaslaşdırmışlar.,Göründüyü kimi, iri maşınlı sənaye yarandığı

andan etibarən müxtəlif ölkələrin, onların məhsullarının alıcısı

kimi deyil, eyni zamanda öz xammal məhsullarının satıcısı kimi

dünya bazarına meyl edirlər.

Dünya bazarı tam inkişafına yalnız ka’pitalist istehsalı və

geniş beynəlxalq əmək bölgüsü şəraitində çata bilər. Yalnız ka-

64

pitalist istehsal üsulu şəraitində dünya bazarı tam inkişaf etmiş

iqtisadi kateqoriya olur, beynəlxalq əmtəə dövriyyəsinin geniş və

hərtərəfli inkişafı dünya bazarında daim və kütləvi məhsul

istehsalı üçün şərait yaradır, bu isə beynəlxalq nəqliyyat və rabitə

vasitələrinin geniş şəbəkəsinin yaradılmasını tələb edir.

Dünya bazarı milli bazarların inkişafı nəticəsində

yaranmasına baxmayaraq, onlar arasında bəzi fərqləndirici

xüsusiyyətlər vardır. Ölkə daxilində və tədavüldə iştirak edənlər

dünya bazarına çıxmırlar. Milli bazarlarda əlaqələrin hərəkətini

iqtisadi amillər, müəssisələrarası iqtisadi əlaqələr şərtləndirirlər.

Dünya bazarına dövlətin xarici iqtisadi siyasəti böyük təsir

göstərir. Məsələn, xarici dövlətlərin mallarına dövlət yüksək

baryer qoyur, vilayətlər, kəndlər, şəhərlər arasında milli malların

hərəkətində isə belə baryerlər yoxdur. Nəhayət, dünya bazarında

dünya qiyməti fəaliyyət göstərir.

Dünya kapitalist bazarı öz inkişafında üç mərhələni keçir

və kapitalist istehsal üsulunun inkişafı ilə müəyyən edilir;

1) kapitalist istehsal üsulunun hazırlıq mərhələsi

(manufaktura dövrü);

2) ayrı-ayrı müəssisələrin, maşınlı istehsal mərhələsi;

3) kapitalizmin korporativ inkişaf mərhələsi.

Dünya kapitalist bazarının inkişafının hər bir mərhələsinin

xüsusiyyətləri vardır. Kapitalist istehsal üsulunun hazırlıq

mərhələsində dünya bazarı inkişaf etməmişdir. Bu mərhələdə

xarici ticarətdə əmtəələrin tədavülü prosesində vasitəçi rolu

oynayan ticarət kapitalı əsas rol oynayırdı. Məhsullar əsasən kiçik

əmtəə istehsalçıları və kapitalist manufakturası tərəfindən

istehsal olunurdu. Dünya bazarının 2-ci mərhələsi XVIII əsrin

axırında İngiltərədə olan sənaye çevrilişi dövrünü və XIX əsrin

65

70-ci illərinin axırına qədər olan dövrü əhatə edir. Bu zaman

dünya kapitalist ticarəti tamamilə inkişaf etmişdir. İri maşınlı

sənayenin qələbəsi və iri sənaye və ticarət sistemləri artıq

meydana gəlmişdir. Dünya bazarı özünün başlanğıc

vəziyyətindən çıxır və kapitalizm kateqoriyası kimi meydana gəlir.

Dünya bazarlarında sənaye kapitalı həlledici rol oynayır

və ticarət kapitalını özünə tabe edir. Beynəlxalq əmtəə

mübadiləsinin əsasını İngiltərədən iri kapitalist sənayesi

məhsullarının ixracı və həmin ölkəyə xammal və ərzaq

məhsullarının idxalı təşkil edirdi. XIX əsrin 60-70-ci illərində

dünya bazarını müəyyən edən əsas əlamət inkişaf etmiş kapitalist

ölkələrinin, hər şeydən əvvəl öz inkişaf səviyyələrinə görə

İngiltərəni ötüb keçən ABŞ və Almaniyanın təsərrüfat həyatında

sənaye kapitalının əsas rolunu qəti möhkəmlətmək idi.

Kapitalizmin korporativ mərhələsi XIX əsrin 80-ci

illərindən bu günə qədər olan dövrü əhatə edir. Bu dövr ayrı-ayrı

müəssisələrin kapitalizmin hakim korporasiyalarının müxtəlif

formalarına keçidilə xarakterizə olunur. Bu mərhələdə vahid

kapitalist təsərrüfat sisteminin formalaşması və maliyyə

kapitalının hakim olması əsasında hərtərəfli dünya bazarının

formalaşması başa çatır.

Müasir dünya bazarı, onun fəaliyyətinin xüsusiyyətlərini

açan bəzi əlamətlərə malikdir. Əsas xarakterik əlamət

kapitalizmin əmtəə təbiəti ilə əlaqədardır. Bu onunla izah edilir ki,

ayrı-ayrı ölkələr arasında İqtisadi əlaqələr sərfəlilik, mənfəətlik

əsasında həyata keçir. Dünya kapitalist bazarı İsə sənaye

cəhətdən inkişaf etmiş iri kapitalist ölkələrinin iqtisadi cəhətdən

geridə qalmış ölkələri istismar etməsi nəticəsində müəssisələrin

mənfəət normalarının artmasında mühüm rol oynayır.

66

Dünya kapitalist bazarının ikinci mühüm əlaməti istehsal

və rəqabətdə özbaşınalığın olmasıdır. Əgər hər bir müəssisədə

istehsal planauyğun həyata keçirsə, kapitalizm aləmi miqyasında

və bütün dünyada bu proses nizamsız keçir. İqtisadiyyatın

ayrı-ayrı sahələri arasında istehsal vasitələrinin bölüşdürülməsi

kortəbii baş verir. Əmtəə istehsalçısı kapitalı elə fəaliyyət

dövriyyəsinə qoymaq istəyir ki, mənfəət norması yüksək olsun.

İstehsal vasitələrinin ayrı-ayrılıqda və bütövlükdə dünyada

özbaşına bölüşdürülməsi, ayrı-ayrı sferalar arasında

disproporsiya yaradır. Ayrı-ayrı İstehsal sferalarında müvazinət

yaradılmasına cəhd göstərilməsinə baxmayaraq, hər bir

İstehsalçı elə istehsal dəyəri yaratmalıdır və elə məhsul istehsal

etməlidir ki, ictimai tələbatı ödəyə bilsin. Buna baxmayaraq,

iqtisadiyyatın müxtəlif sektorlarına bu meyl müvazinətin daimi

pozulmasına qarşı reaksiya kimi yaranır. Dünya kapitalist

bazarında kooperasiya və onun qeyri-sabit xarakteri kapitalist

istehsalını daim genişləndirir. Nəticədə proses daha da güclənir.

Dünya kapitalist bazarına ayrı-ayrı ölkələr arasında

rəqabət mübarizəsi xasdır. Hal-hazırda bu rəqabət ABŞ,

Yaponiya, Avropa Şurasının digər ölkələri arasında gedir. İndi

korporativ kapitalizm dövründə dünya kapitalist bazarında

praktiki olaraq elmi texnoloji kompleks (ETK) hökmranlıq edir.

Milli hökumətlər bu blok tərəflərindən himayə edilən beynəlxalq

iqtisadi əməkdaşlığın bilavasitə iştirakçıları dünyanın iqtisadi

cəhətdən bölünməsini həyata keçirirlər, dünyanın müxtəlif

bazarlarında əmtəələrin satılması və onların qiyməti haqqında

danışıqlar aparılır. Müasir dünya bazarının mühüm əlaməti

ondan ibarətdir ki, xarici ticarət sisteminə müxtəlif inkişaf

mərhələsində olan ölkələr cəlb edilmişlər. Beynəlxalq əmək

bölgüsündə 67

inkişaf etmiş kapitalist ölkələrilə yanaşı, inkişaf etməkdə olan

ölkələr, o cümlədən kapitalist istehsalı üsulundan qabaqcıl

istehsal üsuluna xas olan ölkələr də iştirak edirlər. Bunu hər

şeydən əvvəl, müxtəlif ölkə və regionlarda kapitalizmin müxtəlif

vaxtlarda əmələ gəlməsi və onun inkişaf tempinin qeyri- bərabər

olması şərtləndirmişdir.

XX əsr dünya kapitalist bazarı bir neçə dərin böhran

keçirmişdir. Bunlardan birincisi 1914-1918-ci illərdə baş vermiş

dünya müharibəsi ilə əlaqədar idi və dünya təsərrüfatı inkişafına

mühüm təsir göstərdi. Müharibə uzun müddət beynəlxalq əmtəə

mübadiləsini pozdu. Yalnız 1924-cü ildə dünya kapitalist

bazarında əmtəə dövriyyəsinin fiziki həcmi müharibədən əvvəlki

səviyyəyə çatdı. Bunu əlavə etmək lazımdır ki. Böyük Oktyabr

çevrilişindən sonra Rusiyada xarici ticarət dövriyyəsinin həcmi

ölkənin xarici iqtisadi əlaqələrini idarə etmək üçün fövqəladə

tədbirlər həyata keçirildiyindən xeyli məhdudlaşdı. Bu aksiya

nəticəsində mühüm kapitalist dövlətləri tərəfindən Rusiya

iqtisadiyyatının inkişafına yönəldilən investisiyalar kəsildi,

məhsulların idxalı və ixracı üzərində ağır şərtlər qoyuldu. Dünya

kapitalist bazarında sonrakı dərin böhran ikinci dünya müharibəsi

qurtardıqdan sonra başladı, və o beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

sisteminin bütün strukturunu əsaslı surətdə sarsıtdı.

Lakin 1945-ci ildən sonra beynəlxalq əmtəə mübadiləsi

Birinci Dünya müharibəsinə nisbətən tez həyata keçdi. Nəhayət,

müharibədən sonra dünya kapitalist bazarı kapitalizmin

müstəmləkəçilik sisteminin dağılması ilə əlaqədar yeni

çətinliklərlə qarşılaşdı. Milli azadlıq hərəkatı nəticəsində Asiya və

Afrika ölkələri müstəqillik əldə etdilər, bu da sənaye cəhətdən inki

68

şaf etmiş ölkələrin bazarlarını və iqtisadi hökmranlıqlarını ləğv

etdi və inkişaf etmiş ölkələr həmin ölkələrdə öz məhsullarını

satmaqda və kapital ixracında çətinlik çəkdilər.

Göstərmək lazımdır ki, bütün bu böhranlar son anlarda

aradan qaldırıldı. Bütövlükdə müharibədən sonrakı dövrün

fərqləndirici əlaməti beynəlxalq ticarətin inkişaf tempinin

əhəmiyyətli dərəcədə güclənməsi idi. Bu kapitalizmin bütün

dövrlərinə nisbətən özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə daxil

olması idi. Bu dövr ərzində ölkələrdən məhsul ixracının

sürətlənməsi müşahidə olunurdu. Belə ki, onun orta illik inkişaf

tempi 50-ci illərdə 6%, 60-cı illərdə 8,2%, 1970-1975-ci illərdə isə

9,4% təşkil edirdi. Hətta 70-ci illərdə kəskin iqtisadi böhran vaxtı

kapitalizmin xarici iqtisadi fəaliyyəti bütövlükdə kapitalizm

təsərrüfatına nisbətən müvəffəqiyyətlə inkişaf edirdi.

Müasir dünya bazarının mühüm fərqləndirici

əlamətlərindən biri ondan ibarətdir ki, sənaye cəhətdən inkişaf

etmiş dövlətlər milli bazarları qorumaq və öz məhsullarının

ixracını ço- xaltmaq üçün keçirilən tədbirlərdə daha məsuliyyətlə

iştirak edirlər. Burada söhbət proteksionizm siyasətindən gedir ki,

bu da manufaktura dövründə və iri maşınlı sənayenin ilkin

mərhələləri üçün xarakterik idi. İndi alış balanslaşdırılmadan

aparıldığından bir çox ölkələr yenidən proteksionizm siyasəti ilə

üzləşirlər.

Dünya kapitalizm bazarında gedən iri dəyişiklik yalnız

İkinci Dünya müharibəsinin nəticələri ilə deyil, beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin inkişaf xüsusiyyətləri ilə əlaqədardır. XX əsrin

ikinci yarısında sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrin regional

iqtisadi blokları yaranır. EC (EC - European Commu- nity -

Avropa Birliyi), EACT (EACT - ingiliscə EFTA - European Free

Trade Assocition - Avropa Azad Ticarət Assosiasi 69

yası) son zamanlarda azad ticarətin Şimali Amerika zonası

(NAFTA - North American Free Trade Aqreement - Sərbəst

ticarət haqqında Şimali Amerika Müqaviləsi), inkişaf etməkdə

olan ölkələr özlərinin iqtisadi birliklərini yaradırlar. Məsələn,

1975-ci ildə Latın Amerikası iqtisadi sistemi ölkələrinin regional

iqtisadi təşkilatı yaranır. Bu təşkilatın Latın Amerikası və Karib

dənizi ölkələri də daxil olmaqla 25 üzvü vardır, 1967-ci ildə

qarşılıqlı iqtisadi və sosial əlaqələr yaratmaq məqsədi ilə

Cənubi-Şərqi Asiya dövlətlərinin ACEAH assosiasiyası yaranır.

Bruney, İndoneziya, Malaziya, Sinqapur və Filippin onun

üzvləridir. Dünyanın digər regionlarında da inteqrasiya prosesi

yaranır. İnteqrasiya qrupları arasında bütün ticarət iqtisadi

maneələr tədricən ləğv olunur, lakin üçüncü ölkələr üçün gömrük

ödənişləri və digər maneələr güclənir. Bu tədbirlər dünya

kapitalist bazarının inhisarlaşmasının yeni növüdür. Belə

blokların iqtisadi əsasları dünya təsərrüfatının müxtəlif

sektorlarında obyektiv olaraq səmərəliliyin yüksəlməsinə təminat

verir. Məhz bu meylin nəticəsində isə istehsalın

beynəlmiləlləşməsi daha da gücləndi.

Dünya bazarında rəqabət mübarizəsi kəskinləşmiş, onun

yeni metodları meydana gəlmişdir. Dünya aləmində elmi- texniki

inqilab rəqabət mübarizəsinin yeni spesifik forması kimi çıxış edir.

Son illərdə korporativ kapital rəqabət mübarizəsi qiymət

sferasından məlumat və hazır məhsulların yeniliyi, texniki

səviyyəsi, keyfiyyəti, onun hazırlanmasının, texniki xidmətinin

təkmilləşdirilməsi və əmtəə tədavülü şəbəkələrinin inkişafı və

yaxşılaşdırılmasına keçir. Xarici bazarda elmi-texniki kəşflər

korporasiyalar üçün mühüm amillərdən biridir. Belə ki, müasir

bazarlarda o sahibkar qələbə qazanır ki, dünya bazarına yeni,

70

müasir tələblərə cavab verən məhsul çıxarmaqla yanaşı, texniki

xarakterli yeni, daha kompleks xidmətlər təklif edir. Ona görə də,

dünya bazarının müasir şəraitdə yenilik və məhsulların təkmil

olması amilləri qiymət amilini qabaqlayır və başlıca rol oynayır.

Bundan başqa, dünya bazarında ayrı-ayrı məhsulların

rəqabət qabiliyyətinə əsaslı təsir göstərən yeni meyllər əmələ

gəlmişdir. Söhbət enerji böhranı vaxtı bir çox maşın növlərinin

adaptasiyasından (uyğunlaşmasından), həmçinin onların ətraf

mühitin qorunması tədbirlərinə uyğun olmasından gedir.

Məhsulların keyfiyyətinin yaxşılaşması ilə yanaşı tədarük

sistemi də təkmilləşir. İri beynəlxalq korporasiyaların öz

məhsulları xarici filiallar və onların nəzarətində olan müəssisələr

tərəfindən satılır.

İxrac olunan məhsulların əhəmiyyətli formalarından biri

yerli firma - agentlərdən (ingiliscə «agent» - geniş mənada başqa

şəxsin yerinə, onun nəzarəti altında işləyən şəxsdir: dar mənada

sövdələşmənin bağlanması və sair işlərin görülməsi üçün muzdla

tutulmuş səlahiyyətli şəxsdir) istifadə edilmişdir. Belə vasitəçilərin

tətbiq edilməsi iri investisiya tələb etmir, müvafiq ölkələrdə

özlərinin satış şəbəkələrini yaratmaqla firmaların maddi-texniki

bazarlarından istifadə edirlər.

Son 10-20 il ərzində bir neçə korporasiyalar tərəfindən

ixrac sertifikatları və konsorsiumları geniş yayılmışdır. Bu

praktika İngiltərə və Fransada daha çox təzahür edir.

İri sənaye birlikləri tədarük şəbəkələrindən qarşılıqlı

surətdə istifadə etməklə öz məhsullarını reallaşdırırlar. Birinci

növbədə bu rəqabət qabiliyyəti olmayan məhsulların satışı vaxtı

tətbiq olunur. Belə müqavilə növü İtaliyanın avtomobil firması

7I

«Fiat» və Fransanın «Sitroen» firması arasında bağlanmışdır.

Korporasiyalar bazar problemini həll etmək üçün yeni iş

formasından istifadə edirlər. O, marketinq adlanır və onun

mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kompaniyalar uzun və qısa müddətli

irrıkan- larını, yeni maşın növlərini işləyib hazırlayır, bazarı

Öyrənir və onun inkişafının uzunmüddətli proqnozunu tərtib

edirlər. İri kompaniyalar və onların birlikləri və marketinq bazarda

istehsalın inkişaf tempinə və bazarda tələbatın xarakter və

tempinə təsir göstərməyə cəhd edirlər.

İri istehsalçılar və istehlakçılar arasında idxal-ixrac

əməliyyatları ilə yanaşı dünya bazarında son 20 il ərzində

məhsulların auksionda (latınca «auctio» - «böyümə», «artma»

deməkdir), birjalarda (ingiliscə excling - müntəzəm və təşkilati

bazar forması olub, maliyyə və ticarət sövdələşmələrinin

bağlanması üçün nəzərdə tutulan təşkilatdır) və ticarət

mərkəzlərində satış və alışı geniş yayılmışdır.

Beynəlxalq auksion (hərrac) - bu ayrı-ayrı partiya

məhsullarının satışı üsuludur ki, onları növbə ilə satılmaq,

baxmaq üçün nümayiş etdirirlər və iştirakçılar arasında ən yüksək

qiymət qoyan alıcılar tərəfindən alınmış hesab olunur. Beynəlxalq

auksionlarda xəz, yun, tütün, çay, antikvar (əntiq) əşyaları, cins

atlar və s. satılır. Salonda olan alıcılara qiymətlər təklif edilir.

Bir sıra beynəlxalq auksionlarda auksionist ən yüksək

qiymət elan edir. Alıcılardan heç biri elan edilən qiyməti

vermədikdə, qiyməti aşağı salırlar. Moskva, London, Nyu-York,

Monreal, Amsterdam, Kəlküttə və Kolumboda beynəlxalq

auksionlar keçirilir.

Birja - topdansatış, o cümlədən beynəlxalq sabit və dəqiq

keyfiyyət parametrləri olan kütləvi məhsullar ticarəti (əmtəə

72

birjası) və ya qiymətli kağızlar, qızıl, valyuta (fond birjası)

sistematik alış-satış əməliyyatlarıdır.

Əmtəə birjası - beynəlxalq əmtəə bazarında daha çox

xammal və kənd təsərrüfatı mallarının (taxıl, qənd, kakao, qəhvə,

kauçuk, əlvan metallar, pambıq və s.) kütləvi alqı-satqısıdır.

Əmtəə birjasında əvvəlcədən müəyyən edilmiş qiymətlərlə

müəyyən partiya mal nümunə və standartlara əvvəlcədən

baxılmadan realizə olunur. Sazişi imzalama anına qədər əmtəə

birjası faktiki əmtəə təklif etmir, əmtəələrin xüsusiyyətlərindən,

həmçinin onun istehsalının mövsümiliyindən asılı olaraq 8 aydan

14 aya qədər imzalanır. Belə ki, Nyu-York pambıq birjasında

pambığın alqı-satqısına digər müqavilə məhsulu dekabrda

görünmək şərti ilə iyunda bağlanır.

Müasir dövrdə beynəlxalq birja ticarətinin inkişafı

ziddiyyətli xarakter daşıyır. Bir tərəfdən Elmi-Texniki

Kompleksinin rolunun əhəmiyyətli dərəcədə artması ilə əlaqədar

olaraq, əmtəə birjalarının əhəmiyyəti beynəlxalq ticarət mərkəzi

kimi azalır, digər tərəfdən, ticarət birjasının predmeti yeni qrup

əmtəələr; ağac materialları, iplik, ət və ət məhsulları, yun, digər

ya- rımfabrikat növləri, hətta hazır məhsullar olur.

O ki, qaldı ticarətin mövqeyinə, onlar ticarətin elə

formasını təşkil edirlər ki, onda maşın nəqliyyat və avadanlıq

alıcısı ya onları almaq, ya da onların tikintisi üçün firmaları dəvət

edirlər. Müəyyən vaxt ərzində istəyənlər öz məhsulunu və ya

göstərilən vaxt ərzində öz təkliflərini edir və alıcı onlardan ən

əlverişlisini seçir.

Ticarət növlərinin fəaliyyət göstərməsi və onların geniş

yayılması onunla əlaqədardır ki, onlar ticarət forması kimi inkişaf

etməkdə olan ölkələr tərəfindən tez-tez tətbiq olunur.

73

Dünya bazarında təşkil olunan ticarət növlərinin 80%-i inkişaf

etmiş ölkələrin payına düşür. Bu dövlətlər o ticarət növünə

üstünlük verirlər ki, alışın bu forması onlara sərfəli qiymətlərlə

məhsullar seçməyə İmkan verir.

Beləliklə, aydın olur ki, dünya bazarında rəqabətin

kəskinləşməsi, əmtəələrin texniki-iqtisadi göstəricilərinə tələbatın

artması, kapitalist firmalarını məcbur edir ki, istehsalın və

tədavülün forma və metodlarını daha da təkmilləşdirsinlər, xarici

quraşdırma müəssisələri təşkil etsinlər, xaricdə öz müəyssisə-

lərini və ya müştərək müəssisələr yaratsınlar. Son illərdə bu

istiqamətdə Yapon və Qərbi Avropa müəssisələri fəallıq

göstərirlər.

74

n FƏSİL

BEYNƏLXALQ MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ

XARİCİ TİCARƏTİN YERİ VƏ ROLU

2.1. XARİCİ TİCARƏT BEYNƏLXALQ İQTİSADİ

MÜNASİBƏTLƏR SİSTEMİNDƏ

Xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin ənənəvi

və ən çox inkişaf etmiş formasıdır. Təxmini hesablamalara görə,

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin 80%-i xarici ticarətin payına

düşür. Beynəlxalq ticarət beynəlxalq əməkdaşlığın əksər

növlərini əlaqələndirir.

Hər bir ölkə üçün xarici ticarətin rolu əvəzedilməzdir.

C.Saksın fikrincə, «dünyanın istənilən ölkəsinin iqtisadi

müvəffəqiyyəti xarici ticarətdən asılıdır. Heç bir ölkə dünya

iqtisadi sistemindən təcrid olunmuş şəkildə sağlam İqtisadiyyat

yarada bilməz».®

Beynəlxalq ticarət müxtəlif ölkələrin əmtəə istehsalçıları

arasında beynəlxalq əmək bölgüsü əsasında yaranan əlaqə

formasıdır. Müasir beynəlxalq münasibətlər dünya ticarətinin fəal

İnkişaf tempi ilə xarakterizə olunur, milli iqtisadiyyatın inkişafında

İsə yeni, spesifik əlamətlər baş verir.

Elmi-texniki tərəqqinin təsiri altında müxtəlif ölkələrin

İqtisadiyyatında struktur dəyişiklikləri baş verir, istehsalın

ixtisaslaşması və kooperasiyası milli iqtisadiyyatların qarşılıqlı

asılı-

/IM'.CÜKC. PhiHouucoı iKOHOMUKd G Pocciıu. - A/.. 1994. C. 244.

15

lığını gücləndirir. Bununla da beynəlxalq ticarət əlaqələri fəallaşır.

Hər il dünyada istehsal olunan məhsulların 25%-i beynəlxalq

ticarət sisteminə daxil olur. Beynəlxalq ticarət istehsala nisbətən

daha sürətlə artır. Ümumdünya ticarət təşkilatının tədqiqatına

görə, dünyada hər il istehsalın 10% artımına qarşı, dünya ticarəti

16% artır. Ona görə də, onun inkişafı üçün daha əlverişli şərait

yaranır. Xarici ticarət iqtisadi artım üçün güclü amilə çevrilir. Eyni

zamanda ölkələrin beynəlxalq əmtəə mübadiləsindən asılılığını

əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

«Xarici ticarət» dedikdə, ölkənin hər hansı digər ölkə ilə

ödənilən idxal və ixrac əməliyyatlarından ibarət ticarəti başa

düşülür. Çoxtərəfli xarici ticarət fəaliyyəti əmtəə ixtisaslaşmasına

görə, hazır məhsul, maşın və avadanlıqlar, xammal, xidmət və

texnologiya ticarətinə bölünür. Son onilliklərdə maliyyə resursları

ilə ticarət (istiqraz və səhmlər) sürətlə artır.

Beynəlxalq ticarət bütün dünya ölkələri ticarətinin

məcmusunu əhatə edir. Lakin «beynəlxalq ticarət» anlayışı daha

dar mənada da başa düşülə bilər. Belə ki, o, inkişaf etmiş, inkişaf

etməkdə olan ölkələrin, hər hansı qitənin, bölgənin (məs. Şərqi

Avropa, Şimali Amerika və s.) xarici ticarətinin məcmusunu da

əhatə edir.

Beynəlxalq ticarət üç əsas göstərici ilə xarakterizə olunur:

əmtəə dövriyyəsi, əmtəə strukturu və coğrafi struktur.

Xarici ticarət dövriyyəsi - beynəlxalq əmtəə

mübadiləsində iştirak edən ölkələrin idxal və ixracının dəyərinin

məbləğini birləşdirir. Xarici ticarətin dəyər və fiziki həcmini

fərqləndirirlər. Dəyər həcmi müəyyən zaman kəsiyində cari

(dəyişən) qiymətlərlə istifadə edilən valyuta məzənnələri ilə

hesablanır. Xarici ticarətin fiziki həcmi daimi qiymətlərlə

hesablanır. Onun 76

əsasında müqayisəli qiymətlərlə xarici ticarətin real dinamikası

müəyyən olunur.

Orta əsrlərdən başlayaraq əksər ölkələrin iqtisadçıları

xarici ticarətin əmələ gəlməsini, onların rolunu aydınlaşdırmağa

çalışmış, hələ o dövrdə feodalizmin dağılması və kapitalizmin

yaranması zamanı (XV - XVIII əsrlər) ticarət burjuaziyasının

maraqlarını müdafiə edən merkantalistlər, millətin varlanması

üçün xarici ticarətin rolunu yüksək qiymətləndirirdilər.

Lakin pul yeganə sərvət, əmtəələrin pula dəyişdirilməsi

İsə sərvətlərin artması üçün yeganə üsuldur. Bu baxımdan

merkantalistlərin fikrincə əmtəələrin idxalı sərvətlərin

azaldılmasına bərabərdir. Merkantalistlər təklif edirdilər ki, ixracı

stimullaşdırmaq və dövlətin İşə qarışması ilə idxalı

məhdudlaşdırmaq lazımdır.

Merkantalistlərin ən məşhur nümayəndələri İngilis

iqtisadçısı U.Staffor (1564-1612), T.Man (1571-1641), fransız

iqtisadçısı A. de Mokretyen (1575-1621) ilk dəfə olaraq «siyasi

iqtisad» terminini işlətmişlər. Rus iqtisadçısı N.T.Posoşkov

(1652-1726) da merkantalizm tərəfdarı idi.

İdxala məhdudiyyətlər qoyulması beynəlxalq ticarəti

çətinləşdirdi, kapitalist istehsalının inkişafı məntiqi ilə ziddiyyət

təşkil etdi. Merkantalizmin proteksionist doktrinası əvəzinə azad

ticarət (fritederçilik) ideyası meydana gəldi. Bu nəzəriyyənin

tərəfdarları xarici ticarətin rolunu beynəlxalq iqtisadi münasibətlər

nöqteyi-nəzərdən qiymətləndirdilər.

Azad ticarət siyasətinin seçilməsi və ya proteksionizm XIX

əsr üçün xarakterik idi. Hal-hazırda bu iki yanaşma qarşılıqlı

surətdə bir-birilə əlaqədərdır. Lakin bu əlaqələr çərçivəsin

77

də ziddiyyətli birlikdə azad ticarət prinsipi qabaqcıl rol oynamaqla

dominantlıq təşkil edir.

Fritrederçilik siyasəti ilk dəfə A.Smit tərəfindən beynəlxalq

ticarət nəzəriyyəsini əsaslandırarkən müəyyən olunmuşdur. Bu

nəzəriyyə gömrük məhdudiyyətlərini zəiflətmək yolu ilə xarici

malların idxal şərtlərinin liberallaşdırılmasının vacibliyini sübut

etdi. A.Smit xarici ticarətin vacibliyini və əhəmiyyətini sübut etdi

və göstərdi ki, «mübadilə hər bir ölkə üçün vacibdir, hər bir ölkə

bu əməliyyatda mütləq üstünlük qazanır».^ A.Smi- tin təhlili azad

ticarətin bütün növləri üçün klassik nəzəriyyələrin tərəfdaşıdır.

Bundan sonra D.Rikardo A.Smitin ideyalarını

zənginləşdirdi və inkişaf etdirdi. O, millətlərin nə üçün ticarət

etmələrini, iki ölkə arasında mübadilənin hansı şərtlər daxilində

aparılmasının daha da səmərəliliyini göstərərək, beynəlxalq

ixtisaslaşma meyarını müəyyən etdi. D.Rikardo belə hesab edirdi

ki, ölkənin mənafeyi naminə, hər bir ölkə onun üçün üstünlüyü

olan məhsul istehsalında ixtisaslaşmalıdır.

Rikardonun müddəaları öz əksini nisbi üstünlük

nəzəriyyəsində tapdı. D.Rikardo sübut etdi ki, beynəlxalq

mübadilə bütün ölkələrin mənafeyi naminə mümkündür və

arzuolunan- dır. O, hər bir dövlət üçün əlverişli mübadiləyə lazım

olan qiymət zonasını müəyyən etdi.

C.S.Mili özünün «Siyasi iqtisadın prinsipləri» (1848)

əsərində «beynəlxalq əmtəə mübadiləsi hansı qiymətlərlə həyata

keçirilir?)) sualına cavab verdi. Millə görə, tələb və təklif

qanununa əsasən mübadilənin qiyməti elə səviyyədə müəyyən

' AX'Mum. Mcc.u'doaanuc. o npupodc u npwuiHhi 6o.’amcmea ıtapodoa. A/., 1962.

78

edilir ki, hər bir ölkənin bütöv ixracı bütöv idxalı qabaqlayır.

Beynəlxalq dəyərin formalaşması qanunu və ya «beynəlxalq

dəyər nəzəriyyəsi» C.S.Millin xidmətidir. Beynəlxalq dəyər

nəzəriyyəsi göstərir ki, ölkələr arasında mübadiləni optimallaşdı-

ran qiymət fəaliyyət göstərir.

Nisbi üstünlük nəzəriyyəsi ölkələr arasında istehsal

xərcləri arasında fərq olduğunu göstərir. Lakin nə üçün ölkələr

arasında fərq olduğunu göstərmir. İqtisadçıların fikrincə, ölkələr

arasında istehsal xərclərindəki fərq ilk növbədə, məhsul

istehsalında olan müxtəlif amillər və nisbətlərdir.

İkincisi isə milli istehsal fərqləri, müxtəlif istehsal amilləri -

əmək, torpaq, kapital, həmçinin bu və ya digər əmtəələrə aid olan

müxtəlif tələblərlə əlaqədardır.

Xekşer-Olin nəzəriyyəsinə görə, ölkələr xeyli istehsal

məsrəfləri tələb edən məhsullar ixrac etməyə cəhd edirlər. Buna

müvafiq olaraq, az məsrəf tələb edən əmtəələr çox məsrəf tələb

edən məhsullara mübadilə edilir. Nəticədə açıq şəkildə bol olan

amillər ixrac edilir, istehsalın defisit amilləri isə idxal olunur.

Xekşer-Olin nəzəriyyəsi beynəlxalq ticarətin əksər qanu-

nauyğunlaqlarını müvəffəqiyyətlə izah edir. Ölkələr həqiqətən o

məhsulları ixrac edirlər ki, həmin məhsulların istehsalı üçün artıq

ehtiyatlar mövcuddur. Lakin beynəlxalq ticarətin bütün növləri

Xekşer-Olin sxeminə uyğun gəlmir. Sənaye cəhətdən inkişaf

etmiş ölkələrin istehsal ehtiyatlarının strukturu tədricən

bərabərləşir. Dünya ticarətinin ağırlıq mərkəzi ayrı-ayrı ölkələr

üzrə qarşılıqlı bərabər səviyyəli ticarətdən keçir.

1948-ci ildə Amerika iqtisadçıları P.Samuelson və

V. Stolper Xekşer-Olin nəzəriyyəsini təkmilləşdirərək öz

nəzə-

79

riyyələrlni yaratdılar; istehsalda birtərəfli amil olduqda, texnikanın

bəsitliyi, rəqabətin təkmilləşməsi və əmtəələrin tam mobil- liyi

nəticəsində beynəlxalq mübadilədə ölkələr arasında istehsal

amilləri üzrə bərabərlik (ekvivalentlik) prinsipi gözlənilir.

D.Rikardo nəzəriyyəsinə əsaslanan Xekşer-Olin və Sa-

muelson tərəfindən əlavə olunan ticarət nəzəriyyəsi ticarətə

sadəcə mübadilə kimi deyil, qarşılıqlı mübadilə kimi, həmçinin

ölkələr arasında inkişaf səviyyələrində olan fərqi azaltmaq

vasitəsi kimi baxılır.

Xarici ticarət nəzəriyyəsi Amerika iqtisadçısı V.Leontyev

tərəfindən inkişaf etdirilmiş və bu «V.Leontyev paradoksu»

adlandırılmışdır.

Paradoksun mənası ondan ibarətdir ki, Xekşer-Olin

nəzəriyyəsindən istifadə edərək, Leontyev göstərmişdir ki,

müharibədən sonrakı illərdə Amerika iqtisadiyyatı daha çox əmək

və kapital tələb edən sahələr üzrə ixtisaslaşmışdır; Başqa sözlə

desək, Amerikada ixrac idxala nisbətən daha çox əmək tutumlu,

az kapital tutumlu olmuşdur, bu nəticə Amerika iqtisadiyyatı

haqqında olan təsəvvürlərlə ziddiyyət təşkil edirdi. Ümumi rəyə

görə, o həmişə kapital artıqlığı ilə xarakterizə olunur və Xekşer-

Olin nəzəriyyəsinə görə, ABŞ yüksək kapital tutumlu malları ixrac

edir, idxal etmir.

Son illərdə Leontyev nəzəriyyəsi geniş əks-səda

doğurmuşdur. Müxtəlif ölkələrin iqtisadçıları bu barədə

müzakirələr apararaq, «Leontyev paradoksu»nu izah etməyə

başlayıblar. Nəticədə nisbi üstünlük nəzəriyyəsi beynəlxalq

ixtisaslaşmaya təsir edən əlavə amilləri nəzərə almaqla daha da

inkişaf etdi. Bu amillərə aşağıdakıları - istehsal amillərinin

müxtəlifliyini, hər şeydən əvvəl işçi qüvvəsinin peşəyönümü və

onun sə-

so

viyyəsini, təbii resursların əhəmiyyətli rolunu, beynəlxalq

ixtisaslaşmaya dövlətin xarici ticarət siyasətinin təsirini və s. aid

etmək olar.

Müharibədən sonrakı illərdə dünya təsərrüfatında və

beynəlxalq münasibətlər sistemində baş verən dəyişikliklər,

klassik nisbi üstünlük nəzəriyyəsinə uyğun olmayan bəzi amillərin

meydana gəlməsinə səbəb oldu. Bu yeni amillər klassik

nəzəriyyəni inkar etmir, əksinə bu və ya digər dərəcədə

beynəlxalq iqtisadi münasibətləri yeni reallıqlarla zəngilləşdirir.

Beynəlxalq ticarətin müasir nəzəriyyələrindən biri də

Q.Xafbauer və R.Vernonun (ABŞ) «texnoloji fərq»

konsepsiyasıdır. Bu konsepsiyanın müəllifləri müxtəlif ölkələrdə

bu və ya digər məhsul istehsalını və onların ixracında olan

fərqlərin müvəqqəti olduğunu qeyd edirlər. Yeni məhsul

istehsalını mənimsəyən ölkələr digər ölkələrə nisbətən nisbi

üstünlüyə malikdirlər və nəticə etibarilə hər hansı məhsul

istehsalında İnhisar istər daxili tələbatı, istərsə də xarici tələbatı

ödəyir.

Bəzi iqtisadçılar istehsal miqyasının səmərəliliyindən

istifadə etməklə, beynəlxalq ticarətin mexanizmini açırlar. Bu

nəzəriyyənin tərəfdarları B.Omenlə yanaşı R.Drize, P.Krüqman,

Q.Xafbauer və b.-dır. Bu nəzəriyyənin mahiyyəti ondan ibarətdir

ki, böyük daxili bazara malik olan ölkələr o məhsulları ixrac

edəcəklər ki, onların səmərəliliyi irimiqyaslı istehsalda əldə

olunan qənaətlə müəyyən edilir. Beynəlxalq ticarət hər hansı

ölkənin İstənilən bazarına nisbətən həmin bazarı

genişləndirməyə, vahid inteqrasiya edilmiş bazarın

formalaşmasına imkan verir. Məhdud daxili bazara malik olan

ölkələr beynəlxalq miqyasda böyük ehtiyac olmayan məhsullar

istehsal edirlər.

81

istehsal miqyasının səmərəliliyi nəzəriyyəsi universal

deyildir, belə ki, o xarici ticarətin yalnız müəyyən nomenkla-

turasını əhatə edir. Bu isə öz növbəsində istehsal miqyasının

səmərəliliyinin reallaşdırılması, istehsalın təmərküzləşməsi,

firmaların ihləşdihlməsl ilə əlaqədar onların inhisara çevrilməsilə

bağlıdır. Buna müvafiq olaraq bazarların strukturu və onların

fəaliyyət mexanizmi də dəyişir.

Amerika alimi M.Porter müasir beynəlxalq ticarətin

inkişafını müəyyən edən yeni amilləri müəyyənləşdirməyə cəhd

göstərmişdir.

Onun beynəlxalq rəqabətin öyrənilməsinə həsr edilmiş

əsərlərində inkişaf etmiş iri sənaye ölkələrində müasir xarici

ticarətin inkişafını müəyyən edən 4 mühüm parametr öz əksini

tapır: istehsal amilləri; tələbin şərtləri; yaxın və uzaq xidmət

sahələri; firmaların strategiyası və rəqabəti.

M.Porter göstərir ki, ölkənin İstehsal amilləri irsən keçmir

və geniş istehsal prosesi nəticəsində yaranır. Tələbin şərti - bu

firmaların inkişafını müəyyən edən bazarın tələbidir.

Xarici ticarətin inkişafını müəyyən edən üçüncü əlamət isə

mövcud komponentll, yüksək professionallığa, geniş İstehsal

ənənələrinə malik vasitələrlə əhatə-təmin olunma amilidir.

Dördüncü parametr - firmaların strategiyası və rəqabətdir.

Rəqabət strategiyası hazırlanarkən, firmalar öz sahələrində

səmərəli və uzunmüddətli rəqabət aparmaq üçün imkanlar

axtarırlar. M.Porter göstərir ki, «Universal rəqabət strategiyası

mövcud deyildir, yalnız sənayenin konkret sahəsinin fəaliyyəti,

vərdiş və kapitalın razılığı ilə konkret firmalar müvəffəqiyyətlər

qazana bilər». M.Porterin tədqiqatları rəsmi bəraət qazanmışdır.

O ABŞ, Avstraliya, Yeni Zellandiyanın milli məhsullarının

82

rəqabət qabiliyyətlərinin artırılması üçün dövlət siyasətinin işlənib

hazırlanması üçün, praktiki tövsiyələrin işlənib hazırlanmasında

iştirak etmişdir.

Dünya iqtisadiyyatında beynəlxalq korporasiyaların rolu

artır və bu ticarət mübadiləsinə keyfiyyətcə təsir edir. Beynəlxalq

ticarət əməliyyatları, xüsusən də nisbi üstünlük nəzəriyyəsi təsdiq

edir ki, xarici ticarət münasibətlərinin inkişafı nəticəsində, ixraca

yönəlmiş istehsal sahələrində istehsalın artımı ilə əlaqədar olaraq

onda iştirak edən bütün ölkələr mənfəət əldə edirlər.

Bu tezisin əsaslandırılmasında «xarici ticarət multiplika-

toru» mühüm rol oynayır. Bu nəzəriyyəyə uyğun olaraq, xarici

ticarətdən alınan səmərə (xüsusən ixracdan) milli gəlirin inkişaf

dinamikasına, əhalinin məşğuliyyətiinə, istehlak səviyyəsinə,

investisiya fəaliyyətinə aktiv təsir edir. O, müəyyən əmsalla -

multiplikatorla hesablana və əks oluna bilər. İlk növbədə ixrac

sifarişləri məhsul istehsalını çoxaldır, buna müvafiq olaraq bu

sifarişi yerinə yetirən dövlətdə əmək haqqı artırılır. Sonra isə

ikinci istehlak məsrəfləri gəlir.

Lakin heç də həmişə ixracın artımı əlverişli nəticələrə

gətirib çıxarmır. Amerikalı iqtisadçı Y.Bxaqvatinin göstərdiyi kimi,

xammal İxracının genişlənməsi, bununla da iqtisadi artımın

əmələ gəlməsi ticarət şərtlərinin pisləşməsinə və əhalinin həyat

səviyyəsinin aşağı düşməsinə səbəb ola bilər. Xammal ixracının

sürətlə artması ilə məhz bu məhsulun dünya miqyasında qiyməti

elə düşə bilər ki, bu da iqtisadi artımdan alınan səmərəni heçə

endirə bilər.

İstehsal amillərinin tez-tez dəyişməsi ilə bağlı, xarici

ticarətin inkişaf nəticələrinə xüsusi diqqət vermək lazımdır. Uzun

8.3

müddət istehsal amilləri daimi qalmırlar, belə ki kapital yığımı

çoxalır, istehsal dövriyyəsinə isə yeni faydalı qazıntılar, yeni

ərazilər cəlb olunur.

90-cı illərin ortalarında dünya ticarətinin sürətli artımı

ABŞ, İtaliya, Kanada və İspaniyada idxalın artım sürəti, qrup

ölkələr arasında isə ticarətin genişlənməsi, həmçinin inkişaf etmiş

ölkələrdə - Uzaq Şərq regionunda, Yaponiyada və Latın

Amerikasında təsərrüfat konyukturasının sürətlə artımı ilə

əlaqədardır.

Təxmini hesablamalara görə, əgər dünya miqaysında

ticarət qadağaları ləğv edilərsə, on il ərzində əmtəə bazarlarının

həcmi hər il orta hesabla 6% artacaqdır. Bu isə 60-cı ildən

başlayaraq indiyə qədər olan dövr üçün ən yüksək göstərici

olacaqdır.

XX əsrin ikinci yarısından etibarən dünyada ticarət

olduqca qeyri-bərabər İnkişaf etməyə başlamışdır. Bu isə öz

növbəsində dünya bazarında qüvvələr nisbətinə təsir etmişdir.

Ayrı-ayrı ölkələrin həlledici mövqeyi (xüsusən ABŞ-ın)

azalmışdır. Məsələn, əgər 1953-cü ildə dünya ixracının 20%-i bu

ölkənin payına düşdüyü halda, 1990-cı ildə onun payına cəmi

1/8%i düşmüşdür. Öz növbəsində Almaniyanın ixracı ABŞ-a

yaxınlaşmış, bəzi illərdə isə hətta onu ötmüşdür.

80-cı illərdə Yaponiya beynəlxalq ticarətdə əhəmiyyətli

sıçrayış etdi. 1983-cü ildə o, maşın və avadanlıq ixracına görə

dünyada birinci yerə çıxdı. Yaponiya hal-hazırda avtomobil,

məişət elektronikası, audio-video texnikasının ixracına görə digər

ölkələri əhəmiyyətli dərəcədə qabaqlayır. Yaponiya ixracının

1/3-ü ABŞ-ın payına düşür. ABŞ-ın Yaponiya ilə ticarətində defisit

il ərzində 50-60 mlrd, dollar təşkil edir.

84

Beynəlxalq ticarətdə ABŞ-ın rolunun azalması Amerika

istehsalının rəqabət qabiliyyətinin azalması ilə əlaqədardır. 80- ci

illərin axırı 90-cı illərin ortalarından başlayaraq beynəlxalq

kommersiya sövdələşmələrində iştirak etmək istəyən 200

Amerika kompaniyasından təxminən yarısı müvəffəqiyyətsizliyə

uğramışlar. Bu dövr ərzində Yaponiya beynəlxalq rəqabət

qabiliyyətində liderliyi ələ aldı. Bu dövr ərzində ona «yeni sənaye

ölkələri» - Sinqapur, Honkonq, Tayvan birləşdi. Lakin 90- cı illərin

ortalarında ABŞ rəqabət qabiliyyətliyinə görə yenidən liderliyi ələ

aldı. ABŞ hökuməti 90-cı ilin birinci yarısında dünya bazarında

rəqabət qabiliyyətini yüksəltmək üçün Amerika şirkətlərinə imkan

yaratdı. Xüsusən, ticarəti əlaqələndirmək və ona təsir etmək üçün

şura yarandı. 1992-1994-cü illərdə informasiya vasitələri və işçi

qrupları şəbəkəsi yarandı. Bunlar bir çox geniş dairəli məsələlərin

həllində: ixracı maliyyələşdirmək və xarici bazarlarda Amerikanın

kiçik firmalarının fəaliyyətinə kömək üçün iştirak edirlər.

Nüfuzlu beynəlxalq reytinqə görə, 90-cı illərin ortalarında

rəqabət qabiliyyəti reytinqinə görə ABŞ liderlik edirdi. Onun

ardınca Sinqapur, Honkonq, həmçinin Yaponiya gəlir. Demək

lazımdır ki, Yaponiya 6 il müddətində birinci yerdə gedirdi. Fransa

17-ci, Çin 34-cü, Türkiyə 40-cı, Rusiya isə 48-ci yerdə gedirdi.

Belə dünya təsnifatının əsasında 378 müxtəlif meyar

durur. Bu meyarlar isə hər şeydən əvvəl əhalinin hər nəfərinə -

(adambaşına) düşən gəliri, inflyasiya səviyyəsini və bununla da

xarici ticarət balansını xarakterizə edir. Bundan başqa həmçinin

ölkənin faydalı qazıntılarına, infrastrukturanın inkişaf səviyyəsinə,

kommunikasiya şəbəkələrinin inkişafına və s. amil

85

lərə də fikir verilir. Obyektiv amillərdən başqa, dünyada mövcud

olan 21 min iri sənaye müəssisələrinin sorğularının nəticələri də

nəzərə alınır.

Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, XXI əsrin birinci

onilliyində ən rəqabətqabiliyyətli ABŞ və Asiya dövlətləri

olacaqdır. 2030-cu ildə isə ən rəqabət qabiliyyətli üç dövlətin -

ABŞ, Yaponiya və Çinin olması ehtimal olunur. Sonra isə

Almaniyanın, Sinqapurun, Cənubi Koreyanın, Hindistanın,

Tayvanın, Malaziyanın və İsveçin^° olması ehtimal edilir.

Bununla birlikdə dünya ticarətinin inkişafında ayrı-ayrı

ölkələrin rolunu qiymətləndirərkən göstərmək lazımdır ki, 90-cı

illərdə ən iri İdxalçı və ixracçı ölkə ABŞ olmuşdur. 90-cı illərin

ortalarında ABŞ-da milli ixrac strategiyası haqqında proqram

qəbul edilmişdir. ABŞ-dan sonra dünya ticarəti dövriyyəsinə görə

Almaniya və Yaponiya gəlir. Dünyanın 10 ən iri ticarət ölkələrinə,

habelə - Fransa, Böyük Britaniya, İtaliya, Kanada, Hollandiya,

Honkonq, Belçika (Lüksemburqla birlikdə) da daxildirlər.

Çində ixrac olduqca dinamik inkişaf edir ki, bu da 80-ci

illərin axırı, 90-cı illərin əvvəllərinin göstəriciləri üzrə sübut

olunmuşdur.

Sinqapur, Çili, Finlandiya, Mərkəzi və Şərqi Avropa

regionu 90-cı illərin ortalarında ixracın inkişaf tempinə görə

Asiyadan sonra ikinci yeri tutur.

İnkişaf etməkdə olan ölkələr dünya bazarına əsasən

xammal və ərzaq məhsulları, həmçinin sadə hazır məhsullar

göndərirlər. 90-cı illərin əvvəllərində dünya bazarında xammal

llomad o KOHKypenmocnocoÖHocmu e Mupe (1996 cocmasneH BceMupnMM

ƏKOHOMunecKUM 0opyMOM ()KeHe(ia) u MeoK'dynapodnbLM MHcmumymoM no

pcrmumtııo MeHedoıc.\ıenma (Jlo'umna).

86

və ərzaq məhsullarına tələbatın nisbətən azalması inkişaf

etməkdə olan ölkələrin ixrac imkanlarını da azaltdı. Öz

növbəsində xammal və ərzaq məhsullrı ixracında inkişaf etmiş

ölkələr xüsusi çəkilərini artırdılar. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin

isə bu məhsulların ixracında xüsusi çəkiləri 40%-dən (1960)

28%-ə (1990) endi. İnkişaf etməkdə olan ölkələr ixracda sənaye

məhsullarının xüsusi çəkilərini artırmağa çalışsalar da, inkişaf

etmiş ölkələr tərəfindən bu və digər formada təzyiqə məruz

qalırlar. Bununla birlikdə bəzi inkişaf etməkdə olan ölkələr,

xüsusən yeni sənaye ölkələri, öz ixrac strukturunu

yaxşılaşdırmağa nail olmuşlar, ixracın strukturunda hazır

məhsulun, sənaye məhsullarının, o cümlədən maşın və

avadanlıqların xüsusi çəkisi artmışdır. Belə ki, 1990-cı illərin

əvvəllərində inkişaf etməkdə olan ölkələrin dünya ticarətində

xüsusi çəkisi 16,3% təşkil etmişdir. Bütövlükdə isə inkişaf

etməkdə olan ölkələrdə ixrac istər ayrı- ayrı qrup ölkələr, istər də

sövdələşmə növləri üzrə qeyri-bərabər inkişaf edir.

Əksər inkişaf etməkdə olan ölkələrdən fərqli olaraq yeni

sənaye ölkələri, xüsusən də Asiyanın «dörd əjdahası» (Cənubi

Koreya, Tayvan, Honkonq, Sinqapur) ixracı sürətlə artırırlar. Belə

ki, 90-cı illərin ortalarında dünya ixracında onların xüsusi çəkisi

12%-i keçmişdir.

XX əsrin son 25 ili ərzində beynəlxalq münasibətlər

sistemində, o cümlədən beynəlxalq ticarətdə Asiya-Sakit okean

regionunun rolu isə əhəmiyyətli dərəcədə yüksəlmişdir.

87

2.2. BEYNƏLXALQ TİCARƏTDƏ ZİDDİYYƏTLƏRİN ƏMƏLƏ

GƏLMƏSİNİN SƏBƏBLƏRİ VƏ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Müasir beynəlxalq ticarətdə baş verən proseslər o

nəticəyə gəlməyə imkan verir ki, onun əsas meyli liberallaşmadır.

Buna milli iqtisadiyyatın açıqlığ, gömrük tarifi dərəcələrinin

azaldılması, kvotaların və digər qeyri-tarif tənzimlənmələrinin

ləğv edilməsi, dünya bazarında rəqabət mübarizəsinin

güclənməsi və s. təsir göstərir.

. Beynəlxalq ticarətin liberallaşmasının qloballığı müasir

şəraitdə rəqabətin beynəlxalq xarakterli xüsusiyyətlərilə

müəyyən edilir. Beynəlxalq ticarətdə müvəffəqiyyət isə

beynəlxalq investisiyaların cəlb edilməsi ilə sıx əlaqədədir. Əksər

ölkələr xarici investorlar üçün güzəştli ticarət-investisiya rejimi

təklif edirlər.

Bəzən xarici ticarətin liberallaşdırılması birtərəfli qaydada

həyata keçirilir. Lakin adətən əksər hallarda xarici ticarət

qanunçuluğunun reformalaşdırılması ilə iqtisadi partnyor

(tərəfdaş) ölkələrdə xarici ticarətin liberallaşdırılması ilə paralel

olaraq həyata keçirilir. Praktika göstərir ki, paralellikdə ən etibarlı

taktika danışıqlar yolu ilə razılığa gəlmək və qarşılıqlı güzəşt

prinsipidir. Danışıqlar vasitəsilə liberallaşdırma birtərəfli

liberallaşdırmaya nisbətən daha sərfəlidir. Burada əsas moment

ölkələrin öz tərəfdaşlarına ikitərafli əlaqələrin məqsədəuyğun

olduğunu sübut etməkdir.

Beynəlxalq ticarətdə çoxtərəfli liberallaşma prosesi ilə

yanaşı eyni zamanda bu prosesə əks təsir göstərən

proteksionizm meyli də müşahidə edilir.J Bu meyl dərin

siyasi-iqtisadi maraqların olduğunu, bütün vasitələrlə ölkə

istehsalçılarının 88

hərtərəfli müdafiə olunmalarının vacibliyini, iş yerinin

saxlanmasını, milli əmtəələrin və sahələrin rəqabət qabiliyyətinin

saxlamağa yardım etməyin vacibliyini sübut edir. Struktur siyasəti

aparan ölkələrdə daha çox proteksionist siyasət aparılır, burada

iqtisadi depressiya ilə yanaşı, idxal rəqabəti sürətlə artır.

Beynəlxalq praktika sübut edir ki, hər iki meyl liberallaşma

(azad ticarət) və proteksionizm beynəlxalq ticarətə xas olan

cəhətlərdir. Bu meyllər arasında baş verən ziddiyyətlərin həll

edilməsinin əsas problemi - bunların səmərəli

əlaqələndirilməsidir. Maraqlar balansı pozularkən, səmərəli

əlaqələndirmə ziddiyyətə çevrilir.

Hər hansı ölkənin milli ticarət-iqtisadi, sosial maraqlarının

digər ölkə tərəfindən alçaldılması, ticarət münaqişələrinin,

((ticarət müharlbələri»nin yaranmasına səbəb olur. Ticarət

münaqişələrinin genişlənməsinə müxtəlif amillər; gömrük, ərazi,

qiymət, sanitariya, ekoloji və s. təsir göstərir. Beynəlxalq

ticarət-iqtisadi münaqişələrinin yaranmasının mühüm

səbəblərindən biri ABŞ-ın bir sıra qanunlarıdır, məsələn

Xelis-Berton federal qanunu Kubaya investisiya qoyan ölkələrə

qarşı sanksiya qoymağı tələb edir. Bu qanun qəbul edildiyi

vaxtdan (mart 1996-cı il) iki şirkət (Kanada və Meksika) bu

sanksiya ilə cəzalandı, bir sıra digər xarici şirkətlər isə

xəbərdarlıq məktubu aldılar. Beynəlxalq təşkilatların təzyiqi ilə

ABŞ prezidenti B.Klinton qanunun bir sıra mühüm maddələrini

dayandırdı. Lakin bir sıra xarici investorlar bu qanunla

qarşılaşmamağa çalışırlar. Beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin

inkişafına ABŞ-ın digər federal qanunu - D’Amato qanunu

neqativ təsir göstərir. Bu qanun xarici kompaniyaların Livan və

İranla ticarət-iqtisadi əlaqələrinə qarşı sanksiya tətbiq edirlər.

89

Rusiyanın «Qazpromu» ilə İran arasında 1997-ci ildə

bağlanan müqavilə bu qanunun təsiri altına düşdü. ABŞ-ın

Konqresi «Qazpromdan» Amerika kreditindən imtina etməyi

tələb etdi. ABŞ administrasiyası Rusiya kompaniyasını

sanksiyalarla hədələdi. Bunun nəticəsində «Qazprom» 1995-ci

ildə «Eksimbankla» ABŞ arasında bağlanan müqaviləni ləğv etdi.

Bu müqavilə Rusiya şirkəti ilə İran arasında bağlanan müqaviləyə

kredit verilməsini nəzərdə tuturdu.

«Ticarət müharibələri» - müasir beynəlxalq

münasibətlərdə daimi «ənənədir». Bu istər ayrı-ayrı ölkələr,

istərsə də digər ticarət-iqtisadi qruplar üçün xarakterikdir. Belə ki,

90-cı ilin ortalarında Atlantik okeanında treska balıqlarının

tutulması ilə əlaqədar olaraq İspaniya ilə Kanada arasında «balıq

müha- ribəsi» baş verdi ki, bunun da nəticəsində istər siyasi,

istərsə də birbaşa təsir tədbirlərindən istifadə edilməyə başlandı.

Dünya bazarında rəqabətin güclənməsi, daxili bazarın

qorunması, əhalinin məşğulluğunun təmin edilməsi xarici

dövlətləri öz İstehsalçılarının və kommersantlarının mənafeyini

aktiv surətdə müdafiə etməyi tələb edir, eyni zamanda isə onları

siyasi-iqtisadi konfliktlərə girməyə təhrik edir. Məhz ona görə də,

azad ticarət zonalarının, gömrük İttifaqlarının yaradılması dünya

təsərrüfatının strukturunda əsaslı dəyişikliklər edilməsini tələb

etmir. Ölkələrin iqtisadi bloklarda birləşməsi heç də azad ticarət

ideyalarının reallaşmasında mütləq tərəqqi əldə edilməsi və ya

proteksionizm prinsipləri qarşısında məğlubiyyət deyildir.

Məsələn, gömrük ittifaqı azad ticarətlə proteksionizm vəhdətliyi

arasında ziddiyyət olduğunu göstərir. «Azad ticarət» və ya

proteksionizm dilemması fəaliyyət göstərmir. O, xarici ticarət

münasibətlərinin digər qütbünə keçirilir, bunun da nəticəsində

90

qrup dövlətlərin üçüncü ölkələrlə münasibətdə iqtisadi siyasəti

seçməkdə qərar qəbul edilməsini müəyyən edir.

Məsələn, 1996-cı ildə Avropa İttifaqı ilə Cənubi Amerika

Ümumi Bazarına (MERKOSUR) daxil olan Braziliya arasında bir

neçə münaqişə baş vermişdir. Braziliya bir neçə dəfə Avropa

İttifaqına idxal olunan toyuq və hindtoyuğu ətinin tarif dərəcəsinə

görə öz etirazını bildirmişdir. «Toyuq problemi» eyni zamanda

ABŞ və Çin arasında olan münasibətləri mürəkkəbləşdirdi. Çin

hökuməti qeyri-tarif tənzimlənmələri baxımından ABŞ-ın 10

ştatından karantin tədbirləri ilə əlaqədar toyuq əti idxalını

qadağan etdi.

Xarici-ticarət iqtisadi əlaqələr sistemində Avropa İttifaqı

ilə ABŞ arasında dövri olaraq ticarət müharibəsi baş verir. Belə

ki, təxminən üç il (1993-1997) Avropa İttifaqı ilə ABŞ, Latın

Amerikası ölkələri arasında «banan müharibəsi» baş verdi.

Göstərilənlər baxımından bəzən ölkələr arasında əmələ

gələn digər ziddiyyətlər, sonralar ticarət münaqişələrinə gətirib

çıxarır. Müqabil tərəf İsə öz növbəsində istehsalçılarını müdafiə

etmək üçün inzibati tədbirlər - nəqliyyat növü və lazım olan əlavə

sənədlərin tələb olunmasına, nəqliyyatın yüklənməsi şərtlərini,

əmtəələrin növü və çeşidinə olan tələbləri, ciddi yoxlama-nəzarət

sistemi tədbirlərini və s. tətbiq edirlər.

Beynəlxalq ticarətin idarə edilməsində, onun inkişafında

olan maneələrin aradan qaldırılmasında, liberallaşmasında

beynəlxalq iqtisadi təşkilatlardan biri olan Tarif və Ticarət üzrə

Baş Sazişdir (QATT/TTBS). QATT yaratmaq üçün müqavilə

1947-ci ildə 23 ölkə tərəfindən İmzalanmış və 1948-ci ildə

qüvvəyə minmişdir. 31 dekabr 1994-ci ildə Beynəlxalq Ticarət

təşkilatının yaranması ilə əlaqədar olaraq öz fəaliyyətini

dayandırmışdır.

91

XX əsrin ikinci yarısında beynəlxalq ticarətin sürətli

inkişafı onun əmtəə strukturunun dəyişməsi, regional əmtəə

axınının güclənməsi dünya miqyasında onun hərəkətini

əhəmiyyətli dərəcədə artırmışdır. XX əsrin ikinci yarısında

beynəlxalq ticarətin liberallaşması ticarət-iqtisad i ittifaqlar

daxilində daha aktiv gedir.

Ayrı-ayrı qrup ölkələr arasında əməkdaşlıq, azad ticarət,

gömrük ittifaqları haqqında müqavilə beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin mühüm amillərindən birinə çevrilmişdir.

Dünyada 9 iri beynəlxalq regional ticarət blokları

yaradılmışdır:

1) Avropa İttifaqı (ES) - Avstriya, Almaniya, Böyük

Britaniya. İtaliya, Fransa, İspaniya, Portuqaliya,

Finlandiya, İsveç, Danimarka, Belçika, Lüksemburq,

Niderland, Yunanıstan;

2) Azad ticarət haqqında Şimali Amerika müqaviləsi

(NAFTA) - ABŞ, Kanada. Meksika;

3) Avropa Azad Ticarət Assosiasiyası (EAST) -

İslandiya, Norveç, İsveçrə, Llxtenşteyn;

4) Asiya - Sakit okean iqtisadi əməkdaşlığı (ASİƏ) -

Avstraliya, Bruney, Malaziya, Sinqapur, Tailand, Yeni

Zelandiya, Yeni Qvineya, İndoneziya, Filippin,

Tayvan, Honkonq, Yaponiya;

5) Cənubi Koreya, Çin, Kanada, ABŞ, Meksika, Çili,

Vyetnam, Cənubi Amerika ümumi bazarı

(MERKOSUR) - Braziliya, Argentina, Paraqvay,

Uruqvay;

6) Cənubi Afrika inkişaf komitəsi (SADK) - Anqola,

Botsvana, Lesoto, Malaviya, Mozambik, Mavritaniya,

Namibiya, CAR, Svazalend, Tanzaniya, Zimbabve; 92

7) Cənubi Afrika iqtisadi və valyuta ittifaqı (CİVİ) -

Kotd’İvuar, Burkina-Faso, Nigeriya, Toqo, Seneqal,

Benin, Mali;

8) Cənubi Asiya Regional Əməkdaşlığı (CARƏ) -

Hindistan, Pakistan, Şri-Lanka, Banqladeş, Maldiva,

Butan, Nepal;

9) And parkı - Venesuela, Kolumbiya, Ekvador, Peru,

Boliviya.

Belə blokların formalaşması - siyasi, iqtisadi, tarixi

xarakterli obyektiv proseslərin əmələ gəlməsinə gətirib çıxarır. Bu

proseslərin aktivləşməsi isə bir tərəfdən beynəlxalq ticarətin

inkişafına səbəb olur (zonalar, bloklar, regionlar çərçivəsində),

digər tərəfdən - ona müəyyən maneçiliklər törədir.

XX əsrin axırlarında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin

inkişaf praktikası sübut edir ki, özünü təmin etmə reglonallzmi

əvəzinə açıq regionalizm meydana gəlmişdir. Bu təşkilatlar

subregional iqtisadi ittifaqları (ASEAN, NAFTA, Cənubi Sakit

okean forumu və s.) birləşdirir, xarici ticarətin liberallaşma

dərəcəsinə müvafiq olaraq müxtəlif səviyyələrdə inteqrasiya

olmanı tələb edir. Artıq regionalizm konsepsiyası iqtisadi

qloballaşmanın regional inteqrasiyası elementi kimi çıxış edir.

Ticarət-iqtisadi blok ölkələrinin iştirakçıları dünya

bazarında müasir situasiyanın mürəkkəbliyini və ziddiyyətlərini

dərk edərkən onların həll edilməsi üçün yollar axtarırlar.

2.3. XARİCİ TİCARƏT BEYNƏLXALQ İQTİSADİ

MÜNASİBƏTLƏRİN HƏYATA KEÇİRİLMƏSİNİN

MÜHÜM FORMASIDIR

Dünya təsərrüfatında beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin

əsasını xarici (beynəlxalq) ticarət təşkil edir. Onun inkişafının

maddi bazasını beynəlxalq əmək bölgüsünün daha da

dərinləşməsi təşkil edir ki, bu da obyektiv olaraq region və

ölkələrin əlaqələrini şərtləndirməklə bunlar bu və ya digər məhsul

istehsalı üzrə ixtisaslaşırlar.

Müxtəlif ölkələrin əmtəə istehsalçılarının qarşılıqlı əlaqəsi

alqı-satqı prosesində dünya bazarının münaşibətlərini

formalaşdırır. Dünya bazarı - milli bazarların qanunauyğun

davamı olub, eyni zamanda milli miqyasda geniş təkrar istehsalın

əlavə mühüm amilidir.

Beynəlxalq ticarətin inkişafı dünya təsərrüfatında maddi

nemətlər istehsalı və xidmətlərdə baş verən bütün prosesləri əks

etdirir. Onun istiqamətini və məzmununu müasir ETT, dünyada

həyatın qloballaşması şərtləndirir. Beynəlxalq ticarət, təsərrüfat

həyatının beynəlmiKəşməsi prosesinin tamlığını (bütövlüyünü)

əks etdirməklə, xalqları və qitələri yaxınlaşdırır, onlar arasında

dostluq və işgüzar münasibətlərin inkişafına səbəb olur.

Beynəlxalq ticarət qədim vaxtlarda yaranmışdır. Ölkələr

arasında əmtəə mübadiləsi həmişə insanlar arasında təmasın

mühüm forması olmuşdur. Lakin beynəlxalq ticarət XVI-XVII

əsrlərdə bazar (kapitalist) iqtisadiyyatının inkişafı dövründə daimi

sistematik xarakter almışdır.

94

Əmtəə-pul münasibətləri tədricən milli daxili bazarların

formalaşmasının əsasını təşkil etməklə, müxtəlif şəhərləri,

əraziləri vahid iqtisadi sistemdə birləşdirirdi. Bu birlik sabit əmtəə

mübadiləsi vasitəsilə inkişaf edirdi, ayrı-ayrı ölkələrin və ərazilərin

istehsalçıları öz məhsullarını digər ölkələrə satmadan

müvəffəqiyyətlə təsərrüfatçılıq edə bilməzdilər.

Əmtəə mübadiləsinin inkişafı ayrı-ayrı məhsul istehsalının

ixtisaslaşmasına əsaslanırdı, ilk dövrlərdə təbii-coğrafi amillər

həlledici rol oynayırdı. Beynəlxalq ticarətin İnkişafı və

dərinləşməsinin əsas amilini XVlll əsrin axırında irimaşınlı sənaye

təşkil edirdi. Xarici ticarət geniş inkişaf etməyə başladı, dünya

bazarının formalaşması dövlətlər arasında sabit əmtəə-pul

münasibətlərinin inkişafına səbəb oldu. XVII-XIX əsrlərdə dünya

bazarı istehsal prosesinin beynəlmiləlləşməsinin xüsusi forması

kimi çıxış edirdi.

XX əsrin birinci yarısında məhsuldar qüvvələrin

inkişafında baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri və bazar

iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq dünya təsərrüfatı inkişaf

mərhələsinə daxil olmuşdur. Bu xarici ticarət münasibətləri

vasitəsilə milli təsərrüfatların qarşılıqlı sistemi kimi çıxış edir və bu

istehsal, mübadilə, bölgü vasitəsilə reallaşdırıldı. Bundan başqa,

hər bir xarici ticarət fəaliyyəti, istehsal amillərinin, o cümlədən

investisiya və işçi qüvvəsi resurslarının hərəkətini tələb edir.

Beləliklə, müasir şəraitdə xarici ticarət fəaliyyəti dövlətlər

arasında istehsal fəaliyyətinin bütün formalarını əhatə edir. Əgər

XX əsrin əvvəlinə qədər xarici ticarət beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin yeganə forması idisə, hal-hazırda, öz

əhəmiyyətini bir qədər azaltmışdır. Dünya təsərrüfatının

formalaşması ilə əlaqədar olaraq xarici ticarət ölkələr arasında

beynəlxalq iqtisadi müna 9.‘>

sibətlərin istehsal, elmi-texniki, informasiya, valyuta, kreditlə

yanaşı, beynəlxalq iqtisadi münastbətlərin formalarından biridir

Bununla əlaqədar olaraq, xarici ticarət ikili xarakterə

malikdir. Bir tərəfdən, o yuxarıda göstərilənlərlə yanaşı,

beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin formalarından biri kimi çıxış

edir, digər tərəfdən xarici ticarət digər beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin nəticələrinin reallaşmasının ümumi formasıdır.

Həqiqətən, xarici ticarət mübadiləsi ölkələr arasında maddi

İstehsal, xidmətlər göstərilməsi, istehlak, elm və texnika, kredit və

pul-maliyyə sferasında nəticələrin hərəkət amilidir. Beynəlxalq

iqtisadi münasibətlərin bütün formalarının nəticəsi pulla

qiymətləndirilir.

Beynəlxalq ticarətdə milli iqtisadiyyatın İnkişafını

xarakterizə edən bütün proseslər dəqiq əks olunur. Bu proseslər

satıcılar, alıcılar, vasitəçilər arasında qarşılıqlı əlaqələrin

mürəkkəbliyini və bazar agentlərinin ziddiyyətlərini göstərir.

Beynəlxalq ticarətin milli bazara nisbətən aşağıdakı

xüsusiyyətləri vardır:

1) dünya bazarında daxili bazara nisbətən rəqabət

mübarizəsi daha sərt xarakterə malikdir. Bunun əsas səbəbi

rəqabət mübarizəsində öz dövlətlərinin köməyinə arxalanan daha

çox iri kompaniyaların iştirak etməsidir;

2) dünya bazarı çoxsaylı seqment sektorlarına

bölünməklə, daha mürəkkəb struktura malikdir;

3) beynəlxalq ticarətin şərtlərindən biri dünya

qiymətlərinin mövcud olmasıdır ki, bunun da səviyyəsi və

mexanizmi milli bazarlardan əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir;

4) inhisar səviyyəsinin yüksək olması nəticəsində dünya

bazarının əsas təşkilati forması oliqopolist strukturlarıdır.

96

Beynəlxalq ticarətdə ölkələrin iştirakını onun iqtisadi

inkişaf səviyyəsi, ərazisi, əhalisinin sayı, təbii resurslarla təmin

olunma səviyyəsi, daxili bazarın həcmi, iqtisadi siyasətin vəzifəsi

və məqsədi şərtləndirir. Eyni zamanda istehsalın həcmi ilə

ölkənin beynəlxalq ticarətə qoşulma səviyyəsinə və ondan

asılılığına dəqiq fikir verilir. Belə asılılıq adətən eksport

kvotasının həcmini - eksportun həcmi ilə ÜDM arasındakı nisbəti

əks etdirir və bu ixraca istiqamətlənmiş milli istehsalın xüsusi

çəkisini əks etdirir, idxal kvotasının həcmi isə - idxal olunmuş və

xidmətlərin ÜDM-n nisbəti kimi müəyyən olunur.

Praktika göstərir ki, iqtisadiyyatı beynəlxalq ticarətə daxil

olma dərəcəsi ilə müəyyən olunan kiçik dövlətlərdə göstəricilər

xeyli yüksəkdir. İsveçrə, Norveç, Tayvan kimi ölkələrin iqtisadi

müvəffəqiyyətlərinin əsas səbəbi ixrac kvotasının 50%-dən

yüksək olmasıdır. İri dövlətlər adətən öz resursları ilə tələbatlarını

ödəyirlər, ona görə də, onların beynəlxalq iqtisadi münasibətlərə

qoşulma dərəcəsi yüksək deyildir. Məsələn, ABŞ-da,

Hindistanda, Rusiyada, Çində eksport kvotası adətən ÜDM

həcminin 20%-ni keçmir.

Beynəlxalq ticarətin həcmi və strukturu maddi istehsalın

vəziyyəti, onun texniki səviyyəsi, ictimai əmək bölgüsünün inkişaf

səviyyəsi ilə müəyyən edilir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi,

beynəlxalq ticarətin sürətli inkişafı hər şeydən əvvəl. Böyük

Britaniya və Hollandiya kimi ölkələrdə kapitalist istehsal

münasibətlərinin yaranma dövrü ilə əlaqədardır. Bu prosesə

Böyük coğrafi kəşflər və Avropa dövlətlərinin Asiya, Afrika və

Amerikada müstəmləkəçilik siyasəti böyük stimullaşdırıcı təsir

etmişdir.

X- Beynəlxalq ticarətin inkişafında mühüm keyfiyyət dəyişiklikləri

baş V'irmişdir; o, sabit və xüsusi təsərrüfat fəaliyyəti 97

növü olmuşdur. Yeni ərazilərin müstəmləkəçilər tərəfindən

mənimsənilməsi nəticəsində xarici ticarətin inkişafında spesifik

istiqamət - müstəmləkə mübadiləsi formalaşdı ki, bu da Avropa

ölkələri üçün xarakterik olan sivil mübadilədən xeyli fərqlənirdi.

Bu xarici ticarətin inkişafı üçün güclü təkan oldu: XVI əsrə

nisbətən XVII əsrdə əmtəə dövriyyəsinin həcmi 30 dəfədən çox

artdı.

XVIII əsrin ikinci yarısında baş verən sənaye inqilabı

nəticəsində beynəlxalq ticarətin inkişafında yeni keyfiyyət

dəyişiklikləri baş verdi. Bu keyfiyyət dəyişikliklərinin mərkəzi

İngiltərə oldu. O, yalnız dünyanın ən böyük sənaye ölkəsi deyil,

eyni zamanda İri dəniz və müstəmləkə ölkəsi idi. Bütün bunlar

İngiltərəni dünya ticarətinin güclü mərkəzinə çevirdi: XIX əsrin

əvvəllərində dünya əmtəə bazarlarında bütün əməliyyatların

25%-i ingilis tacirləri ilə bağlanırdı. 1825-ci ildə dünya

istehsalında ingilis sənaye məhsulu 50%-i keçirdi. XIX əsrin İkinci

yarısında digər dövlətlərdə (ABŞ, Almaniya, Rusiya, Fransa)

sənayenin sürətli inkişafı beynəlxalq ticarətin əhəmiyyətli

artımına səbəb oldu. Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT)-nın

hesablaşmalarına görə, 1940-ci ildə dünya ticarət dövriyyəsinin

həcmi (1913-cü il qiymətlərilə) 3,7 mlrd, dollar, 1960-cı ildə - 6,5

mlrd, dollar, 1990-cı ildə isə 39,8 mlrd, dollar təşkil etmişdir.

XX əsrin əvvəllərində dünyanın aparıcı ölkələrinin

inkişafında keyfiyyət dəyişiklikləri baş verdi. ABŞ və Almaniya

dünya iqtisadi sistemində qabaqcıl mövqe tutmaqla, İngiltərə 3-

4-cü yerlərə sıxışdırıldı. İntensiv iqtisadi artım amili kimi xarici

ticarətin rolu əhəmiyyətli dərəcədə artdı. 1900-1938-ci illərdə

dünya ticarət dövriyyəsi 2,5 dəfə artmağa başladı. İkinci dünya

müharibəsindən sonra beynəlxalq ticarət öz inkişafında yeni

98

mərhələyə daxil oldu, bunu hər şeydən əvvəl, elmi-texniki

tərəqqinin müasir mərhələsi şərtləndirmişdir, bu da bazar

iqtisadiyyatının və buna müvafiq olaraq beynəlxalq ticarətin

məzmununu əsaslı surətdə dəyişdirmişdir.

Müharibədən sonra 1945-1950-ci illərdə müharibə

nəticəsində dağılan iqtisadiyyatın bərpa dövrü idi. Bu illər dünya

ticarətinin artım tempi 1880-1913-cü illərə nisbətən 4% aşağı idi.

Bununla yanaşı bu illər dünya ticarətinin və dünya təsərrüfatının

bütöv (tam) sisteminin səmərəli formalaşdığı dövr idi. Bu işin

başında BMT dururdu və dünya təsərrüfat prosesləri elmi

əsaslarla idarə olunurdu. Burada ABŞ hakim mövqeyə malik

olmaqla, onun köməyi ilə Avropa iqtisadi sistemində

rekonstruksiya aparıldı. Bu dövr onunla xarakterizə olunur ki,

SSRİ başda olmaqla sosialist ölkələrinin strukturları

formalaşmağa başladı, bunlar isə beynəlxalq münasibətlərin öz

prinsiplərini müəyyən etdilər. Nəticədə bütün dünya, o cümlədən

dünya təsərrüfatı iki bərabər olmayan hissəyə - dünya kapitalist

təsərrüfatına və dünya sosialist sisteminə parçalandı.

50-ci illərdə Avropa ölkələrinin və ABŞ-ın iqtisadi

potensialları əhəmiyyətli dərəcədə artmağa başladı. Onların

iqtisadi inkişaf səviyyələri müharibədən əvvəlki səviyyəni ötüb

keçdi, beynəlxalq ticarətin inkişaf tempi 1949-1960-cı illərdə

2,8-3% artmağa başladı. İqtisadiyyatın bərpa edilməsi Qərbi

Avropa və ABŞ kapitallarının qarşılıqlı əlaqəsinə əsaslanırdı.

ABŞ yenə də mütləq lider rolu oynayırdı və bunun sayəsində

dünya təsərrüfatı inkişaf edir və təkmilləşirdi. Bu dövr müasir ETT

şərtləndirən, iqtisadiyyatın struktur dəyişiklərinin əsasını təşkil

edən elm və istehsala əhəmiyyətli investisiya qoyuluşu ilə

xarakterizə olunur.

99

60-cı illər tarixə dünya təsərrüfatının «qızıl əsr»i kimi daxil

olmuşdur. Bu onilliklər ərzində iqtisadi inkişaf tempi daim

yüksəlmiş, inflyasiya və əhalinin məşğulluğu əhəmiyyətli

dərəcədə ixtisar olmuş, dağıdıcı böhranlar və iqtisadi təlatümlər

olmamışdır. Bunun da nəticəsində dünya ticarətinin artım tempi il

ərzində 5-6% təşkil etmiş, dünya əmtəə dövriyyəsi 50-ci illərə

nisbətən təxminən 3 dəfə artmışdır. Eyni zamanda xarici ticarət

dövriyyəsinin artım tempi sənaye istehsalının artım tempini 2,5

dəfə keçmişdir. Burada ABŞ liderlik edirdi. Qərbi Avropa ölkələri

ona xeyli yaxınlaşdılar.

70-ci illər ərzində (1973-1975-ci illər) dünya

iqtisadiyyatının strukturunda böhran baş verdi, bu da beynəlxalq

ticarətin inkişaf tempini ildə 2,3-2,8 dəfə ixtisar etdi. Dünya

ticarətində ABŞ-ın liderlik mövqeyi əhəmiyyətli dərəcədə

gücləndi. Ona Avropa birliyi ölkələri və Yaponiya güclü rəqabət

göstərirdilər. Bununla birlikdə Qərb ölkələri elmi-texniki

tərəqqinin nəticələrini tez bir zamanda mənimsədilər və praktiki

olaraq istifadə etdilər, bu isə inkişaf etmiş ölkələrin enerji

böhranından çıxmağa imkan verdi və elmi-texniki inkişafda

sürətli sıçrayışa səbəb oldu.'

80-90-cı illər - dünya iqtisadi əlaqələrinin keyfiyyətcə

təkmilləşdirilməsi kimi xarakterizə olunur. Bütün dövlətlər üçün

xarici iqtisadi amillərin rolu dəfələrlə artmağa başladı. ABŞ,

Yaponiya, Cənub-Şərqi Asiya, Qərbi Avropa ölkələri mütərəqqi

texnoloji yeniliklər fondunda dünya təsərrüfatının ayrı-ayrı

sektorları qeyri-bərabər inkişaf etməyə başladı. Asiya, Afrika və

Latın Amerikasının əksər dövlətlərinin iqtisadi inkişaf səviyyələri

inkişaf etmiş ölkələrin inkişaf səviyyələrindən xeyli geridə

qalmaqla, dünya təsərrüfatının «periferiyası» hesab edilirdi. Bu

lOO

kəskin ziddiyyətlər 80-ci illərdə xarici borcların artmasına səbəb

olmaqla, dünya iqtisadiyyatını sarsıtdı.

Müasir dövr dünya ticarətinin yeni liderləri: Cənub-Şərqi

Asiya dövlətləri və Çin meydana gəldi. Qərbi Avropa ölkələrinin

mövqeləri daha da gücləndi. 80-90-cı illərdə dünya sosializm

sisteminin dağılması lə əlaqədar olaraq dünyada blok

qarşıdurması ləğv olundu. Hazırda dünya təsərrüfatı vahid

sistem kimi formalaşır. Keçmiş sosialist ölkələri bərabərhüquqlu

və ümumi prinsiplər əsasında dünya təsərrüfat sisteminə aktiv

daxil olurlar.

80-ci illərin ortalarından başlayaraq dünya

iqtisadiyyatının inkişafında böhran baş verdi. 1985-1990-cı

illərdə əmtəə dövriyyəsinin artımı 3-4,1% təşkil etmişdir. 1990-cı

illərdə, xüsusən 1993-cü il böhranından sonra beynəlxalq

ticarətin artım tempi 4,8%-dən 1996-cı ildə 9,8%-ə çatdı. Yüksək

və sabit tempin əsas səbəbi informasifa texnologiyasında olan

yüksəliş və ABŞ, Qərbi Avropa ölkələrində sabit iqtisadi artım

tempidir.

ABŞ hələlik dünya ticarətində liderlik edir. Dünya

ixracının 12,5%-i onun payına düşür - Almaniya (10,4%),

Yaponiya - (9,6%) və Çin (3,5%) sonrakı yerləri bölüşdürürlər.

Beynəlxalq ticarətin strukturunda keyfiyyət dəyişiklikləri baş

verdi. İxracda hazır məhsulun xüsusi çəkisi əhəmiyyətli dərəcədə

artdı (50%-dən yuxarı), eimtutumlu məhsulların ticarəti daha

yüksək templə inkişaf edirdi. Müasir ETT maşınqayırma

məhsullarının beynəlxalq ticarətdə əsas məhsullar olmasına

imkan verdi. Maşınqayırma məhsullarının xüsusi çəkisi 1970-ci

ildə 22%, 2000-cl ildə 51%-dən çox olmuşdur. Eyni zamanda

enerji daşıyıcılarının və xammalın xüsusi çəkisinin aşağı

düşməsi müşahidə olunur. 1975-ci ildə bu məhsulların xüsusi

çəkisi ixracda lül

24,5% təşkil edirdisə, 2000-ci ildə isə iki dəfə azalaraq 13%-ə

enmişdir.

Ərzaq məhsulları və kənd təsərrüfatı xammalı ixracı

əsaslı dəyişiklərə məruz qaldı. 1950-60-cı illərdə bu məhsullar

dünya ixracının strukturunda mühüm yer tutduqları halda (13-

15%) 70-80-ci illərdə bu məhsulların xüsusi çəkisi (11 - 12%),

1990-cı illərdə 13-14% təşkil etmişdir. Analoji meyl digər xalq

istehlakı malları üçün də xarakterikdir: 1955-ci ildə onun xüsusi

çəkisi 14%, 1975-ci ildə 8,4%, 2000-ci ildə 14% təşkil etmişdir.

102

III FƏSİL

AZƏRBAYCANIN GÖMRÜK XİDMƏTİ BAZAR .. İQTİSADİYYATI ŞƏRAİTİNDƏ

|0 ^\o%,

3.1. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ GÖMRÜK XİDMƏTİ

VƏ FİSKAL VERGİLƏRDƏ ONLARIN ROLU

Azərbaycan beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sisteminə aktiv

daxil olmaq üçün geniş potensiallara malikdir. Ölkədə həyata

keçirilən iqtisadi islahatlar, inzibati idarəetmə metodlarından

bazar iqtisadiyyatına keçid, xarici iqtisadi əlaqələrin İiberallaş-

dınlması sosial-iqtisadi inkişafın sürətlənməsində mühüm rol

oynayır.

Sovet hakimiyyəti illərində Azərbaycan SSRİ-nin

tərkibində olduğundan onun müstəqil gömrük xidməti

olmamışdır. Bununla yanaşı, respublika ərazisində SSRİ-yə

məxsus gömrük orqanları fəaliyyət göstərirdi, idxal-ixrac

əməliyyatlarına nəzarət İttifaq orqanları tərəfindən yerinə

yetirilirdi.

Azərbaycanda dövlətimizin əsas atributlarından olan

müstəqil gömrük xidmətinin yaradılması dövlət müstəqilliyi

nəticəsində mümkün olmuşdur. Gömrük orqanları ölkənin siyasi-

iqtisadi müstəqilliyinin, daxili bazarın qorunmasında, iqtisadi

təhlükəsizliyinin təmin olunmasında mühüm rol oynayır.

Azərbaycanın dünya iqtisadiyytına inteqrasiya

olunmasında, idxal-ixrac əməliyyatlarının tənzimlənməsi

sayəsində hüquqi baza yaranmış, bir sözlə, xarici iqtisadi

fəaliyyətin tənzimlənməsi üçün Milli Məclis tərəfindən müvafiq

qanunlar qəbul 103

/

edilmiş, prezident fərmanları imzalanmış, sərəncamlar verilmiş,

Respublika Nazirlər Kabineti tərəfindən müvafiq normativ-hüquqi

sənədlər qəbul olunmuşdur.

İqtisadi tədqiqatlar göstərir ki, gələcəkdə Azərbaycanın

iqtisadi inkişafı iqtisadi əlaqələrdən çox asılı olacaqdır.

Azərbaycan coğrafi ərazisinə görə siyasi və iqtisadi münasibətlər

mənafelərinin kəsişmə nöqtəsində yerləşir. Ona görə də, gömrük

nəinki iqtisadi, eyni zamanda siyasi əhəmiyyət kəsb edir.

Respublikamızın daxili bazarını qorumaq, idxal-ixrac

əməliyyatlarına nəzarət isə iqtisadi suverenlik və bu suverenliyin

təhlükəsizliyinə təminat, ümumilikdə isə gömrük siyasətinin

reallaş- dırılmasında Azərbaycanın gömrük orqanları üzərinə

böyük məsuliyyət düşür.

Göründüyü kimi, artıq milli gömrük orqanları sistemi

formalaşmış və bu sistem Azərbaycan Respublikası Dövlət

Gömrük Komitəsi, Naxçıvan Muxtar Respublikası Gömrük

Komitəsi, Xəzər Dənizində Azərbaycan Respublikasının İqtisadi

Mənafeyinin Mühafizəsi İdarəsi, 2 ərazi Baş Gömrük İdarəsi, 12

göm- rükxana, 1 xüsusi təmayüllü enerji gömrükxanası, 1 Aksiz

Gömrük Postu, 47 gömrük postu, Tədris Mərkəzi, Mərkəzi

Laboratoriya, «Azərterminalkompleks» Təsərrüfat Hesablı Xarici

İqtisadi Birlik və s. struktur vahidlərdən ibarət olmaqla əsas

funksiyalardan birini - fiskal funksiyaları yerinə yetirir.

Gömrük Məcəlləsinə görə bu funksiyalara aşağıdakı

gömrük ödənişləri, gömrük rüsumları, aksizlər, əlavə dəyər

vergisi yə digər ödənişlərin alınması daxildir.”

“ Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi. Bakı, 1997, səh. 50.

104

1994-2002-ci illərdə dövlət büdcəsinə daxil olan gömrük

ödənişlərinin dinamikası aşağıdakı kimidir:

Cədvəl 2

1994 - 2002-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasının

dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin formalaşmasında

gömrük ödənişləri və onun xüsusi çəkisinin dinamikası

İllər Daxil olmalar

mlrd.manatla Xüsusi çəkisi, %-lə

1994 17,4 3,2

1995 65,8 4,3

1996 264 13,6

1997 429,5 16,7

1998 561,6 24,1

1999 663,1 23,7

2000 719,6 20,1

2001 822,2 22,1

2002 921,8 22,4

Cəmi: 4465,0

Cədvəldən göründüyü kimi, dövlət büdcəsinin gəlir hissəsinin

formalaşmasında gömrük ödənişlərinin xüsusi çəkisi 1994-cü ildə

3,2%, 1995-ci ildə 4,3% olduğu halda, 1998-ci ildə 24,1%,

1999-cu ildə 23,7%, 2000-ci ildə 20,1%, 2001-ci ildə isə 22,1%

təşkil etmiş və 2002-ci ildə 1994-cü ilə nisbətən 7 dəfə artmışdır.

105

Göründüyü kimi, son illərdə fiskal («Fisk» latın sözü olub,

«zənbil» deməkdir. Qədim Romada vergi və rüsumların

cəmləşdiyi mərkəz fisk adlanırdı) siyasət sahəsində funksiyalar

uğurla yerinə yetirilmişdir.

2002-ci ildə dövlət büdcəsinə 921,8 milyard manat və ya

1997-ci illə müqayisədə 2,2 dəfə çox gömrük vergi və rüsumları

köçürülmüşdür. Büdcə gəlirlərində gömrük vergi və rüsumlarının

xüsusi çəkisi 1997-ci ildəki 16,7 faizdən 2002-ci ildə təxminən

22,4 faizə qalxmışdır.

Məhz hökumət tərəfindən qarşıya qoyulmuş fiskal məsə-

ləlörin həllində - proqnozlaşdırılmış vəsaitin dövlət büdcəsinə

keçirilməsində gömrük orqanlarının rolu da az deyildir. Belə ki,

son ilin məlumatına görə büdcənin mədaxil hissəsinin

formalaşmasında hər 5 manatdan biri gömrüyün payına düşür.

Bu da onunla .əlaqədardır ki, gömrük hökumətin incə, yığcam və

eyni zamanda çox kəskin iqtisadi tənzimləmə alətlərindən biridir

və bunun köməyilə müxtəlif məsələləri həll etmək mümkündür.

Bu baxımdan da büdcədə daxili gəlirlər çatışmadıqda

gömrüyün fiskal funksiyası - büdcəyə daha çox pul vəsaitinin

yığılması, digər tənzimləyici və mühafizə funksiyalarından üstün

olur. Bu hal isə milli iqtisadiyyat tam gücü ilə fəaliyyət göstərənə

qədər davam edə bilər. Xarakterizə olunan büdcə gəlirlərinə dair

göstəricilərdə həmişə milli iqtisadiyyatın inkişaf səviyyəsi və

fiskal sferada hökumət tərəfindən həyata keçirilən məsələlər

öz,əksini tapır.

Göstərilən nəticələr gömrük işi sahəsində kadrların

hazırlanması və ixtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, xidməti

intizamın möhkəmləndirilməsi, gömrük nəzarəti formalarının

unifika- siyası, yeni mütərəqqi tarif dərəcələrinin tətbiqi, gömrük

orqan- 106

larinin maddi-texniki bazasının yaxşılaşdırılması, yeni texniki-

nəzarət vasitələrinin tətbiqi, gömrük strukturlarının

modernləşdirilməsi, idarəetmə prosesində yeni metodların tətbiqi

və s. nəticəsində əldə olunmuşdur.

Müqayisə məqsədilə qeyd etmək lazımdır ki, büdcənin

gəlir hissəsinin formalaşmasında Rusiya Federasiyasında

gömrüyün payı hər bir rublda - 38 qəpik, Amerika Birləşmiş

Ştatlarında isə ümumi federal büdcə gəlirlərində bir faiz, Avropa

Birliyi ölkələrində isə bu göstərici 18-25% arasında variasiya

edir.^^

Azərbaycanın gömrük xidməti bazar iqtisadiyyatının

prinsipləri və Ümumdünya Gömrük Təşkilatının tövsiyələri

əsasında fəaliyyət göstərir. Onun təşəkkül tapmasında dünyanın

qabaqcıl ölkələrinin təcrübəsindən geniş istifadə olunur.

Hal-hazırda Azərbaycanın milli gömrük xidməti çoxfunk-

siyalı orqandır və mürəkkəb maliyyə kompleksindən ibarət bir

sistem olub xarici iqtisadi fəaliyyətə, o cümlədən xarici ticarət

əməliyyatlarına kompleks nəzarəti həyata keçirir.

Məhz Azərbaycan Respublikasının gömrük siyasəti

iqtisadiyyatın dövlət tənzimlənməsinin mühüm sistemlərindən

biridir. Gömrük sisteminin əsas məqsədi Azərbaycanın strateji

milli f(övlət maraqlarının təmin edilməsi, ölkənin milli

iqtisadiyyatını!! və sosial iqtisadi səmərəliliyinin yüksəldilməsi və

rəqabət q.'.biliyyətinin stimullaşdırılması əsasında ölkənin

iqtisadi təhlü- k ^sizliyinin təmin edilməsi, xarici iqtisadi fəaliyyət

üçün əlverişli ç ərait yaradılmasından ibarətdir.

«T;iMo>K!ifl», .MocKBii, 2001 r.. Jf«20 (45), crp. 4

107

Azərbaycanda gömrük xidmətinin inkişafı ölkənin inkişaf

səviyyəsindən və onun dünyadakı vəziyyətindən asılıdır. Ölkənin

iqtisadi potensialı artdıqca o da təkmilləşir. 1991-ci ilin 18

oktyabrında «Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi haqqında»

konstitusiya aktının qəbul edilməsi ilə ölkəmizin tarixində yeni

dövr - siyasi və iqtisadi cəhətdən müstəqil inkişaf dövrü

başlamışdır.

Tarixən qısa bir dövr ərzində isə Azərbaycanda

demokratik, hüquqi, dünyəvi dövlət qurulmuş, onun dövlət

atributları yaradılmışdır. Respublikamız bazar iqtisadiyyatı yolu

ilə inamla irəliləyir, yeni inkişaf dövrünü yaşayır.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti H.Əliyev

Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyinin 10-cu

ildönümünə həsr olunmuş təntənəli mərasimdə demişdir: «On il

ərzində Azərbaycan xalqı bəyan etdiyi demokratik, hüquqi,

dünyəvi dövlət qurubdur, onun təsisatlarını yaradıbdır. Bu

dövlətin yaşaması üçün, inkişaf etməsi üçün çoxsaylı qanunlar

qəbul edibdir. Bazar iqtisadiyyatı yolu ilə gedərək bütün

sahələrdə islahatlar aparıb və bu islahatların nəticəsinə nail

olubdur. On il müddətində Azərbaycan dünya miqyasında özünə

layiq yerini tutubdur, bütün beynəlxalq təşkilatlarda təmsil olunur.

Dünyanın bütün ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaradıb, bir çox

ölkələrlə qarşılıqlı faydalı, çox uğurlu əməkdaşlıq edir. Bu on il

bizim xalqımızın çoxəsrlik həyatında ən böyük tarixi hadisədir, ən

qiymətli nemətdir».

Müstəqillik əldə etdikdən sonra ölkə iqtisadiyyatının

başqa sahələrində olduğu kimi, Azərbaycan xarici ölkələrlə

ticarət əlaqələrində də əhəmiyyətli nəticələrə nail olmuşdur.

Ölkəmizdə fəaliyyət göstərən hüquqi və fiziki şəxslərin

fəaliyyətinin iqtisadiyyatın müasir tələblərinə uyğun qurulması və

idxal-ixrac lOS

əməliyyatlarının dövlət tərəfindən tənzimlənməsi nəticəsində

Azərbaycan ticarət dövriyyəsinin həcmi və bu münasibətdə

ölkələrin sayı da artmışdır. 1992-ci ildə respublikamızla

idxal-ixrac əməliyyatları keçirən ölkələrin sayı 2 dəfədən çox,

ticarət dövriyyəsinin həcmi 20,7%, o cümlədən idxal 24,7%, ixrac

17,6% artmışdır.

Ölkədə ictimai-siyasi sabitliyin yaranması, həmçinin

1994-cü ildə «Əsrin müqaviləsi»nin bağlanması və düzgün

iqtisadi siyasətin həyata keçirilməsi, ölkə iqtisadiyyatında iqtisadi

islahatların uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində, xarici ticarət

dövriyyəsi 1993-cü ilə nisbətən 1997-ci ildə 16,4%, 1998-ci ildə

24,3%, 1999-cu ildə 46,2%, 2000-cl ildə 2,2 dəfə artmışdır.

2000-ci ildə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsi daha

da inkişaf etmiş, ölkəmiz 122 xarici dövlətlə ticarət əməliyyatları

aparmış, ticarət dövriyyəsinin ümumi həcmi 2917,3 milyon ABŞ

dolları, o cümlədən idxal 1172,1 milyon, ixrac 1745,2 milyon

dollar olmuşdur. Ticarət dövriyyəsinin 59,8 faizini ixrac, 40,2

faizini idxal təşkil etmiş, ixrac idxalı 1,5 dəfə ötmüşdür. Xarici

ticarət əlaqələrinin 79,1 faizi, o cümlədən idxalın 68,0, ixracın

88,5 faizi, idxalın 20,9 faizi uzaq xarici ölkələrin, idxalın 32,

İxracın 13,5 faizi isə MDB ölkələrinin payına düşür.

2000-ci ildə Azərbaycan, İtaliya, Rusiya, Türkiyə, Fransa,

ABŞ, İsveçrə, Gürcüstan, Böyük Britaniya, Almaniya, İran,

Qazaxıstan, Ukrayna dövlətləri ilə ticarət əlaqələri digər ölkələrlə

müqayisədə daha çox olmuşdur. Xarici ticarət dövriyyəsinin 27,1

faizi İtaliyanın, 11,9 faizi Rusiyanın, 8,0 faizi Türkiyənin, 7,7 faizi

Fransanın, 4,8 faizi İsrailin, 3,8 faizi ABŞ-ın, 3,5 faizi İsveçrənin

payına düşür. İdxal əməliyyatlarının 21,3 faizi Rusiya, 11,0 faizi

Türkiyə, 8,9 faizi ABŞ, 5,8 faizi Almaniya, 5,0

109

faizi Böyük Britaniya, 4,9 faizi Qazaxıstan, 4,8 faizi İranla, ixracın

43,7 faizi İtaliya, 11,8 faizi Fransa, 7,7 faizi İsrail, 6,0 faizi

Türkiyə, 5,6 faizi Rusiya, 4,3 faizi Gürcüstanla olmuşdur.

Xarici ticarət əlaqələrində baş vermiş bu mütərəqqi

dəyişikliklərdə və bununla da büdcə gəlirlərinin formalaşmasında

gömrük orqanlarının da mühüm rolu vardır.

3.2. XARİCİ TİCARƏT ƏLAQƏLƏRİNƏ GÖMRÜK

NƏZARƏTİ VƏ ONUN TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ

Məlumdur ki, gömrük nəzarətinin müxtəlif formaları var və

onlardan biri də «gömrük statistik nəzarəti və təhlil» formasıdır.

Bu nəzarət funksiyası gömrük statistikasına aid olmaqla

xarici ticarət dövriyyəsi, sərnişin dövriyyəsi, xüsusi nəzarət

obyektlərini (bəyanetmənln, gömrük ödənişlərinin, valyuta

nəzarətinin, müsadirə olunmuş malların, beynəlxalq poçt

göndərişlərinin və s.) əhatə etməklə, o əksini «gömrük statistik

nəzarəti və təhlil» formasında tapır.

Gömrük statistikasının nəzarət və təhlil obyektlərinin

strukturu aşağıdakı şəkildə təsvir olunan sxem üzrə verilir;

Ölkənin xarici ticarət dövriyyəsi idxal və ixrac olunan

malların miqdar və dəyər vahidilə ifadəsindən, habelə idxal və

ixracın coğrafi istiqamətindən («mal-ölkə», «ölkə-mal») ibarətdir.

110

Bu dövriyyəyə statistik nəzarət xarici ticarətin gömrük

statistikası əsasında aparılır və Azərbaycan Respublikasının

xarici ticarətinin gömrük statistikası onun gömrük ərazisində

qüvvədə olan hüquqi-normativ aktlarla tənzimlənir. Digər

ölkələrlə ticarət-iqtlsadi münasibətlərin vəziyyətini və ümumi

dinamikasını təhlil etməklə aşağıdakı məsələləri həll edir;

■ Azərbaycan Respublikasının gömrük sərhədindən malların

və digər əşyaların keçirilməsi haqqında məlumatların tam və

düzgün uçotunun aparılmasını;

■ Məlumat təminatı və məlumat bankının yaradılmasını:

■ respublikanın xarici iqtisadi siyasətinin müəyyən edilməsi və

təkmilləşdirilməsi üçün;

■ dövlət idarəetmə orqanları və digər strukturların özlərinin

funksiyalarına aid səlahiyyətləri daxilində müvafiq qərarların

qəbul edilməsi üçün;

■ icra hakimiyyəti orqanlarında, dövlətlərarası ticarət

danışıqları və operativ-kommersiya işi üzrə materialların

hazırlanması üçün;

■ xarici ticarət əlaqələrində tarif və qeyri-tarif tənzimlənməsi

tədbirlərinin yerinə yetirilməsinə nəzarət üçün;

■ daxili bazar konyukturunun təhlili üçün;

■ valyuta nəzarəti tədbirlərinin aparılması üçün;

■ ticarət və tədiyə balansının ayrı-ayrı maddələrinin tərtib

edilməsi üçün;

■ xarici ticarətin inkişaf meyllərinin, ixrac və idxal strukturunun

mal axınının dinamikasının və s. təhlili üçün.

Azərbaycan Respublikasının gömrük statistikasında

xarici ticarət üzrə uçotun «ümumi» sistemi əsasında malların id

111

xal və ixracının uçotu aparılır. Bu zaman respublikanın gömrük

ərazisinə gətirilən və ya bu ərazidən aparılan bütün mallar uçota

alınır.

Gömrük statistikasının «ümumi» uçot sistemində

aşağıdakı kateqoriyadan olan mallar nəzərə alınır:

Azərbaycan Respublikasına mal gətirmədə:

■ sərbəst dövriyyə üçün gətirilmiş mallar;

■ təkrar idxal olunmuş mallar;

■ gömrük ərazisində emal etmək üçün gətirilmiş mallar;

■ gömrük ərazisindən kənarda emal edildikdən sonra gətirilmiş

mallar; ■ gömrük nəzarəti altında emal etmək üçün gətirilmiş mallar;

■ Azərbaycan Respublikası ərazisinə təkrar ixrac rejiminə

müvafiq gətirilmiş mallar;

■ Azərbaycan Respublikasının dövlət ərazisinə azad ticarət

zonası və sərbəst anbarlara gətirilmiş mallar; ■ sahibi tərəfindən dövlətin xeyrinə imtina edilən mallar;

■ rüsumsuz ticarət mağazalarına gətirilmiş xarici mallar;

■ bir il və ondan çox müddətə respublikanın ərazisinə

müvəqqəti gətirilmiş mallar.

Azərbaycan Respublikasından mal göndərmədə:

■ ixrac-gömrük rejiminə müvafiq olaraq göndərilmiş mallar;

12

□

sərbəst dövriyyə üçün gətirilmiş, sonradan isə ixrac-gömrük

rejiminə müvafiq olaraq Azərbaycan Respublikasından gön-

dərilmiş mallar; gömrük ərazisində emal edildikdən sonra göndərilmiş mallar;

gömrük nəzarəti altında emal edildikdən sonra göndərilmiş

mallar;

gömrük ərazisindən kənar emal edilmək üçün göndərilmiş

mallar;

Azərbaycan Respublikası ərazisindən təkrar ixrac rejiminə

müvafiq göndərilmiş mallar;

Azərbaycan Respublikasının ərazisindən kənara azad tica-

rət zonası və sərbəst anbarlardan göndərilmiş mallar;

rüsumsuz ticarət mağazalarından, Azərbaycan Respublika-

sının ərazisindən kənara göndərilmiş Azərbaycan və xarici

ölkə malları;

bir il və ondan çox müddətə respublikanın ərazisindən mü-

vəqqəti göndərilmiş mallar;

Lakin aşağıdakı gömrük rejimləri altında yerləşdirilən

malların

uçotu xarici ticarətin gömrük statistikasında nəzərə alınmır:

- Azərbaycan Respublikası ərazisindən tranzitlə keçən

mallar;

- gömrük anbarı rejimi altında yerləşdirilən mallar;

- bir il və ondan çox icarə müddətinə malik və bu müddət

istisna olmaqla, müvəqqəti idxal (ixrac) rejimi altında

gətirilmiş (aparılmış) mallar;

- Azərbaycan Respublikası ərazisində məhv etmə rejiminə

uyğun olaraq məhv edilən xarici mallar;

I 13

- aparılması nəzərdə tutulan və şəxs tərəfindən dövlətin

xeyrinə maldan imtina gömrük rejimi və məhv etmə gömrük

rejimi altında yerləşdirilərək məhv edilən mallar.

□ Digər tərəfdən isə aşağıdakı mallar qrupu da nəzərə alınmır:

- tədavüldə olan və bank müəssisələrinin qarşılıqlı

hesablaşmaları tənzimləmək üçün mübadilə etdikləri

valyuta (o cümlədən monetar qızıl);

- girov əşyaları və öhdəliyi təmin edən digər vasitələr;

- dəyəri statistik müşahidə həddini (statistik poroq)

keçməyən mallar;

- Maliyyə Nazirliyi və ya Milli Bankın təsdiqedici sənədi

əsasında gətirilən qanuni tədiyə vasitələrindən olan valyuta

banknotları, rəsmi dövlət sənəd blankları, habelə vətəndaş

pasportları və qiymətli kağızlar;

- xarici ölkələrin, beynəlxalq dövlətlərarası təşkilatların, bu

təşkilatların xarici ölkə nümayəndəliklərinin, diplomatik və

konsulluq nümayəndəliklərin rəsmi (xidməti) istifadələri

üçün olan mallar; dövlət başçısına, dövlət orqanlarına,

hökumət və parlament üzvlərinə verilən hədiyyələr;

- Azərbaycan Respublikasının xaricdəki nümayəndəlikləri

üçün gömrük ərazisindən çıxarılan mallar. Xarici

investisiyaya qoyulmuş müəssisələrinin əcnəbi işçilərinin

yalnız öz ehtiyacları üçün Azərbaycan Respublikasına

gətirdikləri əmlak.

□ Göstərilənlərdən başqa kommersiya əməliyyatlarının əşyaları

sayılmayan mallar da gömrük statistikasının «ümumi»

uçot sistemində nəzərə alınmır:

1 1 4

- kommersiya fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmayan fiziki

şəxslər tərəfindən keçirilən (beynəlxalq poçt və baqaj

vasitəsilə keçirilən mallar da daxil olmaqla);

- poçt nişanları;

- adət və mərasim əşyaları;

- fotoqrafiyalar, ekspozisiyalandırılmış və aşkarlanmış plyon-

kalar, layihələr, rəsmlər, kalkalar, əlyazmalar, iş kağızları,

inzibati çap blankları, fərmanlar, habelə beynəlxalq

informasiya mübadiləsi çərçivəsində istifadə olunan

informasiyanın istənilən daşıyıcısı (o cümlədən xarici

standartlar, texniki şərtlər, texniki təsvirlər və s.);

- gələn və ya öz daimi yaşayış yerinə gedən fiziki şəxslər,

habelə qaçqınlar və məcburi köçkünlər tərəfindən gətirilən

və aparılan mallar.

□ Bundan başqa Azərbaycan Respublikasının sərhədini

kəsməyən əməliyyatlar çərçivəsində göndərilən mallar da

göstərilən uçot sisteminə aid olunmur;

- beynəlxalq daşımalarda istifadə olunan dəniz gəmiləri,

uçan aparatlar;

- Azərbaycan Respublikasının dəniz gəmilərindən

sərhəddən xaricdə, o cümlədən xarici dövlətlərin ərazi

sularında və ya açıq dənizdə olan xarici gəmilərə satılan

balıq və bütün növlərdən olan dəniz məhsulları;

- açıq dənizdə dənizin dibindən çıxarılan mallar;

- bunker yanacağı, ballast, Azərbaycan Respublikasının

nəqliyyat vasitələri üçün xaricdən alınan ərzaq və digər

materiallar;

- ölkəyə gətirilmədən reeksport (bu terminin statistik

mənasında).

11.5

□ Açıq dənizdə və ya konsessiya şərtilə hasil olunmuş və

Azərbaycan Respublikasına gətirilmiş balıq və digər dəniz

məhsulları.

□ Reklamasiya, zəmanət xidməti qaydasında, təmirə və ondan

sonra göndərilən mallar, səhv göndərilən mallar.

Beləliklə, xarici ticarətin gömrük statistikasının göstərilən

uçot xüsusiyyətləri nəzərə alınmaqla 1995-2002-cl illər və son ilin

(2002-cl il) ayları da daxil olmaqla Azərbaycan Respublikasının

xarici ticarət dövriyyəsinin diaqramlar (diaqram 1-3) əsasında

dəyişmə dinamikası üzrə, habelə bu dövr üçün xarici ticarətin

gömrük statistikası baxımından xarici ticarət iqtisadi əlaqələrin

kontragent ölkələri, bu ölkələrin ümumi mal dövriyyəsində payı,

idxalın-ixracın strukturu, ticarət balansında saldo, mal çeşidinin

konyunkturası, ayrı-ayrı gömrük rejimləri üzrə təhlili verilir.

1995-ci ildə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları

respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş 497064,9

min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmış, respublikaya İsə

589972,9 min ABŞ dolları .dəyərində əmtəə gətirmişlər. 15989,4

mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə respublikadan reeksport (təkrar

ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır. Reeksport nəzərə alınmaqla isə,

respublikadan 513054,3 min ABŞ dolları dəyərində məhsul

çıxarılmışdır.

Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici

ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 318223,2 min ABŞ dolları

dəyərində məhsul çıxarmışlar, o cümlədən 36233,7 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən

11,39%), 230428,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

konversiya

116

olunan valyutaya (ixraca nisbətən 72,41%), 10225,3 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (ixraca

nisbətən 3,21%) və 11179,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə

reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır.

Reeksport (təkrar ixrac) nəzərə alınsa, Azərbaycandan

xarici ölkələrə 329402,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul

çıxarılmışdır.

Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 419206,2

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 39000,3

mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən

9,30%), 313020,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

konversiya olunan valyutaya (idxala nisbətən 74,67%) və

47187.6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə komisyon

əsasında göndərişlə (idxala nisbətən 11,26%) gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo - 89803,5 min

ABŞ dolları təşkil etmişdir.

MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, idarə və

təşkilatları respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş

178841,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmışlar, o

cümlədən, 101219,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter

üsulu ilə (ixraca nisbətən 56,60%), 33949,2 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə sərbəst konversiya olunan valyutaya (ixraca

nisbətən 18,98%), 29307,5 mln ABŞ dolları dəyərində nağd

dövrəli valyutaya (ixraca nisbətən 16,39%) və 4809,9 mln ABŞ

dolları dəyərində əmtəə reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə

çıxarılmışdır.

Reeksport (təkrar ixrac) nəzərə alınsa, Azərbaycandan

183651.6 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

Bununla əlaqədar eyni zamanda da respublikaya MDB

ölkələrindən 170766,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə idxal 117

olunmuşdur. Onlardan 63549,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

barter üsulu ilə (İdxala nisbətən 37,21%), 67695,7 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (idxala

nisbətən 39,64%) və 29922,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

isə nağd dövriyyədə olan valyuta (İdxala nisbətən 17,52%) ilə

gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə saldo 12884,9 min ABŞ dolları

dəyərində təşkil etmişdir.

1995- ci il idxal ixracdan 1,19 dəfə artıq olmuş, ixrac

1994- cü ilə nisbətən 2,17% azalmış, idxal isə 11,43% artmışdır.

1995- ci il ərzində aylar üzrə İxrac-idxal əməliyyatlarının

həcmi aşağıdakı kimi dəyişmişdir:

- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi iyulda

(74796,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə martda (9807,9 mln

ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının yüksək həddi noyabrda

(87520,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə martda (27078,8 min

ABŞ dolları) olmuşdur.

- dekabrda ixrac (təkrar ixrac nəzərə alınmaqla)

əməliyyatlarının həcmi idxaldan 28452,9 mln ABŞ dolları az

olmuşdur.

İdxal-İxrac əməliyyatlarının saziş növləri üzrə təhlili

göstərir ki, 1995-ci il ərzində 21, 41, 51 və 96 saziş növlərinə

üstünlük verilib.

Sövdələşmənin kodu və adı ixracda: idxalda:

51 (barter sazişi) -27,65% - 17,38%

21 (sərbəst dönərli valyuta) -53,19% - 64,53%

41 (nağd dönərli valyuta) -5.95% - 5,85%

96 (komisyon əsasında göndəriş) -2,65% - 9,09%

118

Qalan saziş növləri isə birlikdə: ixracda 10,56% və

idxalda isə 3,35% təşkil etmişdir.

Saziş növlərinin təhlili göstərir ki, keçən illə müqayisədə

ixrac və idxal əməliyyatlarında sərbəst konversiya olunan

valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, nağd dövrəli

valyutanın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür.

Gömrük nəzarətindən keçən və aparılmış idxal İxrac

əməliyyatlarının strukturunda əsas mal çeşidlərinin miqdarı (%-

lə) aşağıdakı kimi xarakterizə olunur:

□ İdxalda: ərzaq məhsulları 44,87%; xalq istehlak malları

1,38%: maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar, elektrotexniki

avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri 14,37%; nəqliyyat

vasitələri və onların hissələri 6,10%; qara metallar və onlardan

hazırlanan məmulatlar 5,53%, mebel 0,57%, meşə materialları

0,86% təşkil etmişdir. Digər əmtəələrin xüsusi çəkisi 26,33%

təşkil edir.

□ İxracda: neft məhsulları 50,58%, qara metallar və

onlardan hazırlanan məmulatlar 0,91%, spirtli və spirtsiz içkilər

2,10%, kimya məhsulları 3,88%, soyuducular 0,28%,

kondisionerlər 2,33%, pambıq 21,05%, tütün 1,26%, əlvan

metallar isə 0,95% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə

16,65% düşür.

İdxalın strukturunda isə əsas yer tutan ərzaq

məhsullarının miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir:

119

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları) 1. Ət və ət məhsulları 23374,74 t 32313,18

2. Taxıl məhsulları 333395,92 t 36153.84

- humanitar yardım 207116,79 t 13200,54

- humanitar yardım

nəzərə alınmazsa 126279,13 t 22953,30

3. Un məhsulları 116057,95 t 22066,00

- humanitar yardım 41398,50 t 1777,98

- humanitar yardım

nəzərə alınmazsa 74659,451 20288,02

4. Şəkər və qənnadı

məhsulları 119377,50 t 50855,60

- humanitar yardım 1091.45 t 152,54

- humanitar yardım

nəzərə alınmazsa 118286,05 t 50703,06

5. Yağ 64425,091 81621,46

- humanitar yardım 2487,781 422,19

- humanitar yardım

nəzərə alınmazsa 61937,31 t 81199,27

O cümlədən:

- kərə yağı 13306,57 t 27103,56

- bitki və heyvan

mənşəli yağlar 48630,74 t 54095,71

ixracın strukturunda əsas yer tutan mallar İsə miqdar və

dəyər baxımından aşağıdakı kimi:

120

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1. Spirtli və spirtsiz

içkilər 34013,631 8388,45

528719,41 dal 1027,19 1089916,00

ədəd 399,09

1768850,00 but 630,32 5500,00 şb 4,48 22919,001 10,18

Cəmi: 10459,71

2. Tütün və tütün

məmulatları 12643,051 6080,44

492000,00 paç 16,90 20127350,00

ədəd 170,88

Cəmi: 6268,22

3. Mineral

yanacaqlar, neft və

neft məhsulları

2169940,26 t 254165,44

4. Qara metallar 12184,50 t 1429,77

- reeksport 22705,72 t 6619,34 3320,91 t 4235,47

5. Alüminium və

ondan hazırlanan

məhsullar

80169,00 ədəd 107,34

121

Cəmi: 4342,81 6. Pambıq 73020,351 105556.71

Bu dövr üzrə Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində ən

yüksək xüsusi çəkisi olan ölkələrdən aşağıdakıları göstərmək

olar:

İran İxrac - 153832,1 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 30,95 %)

- 74751,8 min ABŞ dolları (ümumi

İdxala nisbətən 12,67%)

İdxal

Saldo - 88446,9 mln ABŞ dolları

Türkiyə İxrac - 25211,0 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 5,07%)

- 124729,9 mln ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 21,14%)

İdxal

Saldo - 98319,1 min ABŞ dolları

Rusiya İxrac - 71562,5 min ABŞ dolları (ümumi Federasiyası ixraca nisbətən 14,40%)

İdxal - 79625,4 min ABŞ dolları (ümumi

İdxala nisbətən 13,50%)

Saldo - 7202,3 min ABŞ dolları

«Mal-ölkə» istiqamətində ticarət əlaqələrinin təhlili

göstərir ki, sonrakı yerləri xüsusi çəki nisbətində Qazaxıstan

(ixracda 3,06%, idxalda 2,61%), Almaniya (0,79%, 7,37%),

122

Ukrayna (6,35%, 5,68%), Gürcüstan (6,91%, 3,14%), Böyük

Britaniya (9,77%, 1,58%) və BƏƏ (0,21%. 11,61%) tuturlar.

1995- ci il ərzində respublikaya 62934,9 min ABŞ dolları

məbləğində humanitar yük daxil olmuş, 10,24 min ABŞ dolları

məbləğində isə ixrac olunmuşdur (humanitar yüklərin miqdarı və

dəyəri üzrə təqribidir).

1996- cı ildə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları

respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçmiş 736518,1

min ABŞ dolları dəyərində məhsul ixrac etmiş, respublikaya isə

944526,7 min ABŞ dolları dəyərində mal gətirmişlər. 7769,3 min

ABŞ dolları dəyərində əmtəə respublikadan reeksport (təkrar

ixrac) gömrük rejimi altında yerləşdirilməklə çıxarılmışdır. Əgər

təkrar ixrac nəzərə alınarsa, respublikadan ümumilikdə

744287,4 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

Müəyyən olunmuşdur ki, bəzi hüquqi şəxslər tərəfindən

ötən illərdə gömrük sərhəddindən keçən yüklər 1996-cı il ərzində

bəyannamələşdirilmişdir.

İxracda isə belə yüklərin dəyəri 139160,5 mln ABŞ

dolları, idxalda isə 624,4 min ABŞ dolları təşkil etmişdir. Ötən

illərin gömrük rəsmiləşdlrilməsinə təqdim olunmuş yüklər nəzərə

almazsa, respublikadan 1996-cı il‘ərzində 597357,6 min ABŞ

dolları dəyərində məhsul çıxarılmış və respublikaya isə 943902,3

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir.

Ötən illərin yüklərinin xarici ticarətin gömrük statistikasına

daxil olan dəyəri nəzərə alınmazsa, bu halda respublika üzrə

ümumi ticarət balansında saldo 346544,7 min ABŞ dolları

dəyərində olmuşdur.

1996- cı ildə idxal ixracdan 1,28 dəfə artıq olmuş, ixrac

1995- ci ilə nisbətən 48,58%, idxal isə 60,07% artmışdır.

1 2 3

1996- cı təqvim ilində ixrac-idxal əməliyyatlarının

həcminin dəyişməsi aylar üzrə minimum və maksimum hədləri

aşağıdakı kimi xarakterizə olunmuşdur;

- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi may

(102385,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə mart (39248,6 min

ABŞ dolları) aylarında olmuşdur.

- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi iyulda

(93055,7 min ABŞ dolları), qşağı həddi isə sentyabrda (52728,8

min ABŞ dolları) olmuşdur.

- 1996-cı il ərzində ixrac (təkrar ixrac nəzərə alınmaqla)

əməliyyatlarının həcmi İdxaldan 200239,3 min ABŞ dolları az

olmuşdur.

Sövdələşmənin xarakteri üzrə idxal-ixrac əməliyyatlarının

təhlili göstərir ki, 1996-cı il ərzində 21,41, 51 və 96 koduna malik

sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və aşağıdakı kimi

xarakterizə olunur;

Sövdələşmənin kodu və adı İxracda; İdxalda:

51 (barter sövdələşməsi) -39,01% -14,58%

21 (sərbəst dönərli valyuta) -52,31% - 66,94%

41 (nağd dövriyyə qapalı valyuta) -3,52% - 5,62%

96 (komisyon əsasında göndəriş) -2,62% -6,91%

Digər sövdələşmə növləri isə birlikdə - ixracda 2,54% və

idxalda 5,95% təşkil etmişdir.

Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, keçən illə

müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında sərbəst dövriyyədə

1 2 4

valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, nağd dövriyyəli

valyutanın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür.

Barter birbaşa mal mübadiləsi əməliyyatlarının təhlili

göstərir ki, 1996-cı ildə ixrac idxaldan 153167,0 min ABŞ dolları

artıq olmuş, ixracda isə orta aylıq artım (-476,6) min ABŞ dolları,

idxalda isə (-235,1) min ABŞ dolları təşkil etmişdir. Uzaq xarici

ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları 71406,4 min ABŞ dolları

(ümumi ixraca nisbətən 9,70%) tərtibində, idxalda isə 60295,5

min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 6,38%) təşkil etmişdir.

MDB dövlətləri üzrə birbaşa mal mübadiləsi aparılmış

barter əməliyyatlarında ixrac 215936,4 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 29,32%), idxal isə 77408,9 min ABŞ dolları

(ümumi idxala nisbətən 8,20% miqdarında olmuşdur.

İdxal və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən keçən

əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimi variasiya edir:

□ İdxalda: ərzaq məhsulları 39,55%, xalq istehlakı

malları 0,99%, maşın və elektrik aparatları, elektrotexnika

avadanlıqları və onların ehtiyat hissələri 19,60%; nəqliyyat

vasitələri və onların hissələri 4,45%, qara metallar və onlardan

hazırlanmış məmulatlar 6,73%, mebel 0,67%, meşə materialları

isə 1,85% təşkil etmiş və digər əmtəələrin payına 26,10%

düşmüşdür.

□ İxracda: neft məhsulları 70,84%, qara metallar və

onlardan hazırlanmış məmulatlar 0,50%, spirtli və spirtsiz içkilər

1,00%, kimya sənayesi məhsulları 2,74%, soyuducular 0,04%,

kondisionerlər 2,08%, pambıq 6,02%, tütün 0,93%, əlvan

metallar isə 0,18% təşkil etmişdir. Qalan əmtəələrin payına isə

15,66% düşmüşdür.

12.5

idxalın strukturunda əsas yer tutan ərzaq məhsullarının

miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir;

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1995-ci ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət

məhsulları

37490,981 44207,25 160,61%

2. Buğda 211586,61 t 33776.40

0 cümlədən: 67967,34 t 5005,04

- humanitar yardım 143619,27 t 28761,36 146,79%

- humanitar yardım

nəzərə alınmadan

-1995-ci ildə

gömrük

sərhədindən

keçən və 1996-cı

ildə gömrük

rəsmiləşdirilməsi

aparılmış

6572,50 t 624,39

- 1996-cı ildə gömrük

sərhədindən keçmiş

137046,771 28136,97

3. Un 313136.84 t 70972.29

- humanitar yardım 41973,84 t 8430,04

- humanitar yardım

nəzərə alınmadan

271163,00 t 62542,25 384,55%

126

4. Şəkər 159833,33 t 70639.29

- humanitar yardım 1044,12 t 460,01

- humanitar yardım

nəzərə alınmadan

156507,21 t 70179,28 142,08%

5. Yağ 50236,70 t 71248,07

- humanitar yardım 3326,99 t 2696,72

- humanitar yardım

nəzərə alınmadan

46909,71 t 68551,35 77,66%

O cümlədən:

- kərə yağı 22050,64 t 44769,76

- bitki və heyvan

mənşəli yağlar

24859,07 t 23781,59

ixracın strukturunda əsas yer. tutan əmtəələrin miqdarı

və dəyəri aşağıdakı kimidir:

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1995-ci

ilə

nisbətən (%-lə)

1. Neft emalı

məhsulları 3304447.21 t 521763,72

- 1993-1995-ci illərdə gömrük sərhədindən keçən və 1996-cı ildə bəyannamələş- dirilən neft emalı məhsulları

893569,21 t 137166,10

127

- 1996-cı İldə gömrük sərhədindən keçən neft emalı məhsulları;

2410878,00 t 384607,62

0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:

1770465,96 t 279462,98

- sərbəst dönərli

valyutaya

- barter 585280,96 t 104308,09

- nağd dövriyyəli yalyutaya

48,72 t 9,60

- emaldan sonra 55099,89 t 826,95

-1994-1995-ci illərdə və 1996-cı il ərzində şərti YGB- lər əsasında respublikadan ixrac olunmuş neft emalı məhsulları

32818,947 t

2. Spirtli içkilər 13437,10 t 3329,05

1130979,04

dal 3816,13

164000,00

ədəd 93,50

248335,00

but 100,0

2937,00 yeş 5,64

Cəmi; 22918,70 t 7344,32 56,88%

3. Tütün 9565,18 t 6569,18 76,39 %

128

4. Qara metallar 13370,50 t 2024,62 109,73%

- reeksport 1826,00 t 846,99 8,03%

5. Alüminium və

ondan hazırlanmış

məhsullar

1096,78 t 1172,13 33,03%

6. Pambıq mahlıcı

və tullantıları 36031,83 t 44324,38 49,35%

Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya

satış (ümumi məhsulun 72,66%-i həcmində) barter (27,12%),

nağd dövriyyəli valyutaya (0,001%) və emaldan soara (0,22%)

təşkil etmişdir.

Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici

ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 378995,7 min ABŞ dolları

dəyərində məhsul çıxarmışlar, onlardan 71406,4 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 18,84%),

290151,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə

olan valyutaya (İxraca nisbətən 76,56%), 4829,8 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (ixraca nisbətən

1,27%) və 4807,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə reeksport

(təkrar ixrac) gömrük rejimi altında yerləşdirilmiş mallar da

nəzərə alınmaqla ölkənin gömrük ərazisindən çıxarılmışdır.

Reeksport (təkrar ixrac) gömrük rejimi altında

yerləşdirilmiş mallar da, Azərbaycandan xarici ölkələrə 383803,0

min ABŞ dolları dəyərində mal çıxarılmışdır.

Bu dövrdə isə respublikaya xarici ölkələrdən 618867,6

min ABŞ dolları dəyərində mal gətirilmişdir. Onlardan 60295,5

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən

9,74%), 471964,9 min ABŞ dolları dəyərində mal sərbəst

129

dönərli valyutaya (idxala nisbətən 76,26%) və 33517,6 min ABŞ

dolları dəyərində mal isə komisyon əsasında göndərişlə (İdxala

nisbətən 5,42%) gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo (-235064,6)

min ABŞ dolları dəyərində olmuşdur.

MDB ölkələrinə respublikanın müssisə, idarə və

təşkilatları gömrük nəzarətindən keçmiş respublikadan kənara

357522,4 min ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

Bunlardan 215936,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter

üsulu ilə (ixraca nisbətən 60,40%), 95147,6 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (ixraca nisbətən

26,61%), 25025,1 min ABŞ dolları dəyərində mal nağd dövriy-

yəli valyutaya (ixraca nisbətən 7,00%) və 2962,0 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə isə reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə

çıxarılmışdır.

Reeksport (təkrar ixrac) yolu ilə çıxarılan məhsul da

nəzərə alınarsa, Azərbaycandan bu dövrdə 360484,4 min ABŞ

dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

Göstərilənlər müqabilində respublikaya MDB ölkələrindən

325659,1 min ABŞ dolları dəyərində isə mal gətirilmişdir.

Onlardan 77408,9 min ABŞ dolları dəyərində mal barter üsulu ilə

(idxala nisbətən 23,77%), 160281,5 min ABŞ dolları dəyərində

mal sərbəst dövriyyəli olan valyutaya (idxala nisbətən 49,22%)

və 52331,9 min ABŞ dolları dəyərində mal isə qapalı valyuta

(idxala nisbətən 16,07%) ilə ödəniş əsasında gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo 34825,4 min

ABŞ dolları dəyərində təşkil edir.

Bu dövr üzrə Azərbaycan Respublikası ilə ticarət

əlaqələrində ən böyük xüsusi çəkisi olan ölkələr aşağıdakılar

olmuşdur. 130

iran İxrac

İdxal

Saldo

Türkiyə İxrac

İdxal

Saldo

Rusiya . İxrac

Federasiyası

İdxal

Saldo

- 259438,1 mln ABŞ dolları

(ümumi ixraca nisbətən 35,22 %)

“ 83559,6 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 8,85%)

-180345,2 min ABŞ dolları

- 100068,6 min ABŞ dolları

(ümumi İxraca nisbətən 13,59%)

- 147284,5 min ABŞ dolları

(ümumi İdxala nisbətən 15,59%)

- (-45736,9) min ABŞ dolları

- 39179,7 mln ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 5,32%)

- 210426,5 min ABŞ dolları

(ümumi idxala nisbətən 22,28%)

- (-170942,4) min ABŞ dolları

Mal dövriyyəsində xüsusi çəkiyə görə sonrakı yerləri

Türkmənistan (ixracda 13,30%, idxalda 1,55%), Ukrayna

(4,56%, 10,02%), Gürcüstan (12,43%, 2,64%), BƏƏ (0,41%,

11,49%), Almaniya (0,42%, 8,19%), Qazaxıstan (2,48%, 2,04%)

və Böyük Britaniya (1,87%, 1,53%) tuturlar.

1996- cı ildə respublikaya 35900,2 min ABŞ dolları

məbləğində humanitar yük daxil olmuşdur ki, bu rəqəmlər da

təqribi xarakter daşıyır.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1996-cı ildə xarici iqtisadi

fəaliyyətlə ümumilikdə 6657 hüquqi və fiziki şəxs, o cümlədən

4823 dövlət və özəl müəssisə, 1834-ü isə fiziki şəxs olmuşdur.

1 3 1

1997- ci ildə respublikanın hüquqi və fiziki şəxsləri

tərəfindən onun gömrük ərazisindən kənara gömrük

nəzarətindən keçmiş 756759,5 min ABŞ dolları dəyərində

məhsul çıxarılmış, respublikaya isə 767447,0 min ABŞ dolları

dəyərində mal gətirilmiş, 2128,1 min ABŞ dollar dəyərində mal

isə respublikadan reeksport (təkrar ixrac) üsulu ilə çıxarılmışdır.

Reeksport nəzərə alınmaqla, respublikadan 758887,6 min ABŞ

dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

1997- ci il ərzində ixrac 1996-cı ilə nisbətən 3,28% artmış,

idxal isə 17,49% azalmışdır.

1997- ci ildə aylar üzrə ixrac-idxal əməliyyatları həcminin

yüksək və aşağı həddə dəyişməsi aşağıdakı kimi olmuşdur;

- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi aprel

(83348,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevral (50777,6 min

ABŞ dolları) aylarında olmuşdur.

- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi dekabr

(75735,1 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevral (53282,0 min

ABŞ dolları) aylarında olmuşdur.

- 1997-ci ildə ixrac (təkrar ixrac da nəzərə alınmaqla)

•.əməliyyatlarının həcmi idxal əməliyyatları həcmindən 8559,3

min ABŞ dolları az olmuşdur.

. İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə

aparılmış təhlili göstərir ki, 1997-ci il ərzində 21,41, 51 və 96

kodlarına malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və

onlar aşağıdakı səviyyədə özünü büruzə vermişdir:

1 3 2

Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:

51 (barter - birbaşa mal -14,19% -12,85%

mübadiləsi)

21 (sərbəst dönərli valyuta) -72,69% - 64,58% 41 (qapalı dövriyyəli valyuta) -5,72% - 7,49%

96 (komisyon əsasında göndəriş) -5,44% - 5,22%

Digər sövdələşmə xüsusiyyətinin növləri isə birlikdə -

ixracda 2,11% və idxalda 9,86% təşkil edirlər.

Sövdələşmə xüsusiyyəti növlərinin təhlili göstərir ki,

keçən 1996-cı illə müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında

sərbəst dövriyyəli valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş,

komisyon əsasında göndərişlərin (96) xüsusi çəkisi artmış, qapalı

dövriyyəli valyutanın (41) xüsusi çəkisi isə aşağı düşmüşdür.

Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 1997-ci il ərzində

ixrac idxaldan 9002,9 min ABŞ dolları çox olmuşdur. 1997- ci il

ərzində ixracda orta aylıq artım (-399,7) min ABŞ dolları, idxalda

isə 55,1 min ABŞ dolları olmuşdur. Uzaq xarici ölkələr üzrə

ixracda barter əməliyyatları 16517,7 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 2,18%), idxalda isə 22992,5 min ABŞ dolları

(ümumi idxala nisbətən 3,00%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri

üzrə ixracda barter əməliyyatları 90843,9 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 12,00%), idxalda isə 75647,6 min ABŞ dolları

(ümumi idxala nisbətən 9,86%) olmuşdur.

İdxal və ixrac strukturunda gömrük nəzarətindən keçmiş

əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimi olmuşdur:

1.33

□ idxalda: ərzaq məhsulları 23,11%, xalq istehlakı

malları 1,05%, maşın, mexanizmlər və elektrik aparatları,

avadanlıqlar, elektrotexniki cihazlar və onların ehtiyat hissələri

21,82%, nəqliyyat vasitələri və onların hissələri 6,50%, qara

metallar və onlardarı hazırlanan məmulatlar 12,48%, mebel

1,19%, meşə materialları 3,08%, toxum 0,03%, gübrə 0,33%

təşkil edir. Digər əmtəələrin payına isə 30,42% düşür.

□ İxracda; neft məhsulları 56,54%, qara metallar və

onlardan hazırlanmış məmulatlar 0,74%, spirtli və spirtsiz içkilər

2,04%, kimya sənayesi məhsulları 2,34%, kondisionerlər 1,16%,

pambıq 13,33%, tütün 1,37%, əlvan metallar 1,18%, çay 0,31%

təşkil edir. Digər əmtəələrin payına isə 20,99% düşür.

J İdxalın struktururıda əsas yer tutan ərzaq məhsullarının

miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir;

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1996-cı ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət

məhsulları 25369,01 t 17028,52 67,67%

2. Buğda 113803,91 t 19026,19 79,24%

3. Un 299234,72 t 43676,18

- humanitar yardım 15039,49 t 3285,22

- humanitar yardım nəzərə alınmazsa

284195,23 t 40390,96 105,12%

4. Şəkər 96647,50 t 26192,25

- humanitar yardım 1205,90 t 513,52

- humanitar yardım 95441,60 t 25678,73 61,64%

134

nəzərə alınmazsa

5. Yağ 20073,48 t 15988,64

- humanitar yardım üzrə 1510,91 t 1414,10

- humanitar yardım nəzərə alınmadan

18562,51 t 14574,54 39,60%

O cümlədən:

- kərə yağı 7886,67 t 8239,54

- bitki və heyvan mənşəli yağlar

10675,84 t 6335,00

6. Çay 6348,23 t 8926,05 78,28%

7. Spirt 67117,40

dal 800,61 13,91%

8. Spirtli içkilər 16,901 21,06

153677,18

dal 1666,14

15200,00 litr 15,20

1658,13 t 1702,40 18,18%

9. Tütün məmulatı 4,22 t 27,80

30666000

paç 853,76

902,191 881,56 11,44%

10. Minik

avtomobilləri 3001 ədəd 16335,86 93,05%

11. Toxum 984,80 t 208,81 195,08%

12. Gübrə 16199,27 t 2500,05 81,09%

13. K/T maşın və

mexanizmləri 201,30 t 763,48

2863 ədəd 3065,68

10 komp. 418,68

1078,35 t 4247,84

135

14. Neft (xam) 260879,08 20427,56

15. Neft məhsulları 77598,62 t 13044,30

16. Elektrik enerjisi 1589,15 mln kvt/s 78940,67

ixracın strukturunda isə əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimi xarakterizə olunur:

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1996-cı

ilə

nisbətən (%-lə)

1. Neft (xam) 292669,10 t 23413,53

1.1. Boru kəməri ilə 01.01.98-ci ilə qədər nəql olunmuş neft (xam)

120000,00 t

2. Neft emalı

məhsulları 2928128.12 t

427890,2

6

0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə;

- sərbəst dönərli valyutaya

2737339,09 t 385734,7

8

- barter üzrə 178248,15 t 41362,98

2.1. 1997-ci ildə şərti bəyannamə ilə yola salınmış 01.01.98-ci ilə qədər rəsmiləşdirilməmiş

24375,328 t

136

neft emalı məhsulları

3. Elektrik enerjisi

1157,15

mln.kvt/s 47514,59

4. Spirtli içkilər 17025,77 t 3720,75

3333955,91

dal Ü 064,47

327519,00

but

549.40

Cəmi: 15334,62 207,06% 5. Tütün 8936,94 t 10379,45 93,25%

6. Qara metallar 15626,85 t 1320,10 116,88%

- reeksport üzrə 1170,21 t 294,40 64,08%

7. Alüminium 7017,25 t 7447,25 639,80%

8. Çay 1494,26 t 2382,28 189,15%

9. Pambıq mahlıcı

və tullantıları 100411,39 t

112169,95

286,17%

Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya

satış 385734,8 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 90,15%

həcmində), barter 41363,0 min ABŞ dolları (9,67%) təşkil

etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının 2748510,54 tonu

(93,87%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr

İdarəsinin, 103256,23 tonu (3,53%) «Azərneftyağ» İstehsalat

Birliyinin və 76361,65 tonu (2,60%) qalan müəssisələrin payına

düşmüşdür.

Bu dövrdə respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları

xarici ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 401779,3 min ABŞ

dolları dəyərində məhsul çıxarmış və onlardan 16517,7 min

137

ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən

4,11%), 365187,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

dövriyyədə olan valyutaya (İxraca nisbətən 90,89%), 5730,3 min

ABŞ dolları dəyərində əmtəə komisyon əsasında göndərişlə

(ixraca nisbətən 1,43%) və 899,2 min ABŞ dolları dəyərində

əmtəə reeksport (təkrar ixrac) gömrük rejimi malların yerləş-

dirilməsilə çıxarılmışdır.

Reeksport (təkrar İxrac) rejimi ilə əməliyyatlar da nəzərə

alınarsa, Azərbaycandan xarici ölkələrə 402678,5 min ABŞ

dolları dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

Məhz bu dövrdə respublikaya xarici ölkələrdən 444194,2

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 22992,5

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən

5,18%), 340101,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

dövriyyədə valyuta ilə (idxala nisbətən 76,57%) alış və 13899,1

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə komisyon əsasında

göndərişlə (idxala nisbətən 3,13%) gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo - 41515,7 min

ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.

MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, İdarə və

təşkilatları tərəfindən gömrük nəzarətindən keçmiş 354980,2 min

ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarılmış, onlardan 90843,9 min

ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (İxraca nisbətən

25,59%), 184915,9 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

tədavüldə olan valyutaya satış (ixraca nisbətən 52,09%),

36198,0 min ABŞ dolları dəyərində isə qapalı dövriyyəli

valyutaya satış (ixraca nisbətən 10,20%) və 1228,9 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə reeksport (təkrar ixrac) gömrük rejimi ilə

çıxarılmışdır.

I38

Reeksport (təkrar ixrac) yolu ilə malların ixracı nəzərə

alınmaqla bu dövrdə Azərbaycandan 356209,1 min ABŞ dolları

dəyərində məhsul çıxarılmışdır.

Bunun müqabilində isə respublikaya MDB ölkələrindən

323252,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir.

Onlardan 75647,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

barter üsulu ilə (İdxala nisbətən 23,40%), 155491,3 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə olan valyutaya

(idxala nisbətən 48,10%) və 56651,0 min ABŞ dollan dəyərində

əmtəə isə qapalı dövriyyəli valyutaya (idxala nisbətən 17,53%)

gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında müsbət saldo

32956,4 min ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.

Azərbaycan Respublikası ilə ticarət əlaqələrində ən

böyük xüsusi çəkisi olan ölkələrdən aşağıdakıları göstərmək

olar:

İran

Türkiyə

Rusiya

Federasiyası

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

-189071,7 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 24,98%)

- 48643,8 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 6,34%)

-141086,1 min ABŞ dolları

-169685,6 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 22,44%)

-127553,9 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 16,62%)

- 42607,5 min ABŞ dolları

- 41018,8 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 5,42%)

1 3 9

idxal

Saldo

- 177342,0 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 23,11 %)

- (- 136122,0) min ABŞ dolları

Xarici ticarət əlaqələrində xüsusi çəki nöqteyi-nəzərindən

sonrakı yerləri Ukrayna (ixracda 4,22%, idxalda 11,16%),

Gürcüstan (16,09%, 4,53%), BƏƏ (0,14%, 5,45%), Almaniya

(0,79%, 5,06%), Qazaxıstan (1,19%, 3,62%), İtaliya (4.35%.

0,49%), Türkmənistan (1,08%, 3,30%) və Qonkonq (5,78%,

0,005%) tuturlar.

1997- ci il ərzində respublikaya 109871,6 min ABŞ dolları

dəyərində mal idxal olmuşdur.

Habelə 1997-ci ildə respublikaya 32871,6 min ABŞ

dolları məbləğində 29336,24 t humanitar yük daxil olmuşdur

(humanitar yüklərin miqdarı və dəyəri üzrə göstəricilər təqribidir).

Qeyd etmək lazımdır ki, 1997-ci il ərzində xarici İqtisadi

fəaliyyətlə 8521 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.

Bunlardan 4304-ü dövlət və özəl müəssisələr, 4217-si isə fiziki

şəxslərdirlər.

1998- ci ildə respublikanın və fiziki şəxsləri tərəfindən

respublikadan kənara gömrük nəzarətindən keçirilərək

593358,8 min ABŞ dolları dəyərində mal çıxarılmış,

respublikaya isə 1234598,5 min ABŞ dolları dəyərində mal

gətirilmişdir.

1998- cl il ərzində ixrac 1997-ci ilə nisbətən 23,65%

azalmış, idxal isə 22,38% artmışdır.

1998- ci il ərzində ixrac-idxal əməliyyatlarının aylar üzrə

həcminin hədd dəyişkənliyi aşağıdakı kimi olmuşdur:

140

- ixrac əməliyyatlarının yüksək həddi dekabrda (98080,9

min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevralda (28958,9 min ABŞ

dolları) olmuşdur.

İdxal əməliyyatlarının yüksək həddi iyulda (140524,9 min

ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevralda (71628,4 min ABŞ dolları)

olmuşdur.

- 1998-ci ilə ərzində ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan

641148,2 min ABŞ dolları az olmuşdur.

İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə

təhlili göstərir ki. 1998-ci il ərzində 21, 41, 51, 79 və 96 koduna

malik sövdələşmə xüsusiyyətlərinin növləri üstünlük verilmişdir.

Sövdələşmənin kodu və adı İracda: İdxalda:

21 (sərbəst dönərli valyuta) -60,59% - 55,20%

51 (barter birbaşa mal mübadiləsi) -12,50% -4,79%

79 (istehsalat kooperasiyası) -15,45% - 5,48%

41 (qapalı dövriyyəli valyuta) -3,84% - 7,46%

96 (komisyon əsasında göndəriş) -1,19% - 3,27%

Qalan sövdələşmə növləri üzrə isə - ixracda 6,43% və

idxalda 23,80% təşkil edirlər.

Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, 1997-ci illə

müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında sərbəst dövriyyədə

olan valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmiş, istehsalat

kooperasiyası əsasında (79) və komisyon əsasında göndərişin

(96) xüsusi çəkiləri artmış, qapalı dövriyyəli valyutanın (41)

xüsusi çəkisi İsə aşağı düşmüşdür.

1 4 1

Barter əməliyyatları üzrə təhlili göstərir ki, 1998-ci il

ərzində ixrac idxaldan 14988,4 min ABŞ dolları çox olmuşdur.

1998- ci ildə ixracda orta aylıq artım 326,5 min ABŞ dolları,

idxalda isə 863,2 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları

16939,3 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 2,85%),

idxalda isə 4071,5 mln ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən

0,33%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter

əməliyyatları 57211,9 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən

9,64%), idxalda isə 55091,1 min ABŞ dolları (ümumi idxala

nisbətən 4,46%) olmuşdur.

Bu dövrdə idxal və ixracın strukturunda gömrük

nəzarətindən keçmiş əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı

kimi olmuşdur;

□ İdxalda: ərzaq məhsulları 13,95%; xalq istehlakı

malları 1,05%; maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar,

elektrotexniki vasitələr və onların ehtiyat hissələri 34,97%;

nəqliyyat vasitələri və onların hissələri 7,86%; qara metallar və

onlardan hazırlanmış məmulatlar 12,97%, mebel 1,79%, meşə

materialları 2,53%, toxum 0,03%, gübrə 0,56% təşkil edir. Qalan

əmtəələrin payına 24,50% düşür.

□ İxracda: xam neft 25,12%, neft məhsulları 40,64%,

qara metallar və onlardan hazırlanan məmulatlar 1,16%, spirtli və

spirtsiz içkilər 2,09%, kimya sənayesi məhsulları 2,04%,

kondisionerlər 0,34%, pambıq 3,10%, tütün 1,85%, əlvan

metallar 1,29%, çay 0,59% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına

isə 21,78% düşür.

İdxalın strukturunda əsas yer tutan ərzaq məhsullarının

miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir:

142

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ

dolları)

1997-cı ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət məhsulları 49264,91 t 19129,41 191,70%

2. Buğda 412562,24 t 54503,24

- humanitar yardım 25588,52 t 3124,04

- humanitar yardım

nəzərə alınmadan 386973,72 t 51379,20 340,04%

3. Un 127330,11 t 28677,17

- humanitar yardım 14107,96 t 4171,39

- humanitar yardım nəzərə alınmadan

113222,15 t 24505,78 40,15%

4. Şəkər 50254,14 t 13076,23

- humanitar yardım 867,56 t 339,30

- humanitar yardım nəzərə alınmadan 49386,58 t 12736,93 52,02%

5. Yağ 24202,01 t 13274,98

- humanitar yardım 3556,61 t 3121,66

- humanitar yardım nəzərə alınmadan

20645,40 t 10154,32 111,01%

O cümlədən:

- kərə yağı 8145,93 t 5256.42

- bitki və heyvan mənşəli yağlar

12499,47 t 4897,90

6. Çay 2433,19 t 3433,96 38,10%

7. Spirt 56860.48

dal 567.00 91,38%

8. Spirtli içkilər 143473.90

dal 1495,74 95,66%

143

9. Tütün məmulatı

88138100

paç 3516,64 653,65%

10. Minik

avtomobilləri 4673 ədəd 27876,74 141,31%

11. Toxum 1054,60 t 327,28 107,09%

12. Gübrə 44026,991 6913.32 269,16%

13. K/T maşın və

avadanlıqları 737,481 3390,18

138995

ədəd 5963.74

11 komp. 453.24

2649.77 t 9807,16 215,79%

14. Neft (xam) 85912,191 7082,93

15. Neft məhsullan 205914.77İJ

20818,40

16. Elektrik enerjisi 17349841^

kVt/s 16535,55

ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri aşağıdakı kimidir:

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ

dolları)

1997-cı

ilə

nisbətən (%-lə)

1. Neft (xam) 2143606,22 t 149034,76

1.1. Boru kəməri ilə 01.01.99-cu ilə qədər şərti bəyannamə nəql olunan neft (xam)

2725763.42 t

2. Neft emalı

məhsulları 2276854,49 t 241166,1

144

0 cümlədən

sövdələşmə növləri

üzrə:

- sərbəst dönərli valyutaya 2027295,44 t 193414,92

- barterlə 217528,59 t 43791,90

2.1. 1998-ciildə şərti bəyannamə ilə yola salınmış və 01.01.99-cu ilə qədər rəsmiləşdirilməmiş neft məhsulları

99416,91 t

3. Spirtli içkilər 2341,051 r 1255.36

2976129,09

dal 11153,64

Cəmi: 26549,12 t 12409,00 56.75% 4. Tütün 7243,43 t 10828.54 81,05%

5. Qara metallar 7489,75 t 479.97 52,28%

6. Alüminium 8202,79 t 6652.66 116,70%

7. Çay 1784,09 t 3521.64 122,63%

8. Pambıq mahlıcı

və tullantıları 49092,34 t 47185.86 49,24%

Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya

satış 193414,9 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 80,20%

həcmində), barter 43791,9 min ABŞ dolları (18,16%) təşkil

etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının 1870352,52 tonu

(82,15%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr

İdarəsinin, 377610,18 tonu (16,58%) «Azərneftyağ» İstehsalat

Birliyinin

1 4 3

və 28891,79 tonu (1,27%) qafan müssisələrin payına düşmüşdür.

Respublikanın müəssisə, idarə və təşkilatları xarici ölkələrə

(MDB ölkələrindən başqa) 383565,5 min ABŞ dolları dəyərində

məhsul çıxarmışlar, o cümlədən 16939,3 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 4,42%),

244256,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyuta ilə ixraca nisbətən 63,68%), 91654,7 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə istehsalat kooperasiyası əsasında (ixraca

nisbətən 23,90%) və 367,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

komisyon əsasında göndərişlə (ixraca nisbətən 0,10%)

çıxarılmışdır.

Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 837236,8

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 4071,5

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən

0,49%), 470991,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

dönərli valyutaya (idxala nisbətən 56,26%), 64255,1 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə istehsalat kooperasiyası əsasında

(idxala nisbətən 7,67%) və 18922,3 mln ABŞ dolları dəyərində

əmtəə komisyon əsasında göndərişlə (idxala nisbətən 2,26%)

gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo (-453643,3

min ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.

MDB ölkələrinə respublikanın müəssisə, idarə və

təşkilatları gömrük nəzarətindən keçmiş respublikadan kənara

209793,3 mln ABŞ dolları dəyərində məhsul çıxarmışlar, o

cümlədən, 57211,9 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu

ilə (ixraca nisbətən 27,27%), 115266,5 min ABŞ dəyərində əmtəə

sərbəst konversiya olunan valyutaya (ixraca nisbətən 54,94%),

21146,9 min ABŞ dolları dəyərində qapalı döv- riyyəli valyutaya

(ixraca nisbətən 10,08%) çıxarılmışdır. 146

Eyni zamanda, bu dövrdə respublikaya MDB ölkələrindən

397361,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir.

Onlardan 55091,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu

ilə (idxala nisbətən 13,86%), 210470,8 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə sərbəst dönərli olan valyutaya (idxala nisbətən

52,97%) və 91484,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə qapalı

dövriyyən valyutaya (idxala nisbətən 23,02%) gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo (-187504,9)

min ABŞ dolları dəyərində təşkil etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində yüksək

xüsusi çəkisi olan ölkələr aşağıdakılardır;

Türkiyə

Rusiya

Federasiyası

Gürcüstan

Böyük

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

- 135803,9 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 22,89İ%)

- 223427,8 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 18,10%) - (-87623,9) min ABŞ dolları

- 82996,4 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 13,99%)

184073,5 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 14,91%)

- (-101039,3) min ABŞ dolları

- 76160,8 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 12,84%)

- 23914,0 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 1,94%)

- 52246,8 min ABŞ dolları 44374,1

min ABŞ dolları (ümumi

147

Britaniya ixraca nisbətən 7,48%)

120232,8 min ABŞ dolları

(ümumi

idxala nisbətən 9,74%)

Saldo - (-75858,7) min ABŞ dolları

İdxal

Respublikanın ticarət əlaqələrində isə xüsusi çəki

nisbətinə görə sonrakı yerləri İran (ixracda 7,50%, idxalda

3,66%), BƏƏ (0,59%, 4,29%), Almaniya (2,01%, 4,22%),

Ukrayna (2,14%, 7,54%), Qazaxıstan (1.73%, 3,90%), İtaliya

(7,60%. 0,80%) və ABŞ (2,32%, 5,35%) tuturlar.

1998-ci il ərzində respublikadan 5861,2 min ABŞ dolları

dəyərində əmlak ixrac olunmuş, onlardan 2352,8 min ABŞ dolları

dəyərində əmlak geri qaytarılmış və 54342,3 min ABŞ dolları

dəyərində əmlak idxal olunmuş, onlardan 48702,5 min ABŞ

dolları dəyərində əmlak geri qaytarılmışdır.

1998- cl ildə respublikaya 56567,1 min ABŞ dolları

məbləğində 53282,92 t humanitar yük daxil olmuşdur.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1998-ci II ərzində xarici iqtisadi

əlaqələrlə 12572 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.

Bunlardan 4488-ci dövlət və özəl müəssisə, qalan 8084-ü isə

fiziki şəxslərdir.

1999- cu ildə respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri

tərəfindən 128 Ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi

1915369,3 min ABŞ dolları tərtibində olmuşdur. 1999-cu il

ərzində 902960,6 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac olunmuş,

1012408,7 min ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuşdur,

və 1999-cu II ərzində respublikaya 51480,8 min ABŞ dəyərində

38837,7 ton humanitar yük daxil olmuşdur.

148

Əmlak şəklində ölkəmizə 57731,9 min ABŞ dolları

dəyərində mal idxal olunmuş, 14153,9 min ABŞ dolları dəyərində

mal isə ixrac edilmişdir.

Qeyd etmək lazımdır ki, fiziki şəxslər tərəfindən

respublikaya gətirilən 75367,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

gömrük mədaxil orderləri ilə rəsmiləşdirilmişdir.

1999- cu il ərzində ixrac əməliyyatlarının həcmi 1998-ci ilə

nisbətən 52,06% artmış, idxal əməliyyatlarının həcmi isə 21,13%

azalmışdır.

1999- cu il ərzində ixrac-idxal əməliyyatlarının həcminin

aylar üzrə dəyişməsi hədləri aşağıdakı kimi olmuşdur:

- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi dekabrda

(287625,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevralda (26357,0

min ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi

iyul ayında (140316,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi İsə yanvar

ayında (49554,8 min ABŞ dolları) olmuşdur.

- 1999-cu il ərzində orta aylıq artım İxracda 23273,5 min

ABŞ dolları, idxalda isə 4595,0 min ABŞ dolları olmuşdur;

- 1999-cu il ərzində İxrac əməliyyatlarının həcmi İdxal

əməliyyatlarının həcmindən 109325,3 ABŞ dolları az olmuşdur.

İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə təhlili

göstərir ki, 1999-cu il ərzində 01,21, 23, 41, 51 və 78 kodlarına

malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və aşağıdakı

kimi xarakterizə olunur.

Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:

01 (milli valyuta ilə hesablaşma) -0,56% -0,12%

21 (sərbəst dönərli valyuta) - 54,57% - 55,01%

I49

23 (dövlət krediti üzrə) “ 0,00% - 4,74%

41 (qapalı dövriyyəli valyuta) -0,32% -10,89%

51 (barter sazişi) - 4,55% - 2,47%

78 (kompens.öhdəliklər hesabına) -31,96% - 0,00%

Qalan sövdələşmə xüsusiyyətinin növləri üzrə isə -

ixracda 6,04% və idxalda 26,77% təşkil edir.

Sövdələşmə xüsusiyyətinin növləri üzrə təhlili göstərir ki,

keçən 1998-ci illə müqayisədə ixrac və idxal əməliyyatlarında

sərbəst dövriyyədə olan valyutaya (21) daha çox üstünlük

verilmiş, qapalı dövriyyəli valyuta (41) və barter sövdələşməsinin

(51) XÜSUSİ çəkisi isə aşağı düşmüşdür.

Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 1999-cu il

ərzində ixrac əməliyyatlarının həcmi İdxaldan 16077,4 min ABŞ

dolları çox olmuşdur. 1999-cu il ərzində İxracda orta aylıq artım (-

45,2) min ABŞ dolları, İdxalda isə (-183,1) min ABŞ dolları

olmuşdur.

Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları

18411,5 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 2,04%),

idxalda isə 1748,2 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən

0,17%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter

əməliyyatları 22707,9 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən

2,51%), idxalda isə 23293,8 min ABŞ dolları (ümumi idxala

nisbətən 2,30%) olmuşdur.

İdxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən

keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimidir:

□ İdxalda; ərzaq məhsulları 19,54%, xalq istehlakı malları

1,93%, maşın və mexanizmlər, qurğular, elektrotexniki ava-

LSO

danlıqlar və onların ehtiyat hissələri 33,80%, nəqliyyat vasitələri

və onların hissələri 8,93%, qara metallar və

onlardan.hazırlanmış məmulatlar 9,66%, mebel 1,00%, meşə

materialları 2,16%, toxum 0,16%, gübrə 0,15% təşkil edir. Qalan

əmtəələrin payına 22,68% düşür.

□ İxracda; xam neft 43,88%, neft məhsulları 33,71%,

qara metallar və onlardan hazırlanmış məmulatlar 0,36%, spirtli

və spirtsiz içkilər 0,68%, kimya məhsulları 2,52%, pambıq

2,38%, tütün 2,37%, əlvan metallar 2,38%, çay 0,45%,

kondisioner 0,01% təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına 11,26%

düşür.

İdxalın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri aşağıdakı kimidir;

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ

dolları)

1998-cı ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət məhsulları 29665,6 t 13463,2 60,2%

- 0 cümlədən humanitar yardım

69,4% 283,1

2. Buğda 520210,7 t 67814;3 125,9% - o cümlədən humanitar yardım

10468,0 t 1187,4

3. Un 116716,1 t 21446,6 91,6%

-0 cümlədən humanitar yardım

10349,6 t 2208,0

4. Şəkər 64352,1 t 15909,5 128,1% - o cümlədən humf nitar yardım

358,5 t 134,1

5. Yiğ 33625,3 t 19184,2 138,9%

\5]

- kərə yağı 8532,91 6707,4

- bitki və heyvan mənşəli yağlar

' 25092,4 t 12476,8

- o cümlədən humanitar yardım

2108,3 t 1630,9

6. Çay 3168,0 t 5681,5 130,1

7. Spirt 2321382,21 2142,2 373,6%

8. Spirtli içkilər 2633667,01 2591,2 165,05%

9. Tütün məmulatı 3708667,9 min

ədəd 6497,3 210,7%

10. Minik

avtömobilləri 12304 ədəd 55786,2 91,0%

11. Toxum 702,4 t 1578,4 64,6%

12. Gübrə 17679,2 t 1524,9 40,1%

13. KTT maşın və

mexanizmləri,

ehtiyat hissələri

2111,3t 9669,9 98,5%

14. Neft məhsulları 299554,3 t 18786,7

15. Elektrik enerjisi 288297251,2

KVt/s 23084,7

ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri aşağıdakı kimidir:

152

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1998-cı

ilə

nisbətə (%-lə)

1. Neft (xam) 4268464,8 t 396192,8

1.1. Boru kəməri ilə 01.01.2000-ciilə qədər nəql olunan neft (xam)

- şimal boru kəməri ilə

2087041,1 t

- Supsa boru kəməri ilə 3547915,3 t

2. Neft emalı

məhsulları 2478114,5 t 304388,4

0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə;

- sərbəst dönərli valyutaya

2083772,1 t 254236,6

- barter 280963,9 t 32851,6

3. Spirtli içkilər 5015528,31 5989,0 48,20/. 4. Tütün 19271,0 t 21050,7 266,1%

5. Qara metallar 16255,6 t 2172,9 215,8%

6. Alüminium 26638,3 t 16577,1 324,1%

7. Çay 2468,1 t 4095,0 165,5%

8. Pambıq mahiıcı

və tullantıları 28019,3 t 21455.6 56,9%

153

Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya

satış 254236,6 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 83,52%

həcmində), barter 32851,5 min ABŞ dolları (10,79%) təşkil

etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının 1230398,3 tonu

(49,65%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr İdarəsinin,

1108747,6 tonu (44,74%) «Azərneftyağ» İstehsalat Birliyinin və

138968,7 tonu (5,61%) digər müəssisələrin payına düşmüşdür.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici

ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 718205,9 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə çıxarmışlar, onlardan 18411,5 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 2,51%),

381425,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə

olan valyuta ilə (ixraca nisbətən 53,11%) və 288473,0 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə isə kompensasiyalı öhdəliklər hesabına

(40,17%) çıxarılmışdır.

Eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən 712694,3

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 1748,2

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən

0,25%), 402543,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

dövriyyədə olan valyutaya (idxala nisbətən 56,48%) və 47533,2

mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə dövlət krediti üzrə (idxala

nisbətən 6,67%) gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo 5511,6 mln

ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri MDB

ölkələrinə 184754,7 mln ABŞ dolları dəyərində məhsul

çıxarmışlar, onlardan 22707,9 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 12,29%), 111345,3 mln ABŞ

dolları dəyərində əmtəə sərbəst dövriyyədə olan valyuta ilə

(ixraca 1 5 4

nisbətən 60,27%), 3156,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə kli-

rinq valyutası hesabı ilə (ixraca nisbətən 1,71%) çıxarılmışdır.

Eyni zamanda, respublikaya MDB ölkələrindən

299714,4 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlar-

dan 23293,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə

(idxala nisbətən 7,77%), 154396,2 min ABŞ dolları dəyərində

əmtəə sərbəst dövriyyəli valyutaya (idxala nisbətən 51,51%)

və 109500,2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə qapalı

dövriyyəli valyuta ilə (İdxala nisbətən 36,53%) gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo (-114959,7)

min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində yüksək

xüsusi çəkiyə aşağıdakı ölkələr malikdirlər;

- 313006,0 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 34,66%)

- 8207,1 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 0,81 %)

- 304798,9 min ABŞ dolları

- 59524,6 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 6,59%)

- 205646,6 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 20,31%)

- (-146122,0 min ABŞ dolları

- 69081,1 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 7,65%)

- 145551,4 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 14,38%) Saldo - (-76470,3) mln ABŞ dolları

İtaliya

Rusiya

Federasiyası

Türkiyə

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

155

Xüsusi çəki nisbətinə görə sonrakı yerləri isə İran (ixracda

2,50%, idxalda 4.62%), Gürcüstan (7,71%. 0,58%), ABŞ (3,30%,

8,10%), Böyük Britaniya (1,20%, 6,63%), Ukrayna (2.63%,

3,81%). Almaniya (0,84%, 4,55%) və Fransa (6.43%, 2,46%)

tuturlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1999-cu il ərzində xarici iqtisadi

əlaqələrlə 9898 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.

Bunlardan 3229-u dövlət və özəl müəssisə, 6667-i isə fiziki

şəxslərdir.

2000- ci ildə respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri

tərəfindən 123 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi

2923094,9 min ABŞ dolları olmuşdur. Bu müddət ərzində

1752226,7 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac, 1170868,2 min

ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuş, ixrac-idxal

əməliyyatları üzrə ticarət balansında müsbət saldo 581358,5 mln

ABŞ dolları təşkil etmişdir. O cümlədən:

- elektrik enerjisinin Rusiya Federasiyası və Gürcüstan

Respublikalarına qarşılıqlı ötürülməsi ilə ixracı 22211,8 min ABŞ

dolları və idxalı 15378,7 min ABŞ dolları təşkil etmişdir;

- respublikaya 49138,0 min ABŞ dolları dəyərində

29255,3 t humanitar yük daxil olmuşdur.

Bu dövrdə əmlak şəklində ölkəmizə 82170,0 min ABŞ

dolları dəyərində mal idxal olunmuş, 15834,5 min ABŞ dolları

dəyərində mal isə ixrac edilmişdir.

2000- cl il ərzində 131635 ədəd nəqliyyat vasitəsindən

istifadə edilməklə 11559,4 min ton yük daşınmışdır. Bunlardan

8434,8 min tonu (46753 ədəd nəqliyyat vasitəsi) ixrac

əməliyyatlarının, 3124,6 min tonu (84882 ədəd nəqliyyat

vasitəsi) isə idxal əməliyyatlarının payına düşür. Əsasən

dəmiryolu (64581 156

ədəd vaqon) və avtomobil yolu nəqliyyatından (47703 ədəd)

istifadə edilmişdir. Xam neftin daşınmasında stasionar nəqlet-

mə vasitəsindən (boru kəməri) istifadə edilmişdir.

Tranzit rejimində Azərbaycan Respublikası ərazisindən

4961156,6 ton yük çıxarılmışdır. Tranzit yüklər əsasən

Gürcüstan (4426575,6 t), Özbəkistan (1002803 t), Türkmənistan

(133807,7 t), Türkiyə Respublikalarına (63018,9 t), Rusiya

Federasiyasına (94681,6 t), İsveçrəyə (66762,2 t) və İran İslam

Respublikasına (34317,9 t) göndərilmişdir.

1999- cu ilə nisbətən ixrac əməliyyatlarının həcmi 93,92%

(848656,2 min ABŞ dolları), idxal əməliyyatlarının həcmi isə

15,86% (160262,0 min ABŞ dolları) artmışdır.

2000- ci ildə Azərbaycan Respublikasının xarici tcarət

dövriyyəsinin aylar üzrə dəyişmə dinamikası aşağıdakı kimi

xarakterizə olunur:

- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi sentyabr

ayında (322176,0 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə mart ayında

(55962,4 min ABŞ dolları) olmuşdur;

- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi dekabr

ayında (125869,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə yanvar

ayında (72733,8 min ABŞ dolları) olmuşdur;

- ixracda orta aylıq azalma 12217,4 min ABŞ dolları,

idxalda isə orta aylıq artım 4866,8 min ABŞ dolları olmuşdur.

İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə xüsusiyyəti

növləri üzrə təhlili göstərir ki, 2000-ci il ərzində 01, 21, 23, 41, 51

və 78 koduna malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir və

bu ildə Azərbaycan Respublikasında idxal və ixrac

əməliyyatlarının sövdələşmə növləri üzrə xarakteristikası, xüsusi

çəki baxımından aşağıdakı kimidir.

I57

Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:

01 (milli valyuta ilə hesablaşma) - 0,39% - 0,02%

21 (sərbəst dönərli valyuta) -46,56% -58,55%

23 (dövlət krediti üzrə) - 0,00% - 4,68%

41 (qapalı dövriyyən valyuta) -0,29% -8,81%

51 (barter sazişi) - 0,70% - 0,92%

78 (kompens.öhdəliklər hesabına) - 44,34% - 0,00%

Digər sövdələşmə növləri isə - ixracda 7,72% və idxalda

27,02% təşkil edir.

Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, 1999-cu illə

müqayisədə ixrac əməliyyatlarında kompensasiyalı öhdəliklər

hesabına sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar əsasında

malların keçirilməsinə (78), ixrac və idxal əməliyyatlarında isə

sərbəst dönərli valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmişdir.

Qapalı dövriyyəli valyuta (41) və barterin (51) xüsusi çəkisi aşağı

düşmüşdür.

Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki. 2000-ci il ərzində

ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan 1441,5 min ABŞ dolları çox

olmuşdur. Barter əməliyyatları üzrə ixracda orta aylıq artım 1,0

min ABŞ dolları olmuş, idxalda isə azalma 507,0 ABŞ dolları

təşkil etmişdir.

Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları

8275,5 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,47%), idxalda

isə 1495,8 min ABŞ dollan (ümumi idxala nisbətən 0,13%) təşkil

etmişdir. MDB dövlətləri üzrə İxracda barter əməliyyatları

3961,8 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,23%), idxalda

isə 9300,0 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 0,79%)

olmuşdur.

idxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən

keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimidir (1999-cu

illə müqayisə statistik dəyərə görə aparılmışdır):

İdxalda: ərzaq məhsulları - 17,77% (1999-cu ilə nisbətən

104,41%), xalq istehlakı malları - 1,70% (101,26%), maşın və

mexanizmlər, avadanlıqlar, elektrotexniki avadanlıqlar və onların

ehtiyat hissələri - 30,96% (107,34%), nəqliyyat vasitələri və

onların hissələri - 8,55% (110,51%), qara metallar və onlardan

hazırlanan məmulatlar - 9,25% (110,39%), mebel - 0,81%

(97,3%), meşə materialları - 1,95% (104,35%), toxum - 0,12%

(92,32%), gübrə - 0,33% (252,24%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin

payına isə 28,53% düşür.

İxracda: xam neft - 56,24% (1999-cu ilə nisbətən

248,73%), neft məhsulları - 27,40% (157,90%), qara metallar və

onlardan hazırlanmış məmulatlar - 0,45%, spirtli və spirtsiz içkilər

- 0,35% (100,76%), kimya məhsulları - 2,06% (158,89%), pambıq

- 2,08% (170,02%), tütün - 0,67% (54,73%), əlvan metallar -

1,37% (111,25%), çay - 0.15% (64,18%) təşkil edir. Qalan

əmtəələrin payına isə 9,22% düşür.

2000- ci il ərzində idxalın strukturunda əsas yer tutan

əmtəələrin miqdarı və dəyəri aşağıdakı kimidir:

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ doHan)

1999-cu ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət məhsulları 28132,2 t 18292,1 96,8%

- 0 cümlədən humanitar yardım

27,4 t 148,1

159

2. Buğda 706827,4 t 87931,3 134,4%

- 0 cümlədən

humanitar yardım 695,01 55,5

3. Un 22854,0 t 5057,0 19,4%

-o cümlədən humanitar yardım

11560,0 t 2717,7

4. Şəkər 75828,6 t 17514,2 117,8%

- 0 cümlədən humanitar yardım

1456,1 t 969,8

5. Yağ 25989,5 t 17563,7 76.5%

- kərə yağı 5925,6 t 6366,4

- bitki və heyvan mənşəli yağlar

20063,91 11197,3

- 0 cümlədən humanitar yardım

2108.3 t 1630,9

6. Çay 2703,0 t 6512,8 85,3%

7. Spirt 2175178,71 1826,2 90,0%

8. Spirtli içkilər 9227,2 t 6649,2 338,7%

9. Tütün məmulatı 1132280,0 min ədəd 2654,0 31,0%

10. Minik

avtomobilləri 5705 ədəd 22030,6 141,8%

11. Toxum 745,2 t 1458,2 106,1%

12. Gübrə 40521,6 t 3846,3 229,2%

13. K/T maşın və

avadanlıqları, ehtiyat

hissələri

1526,0 t 5429,4 72,3%

14. Neft məhsulları 66435,6 t 16760,5

15. Elektrik enerjisi

1595616,8 min kVt/s 34035,0

160

- 0 cümlədən 1115412,6

min kVt/s

elektrik enerjisinin

qarşılıqlı ötürülməsi

15378,7

ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri isə aşağıdakı kimi xarakterizə olunur: / Wv

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

1999-cü

ilə

nisbətən (%-lə)

1. Neft (xam) 5511641,6 t 985436,9

1.1. Boru kəməri ilə 01.01.01-ci ilə qədər nəql olunan xam neft

- şimal boru kəməri

ilə 499445,81

- Supsa boru kəməri

ilə 4947611,4 t

2. Neft emalı

məhsulları 2112032,5 t 480037,1

0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:

- sərbəst dönərli valyuta ilə

1992510,8 t 457458,6

- barterlə 28967,0 5917,5

- milli valyuta ilə 22723.0 t 3566,1

- digərləri 67831,7 t 13094,5

2: . 209660,7 t

161

01.01.2001-ci ilə qədər şərti bəyannamə ilə yola salınmış, lakin rəsmiləşdirilməmiş neft məhsulları

3. Spirtli içkilər 14953,4 t 6076,3 115,7% 4. Tütün 10048,9 t 9836,5 52,2%

5. Qara metallar 152819,2 t 6061,5 9,2 dəfə

6. Alüminium 26838,3 t 16697,1 94,3%

7. Çay 1229,0 t 2628,4 49,8%

8. Pambıq mahlıcı və

tullantıları 41721,7 t 36478,2 148,9%

9. Elektrik

enerjisinin qarşılıqlı

ötürülməsi

1789342,5

min kVt/s 22211,8

Sövdələşmənin növləri üzrə təhlil göstərir ki, neft

məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya satış 457458,6

min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 95,30% həcmində), barter

5917,9 min ABŞ dolları (1,23%), milli valyuta ilə hesablaşma

3566,1 min ABŞ dolları (0,74%) və digərləri 13094,5 min ABŞ

dolları (2,73%) təşkil etmişdir. İxrac edilmiş neft məhsullarının

1017755,8 tonu (48,19%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi

Əlaqələr İdarəsinin, 1061058,5 tonu (50,24%) «Azərneftyağ»

İstehsalat Birliyinin payına düşmüşdür.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici

ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 1508476,7 min ABŞ dolları

də

1 6 2

yərində əmtəə çıxarmışlar, o cümlədən 8275,5 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 0,55%),

700868,7 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyuta ilə (ixraca nisbətən 46,46%) və 776949,7 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə isə kompensasiyalı öhdəliklər hesabına

(51,51%) çıxarılmışdır.

Bu dövrdə isə eyni zamanda respublikaya xarici

ölkələrdən 792149,3 min ABŞ dolları dəyərində müxtəlif çeşiddə

əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 1495,8 min ABŞ dolları dəyərində

əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,19%), 484216,7 min

ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyutaya (idxala

nisbətən 61,13%) və 49625,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

isə dövlət krediti üzrə (idxala nisbətən 6,26%) gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında saldo 716327,4 mln

ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Respublikanın rezident və qeyri-rezldentləri MDB

ölkələrinə 243750,1 min ABŞ dolları dəyərində məhsul

çıxarmışlar və onlardan, 3961,8 mln ABŞ dolları dəyərində

əmtəə barter üsulu İlə (ixraca nisbətən 1,63%), 115026,1 min

ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli valyuta ilə (ixraca

nisbətən 47,19%), 5041,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə

qapalı valyuta ilə hesablaşmalar (ixraca nisbətən 2,07%)

əsasında çıxarılmışdır.

Bu dövrdə respublikaya isə MDB ölkələrindən 378718,9

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilmişdir. Onlardan 9300,0

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən

2,46%), 201347,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

dönərli valyutaya (idxala nisbətən 53,17%) və 102596,0 min ABŞ

163

İtaliya

dolları dəyərində əmtəə isə qapalı valyuta ilə hesablaşmalar əsa-

sında (idxala nisbətən 27,09%) gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında saldo (-134968,8)

min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Azərbaycanın ticarət əlaqələrində yüksək xüsusi çəkiyə

malik ölkələri 2000-ci ilin idxal və ixrac əməliyyatlarında tərəf-

daşlıq baxımından öz xüsusi çəkilərinə (faizlə) görə fərqlənmiş-

lər və aşağıdakı kimi təsvir olunurlar;

- 762544,7 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 43,52%)

- 27940,5 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 2,39%)

- 734604,2 min ABŞ dolları

- 98696,3 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 5,63%)

- 246383,9 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 21,04%)

- (-147687,6) min ABŞ dolları

- 104877,1 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 5,99%)

-123841,5 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 10,58%)

- (-18964,4) min ABŞ dolları

- 205191,2 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 11,71 %)

- 18902,2 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 1,61 %)

- (-186289,0) min ABŞ dolları

Rusiya

Federasiyası

Türkiyə

Fransa

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

164

Ticarət əlaqələrində yüksək xüsusi çəkiyə malik olan

İtaliya, Rusiya, Türkiyədən, Fransadan sonra ardıcıllıqla növbəti

yerləri İsveçrə (ixracda 2,61%, idxalda 4,64%), ABŞ (0,46%,

8,97%), Almaniya (0,45%, 5,80%), İran (0,44%, 5,04%), Böyük

Britaniya (1,06%, 5,03%), Qazaxıstan (0,37%, 4,91%),

Gürcüstan (ixracda 4,53%, idxalda 1,29%) və İsrail (7,71%,

0,52%) tuturlar.

Bu dövrdə qeyd etmək lazımdır ki, xarici iqtisadi

əlaqələrlə 7466 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.

Bunlardan 2789-u dövlət və özəl müəssisə, 4677-i isə fiziki

şəxslərdir.

Ümumi təhlil göstərir ki, respublikanın xarici ticarət-iq-

tisadi əlaqələrində ixracda xam neft və neft məhsulları, idxalda

isə xarici iqtisadi fəaliyyətin mal nomenklaturası üzrə 84-cü və

85-ci mal qruplarına aid olan maşın, mexanizmlər, elektrik

avadanlığı, onların ləvazimatı, ehtiyat hissələri və aksesuarları

dominantlıq etmişdir.

2001- ci il ərzində respublikanın rezident və qeyri-rezi-

dentləri tərəfindən aparılmış ticarət əməliyyatlarının həcmi

3751910,2 min ABŞ dolları olmuşdur. Bu müddət ərzində

2318213,9 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac, 1433696,3 min

ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuş, ixrac-idxal

əməliyyatları üzrə ticarət balansında müsbət saldo 884517,6 min

ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Göstərilənlərdən elektrik enerjisinin Rusiya

Federasiyasına və Gürcüstan Respublikasına qarşılıqlı

ötürülməsi ilə ixracı

4463,6 min ABŞ dolları və idxalı isə 5586,6 min ABŞ dolları

təşkil etmişdir. Bu dövrdə isə respublikaya 50217,8 min ABŞ

dolları dəyərində 26595,5 ton humanitar yük daxil olmuşdur. 16.5

ümumilikdə 2001-ci ilin dekabr ayında idxal

əməliyyatlarının həcmi 131054,0 min ABŞ dolları olmuşdur ki, bu

da 2000-ci ilin dekabr ayı ilə müqayisədə 3,20% və ya 4036,4

min ABŞ dolları tərtibində artım olduğunu göstərir.

Əmlak şəklində ölkəmizə 58049,1 min ABŞ dolları

dəyərində mal idxal olunmuş, 21825,3 min ABŞ dolları dəyərində

isə mal ixrac edilmişdir.

2001- ci ildə 126253 ədəd nəqliyyat vasitəsindən istifadə

edilməklə 14402,7 min ton yük daşınmışdır. Bunlardan 11984,8

min tonu (45600 ədəd nəqliyyat vasitəsi) ixrac əməliyyatlarının,

2417,9 min tonu (80653 ədəd nəqliyyat vasitəsi) isə idxal

əməliyyatlarının payına düşür. Əsasən daşınmalar dəmir yolu

(63870 ədəd vaqon) və avtomobil yolu nəqliyyatından (43599

ədəd) istifadə edilməklə həyata keçirilmişdir. Xam neftin

daşınmasında stasionar nəqletmə vasitəsindən ^ boru kəməri

xəttindən istifadə edilmişdir.

Tranzit rejimində Azərbaycan Respublikası ərazisindən

6946806,3 ton yük keçirilmişdir. Tranzit yüklər əsasən Gürcüstan

(6126051,8 t), Türkmənistan (123194,3 t), Tacikistan (196154,4

t), Özbəkistan (178578,91), Türkiyə Respublikalarına

(36054,81), Rusiya Federasiyasına (168705,2 t), İsveçrəyə

(39826,5 t) və İran İslam Respublikasına (43623,21)

göndərilmişdir.

2000- ci ilə nisbətən 2001-ci ildə ixrac və idxal

əməliyyatlarının,həcmi müvafiq olaraq 32,28% (565746,8 min

ABŞ dolları) və 22,40% (262382,1 min ABŞ dolları) artmışdır.

2001- ci ildə ixrac - idxal əməliyyatlarının həcminin aylar

üzrə ilk və son hədlər daxilində dəyişməsi aşağıdakı kimi

xarakterizə olunmuşdur;

166

- ixrac əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi oktyabr

ayında (381840,9 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə may ayında

(73031,7 min ABŞ dolları) müşahidə olunmuşdur:

- idxal əməliyyatlarının həcminin yüksək həddi oktyabr

ayında 262062,4 min ABŞ dolları), aşağı həddi isə fevral ayında

(82575,5 min ABŞ dolları) təvafüq edir;

- dekabr ayında ixrac əməliyyatlarının həcmi noyabr

ayına nisbətən 231300,6 min ABŞ dolları həcmində artmışdır;

■ - dekabr ayında idxal əməliyyatlarının həcmi isə noyabr

ayına nisbətən 20415,1 min ABŞ dolları həcmində artmışdır;

- ixracda orta aylıq azalma 3232,6 min ABŞ dolları,

idxalda isə orta aylıq artım 3629,5 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmənin növləri üzrə

təhlili göstərir ki, 2001-ci il ərzində 21,23, 41, 51 və 78 koduna

malik sövdələşmə xüsusiyyəti növlərinə üstünlük verilmişdir.

Sövdələşmənin kodu və adı İracda: İdxalda:

01 (milli valyuta ilə hesablaşma) - 0,56% -0,05%

21 (sərbəst dönərli valyuta) - 46,48% - 58,47%

23 (dövlət krediti üzrə) - 0,00% -18,07%

41 (qapalı dövriyyəll valyuta) - 0,29% - 3.79%

51 (barter sazişi) -0.19% - 0,39%

78 (kompens.öhdəliklər hesabına) - 49,23% - 0,00%

Qalan sövdələşmə növləri isə ümumilikdə ixracda 3,25% və idxalda isə 19,23% təşkil etmişdir.

Sövdələşmə növlərinin təhlili göstərir ki, keçən 2000-ci illə

müfiayisədə ixrac əməliyyatlarında kompensasiyalı öhdəlik-

167

lər hesabına sərbəst dönərli valyuta ilə hesablaşmalar əsasında

malların keçirilməsinə (78), ixrac və idxal əməliyyatlarında isə

sərbəst dönərli valyutaya (21) daha çox üstünlük verilmişdir.

Qapalı dövriyyəli valyuta (41) və barterin (51) xüsusi çəkisi aşağı

düşmüşdür.

Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 2001-ci il ərzində

ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan 1087,8 min ABŞ dolları az

olmuşdur. Barter əməliyyatları üzrə İxracda orta aylıq artım 10,1

min ABŞ dolları olmuş, idxalda isə orta aylıq artım 59,8 min ABŞ

dolları təşkil etmişdir.

Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları

3281.2 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,14%), idxalda

İsə 3700,4 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 0,26% ) təşkil

etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter əməliyyatları

1238.3 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,05%), idxalda

isə 1906,9 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən 0,13%)

olmuşdur.

İdxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən

keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) (statistik dəyərə görə)

2000-ci illə müqayisəli şəkildə aparılmış və aşağıdakı kimi

xarakterizə olunmuşdur:

□ İdxalda: ərzaq məhsulları - 14,47% (2000-ci ilə nisbətən

99,65%), neftlə müşayiət olunan qazlar və digər qaz şəklində

olan karbohidrogenlər - 12,02% (37,4 dəfə), xalq istehlakı malları

- 2,35% (169,49%), maşın və elektrik aparatları, avadanlıqlar,

elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri - 24,78%

(97,95%), nəqliyyat vasitələri və onların hissələri - 13,85%

(198,16%), qara metallar və onlardan hazırlanmış mə’mulatlar -

7,98% (105,61%), mebel - 0,81% (118,00%),

168

meşə materialları - 1,44% (90,19%), toxum - 0,07% (72,56%),

gübrə - 0,30% (112,44%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə

21,92% düşür.

□ İxracda; xam neft - 74,43% (2000-ci ilə nisbətən

175,10%), neft məhsulları -16,57% (80,01%), qara metallar və

onlardan hazırlanmış mə’mulatlar - 0,35% (103,18%), spirtli və

spirtsiz içkilər - 0,15% (55,45%), kimya məhsulları - 0,94%

(60,06%), pambıq - 0,65% (41,01%), tütün və tütün məmulatları

-1,06% (210,24%), əlvan metallar - 0,47% (45,07%), çay - 0,14%

(119,61%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə 5,25% düşür.

İdxalın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri aşağıdakı kimidir:

Əmtəənin adı Miqdarı

Dəyəri (min ABŞ

dolları)

2000-cı ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət

məhsulları 20397,9 t 17759,1 72,1%

- 0 cümlədən humanitar yardım

72,3 t 483.2

2. Buğda 615668,8 t 69466,7 87,1% - 0 cümlədən humanitar yardım

620.0 t 49,6

3. Un 18174,5 t 4149,5 82,1% -o cümlədən humanitar yardım

10351,5 t 2546,8

4. Şəkər 94508,1 t 19596,9 124,6%

169

- 0 cümlədən

humanitar yardım 39573,7 t 22974,3 152,3%

5. Yağ 39573,7 t 22974,3 152,3% - kərə yağı 7931,5 t 9998,7

- bitki və heyvan mənşəli yağlar

31642,2 t 12975,5

- 0 cümlədən humanitar yardım

1135,3 t 841,3

6. Çay 6540,51 22090,7 242,0%

7. Spirt 520686,4 1 499,3 24,5%

8. Spirtli içkilər 1017,8 t 702,4 11,0%

9. Tütün məmulatı 963923,2 min ədəd

4345,9 85,1%

10. Minik

avtomobilləri 10199 ədəd 42809,6 111,6%

11. Toxum 699,7 t 1058,1 93,4%

12. Gübrə 34190,8 t 4324,6 84,4%

13. Neft məhsulları 13625,5 t 15682,3

14. Elektrik enerjisi 1425,1 mln kvt/s 27609,2

- 0 cümlədən, elektrik enerjisinin qarşılıqlı ötürülməsi

717,5 mln kvt/s 5586,6

15. Neft və onunla

müşayiət olunan

qazlar və digər qaz

şəklində olan

karbohidrogenlər

3336,7 mln kub.m 9755,1 t

170732,7

1652,0

170

ixracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı

və dəyəri isə aşağıdakı kimidir:

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

2000-cı

ilə

nisbətən (%də)

1. Neft (xam) 9142508,0 t 1725478,8

1.1. Boru kəməri ilə 01.01.02-ci ilə qədər nəql olunan neft (xam)

8347648,0 t

2. Neft emalı

məhsulları 2350427,6 t 384066,1

0 cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:

- sərbəst dönərli valyutaya

2285648,7 t 372081,6

- milli valyuta ilə hesablaşmaqla malların keçirilməsi əsasında

64776,5 t 11979,2

2.1. 01.01.2002-ci ilə qədər şərti bəyanetməklə göndərilmiş neft məhsulları

129918,81

3. Spirtli içkilər 9193,2 t 3083,6 61,8% 4. Tütün 14228,4 t 14304,8 141,6%

5. Tütün məmulatı 1779996.0 min

ədəd 10298,5 583,2%

171

6. Qara metallar 40741,1 t 5423,1 26,8% 7. Alüminium 9760,9 t 6147,5 38,6%

8. Çay 1570,8 t 3143,8 127,8%

9. Pambıq mahlıcı və

tullantıları 20274,1 t 14959,1 48,6%

10. Elektrik

enerjisinin qarşılıqlı

ötürülməsi

608,9 mln kvt/s 4463,6

Neft məhsullarının ixracında sərbəst dönərli valyutaya

satış 372081,6 min ABŞ dolları (ümumi məhsulun 96,88%

həcmində) və milli valyuta ilə hesablaşmaqla malların

keçirilməsində 11979,2 min ABŞ dolları (3,12%) təşkil etmişdir.

İxrac edilmiş neft məhsullarının 910491,3 tonu (38,74%) Dövlət

Neft Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr İdarəsinin, 1351428,1 tonu

(57,50%) «Azərneftyağ» İstehsalat Birliyinin, 88508,2 tonu

(3,76%) isə digər rezidentlərin payına düşmüşdür.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici ölkələrə

(MDB ölkələrindən başqa) 2092956,3 min ABŞ dolları dəyərində

əmtəə (ümumi ixraca nisbətən 90,28%) çıxarmışlar, onlardan

3281,2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca

nisbətən 0,16%), 909034,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə

sərbəst dönərli valyuta ilə (ixraca nisbətən 43,43%) və 1141297,1

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə isə kompensa- siyalı öhdəliklər

hesabına (54,53%) çıxarılmışdır.

Məhz bu dövrdə respublikaya isə xarici ölkələrdən

988348,2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala

nisbətən 68,94%) gətirilmişdir. Onlardan 3700,4 min ABŞ dolları

172

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,37%),

465923,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyutaya (idxala nisbətən 47,14%) və 259577,0 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə dövlət krediti üzrə (idxala nisbətən 26,26%)

gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında müsbət saldo

1104608,1 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri MDB

ölkələrinə 225257,5 min ABŞ dolları dəyərində məhsul (ümumi

ixraca nisbətən 9,72%) çıxarmışlar, onlardan 1238,3 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən 0,55%),

168522,5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyuta ilə (ixraca nisbətən 74,81%), 6615,8 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə isə qapalı valyutaya hesablaşmalar əsasında

(ixraca nisbətən 2,94%) çıxarılmışdır.

2001- ci ildə respublikaya MDB ölkələrindən 445348,1

min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala nisbətən

31,06%) gətirilmişdir. Onlardan 1906,9 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,43%),

372329,0 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyutaya (İdxala nisbətən 83,60%) və 53675,8 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə isə qapalı valyuta İlə hesablaşmalar əsasında

(idxala nisbətən 12,05%) gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında mənfi saldo

220090,5 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Bu dövrdə Azərbaycan Respublikasının ticarət

əlaqələrində xüsusi çəkisi böyük olan aşağıdakı ölkələr

fərqlənmişdir:

173

İtaliya

ABŞ

Rusiya

Federasiyası

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

Türkiyə İxrac

İdxal

Saldo

-1324065,4 min ABŞ dolları (ümumi

İxraca nisbətən 57,12%)

- 24670,7 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 1,72%)

- 1299394,7 min ABŞ dolları

-13610,4 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 0,59%)

- 231427,5 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 16,14%)

- (-217817,1) min ABŞ dolları

- 76432,0 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 3,30%)

- 152926,4 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 10,67%)

- (-76494,4) min ABŞ dolları

- 67617,5 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 2,92%)

-148159,9 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 10,33%)

- (-80542,4) min ABŞ dolları

Sonrakı yerləri isə Türkmənistan (İxracda 0,52%, idxalda

9,42%), İsrail (7,08%, 0,42%), Qazaxıstan(0,28%, 6,95%),

Almaniya (0,56%, 5,09%), Gürcüstan(4,45%, 0,34%), Fransa

(2,87%, 1,83%), Böyük Britaniya (1,53%, 3,87%), İspaniya

(4,39%, 0,23%) və İran (0,39%, 3,87%) tutmuşlar.

174

2001- ci ildə xarici-iqtisadi fəaliyyətlə 6025 hüquqi və fiziki

şəxs məşğul olmuşdur ki, bunlardan da 2609-u dövlət və özəl

müəssisə, 3416-sı isə fiziki şəxslərdir.

2002- ci il ərzində respublikanın rezident və qeyri-re-

zidentləri tərəfindən 129 ölkə ilə aparılmış ticarət əməliyyatlarının

həcmi 3840214,3 min ABŞ dolları olmuşdur. Bu müddət ərzində

2166969,9 min ABŞ dolları dəyərində mal ixrac, 1673244,4 min

ABŞ dolları dəyərində mal isə idxal olunmuş, ixrac-idxal

əməliyyatları üzrə müsbət saldo 493725,5 min ABŞ dolları təşkil

etmişdir. O cümlədən, elektrik enerjisinin Rusiya Federasiyasına,

Gürcüstan Respublikasına və İran İslam Respublikasına

qarşılıqlı ötürülməsi ilə ixracı 18926,7 min ABŞ dolları və idxalı

isə 10085,6 min ABŞ dolları təşkil etmişdir; respublikaya 445/4,2

min ABŞ dolları dəyərində 41365,8 ton humanitar yük və texniki

yardım daxil olmuşdur.

2001-ci ilə nisbətən 2002-ci İldə ixrac əməliyyatlarının

həcmi 6,12% (141299,5 min ABŞ dolları) azalmış, idxal

əməliyyatlarının həcmi isə 16,73% (239788,0 min ABŞ dolları)

artmışdır. İdxal əməliyyatlarının həcmi əsasən təbii qazın,

avadanlıqlar və texniki qurğuların, elektrik maşınları və onların

hissələrinin, poliqrafiya sənayesinin məmulatlarının, qara

metallar, kimyəvi maddələr və başqa malların idxalı hesabına

artmışdır.

Bu dövrdə xarici ticarət dövriyyəsinin - idxal və ixrac üzrə

aylardan asılı olaraq dəyişmə dinamikası aşağıdakı kimi

olmuşdur (diaqram 1).

17.5

Diaqram 1

Azərbaycan Respublikasının idxal-ixrac

əməliyyatlarının 2002-ci ildə aylar üzrə dəyişmə

dinamikası

Ei ixrac Icixal

. /

' ıco.suüriJjjBK

'/(İ İ

I I I I u n

Göründüyü kimi 2002-ci ilin dekabr ayında idxal

əməliyyatlarının həcmi (176,9 mln ABŞ $) 176915,7 min ABŞ

dolları olmuşdur və 2001-ci ilin dekabr ayı ilə müqayisədə

34,85% və ya 45718,9 min ABŞ dolları artmışdır.

Dəyər baxımından idxalın həcmində ən yüksək göstərici

oktyabr ayında (183,1 mln ABŞ $), aşağı göstərici isə iyun

ayında (110,3 mln ABŞ $), ixracda isə analoji olaraq dekabr

(387,1 mln ABŞ $) və fevral (55,9 mln $) aylarında olmuşdur.

Təhlil göstərir ki, dekabr ayında ixrac əməliyyatlarının

həcmi noyabr ayına nisbətən 231975,8 min ABŞ dolları

həcmində artmışdır.

176

Dekabr ayında isə idxal əməliyyatlarının həcmi noyabr

ayına nisbətən 1750,4 min ABŞ dolları həcmində artmışdır. Bu

dövrdə ixracda artım 26033,8 min ABŞ dolları, İdxalda isə artım

5337,9 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Məhz bu dövrdə müvəqqəti idxal rejimi altında ölkəmizə

107332,2 min ABŞ dolları dəyərində mal idxal olunmuş,

161739,5 min ABŞ dolları dəyərində mal isə müvəqqəti ixrac

edilmişdir.

İdxal-ixrac əməliyyatlarının sövdələşmə növlərinin

xüsusiyyəti üzrə isə təhlili göstərir ki, 2002-ci il ərzində 21, 23, 78

və 80 koduna malik sövdələşmə növlərinə üstünlük verilmişdir,

və bunlar aşağıdakı kimi xarakterizə olunurlar;

Sövdələşmənin kodu və adı İxracda: İdxalda:

01 (milli valyuta ilə hesablaşma) -1,61% - 0,05%

21 (sərbəst dönərli valyuta) - 52,42% - 59,80%

23 (dövlət krediti üzrə) - 0,00% - 5,30%

41 (qapalı dövriyyəli valyuta) - 0,54% - 3,82%

51 (barter birbaşa mal mübadiləsi) -0,51% - 0,68%

78 (kompens.öhdəliklər hesabına) -40,13% - 0,00%

80 (digərləri) - 4,79% - 30,35%

Sövdələşmə növlərinin xüsusiyyətləri əsasında təhlil

göstərir ki, keçən 2000-ci illə müqayisədə ixrac əməliyyatlarında

kompensasiyalı öhdəliklər hesabına sərbəst dönərli valyuta ilə

hesablaşmalar əsasında malların keçirilməsinin (78), idxal

əməliyyatlarında isə dövlət krediti üzrə sövdələşmənin (23)

xüsusi ç(>kisi artmışdır. İdxal və ixrac əməliyyatlarında sərbəst

dö

177

nərli valyuta ilə hesablaşmalara (21) və idxalda isə digər

sövdələşmələrə (80) daha çox üstünlük verilmişdir. Qapalı

dövriy- yəli valyuta ilə (41) və barterlə - birbaşa mal mübadiləsilə

(51) aparılan əməliyyatların xüsusi çəkisi aşağı düşmüşdür.

2002- ci il üzrə respublikamızda sövdələşmə növlərinin

xüsusiyyətindən asılı olaraq mal dövriyyəsində (idxal və ixracda)

bu növlərin xüsusi çəkisinin dəyişmə diaqramı isə (diaqram 2)

aşağıdakı kimi təsvir olunur.

178

Diaqram 2

Azərbaycan Respublikasında idxal və ixrac

əməliyyatlarının 2002-ci il ərzində sövdələşmənin

xüsusiyyəti (faizlə xüsusi çəkisi)

i X r a c|

1001 (Milli valyuta ib hesablaşmaqla malların keçirilməsi)

□ 21 (SDV hesablaşmaları)

B41 (Qapahciövriyyəli

valyuta hesablaşmaları

əsasında malların

keçirilməsi)

□ 51 (Birbaşa mal

mübadiləsi (barter)

qaydası ilə malların

keçirilməsi)

□ 78 (Kompensasiyah

öhdəliklər hesabına SDV

ilə malların keçirilməsi)

□ 80 (Digərləri)

179

lül (Milli valyuta Uə

hesablaşmaqla mallarm keçirilməsi)

021 (SDV

hesablaşmaları)

123 (Dövlət krediti üzrə malların keçirilməsi)

B4l (Qapalı düvriyyəli valyuta hesablaşmaları əsasında malların keçirilməsi)

□ 51 (Birbaşa mal mübadiləsi (barter) qaydası ilə malların keçirilməsi)

080 (Digərləri)

2002- ci İl ərzində 158297 ədəd nəqliyyat vasitəsindən istifadə

edilməklə 15623,1 min ton yük daşınmışdır. Bunlardan

12329,9 min tonu (58736 ədəd nəqliyyat vasitəsi) ixrac

əməliyyatlarının, 3293,2 min tonu (99561 ədəd nəqliyyat

vasitəsi) isə idxal əməliyyatlarının payına düşür. Daşımalarda

əsasən dəmiryolu (83035 ədəd vaqon) və avtomobil yolu

nəqliyyatından (50960 ədəd) istifadə edilmişdir. Xam neftin və

təbii qazın

180

daşınmasında isə stasionar nəqletmə vasitəsindən (boru kəməri)

istifadə edilmişdir.

Daşımalarda əsas mallar dəyər və miqdar nisbətinə görə

dəmiryolu, dəniz, avtomobil nəqliyyatı, habelə stasionar

nəqliyyat vasitəsi olan boru kəməri xəttilə (8,56 mln ton) nəql

olunmuşdur. Minimum həddə daşımalar isə beynəlxalq poçta

göndərişlərilə (2,90 ton) həyata keçirilmişdir.

Tranzit rejimində Azərbaycan Respublikası ərazisindən

7894038.4 ton yük keçirilmişdir. Tranzit yüklər əsasən

Gürcüstan (6791884,7t), Türkiyə (289089,11), Tacikistan

(251863,6t), Kipr (146073,3t), Türkmənistan (120433,Ot)

Respublikalarına, Rusiya Federasiyasına (104001,6), İran İslam

Respublikasına (43375,9t), Özbəkistan (40653,7t) və İsveçrəyə

(39923.8t), göndərilmişdir.

Bu dövrdə habelə fiziki şəxslər tərəfindən respublikaya

41044,1 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə gətirilərək

rəsmiləşdirilmişdir.

Barter əməliyyatlarının təhlili göstərir ki, 2002-ci il ərzində

ixrac əməliyyatlarının həcmi idxaldan 260,8 min ABŞ dolları az

olmuşdur. Barter əməliyyatları üzrə ixracda orta aylıq azalma

141.2 min ABŞ dolları olmuş, idxalda isə orta aylıq azalma 133,3

min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Uzaq xarici ölkələr üzrə ixracda barter əməliyyatları

10206.4 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən 0,47%),

İdxalda isə 10897,3 min ABŞ dolları (ümumi idxala nisbətən

0,65%) təşkil etmişdir. MDB dövlətləri üzrə ixracda barter

əməliyyatları 937,2 min ABŞ dolları (ümumi ixraca nisbətən

0,04%), İdxalda isə 507,1 min ABŞ dolları (ümumi idxala

nisbətən 0,03%) olmuşdur.

181

idxalın və ixracın strukturunda gömrük nəzarətindən

keçən əsas əmtəələrin miqdarı (%-lə) aşağıdakı kimidir (təhlil

2001-ci il ilə müqayisə əsasında statistik dəyərə görə

aparılmışdır):

□ İdxalda: ərzaq məhsulları - 13,11% (2001-ci ilə nisbətən

105,80%), neftlə müşayiət olunan qazlar və digər qaza- oxşar

karbohidrogenlər - 12,79% (124,15%), xalq istehlak malları -

1,73% (85,62%), maşınlar və elektrik mexanizmləri,

avadanlıqlar, elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat

hissələri - 23,65% (111,41%), nəqliyyat vasitələri və onların his-

sələrr-7,38% (62,16%), qara metallar və onlardan hazırlanan

mə’mulatlar - 15,19% (222,22%), mebel - 0,74% (107,39%),

meşə materialları -1,35% (109,81%), toxum - 0,05% (72,90%),

gübrə - 0,25% (96,73%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına

23,76% düşür.

İdxalın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri aşağıdakı kimi özünü büruzə verir:

Əmtəənin adı Miqdarı

Dəyəri (min Aeş

dolları)

2001-cı

ilə

nisbətən (%-lə)

1. Ət və ət

məhsulları 22902,4 t 14112,2 112,3%

- 0 cümlədən humanitar yardım

60,0 t 473,2

2. Buğda 657169,0 t 68612,3 106,7%

- 0 cümlədən humanitar yardım

15988,3 t 3987,4

3. Un 9818,6 t 9964,9 54,0%

-0 cümlədən 7829,6 t 1666,7

182

humanitar yardım

4. Şəkər 129176,8 t 21473,3 136,7%

5. Yağ 42086,9 t 26265,4 106,4%

- kərə yağı 12730,5 t 12574,8

- bitki və heyvan mənşəli yağlar

29356,4 t 13690,6

- 0 cümlədən humanitar yardım 768,0 t 510,5

6. Çay 5146,8 t 14274,0 78,7%

7. Spirt 1271823,8 1 1195,5 238,9%

8. Spirtli içkilər 2541951,5 1 2266,3 282,2%

9. Tütün məmulatı 1031,7 mln.əd 7815.3 111,3%

10. Minik

avtomobilləri 15381 ədəd 63830,4

11. Toxum 1513,9 t 771,4 216.4% 12. Gübrə 49489,6 t 4183.2 144,8%

13. Neft məhsulları 14513,5 t 10778,2

14. Elektrik enerjisi 2629935,5min kvt/s 67093,8

- 0 cümlədən, elektrik enerjisinin qarşılıqlı ötürülməsi

495015,1 min kvt/s

10085,6

15. Neft və onunla

müşayiət olunan

qazlar və digər qaz

şəklində olan

karbohidrogenlər

3935313,9 min kub.m 19776,7 t

211583,4

2440,30

183

Göstəricilərin təhlili üzrə idxalda buğda (657169 ton), ət

və ət məhsulları (22902,4 ton) dəyər-miqdar nöqteyi-nəzərindən

üstünlük təşkil edir.

□ İxracda: xam neft - 68,13% (2001-ci ilə nisbətən

85,83%), neft məhsulları - 19,61% (111,96%), qara metallar və

onlardan hazırlanan mə’mulatlar - 0,88% (233,86%), spirtli və

spirtsiz içkilər - 0,10% (62,99%), kimya məhsulları - 1,65%

(165,24%), pambıq - 1,05% (151,78%), tütün və tütün

məmulatları - 0,92% (81,16%), əlvan metallar - 0,11% (22,34%),

çay - 0,24% (162,11%) təşkil edir. Qalan əmtəələrin payına isə

7,30% düşür.

İxracın strukturunda əsas yer tutan əmtəələrin miqdarı və

dəyəri isə aşağıdakı kimidir:

Əmtəənin adı Miqdarı Dəyəri

(min ABŞ dolları)

2001- cı

ilə

nisbə

tən (%-lə)

1. Neft (xam) 8819387,0 t 1476358,3

o cümlədən:

- şimal boru kəməri ilə 2630570,4 t

- Supsa boru kəməri ilə 6188816,6 t

2. Neft emalı

məhsulları 2740132,4 t 424973,6

O cümlədən sövdələşmə növləri üzrə:

- sərbəst dönərli 2586560,2 t 391520,1

184

valyutaya

- milli valyuta ilə hesablaşmaqla malların keçirilməsi əsasında

153528,6 t 33396,5

2.1. 01.01.2003-cü ilə qədər şərti bəyanetməklə göndərilmiş neft məhsulları

116397,2 t

3. Spirtli içkilər 5495114.5 1 1875,7 59,8% 4. Tütün 9600,0 t 8271,8 67,5%

5. Tütün məmulatı 3570.1 mln.əd 11695,3 238,2

%

6. Qara metallar 70176,5 t 13796,7 172,3

%

7. Çay 2284,4 t 5096,2 145,4

%

8. Pambıq mahlıcı və

tullantıları 30863,6 t 22704,4

152,2

%

9. Elektrik enerjisinin

qarşılıqlı ötürülməsi

1385733,4

mln kvt/s 18926,7

ixracın struktur təhlili isə göstərir ki, ixrac olunan xam

neftin 5128195,3 tonu (58,32%) Azərbaycan Beynəlxalq

Əməliyyat Şirkətinin, 2615193.4 tonu (29,74%) Dövlət Neft

Şirkətinin Xarici İqtisadi Əlaqələr İdarəsinin, 948844,7 tonu

(10,79%) Dövlət Neft Şirkətinin Xarici Sərmayələr İdarəsinin və

101364,5 tonu (1,15%) «Şirvan Oyl» MMM-nin payına

düşmüşdür.

185

Neft məhsullarının ixracında «Azərneftyağ» İstehsalat

Birliyi (1749835,0 ton (63,86%)), Dövlət Neft Şirkətinin Xarici

İqtisadi Əlaqələr İdarəsi (821680,8 tonu (29,99%)) və «Azal Oil»

müəssisəsi (151784,1 tonu (5,54%)) üstünlük təşkil edir.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri xarici

ölkələrə (MDB ölkələrindən başqa) 1923855,2 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə (ümumi ixraca nisbətən 88,78%) çıxarmışlar, o

cümlədən 10206,4 mln ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu

ilə (ixraca nisbətən 0,53%), 975453,9 min ABŞ dolları dəyərində

əmtəə sərbəst dönərli valyuta ilə (ixraca nisbətən 50,70%) və

869680,1 min ABŞ dollarında əmtəə isə kompensa- siyalı

öhdəliklər hesabına (ixraca nisbətən 45,21%) çıxarılmışdır.

Bu dövrdə eyni zamanda respublikaya xarici ölkələrdən

1023227,8 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala

nisbətən 61,15%) gətirilmişdir. Onlardan 10897,3 min ABŞ

dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 1,06%),

455295.5 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyutaya (idxala nisbətən 44,50%) və 69576,2 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə isə dövlət krediti üzrə (idxala nisbətən 6,80%)

gətirilmişdir.

Xarici ölkələr üzrə ticarət balansında müsbət saldo

900627.5 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Respublikanın rezident və qeyri-rezidentləri MDB

ölkələrinə 243114,7 min ABŞ dolları dəyərində məhsul (ümumi

ixraca nisbətən 11,22%) çıxarmışlar, o cümlədən, 937,2. min

ABŞ dolları dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (ixraca nisbətən

0,39%), 160573,3 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst

dönərli valyuta ilə (ixraca nisbətən 66,05%), 44910,7 min ABŞ

dolları dəyərində digər sazişlərlə (ixraca nisbətən 18,47%),

186

24996.2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə milli valyuta ilə

hesablaşmalarla (ixraca nisbətən 10,28%) çıxarılmışdır.

Eyni zamanda, respublikaya MDB ölkələrindən

650016,6 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə (ümumi idxala

nisbətən 38,85%) gətirilmişdir. Onlardan 507,1 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə barter üsulu ilə (idxala nisbətən 0,08%),

545308.2 min ABŞ dolları dəyərində əmtəə sərbəst dönərli

valyutaya (idxala nisbətən 83,89%) və 62941.3 min ABŞ dolları

dəyərində əmtəə qapalı valyutaya hesablaşmalar ilə (idxala

nisbətən 9,68%) gətirilmişdir.

MDB ölkələri üzrə ticarət balansında mənfi saldo

406901,9 min ABŞ dolları təşkil etmişdir.

Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələrində xüsusi

çəkisi böyük olan ölkələrdən aşağıdakıları göstərmək olar ki,

onların xarakteristikası da 3 saylı diaqramdakı kimi və aşağıdakı

dəyər göstəricilərilə təsvir olunur.

Təhlil və diaqramdakı təsvir göstərir ki, əsas ticarət

tərəfdaşlarına İtaliya, Türkiyə, Rusiya Federasiyası, Fransa və s.

ölkələr aid olunur.

İtaliya

Rusiya

Federasiyası

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

- 1082811,0 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 49,97%)

- 26363,4 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 1,58%)

- 1056447,6 min ABŞ dolları

- 95071,8 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 4,39%) - 280377,7 min ABŞ dolları (ümumi

187

Fransa

Türkiyə

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

İxrac

İdxal

Saldo

idxala nisbətən 16,76%)

- (- 185305,9) min ABŞ dolları

- 166282,4 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 7,67%)

-118181,7 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 7,06%)

-48100,7 min ABŞ dolları

- 83393,6 min ABŞ dolları (ümumi

ixraca nisbətən 3,85%)

- 164084,8 min ABŞ dolları (ümumi

idxala nisbətən 9,81%)

- (-80691,2) min ABŞ dolları

Göstəricilər üzrə bu ölkələr qrupu arasında dəyər və

xüsusi çəki ardıcıllığı baxımdan İtaliya dominantlıq edir.

Göstərilən siyahıdakı ölkələr qrupundan başqa sonrakı

yerləri Qazaxstan (İxracda 0,53%, idxalda 10,46%), ABŞ

(2,40%, 5,90%), İsrail (7,11%, 0,40%), Almaniya (1,33%,

4,99%), Türkmənistan (0,40%, 5,65%), Böyük Britaniya (0,42%,

5,09%), İspaniya (4,80%, 0,61%), Ukrayna (0,60%, 4,77%) və

İran (1,38%, 3,46%) kimi ticarət tərəfdaşları olan ölkələr tuturlar.

Ümumilikdə 2002-ci ildə xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı

ölkənin bütün iqtisadi sahələri üçün xarakter olan proseslər axını

istiqamətində inkişaf etmişdir. Məhz ticarətin həcminin artmasına

səbəb əlverişli dünya konyunkturasının olması, habelə əhalinin

real gəlirlərinin artması, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı fəaliyyət növləri

sahəsinə yönəldilmiş investisiyalar üzrə kapi

188

talın həcminin, habelə daxili ödənişə olan tələblərin artması belə

ümumi ticarət həcminin artmasına səbəb olmuşdur.

Diaqram 3

2002- ci il üzrə Azərbaycan Respublikasının əsas ticarət

tərəfdaşlarının xüsusi çəkisi (faizlə)

189

E3 İlaliyjı

S Fransa

0 İsrail

® İspaniya

E3 Rusiya

EDTürkiyo

SABŞ

□ İran

H Almaniya

E3 Ukrayna

ED Qazaxıstan

□ Böyük Britaniya

E3 nirknıənislan

® Qalan lari

Qeyd etmək lazımdır ki, 2002-ci ildə xarici iqtisadi

əlaqələrlə 6055 hüquqi və fiziki şəxs məşğul olmuşdur.

Bunlardan 2589 dövlət və özəl müəssisələr 3466-sı isə fiziki

şəxslər olmaqla 129 ölkə ilə xarici ticarət əlaqələrində olmuşlar

(diaqram 3, cədvəl 3). 1995-2002-ci illər ərzində xarici iqtisadi

fəaliyyətlə məşğul olan şəxslərin sayı artmışdır. Təhlil göstərir ki,

1995-ci ilə nisbətən fiziki şəxslərin sayı bu dövrdə 9 dəfə artmış,

hüquqi şəxslərin sayı isə müvafiq dövrə nisbətən 1,9 dəfə

azalmışdır. Bu isə onunla əlaqədardır ki, son illərdə hüquqi

şəxslər respublikanın dövlət və qeyri-dövlət bölmələrinə

yönəldilmiş investisiyalardan ayrılmış qrantlardan səmərəli

şəkildə istifadə etməklə daxili bazarda iqtisadiyyatın müxtəlif

sahələri - kənd təsərrüfatı (əsasən heyvandarlıq, quşçuluq,

əkinçilik) və sənaye sahələrində (mədənçıxarma, emal sənayesi,

190

\

elektrik enerjisi, qaz və su təchizatı və s.) bilavasitə aidiyyəti

məhsulların istehsalı ilə əlaqədar müasir texnoloji

avtomatlaşdırılmış axın xəttinə malik yeni istehsal strukturları

yaradılmışdır ki, bununla da daxili bazarda mövcud mal çeşidinin

yerli istehsalçılar tərəfindən istehsalına və buraxılışına nail

olunmuşdur.

Bu, 1995-2002-ci illərdə ticarət tərəfdaşları olan ölkələrin

sayı 67-129 arasında variasiya etmişdir ki, bu da 1995-ci illə

müqayisədə iki dəfə artıqdır. Göründüyü kimi, ticarət tərəfdaşları

olan ölkələrin coğrafi arealı genişlənməklə, demək olar ki,

1999-2002-ci illər arasında bu fərq çox az sayda dəyişkənliklə

(123-129 ölkə arasında) müşahidə olunmuşdur. Təhlil göstərir ki,

Avropa, Asiya qitələrində yerləşən tərəfdaş ölkələrlə ticarət

əlaqələn daha da aktivləşmiş və bu qitələrdə yerləşən ölkələr

xarici ticarət əlaqələrində üstünlük təşkil edirlər.

Beləliklə, materialların təhlili göstərir ki, son illərdə

Azərbaycan Respublikasının ticarət əlaqələri fəallaşmış və məhz

bunun nəticəsində ticarət balansı aktiv olmuşdur. Göstərilənlərə

isə bilavasitə ölkə prezidentinin xronoloji baxımdan bu dövrdə -

«Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət

himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» (10.09.2002-ci il),

«Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət növlərinə xüsusi

razılıq (Lisenziya) verilməsi haqqında Qay- dalaf» (02.09.2002-ci

il), «Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin qarşısının

alınması haqqında» (28.09.2002-ci il), «Dövlət nəzarəti

sisteminin təkmilləşdirilməsi sahəsində süni maneələrin aradan

qaldırılması haqqında» (17.01.1999-cu il), imzalamış olduğu

fərmanlar və onların icrası üzrə həyata keçirilən tədbirlər

nəticəsində nail olunmuşdur.

191

Gömrük orqanları tərəfindən sahibkarlıq fəaliyyətinə

qanunsuz müdaxilə hallarına son qoyulmuş, onların işi

təkmilləşdirilmiş, ticarət dövriyyəsinə və qaçaqmalçılığa qarşı

gömrük nəzarəti daha da gücləndirilmişdir.

Son illərin xarici ticarət əlaqələrində ixracda xarici iqtisadi

fəaliyyətin mal nomenklaturası üzrə 27-ci qrupa aid «Mineral

yanacaq, neft və onun qovma məhsulları; Bitumlu minerallar;

Mineral mum» mallardan ixracda xam neft və neft məhsulları

(ixrac olunan neft və neft məhsullarının ümumi ixracda xüsusi

çəkisi 57,8-91% tərtibində variasiya etmişdir^^), idxalda isə 84-

cü qrupa aid «Nüvə reaktviləri, qazanlar, avadanlıq və mexaniki

qurğular; onların hissələri» - qrupuna aid olan avadanlıqlar və

qurğular, onların hissələri, 85-ci qrupa jild - «Elektrik maşınları və

avadanlıqları, onların hissələri; səsyazıcı və səslən- dirici

aparatlar; Televiziya təsvirlərinin və səslərinin yazılışı üçün

aparatlar, onların hissələri və ləvazimatları» - mal qrupundan isə

maşın, avadanlıq, mexanizmlər, onlara aid ləvazimatlar, ehtiyat

hissələri və aksesuarlar dominantlıq etmişdir.

Bu dövrdə Azərbaycan Respublikasının mal

dövriyyəsində uzaq xarici ölkələrin ixrac əməliyyatlarında xüsusi

çəkisi - 88,78%, MDB ölkələri üzrə isə - 11,22% olmuş, İdxalda

İsə həmin göstəricilər müvafiq olaraq 60,97 və 39,03 faiz təşkil

etmişdir. Göründüyü kimi mal dövriyyəsində (ixrac və idxalda)

uzaq xarici ölkələr pay nisbəti baxımından daha üstünlüyə malik

olmuşdur.

'' Xarici ticarət, 1997-2001-ci illər. Statistika məcmuə. Bakı, 2002-ci il.

192

Diaqram 4

Azərbaycan Respublikasının idxai-ixrac əməliyyatlarında

2002-ci il ərzində uzaq xarici ölkələrin və MDB ölkələrinin

xüsusi çəkisi (faizlə)

□ Uzaq xarici ölkələr □ MDB ölkələri

193

1995- 2002-ci illər ərzində xarici ticarət fəaliyyətilə məşğul

olan şəxslərin və ticarət tərəfdaşlan olan ölkələrin sayı

İllər

Şəxslər

Ölkələr cəmi

o cümlədən

hüquqi fiziki

1995 5250 4876 374 67

1996 7286 4474 1812 75

1997 8278 4211 4067 84

'1998 12572 4488 8084 109

1999 9896 3299 6667 128

2000 7466 2789 4677 123

2001 6025 2609 3416 124

2002 6055 2589 3466 129

194

IV FƏSİL

AZƏRBAYCANIN XARİCİ İQTİSADİ

ƏLAQƏLƏRİNİN MÜASİR VƏZİYYƏTİ VƏ ONUN

SƏMƏRƏLİLİYİ

4.1. XARİCİ TİCARƏT-İQTİSADİ ƏLAQƏLƏRİ VƏ ONUN

İQTİSADİ SƏMƏRƏLİLİYİ

Azərbaycan Respublikasının xarici ticarət-iqtlsadi

əlaqələrini şərti olaraq iki mərhələyə bölmək olar:

1) Müstəqillik elan olunanadək SSRİ-nin tərkibində olan

Azərbaycanın ticarət-iqtisadi əlaqələri.

2) Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ticarət-iqtisadi

əlaqələri.

Birinci mərhələdə Azərbaycanın ticarət-iqtisadi

əlaqələrinə iki aspektdən yanaşmaq lazımdır:

l Azərbaycan ittifaq respublikaları ilə qarşılıqlı surətdə geniş

ticarət-iqtisadi əlaqələrə malik idi. Lakin bu əlaqələr itti- faqdaxili

(dövlətdaxili) əlaqələr səciyyəsini daşıyırdı, onlar ayrı- ayrı ittifaq

respublikalarının iqtisadi mənafeyindən daha çox vahid xalq

təsərrüfatı kompleksinin tələbləri baxımından qiymətləndirilirdi.

Ona görə də, bu tipli iqtisadi-ticarət əlaqələrinə xarici ticarət

nəzəriyyəsinin müddəalarını tam reallaşdıran əlaqələr kimi

baxmaq mümkün deyildir;

2. Bu dövrdə müttəfiq respublikaların, o cümlədən

Azərbaycanın uzaq xaricdə olan iqtisadi əlaqələrini inkar etmək

ol

195

maz. Bu zaman Azərbaycanın sənaye məhsullarının bir hissəsi

xarici ölkələrə göndərilirdi. Lakin bu əlaqələrdə Azərbaycan

iqtisadi maraqlarını reallaşdıran dövlət (subyekt) kimi iştirak

etmirdi, müstəqil tərəf kimi öz iddia və tələblərini həyata keçirə

bilmirdi və əslində belə bir mexanizmə malik deyildi. SSRİ

dövründə xarici ticarət dövlətin inhisarında idi. Bu işi yalnız ittifaq

orqanlarının xarici iqtisadi əlaqələr strukturları həyata keçirirdi.

Respublikaların idarəetmə orqanlarının bu işdə məhdud

səlahiyyətləri tam formal xarakter daşıyırdı. Şübhəsiz, sərbəst

ixrac-idxal balansı, hesablaşmalar aparan müstəqil Beynəlxalq

valyuta bankı, milli valyutası, idarəetmə strukturları və s.

atributları olmayan respublikada müstəqil, xarici ticarət siyasəti

həyata keçirmək mümkün deyildi.

Lakin bundan asılı olmayaraq, Azərbaycan iqtisadiyyatı

təcrid olunmuş şəkildə deyil, geniş ticarət-iqtisadi əlaqələri ilə

fəaliyyət göstərmişdir.y

İttifaqın dağıldığı son ildə (1991-ci il) ölkənin milli gəlirinin

1,6%-i Azərbaycan Respublikasının payına düşmüşdü.

Azərbaycanın əhalisi ölkə əhalisinin 2,3%-ni, ərazjsi isə ölkə

ərazisinin 0,4%-ni təşkil edirdi. İttifaqa neft və qaz hasilatı üçün

tələb edilən avadanlığın 70%-indən çoxu, istehisal olunan məişət

kondisionerlərinin hamısı, xam ipəyin 15%-i, yunun 24%-i, xam

pambığın 7%-i, pambıq mahlıcının 9,4%-i, meyvə-tərəvəz

konservlərinin 4,5%-i, üzümün 29%-i, yaşıl çay yarpağının

4.6%-i, meyvə və giləmeyvənin 10-11%-i respublikamızın payına

düşürdü.

Bu dövrdə respublikadan kənara 6,7 mlrd.rublluq məhsul

göndərilmiş, 4,2 mlrd.rublluq məhsullar isə gətirilmişdi.

Respublikaya idxal olunan məhsulların tərkibində yüngül sənaye

məhsulları 2,4%, yeyinti sənaye məhsulları 23,4%, yana 196

caq-energetika sənaye məhsulları 18,4%, kimya və neft-kimya

məhsulları 9,8%, maşınqayırma və boru prokatı məhsulları 15%

təşkil edirdi.

Respublikada istehsal olunan qara metal məhsullannm

80%-i, kimya və neft-kimya sənaye məhsullarının 64%-i,

maşınqayırma məhsulları və yanacağın 30%-i, yüngül sənaye

məhsullarının təxminən 65%-i respublikadan kənara aparılırdı.

Respublikaya gətirilən məhsulların strukturunda

maşınqayırma və metal emalı məhsulları - 29,1%, yüngül və

yeyinti sənaye məhsulları 33% təşkil edirdi, qara metallurgiya

məhsullarına tələbatın 90%-i, əlvan metallurgiyaya tələbatın

41%-i respublikaya kənardan gətirilən məhsullar hesabına

ödənilirdi.

Kənd təsərrüfatı və yeyinti sənyaesində ixrac idxaldan

3,0-3,6 dəfə çox idi. İxracın 90%-i bitkiçilik məhsulları (pambıq,

üzüm, tütün və s.) təşkil edirdi. Taxıla tələbatın 30%-i, ət və ət

məhsullarına tələbatın 43%-i, südə tələbatın 43,7%-i, kartofa

tələbatın 32,3%-i, balıq və balıq məhsullarına tələbatın 7,8%-i

daxili imkanlar hesabına ödənilirdi.

Respublikanın o dövrü üçün iqtisadi-ticarət əlaqələrini bir

mənalı qiymətləndirmək olmaz. Bu əlaqələr müsbət və mənfi

cəhətlərə malikdir. Belə ki, iqtisadi-ticarət əlaqələri dünya

bazarının tələblərinə uyğun istehsal strukturunu

formalaşdırmağa şərait yaratmır və təsir etmirdi. Nəticədə

respublika iqtisadiyyatının strukturu dünya bazarının

tələblərindən geri qalırdı.

1992-1993-cü illərdə Azərbaycanın xarici iqtisadi

əlaqələrinə kəmiyyət və keyfiyyət baxımından müəyyən

dəyişikliklər baş vermişdir. Bu zaman həm keçmiş ittifaq

respublikaları ilə, həm də başqa xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələr

inkişaf edirdi. Azərbaycanın ittifaq respublikaları ilə ticarət

əlaqələrində əv

197

vəlki dövrün təsiri hiss olunurdu. Respublikada keçən dövr

ərzində yaradılmış sənaye potensialı onun bu ölkələrlə iqtisadi

əməkdaşlığı üçün baza rolunu oynayırdı. Məsələn, 1992-ci ildə

Azərbaycanla keçmiş ittifaq respublikaları arasında ticarət

dövriyyəsi ixrac üzrə 102,2 mlrd.rubl, idxal üzrə 85,0 mlrd.rubl

təşkil etmişdir. Xarici ticarət dövriyyəsində əsas yeri Rusiya

tutmuşdur. İdxalın 41,8%-i, ixracın 47,6%-i onun payına

düşmüşdür. İkinci yeri isə Ukrayna tuturdu. İdxalın 35,3%-i,

ixracın 18,7%-i onun payına düşürdü.

Bu dövrdə idxalın strukturu köhnə iqtisadi əlaqələrin

nəticəsi olmaqla və əsasən aşağıdakı məhsullardan ibarət idi:

metal, xam neft, ağac materialları, xəz, istehsal-texniki təyinatlı

maşın və mexanizmlər və ərzaq məhsulları.

Azərbaycandan ixrac olunan məhsullara isə neft, kimya

sənayesi məhsulları, spirtli içkilər, metallurgiya məmulatı, cihaz

və avadanlıqlar aid idi.

Beləliklə, idxal və ixracın strukturunun təhlili göstərir ki,

Azərbaycan keçmiş ittifaq respublikaları ilə xarici iqtisadi

əlaqələrində yalnız xammal mənbəyi yox, eyni zamanda inkişaf

etmiş sənayesi olan, hazır məhsul ixrac edən tərəf-müqabil kimi

iştirak edirdi.

1992-ci ildən etibarən digər xarici dövlətlərlə (uzaq

xariclə) ticarət əlaqələri üstünlük təşkil etmişdir. Lakin bu əlaqələr

kəmiyyət və strukturca qənaətbəxş olmamışdır. Ona görə ki, idxal

və ixrac olunan məhsulların çeşidi çox məhdud idi. İdxal olunan

məhsullar arasında əsas yeri ərzaq məhsulları, dərman, ixracın

əsasını isə neft məhsulları, pambıq, qara və əlvan metallar və s.

təşkil edirdi. Deməli, əslində uzaq xariclə ticarətdə Azərbaycan

əsasən ucuz xammal ölkəsi kimi çıxış edirdi.

1 9 8

Həm də strateji əhəmiyyətli xammal və məhsulların əvəzinə

ərzaq məhsulları alınması səmərəli deyildi və inkişaf etmiş heç

bir ölkənin təcrübəsində bu hal məqbul sayılmır.

Bu dövrdə respublikanın xarici ticarət əlaqələrini

səciyyələndirən bir əlamət də barter sövdələşmələrindən geniş

istifadə olunması ilə bərabər, barterdən tədricən valyuta ilə

satışa keçilməsidir. Əlbəttə, sağlam İqtisadi-ticarət əlaqələri

baxımından barter qeyri-normal hadisədir. Respublikanın dünya

bazarına qovuşması və bunun üçün şəraitin yaradılmasındakı

çatışmazlıqlar, xüsusən milli valyutanın dönərli olmaması bəzi

sövdələşmələrə getməyə məcbur edirdi. İlk dəfə olaraq 1992-ci

ildə neft və pambığın valyuta ilə satışı üzrə sövdələşmələr

edilmişdir.

Müstəqil dövlət kimi Azərbaycanın xarici ticarət

əlaqələrinin vəziyyəti haqqında daha tam təsəvvür əldə etmək

üçün 1991-2000-ci illərdə Azərbaycanın xarici ticarət balansına

diqqət yetirmək məqsədəuyğundur.

Cədvəl 4

1991-2002-ci illərdə Azərbaycanın xarici ticarət balansı^^

(mln. ABŞ dollan ilə)

İllər Dövriyyə İdxal İxrac Saldo

1991 4002,2 1881,2 2120,9 239,7

1992 2423,8 939,8 1484,0 544,1

1993 1353,5 628,8 724,6 95,8

Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Bakı, 2001, səh.577. Azərbaycan Res- publikası xarici ticarətinin gömrük statistikası. Bakı, 2002, səh. 5.

. m

1994 1430,6 777,9 652,7 -125,1

1995 1304,8 667,6 637,1 -30,4

1996 1591,8 961 631,2 -329

1997 1575,6 794 781,3 . -13

1998 1682,6 1076,5 606,1 -470,4

1999 1965,1 1035,9 929,2 -107

2000 2917,3 1172,1 1745,2 573

2001 3751,9 1433,7 2318,2 874,5

2002 3840,2 1673,2 2167,0 493,8

Balans məmulatlarından (cədvəl 4) görünür ki, əvvəlki

dövrə nisbətən 1991-1993-cü və 2000-2002-ci illərdə ticarət

əlaqələri fəallaşmış, ticarət balansı aktiv olmuşdur. Bu,

respublikanın xarici bazara işləyən neft-qaz, kimya,

maşınqayırma və metal emalı, yüngül və yeyinti sənayesi

sahələri sayəsində olmuşdur. 1994-1995-ci illərdə istehsalın

aşağı düşməsi, qarşılıqlı tədiyyələrin (borcların) artması,

təsərrüfat əlaqələrinin qırılması və başqa amillər ticarət

balansının göstəricilərinin pisləşməsinə, mənfi saldonun 155,5

mln. ABŞ dollarına çatmasına səbəb olmuşdur.

Ümumiyyətlə, Respublika iqtisadiyyatının idxal və

ixracdan asılılığı kifayət qədər yüksəkdir. Məsələn, 1994-cü ildə

ümumi ictimai məhsula nisbətdə idxal 31,0%, ixrac 25,2%

sənayedə isə müvafiq olaraq 66,1% və 55,0% təşkil etmişdir.

1995-ci ildə MDB ölkələri arasında ən aşağı göstəricilər

Azərbaycanda qeydə alınmışdır. Respublikada Ümumi Daxili

Məhsul (ÜDM) 17,2%, sənaye məhsulu 21,4%, kapital

qoyuluşlarının həcmi 72% azalmışdır. Belə vəziyyət şübhəsiz

xarici 200

iqtisadi əlaqələrə öz təsirini göstərmişdir. İxracın azalması və

idxalın artması nəticəsində ixrac və idxal arasında böyük fərq

əmələ gəlmişdir. 1995-ci ildə yun ixracı 3 dəfə, şampan şərabı

ixracı 3 dəfə, adi şərab ixracı 40%, tütün ixracı 2 dəfə,

kondisioner ixracı 2,8 dəfə, soyuducu ixracı 9 dəfə azalmışdır. Ət

və ət məhsulları idxalı 2 dəfə, yağ və yağ məhsulları idxalı 2,2

dəfə, qənd və qənd məhsulları idxalı 3 dəfə artmışdır. 1995-ci

İldə ixracın 70%-ni xammal və materiallar təşkil etmişdir.

Respublikadan 258,2 mln.dollar dəyərində neft məhsulları, 116,3

mln.dollarlıq pambıq mahlıcı və ipliyi, 32,8 mln.dollarlıq kimya

məhsullan, 12,2 mln.dollarlıq neft-mədən avadanlığı ixrac

olunmuşdur. Türkmənistandan alınmış təbii qaz əvəzinə

respublikadan bu ölkəyə 40 mln.dollar dəyərində neft məhsullan

göndərilmişdir.

1995-ci ildə idxal olunmuş məhsulların strukturu ixracın

strukturundan əsaslı olaraq fərqlənmişdir. İdxal mallannın 70%- i

ərzaq məhsulları və xalq istehlakı malları, cəmi 15%-ni isteh- lak

təyinatlı maşın və avadanlıqlar təşkil etmişdir.

1995-ci ildə respublikaya 253,1 mln.dollar dəyərində

ərzaq məhsulları, 85,5 mln.dollar dəyərində istehsal təyinatlı

avadanlıq, 46,2 mln.dollarlıq tibbi avadanlıq, 46,2 mln. dollar

dəyərində təbil qaz və digər məhsullar gətirilmişdir. Bundan

başqa qeyri-rəsmi ticarət yolu ilə respublikaya 188 mln.dollar

dəyərində ərzaq məhsulları daxil olmuşdur. Humanitar yardım

formasında respublikaya 31,1 min ton buğda unu. 263,6 min ton

buğda, 359,6 ton dərman və digər mallar gətirilmişdir.

Son İllərdə xarici ticarətin mal dövriyyəsində MDB ölkələri

arasında qarşılıqlı mal dövriyyəsinin azalması müşahidə olunur.

İqtisadi subyektlər MDB-dən kənar ölkələrlə inteqrasi

201

yaya daha çox meyllidirlər. O cümlədən, 1995-ci ildə

Azərbaycanın ixracının 80%-i, idxalının isə 60%-i İran və

Türkiyənin payına düşmüş, respublikanın ümumi ixracında MDB

ölkələri 39%, digər ölkələr 61%, idxalında isə MDB ölkələri 35%,

digər ölkələr 65% təşkil edir.

Azərbaycanın xarici əmtəə dövriyyəsində MDB

dövlətlərindən Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Türkmənistan,

Qazaxıstan, Gürcüstan, Belarusiya və Moldova respublikaları

mühüm yer tuturlar. Azərbaycan üçün mühüm xarici bazar ola

biləcək Orta Asiya respublikaları ilə ticarət iqtisadi əlaqələri hələ

zəifdir.

MDB dövlətləri ilə ticarət əlaqələrində idxal üstünlük təşkil

etsə də, Rusiya, Gürcüstan, Moldova, Belarus və Tacikistanla

iqtisadi əlaqələrdə ixrac üstünlük təşkil edir.

Milli iqtisadiyyatın hazırkı strukturu respublikanın xarici

iqtisadi əlaqələrində onun xammal yönümlü olduğunu təsdiq edir.

Xüsusən xammalların bərpa olunmayan növlərinin ixracı milli

iqtisadiyyatın perspektivlərini təhlükə altına almaqla gələcək

nəsillərin mənafeyinə zərbə endirir. İqtisadiyyatın belə bir

strukturda uzun müddət saxlanması təhlükəlidir. Dünya bazarına

və beynəlxalq əmək bölgüsü sisteminə xammal ölkəsi kimi

qoşulan Azərbaycanın sonradan mövqeyini dəyişmək çətindir.

Çünki, Azərbaycanı xammal ölkəsi olaraq saxlamaq başqa

ölkələrin iqtisadi maraqlarına daha uyğundur.

Azərbaycanın xarici İqtisadi fəaliyyətində dəyişikliklər

respublikanın təkcə müstəqillik əldə etməsi faktı ilə deyil, həm də

yeni iqtisadi sistemin - bazar iqtisadiyyatı münasibətlərinin

formalaşması ilə şərtlənir. İqtisadiyyatın bütövlükdə liberallaşdı-

rılması, özəl sektorun yaranması və inkişafı xarici ticarət

fəaliyyətində də öz əksini tapır. 202

Sənayenin ümumi məhsulunda qeyri-dövlət sektorunda

istehsal olunan məhsulların xüsusi çəkisi 1991-ci ildə 3,1%,

1994- cü ildə 11,7% təşkil etmişdir Bu da şübhəsiz respublikanın

xarici ticarət dövriyyəsində qeyri-dövlət bölməsinin payının

artmasına səbəb olmuşdur. 1995-ci ildə respublikanın 5 minə

qədər hüquqi şəxsi, 400 mindən çox fiziki şəxsi 67 xarici dövlətin

rezidentləri ilə iqtisadi-ticarət əlaqəsi saxlamışdır.

Hazırda respublikanın xarici ticarət əlaqələri mükəmməl

bazar mexanizminin olmaması səbəbindən ziyan çəkir və

respublikanın mövcud ixrac potensialından düzgün istifadə

olunmur. Ölkədəki müharibə şəraiti, əksər istehsal sahələrinin

fəaliyyətsizliyi, bazar tənzimləmə mexanizminin tam işləməməsi,

milli valyutanın sabitləşməsinin ləng getməsi və ümumiyyətlə

iqtisadi islahatların gecikdirilməsi respublikanın xarici ticarət

fəaliyyətinə öz mənfi təsirini göstərir.

Son illərdə xarici ticarətin tənzimlənməsi sahəsində

müəyyən tədbirlər görülmüşdür. Belə ki. «Azərbaycan

Respublikasında xarici ticarətin səmərəliliyinin artırılması

haqqında» 10 yanvar 1994-cü il tarixli və «Azərbaycan

Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqında» 5

aprel 1994-cü il tarixli «Azərbaycan Respublikasında xarici

ticarətin tənzimlənməsi qaydaları haqqında», 17 dekabr 1996-cı

il tarixli və «Azər- baycan Respublikasında xarici ticarətin daha

da liberallaşdınl- ması haqqında» 24 iyun 1997-ci il tarixli

respublika prezidentinin fərmanları verilmişdir. Xarici ticarət

fəaliyyətinin genişləndirilməsində ikinci fərmanın rolunu

aşağıdakılarla izah etmək olar:

1. Strateji əhəmiyyətli məhsulların respublikadan bütün

hüquqi şəxslər tərəfindən İxrac olunmasına icazə verilir;

203

2. Bu cür məhsulların sərbəst dönərli valyutaya minimum

satış həcmləri müəyyənləşdirilir;

3. Strateji əhəmiyyətli məhsullara daxili tələbatı

müəyyənləşdirmək vacib bir məsələyə çevrilir;

4. Strateji məhsulların satışından respublikaya valyutanın

daxil olması üçün tədbirlər nəzərdə tutulur, bunun üçün

normativlər müəyyənləşdirilir, məhsulun haqqını ödəmədən onun

satışına icazə verilmir;

5. Xarici ticarət haqqında əsasnamənin hazırlanması,

respublikada xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə dövlət

komissiyasının yaradılması tövsiyə edilir;

6. Gömrük nəzarəti formaları sadələşdirilir və s.

Bu fərmanların davamı olaraq, onların həyata

keçirilməsini gerçəkləşdirmək məqsədi ilə Nazirlər Kabineti 15

noyabr

1995- ci il tarixdə «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin

sərbəstləşdirilməsi haqqında» qərar qəbul etmişdir. Bu qərar

lisenziyalar və kvotalar səbəbindən ixracı çətinləşən məhsulların

anbarlarda yığılıb qalmasına son qoyulması, xarici iqtisadi

əlaqələr üçün daha əlverişli imkanlar yaradılması baxımından

qiymətlidir. Çünki, qərara əsasən 1995-ci İlin noyabr ayından

ixrac əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması və kvotalaşdırılması

ləğv olunur. Nazirlər Kabineti və müvafiq dövlət orqanlarının

razılığı ilə ixrac və idxal olunan məhsulların siyahısı təsdiq edilir,

xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə Dövlət komissiyasının

səlahiyyətləri azaldılır, idxal və ixracın sənədləşdirilməsi daha da

sadələşdirilir.

Göstərilən fərmanlar və qərarlar əsasən anbarlarda

yığılıb qalan məhsulların xarici bazarlara çıxarılmasına,

istehsalçı- 204

larin stimullaşdınlmasına, ölkəyə valyuta gətirilməsinə imkanları

əhəmiyyətli dərəcədə artırır.

Ölkədə xarici ticarətin daha da liberallaşdınlması

nəticəsində xarici ticarətdə mal dövriyyəsi xeyli artmışdır. 1997-ci

il ərzində onun ümumi həcmi 1575,6 mln. ABŞ dolları, o

cümlədən idxal 794,3 mln. ABŞ dolları, ixrac isə 781,3 mln. ABŞ

dolları təşkil etmişdir. 1997-cl ildə xarici ticarət sahəsində müsbət

meyl ondan ibarətdir ki, 1996-cı illə müqayisədə idxal olunan

malların həcmi 17,3% azaldığı halda, ixrac olunan malların həcmi

İ3 ,8% artmışdır. Nəticədə, mənfi saldonun həcmi 1996- cı ildəki

329,4 mln. ABŞ dollarından 1997-ci ildə 13 mln. ABŞ

dollarınadək (25 dəfə) azalmışdır.

Ölkəmizə idxal olunan ərzaq məhsullarının həcmi 1996-cı

ilə nisbətən 1997-cl ildə azalmış, ixrac olunan məhsulların həcmi

isə artmışdır. 1996-cı ildə ölkəyə ərzaq məhsullannın idxalı 382

mln. ABŞ dolları olmuşdursa, bu rəqəm 1997-cl ildə İsə 181 mln.

ABŞ dolları təşkil etmişdir. Eyni zamanda 1997-ci ildə ölkədən

ixrac olunan pambıq mahlıcının həcmi 2,8 dəfə, üzüm şərabı 2,2

dəfə, spirtli içkilər 73,8%, qoz, fındıq və şabalıd 5,2 dəfə, pambıq

yağı 9,9 dəfə, qoyun dərisi 51,4% artmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, xarici ticarətin sərbəstləşdirilmə-

sini ancaq müsbət hadisə kimi qiymətləndirmək düzgün olmazdı.

Bu ancaq müəyyən zaman çərçivəsində səmərəli olur. Dünya

təcrübəsində xarici ticarətin liberallaşdırılmasmdan zərər çəkən

ölkələr də çox olmuşdur. Buna görə də bəzi ölkələrin

fəaliyyətində xarici ticarətin liberallaşdırılmasına qarşı tədbir kimi

himayədarlıq (proteksionizm) siyasəti aparılır. Bunun üçün

müəyyən tədbirlərə (gömrük rüsumları, fiskal gömrük rüsumları.

205

himayəçilik gömrük rüsumları, idxal kvotaları qoyulur, qeyri-tarif

maneələri yaradılır) əl atılır.

Beləliklə, azad ticarətdə həm təkan verən və həm də onu

məhdudlaşdıran tədbirlər həyata keçirilir. Bu tədbirlərin düzgün

balanslaşdınlması dövlətin xarici ticarət fəaliyyətində böyük

nailiyyət hesab olunur.

Sərbəst ticarətin məhdudlaşdınimasında tarixən gömrük

tarifləri mühüm rol oynamışdır. Beynəlxalq ticarətin sürətlə inkişaf

etdiyi XX əsrin ikinci yansında qeyri-tarif tənzimləmələrinin

(məhdudlaşdırılmalarının) rolu xeyli artmışdır.

Beynəlxalq ticarətin məhdudlaşdırılmasının 50-dən çox

üsulu vardır. Sənaye ölkələri, istərsə də inkişaf etməkdə olan

ölkələr bu üsulların çoxundan istifadə edirlər. İdxalı arzuolunmaz

mala müxtəlif standartlaşma tələbləri qoyulması və s. kimi

çoxsaylı məhdudlaşdırma üsullarının əsas növlərinə aşağıdakılar

aiddir: xarici ticarət üzərində dövlət inhisarı, dövlət istehlakı- nın

yalnız yerli mallar ilə ödənilməsi, bürokratik-inzibati əngəllər

(bunlar bəzən süni olaraq sərbəstləşdirilir), mürəkkəb valyuta

nəzarəti və s.

Bu əngəllərdən çoxu ölkənin həqiqi ehtiyaclarına cavab

verərək təbli xarakter daşıdığı halda, bəziləri açıq-aşkar xarici

ticarətdə ayrı-seçkilik siyasətinə xidmət edir.

Sərbəst ticarətin qeyri-tarif məhdudlaşdınimasında

istifadə olunan ən mühüm vasitə kvotalardır (latınca «guot»

sözündən götürülüb mənası «nə qədər» deməkdir). Xarici ticarəti

dolayı yolla məhdudlaşdıran gömrük tariflərindən fərqli olaraq

kvotalar vasitəsilə idxalın miqdarı və ya dəyəri bilavasitə

məhdudlaşdırılır.

206

Bəzən isə «tarlf kvotaları» da tətbiq olunur. Bu zaman

idxal olunan malın miqdarı və ya dəyəri üzərinə limit qoyulur və

idxal limitdən çox olduqda yüksək tarif dərəcəsi tətbiq edilir.

İdxalı məhdudlaşdırmaq üçün hansı hallarda tarifdən

deyil, kvotalardan İstifadə olunur?

Dünyada kvotalar ilk dəfə 1929-30-cu illərin «böyük

iqtisadi böhranı» vaxtı tətbiq olunmağa başlamışdır. Tariflər

dövlətə gəlir mənbəyi təşkil etdiyi üçün qədim zamanlardan tətbiq

olunur. Kvotalar isə bilavasitə gəlir gətirmir. Kvota 1930-cu ildə ük

dəfə Fransada tətbiq edilərək ölkədə tələbatı elastik olmayan

buğda istehsalçılarının maraqlarını qorumağa xidmət etmişdir.

Bu zaman, əgər Fransa ölkəyə ucuz buğda idxalını kvota ilə

deyil, tariflərlə məhdudlaşdırsaydı, tələbat səviyyəsi az-çox sabit

olan buğda üzrə daxili istehsalın həcmini artırmaq və ya idxalı

azaltmaq mümkün olmayacaqdı. Məhz yerli istehsalçıların

maraqlarının qorunması və İstehsal arealının genişləndirilməsi

məqsədilə 30-cu illərdən sonra kvotalar müxtəlif məqsədlərlə

həyata keçirilir və ən çox inkişaf etmiş ölkələrdə geniş istifadə

edilir.

Dövlət tariflərə nisbətən kvotalara bir neçə səbəbə görə

üstünlük verir. Hər şeydən əvvəl, xarici rəqabət getdikcə

sərtləşdiyi halda, idxal kvotaları tariflərə nisbətən məqsədə daha

etibarlı çatmağa imkan verir. Çünki, valyuta məzənnəsi və idxal

malına daxili tələbat dəyişməz qaldığı şəraitdə sərt rəqabət

qiymətlərin aşağı düşməsinə səbəb olarsa, yüksək tarif

qoyulmasına baxmayaraq idxalın həcmi azalmaq əvəzinə arta

bilər. Bu halda idxala limit, yəni idxal kvotası etibarlı müsbət

nəticə verir.

Tarif dərəcələrinin artırılması beynəlxalq ticarət sazişləri

ilə nizamlandığı üçün kvotalar dövlətə manevr etmək üçün da 207

ha geniş imkanlar verir. Əgər idxal ilə rəqabət vəziyyətində olan

sahə təxirəsalınmadan himayə olunmalıdırsa, çox vaxt dövlət

birtərəfli qaydada tarifləri artıra bilmir. Ona görə də, sərt İdxal

kvotalarının tətbiqi çox vaxt daha asan olur. Dövlət orqanları

həmçinin hesab edirlər ki, onlar xarici ticarətdə yerli firmalara

qarşı ən bölüşdürücü funksiyasını da kvotalar vasitəsilə daha

asan yerinə yetirirlər.

Kvotalann ümummilli səmərəliliyi çox vaxt bu kvotaların

icra edilməsinin, yəni lisenziyaların kimə verilməsinin dövlət

orqanları tərəfindən necə müəyyən edilməsindən asılı olur.

Təcrübədə idxal lisenziyalarının bölüşdürülməsinin aşağıdakı

üsulları mövcuddur:

1. Müsabiqə əsasında hərrac (auksion) keçirilməsi;

2. Açıq üstünlük verilməsi sistemi;

3. Lisenziyaların «məsrəf üsulu» ilə bölüşdürülməsi.

İdxal lisenziyaları dövlət tərəfindən ya hərrac vasitəsilə,

ya da gizli şəkildə satıla bilər. Adətən hərrac aşağıdakı şəkildə

həyata keçirilir. Dövlət hər üç aydan bir hər hansı bir malın

müəyyən olunmuş miqdarda idxalı üçün lisenziyanın bu və ya

digər konkret vaxtda və yerdə açıq satışı hərracı keçiriləcəyini

elan edir. Hərrac elə təşkil olunmalıdır ki, azad rəqabətin təmini

üçün kifayət qədər iddiaçı toplansın.

Hərracda idxal lisenziyasına elə bir qiymət qoyulmalıdır

ki, bu qiymət təxminən idxalçının qiyməti ilə həmin malın ölkə

daxilindəki ən yüksək qiymətinə bərabər olsun. Belə açıq

hərracda kvota ölkə üçün tarifə bərabər olan məbləğə başa gəlir.

Bu məbləğ istehlakçılardan yüksək qiymət vasitəsilə alınıb dövlət

tərəfindən başqa məqsədlərə (vergilərin azaldılması, sosial

proqramların yerinə yetirilməsi və s.) sərf edilən gəlirlərdən

208

ibarətdir. Beləliklə, açıq hərracdan toplanan gəlir tarif

gəlirlərindən heç nə ilə fərqlənmir. Buna baxmayaraq açıq hərrac

üsulu təcrübədə, demək olar az istifadə olunur.

Lisenziyaların bölüşdürülməsində sonuncu üsul onlann

«məsrəf üsulu» əsasında satılmasıdır. Bu halda dövlət iddiaçıları

məcbur edir ki, bir-biri ilə qeyri-qiymət üsulları ilə rəqabət

aparsınlar. Bu isə firmaları məcbur edir ki, öz qiymətli vaxtlarını

növbədə durmağa sərf etsinlər. Sənaye xammalının lisenziyaları

çox vaxt daha yüksək istehsal gücünə malik olan firmalara verilir

ki, bu da istehsal güclərinin bir əldə toplanmasına gətirib çıxarır.

Beləliklə, açıq hərrac vasitəsilə idxal lisenziyalarının satılması

üsulu bir cəhətdən səmərəlidir. Kvotalar tarif kimi oxşar iqtisadi

nəticələr doğurur: idxal malın daxili qiymətlərini yüksəldir, idxalı

məhdudlaşdırır, idxal malına olan tələbi azaldır və həmin malın

daxili istehsalının artmasına yol açır.

Qeyri-tarif məhdudlaşdırmaları üzrə siyasət beynəlxalq

ticarətin obyekti olan mal, xidmət və digər mənbələrin dünya

təsərrüfatı sisteminin ümumi potensialını artırmasına mane olan

dövlət və ya xüsusi firmalar tərəfindən həyata keçirilən bütün

məhdudlaşdırıcı tədbirləri əhatə edir.

Beynəlxalq ticarətdə miqdar məhdudlaşdırmalarından

başqa olduqca çox qeyri-tarif məhdudlaşdırma üsulları vardır. Bu

məhdudlaşdırmaları «idxal yönlü» və «ixrac yönlü» olmaqla, iki

əsas qrupa bölmək mümkündür. «İdxal yönlü» qeyri-tarif

məhdudlaşdırmaları idxal mallarının qiymətlərini ölkə daxilində

artıraraq idxalı əvəz olunan malları İstehsal edən sənayeçiləri

himayə edir. Bu məqsədlə aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir:

1. Xarici İxracatçılara və ya daxili İstehlakçılara əlavə

vergilər qoyulur;

209

2. İdxal malının miqdarı məhdudlaşdırılır;

3. Xarici ticarət həcmini daraltmaq məqsədi ilə idxalçı və

xarici İxracatçıları qarşılaşacağı risk və qeyri-müəyyənlik artırılır;

4. Bəzən yuxarıda göstərilən tədbirlərin bir neçəsi birdən

tətbiq olunur.

«İxrac yönl.ü» qeyri-tarif məhdudlaşdırmaları isə ölkə

ixracatını hər vasitə ilə artırmaq üçün ixracata verilən yardımlar

və görülən digər tədbirlərdən ibarətdir.

İdxal mallarının qiymətlərini artırmaqla onların həcminin

azaldılması üçün tarif sisteminə oxşar amillərdən istifadə olunur.

Bu amillər arasında dolayı vergilər ən əhəmiyyətlidir. Bu vergilər

hər hansı bir mal və xidmətə, onların istehsal və ya satış

mərhələsində qoyulan vergilərdir. Bu vergilər arasında ən

mühümü əlavə dəyər vergisidir ki, həmin vergi Azərbaycanda da

idxal mallarına tətbiq edilir.

Son illər beynəlxalq ticarət siyasətində tarif və kvotaların

yerini yeni maneçilik vasitələri tutmağa başlamışdır. Yeni mer-

kantilizm və ya yeni himayəçilik adlandınlan himayəçilik özünü

müxtəlif formalarda göstərirməşğulluğun təmin edilməsi və

sənayenin inkişafı üçün subsidiyalar verilməsi, könüllü ixrac

kvotaları, mütəmadi satış müqavilələri, ticarətə mane olma

siyasəti, referans qiymətlər, dempinq və s. Bunlar arasında ən

mühümü subsidiyalardır.

Subsidiyalar - yerli istehsalçılara iqtisadi vəziyyətlərini

yaxşılaşdırmaq üçün dövlət tərəfindən edilən maddi yardımlardır.

Dolayı himayəçilik vasitəsi olan belə yardımlar idxalı əvəz edən

sənayedə və ixrac sahəsində fəaliyyət göstərən yerli firmalara

verilir. Bu zaman rəqabət qabiliyyəti zəif olan yerli firmaların

yüksək təcrübə və texnikaya malik olan xarici firmalar

210

dan qorunması məqsədi güdülür. Subsidiyalar istehsalçı

firmalara imkan verir ki, öz məhsullarını istehsal xərclərindən

aşağı olan bir qiymətə sata bilsin. Yerli özəl təşəbbüsçülüyün

inkişafına çalışan bütün dövlətlər strateji sahələrdə Çalışan

firmalara belə yardımlar edirlər.

Subsidiyalar ödərriələri, adətən, ixracatçı firmanın məhsul

istehsalına çəkdiyi həqiqi xərclə, bu məhsulun satış qiyməti

arasındakı fərq, yaxud da hər bir mal vahidinə hökumət

tərəfindən müəyyən edilmiş məbləğ qədər olur. Bu cür

subsidiyaların hazır nr|bhsu!lara çevrilməsi QATT (Ümumdünya

Ticarət Təşkilatı) tərəfindən qadağan olunmuşdur. Lakin

dövlətlər bü məqsəd üçün dolayı yollardan istifadə edirlər.

Məsələn, hökumətlər ixracatçılara vergi güzəştləri edir, sığorta

işində yardım edir və güzəştli kreditlər verirlər. Bundan başqa

firmalara ucuz xammal alınmasında yardım edilir, yerli

istehsalçıların bəzi malları dövlətlər tərəfindən yüksək qiymətlə

satın alınır və onlar xarici bazarlarda ucuz qiymətə satılır

(məsələn, ABŞ-da kənd təsərrüfatına yardım proqramı bu yolla

həyata keçirilir).

Azərbaycan Respublikasının iqtisadi potensialı onun

xarici iqtisadi əlaqələrində həmişə mühüm rol oynayıb; Zəngin

təbii sərvətləri, yüksək istehsal, elmi-texniki səviyyəsi, ixtisaslı

işçi qüvvələri ölkəmizin inkişafı üçün geniş imkanlar yaradıb.

Təəssüf ki, bu sərvətlər illər boyu talan olunub, səmərəli istifadə

olunmayıb.

Respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra onun

iqtisadiyyatında əsaslı dəyişikliklər edilməsi, bu iqtisadiyyatın

bazar münasibətlərinə keçməsi və beynəlxalq əmək bölgüsünün

üstünlüklərindən səmərəli istifadə edilməsi məqsədilə dünya

təsərrüfat sisteminə inteqrasiya etməsi tələb olunur. Həmin 211

sahədə Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri çox böyük rol

oynayır. Belə əlaqələrin müvəffəqiyyətli və məqsədyönlü inkişafı

üçün əsaslandınimış xarici iqtisadi siyasət yeridilməlidir.

Xarici iqtisadi siyasət dedikdə, dövlət hakimiyyəti

tərəfindən həyata keçirilən, xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələrin ən

əlverişli inkişafına, iqtisadi və sosial-siyasi inkişafla əlaqədar

strateji məsələləri həli etmək məqsədilə beynəlxalq əmək

bölgüsündə ölkənin iştirakının genişləndirilməsinə və

dərinləşdiril- məsinə yönəldilmiş tədbirlər sistemi nəzərdə tutulur.

Azərbaycan iqtisadiyyatını bürümüş dərin böhran xarici

iqtisadi münasibətlərdən də yan keçməmişdir. Keçid dövrü

şəraitində adekvat xarici iqtisadi fəaliyyət strategiyasının zəifliyi

və həmin sahədə buraxılan ciddi səhvlər vəziyyəti daha da

gərginləşdirmişdir.

Sovet İttifaqı dövründə xarici ölkələrlə hər hansı əlaqələr

yalnız mərkəz vasitəsilə həyata keçirilirdi. Buna görə də.

Azərbaycan xarici ticarət sahəsində müstəqil siyasət yeritmək

imkanlarından məhrum idi. «Qapalı iqtisadiyyat» siyasəti

respublikamızın dünya bazarına çıxışını məhdudlaşdırmışdı.

Xarici iqtisadi fəaliyyət sahəsindəki yanlış siyasət

respublika istehsal potensialının zəifləməsinə, idxalın həcmcə,

İxracın isə dəyərcə artımına gətirib çıxarmışdı. Mərkəz tərəfindən

müəyyənləşdirilmiş ixrac planları həm müəssisələr, həm də

ümumən respublika üçün ağır öhdəliyə çevrilmişdi.

Yenidənqurma illərində aydın strateji məqsədlər olmadan

xarici iqtisadi fəaliyyətin «təkmilləşdiriiməsi»nə başlandı. Bu,

nəticə etibarilə həmin kompleksin keçid dövrünün xüsusiyyətinə

müvafiq adekvat fəaliyyət sistemini yarada bilmədi, əksinə,

mövcud sistemin dağıdılmasına gətirib çıxardı.

212

Xarici ticarətdə dövlət inhisarının ləğv edilməsi ilə yanaşı,

peşəkar və səriştəli ticarət və kommersiya aparatı da əsassız

olaraq dağıldı. Azərbaycanın xarici ticarət sistemində xaotik bir

vəziyyət yarandı. İdxal-ixrac əməliyyatlan ümümdövlət

mənafeyinə deyil, ayrı-ayrı şəxslərin marağına uyğun olaraq

yerinə yetirilirdi. Nəticədə Azərbaycanın iqtisadi mənafelərinə,

onun dünya bazarlarındakı nüfuzuna ciddi ziyan dəydi.

SSRİ kimi nəhəng bir dövlət dünya məhsulunun 20 faizini

istehsal etdiyi halda, beynəlxalq ticarət dövriyyəsində onun

xüsusi çəkisi 4 faizdən çox deyildi.

Siyasi müstəqilliyin əldə edilməsi ilə respublikanın xarici

iqtisadi əlaqələri də yeni mərhələyə qədəm qoyur. Əlbəttə, xarici

iqtisadi siyasətin tam formalaşması üçün müəyyən vaxt və

təcrübə lazım idi. Siyasi müstəqilliyin, suverenliyin qorunması və

möhkəmləndirilməsi ilə yanaşı, iqtisadi geriliyin aradan

qaldırılması, sənayenin inkişafı və əhalinin həyat səviyyəsinin

yaxşılaşdırılması mühüm vəzifə kimi qarşıda durur.

Son illər dünya ölkələri ilə qarşılıqlı səmərəyə və hüquq

bərabərliyinə əsaslanan iqtisadi əməkdaşlıq, tərəfdaşının daxili

işlərinə qarışmamaq, beynəlxalq öhdəliklərə hörmətlə yanaşmaq

prinsiplərini öz fəaliyyətində rəhbər tutan respubllkarriız

beynəlxalq maliyyə və ticarət təşkilatlarında, özünün mənafe və

ehtiyaclarına müvafiq saziş və konvensiyalarda fəal iştirak edir,

öz valyuta və xarici ticarət sistemində dəyişikliklər aparır.

Azərbaycanda idxalın strukturunun təhlili göstərir ki,

ərzaq və heyvandarlıq məhsullarının idxalda xüsusi çəkisi 1995-

cl ildə 41,5%-dən 2000-ci ildə 18,9%-ə enmiş, ixracda İsə

Azərbaycanın ənənəvi ixrac məhsulu olan pambıq İxracı həmin

dövr ərzində 18,3%-dən 0,1 %-ə enmişdir. Yaranmış bu vəzly-

2)3

yət özəlləşdirmədən sonra kənd təsərrüfatında istehsalın

strukturunda baş verən dəyişikliklərlə əlaqədardır.

Özəlləşdirmədən əvvəl kənd təsərrüfatı dövlət tərəfindən

tənzimlənirdi, ölkənin ixrac potensialının artırılması nəzərə

alınaraq müəyyən olunurdu. Çatışmayan ərzaq məhsulları isə

idxal olunurdu. Özəlləşdirmədən sonra kənd təsərrüfatı

sektorunda mövcud olan təsərrüfatlar dağıldılar. Ona görə də, bu

təsərrüfatlar əsasən ərzaq məhsulları istehsalına üstünlük

verirlər, çünki bu məhsulların istehsalı başa çatdıqdan sonra

dərhal daxili bazarda satmaq mümkündür.

1995-cl ildə idxalın strukturunda ərzaq və heyvandarlıq

məhsullan 41,5%, mineral məhsullar 15,1%, kimya sənayesi

məhsullan 9,2%, metal və metal məmulatlan 6,3%, maşın,

avadanlıq və mexanizmlər 12,4%, nəqliyyat vasitələri 5,5% təşkil

etdiyi halda, 2002-cl ildə idxalın strukturunda əsaslı dəyişikliklər

baş vermiş, ölkədə gedən iqtisadi islahatlar nəticəsində ərzaq və

heyvandarlıq məhsulları artmış, nəticədə həmin məhsulların

idxalı azalmış və idxalın strukturunda onun xüsusi çəkisi 14,3%-

ə enmiş, mineral məhsullar 19,3% təşkil etmiş, metal və metal

məmulatları 16,9%, maşın, avadanlıq və mexanizmlər 23,8%-ə,

nəqliyyat vasitələrinin xüsusi çəkisi isə 7,5%-ə enmişdir.

2002-ci ildə idxal əməliyyatlarının həcmi xeyli artmış,

onun strukturunda yüksək vergi və rüsumlu malların xüsusi

çəkisinin aşağı düşməsi davam etmişdir. Belə ki, təhlil üzrə ərzaq

məhsullannın xüsusi çəkisi 1995-ci ildəki 41,5%-dən, 14,3%-ə

enmiş və müqayisə olunan dövrdə istehsal təyinatlı maşın,

mexanizmlər, avadanlıqlann xüsusi çəkisi isə 12,4%-dən 23,8%

qalxmışdır. Bununla yanaşı vergi və rüsumların vergitutma

bazası he

2 1 4

sab edilməyən istehsal təyinatlı bəzi məhsullann xüsusi çəkisi də

xeyli artmışdır.

Cədvəl 5^^

1995-2002-ci illər ərzində əsas məhsul

növləri üzrə idxalın strukturu

Məhsul növləri 1995 1998

1999

2000

2001

2002 Cəmi 100 100 100 100 100 100 Ərzaq və heyvandarlıq məhsulları

41.5 16.3 20.1 19.0 16.4 14.3

Heyvandarlıq

məhsulları 11.1 2.9 2.6 2.7 2.4 2.1

Bitki mənşəli məhsullar

7.7 9.0 11.2 10.2 8.2 6.4

Bitki və heyvan mənşəli yağlar

8.2 0.5 1.2 İ.O 0.9 0.8

Ərzaq məhsulları, içkilər, tütün

14.5 3.9 5.1 5.1 4.9 5.0

Mineral məhsullar 15.1 7.9 8.7 9.8 17.0 19.5

Kimya sənayesi məhsulları

9.2 7.4 5.6 7.2 4.8 5.0

Plastmas, kauçuk, rezin və onlardan hazırlanmış məmulatlar

1.7 2.2 1.7 1.9 2.1 2.4

Kağız kütləsi, kağız, karton və məmulatlar

2.3 1.5 0.9 1.6 1.7 2.1

Azərbaycanın iqtisadi icmalı. Rüblük bülleten, aprel-iyun, Bakı, 2001, səh. 191. Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2002-2003, səh. 54.

215

Daş, gips, sement və məmulatları

1.2 2.9 1.9 1.5 1.5 1.6

Metal və metal məmulatları

6.3 12.0 10.8 10.5 9.2 16.9

Maşın, avadanlıq və mexanizmlər

12.4 32.3 33.1 31.0 24.7 23.8

Yerüstü, hava və su nəqliyyatı vasitələri

5.5 8.1 8,7 8.5 13.9 7.5

Digər mallar 4.8 9.4 8.5 9.0 8.7 6.9

/ 1995-ci ildə ixracın strukturunda ərzaq və heyvandarlıq

məhsulları 6,0%, mineral məhsullar 58,6%, maşın, avadanlıq və

mexanizmlər 6,2% təşkil etmişdir. 2002-ci ildə ixracın

strukturunda əsaslı dəyişikliklər baş vermişdir. İxracın

strukturunda mineral məhsullar 88,9%, ərzaq məhsulları 3,1%,

kimya sənayesi məhsulları 1,7%, metal və metal məmulatları

1,0%, maşın, avadanlıq və mexanizmləri rnüvafiq olaraq 1,4%

təşkil etmişdir.

Son illərdə mal dövriyyəsində baş verən bu əsaslı

dəyişikliklər, məhz aparılan uğurlu iqtisadi islahatların,

sahibkarlığa dövlət qaydasının təzahürüdür.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin «Azərbaycan

Respublikasında sahibkarlığın inkişafına dövlət himayəsi

sahəsində əlavə tədbirlər haqqında» imzaladığı 10 sentyabr

2002-ci il tarixli fərman respublikada sahibkarlığın inkişafına

təkan vermiş, əhalinin həyat səviyyəsinin yaxşılaşdırılmasında və

iqtisadiyyatın inkişafında sahibkarlığın rolunu artırmışdır. Lakin

rəqabətə davamlı istehsal sahələrinin inkişafında və əhalinin

məşğulluğunun təmin olunmasında sahibkarlıq hələ də həlledici

amilə çevrilməmişdir.

2 1 6

Göründüyü kimi, istər idxalın, istərsə də ixracın

strukturunu təkmilləşdirmək tələb olunur. Respublikada

məhsuldar qüvvələr inkişaf etdikcə yerli istehsal hesabına

əhalinin tələbatı ödəndikcə, kənar yerlərdən məhsul idxalı

azalacaqdır və məhsul istehsalı çoxaldıqca, onun rəqabət

qabiliyyəti yüksəldikcə, ixracın strukturu da təkmilləşdiriləcəkdir.

1995-2002-ci illər ərzində əsas t

məhsul növləri üzrə ixracın strukturu

Məhsul

növləri 1995 1998 1999 2000 2001 2002

Cəmi 100 100 100 100 100 100

Ərzaq və

heyvandarlıq

məhsulları

6.0 7.7 6.5 3.2 2.4 3.1

Heyvandarlıq

məhsulları 0.1 0.0 0.1 0.0 0 0.0

Bitki mənşəli

məhsullar 2.1 2.7 2.4 1.6 0.9 1.6

Bitki və heyvan

mənşəli yağlar 0.0 0.3 0.4 0.2 0.1 0.2

Azərbaycanın iqtisadi icmalı. Rüblük bülleten, aprel-iyun, Bakı, 2001, səh. 191. Azərbaycan rəqəmlərdə. Bakı, 2002-2003, səh. 54.

217

Ərzaq

məhsulları,

içkilər, tütün

3.8 4.7 3.6 1.4 1.4 1.3

Mineral

məhsullar 58.6 69.1 78.7 85.1 91.5 88.9

Kimya

sənayesi

məhsulları

3.1 1.9 2.5 2.1 0.9 1.7

Plastmas,

kauçuk, rezin və

onlardan

hazırlanmış

məmulatlar

2.1 2.0 1.4 1.2 0.6 1.1

Metal və metal

məmulatları 2.8 2.2 2.7 1.8 0.8 1.0

Maşın,

avadanlıq və

mexanizmlər

6.2 5.5 3.7 1.8 1.7 1.4

Digər mallar 21.2 11.16 4.5 4.8 2.1 2.8

Azərbaycanın müasir xarici iqtisadi əlaqələri bilavasitə

MDB-yə daxil olan ölkələrlə bağlıdır.

Keçmiş SSRİ respublikalarının müstəqil, suveren

dövlətlər kimi dünya meydanına çıxması nəticəsində

Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi siyasətində yeni bir

sahə əmələ gəlmişdir: yaxın xaric deyilən ölkələrlə qarşılıqlı

münasibətlər yaranmışdır.

Siyasi konyunktura nə qədər qeyri-sabit olsa da, vaxtilə

vahid Sovetlər İttifaqını təşkil edən indiki suveren dövlətlər ara

218

sında qarşılıqlı iqtisadi əlaqələrin inkişaf etdirilməsi zərurəti get-

gedə daha aşkar hiss edilməkdədir. Bu, təkzibedilməz bir

həqiqətdir. Lakin bəzi iqtisadçılar bu həqiqəti şübhə altına

almağa cəhd edirdilər. Bunun səbəbi aydındır, keçmişin acı

ibrət dərsləri onları ehtiyatlı olmağa vadar edir.

Bizim fikrimizcə, istehsal potensialının həcmindən və

yerləşdiyi ərazidən asılı olmayaraq, MDB ölkələrinin hər biri

müasir mərhələdə bütün problemləri təkbaşına həll etmək

imkanına malik deyildir.

Azərbaycandan ötrü MDB ölkələri ilə birgə həll olunması

tələb edilən əsas problemlər bunlardır:

təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən qanunvericiliyin

əlaqələndirilməsi;

maliyyə-valyuta tənzimlənməsi; ixracyönümlü

istehsalatların inkişafı; səhmdarlıq qaydalarına

əsaslanan dövlətlərarası korporasiyaların yaradılması.

Razılaşdırılmış qiymət və vergi siyasəti, sosial problemlərlə bağlı

razılaşmalar, xarici iqtisadi fəaliyyətin əlaqələndirilməsi və

iqtisadi əməkdaşlığın bəzi başqa məsələlərini də həmin

problemlər sırasına əlavə etmək olar.

MDB ölkələrilə iqtisadi əlaqələrin inkişafı haqqında

danışarkən bir mühüm məsələ də nəzərə alınmalıdır. Əvvəllər bir

ölkədə yaşamış, indi isə ayrı-ayrı dövlətlərin vətəndaşları olan

müxtəlif millətlərin nümayəndələri az qala MDB-nin bütün

ölkələrinə səpələnmişlər. Məsələn, Azərbaycanın sərhədlərindən

kənarda - MDB-nin iştirakçısı olan dövlətlərdə təxminən 2 milyon

azərbaycanlı yaşayır. Bu amil dövlətlərarası münasibətlərdə öz

izini qoyur.

219

MDB ölkələri ilə əlverişli iqtisadi əlaqələr yaratmaq və

onları gələcəkdə daha da İnkişaf etdirmək üçün bu

respublikaların xarici iqtisadi potensialı düzgün müəyyən

edilməlidir.

Əlbəttə, MDB ölkələrindən ən böyük iqtisadi imkanlara

malik Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Belarusiya. Özbəkistan

respublikalarıdır. Onlarla iqtisadi və ticarət əlaqələrini köklü

şəkildə genişləndirmək mümkündür və məqsədəuyğundur.

Azərbaycanın MDB ölkələri ilə ticarətdə idxal və ixrac

əməliyyatlarında demək olar ki, məntiqi qanunuyğunluq

müşahidə olunmur. Bunun səbəbləri çoxdur. Onlar hər ölkənin

özü- nərnəxsus slyasi-iqtlsadi vəziyyətindən, uzaq xarici ölkələrə

üstünlük verməkdən, imkanlardan, səmərəlilikdən, bəzi hallarda

subyektiv münasibətdən və başqa səbəblərdən asılıdır.

Bu əməliyyatların həcmi tez-tez dəyişilir. Təcrübə göstərir

ki, belə vəziyyətdə xarici ticarət əlaqələri çox nadir hallarda qısa

bir müddətdə inkişaf edir.

1995- cl ildə MDB-yə daxil olan respublikalardan Rusiya,

Ukrayna, Gürcüstan və Türkmənistan Azərbaycanla ən sıx

ticarət əlaqələri saxlayırdılar.

1996- cı ilin birinci yarısında idxalda Azərbaycanın MDB

ölkələri üzrə əsas tərəfdaşı Rusiya (16,2%), Ukrayna (9,3%),

ixrac üzrə İsə Rusiya (16,2%), Gürcüstan (14,2%), Ukrayna

(3,7%) olmuşdur.

1995-ci ilin birinci yarısı ilə müqayisədə Rusiya və

Ukrayna ilə əmtəə dövriyyəsi 2,6 dəfə, Gürcüstanla 2,5 dəfə,

Özbəkistanla 17 dəfə artmış, lakin eyni zamanda Türkmənistanla

2,1 dəfə azalmışdır.

Azərbaycan Respublikasından MDB ölkələrinə ixracın

strukturu aşağıdakı kimi olmuşdur: istehsal-texnlki təyinatlı 220

məhsulların İxracı 1991-ci ildə 63,1%, 1992-ci ildə 38,7%,

1993-cü İldə 35,0%, 1994-cü ildə 28,5% və 1995-ci ildə 32,7%

olmuşdur.

Həmin illərdə MDB ölkələrindən Azərbaycana idxal edilən

malların strukturu isə belə idi: 1991-cl ildə respublikaya idxal

edilmiş bütün məhsullardan Istehsal-texniki təyinatlı məhsullar

64,0%, 1992-ci ildə 55,8%, 1993-cü ildə 44,9%, 1994-cü ildə

51,1%, 1995-ci ildə 26,7% təşkil etmişdir.

Xalq istehlakı mallannın idxalına dair müvafiq göstəricilər

isə 16,3; 8,8; 11,3; 11,4 və 7,5% olmuşdur.

MDB ölkələri ilə ən fəal ticarət əməliyyatlan (həm idxal,

həm də ixrac) Azərbaycanın istehsal müəssisələri (birlikləri),

firmaları, kiçik müəssisələri, cəmiyyətləri, dövlət ticarət

müəssisələri, xarici iqtisadi təşkilatları tərəfindən aparılır. Başqa

müəssisələrin və təşkilatlann payı olduqca azdır.

MDB-yə daxil olan ölkələrlə ticarətdə pul əməliyyatları

əsasən barter, sərbəst dönərli valyuta, dövlətlərarası klirinq

sazişləri üzrə aparılır.

Azərbaycanın MDB ölkələri ilə iqtisadi münasibətlərinin

vəziyyəti barədə respublika prezidenti H.Ə.Əliyev «He3aBncH-

MaH ra3eTa»-nın baş redaktoruna verdiyi müsahibəsində demişdir:

«Blz MDB-nIn tərkibinə daxilik, onun fəaliyyətində iştirak edirik və

istəyirik ki, iqtisadi əməkdaşlıq İnkişaf etsin. Təəssüf ki, bu

əməkdaşlıq inkişaf etmir. Artıq xeyli vaxtdır ki, MDB mövcuddur.

Lakin axı başlanğıcda Azərbaycan MDB-yə daxil deyildi. Mən

respublikaya rəhbərlik etməyə başlayanda Azərbaycanın

MDB-yə daxil olmasının ictimaiyyət tərəfindən, parlament

tərəfindən dəstəklənməsinə nail olmaq üçün bir neçə ay iş

aparmalı oldum. 1993-cü ilin sentyabr ayında biz MDB-yə daxil

221

olduq, bir çox sənədlər imzaladıq. Artıq İki ildir ki, biz onun

tərkibindəyik. Çox jstərdim ki, iqtisadi inteqrasiya səmərəli olsun.

Mövqelərimizi yaxılaşdırmaq üçün, birgə fəaliyyət göstərmək

üçün biz konkret məsələlər üzərində diqqəti cəmləşdirməli və var

qüvvələrimizlə .çalışmalıyıq;. Bu, ilk növbədə iqtisadiyyata aiddir.

Bəzən belə təsəvvür yaranır ki, qüvvələr parçalanır, bu da heç bir

istiqamətdə arzu edilən nəticələr almağa İmkan vermlr».^^

1996- çı ildə Azərbaycan 55 uzaq xarici ölkə ilə fəal

iqtisadi və ticarət əlaqələri sajclayırdı. Respublikanın son 5 ildə

ticarət-iqtisadi əlaqələrinin coğrafiyası daha da genişlənmişdir.

1996-cı ilin birinci yarısında idxalda Azərbaycanın uzaq

xarici ölkələr üzrə əsas tərəfdaşları Türkiyə (19,8%), Birləşmiş

Ərəb Əmirlikləri (15,3%), Almaniya (9,8%) və İran (6,7%), ixrac

üzrə İran (36,4%), Böyük Britaniya (3,9%), İtaliya (3,2%) və

Avstraliya (1,2%) olmuşdur.

1995-ci ilin birinci yarısı ilə, rnüqayisədə Birləşmiş Ərəb

Əmirlikləri ilə əmtəə dövriyyəsi 4,8 dəfə, Türkiyə ilə 2,2 dəfə,

Almaniya ilə 1,8 dəfə artmış, lakin eyni zamanda Çin ilə əmtəə

dövriyyəsi 16,2 dəfə, Bolqarıstanla 3,9 dəfə, İsveçrə ilə 1,5 dəfə

azalmışdır. .

Respublikamızın xarici iqtisadi əlaqələr coqrafiyası daha

da genişlənmişdir. Ölkəmizin müəssisələrində istehsal olunmuş

məhsullar ilk dəfədir ki, Albaniyaya, Vyetnama, Rumıniyaya, Çin

Xalq Respublikasına, Sinqapura, Tayvana, Suriyaya, Omana,

Pakistana ixrac, edilir. Respublikamıza mallar idxal

<<Hesaeucıman 2a3ema», 21 Honöpb, 1995 ?.

222

edən ölkələrin sırasına Kosta-Rika, Honkonq, İndoneziya və

Syerra-Leone də əlavə olunur.

Ölkəmiz uzaq xarici ölkələrə əsasən neft emalı

məhsulları, qara metaldan hazırlanmış məmulatlar, alkoqollu və

alko- qolsuz içkilər, kimya sənayesi məhsulları, soyuducular,

kondisionerlər, pambıq, tütün, əlvan metallar və başqa məhsullar

ixrac edir. Respublikamızın idxalında isə əsas yeri ərzaq

məhsulları, xalq istehlakı malları, maşınlar və elektrik aparatları,

elektrotexniki avadanlıqlar və onların ehtiyat hissələri, qara metal

və qara metal məmulatları, onlardan hazırlanan məhsullar,

mebel, ağac, tikinti materialları və s. tütür.

Zəif tərəfdaşlar dünya bazannda iş görə bilməzlər. Bu,

xarici İqtisadi əlaqələrin əsas qanunudur. Daim inkişaf edən

güclü iqtisadiyyat olmazsa, müvafiq xarici iqtisadi resurslar da

ola bilməz. İndiki şəraitdə yalnız ixrac potensialının inkişaf

etdirilməsi respublikanın səmərəli xarici iqtisadi fəaliyyəti üçün

baza və onun təhlükəsizliyinin rəhni ola bilər. Buna görə də

yüksək keyfiyyətli məhsul buraxılmasını təmin edən istehsalın

sürətlə İnkişafı ölkənin xarici iqtisadi strategiyasının başlıca

istiqamətlərindən sayılmalıdır.

Daxili bazarın və bütövlükdə xalq təsərrüfatının

tarazlığının pozulduğu şəraitdə İdxal siyasəti böyük əhəmiyyətə

malikdir. Xüsusən istehlak tələbatını ödəmək və xalq

təsərrüfatının normal fəaliyyətini təmin etmək üçün zəruri

malların idxalı son dərəcə vacibdir.

Hazırda ərzaq mallarının, dərman preparatları və bəzi

başqa xalq istehlakı mallarının çox hissəsinin xaricdən idxalı

zəruridir. Kənd təsərrüfatı məhsullarının ölkəmizdə istehsalı

üçün istənilən şərait vardır. Xaricdən mal alınması respublika

223

nın tədiyə balansında əlavə kəsir yaratdığına görə, gələcəkdə

həmin məhsulları özümüz istehsal etməklə taxılın və digər kənd

təsərrüfatı məhsullarının idxalını tədricən azaltmaq olar. Valyuta

vəsaitlərinə ciddi qənaət olunmalı, bu vəsait yalnız ən vacib

malların idxalı üçün sərf edilməlidir. Ümumiyyətlə,

respublikamızın özünün istehsal edə biləcəyi malların idxalının

qarşısını almaq məqsədilə ölkəmizdə həmin malların istehsal

sahələri qətiyyətlə inkişaf etdirilməlidir.

Tikilməkdə olan obyektlərimiz üçün avadanlıq satan xarici

şirkətlərlə kooperasiya yaratmaq məqsədəuyğundur. Bu, valyuta

məsrəflərini azaltmağa, həm də respublika müəssisələrində

buraxılan məhsulların texniki səviyyəsəni yüksəltməyə imkan

verər. Respublikamızın xarici iqtisadi əlaqələrində Azərbaycanda

istehsal edilən malları külli miqdarda olan və əvəzinə ehtiyac

duyduğumuz malları təklif etmək imkanına malik ölkələrə

üstünlük verilməlidir.

Xarici iqtisadi əlaqələrin əsaslı islahatlar üçün güclü

katalizatora çevrilməsi və ölkəmizin beynəlxalq əmək bölgüsünə

üzv şəkildə qoşulması üçün elmi cəhətdən əsaslandırılmış xarici

iqtisadi strategiyamız olmalıdır.

Ölkəmizin zəngin iqtisadi potensialı olmasına

baxmayaraq, hazırda elə vəziyyət yaranmışdır ki, xarici

investlsiyalarsız respublika İqtisadiyyatının tərəqqisi

qeyri-mümkündür. İndi bütün dünyada yalnız 30 ölkə başqa

ölkələrə donorluq edir. Həmin ölkələr öz kapitallarının 90

faizindən çoxunu inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatına

sərf edirlər. Azərbaycan iqtisadiyyatının bugünkü səviyyəsi isə

inkişaf etməkdə olan ölkələrin iqtisadiyyatından aşağıdır. Başqa

sözlə desək, respublikamız bu göstəriciyə görə dünyada 160-cı

yeri tutur. 224

Xarici kapitalın respublikamıza səmərəli axınının stimul-

laşdırılması mühüm problemdir. Həmin problemi həll edərkən, bu

kapitalın hansı sahələrə axınını məhdudlaşdırmaq və ilk növbədə

hansı sahələrə hansı formada cəlb etməyin lazım gəldiyini

düzgün müəyyənləşdirmək çox zəruridir.

Birbaşa sərmayələr əsasən Azərbaycan Respublikasının

milli iqtisadiyyatının aşağıdakı sahələrinə yönəldilmişdir:

müştərək müəssisələrdən 38 faizi xalq istehlakı malları istehsal

edir, 12 faizi kənd təsərrüfatı məhsullarının istehsalı və emalı

sahəsində, 9 faizi tikinti işləri və tikinti materiallarının istehsalı, 5

faizi neft-kimya sənayesi, 4 faizi nəqliyyat və rabitə, 3 faizi ticarət

və kommunal təsərrüfatı sahələrində fəaliyyət göstərir.

Milli sərmayədarlarla müqayisədə əcnəbi sərmayədarlara

güzəştli rejimlər yaradılması sərmayə axınını stimullaşdırmaq

sahəsində ciddi suallar doğurur. Əcnəbi kapitalı respublikaya

cəlb edərkən milli sərmayədarlara qarşı ayrı-seçkilik edilməsinə

(məsələn, vergilərlə bağlı güzəştlər sahəsində ögey- doğmalıq)

yol yerilməməlidir.

Beynəlxalq iqtisadi əlaqələr müxtəlif ölkələr arasında

feodalizm dövründən əvvəl meydana gəlmişdir. Bununla

əlaqədar olaraq beynəlxalq əmək bölgüsü (BƏB) qismən inkişaf

etməyə başlamışdır. BƏB ölkələr arasında əmtəə, xidmətlər və

digər ictimai-siyasi fəaliyyət nəticələrinin mübadiləsi ilə ifadə

olunmuş müəyyən kəmiyyət və keyfiyyət münasibətlərindən

ibarətdir.

Müasir dövrdə ölkənin sosial- iqtisadi inkişafı üçün

beynəlxalq əmək bölgüsünün əhəmiyyətini qiymətləndirmək

çətindir. Beynəlxalq əmək bölgüsü öz inkişafında mürəkkəb və

çətin bir yol keçmişdir. Hazırda beynəlxalq əmək bölgüsündə

hakim cərəyan maddi əsaslar üzrə sahədaxlli əmək bölgüsünü

əhatə 225

etmişdir. Bu əhatəolunma xüsusilə istehsalın ixtisaslaşmasında

özünü büruzə verir. Qeyd etdiyimiz kimi, beynəlxalq əmək

bölgüsünün ölkənin sosial-iqtisadi inkişafında xüsusi rol

oynaması bütün dünya ölkələri arasında iqtisadi-ticarət,

elmi-texniki əlaqələrin obyektiv əsası kimi çıxış edir. Deməli,

beynəlxalq əmək bölgüsünü ölkələr arasında əmək bölgüsünün

İctimai-ərazi inkişafında yüksək pillə kimi də müəyyən etmək

olar.

Qeyd olunduğu kimi beynəlxalq əmək bölgüsünün

inkişafında əsas meyllərdən biri də beynəlxalq ixtisaslaşma və

kooperasiyadır. Beynəlxalq ixtisaslaşma sahəiərarası, sahədaxili

və ayrı-ayrı müəssisələrin ixtisaslaşması istiqamətində olur.

Bununla əlaqədar olaraq istehsalın beynəlxalq ixtisaslaşması

müəyyən məhsulların istehsalı üçün respublikada regionların

ixtisaslaşmasını tam əhatə etməlidir. Beynəlxalq İstehsal

kooperasiyasının obyektiv əsası isə beynəlxalq kooperasiya

məhsuldar qüvvələrin inkişaf səviyyəsinin artması və nəticə

etibarilə onların müəssisədə sahə üzrə dərəcələrinin tərkib

hissələrə ayırmasından ibarətdir.

Bununla əlaqədar bütün dünya ölkələri bu və ya digər

formada beynəlxalq iqtisadi əlaqələrə qoşulmuşdur. Müasir

dövrdə isə məhsuldar qüvvələrin inkişafında əmək bölgüsünün

daha yeni amillərlə zənginləməsini nəzərə alaraq hər bir ölkə o

cümlədən Azerbaycan Respublikası bü əlaqələrdə özünün milli

mənafeyinə uyğun olaraq öz iqtisadi ticarət əlaqələrini

beynəlxalq normalar əsasında tənzimləməlidir.

Xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsi və inkişafında

göstərildiyi kimi bir neçə forma yaranmağa başlamışdır ki, bunlar

da əsasən aşağıdakılardan ibarətdir:

226

a) beynəlxalq ticarət - özündə yalnız idxal-ixrac

əməliyyatlarını deyil, həm də satışdan sonrakı iş, xidmət və

kooperasiya əlaqələrinə aid əməliyyatları birləşdirir;

b) kapitalın və xarici investisiyaların hərəkəti: təsərrüfat

həyatının beynəlmiləlləşdirilməsi ölkələr arasında yalnız əmtəə

və işçi qüvvəsini deyil, həm də kapital yerdəyişməsini gücləndirir.

Kapital ixracı əsasən əmtəə və pul formasında olur;

v) işçi qüvvəsinin miqrasiyası - bu, əmək ehtiyatlarının bir

ölkədən digər ölkələrə hərəkəti zamanı baş verir;

q) elmi-texniki əməkdaşlıq - bu. iqtisadi münasibətlər

sistemində bir sıra elmi nəzəriyyələrin praktikada birgə tətbiq

olunmasından, birgə elmi axtarışların aparılmasından, qarşılıqlı

ixtisaslı kadrların hazırlanmasından və s. ibarətdir;

d) valyuta-kredit münasibətləri - burada beynəlxalq

aləmdə kreditlərin verilməsi və onlarla aparılan əməliyyatlar əsas

yerlərdən birini tutur.

Müasir dövrdə xarici iqtisadi əlaqələrin aparılmasına bu

formalardan başqa bir sıra amillər də təsir etməkdədir. Bunlar ilk

növbədə beynəlxalq aləmdə və ölkə daxilində baş verən

ictimai-siyasi proseslərdən ibarətdir.

Hazırda Azərbaycan Respublikasının iqtisadi əlaqələrinə

məhz bu amillər təsir etmiş, lakin son vaxtlar respublikada

yaranmış iqtisadi və siyasi sabitlik nəticəsində iqtisadi ticarət

əlaqələri geniş vüsət almışdır. Bunun nəticəsində isə

respublikamız bütün dünya dövlətləri ilə digər İqtisadi

münasibətlər qurmağa və inkişaf etdirməyə başlamışdır.

Hər bir dövlətin iqtisadiyyatının inkişafında xarici iqtsladi

əlaqələr xüsusi yer tutur. Xarici iqtisadi əlaqələr ölkəni dünya

iqtisadi inteqrasiyasında təmsil etməklə beynəlxalq əmək böl

227

güsünün ən yeni nailiyyətlərindən geniş istifadəyə imkan ya*

radır. Bazar iqtisadiyyatı şəraitində bir sıra sosial-iqtisadi

problemlərin həlli daxili və xarici iqtisadi əlaqələrin

təkmilləşdirilməsi ilə də sıx bağlıdır. Bu iqtisadi əlaqələrin

formalaşma şərtləri və xüsusiyyətləri müstəqilliyin, suverenliyin

dolğünluğunu səciyyələndirən başlıca amildir. Hər bir dövlət

iqtisadi əlaqələr vasitəsilə dünya təsərrüfat sisteminə qoşularaq

öz iqtisadiyyatını inkişaf etdirməklə, istehsal etdiyi milli məhsulları

dünya bazarında reallaşdırmaq İmkanlarına malik olur.

XX əsrin sonunda siyasi və iqtisadi müstəqillik əldə etmiş

məmləkətimiz formalaşan iqtisadi əlaqələrdən fərqli olaraq,

keyfiyyətcə yeni xarici İqtisadi əlaqələr və beynəlxalq işgüzar

əməkdaşlıq sisteminə daxil olmuş və bu əlaqələri yeni prinsiplər

əsasında qurmaqdadır. Şübhəsiz, bu prinsiplər əsasında milli

dövlətçiliyimizin və bazar iqtisadiyyatının yaradılması zərurəti

durur. Müstəqillik heç də məhdud, təcrid edilmiş iqtisadiyyat

yaranması və iqtisadi əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Azərbaycan

Respublikası dünya bazarında fəal iştirak etmək üçün zəngin

yeraltı və yerüstü təbii sərvətlərə malikdir. Lakin indiki şəraitdə

həmin sərvətlərin istehsal dövriyyəsinə cəlb olunması müasir

tələblərdən çox aşağı olduğundan Azərbaycanın iqtisadi

əlaqələri zəif şəkildə formalaşır. Eyni zamanda bu əlaqələr öz

miqyasını genişləndirmişdir və son zamanlar geniş vüsət alır.

Yeni iqtisadi münasibətlər şəraitində İstehsalın artımı

istiqamətlərindən biri respublikanın xarici iqtisadi əlaqələrinin milli

mənafe baxımından genişləndirilməsidir. Artıq dünya

praktikasında sübut edildiyi kimi, bu iqtisadi əlaqələr olmadan

mümkün deyildir. İqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməsi xalq

228

təsərrüfatında sahələrarası proporsiyaların təkmilləşdirilməsi və

məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması ilə

bərabər, eyni zamanda səmərəsiz yükdaşımalarının əsaslı

surətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur.

Ölkələr və ayrı-ayrı bölgələr arasında iqtisadi əlaqələrin

formalaşmasının əsas amili əmək bölgüsüdür ki, bunu da təbii-

coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi

əlaqələrin istifadə səviyyəsi ictimai əmək bölgüsünün

dərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə

bilavasitə əlaqədardır.

Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi

qazandıqdan sonra birbaşa xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafına

zəmin yaranmışdır. İnkişaf zəminində respublikamızda xarici

iqtisadi əlaqələri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq olar;

a) Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) üzvü olan

respublikalarla iqtisadi əlaqələr;

b) inkişaf etmiş dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr;

c) inkişaf etməkdə olan ölkələrlə iqtisadi əlaqələr.

Azərbaycandan MDB respublikalarına ixrac olunan

ümumi məhsulun 88%-i Rusiya Federasiyası, Ukrayna, Belarus,

Qazaxıstan, Gürcüstan, Tacikistan və Baltikyanı ölkələrin payına

düşür. İdxalın isə 56%-i Rusiya Federasiyası, 28%-i Ukrayna,

qalan hissəsi yuxarıda göstərilən digər respublikaların payına

düşür.

Son illərdə respublikanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri

daha da intensivləşmişdir. Xüsusilə xarici ölkələrin şirkətləri ilə

bağlanan dövlət səviyyəli müqavilələr idxal və ixrac olunan

məhsulların xüsusi çəkisini artırmışdır. Sön illərdə idxal olunan

məhsulların 46%-i inkişaf etmiş ölkələrin, 30%-i keçmiş

229

postsosialist ölkələrin, 24%-i digər inkişaf etməkdə olan ölkələrin

payına düşür.

İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi, xalq təsərrüfatında sahə-

lərarası proporsiyaların və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilmə-

sinin yaxşılaşdırılması iqtisadi əlaqələrin səmərəliləşdirilməsi ilə

müşahidə edilir, səmərəsiz yükdaşımaların əsaslı surətdə ixtisar

edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək ehtiyaclarının səmərəli

istifadəsinə əsaslanan ölkələrarası əmək bölgüsü iqtisadi

əlaqələrin xarakterini müəyyən edir. Əmək bölgüsü, istehsalın

ixtisaslaşması və iqtisadi əlaqələr nəticəsində hər bir ölkə digər

ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatını ödəmək üçün onlardan

mal alır. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı fayda və yüksək

iqtisadi səmərə verməlidir. Bu prinsipə uyğun olaraq ölkə-

lərarası əməkdaşlıq və İctimai əmək bölgüsü cəmiyyət

miqyasında ictimai əmək məhsuldarlığının artımını, məhsul

istehsalına sərf olunan əmək və məsrəflərin, həmçinin xalq

təsərrüfatının bütün sahələrində daşımalara sərf olunan xərclərin

ixtisar edilməsini təmin etməlidir. İctimai əmək bölgüsünün əsas

məqsədi budur.

İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bölgüsünə və istehsal

kooperasiyasına əsaslanmalıdır. Əmək bölgüsü nəticəsində

istehsal məsrəfləri azalar və əmək məhsuldarlığı yüksələrsə, öl-

kəiərarası mal mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olur.

Azərbaycanın iqtisadi ticarət əlaqələri təkmil deyildir. Belə

ki, əvvəllər həm MDB, həm də uzaq xarici dövlətlərlə ticarət

əlaqələrində barter əməliyyatları üstünlük təşkil etmişdir. Bu,

MDB ilə ticarət əlaqələrində 41,5%, uzaq xarici dövlətlərlə

ticarətdə 12,0% olmuşdur. Bildiyimiz kimi, barter əməliyyatları

ticarət əlaqələrində bir sıra mənfi xüsusiyyətlərə malikdir. Ona

230

görə də, barter əməliyyatlarının azaldılması xarici ticarət

sazişlərinin səmərəli olmadığını göstərir. Burada barter

əməliyyatları ilə bərabər klirinq əməliyyatları da üstünlük təşkil

etmişdir. Bu əməliyyatların İxtisar edilməsi ticarət əlaqələrini

(İxracda) sərbəst valyuta ilə həyata keçirmək, iqtisadi-ticarət

əlaqələrinin müəyyən səviyyədə səmərəli təşkili üçün vacib

şərtlərdən biridir.

Belə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin təhlili

göstərir ki, son İllərdə qiymətlərin sərbəstləşdirilməsi, iqtisadi

əlaqələrin zəifləməsi, müəssisələrin əksəriyyətinin dayanması və

alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi və onun formalaşmasına

mənfi təsir etmişdir.

Göstərilənlərlə əlaqədar bütün xarici dövlətlərlə valyuta-

kredit, İnvestisiya və kapital qoyuluşu, elmi-texniki, ticarət,

xüsusən əmtəə, iş və xidmətlər sahəsində əməkdaşlığımızı

genişləndirməliyik. Bu ölkələrin bəzisindən müəyyən zinət

əşyaları, spirtli içkilər və s. gətirilməsinin və bunun müqabilində

güclü valyuta axınının qarşısını lazımi qanunvericilik aktları qəbul

etməklə ala bilərik.

İdxalda ərzaq məhsulları yüksək çəkiyə malikdir. Həmin

məhsulların Azərbaycanda istehsalını təmin etməklə uzaq

məsafələrdən səmərəsiz yükdaşınmalarının qarşısı alınar,

istehsalın səmərəliliyi təmin edilər, sosial gərginlik azalar, milli

gəlir artar və ən əsası isə əhalinin məşğulluğu təmin edilər ki,

nəticədə bu tədbirlər əhalinin yaşayış səviyyəsini artırar. Eyni

zamanda milli iqtisadiyyatı dirçəltmək, daxili bazarı qorumaq

üçün bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Bunu isə

inzibati yolla deyil, iqtisadi metodlarla həyata keçirmək lazımdır.

Belə ki, respublikada istehsal üçün imkan və şərait olan

məhsullara yüksək gömrük tarif dərəcəsi, bir sıra məhsullara 231

isə mövsümi rüsumlar tətbiq olunmalı və bununla da yerli

istehsalı artırmaq üçün stimul yaradılmalıdır. Heç də təsadüfi

deyildir ki, son illərdə respublikaya kənd təsərrüfatı məhsullarının

gətirilməsi yerli istehsalı iflic vəziyyətinə salmışdır.

Respublikanın Quba-Xaçmaz, Lənkəran-Astara, Şəki-Zaqatala

zonalarında meyvə-tərəvəz, tütün, çay, sitrus bitkiləri istehsalına

maraq xeyli azalmışdır. Bir cəhəti də qeyd etmək lazımdır ki,

bazar iqtisadiyyatının formalaşmağa başladığı dövrlərdə xarici

iqtisadi əlaqələrdə iştirak edən subeyktlərin sayı xeyli azalmışdır.

Xarici iqtisadi əlaqələrdə dövlət müəssisələri ilə bərabər, kiçik və

birgə müəssisələr, firmalar, dövlət ticarət müəssisələri,

ticarət-kommersiya müəssisələri, assosiasiyalar, kooperativlər,

cəmiyyətlər, nəqliyyat və rabitə müəssisələri, tikinti təşkilatları,

şəxsi təsərrüfatlar və b. İştirak edirlər.

Bu gün xarici ticarətdə neft və neft məhsullarından əldə

olunan gəlir əhalinin sosial-iqtisadi inkişafında mühüm rol

oynamaqdadır. Lakin beynəlxalq təcrübə göstərir ki, enerji

daşıyıcılarının, xüsusən xam neftin qiyməti obyektiv və subyektiv

səbəblərdən artıb-azala bilər. Belə ki, biz özümüzü beynəlxalq

konyukturanın neqativ təsirlərindən qorumaq üçün başqa

vasitələrdən də istifadə edərək «idxal edilmiş» inflyasiyanı təkcə

enerji daşıyıcıları hesabına deyil, sənayenin digər sahələrinin və

kənd təsərrüfatının xarici ticarətdə dövriyyəsini təkmilləşdirməklə

də ala bilərik.

Onu da əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız istehsal

prosesində yaranır. Ona görə də, dövlət orqanları hər vasitə ilə

istehsalla məşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli,

güzəştli şərtlərlə kreditlər verməlidir. Bunun vasitəsilə məhsul

istehsalını artırmaq, qiymətləri aşağı salmaq, məhsulların rəqa

232

bət qabiliyyətini yüksəltməklə əhalinin həyat səviyyəsini

yüksəltmək mümkündür.

Ümumiyyətlə, respublikadan ixrac olunan mallar arasında

neft məhsulları, polad borular, neft, neft-mədən avadanlıqları,

alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, mineral gübrələr,

avtomobil şinləri, elektrik mühərrikləri, məişət soyuducuları,

parçalar və s. ənənəvi məhsullardır.

Azərbaycanın milli iqtisadiyyatının formalaşmasında və

əhalinin tələbatının ödənilməsində idxal da mühüm rol

oynamışdır. Kömürə, maşın-traktora, televizora, metallurgiya və

metal emalı sənayesi texnoloji avadanlıqlarına, meşə sənayesi

məhsullarına, minik və yük maşınlarına, bir sıra xalq istehlakı

mallarına, şüşə və çini qablara, trikotaj məhsullarına, un və ət-

süd məhsullarına olan tələbatın böyük hissəsi gətirilən mallar

hesabına ödənilmişdir.

Tarixi təcrübə sübut edir ki, dünyanın iqtisadi cəhətdən

inkişaf etmiş ölkəsi belə iqtisadi əlaqə olmadan sərbəst inkişaf

edə bilməz. Ona görə ki, yer kürəsi üzrə təbii və mineral

ehtiyatlar, o cümlədən kənd təsərrüfatı məhsulları bərabər

surətdə paylanmamışdır.

; Deməli, 300-dən çox sahəni əhatə edən sənayenin və təbji

iqlimə görə kəskin fərqlənən kənd təsərrüfatı

məhsullarının-bütün ölkələrdə istehsalı və inkişafı praktiki

cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, hər bir ölkə öz iqtisadi

mənafeyini nəzərə alaraq daha səmərəli və ucuz məhsul istehsal

etməyə üstünlük verir. Beləliklə, ölkələrarası mal mübadiləsi

zərurətə çevrilir.

1995-ci ildə respublika iqtisadiyyatına 375,1 mln., 1997-ci

ildə 1307,3 mln., 1998-ci ildə 1472,0 mln., 1999-cu ildə 1091,1

233

mln., 2000-ci ildə 927 mln. ABŞ dolları həcmində xarici

investisiya yönəldilmişdir. Neft yataqlarımızın xarici ölkələrlə

müştərək istismarı respublikamıza investisiyaların axınını xeyli

artınr. Bu isə xarici iqtisadi əlaqələrimizin gələcək inkişafı üçün

yeni böyük imkanlar yaradır.

İndi Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri btr sıra

mürəkkəb, lakin təxirəsalınmaz məsələlərin həllini tələb edir. İlk

növbədə ölkənin ixrac potensialı inkişaf etdirilməlidir. Dünya

bazarlarında Azərbaycan mallarının rəqabət qabiliyyəti

yüksəldilməli, idxalın və ixracın səmərəli strukturu

formalaşdırılmalıdır.

Xarici ölkələrlə iqtisadi əməkdaşlığın əsasını hüquq

bərabərliyi zəminində ticarət-iqtisad i əməkdaşlıq təşkil etməlidir.

Yardım yalnız müvəqqəti və köməkçi rol oynamalıdır. Bu, ondan

irəli gəlir ki, əvvələn, heç bir xarici dövlətin yardımı

respublikamızın qarşısında duran vəzifələrin miqyası ilə

müqayisəyə gəlməz. Azərbaycan həmin vəzifələri əsasən öz

qüvvə və ehtiyatlarına əsaslanaraq həll etməlidir. İkincisi İsə nə

qədər ki, Azərbaycanda xarici kreditlərdən səmərəli istifadə

olunmasına zəmanət verən etibarlı mexanizm işlənib

hazırlanmayıb, həmin kreditlər durğunluq dövründə və

yenidənqurma illərində olduğu kimi, səmərəsiz istifadə ediləcək,

xarici borc get-gedə artacaq, iqtisadi İslahatlar ləngidiləcəkdir.

Digər tərəfdən qeyd etmək lazımdır ki, xarici ölkələr

Azərbaycandakı demokratik islahatlara, bazar İslahatlarına nə

qədər rəğbət bəsləsələr də, ilk növbədə özlərinin real imkanlarını

və mənafelərini rəhbər tuturlar. Buna görə də, onların irəli

sürdükləri müəyyən şərtlər heç də həmişə bizim mənafe və

imkanlarımıza uyğun gəlmir.

Birbaşa xarici özəl sərmayələrin cəlb edilməsi, xüsusən

yeni yaranmaqda olan qeyri-dövlət bölməsinə sərmayə yönəl 234

dilməsi işə real kömək göstərə bilər. Bunun üçün respublika

hökuməti həmin işdə marağı olan digər dövlətlərin hökumətləri ilə

birlikdə sərmayəçilər üçün əlverişli şərait yaratmalı, onların qeyri-

kommersiya risklərindən sığorta olunmasını təmin etməli, gəlirin

və qoyulmüş sərmayənin dönərli valyuta şəklində

repatriasiyasına zəmanət verməlidir. Bizcə, xarici ölkələrin

yardımının bir qismini buna sərf etmək lazımdır, çünki hər

sığortalanmış-zəmanətll dollar təqribən 3-5 dollar sərmayə cəlb

edə bilər.

Yaxşı olar ki, xarici dövlətlərin, beynəlxalq iqtisadi

təşkilatların, bank və firmaların yeni kreditləri, eləcə də birbaşa

özəl sərmayələr əsasən məqsədli xarakter daşısın, həmin

vəsaitlər ölkə iqtisadiyyatının səmərəli nəticələr verə biləcək

sahələrinə, məsələn, ixrac potensialının və idxalı əvəz edən

istehsalatların inkişafına sərf edilsin.

Nəhayət, onu demək lazımdır ki, respublikada xarici

iqtisadi əlaqələrin səmərəliliyinə dair mütəmadi hesablamalar

aparılmalıdır. Bu, çox zəhmət tələb edən mürəkkəb iş olsa da,

iqtisadi səmərəni təyin etmək üçün metodologiyaların bu sahədə

ciddi elmi tədqiqatların aparılması da aktual problemlərdəndir. Bu

problemlərin həlli isə zəruridir.

Ölkəmizin dünya bazarında fəal iştirakı üçün hər cür

imkanı, o cümlədən zəngin yeraltı və yerüstü təbii sərvətləri

vardır. Lakin hazırda həmin sərvətlərin istehsala cəlbolunma

səviyyəsi çox aşağı olduğundan Azərbaycanın xarici əlaqələri

qeyri-mütənasib formalaşır.

Ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin təşəkkül tapmasının əsas

amili ictimai əmək bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial-

iqtisadi və milli amillər şərtləndirir. İqtisadi, əlaqələrin inkişaf sə

235

viyyəsi ictimai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin

məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır.

Bu baxımdan Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi birbaşa

xarici əlaqələrin inkişafına iqtisadi zəmin yaratmışdır.

Respublikanın mövcud iqtisadi əlaqələrini üç qrupa bölmək olar

(cədvəl 7):

Cədvəl 1

Azərbaycan Respublikasının 2002-ci ildə ölkə qrupları və

qitələr üzrə əmtəə dövriyyəsi göstəriciləri^^

(min ABŞ dollan)

Ölkələr

qrupu

İdxal İxrac Xarici

ticarət

saldosu min ABŞ $

xüsusi çəkisi,

%

min ABŞ $ xüsusi çəkisi,

% Cəmi: 1665346,9

100,0 2167522,2 100,0 502175,3

Ölkə qru plan üzrə

1. Keçid

dövrünün

iqtisadiyyatı ölkələri

675107,2 40,53 297891,4 13,74 -377215,8

0 cümlədən: Baltikyanı ölkələr

1549,2 0,09 5687,0 0,26 4137,8

MDB 650465,9 39,06 243742.5 11,24 -406723,4

/Ä Azərbaycan rəqəmlərdə, Bakı, 2003-cü il, səh. 51-52.

236

Ölkələri

Mərkəzi və

Şərqi Avropa

ölkələri

23092,1 1,38 48461,9 2,24 25369,8

2. Bazar

iqtisadiyyatı

inkişaf etmiş

ölkələr

604549,4 36,30 1721628,2 79,42 1117078,9

Qərbi Avropa

ölkələri

435028 26,12 1515036,8 69,89 1080008,5

0 cümlədən:

Avropa

Birliyi

ölkələri

393486,4 23,63 1463371,4 67,51 1069885,0

Qərbi

Avropanın

digər ölkələri

41541,9 2,49 51665,4 2,58 10123,5

Bazar

iqtisadiyyatın

da inkişaf

etmiş digər

ölkələr

169521,1 10,18 206591,4 9,53 37070,3

3. İnkişaf

edən ölkələr

385690,3 23,15 148002,6 6,82 -237687,7

O cümlədən:

Keçid və

mərkəzi

iqtisadiyyatlı

ölkələr

51395 3,08 2307,8 0,10 -49087,2

237

İnkişaf edən

digər ölkələr

334295.3 20,07 145694,8 6,72 -188600,5

Qitələr üzrə

Avropa 825309,0 49,6 1678948,9 77,5 853639,9

Asiya 711614,2 42.7 420545,6 19,4 -291068,6

Amerika 111712,8 6.7 62809,8 2,9 -49903,0

Afrika 5088,9 0,3 5215,3 0,2 -136,4

Okeaniya 11622,0 0,7 2.6 0.0 -11619,4

7. Keçid dövrü iqtisadiyyatlı ölkələr.

Bu qrupda Azərbaycan MDB ölkələrilə iqtisadi ticarət

əlaqələrində mənfi saldoya malik olmaqla idxal ixracı üstələyir və

idxal ixracdan 2,7 dəfə çoxdur. MDB məkanında Azərbaycan

yalnız Qırğızıstan, Gürcüstan, Tacikistan, Moldova ilə

iqtisadi-ticarət əlaqələrində müsbət saldoya, qalan Rusiya

Federasiyası, Ukrayna, Belarus, Qazaxıstan, Özbəkistan

respublikaları ilə sıx ticarət balansı - mənfi saldoya malikdir.

Eyni zamanda bu qrupda Baltikyanı ölkələrlə, habelə

Mərkəzi və Şərqi Avropa ölkələrilə ticarət balansı müsbət saldoya

malik olmağa, ixrac idxaldan müvafiq olaraq 3,7 və 2,1 dəfə

çoxdur.

2. Bazar iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələr.

Bu qrupa daxil olan Avropa Birliyi ölkələrindən - Almaniya,

Böyük Britaniya, Belçika, İtaliya, Fransa, İrlandiya, Danimarka,

Yunanıstanla olan iqtisadi ticarət əlaqələrində Azərbaycan mənfi

saldoya malikdir və İdxal-ixracdan çoxdur. Lakin bu birliyə daxil

olan ölkələrdən İtaliya və Yunanıstanla əlaqələrdə Azərbaycan

müsbət saldoya malikdir.

238

ümumilikdə bu qrup üzrə idxalın xüsusi çəkisi 36,30%,

ixracın xüsusi çəkisi isə 79,42% təşkil edir.

3. İnkişaf edən ölkələr. Bu qrupa daxil olan ölkələrlə

ticarət əlaqələrində Azərbaycan ticarət balansında mənfi saldoya

malikdir və ümumi mal dövriyyəsində idxalın xüsusi çəkisi

23,15%, ixracın xüsusi çəkisi isə 6,82% təşkil edir.

Ümumilikdə isə bu qrup keçid və mərkəzi planlı

iqtisadiyyatlı ölkələrin payında ixracın xüsusi çəkisi - 0,1%,

idxalında isə 3,08% təşkil edir və inkişaf edən digər ölkələrin

payında isə idxalın xüsusi çəkisi -20,07%, idxalınkı isə 6,72%

təşkil edir.

Ölkə qrupları üzrə idxal-ixracın dəyər baxımından təbiili

göstərir ki, Azərbaycan 1-ci və 3-cü qrup ölkələr və ona daxil olan

birliklərlə iqtisadi ticarət münasibətlərində mənfi, 2-ci qrup ölkələr

üzrə isə müsbət saldoya malikdir.

Respublikanın qitələr üzrə ticarət əlaqələrinin coğrafi

quruluşu (cədvəl 7) baxımından təhlil göstərir ki, Avropa qitəsi

üzrə ixrac həcminin xüsusi çəkisi - 77,5%, digər qitələr üzrə isə

0,2-19,4% tərtibində variasiya edir.

Analoji olaraq idxalda Avropa qitəsi üzrə bu göstərici -

49,6% təşkil etməklə, qalanları üzrə isə 0,3-42,7% tərtibində

variasiya edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, heç bir birliyə daxil olmayan

ölkələrlə də iqtisadi əlaqələr vardır və bu əlaqələrə Azərbaycanla

İqtisadi əməkdaşlıq edən dünyanın digər ölkələri daxildir. Lakin

onlar iqtisadi əlaqələrdə yüksək xüsusi çəkiyə malik deyildirlər və

bu əlaqələr daimi xarakter daşımır.

Son İllərdə (diaqram 3, cədvəl 8, 2001-2002-ci il

məlumatları üzrə) respublikanın xarici ölkələrlə iqtisadi əlaqələri

daha da intensivləşmişdir. Xüsusilə, xarici ölkələrin şirkətləri ilə 239

bağlanan dövlət səviyyəli müqavilələr üzrə idxal və ixrac olunan

məhsulların xüsusi çəkisi artmışdır.

Göründüyü kimi, idxal olunan məhsulların 39,06 faizi

MDB ölkələrinin, 23,63 faizi Avropa Birliyi ölkələrinin, 37,8 faizi

isə inkişaf edən digər ölkələrin, ixracda isə 11,24 faizi MDB

ölkələrinin, 67,51. faizi Avropa Birliyi ölkələrinin, 6,72 faizi isə

inkişaf edən digər ölkələrin payına düşür.

Təhlil göstərir ki, ixracda Avropa Birliyi, idxalda isə MDB

ölkələri yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər. Bunu hər şeydən əvvəl,

bu ölkələrin bir-birinə yaxın olmaları, nəqliyyat şəbəkəsinin yaxşı

inkişafı, eyni zamanda uzun illər bir-biri ilə geniş iqtisadi

əlaqələrə malik olmaları şərtləndirmişdir.

Ümumilikdə İtaliya mal dövriyyəsində dominantlıq edir.

Digər ölkələrin payı isə İdxalın strukturunda ümumi idxala

nisbətən (cədvəl 8) Rusiya 16,76%, Ukrayna 4,77%,Türkiyə

9,81%, ABŞ 5,90%, Almaniya 4,99%, Böyük Britaniya 5,09%,

Türkmənistan 5,65%, Qazaxıstan 10,46%, İran 3,46%, Fransa

7,06% və s. təşkil edirlər. İdxalın strukturunda isə digər ölkələrin

xüsusi çəkisi 0,2-1,8% arasında dəyişir.

240

nə malik olan ölkələrdə öz müəssisələrinin filiallarını yaratmaqla

həmin ölkələrdə milli sənayenin inkişafını sürətləndirirlər.

Dünya iqtisadiyyatında transmilli şirkətlərin sayı və xüsusi çəkisi

artır. Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına

əsasən hazır məhsul, qabaqcıl texnologiya, yəni daha çox elmi

tutumlu məhsullar çıxarırlar, həmin texnologiyanı alan ölkələr

isə tez bir zamanda onu tətbiq edərək milli iqtisadiyyatın

formalaşmasını sürətləndirirlər. Kapitalizmin klassik ölkələrinin

bir əsrdə keçmiş olduqlan iqtisadi inkişaf yolunu bu ölkələr cəmi

10-15 ildə qət edirlər.

Məlumdur ki, milli gəlir yalnız istehsal prosesində yaranır.

Ona görə də, dövlət orqanları istehsalla məşğul olan sahibkarlara

hər vasitə ilə bir daha yardım göstərməli və vergilərdə onlara

müəyyən güzəştlər etməlidir.

ABŞ kimi qabaqcıl sənaye ölkəsi belə, milli iqtisadiyyatı

daha da inkişaf etdirmək üçün sahibkarlara güzəştli şərtlərlə

kredit verir, vergilərdə onlara güzəştlər edir. Onlar bilirlər ki,

məhsul istehsalının çoxalması qiymətlərin aşağı salınması,

məhsulların rəqabət qabiliyyətinin artımı əhalinin həyat

səviyyəsinin yüksəlməsi deməkdir.

Milli iqtisadiyyatı dirçəltmək, daxili bazarı qorumaq üçün

bir sıra təxirəsalınmaz tədbirlər görülməlidir. Bunu inzibati yolla

deyil, iqtisadi metodlarla həyata keçirmək daha

məqsədəuyğundur. Belə ki, kənardan gətirilən, respublikada

istehsalı üçün imkan və şərait olan məhsullara yüksək gömrük

tarif dərəcəsi tətbiq etməklə yerli istehsalın artımı üçün stimul

yaradılmalıdır.

Təhlil göstərir ki, iqtisadi əlaqələr sabit deyildir, onlar

dövrü olaraq, əsaslı dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda

məhsuldar qüvvələrin inkişafı və yerləşməsində baş verən də 244

yişiklikləri əks etdirir, əmək bölgüsü dərinləşdikcə İqtisadi

əlaqələrdə İştirak edən sahələrin sayı artır yə əlaqələr təkmilləşir,

İqtisadi əlaqələrin İnkişafında mütərəqqi keyfiyyət dəyişiklikləri

baş verir.

İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi iqtisadiyyatın ayrı-ayrı

sahələri, müəssisələr arasında uzun müddət sabit istehsal

əlaqələrinin olmasını tələb edir. Sahəİərarası istehsal

əlaqələrinin və propor- siyalannın təkmilləşməsi, məhsuldar

qüvvələrin yerləşdirilməslnln yaxşılaşdıniması rayonlararası və

rayondaxili əlaqələrin səmərə- ləşdlrllməsl İlə müşayiət olunur kl,

bu da öz növbəsində səmərəsiz yükdaşımalannı əsaslı surətdə

ixtisara salır.

Təbii-İqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi,

mineral xammal və yanacaq - energetika resurslan ilə təmin

olunma dərəcəsi, sənayenin və kənd təsərrüfatının İnkişafı və

ixtisaslaşlaşdml- ması əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən

edir. Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması nəticəsində

istehsalçılardan hər biri mal göndərməklə, öz tələbatlannı

ödəmək üçün digər mallar alırlar. Beləliklə, iqtisadi əlaqə hər iki

tərəf üçün qarşılıqlı fayda və yüksək iqtisadi səmərə verməklə,

iqtisadi zərurətə çevrilir.

İctimai əmək bölgüsü və iqtisadi əməkdaşlığın əsas

prinsipi əmək məhsuldarlığının artımının təmin olunması, məhsul

istehsalı və onun daşınmasına sərf olunan maddi və əmək

məsrəflərinin ixtisar edilməsidir. İctimai əmək bölgüsünün əsas

məqsədi budur.

İqtisadi əlaqələr mürəkkəb proses olmaqla, istehsal və

tədavül dairəsini əhatə edir, istehsalın ixtisaslaşmasının

təkmilləşməsini, ərazi istehsal komplekslərinin formalaşması və

inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını stimullaşdırır. 245

Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və təkmilləşməsi

məhsuldar qüvvələrin inkişafından əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbli və İqtisadi

şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtlsadi mövqeyi

iqtisadiyyatın müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli

şərait yaradır.

Azərbaycana idxal olunan məhsullar arasında buğda,

un, şəkər və şəkər tozu, kərə yağı, marqarin, bitki yağları, mal əti,

qoyun əti, makaron məmulatı, düyü, kartof, çay, yumurta,

şirniyyat məmulatları, uşaq yeməkləri, meyvə və tərəvəz şirələri,

siqaretlər, şinlər, tikili mallar, ayaqqabı, pambıq parçalar,

televizor və audio-video maqnitofonlar, minik və yük

avtomobilləri, mebel və s. məhsullar üstünlük təşkil edir.

Əlbəttə, Azərbaycan iqtisadiyyatının müasir səviyyəsi

əhalinin artan tələbatını ödəmək iqtidannda deyildir. Ona görə

də, bütün dünya ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycan da öz

tələbatını ödəmək və onun çeşidini yaxşılaşdırmaq üçün dünya

ölkələrilə əməkdaşlıq etməlidir. Respublikaya audio-video

maqnitofonlar, minik və yük avtomobilləri, televizor, traktor,

kombayn gətirilməsi qanunuyğun haldır. Çünki həmin mallara

olan tələbat yalnız xaricdən gətirilən mallar hesabına ödənilir.

Lakin yuxarıda göstərilən məhsulların əksəriyyətini

Azərbaycanda İstehsal etmək üçün şərait və imkan vardır.

İdxalın strukturunda heyvandarlıq, bitki məhsullan, yeyinti

sənaye məhsulları, alkoqollu və alkoqolsuz içkilər, tütünlə birlikdə

37,3 faiz təşkil edir. Halbuki həmin məhsulların əksəriyyətini

respublikada istehsal etməklə onların xüsusi çəkisini xeyli aşağı

salmaq olar. Əgər maşınlar, avadanlıqlar və mexa- nizmlərin

yüksək xüsusi çəkiyə malik olmasını (19,2 faiz) ob

246

yektiv amillər şərtləndirirsə, digər məhsulların idxalın

strukturunda yüksək xüsusi çəkiyə malik olmalarına haqq

qazandırmaq olmaz. Çünki həmin məhsulların daşınması yüksək

nəqliyyat xərcləri ilə müşahidə edilir Təxmini hesablamalara

görə, uzaq məsafələrdən məhsul daşınmasına sərf olunan

xərclər istehsal xərclərinin 60-70 faizini təşkil edir. Ona görə də,

çalışmaq lazımdır ki, istehsal üçün şərait və imkan olan

məhsullar respublikada istehsal olunsun. Bu isə uzaq

məsafələrdən səmərəsiz yükdaşımalarının qarşısını alar, ən

əsası isə yerli ehtiyatlardan istifadə etməklə, sosial-iqtisadi

gərginliyi azaldar, xaricə valyuta axınının qarşısı alınar,

respublika büdcəsinə daxilolmalar artar. Sivil ölkələrdə yerli

istehsalçıları həvəsləndirmək üçün bir sıra təxirəsalınmaz

tədbirlər həyata keçirilir, onlara güzəştli kredit verilir, vergilərdə

güzəştlər edilir və bununla da daxili bazar qorunur.

4.2. AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ XARİCİ TİCARƏT

KONSEPSİYASI VƏ XARİCİ TİCARƏT SİYASƏTİ

Dövlət müstəqilliyinin möhkəmləndirilməsi, ölkələrin bir-

birindən asılılığının getdikcə güclənməsi, bazar iqtisadiyyatına

keçidlə əlaqədar olaraq meydana çıxan problemlərin

mürəkkəbləşməsi, hər şeydən əvvəl milli iqtisadiyyatın

formalaşması və ölkənin beynəlxalq əmək bölgüsündə iştirakı

respublikanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin konseptual əsaslarının

işlənib hazırlanmasından asılıdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dünya təcrübəsinin və

bütövlükdə, beynəlxalq iqtisadi münasibətlərin nəzəri əsaslarının

sistemli təhlili yuxarıda gəldiyimiz qənaətin obyektiv xarak

247

ter daşıdığmi ^göstərir. Xarici ticarət xarici iqtisadi əlaqələrin

realizasiyasının əsas mexanizmi kimi çıxış edir.

Beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sistemində sərhədlərin

getdikcə silinməsi texnologiya, nəqliyyat və rabitə sferalarında

baş verən əsaslı keyfiyyət dəyişiklikləri nəticəsində geniş təkrar

istehsal sferasının başlıca fazaları olan İstehsal və mübadilənin

daha sıx çulğalaşması prosesini sürətləndirməklə real fakt kimi

meydana çıxmışdır.

Bu gün İstehsal edilmiş mal və xidmətlərin əsas hissəsi

xarici ticarət vasitəsilə bazara çıxarılır, ya da həmin məhsulların

istehsalında xarici komponentlərdən İstifadə olunur. Son 40 il

ərzində beynəlxalq mal dövriyyəsi 15 dəfə, İstehsal isə cəmi 6

dəfə artmışdır. Bundan başqa, 10 il ərzində (1984-1993) xarici

investisiyalar 4 dəfə artaraq il ərzində 200 mlrd, dollara çat-

mışd^^°

Azərbaycan Respublikasının potensial imkanları

baxımından «kiçik ölkə» olduğunu, yəni nəinki dünya bazarında,

hətta regional bazarlarda belə mövcud situasiyaya təsir etmək

imkanının yoxluğunu, əksinə, özünün bütövlükdə iqtisadi

fəaliyyətinin təşkili və inkişafında real vəziyyətə uyğunlaşmaq

məcburiyyətində qaldığını qəbul ediriksə, onda ölkənin xarici

ticarət konsepsiyasının formalaşdırılmasında göstərilən cəhətləri

nəzərə almaq və onu qlobal kontekstdə araşdırmaq lazım gəlir.

Bu baxımdan xarici ticarət konsepsiyası inkişaf mərhələ-

rinə uyğun olaraq iki dövr üçün işlənib hazırlanmalıdır:

1) keçid dövrünün xarici ticarət konsepsiyası;

2) real bazar dövrünün xarici ticarət konsepsiyası.

MejtcdynapodHbiıt 6ırjnec Poccuu. )KypHa,ijV9H, 1996, c.l9.

248

I. Keçid dövrü öz mahiyyəti etibarı ilə respublikada

bazarın formalaşması və həmin keyfiyyət aspektində real bazar

münasibətlərinin təşəkkülü ilə başa çatmalıdır.

Əlbəttə, bəzi müəlliflərin iqtisadi İnkişafda Markssayağı

sıçrayışın mümkünlüyü barəsindəki fikirləri ilə razılaşmaq

düzgün olmazdı. Belə ki, marketinqdən istifadə heç də arzu

edildiyi kimi «alıcı» bazarının bərqərar olmasına gətirib

çıxartmayacaqdır. Sübut etməyə ehtiyac yoxdur ki, «alıcı» və

«satıcı» bazarları iqtisadi inkişafın keyfiyyət fərqləri olmaqla,

müəyyən mərhələləri Özündə əks etdirirlər. «Satıcı» bazan

sənayeləşmə dövrünün, «alıcı» bazarı isə informasiya dövrünün

bazarlarıdır. Əgər Azərbaycanda sənayeləşmə dövrü başa

çatmayıbsa, mövcud istehsalat sahələri ən yaxşı halda ya

xammal - yarım- fabrikat yönümlü, ya da sabiq SSRİ iqtisadi

məkanı çərçivəsində olduğu kimi texnoloji zəncirin həlqələrindən

birldirsə, onda hansı «alıcı» bazarından, tələbin keyfiyyət

üstünlüyündən danışmaq olar.

Digər tərəfdən isə «alıcı» bazarı, real məzmunlu «satıcı»

bazarının İnkişaf təmayülündən başqa bir şey deyildir. Yəni,

əvvəlcə «satıcı» bazarı formalaşmalıdır ki, göstərilən istiqamətdə

tərəqqinin əldə edilməsi üçün maddi əsas yaransın. Beləliklə,

keçid dövrünün iqtisadi təbiətinin qismən olsa da (məhz xarici

ticarətin konseptual əsasları baxımından) təsviri göstərir ki, xarici

iqtisadi fəaliyyətin fundamental prinsipləri labüd olaraq alınacaq

nəticənin mahiyyətinə zidd olmamalıdır.

Fikrimlzcə, müasir reallığın bütün zəruriyyətlərini əks

etdirmək baxımından yuxarıda göstərdiyimiz konsepsiya

praqma- tikliyi ilə səciyyələnə bilər.

249

II. Real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesi başa

çatdıqdan sonra ölkədə həm iqtisadi bazisin sosial-iqtisadi

mahiyyətində, həm də cəmiyyətin siyasi təşkilində köklü

keyfiyyət dəyişiklikləri baş verməklə ölkənin dünya

iqtisadiyyatına funksional inteqrasiyası baş verəcəkdir. Bu

proses xarici amillərdən qarşılıqlı asılılığı daha da

gücləndirəcəkdir. Göründüyü kimi, xarici ticarətin konsentual

əsasları ölkənin inkişaf mərhələlərinə uyğun şəkildə

formalaşdırılmalı və metodoloji prinsiplərin tarixi səciyyə daşıdığı

birmənalı şəkildə qəbul olunmalıdır.

III. Ölkənin xarici ticarət konsepsiyası bütövlükdə iqtisadi

təhlükəsizlik konsepsiyasının tərkib elementi kimi nəzərdən

keçirilməli və formalaşdırılmalıdır. Belə ki, dövlətin iqtisadi

təhlükəsizlik sisteminin yaradılması və möhkəmləndirilməsi

başlıca olaraq ticarətin təşkili və inkişafından birbaşa asılıdır.

Hər şeydən əvvəl, qarşılıqlı münasibətlərdə üzvi birliyə

nail olmaq, yarana biləcək antaqonist ziddiyyətlərin daha az itki

ilə aradan qaldırılmasına imkan yaradır. Xarici ticarətin

strukturunda baş verən dəyişikliklər ölkənin maddi rifahına təsir

göstərir. Eləcə də əvvəllər qeyd etdiyimiz kimi, bütövlükdə

iqtisadi fəaliyyətin təşkili və idarə edilməsində daxili və xarici

amillərin rolunu qiymətləndirmək lazımdır. Aydındır ki, ölkənin

iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyası inkişaf prosesində müəyyən

keyfiyyət dəyişikliklərinə uğrayır. Real bazar münasibətlərinin

təşəkkülü prosesinə paralel olaraq ümummilli mənafelərin

nəzərə alınması başlıca şərtdir.

Belə ki, iqtisadi münasibətlərin getdikcə dərinləşməsi

ölkənin həm iqtisadi təhlükəsizlik konsepsiyasında, həm də xarici

ticarətində əsaslı dəyişikliklər tələb edir.

2.S0

IV. Dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkələrin inkişaf yollarının

seçilməsi son dərəcə mühüm məsələlərdən biridir. Ümumiyyətlə,

milli iqtisadiyyatın xarici amillərlə sıx əlaqəliliyi və qarşılıqlı

asılılığı baxımından 3 inkişaf modelini fərqləndirmək

mümkündür:

1) İqtisadiyyatın ixrac yönümünün yüksəldilməsini

nəzərdə tutan inkişaf modeli;

2) İdxalı əvəz edəcək istehsal sahələrinin inkişaf modeli;

3) İqtisadi inteqrasiya modeli.

Bu modellərdən hər hansı birinin seçilməsi öz mahiyyəti

etibarilə xarici ticarət konsepsiyasının formalaşdırılması

deməkdir. Buna görə də, Azərbaycanın mövcud potensialı

baxımından bunlardan hansının daha məqsədəmüvafiq

olduğunu araşdırmaq zəruridir.

Beləliklə, İxrac yönümlü inkişaf müasir beynəlxalq iqtisadi

münasibətlər sistemində mühüm yer tutan modellərdən biridir və

milli iqtisadiyyatın göstərilən istiqamətdə inkişafını tələb edir.

Lakin Azərbaycan Respublikasının bu modeli tətbiq etməsi üçün

aşağıda göstərilən bir sıra problemlərin həlli vacibdir:

1) Dünya bazarında yaranmış vəziyyət məhsul və

xidmətlərin ixracatında tamamilə yeni amillərə və parametrlərə

əsaslanmağı tələb edir. Belə ki, müasir texnika və

texnologiyaların tətbiqi, yeni mallar İstehsal artımının və

rəqabətin qeyri-müəyyənliyi dünya standartlarına cavab

verməyən məhsullar istehsal edən Azərbaycanın İxrac

imkanlarını xeyli məhdudlaşdırır;

2) İxrac yönümlü inkişaf rəqabətə davam gətirməyi, yeni

üstünlüklər yaratmağı tələb edir. Yəni, İnfrastruktura, marketinq

və yeni texnologiyaların əldə edilməsi məqsədi ilə fasiləsiz olaraq

investisiya qoyuluşları həyata keçirilməlidir. Aydındır ki, 251

müasir şəraitdə maliyyə-valyuta resursları hətta minimal tələbləri

ödəmək iqtidarında olmadığı bir dövrdə göstərilən istiqamətdə

irihəcmli kapital qoyuluşlarının həyata keçirilməsi mümkün

deyildir:

3) Hətta bütün imkan və vəsaitlərin mövcudluğu

şəraitində belə ixrac yönümlü irıkişaf modelinin tətbiqi və onun

rolunun yüksəldilməsi istənilən nəticəni verə bilməz. Belə ki, milli

iqtisadiyyatın ixrac yönümünün gücləndirilməsi xarici

bazarlardan ixrac asılılığı yaradır və nəticədə daxili sosial-iqtisadi

situasiyaya güclü təsir göstərir. Aydındır ki, ənənəvi

tərəf-müqabillərində də iqtisadi situasiyanın pisləşməsi

zəncirvarı reaksiya doğurmaqla ölkədə staqfliyasiyanı

sürətləndirərək böhranlı vəziyyət yaradır. Buna görə də, İxracat

prosesinin əsas hissəsinin yönəldiyi xarici bazarlara əməli

yardım edilməsi problemi meydana çıxır ki, bu da qlobal qarşılıqlı

asılılığın yeni keyfiyyət aspektləri kimi səciyyələnə bilər.

Ölkənin xarici ticarət konsepsiyasının ağırlıq mərkəzi kimi

idxalı əvəz edəcək istehsal sahələrinin təşkili modelinin də bir

sıra nöqsanları vardır.

Əlbəttə, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi baxımından bir sıra

mal və mal qrupları üzrə (məsələn, ərzaq məhsulları) idxal

asılılığına son qoyulması mühüm problemlərdən biridir. Lakin

bütün məhsul və xidmətlər üzrə idxalı əvəz edəcək istehsal

sahələrini inkişaf etdirmək həm mövcud potensial, həm də

sosial-iqtisadi səmərəlilik baxımından qeyri-mümkündür. İdxalı

əvəz edəcək istehsal sahələrinin təşkili irihəcmli investisiya

qoyuluşları tələb edir, digər tərəfdən, ölkənin müxtəlif istehsal

amilləri ilə təchizi dərəcələri arasındakı fərq öz-özlüyündə xarici

ticarətin strukturunu müəyyənləşdirmək imkanı verir ki, bunun da

252

heç bir əsas olmadan dəyişdirilməsi xarici ticarət sferasında

böyük itkilərlə nəticələnə bilər.

Şübhə yoxdur ki, bazar iqtisadiyyatına keçid dövrü

ərzində Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyasının əsas

metodoloji prinsipi müqayisəli üstünlüklərdən ibarət olmalıdır.

Buna görə də, bütün məhsul növləri üzrə idxalı əvəz edəcək

istehsal sferalarının təşkili istənilən səmərəni verməyəcəkdir.

Fikrimizcə, ölkənin xarici ticarət konsepsiyasının əsas

istinad bazası regional iqtisadi inteqrasiya çərçivəsi daxilində

yaradılan azad ticarət blokları ola bilər. Avropa Azad Ticarət

Assosiasiyası tipli ticarət zonalarının təşkili həm keçid dövrü

ərzində, həm də perspektivdə daxili və xarici iqtisadi fəaliyyətin

optimal uyğunluğuna əsaslanan xarici ticarət konsepsiyasını

formalaşdırmağa və tətbiq etməyə imkan verərdi. Dünya

təcrübəsindən məlumdur ki, regional iqtisadi inteqrasiyanın 5

ardıcıl İnkişaf mərhələləri vardır;^^

- azad ticarət zonası; üzv ölkələr arasında ticarət

sferasında bütün məhdudiyyətlər ləğv edilir;

- gömrük ittifaqı; göstərilənlərlə yanaşı üçüncü ölkələrə

qarşı vahid gömrük tarifi dərəcələri tətbiq edilir;

- ümumi bazar; məhsul istehsalı və satışını blokdaxili

hərəkəti tam sərbəstləşdirilərək ümumi bazar məkanı

formalaşdırılır;

- iqtisadi ittifaq; iqtisadi qanunvericilik və milli iqtisadi

siyasət identidisasiya olunur və valyuta inteqrasiyası başa

çatdınlır;

- tam iqtisadi inteqrasiya; federativ yaxud konfederativ

prinsiplər əsasında yeni dövlət yaradılır. E.r.MypaecKUÜ. Pe^uonu.ıhıuıH uftmeepcnfuu a pajsuGaıoıneMCH Miıpe. M.,

UayKü, 1990, c.ll.

2.53

Aydındır ki, Azərbaycanın keçid dövrünün spesifik

xüsusiyyətləri baxımından regional iqtisadi inteqrasiyaya

funksional qoşulması qeyri-mümkündür. Məhz buna görə də,

azad ticarət bloklarına daxil olmaq, yəni inteqrasiyanın birinci

mərhələsinin tam səlahiyyətli iştirakçısı kimi fəaliyyət göstərmək

birbaşa müasir gerçəklikdən doğan nəticədir.

Hal-hazırda Azərbaycan Avroasiya məkanında yeganə

ölkədir ki, eyni zamanda 5 regional qruplaşmada iştirak edir:

1) Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB);

2) İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatı (EKO);

3) Qara dəniz hövzəsi ölkələrinin iqtisadi əməkdaşlıq

təşkilatı;

4) Türk dövlətlərinin iş birliyi şurası; : -

6) GUÖAM (Gürcüstan, Ukrayna, Özbəkistan,

Azərbaycan, Moldova)

Bu bloklardan heç birində real məzmunlu inteqrasiya

prosesləri getmir, bununla yanaşı istənilən istiqamətdə azad

ticarət zonalarının təşkili ölkənin xarici ticarət əlaqələrinin

inkişafında və onun strukturunun təkmilləşdirllməslndə mühüm

rol oynaya bilər.

Beləliklə, Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyası

bütövlükdə ölkənin iqtisadi təhlükəsizlik sisteminə, ilk növbədə

milli rəqabət üstünlüklərinin formalaşdırılması və inkişafına

əsaslanmalıdır.

Ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyi ümumi xarakter daşıyan və

bir-biri ilə sıx qarşılıqlı əlaqədə olan istehsal, tələb və bazar

amillərinə əsaslanır.

Milli rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi ölkə hökumətinin

siyasətindən, həm də ayrı-ayrı bazar subyektlərinin təsir

254

dairəsindən kənarda olan və nəzarət edilə bilməyən hadisələr

arasında qarşılıqlı təsirin xarakterindən və əlaqələndirilməsindən

asılıdır.

Göstərilən tərzdə xarici ticarət konsepsiyasının istinad

nöqtəsi müəyyənləşdirilərək, onun əsas istiqamətlərini aşağıdakı

kimi formalaşdırmaq olar.

I. Strateji istiqamətlər;

- İxracatın dövlət həvəsləndirilməsi sisteminin təşkili;

- Bazar subyektlərinin rəqabət qabiliyyətliliyinin

yüksəldilməsi məqsədi ilə dövlət proqramlarının hazırlanması;

- Daxili bazarın milli mənafelərə uyğun qorunması.

II. İxrac fəaliyyəti: 4 ^ ^ ^

- Ölkənin ixrac potensialının formalaşdırılması və inkişaf

etdirilməsi;

- İxrac strukturunun təkmilləşdirilməsi, əsas ağırlıq

mərkəzinin hazır məhsul və xidmətlər üzərinə keçirilməsi;

- Ölkənin İxrac potensialının müqayisəli üstünlük prinsipi

əsasında qiymətləndirilməsi;

- Texnologiya tutumlu məhsulların ixracının artırılması;

- İxracyönümlü istehsalın inkişafı və modernləşdirilmə-

sində xarici investisiyaların aktiv surətdə cəlb edilməsi;

III. idxal sferası üzrə: 3 ^

- Mühüm məhsul növlərinin daxili tələbatı ödəmək

səviyyəsində istehsalının təşkili;

- İdxalın strukturuna nəzarət;

- Ölkənin idxal asılılığının azaldılması.

255

Aydındır ki, Azərbaycanın xarici ticarət konsepsiyası

göstərilən istiqamətlərin üzvi vəhdətinə əsaslanmaqla

formalaşdırılmalı və ölkənin xarici ticarəti bu prinsiplər bazasında

həyata keçirilməlidir.

Xarici ticarət siyasəti dövlət siyasətinin mühüm tərkib

hissələrindən biridir. Hətta son dövrlərdə inkişaf etmiş ölkələrin

xarici siyasət idarələri də beynəlxalq iqtisadi əlaqələrdə, xüsusi

ilə xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsində yaxından iştirak

edirlər. ABŞ Dövlət departamentinin İqtisadiyyat və Biznes İşləri

üzrə Bürosu, Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin xarici iqtisadi

siyasət, Avropa inteqrasiyası idarəsi və s. buna misal ola bilər.

Eyni zamanda, xarici iqtisadi problemlərin kompleks xarakteri,

onların ümumiqtlsadi inkişafla sıx bağlılığı bəzi ölkələrdə xüsusi

təşkilatlararası orqanların yaranmasına səbəb olur. Məsələn,

Almaniya Federativ Respublikasında ticarət siyasəti, idxal,

xammal və ixrac təminatları üzrə nazirlik fəaliyyət göstərir. Xarici

ticarət və ümumiyyətlə, xarici iqtisadi əlaqələrin təşkilat! quruluşu

üzrə dünya ölkələrinin təcrübəsinin təhlili göstərir ki, xarici ticarət

siyasətinin, eləcə də xarici iqtisadi fəaliyyətin səmərəli həyata

keçirilməsi üçün bu istiqamətdə zəruri olan təşkilat strukturları -

nazirliklərarası xarici iqtisadi əlaqələr komitəsi, beynəlxalq

təsərrüfat kooperasiyası, beynəlxalq sahibkarlıq və s.

yaradılmalıdır. Lakin, bu heç də o demək deyildir ki, xarici ticarət

əlaqələri bütünlükdə dövlət inhisarına alınmalıdır. Əvvəllər qeyd

etdiyimiz kimi, xarici iqtisadi fəaliyyətin inhisar- laşdırılması və

eyni zamanda, daxili bazarda əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi real

bazar münasibətlərinin təşəkkülü istiqamətində bir sıra

problemlərin yaranmasına səbəb ola bilər. İnki-

256

şaf etmiş ölkələrin xarici ticarət siyasəti sferasındakı təcrübəsi

göstərir ki, burada iki istiqamət özünü açıq-aşkar büruzə verir:

1. Azad ticarət siyasəti;

2. Proteksionizm (himayədarlıq).

Klassik bazarın formalaşdığı dövrdə, inhisar və inhisar

birliklərinin hələ meydana çıxmadıqları azad rəqabət şəraitində

xarici ticarət siyasətinin tam sərbəstləşdirilməsi bütün ölkələr

üçün əlverişli idi. Belə ki, nəzərdən keçirilən dövrdə iqtisadi

vahidlərin bazar fəaliyyəti və iqtisadi imkanları elə bir səviyyədə

İdi ki, onların nəinki ayrı-ayrılıqda, hətta qrup şəklində belə

bazardakı situasiyaya təsir göstərə bilmirdilər. Əksinə, onların

bazar fəaliyyəti ümumi vəziyyətlə tənzimlənirdi. Lakin əmtəə

təsərrüfatının sonrakı inkişafı və sənaye inqilabının başa çatması

ilə əlaqədar olaraq İnhisar və inhisar birlikləri meydana çıxdı ki,

bu da ümumiyyətlə, dünya İqtisadiyyatının İnkişafında

keyfiyyətcə yeni mərhələ idi. Eyni zamanda, inhisarların

yaranması xarici ticarət siyasətində himayəçilik (proteksionizm)

təmayülünün güclənməsi prosesi ilə paralel olaraq gedirdi.

Xarici ticarətin protekslonist nəzəriyyəsinin ən görkəmli

nümayəndəsi F.List olmuşdur. Onun nəzəriyyəsi təsərrüfat

inkişafının mərhələləri haqqında təlimə əsaslanır.

Listin fikrincə, bütün ölkələr öz inkişafında aqrar ölkədən

aqrar-sənaye, sonra isə aqrar-sənaye-ticarət ölkələrinə

çevrilirlər.^^ İnkişafın ən yüksək mərhələsinə çatmaqda əsas rolu

gömrük rüsumları oynayır. Eyni zamanda, gömrük rüsumları

sənayenin hələ zəif inkişaf etdiyi və xarici rəqabətə tab gətirə

bilməyəcəyi mərhələsində xüsusilə zəruridir. XIX əsrin axırları

“ flomanoe fi.C. Rnemuna mop^oaiH Kanunuı:ntamıuecKiı.\ anpaıı. M.: «Mejıcdy-

napoöfihie oniHOutenu}i», 1973, c. 262

257

XX əsrin əvvəllərində azad rəqabətin inhisarçı rəqabətlə əvəz

olunması və inhisarların güclü inkişafı ilə əlaqədar olaraq

proteksionizm xeyli güclənmişdir.

Xarici ticarətin azalan əhəmiyyəti nəzəriyyəsinin banisi

V. Zombartın fikrincə, kapitalizm inkişaf etdikcə ayrı-ayrı

ölkələr arasında ticarət-iqtisadi əlaqələr zəifləyir və həmin

ölkələrin təsərrüfatları daha çox qapalı və bir-birindən təcrid

olunmuş vəziyyətə gəlib çıxır.

Bununla belə, dünya təcrübəsi göstərir ki,

proteksionizmdən ən geniş surətdə istifadə edilmiş və bu proses

indi də davam etməkdədir. Lakin bu heç də total xarakter

daşımır. Məsələn, Yaponiyada poladəritmə sənayesi, Koreya

Respublikasında sement İstehsalı, Tayvanda toxuculuq sənayesi

yüksək gömrük tarifləri ilə xarici rəqabətdən qorunur.

İqtisadiyyatın digər sahələri tam sərbəst formada fəaliyyətlərini

həyata keçirirlər.

Qeyd edilməlidir ki, hal-hazırda xarici ticarət siyasətində

tam sərbəst və tam protekslonist cərəyanlar mövcud deyildir. Hər

bir ölkənin xarici ticarət siyasəti, onun iqtisadiyyatının inkişaf

səviyyəsinə, daxili bazardakı situasiyaya və ümumiyyətlə, milli

xüsusiyyətlərdən İrəli gələn cəhətlərə əsaslanaraq

müəyyənləşdirilir.

Xarici mal dövriyyəsində elm, kapital tutumlu sənaye

məhsullarının üstünlük təşkil etdiyi İnkişaf etmiş ölkələr özlərinin

xarici ticarət siyasətinin işlənib hazırlanmasında nəinki klassik

proteksionizm, eləcə də neproteksionizmln metod və

üsullarından («keyfiyyətin yenidən yoxlanılması»), «standartlann

milli standartlara uyğunluğunun yenidən yoxlanılması», «ixra- cın

könüllü məhdudlaşdırılması)) və s.) geniş surətdə istifadə edirlər.

258

Lakin inkişaf etməkdə olan ölkələr, o cümlədən

Azərbaycan Respublikası mövcud iqtisadi reallıqlar baxımından

xarici ticarət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini həyata

keçirməyə məcburdurlar. Belə ki:

1) Respublikada real bazar münasibətlərinin

formalaşması və tamqiymətli xarici iqtisadi fəaliyyətin həyata

keçirilməsi üçün bütün məhdudiyyətlərin götürülməsi tələb

olunur;

2) İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ümumi cəhət onlann

(o cümlədən, Azərbaycanın) öz imkanları çərçivəsində

investisiya və iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri siyasəti

aparmağa, əsas fondların və bir sıra istehsal sahələrinin yenidən

qurulmasını həyata keçirməyə, yeni texnika və texnologiya əldə

edilməsinə nail ola bilməmələrindədir. Yeganə çıxış yolu «xariçi

impuls- dan» tam həcmdə İstifadə olunmasından İbarətdir;

3) Həmin ölkələrin istehsal etdikləri sənaye məhsulları

əksər hallarda dünya standartlarına cavab vermir;

4) İnkişaf etməkdə olan ölkələrin, o cümlədən

Azərbaycan Respublikasının ixracında neft və neft məhsulları

yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.

Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, formalaşmaqda

olan, eləcə də milli iqtisadiyyatın prioritet sahələrinin xarici

rəqabətdən qorunmasının böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır və bu

istiqamətdə həyata keçirilməsi labüd olan tədbirlər sistemi işlənib

hazırlanmalıdır.

Fikrimizcə, yerli sənaye məhsullarının xarici rəqabətdən

qorunmasında ən təsirli vasitə proteksionist gömrük

rüsumlarının tətbiqi ola bilər. Aydındır ki, bu halda idxal olunan

sənaye məhsullarına qoyulacaq gömrük rüsumlarının məbləği

həmin məhsulların daxili bazardakı pərakəndə satış qiymətləri

ya yerli 259

məhsulların qiymətləri səviyyəsində olmalı, ya da ondan yüksək

olmalıdır.

Beləliklə, bazar iqtisadiyyatına keçidin müvəffəqiyyətlə

başa çatdırılması, iqtisadiyyatın zəruri artım tempinə nail

olunması və dünya iqtisadiyyatına səmərəli qovuşma xarici

ticarət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini tələb edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, bu sahədə 5 aprel 1994-cü il

tarixli «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin

sərbəstləşdirilməsi haqqmda» və «Azərbaycan Respublikasında

xarici ticarətin daha da liberallaşdırılması haqqında» 24 iyun

1997-ci il tarixli Azərbaycan Respublikası prezidentinin

fərmanları önəmli rol oynamışdır. Həmin fərmanlarda bazar

mexanizmlərinin geniş tətbiqi əsasında iqtisadiyyatın yenidən

qurulması və inkişafında dönüş yaratmaq, xarici bazar

subyektləri ilə qarşılıqlı faydalı ticarət və iqtisadi əlaqələri

genişləndirmək, onların səmərəliliyinin yüksəldilməsi, xarici

bazarlara məhsul satışında və idxalda daxili bazar subyektlərinin

fəaliyyətinin sərbəstləşdirilməsi, ticarət əlaqələrinin daha da

liberallaşdırılması, genişləndirilməsi, respublikada idxal-ixrac

əməliyyatlarının tənzimlənməsi qaydalan respublikanın valyuta

ehtiyatlarının və ixrac potensialının artırılmasında onların

marağının gücləndirilməsi və s. cəhətlər üzrə aidiyyəti! qərarlar

qəbul olunmuşdur.

Bu fərmanlarla məhsulların xarici ticarətində

məhdudiyyətlər aradan qaldırılmış bütün hüquqi şəxslərə strateji

məhsullar üzrə xarici ticarət fəaliyyətini həyata keçirmək

səlahiyyəti verilmişdir. Bununla belə bu dəyişiklik bazar

subyektlərinin sərbəst kommersiya fəaliyyəti yolunda müəyyən

əngəllər də yaratmışdır. Belə ki, müəssisə və təşkilatların

gəlirlərindən Vahid Valyuta Fonduna məcburi köçürmələr məhsul

növündən asılı 260

olaraq 10-70% arasında təşkil etmişdir. Məsələn, neftçıxarma və

neft emaledici sahələrin müəssisələri üçün valyuta mədaxilindən

köçürmələr 65%, kimya sənayesi - 50-70%, pambıq emalı - 70%,

tütünçülük - 50-60% təşkil edirdi. Aydındır ki, yüksək

normativlərin tətbiqi nəinki ixrac potensialının inkişafına mənfi

təsir göstərir, həmçinin ixraca olan stimulu da azaldır.

İxraca nəzarətin formalarından biri kimi strateji

məhsulların respublikadaxili satışında tender yaxud əmtəə

birjalarından istifadə edilməsini nəzərədə tutulurdu. Burada

məqsəd strateji məhsulların dünya qiymətlərindən aşağı

səviyyədə ixracının qarşısının alınmasından ibarət olmuşdur.

Digər tərəfdən, valyuta siyasətinin optimallığına nail

olunması, manatın daxili dönərllliyini, onun digər valyutalara

nisbətən real məzənnəsini müəyyənləşdirən və banklararası

valyuta birjasının müntəzəm fəaliyyətini təmin edən tədbirlərin

işlənib hazırlanmasına, məhsul ixracını stimullaşdırmaq üçün

manatı digər valyutalara dəyişdirərkən respublikadan kənara

məhsul satan istehsalçı müəssisələrə üstünlüyün verilməsinə də

xüsusi diqqət fetirilməsi nəzərədə tutulurdu.

Fərmanda nəzərdə tutulan müddəaların tətbiqi xarici

ticarət siyasətinin formalaşmasında və bir sistem kimi fəaliyyət

göstərməsində mühüm rol oynamışdır. Respublikanın xarici

ticarət əlaqələrinin artması və uzaq xarici ölkələrilə

münasibətlərin sürətli inkişafı xarici ticarət siyasətinin daha da

təkmilləş- dirilməsini tələb edirdi. Bununla əlaqədar olaraq

Azərbaycan Respublikasının prezidenti biri-birinin ardınca 2 mart

1996-cı il tarixli «Əməyin ödənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi

və xarici iqtisadi əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi sahəsində əlavə

tədbirlər haqqında», 6 avqust 1996-cı il tarixli «Azərbaycan

261

Respublikasında xarici ticarətin tənzimlənməsi haqqında» və bu

fərmana əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə 24 sentyabr

1996-cı il tarixli fərmanlarını vermişdir. Bu fərmanlar

respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin maksimum

sərbəstləşdirilməsi və ölkənin xarici ticarət siyasətinin inkişafın

dinamikasına uyğuniaşdırılması məqsədini daşıyırdı. Belə ki,

qəbul edilmiş dəyişikliklər nəticəsində strateji məhsulların sayı

17-dən 4-ə qədər (neft və neft məhsulları, elektrik enerjisi, əlvan

metallar, pambıq mahlıcı) azaldıldı. Əmtəə birjalarından alınmış

malların növündən asılı olmayaraq birjanın verdiyi sertifikatı

gömrük orqanlarında bəyan etməklə ixracına icazə verildi,

valyuta gəlirlərinin gizlədilməsi imkanlarını ləğv etmək üzrə

mühüm dəyişikliklər apanidı və s.

Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, 1991-ci illə

müqayisədə ölkənin müstəqil dövlət statusunda fəaliyyəti, xarici

ticarət siyasətinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi bir sıra müsbət

nəticələr əldə etməyə imkan vermişdir.

Belə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin

tənzimlənməsi sferasında sistemliliyə nail olunmuş, ölkənin milli

mənafelərinin qorunması istiqamətində irəliləyiş əldə edilmişdir.,

İkincisi, xarici ticarət əlaqələrinin sərbəstləşdirilməsi,

ölkədə real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesinə paralel

olaraq aparılır ki, bu da perspektivdə məqsədəuyğun nəticələrin

əldə edilməsinə səbəb olacaqdır; üçüncüsü, hal-hazırda yeridilən

xarici ticarət siyasəti əlaqələrinin coğrafiyası baxımından

çoxtərəflilik, ölkənin hər hansı bir regiondan asılı düşməsinə

imkan vermir və s.

Bununla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, hələlik respublikanın

xarici ticarət siyasəti ümurinmilli mənafelərlə tam uyğun deyil

262

dir, bunun əsas səbəbi isə müasir inkişaf mərhələsində xarici

ticarət siyasətinin yüksək səviyyədə formalaşa bilməməsi və bir

sıra faktiki problemlərin mövcud olması İlə əlaqədardır. Söhbət,

hər şeydən əvvəl, xarici ticarət siyasətinin ümumi iqtisadi

siyasətinin tərkib hissəsi olmasından gedir. Məhz bu istiqamətdə

işə fəaliyyətin təşkili qarşılıqlı əlaqədə və üzvi vəhdətdə

formalaşdırılmalıdır ki, bu da təbii olaraq, müəyyən problemlər

yaradır.

Digər tərəfdən respublikanın hələ bazar iqtisadiyyatına

keçid dövründə olması, bazar subeyktlərinin tam qiymətli

kommersiya fəaliyyətini həyata keçirə bilməmələri, manatın

dönərli olmaması və s., son nəticədə xarici ticarət siyasətinin

maddi əsası olan cəhətlərin zəruri səviyyədə təşəkkül

tapmaması digər xarakterli və səviyyəli problemlərin meydana

çıxmasını şərtləndirir.

Həmçinin, qeyd olunmalıdır ki, mal və xidmətlər üzrə

xarici ticarət əlaqələrinin tənzimlənməsi xüsusiyyətləri

texnologiya, Nou-hau və s. üzrə ticarətin təşkilinə birbaşa təsir

göstərirsə, digər tərəfdən kapitalın miqrasiyasını, ölkəyə xarici

investisiyalann cəlb edilməsini şərtləndirməklə bütövlükdə

ölkənin beynəlxalq iqtisadi münasibətlər kompleksinin

formalaşmasında mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, mal və

xidmətlər üzrə xarici ticarət əlaqələri əksər hallarda kapital

ixracının alternativ variantına çevrilir ki, bu da xarici

investisiyalara böyük ehtiyacı olan ölkənin xarici ticarət

siyasətində nəzərə alınmasını zəruri edir.

Ölkədə normal istehlak bazarının formalaşması, istehlak

bazarının təmin olunması və tarazlaşdırılması, ilk növbədə, tələb

və təklifin həcmi və strukturu, istehlakçıların gəlirləri və qiymətlər

arasında uyğunluq olmasını tələb edir. Belə uyğunlu 263

ğun yaranması əhəmiyyətli dərəcədə xarici iqtisadi əlaqələrdən

asılıdır. Əhalinin və ölkənin tələbatı yalnız daxili istehsal

hesabına deyil, həm də idxal hesabına formalaşır. Bundan əlavə

idxal hesabına yerli istehsalı inkişaf etdirmək və səmərəliliyini

artırmaq üçün əlavə imkanlar yaranır.

Xarici iqtisadi əlaqələr istehlak bazarında tələbin

formalaşmasına təsir göstərir, tələbin çoxsahəli və çoxçeşidli

strukturu formalaşır, digər tərəfdən rəqabətin artması nəticəsində

istehlakçıların seçim imkanları genişlənir və qiymətlərin aşağı

düşməsi ilə əlaqədar olaraq əhalinin alıcılıq qabiliyyəti yüksəlir.

Xarici iqtisadi əlaqələr istehlakçıların gəlirlərinə də təsir

göstərir. Belə ki, istehsal imkanlarının genişlənməsi hüquqi və

fiziki şəxslərin məşğulluq səviyyəsinin yüksəlhnəsinə və onların

gəlirlərinin artmasına səbəb olur. Digər tərəfdən əhalinin

müəyyən hissəsinin digər ölkələrdə işləməsi və ixrac üçün

imkanlar yaranır.

Açıq iqtisadi sistemdə istehlak bazarında rəqabətin idxal

hesabına güclənməsi qiyrinətlərə də güclü təsir göstərir.

Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək bu qənaətə gəlmək

olar ki, xarici iqtisadi əlaqələr hər hansı bir ölkədə istehlak

bazarının formalaşmasına həm birbaşa, həm də dolayı təsir

göstərir.

Birbaşa təsir bilavasitə idxal-ixrac əməliyyatları ilə

əlaqədar olduğu halda, dolayı təsir çoxsahəlidir və bunun

aşağıdakı istiqamətləri vardır:

- istehlak malları üzrə daxili bazar tələbatının inkişafı və

ödənilməsi üçün imkan yaranması;

- daxili bazar tələbatından artıq istehsal olunan mallar

üçün xarici bazarlara çıxış imkanının yaranması;

264

- bazarın genişlənməsi nəticəsində rəqabət mühitinin in-

kişcjfı və bunun nəticəsində qiymətlərin aşağı düşməsi;

' - beynəlxalq əmək bölgüsündə üstünlüklərə uyğun

ixtisaslaşma nəticəsində İstehsalın inkişaf etdirilməsi və ondan

daha səmərəli istifadə olunması;

- elmi-texniki tərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi üçün şərait

yaranması və bunun nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında, o

cümlədən istehlak bazarında dinamikliyin artması və s.

Müqayləsəli üstünlük prinsipindən məlumdur ki, hər bir

hüquqi və fiziki şəxs özünün daha yaxşı bacardığı İşlə məşğul

olmalıdır. Bu halda o. həm özü, həm de cəmiyyət qazanır. Bu

təkcə ölkə İqtisadiyyatının subyektlərinə aid deyil. Hüquqi və fiziki

şəxslərin birinin digərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyü olduğu

kimi, bu və ya digər malın istehsalında bir ölkənin hər hansı bir

şirkəti, digər ölkənin şirkətlərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyə

malik olur. Odur ki, beynəlxalq əmək bölgüsü və ölkələrarası

mübadilə obyektiv zərurətdən irəli gəlir, ona görə də, ölkələrarası

ticarət hər bir ölkə üçün lazımdır. Lakin bu İşi dövlət bazarın

ixtiyarına buraxa bilməz.

Tarixən XİF-in dövlət tənzimlənməsinə münasibətdə iki

əsas meyli formalaşmışdır: azad ticarət və proteksionizm.

Azad ticarət tərəfdarları (A.Smlt, D.Rikardo, J.B.Sey,

E.Xekşer, B.Olin, R.Vernon, P.Stolper və b.) fikirlərini belə

əsaslandırırlar ki, maneəsiz həyata keçirilən ticarət qarşılıqlı

faydalı beynəlxalq əmək bölgüsünə kömək edir, bütün ölkələrin

real milli məhsulunu potensial olaraq xeyli artırır və bütün yer

kürəsində həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə İmkan yaradır.

Proteksionizm tərəfdarları (T.Eşli, F.Zombart, C.Keyns,

A.Hamilton və b.) isə öz fikirlərini ənənəvi təşəkkül tapmış

265

iqtisadi durumu saxlamaq, yeni yaranan milli sənaye sahələrini

qorumaq, dövlət büdcəsinin gəlirlərini artırmaq, dempinqi (başqa

ölkələrin bazarlarında, həmin ölkələr üçün «normal»

qiymətlərdən aşağı malların satılmasıdır) neytrallaşdırmaq,

ölkənin müdafiə qabiliyyətini lazımi səviyyədə saxlamaq zərurəti

və s.ilə əsaslandırırlar.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, azad ticarətin müsbət

səciyyələndirilməsi və Ideallaşdınlmasına baxmayaraq, bu ideya

heç də həmişə gözlənilən nəticələri vermir. Təkcə XX əsrdə azad

ticarət və proteksionizm ideyalarının hər biri iqtisadi fikirdə

üstünlük əldə etmişlər.

Dünya təsərrüfat sistemində yaranmış müasir şərait,

xüsusilə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın sürətli İnkişafı,

ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi asılılıqlarının güclənməsi, transmilli

korporasiyaların dünya iqtisadiyyatında rolunun artması, dünya

bazarında rəqabətin güclənməsi və s.müxtəlif iqtisadi

nəzəriyyələrin xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsinə

münasibətdə irəli sürdüyü bu və ya digər mülahizələrə diqqətlə

və yaradıcı yanaşmanı tələb edir. Belə ki, müasir dövrdə dünya

təsərrüfat sistemində baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri

nəticəsində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər mürəkkəb və

dinamik bir sistemə çevrilmiş və bu sistemin ayrılıqda hər bir

ölkədə milli iqtisadiyyatın. o cümlədən istehlak bazarının

inkişafına təsiri də xeyli güclənmişdir.

Müasir dövrdə normal istehlak bazarının formalaşması və

onun dinamik tarazlı inkişafının təmin olunması məqsədyönlü

xarici iqtisadi siyasət aparılmasını, başqa sözlə xarici iqtisadi

fəaliyyətin beynəlxalq hüquq normalarına və dünya praktikasına

əsaslanan, milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərini və

266

perspektivlərini nəzərə alan və konkret şəraitin tələblərinə cavab

verən mükəmməl və çevik dövlət tənzimləmə sisteminin

yaradılmasını nəzərdə tutur.

Bu, həm də, onunla şərtlənir ki, müasir şəraitdə inikşaf

etməkdə olan ölkələrin sənayesi onların geridə qalmış əyalət

«status»unun saxlanılmasına xidmət edən xarici rəqabətin

hücumlarından, o cümlədən, dempinq siyasətindən qorunmağa

məcburdurlar. Hər hansı bir məhsulun istehsalında nisbi

üstünlüyə malik olmaq üçün, həmin istehsalın yaranması və

inkişafı üçün müəyyən vaxt lazımdır ki. bunu da azad ticarətin

mövcud olduğu müasir rəqabət şəraitində əldə etmək mümkün

deyildir. Azad ticarət tərəfdarlarının məhz proteksionist siyasətin

köməyi ilə formalaşma dövrünü keçirərək İnkişaf etmiş və dünya

bazarında rəqabət üstünlüyü qazanmış sənaye İstehsalını artıq

yaratmış ölkələr olması da bu fikrin doğruluğunu təsdiqləyir.

Hazırda dünyanın bütün ölkələrində xarici iqtisadi

fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi sistemləri mövcuddur. Ayrı-ayrı

ölkələrdə bu sistemlərin müəyyən fərqli cəhətlərinə baxmayaraq,

onların aşağıdakı ümumi prinsipləri var:

1. Dövlət suverenliyi. Bu prinsip aşağıdakıları nəzərdə

tutur:

- milli iqtisadi maraqlar (milli iqtisadiyyatın və daxili

bazarın tarazlı inkişafı, mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin stimul-

laşdırılması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə

səmərəli inteqrasiyası və s.) nəzərə alınmaqla müstəqil xarici

iqtisadi siyasət həyata keçirmək;

- beynəlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində bağlanmış

müqavilə və sazişlərə əməl edilməsi;

267

- xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsini həyata

keçirən milli dövlət orqanları sisteminin formalaşdırılması (milli

gömrük orqanları və s.).

2. Xarici iqtisadi fəaliyyətlə sərbəst məşğul olmaq

prinsipi. Bu prinsip aşağıdakı hüquqların təmin edilməsini

nəzərdə tutur:

- ölkə qanunvericiliyi İlə nəzərdə tutulmuş hallar istisna

olunmaqla, ölkə vətəndaşlarının xarici İqtisadi fəaliyyətlə məşğul

olmaq hüququ;

- xarici iqtisadi əlaqələrə (mülkiyyət formasından və digər

əlamətlərindən asılı olmayaraq) könüllü daxil olmaq hüququ;

- xarici iqtisadi fəaliyyətdən əldə olunmuş vəsaitə sahib

olmaq, sərəncam vermək və istifadə etmək hüququ;

- digər dövlətlərin ərazisində öz nümayəndəliklərini

açmaq hüququ;

- milli və beynəlxalq qeyri-hökumət iqtisadi təşkilat və

birliklərdə iştirak etmək hüququ.

3. Xarici iqtisadi fəaliyyət iştirakçılarının hüquq

bərabərliyinin təmin olunması, ayrı-seçkiliyə yol

verilməməsi.

Bu prinsip aşağıdakıları nəzərdə tutur:

- xarici iqtisadi fəaliyyətin bütün subyektlərinin hüquq

bərabərliyi;

- dövlətin xarici iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin

hüquqlarını məhdudlaşdırmağa və ayrı-seçkiliyin qadağan

edilməsi;

- xarici iqtisadi fəaliyyətin hər hansı bir subyekti

tərəfindən məhdudlaşdırıcı siyasətin yolverilməzliyi.

4. Qanunun aliliyi prinsipi. Bu prinsip aşağıdakıları

nəzərdə tutur: ’68

- xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlətin qanunları ilə

tənzimlənməsi;

- xarici iqtisadi fəaliyyətin bütün iştirakçıları öz

fəaliyyətlərində müəyyən olunmuş qayda və qanunlara riayət

etməsi;

- xarici iqtisadi fəaliyyətin subyektlərinə dövlət

qanunlarının müəyyən etdiyindən əlverişsiz şərait yaradan

qanun qüvvəli aktlardan və yerli idarəetmə orqanlarının

aktlarından hər hansı bir şəkildə istifadənin qadağan edilməsi;

- xarici iqtisadi fəaliyyət subyektlərinin hüquqlarının və

maraqlarının dövlət tərəfindən müdafiəsi.

5. Xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsində

iqtisadi vəsaitə və üsullara üstünlük verilməsi.

Dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər dünya

təsərrüfat sisteminin bütövləşməsinə və beynəlxalq iqtisadi

münasibətlərin vahid hüquqi, inzibati və təşkilati-texniki

əsaslarının yaradılmasına zəmin yaratmışdır ki, bu da ayrı-ayrı

dövlətlərdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə

sistemlərinə öz təsirini göstərir.

Aparılan təhlil göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin milli

tənzimləmə sistemlərinin bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır.

Xarici iqtisadi fəaliyyətin müasir milli tənzimlənmə sistemlərinin

ən mühüm xüsusiyyəti hüquqi baza əsasında formalaşmasıdır.

Bütün ölkələrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi icra

hakimiyyəti orqanlarının səlahiyyətlərini və xarici iqtisadi fəaliyyət

subeyktlərinin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunlara

əsaslanır.

Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə

sistemlərinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də əksər

dövlətlərdə bu sistemlərin uyğunlaşdırılması və eyniləşdirilmə 269

si, həmçinin tənzimlənmənin həyata keçirilmə mexanizminin

uzlaşdırılmasıdır.

Xarici iqtisadi fəaliyyətin müasir milli tənzimlənmə

sistemlərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri onların kompleks

xarakter daşımasıdır. Bu özünü, bir-birini tamamlayan və

qarşılıqlı əlaqədə olan çoxsaylı tənzimlənmə vasitələrindən

kompleks şəkildə istifadə olunmasında göstərir.

Xarici İqtisadi fəaliyyətin tənzimlənmə sistemində İstifadə

olunan vasitələri aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar:

1. İqtisadi vasitələr: gömrük rüsumları, yığımlar, bərabər-

ləşdirici vergilər, milli əmtəə istehsalçılarına maliyyə yardımları

və s.;

2. İnzibati vasitələr: ixrac və idxal qadağaları və

məhdudiyyətləri, lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma, ixracın

könüllü məhdudlaşdırılması və s.;

3. Texniki vasitələr: texniki norma və standartlar,

standartlara uyğunluğu təyinetmə üsulları, təhlükəsizlik

qaydaları və normalan, əmtəələrin sertifikatlaşdırma (latınca

«certjhjco» sözündən olub «təsdiq edirəm» deməkdir) sistemləri,

sanitar- baytar və səhiyyə normalari, ətraf mühitin mühafizəsi ilə

bağlı tədbirlər və s.;

4. Milli ixracatlara və ixrac üçün əmtəə İstehsal edən

İstehsalçılara yardım tədbirləri;

5. Valyuta-maliyyə tədbirləri: bank uçot dərəcəsi və borc

faizi İlə manevr etməklə milli valyuta məzənnəsinə təsir

göstərmək, valyuta məhdudiyyətləri və s.

Dünya təcrübəsi göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin

inzibati tənzimlənmə vasitələri yalnız fövqəladə şəraitdə

effektlidir, normal iqtisadi inkişaf şəraitində isə inzibati və iqtisadi

va

270

sitələr arasındakı nisbət iqtisadi vasitələrin xeyrinə dəyişir. Lakin

xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimləmə vasitələrindən konkret

şəraitin tələbləri baxımından kompleks İstifadə olunması

məqsədəuyğundur.

Müasir dövrdə Azərbaycanın istehlak bazarında bir çox

problemlər və çatışmamazlıqlar mövcuddur. Bunu aşağıdakı

amillər şərtləndirmişdir:

- bir çox mühüm istehlak malları ölkənin daxili tələbatını

ödəmir, ölkənin mövcud İstehsal potensialından tam və səmərəli

istifadə olunmur;

- istehlak mallan, istehsal edən müəssisələrin texniki və

texnoloji səviyyəsi aşağı olduğundan məhsulların rəqabət

qabiliyyəti aşağı olur;

- istehlak bazarının idxaldan asılılığı yüksək

səviyyədədir;

- əhalinin əksəriyyətinin real gəlirləri aşağı səviyyədə

olduğundan, istehlak bazannda qiymətlərin səviyyəsi çox

yüksəkdir:

- əhalinin bir sıra mühüm növ istehlak malları üzrə

tələbatı səmərəli normalardan aşağıdır, hətta zəruri ərzaq

məhsulları üzrə istehlakın səviyyəsi fizioloji istehlak

normalarından xeyli aşağı səviyyəyə düşmüşdür;

- əhalinin istehlakının strukturunda ərzaq məhsullarının

xüsusi çəkisi artmış və yüksək bir həddə (təxminən 75 faizə)

çatmışdır ki, bu da əhalinin əksər hissəsinin alıcılıq qabiliyyətinin

aşağı səviyyədə olmasını sübut edir;

- əhalinin istehlak malları, o cümlədən ərzaq məhsulları

üzrə istehlakının səmərəli və minimum normalarını

müəyyənləşdirmək və onların ödənilməsi səviyyəsini

qiymətləndirmək üçün ümumi metodikanın, həmçinin problemin

bütün sahələrini əhatə edən informasiyaların yığılması və

işlənilməsi sisteminin

271

olmaması, real vəziyyət haqqında tam və düzgün məlumat əldə

etməyə imkan vermir.

Gördüyümüz kimi, ölkənin istehlak bazarının mövcud

vəziyyəti ilə sabit iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə uzunmüddətli

sosial stabilliyə nail olmaq mümkün deyil.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, hazırda Azərbaycanın

istehlak bazarında yaranmış bu problemlər, hər şeydən əvvəl,

yeni təsərrüfatçılıq sisteminə keçid şəraitində istehlak malları

istehsal edən mövcüd istehsal aparatının dağılması və sabiq

respublikalar arasında istehsal-kooperasiya və qarşılıqlı ticarət

əlaqələrinin pozulması ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, SSRİ

dövründə Azərbaycanda əhalinin istehlak etdiyi malların

əksəriyyəti respublikanın özündə istehsal olunurdu və ya keçmiş

müttəfiq respublikalardan gətirilirdi. SSRİ-nin süqutundan sonra

ük dövrlərdə keçmiş müttəfiq respublikalar arasında

istehsal-kooperasiya və qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin pozulması

ilə əlaqədar qlaraq Azərbaycanın İstehlak bazarında gərginlik

artdı, hətta əhalinin ən zəruri istehlak mallarına olan tələbatını

minimum səviyyədə ödəmək belə mümkün olmadı. Doğrudur,

son dövrlərdə bu sahədə xeyli irəliləyiş baş vermiş, xariçdə

istehsal olunan mallar hesabına daxili bazar təmin olunmuşdur.

Lakin bu heç də Azərbaycanda normal istehlak bazarının

formalaşdığını göstərmir.

Hazırda Azərbaycanda əsas istehlak mallarını davamlı

iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə sosial-siyasi sabitliyə təminat ola

biləcək həcmdə istehsal etmək üçün kifayət qədər zəngin

təbii-iqtisadi, o cümlədən əmək ehtiyatları və zəruri istehsal-

texnikl potensial vardır.

272

Buna görə də, ölkədə normal istehlak bazarının

formalaşması və özünü təminata nail olunması ölkənin

sosial-iqtisadi inkişaf konsepsiyasının əsasını təşkil etməlidir.

Həmin istiqamət üzrə məqsədlərin reallaşdırılması istehlak

malları istehsalının artırılması, onların saxlanılması, daşınması

və satışı sisteminin yaxşılaşdırılması yönümündə istehsalçılann

və dövlətin səylərinin birləşdirilməsi, xarici tərəfdaşlara, habelə

beynəlxalq təşkilatlarla səmərəli əlaqələrin qurulması zərurəti

yaranır.

Ölkədə ərzaq məhsulları istehsalının artırılması, ilk

növbədə, bu sahədə mövcud olan aqrar potensialdan dolğun

istifadə ilə bağlıdır. Çünki məlum olduğu kimi, hazırda kənd

təsərrüfatında zəruri ərzaq məhsullarının istehsal miqyasları real

imkanlardan əhəmiyyətli dərəcədə geri qalır. Belə bir vəziyyət,

hər şeydən əvvəl, aqrar istehsalın strukturundakı uyğunsuzluq-

lardan irəli gəlir. Belə ki, keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda

kənd təsərrüfatının strukturu uzun müddət ərzində ümumittifaq

ərazi əmək bölgüsü əsasında formalaşdırıldığından,

respublikanın ən zəruri ərzaq məhsullarına tələbatının da öz

istehsalı hesabına ödənilməsinə təminat yaradılması probleminin

həlli ön planda dayanmamışdır.

Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, yeni şəraitdə ölkənin

təminatının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən struktur siyasətinin

hazırlanmasına və reallaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Həmin

siyasət çərçivəsində bir tərəfdən keçmiş ümumittifaq əmək

bölgüsü sistemində planlı surətdə məhdudlaşdırılmış olan

məhsulların, o cümlədən taxıl və heyvandarlıq məhsulları

istehsalının artırılması, digər tərəfdən isə ölkənin malik olduğu

əlverişli şəraitdən səmərəli istifadə etməklə bir sıra ərzaq

məhsullarının !73

istehsalının qaydaya salınması üzrə tədbirlər kompleksi həyata

keçirilməlidir.

Keçmiş SSRİ-nin tərkibinə daxil olan bütün

respublikalann, o cümlədən Azərbaycanın xarici ölkələrlə iqtisadi

əlaqələri çox məhdud və səmərəsiz idi. Bu respublikalarla xarici

ölkələr arasındakı münasibətlər yalnız mərkəz vasitəsilə

qurulurdu. Bu siyasət isə ona gətirib çıxarmışdı ki, respublikalar

bir çox illər ərzində istehsal etdikləri çoxsaylı əmtəə və

göstərdikləri xidmətlərin yalnız bir neçə növünü xarici bazara

təklif edə bilərdilər.

Müxtəlif təbii ehtiyatlara malik olan Azərbaycanda xarici

dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr mərkəzin tam nəzarətində

olduğundan xarici bazara çıxışda sərbəstlik yox idi. 80-ci illərin

sonrala- rında Azərbaycanın keçmiş SSRİ respublikaları ilə

ticarət əlaqələrində ÜDM-ln 16%-i qədər müsbət saldo, digər

ölkələrlə ticarətdə isə ÜDM-in 7%-i qədər mənfi saldo mövcud

İdi. Bu dövrdə Azərbaycandan keçmiş SSRİ respublikalarına

ixrac edilən məhsulların 95%-i neft məhsulları, dəzgahlar,

toxuculuq malları və şərab idi. Həmin ölkələrdən isə

Azərbaycana əsasən xam neft, sənaye üçün xammal və

rriateriallar, yüngül və yeyinti məhsulları, tikinti materialları,

maşın və avadanlıqlar idxal olunurdu.^^

1992-ci ildə Azərbaycan müstəqil dövlət olduqdan sonra

dünyanın bir çox ölkələri ilə ikitərəfli iqtisadi əlaqələr yaradılmağa

başlandı. Lakin həmin ildən başlayaraq Azərbaycanın idxal-ixrac

əməliyyatlarının həcmi ilbəil aşağı düşməyə başladı.

Təhlil üzrə göründüyü kimi, 1992-ci ildən sonra

respublikamızda xarici ticarət əlaqələri əsaslı dəyişikliyə

uğramışdır. * 3KonoMuuecKue oÖ3opbi MB<Iı AiepöaUtlvcaH. 1994, c.J2.

274

1992-ci ildə idxal-ixrac əməliyyatlarının həcmi 2423,83 milyon

ABŞ dolları olsa da, 1993-cü ildə bu göstərici 55,8% azalaraq

1353,46 milyon dollar təşkil edib, 1994-cü ildə xarici ticarət

dövriyyəsinin həcmi bir qədər artsa da, 1995-ci ildə yenidən

aşağı düşmüşdür.

Əhalinin ən zəruri istehlak mallarına tələbatının

ödənilməsi zərurəti bütün qüvvələri bu məqsədə yönəltmişdir.

Təsadüfi deyildir ki, 1992-1996-cı illər ərzində ixrac 2,3 dəfə

azaldığı halda, İdxal 1995-ci ildə 1992-ci il səviyyəsini ötüb

keçmişdir.

Araşdırmalar göstərir ki, bu illər ərzində respublikamızın

xarici iqtisadi əlaqələrinin xarakteri, forma və miqyası, idxal-ixrac

əməliyyatlarının strukturu və coğrafi İstiqamətləri ciddi

dəyişikliklərə məruz qalmışdır.

Azərbaycanın ticarət əlaqələrində 1992-ci İldən

başlayaraq uzaq xarici ölkələrin xüsusi çəkisi get-gedə artmağa

başlamışdır. Əgər 1992-ci ildə Azərbaycanın keçmiş SSRİ

respublikaları ilə ticarət dövriyyəsi ümumi xarici ticarət

dövriyyəsinin 87,4%-ni təşkil edirdisə, 1992-ci ildə bu göstərici,

55,2%, 1993- cü ildə 53.6%, 1994-cü ildə 53,7%, 1995-ci İldə isə

36,7%, 1998-ci ildə 37,8%, 1999-cu ildə 25,3%, 2000-ci ildə

17,9% pl- muşdur.

Azərbaycanın əsas ticarət partnyorları olan Rusiyadan

idxal 1991-1996-cı illərdə 2,5 dəfə, ixrac isə 3,1 dəfə,

Ukraynadan İdxal 2,3 dəfə, ixrac 3,5 dəfə, Qazaxıstandan idxal

2,2 dəfə, İxrac isə 1,5 dəfə azalmışdır. Bunun əksinə olaraq

Türkiyə və İranla olan xarici ticarət dövriyyəsi sürətlə artmışdır.

Mal dövriyyəsinin həcminə görə bu iki ölkə Azərbaycanın əsas

ticarət partnyoruna çevrilmişlər: 1996-cı ildə idxalın 29,3%-i,

İxracın isə 41,9%-l həmin dövlətlərlə aparılmışdır.

275

Göstərmək lazımdır ki, xarici ticarətdə baş vermiş böhranı

aradan qaldırmaq üçün 1993-cü ildən başlayaraq müəyyən

tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Azərbaycanda xarici ticarət hələ 1993-cü İldə dövlətin

tam nəzarətində idi. Bu dövrdə ölkədə strateji məhsulların əksər

hissəsi müəyyən kvota daxilində, lisenziyalaşdırma qaydasında

İxrac edilirdi. Lakin bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun

olaraq xarici iqtisadi əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi sahəsində

müəyyən addımlar atılmağa başlandı. İlk dəfə olaraq

lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma əsasında ixrac edilən məhsul

növlərinin sayı azaldıldı. Ancaq bu sahədə ilk əsaslı tədbir

«Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi

haqqında» Azərbaycan Respublikası prezidentinin 1994- cü il

tarixli 125 nömrəli fərmanı oldu. Fərmana əsasən əhəmiyyətli

malların bütün hüquqi şəxslər tərəfindən ixracına icazə verildi.

Məhsulların ixracı əvvəlcədən ödənilən və ya geri çağırılmayan

akkreditiv açıldığı hallarda həyata keçirilə bilərdi. Bu fərmanla

xarici iqtisadi əlaqələrə nəzarət üzrə Dövlət Komissiyası yaradıldı

və strateji əhəmiyyətli mallar üzrə barter əməliyyatlarının

aparılmasına icazə verilməsi bu komissiyaya həvalə olundu.

Fərmana uyğun olaraq, Nazirlər Kabineti «Azərbay- can

Respublikasında xarici ticarətin sərbəstləşdirilməsi haqqın- da»

15 noyabr 1995-ci il tarixli qərar verdi. Qərara görə ixrac

əməliyyatlarının lisenziyalaşdırılması və kvotälaşdırılması ləğv

olunaraq, xarici ticarətin təşkili haqqında yeni əsasnamə təsdiq

olundu.^"*

Vergi, gömrük işi və mühasibat işi / qanun, qərar və təlimatlar toplusu. - Bakı: «Elm və həyat» nəşriyyatı, 1997, s. 211.

276

Bu illər ərzində xarici ticarətin liberallaşdıniması

sahəsində verilən fərman və qəbul edilmiş qərarlar ölkədə xarici

ticarətin inkişafına müsbət təsir göstərdi. Lakin bütün bunlara

baxmayaraq, hazırda Azərbaycanda xarici ticarətin əsaslı

problemləri qalmalıdır. Əvvəla, ticarət əlaqələrinin sahə və

coğrafi strukturu qeyri-təkmildir. Belə ki, Azərbaycanın idxal-ixrac

əməliyyatlarının əsas hissəsi Rusiya, İran və Türkiyənin payına

düşür və son illərin təcrübəsi göstərir ki, müəyyən şəraitdə belə

monopolizm siyasi və İqtisadi təzyiqə çevrilir. İkincisi, ticarət

əlaqələrinin tərkibində xammal, aralıq məhsul, yarımfabrikatlar

üstünlük təşkil edir. Dünya təcrübəsi sübut edir ki, xarici ticarət

strukturunun bir və ya iki məhsuldan ibarət olması ölkənin xarici

ticarətini həmin məhsulların dünya bazarındakı konyuktura

vəziyyətindən asılı edir. Deməli, Azərbaycan ixracının əsasını

neft məhsulları təşkil etdiyindən neft ixrac edən ölkələrdəki

İqtisadi və siyasi dəyişiklik, neft məhsullarına dünya bazarında

olan tələb və təklifin dəyişməsi respublikanın xarici ticarətinə

güclü təsir edir. Bu proseslərin nəticəsidir ki, 1998-ci ilin

əvvəlindən başlayaraq dünya bazarında neftin qiymətinin

düşməsi Azərbaycan iqtisadiyyatına, əsasən də xarici ticarət və

büdcə gəlirinə əsaslı zərbə vurdu. Şübhəsiz ki, Azərbaycanın

yaxın müddət ərzində ixracda hazır məhsulların xüsusi çəkisini

lazımi səviyyəyə qədər artırmaq üçün real imkanları yoxdur, bizim

dünya bazarlarında satıla biləcək hazır məhsul istehsal edən

texnika və texnologiyamız yoxdur. Ancaq ölkədə xarici ticarətin

strateji inkişaf proqramında əsas məqsəd ixracda hazır

məhsulların payının ilbəil artırılması olmalıdır. Bunun üçün isə

respublikamızda ixraca yönələ biləcək məhsul istehsal edən

sahələr hər vasitə ilə - həmin sahələrə investisiya qoyuluşlan-

277

nın stimullaşdırılması, subsidiyalar verilməsi, gömrük-vergi

güzəştləri edilməsi, pul-kredit və valyuta siyasəti ilə inkişaf

etdirilməlidir. Göstərmək lazımdır ki, Azərbaycanın xarici iqtisadi

əlaqələrinin formalaşması və inkişafında ölkənin sənaye

potensialı mühüm rol oynayır. Hələ keçmiş SSRİ dövründə

Azərbaycan Respublikasının sənaye sahələrində 1083 istehsal

və elmi- istehsalat birlik, kombinat və müəssisələr fəaliyyət

göstərmişdir. Məhz bu müəssisələrin potensialından istifadə

edərək dünya bazarında rəqabətə davam gətirə biləcək məhsul

ixracını ilbəil genişləndirmək mümkündür.

Ticarətin dövlət tərəfindən tənzimlənməsini

təkmilləşdirmək, ixrac potensialını genişləndirmək, respublika

iqtisadiyyatının dünya təsərrüfat sisteminə inteqrasiya

olunmasını sürətləndirmək, daxili bazarda sağlam rəqabət mühiti

yaratmaq və istehlakçıların hüquqlarının qorunmasını təmin

etmək məqsədilə Azərbaycan Respublikasının prezidenti 23 iyul

1999-cu ildə ((Azərbaycan Respublikasında 1999-2000-ci illər

üçün ticarətin inkişafı üzrə Dövlət Proqramının təsdiq edilməsi

barədə» fərman imzalamışdır. Proqramda ticarətin

tənzimlənməsi, ticarət sisteminin formalaşdırılması, istehsalçı və

istehlakçı hüquqlarının qorunması, xidmət səviyyəsinin

yüksəldilməsi, əlverişli idxal-ixrac şəraiti yaradılması üzrə konkret

tədbirlər nəzərdə tutulur. Həmin tədbirlərin həyata keçirilməsi

daxili bazarın dinamik tarazlı inkişafı üçün əlverişli şərait yarada

bilər.

Müstəqil Azərbaycan Respublikasının beynəlxalq iqtisadi

münasibətlər sistemində yeri və rolunun ümummilli mənafelərə

uyğunlaşdırılması, dünyanın inkişaf etmiş ölkələri ilə mütərəqqi

texnika, texnologiya və ticarət sahəsində münasibətlərin

qurulması son dərəcə vacibdir. Bu onunla şərtlənir ki, müasir 278

dövrdə baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri beynəlxalq iqtisadi

inteqrasiyanı milli iqtisadiyyatın inkişafının zəruri şərtinə

çevirmişdir. Hazırda bütün ölkələr üçün eyni qanunlara tabe olan

qlobal iqtisadi sistemin - dünya təsərrüfat sisteminin təşəkkülü

prosesi gedir. Belə şəraitdə Azərbaycan Respublikasının iqtisadi

siyasəti yalnız o vaxt səmərəli ola bilər ki, o digər ölkələrin iqtisadi

strategiyaları ilə dəqiq uzlaşdırılmış olsun. Dünya təsərrüfat

sisteminə fəal surətdə qoşulmaqla Azərbaycan, bir tərəfdən

cəmiyyətin tələbatını daha dolğun ödəmək və iqtisadiyyatın

səmərəli strukturunu Azərbaycan Respublikası beynəlxalq

münasibətlərin yaratdığı bu geniş imkanlardan faydalanmaq

məqsədilə son illər dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya olunması

barədə önəmli işlər görmüş və müsbət nəticələr əldə etmişdir.

1993-2000-ci illərdə Azərbaycan hökuməti dünyanın 30-dan artıq

dövləti, o cümlədən iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş dövlətləri ilə

ticarət-iqtisadi əməkdaşlıq haqqında müxtəlif saziş və

müqavilələr imzalamışdır. ABŞ, Böyük Britaniya, Almaniya, Çin,

Özbəkistan, Türkmənistan, Gürcüstan, Ukrayna, Rumıniya və

Moldova ilə imzalanmış dövlətlərarası sazişlərin yerinə yetirilməsi

qədim ipək yolunun bərpasına səbəb olacaqdır ki, bu da

Azərbaycan Avropa-Qafqaz-Asiya transmilli nəqliyyat dəhlizinin

mərkəzinə çevirəcəkdir.

Azərbaycan Respublikası Beynəlxalq Valyuta Fondu,

Dünya Bankı, Avropa Yenidənqurma və İnkişaf Bankı, İslam

İnkişaf Bankı, Ümumdünya Ticarət təşkilatı və digər nüfuzlu

beynəlxalq təşkilatlarla sıx əlaqələr yaradıb, bir sıra beynəlxalq

saziş və müqavilələrə qoşulub, MDB, Avropa Birliyi, Qara dəniz

İqtisadi Əməkdaşlıq təşkilatı, Xəzəryanı dövlətlər birliyi, Ümum-

qafqaz evi, QUÖAM və s. kimi iqtisadi birliklərə daxil olmuşdur.

279

Beləliklə, ölkənin xarici iqtisadi əlaqələri dinamik inkişaf edir və

dünya iqtisadi sisteminə qovuşması prosesi daha da sürətlənir.

Milli iqtisadiyyatın dirçəldilməsi və dinamik inkişaf

etdirilməsinin əsas istiqamətlərindən biri xarici ölkələrlə iqtisadi

inteqrasiyanın dərinləşdirilməsi və möhkəmləndirilməsi, xüsusilə

də MDB ölkələri ilə pozulmuş iqtisadi əlaqələrin bərpasıdır.

Azərbaycan Respublikası özünün gələcək tərəqqəsini

təmin etmək, səmərəli bazar iqtisadiyyatını formalaşdırmaq üçün

Avropa Birliyi üzvü olan dövlətlər.ilə sıx İnteqrasiya əlaqələrinə

girməlidir. Avropa İttifaqının üzvü olan ölkələrin hamısı, yüksək

səviyyədə inkişaf etmiş mədəniyyətə, incəsənətə, sənaye və

kənd təsərrüfatı istehsalına, yüksək həyat səviyyəsinə

malikdirlər.

Lf Avropa Birliyi Dövlətlərində sənaye və kənd təsərrüfatı

İstehsalının təşkili vahid proqram üzrə aparılır, ölkələr arasında

mallar maneəsiz - gömrük baryerləri olmadan hərəkət edir,

qiymət siyasəti dünya bazarları qiymətlərinə uyğunlaşdırılır.

Birliyin üzvü olan ölkələrin birgə təsdiqlədiyi müqaviləyə əsasən

kənd təsərrüfatı gəlirlə işləməli, əhalini münasib qiymətlərlə və

keyfiyyətli ərzaq malları ilə təchiz etməli, ətraf mühitin

qorunmasını təmin etməlidir. Azərbaycanın Avropa Birliyinə daxil

olması mütərəqqi texnika və texnologiyanın respublikamıza

gətirilməsinə real imkan yaradacaq və bu da iqtisadiyyatımızın

ümumi yüksəlişinə müsbət təsir göstərəcəkdir.

Xarici ticarət sahəsində aparılan dəyişikliklərin strateji

istiqaməti onun liberallaşdırılmasından, əsassız

məhdudiyyətlərin aradan qaldırılmasından və İnzibati idarəetmə

sisteminin iqtisadi metodlarla əvəz olunmasından ibarətdir. Xarici

ticarətin beynəlxalq normalar səviyyəsində təşkilini təmin etmək

məq 280

sədilə Azərbaycan Ümumdünya Ticarət Təşkilatının (ÜTT)

tamhüquqlu üzvü olmaq niyyətindədir. 1998-ci İlin iyul ayında

Azərbaycan Respublikası Ümumdünya Ticarət Təşkilatında

müşahidəçi statusu almışdır. Artıq Azərbaycan xarici ticarət

rejimi haqqında memorandum hazırlayıb ÜTT-yə təqdim etmişdir

və yaxın vaxtlardan onun ÜTT-yə üzv olması gözlənilir.

Memoranduma xarici İqtisadi fəaliyyətə aid bütün qanunvericilik

aktları daxildir. ÜTT-yə daxil olmaqla Azərbaycan öz

iqtisadiyyatının üstünlüklərini reallaşdırmaq imkanları

qazanacaq, ticarət şəraitini yaxşılaşdıracaq, ixracatın həcmini

artıracaq, satış bazarlarını stabilləşdirəcək, məhsulların

keyfiyyətinin yüksəldilməsinin stimullaşdırılması üçün əlverişli

şərait əldə edəcəkdir.

Xarici ticarət sahəsində islahatlar - səmərəli İdarəetmə

strukturunun və ticarətin müasir infrastrukturunun yaradılmasını,

xarici ticarətin hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsini, habelə

ixracın və idxalın strukturunun təkmilləşdirilməsini tələb edir.

Beynəlxalq standartlara cavab verən əmtəə birjalarının,

biznes mərkəzlərinin, ticarət sisteminin normal fəaliyyətini təmin

edəcək informasiya sisteminin və müasir ticarət

İnfrastrukturunun yaradılması istiqamətində əməli tədbirlər

həyata keçirilməlidir. Eyni zamanda ixrac potensialının inkişafı,

xüsusi ticarət zonalarının təşkili və ixracın stimullaşdırılması

üçün tədbirlər görülməlidir.

Görülən tədbirlər nəticəsində xarici ticarətdə pozitiv

meyllər güclənəcək və bu sahənin göstəriciləri dünya standartları

səviyyəsinə çatdırılacaqdır.

Müasir dövrdə Azərbaycanın xarici əlaqələr sistemində

bir sıra problemlər və mənfi meyllər də vardır ki, bu da ölkənin

dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiyasına mane olur. Son

ildə xarici 281

ticrrət əlaqələrində müstət saldonun olmasına baxmayaraq, xa'lui

ticarətin sahə və co grafi strukturu hələ də təkmil deyildir. Buk

nunla əlaqədar ölkə qai şısında duran ən baş! ca vəzifələrdən biri i

xrac və idxal strukturur un təkmilləşdlrilməsidi..

Respublikanın sən lye müəssisələrində stehsal olunan bir

ço.x məhsulların keyfi^ yəti dünya standartlarına cavab vermir və r

^qabət qabiliyyət ii deyildir. Məhz bu səbəblərdən də İxracatı. ı 85

faizdən çoxu xammal və arahq məhsullarının payına düşLT,

İdxalın struktuıunda İsə ərzaq məhsullarının xüsusi çəkisi yük

>əkdir. Bununla yanaşı respublikanın mövcud iqtisadi potensial bir

tərəfdən i>;racın strukturunda hazır məhsulların xüsusi çə k’sini

artırmağa, digər tərəfdən is o idxalı əvəz edə bilən məhsL I

istehsalının t aşkilinə əlverişli Z:-min yaradır. Bu baxımdan xarici

ölkələrlə i v/estisiya əməkd; ı ?lığı son dərəcə zəruridir.

Azəıbaycana xaıi:i investisiya axııvnın güclənməsi gələcəkdə

hazı' məhsul is 13hsalını və müv? fiq olaraq ixracın artımını təmin

edəcəkdir.

Qeyd etm^k lazı ndır ki, hələlik /azərbaycan

iqtisadiyyatının dünya bazar ndar asılılığı yüksəkdir. Belə ki,

iqtisadi çə- hətdən inkişaf etrniş ABŞ və Yaponiy- kimi dövlətlərdə

xarici ticarət dövriyyəsinir; ümumi daxili məhrulda xüsusi çəkisi 15-

16 faiz təşkil etdiyi həldn bu göstərici. \zərbaycanda 41 faizə

bərabərdir. Bu isə rs i3pu')likadci istehsalın strukturunun daxili

tələbata uyğun olmamas ı və ml’li iqtisaıliyyatın potensialından

tam istifadə edilməməsi ilo əlaqadardır.

Beləliklə, respublika ıın d< ):ili bazannın vəziyyəti

qənaətbəxş deyildir. Bunun əsas səbəbi idxalın və ixracın

strukturunun təkmil olmamasıdır. Be ə ki, lazırda ixracatın əsasını

enerji daşıyıcılan və xammal məhsullar, idxalın əsasını isə ilkin

tələ

282

bat malları, rabitə-nəqliyyat avadan lu ıları və ərzaq məhsulları

təşkil edir.

Hazırda Azərbaycanın xarici tıa ırət sahəsində ən böyük

problemlərindən biri də məhsulların satılmamasıdır. Belə ki,

keçmiş SSRİ respublikalanndakı satış bazarlannın müxtəlif

səbəblərdən itirilməsi, əvvəllər ixrac üç i 1 nəzərdə tutulan

məhsulların satiimamasına gətirib çıxanb. E u problemin ən

optimal həlli yollanndan biri iqtisadiyyatda str J ctur islahatlarının

aparılmasıdır. Bununla da məhsulları satıla t i məyən zavodlann

istehsal yönümü dəyişdirilərək daxili bazar i a daha çox ehtiyac

duyulan və ya dünya bazannda satıla bik c ək məhsullann

istehsalı ilə əvəz etmək vacibdir. Ümumiyyətlə, icarət əlaqələri

ölkənin potensial imkanlan və iqtisadiyyatın da < li tələbatı ilə

dünya təsərrüfat əlaqələri sisteminin, BƏB-in tək t ləri və dünya

bazannm vəziyyəti ilə formalaşdırılmalıdır. Eyni Z8 ianda dünya

iqtisadiyyatında apancı mövqe tutmaq üçün akiy xarici fəaliyyət

apa- nlmalıdır. Ticarət əlaqələri quruluş etlba. i ə çoxşaxəli olmalı,

ticarət əlaqələrinin inkişafı üçün şərait yarac ılmalıdır.

4.3. XARİCİ TİCARƏT ƏLAQi ELƏRİNİN

TƏKMİLLƏŞDİRİLMƏSİ İSTİCi AMƏTLƏRİ

Azərbaycan Respublikası dövlət suverenliyi əldə etdikdən

sonra onun xarici iqtisadi fəaliyyst sahəsində sərbəst, müstəqil

siyasət yeritməsi obyektiv zərurətə çevrilmişdir, digər tərəfdən isə

bunun üçün zəruri zəminlər yaranmışdır.

Azərbaycan SSRİ-nin tərkibində olduğu illər ərzində xarici

ölkələrlə, hətta sabiq müttəfiq respublikalarla öz mənafeyini,

ehtiyac və imkanlan baxımından müstəqil iqtisadi əlaqələr həya

28.^

ta keçirmək imkanına malik deyildi. Azərbaycan ərazisində olan

sənaye müəssisələrinin 94 faizi ittifaq-respublika nazirliklərinin

tabeliyində idi. Xarici ölklərlə bütün müqavilələr müvafiq ittifaq

nazirlikləri və baş idarələri tərəfindən həyata keçirilirdi.

Əlbəttə, belə bir şəraitdə respublika milli iqtisadiyyatının

mənafeyini tam nəzərə alan xarici əlaqələrin təşkilinə ümid

bəsləmək olmazdı.

Azərbaycanın zəngin təbii sərvətləri MDB-nin bütün

respublikalarının iqtisadiyyatının inkişafında mühüm rol

oynamışdır. Ancaq bu proses sərvətlərimizin amansız istismarı

və qey- ri-ekvlvalent mübadiləsi hesabına olmuşdur.

SSRİ-nin müxtəlif respublikalarına neft, yüngül və yeyinti

sənayesi, kənd təsərrüfatı məhsulları göndərilirdi. Məhsuldar

qüvvələr İnkişaf etdikcə əmək bölgüsü dərinləşmiş, respublika-

lararası mal mübadiləsinə polad borular, neft-mədən avadanlığı,

alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, soyuducular, məişət

kondisionerləri, onlarca digər məhsullar da əlavə olunmuşdur.

Təcrübə göstərir ki, keçmiş SSRİ respublikalarının

iqtisadi əlaqələri mahiyyət etibarilə ancaq mal mübadiləsi və

kooperasiya əlaqələrinin miqyasını əks etdirirdi. Respublikadan

ixrac olunan məhsulların ümumi həcmində yanacaq-energetika

sənayesi 13%, maşınqayırma və metal emalı 15%, kimya və

neft-kimya 8%, yüngül sənaye 30%, yeyinti sənayesi 25% təşkil

edirdi.

Respublikada istehsal olunan qara metallurgiya sənayesi

məhsulunun 80 faizə qədəri, yüngül sənayenin 65 faizi, kimya və

neft-kimya sənayesinin 64 faizi, yeyinti sənayesinin 53 faizi,

əlvan metallurgiyanın 46 faizi, maşınqayırma və metal emalı

məhsullarının 33 faizi, yanacaq-energetika məhsullarının

284

32 faizi ixraca göndərilmişdir. İxrac olunan məhsulların sırasında

neft məhsulları, polad borular, neft-mədən avadanlığı,

alüminium, sintetik kauçuk, yuyucu tozlar, mineral gübrələr,

avtomaşın şinləri, elektrik mühərrikləri, məişət soyuducuları,

kondisionerlər, pambıq mahlıcı, parçalar və xalılar,

meyvə-tərəvəz, şərab məhsulları və s. xüsusilə fərqlənirdi.

Qeyd etmək lazımdır ki, ixracla yanaşı idxalın da

Azərbaycan xalq təsərrüfatında mühüm əhəmiyyəti vardır.

Müəyyən amillərin təsiri nəticəsində bir sıra məhsullara olan

tələbat ancaq idxal hesabına ödənirdi. Belə məhsullann sırasına

qənd, kömür, traktor, televizor, metallurgiya və poliqrafiya

sənayesi üçün texnoloji avadanlıq, meşə sənayesi məhsullan,

minik, yük maşınlan və s. daxildir. Bir sıra xalq istehlakı

məhsullanna, o cümlədən, şüşə və çini qablara, pambıq-kətan,

yun parçalara və trikotaj məhsullanna, süd və süd məhsullanna,

un, ət məhsullanna olan tələbatın böyük əksəriyyəti idxalın

hesabına ödənilirdi.

Sənaye sahələri arasında idxala ən çox ehtiyacı olan

qara metallurgiyadır. Bu sahənin tələbatının 90 faizi, kimya və

neft-kimya sənayesi tələbatının 65 faizi, ağac emalı və yüngül

sənayenin 50 faizi, əlvan metallurgiya və maşınqayırmanın ,40

faizi, yeyinti sənayesinin 38 faizi kənardan gətirilən məhsul

hesabına ödənilirdi.

Respublikanın idxal və ixracının yarıdan çoxu Rusiya

Federasiyasının payına düşmüşdür. Məhsul idxalının 24 faizi,

ixracın 51 faizi Rusiyanın payına düşürdü. Azərbaycandan

Rusiyaya göndərilən məhsulların 73 faizi yanacaq, kimya, yüngül

və yeyinti sənaye sahələrinin payına düşürdü.

İqtisadi əlaqələrdə ikinci yeri Ukrayna tutur. İxracın 21

faizi, idxalın isə 17,8 faizi bu respublikanın payına düşür. İs- 283

tehlak etdiyimiz şəkərin 60 faizi, ət məhsullarının 40 faizi, unun

30 faizi Ukraynadan gətirilir. Ukraynaya göndərilən məhsullar

arasında yüngül sənaye məhsulları (40 faiz), maşınqayırma və

kimya sənayesi məhsulları böyük yer tuturdu.

Azərbaycan Respublikasının xarici iqtisadi əlaqələrinin

təhlili göstərir ki, son illərdə başlanmış meyl - iqtisadi əlaqələrin

liberallaşdmlması, idxal və ixracın strukturu və coğrafiyasının

genişləndirilməsi və s. kimi müsbət meyllər əmələ gəlmişdir.

Cədval 9“

Azərbaycan idxal və ixracının strukturunda MDB

ölkələrinin xüsusi çəkisi

Ölkələrin adları İdxal ixrac

Rusiya 43,1 39,1

Ukrayna 12,3 5,3

Belarus 0,5 0.4

Özbəkistan 0,2 1.6 Moldova 0,3 0.1

Qazaxıstan 26,9 4.7

Gürcüstan 1.9 33,2

Qırğızıstan 0.1 0,5

Tacikistan 0,1 11,6 Türkmənistan 14,6 3,5

Cəmi: 100% 100%

- ^ Azərbaycan Respublikası xarici ticarətinin gömrük statistikası. Bakı, 2002, səh. 5-7.

286

Cədvəldən göründüyü kimi, son illərdə MDB ölkələri ilə

idxalın strukturunda Rusiya, Ukrayna, Qazaxıstan, Gürcüstan,

Qırğızıstan, Tacikistan yüksək xüsusi çəkiyə malikdirlər.

Rusiyadan Azərbaycana ət - ət məhsulları, konserv, ağac

materialları. kağız, parça, şüşə, dəmir və polad məmulatlan,

dəzgahlar, ekskavatorlar, traktorlar, maşınlar, mebel və s.

gətirilir.

Ukraynadan ət, süd, taxıl, qənd, kağız, polad, dəmir,

boyalar, santexnika avadanlıqları və s. Qazaxıstandan buğda,

dəmir məmulatları, Türkmənistandan isə ən çox qaz idxal olunur.

İxracın strukturunda Rusiya, Gürcüstan və Ukrayna

respublikaları yüksək xüsusi çəkiyə (77,0 faiz) malikdirlər.

Azərbaycandan həmin respublikalara əsasən, pambıq, üzüm və

şərab məhsulları, tütün, kondisionerlər, neft avadanlıqlan,

borular, şirə məhsulları və s. göndərilir.

Ümumiyyətlə, idxalın strukturunda MDB-nin xüsusi çəkisi

33,9%, ixracda isə 11,2% təşkil edir.

2002-cl il materiallarının təhlili göstərir ki, Azərbaycan

Respublikası keçmiş MDB respublikalan ilə geniş iqtisadi

əlaqələrə malikdir. Azərbaycan Qırğızıstan, Gürcüstan,

Tacikistan ilə əlaqələrdə müsbət saldoya malikdir, yəni ixrac

idxalı qabaqlayır. Ukrayna, Rusiya, Belarus, Moldava,

Qazaxıstan, Türkmənistan ilə mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal

ixracı ötüb keçir. Baltikyanı respublikalarla iqtisadi əlaqələrdə

Azərbaycan mənfi saldoya malikdir, yəni İdxal ixracı qabaqlayır.

İqtisadi böhranın dərinləşməsi, iqtisadi əlaqələrin

zəifləməsi Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələrinin tamamilə

və ya qismən dayanmasına səbəb olmuşdur. Əsas səbəblərdən

biri də, müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsidir.

287

Azərbaycan, demək olar ki, dünyanın bütün qitələri ilə

iqtisadi əlaqələrə malikdir. Lakin istehsal olunan məhsulların

rəqabət qabiliyyəti dünya bazarlarında aşağı olduğuna görə,

respublika əsasən xammal ixrac edir.

Dünyanın iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş hər hansı ölkəsi

belə iqtisadi əlaqə saxlamadan inkişaf edə bilməz. Ona görə ki,

sənayenin əsas xammalı olan təbil ehtiyatlar yer kürəsinin bütün

ərazisi üzrə bərabər paylanmamışdır. Deməli, 300-dən çox

sahəni əhatə edən sənayenin bütün ölkələrdə inkişafı praktiki

cəhətdən mümkün deyildir. Ona görə də, ölkələr arasında

əlaqələr iqtisadi zərurətə çevrilir.

Son vaxtlarda dünya ölkələri arasında iqtisadi inteqrasiya

güclənmişdir. Artıq hər bir ölkənin iqtisadiyyatının İnkişafı milli

sərhədlərdən çıxaraq dünya iqtisadiyyatına qovuşur. Deməli, elə

etmək lazımdır ki, ölkə dünya əmək bölgüsündə hazır məhsulla

daha çox təmsil olunsun.

Sənaye cəhətdən inkişaf etmiş ölkələr dünya bazarına

əsasən hazır məhsul, qabaqcıl mütərəqqi texnologiya, daha çox

elmi tutumlu məhsullar çıxarır. Həmin texnologiyanı alan ölkələr

isə tez bir zamanda onu tətbiq edərək, milli iqtisadiyyatın

formalaşmasını sürətləndirirlər.

Azərbaycan Respublikasının idxal və ixrac balansının

təhlili göstərir ki, Azərbaycana Avstraliya, Belçika, Bolqarsıtan,

Çin, Çexiya, Fransa, Almaniya, Macarıstan, İran, İsrail,

İordaniya, Cənubi Koreya, Polşa, Pakistan, İsveçrə, Suriya,

Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri, Türkiyə, Böyük Britaniya, ABŞ kimi

güclü inkişaf etmiş ölkələrdən texniki tərəqqinin əsasını təşkil

edən sənaye sahələrinin məhsulları ilə bərabər, Azərbaycanda

inkişafı

288

və istehsalı üçün bütün imkanlar və amillər olan sənaye və kənd

təsərrüfatı məhsulları da gətirilir.

Yuxarıda göstərilən ölkələrdən Azərbaycana ət, süd

məmulatları, quş əti, pendir, şor, çay, düyü, un, günəbaxan yağı,

tünd spirtli içkilər, üzüm, alma, armud, kolbasa, qənnadı

məmulatları, meyvə-tərəvəz şirələri, siqaretlər, makaron

məmulatları, mineral və qazlaşdırılmış sular, kartof, tomat,

soğan, sarımsaq, kök, kələm, xiyar, məişət mebelləri, xalça və

xalça məmulatları, elektrik su qızdırıcıları, elektrik

transformatorları, telefon aparatları, ayaqqabı, pambıq parçalar,

uşaq oyuncaqları, kauçuk və rezin məmulatları, akkumiyatorlar,

radioqəbuledicilər, elektrik naqilləri və kabellər, sintetik yuyucu

vasitələr, boyalar və s. gətirilir. Halbuki, həmin məhsulların

istehsalı üçün Azərbaycanda bütün imkanlar və amillər

mövcuddur.

Bu cəhəti də nəzərə almaq lazımdır ki, həmin məhsulların

Azərbaycanda istehsalı uzaq məsafələrdən səmərəsiz

yükdaşımaların qarşısını alar, istehsalın səmərəliliyinin artmasını

təmin edər, sosial geriliyi azaldar, milli gəliri artırar. Bütün bunlar

hamısı birlikdə əhalinin yaşayış səviyyəsinin artmasını təmin

edər.

Onu da əlavə etmək lazımdır ki, milli gəlir yalnız itstehsal

prosesində yaranır. Ona görə də, dövlət orqanlan hər vasitə ilə

İstehsalla məşğul olan sahibkarlara iqtisadi yardım etməli,

vergilərdə onlara güzəştlər edilməli, bəzən İsə onları vergilərdən

1-2 il azad etməlidirlər.

Ölkələr, iri iqtisadi rayonlar və xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı

sahələri arasında yük axının formalaşmasının amili ictimai əmək

bölgüsüdür ki, bunu da təbii-coğrafi, sosial-iqtisadi və milli amillər

şərtləndirir. İqtisadi əlaqələrin inkişaf səviyyəsi, ic 289

timai əmək bölgüsünün dərinləşməsi və cəmiyyətin məhsuldar

qüvvələrinin inkişafı ilə bilavasitə əlaqədardır.

İqtisadi rayonların kompleks inkişafı heç də məhdud,

təcrid edilmiş təsərrüfatlar yaranması və rayonlararası İqtisadi

əlaqələrin zəifləməsi deyildir. Əksinə, iqtisadi rayonların

kompleks inkişafı təbii ehtiyatlardan tam istifadə etməyə və

beləliklə, xalq təsərrüfatı sahələri arasında iqtisadi əlaqələrin

səmərə- ləşdirilməsinə imkan verir.

Təhlil göstərir ki, uzun müddət ərzində xalq təsərrüfatında

iqtisadi əlaqələr daimi deyildir, onlar dövri olaraq əsaslı

dəyişikliklərə uğramaqla, eyni zamanda məhsuldar qüvvələrin

yerləşməsində baş verən dəyişiklikləri əks etdirir, əmək

bölgüsünü dərinləşdirir, daimi olaraq iqtisadi əlaqələrdə iştirak

edən sahələrin sayı və sahələrarası istehsal əlaqələri artır, bu da

öz növbəsində rayonlararası, iqtisadi əlaqələrin dəyişməsi ilə

müşahidə olunur və öz əksini nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin

səmərə- ləşdlrilməsində tapır.

İqtisadi əlaqələrin dinamikliyi xalq təsərrüfatının ayrı-ayrı

sahələri, müəssisələr arasında uzun müddətə sabit istehsal

əlaqələrinin olmasını tələb edir.

İqtisadiyyatda sahələrarası proporsiyaların təkmilləşməsi

və məhsuldar qüvvələrin yerləşdirilməsinin yaxşılaşdırılması

rayonlararası və rayondaxili əlaqələrin səmərələşdirilməsi ilə

müşahidə olunur ki, bu da səmərsiz yükdaşımalarının əsaslı

surətdə ixtisar edilməsinə səbəb olur. Təbii və əmək resurslarının

səmərəli istifadəsinə əsaslanan ölkələr və iqtisadi rayonlar- arası

əmək bölgüsü, ölkələrarası iqtisadi əlaqələrin xarakterini

müəyyən edir.

290

Yükdaşımalarının ümumi həcmində neft, qara metal,

tikinti, meşə, yeyinti məhsulları yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.

Təbii-iqlim və torpaq şəraiti, əhalinin sayı və tərkibi,

mineral. mineral-xammal və yanacaq-energetika ehtiyatları ilə

təmin olma dərəcəsi - bütün bunlar sənayenin və kənd

təsərrüfatının ixtisaslaşmasını və ölkələrarası əlaqələrin

xarakterini müəyyən edir.

Respublikadan kənara çıxarılan yüklərin strukturu res-

publikalararası əmək bölgüsünün xarakterini müəyyən edir. Belə

ki, Azərbaycandan kənara göndərilən yüklərin yarıdan çoxu neft

rnəhsullarının payına düşür.

Əmək bölgüsü və istehsalın ixtisaslaşması şəraitində

ölkələrarası iqtisadi əlaqələr nəticəsində onlardan hər biri xarici

ölkələrə mal göndərməklə, öz tələbatlarını ödəmək üçün digər

ölkələrdən mal alırlar. İqtisadi əlaqə hər iki tərəf üçün qarşılıqlı

fayda və yüksək iqtisadi səmərə verməlidir.

Bu prinsipə uyğun olaraq ölkələrarası əməkdaşlıq və

ictimai əmək bölgüsü ölkə miqyasında ictimai əmək

məhsuldarlığının artmasının təmin olunması, məhsul istehsalına

sərf olunan maddi və əmək məsrəflərini, həmçinin xalq

təsərrüfatının bütün sahələrində kapital qoyuluşunun və yüklərin

nəql edilməsinə sərf edilən məsrəflərin ixtisar edilməsidir. Bu

ictimai əmək bölgüsünün əsas məqsədi və istehsalın

səmərəliliyinin əsas göstəricisidir.

İqtisadi əlaqələr səmərəli əmək bögüsünə və istehsalın

kooperasiyasına əsaslanmalıdır. Ərazi əmək bölgüsü

nəticəsində istehsal məsrəfləri azalar və ümumiyyətlə, əmək

məhsuldarlığı yüksələrsə, ölkələr və iqtisadi regionlararası mal

mübadiləsi qarşılıqlı faydalı olar Deməli, ölkələrarası mal

mübadilə 291

sində məhsul istehsalına sərf olunan əməyin kəmiyyət və

keyfiyyəti əsas olmalıdır.

İqtisadi əlaqələr mürəkkəb problem olmaqla, istehsal və

tədavül dairəsini əhatə edir. İqtisadi əlaqələr geniş təkrar

istehsalın ayrıirpaz hissəsi olmaqla, istehsalın ixtisaslaşmasının

təkmilləşməsini, ərazi-istehsal komplekslərinin formalaşması və

sürətlə inkişafını, istehsalın səmərəliliyinin artmasını

stimullaşdırır. Deməli, iqtisadi əlaqələrin formalaşması və

dəyişilməsi məhsuldar qüvvələrin inkişafı və istehsalın

ixtisaslaşması səviyyəsindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.

Son illərdə Azərbaycanın nəqliyyat-iqtisadi əlaqələri

hazırda müstəqil dövlətlər olan ölkələrlə əhəmiyyətli dərəcədə

artmışdır.

İnkişafın tarixi xüsusiyyətləri, müxtəlif təbii və iqtisadi

şərait, Azərbaycanın əlverişli nəqliyyat-iqtisadi vəziyyəti xalq

təsərrüfatının müxtəlif sahələrinin inkişafı üçün olduqca əlverişli

şərait yaradır. Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində

yerləşməklə, məhsuldar qüvvələrin inkişafı və səmərəli nəqliyyat

iqtisadi əlaqələr üçün olduqca əlverişli vəziyyətə malikdir.

Vaxtilə F.Engels «İngiltərə-Persiya müharibəsinin pefs-

pektivliyi» əsərində yazırdı: «Bakı-Astrabaddan, 350 mil,

Həştərxandan 750 mil aralı yerləşməklə, özündə hərbi anbarları

yerləşdirmək və ehtiyatları cəmləşdirməklə iki mühüm məntəqəni

birləşdirir)).

Respublika sənaye kompleksinin inkişafı və

formalaşmasında, məhsuldar qüvvələrin inkişafında baş verən

dəyişiklik mühüm rol oynadı. Sənaye rayonları ilə bərabər,

əvvəllər tamamilə aqrar rayonlarda sənaye müəssisələri

yaranmağa başladı. Bu rayonlarda yerləşən müəssisələr yerli

xammalın ema- 292

İma əsaslanmaqla əhalinin məşğulluğunu təmin etməklə və

nəqliyyat-iqtisadi əlaqələrin səmərələşdirilməslnin mühüm

amilinə çevrilmişdir.

Bununla birlikdə, respublikanın ərazisi üzrə yeni sənaye

mərkəzləri və rayonlarının yaranması respublikadaxill iqtisadi

əlaqələri əhəmiyyətli dərəcədə genişləndirdi. Bu isə öz

növbəsində respublika sənaye kompleksinin inkişafı və

formalaşmasını gücləndirdi. Sənayenin kompleks inkişafı

istehsal dövriyyəsinə daha perspektivli mineral-xammal

resursları cəlb etməyə imkan verdi.

Təbii sərvətlərdən kompleks istifadə, həmçinin yerli təbii

şəraitinin dəqiq uçota alınması sənaye istehsalının

genişlənməsinə şərait yaradır. Təbii sərvətlərdən səmərəli

istifadə edilməsi, əmək məhsuldarlığını yüksəltməyə,

respublikada məhsuldar qüvvələrin inkişafına sərf olunan vaxtı

qısaltmağa imkan verir. Təbii şərait və resurslar sənayenin

inkişafına müxtəlif təsir göstərir, sənayenin ayrı-ayn sahələrinin

inkişafı üçün xüsusi amil kimi çıxış edirlər.

Məhsuldar qüvvələrin inkişafının təbii ilkin şərtlərinin

öyrənilməsi istehsalı səmərəli yerləşdirməyə və onun ərazi

təşkilini təkmilləşdirməyə imkan verir, ildən-ilə müxtəlif təbii

ehtiyatların mənimsənilməsini gücləndirir. Onlann bazasında öz

strukturuna, inkişaf istiqamətinə, ixtisaslaşmasına və miqyasına

görə mürəkkəb rayondaxili, rayonlararası ərazi-istehsal

kompleksləri meydana gəlir.

Azərbaycan ildən-ilə digər ölkə və regionlar üçün nəzərdə

tutulmuş məhsullar istehsalında öz xüsusi çəkisini artırır, eyni

zamanda ictimai əmək bölgüsü və ölkələrarası əmək bölgü

293

sü daha da dərinləşir, təsərrüfatların ixtisaslaşması və kompleks

inkişafı güclənir.

Azərbaycanın iqtisadi əlaqələrinin güclənməsi əmək

bölgüsünün dərinləşməsi ilə üzvi surətdə əlaqədardır. Əmək

bölgüsünün dərinləşməsi təbii sərvətlərin mənimsənilməsini və

müxtəlif sənaye sahələrinin yaranmasını təmin etməklə,

məhsuldar qüvvələrin yerləşməsində güclü dəyişiklik etmiş,

iqtisadi əlaqələrin daha da təkmilləşdirilməsi üçün şərait

yaratmışdır.

Azərbaycanın digər respublikalardan süni surətdə izol-

yasiya edilməsi maşınqayırma, cihazqayırma, elektrotexnika,

mebel, mineral gübrələr İstehsalı və s. sənaye sahələrinin

inkişafına imkan verməzdi. Demək olar ki, respublika

sənayesinin təxminən yarısı gətirmə xammala əsaslanırdı.

İqtisadi əlaqələrin kəsilməsi nəticəsində həmin sənaye

sahələrində istehsal tamamilə dayanmış, bəzi sənaye isə

istehsal güclərindən istifadə səviyyəsi 15-20 faizə enmişdir.

Müxtəlif sənaye avadanlıqları, dəzgahlar, toxuma və əyirici

maşınlar, kombaynlar, traktorlar, pambığyığan maşınlar, optik və

tibb aparatları, həmçinin elmi-tədqiqat işləri aparmaq üçün bütün

cihazlar, avtomobillər və s. ilə respublika öz tələbatını tamamilə

digər respublikalardan gətirilən mallar hesabına ödəyir.

Azərbaycan öz tələbatının böyük hissəsini digər

respublikalardan alınan xalq istehlakı malları hesabına ödəyir.

Ət, ət məhsulları, balıq, un, süd, şəkər, yağ məhsullarının əksər

hissəsi digər regionlardan daxil olur.

Ümumiyyətlə, ərzaq məhsullarının 70 faizi digər

regionlardan gətirilir. Xalq sənaye istehlak mallarından

Azərbaycana avtomobillər, paltaryuyan maşınlar, tozsoran, tikiş

maşınları, pambıq və yun parça, ayaqqabı və s. daxil olur, yüngül

sənaye 294

məhsullarına olan tələbatın 45 faizi gətirmə məhsullarla ödənilir.

Beləliklə, Azərbaycan ictimai əmək bölgüsünə, ixtisaslaşma və

kooperativləşməyə, iqtisadi inteqrasiyaya aktiv daxil olur.

Yük axınlarının formalaşmasının əsas amili təbii-iqlim,

iqtisadi-coğrafi amillərlə şərtlənən respublikalar, iri iqtisadi və

inzibati rayonlar, xalq təsərrüfatı sahələri arasında formalaşan

İctimai əmək bölgüsüdür. İqtisadi əlaqələrin formalaşması və

inkişafı ictimai əmək bölgüsünün dərihləşməsi və cəmiyyətin

məhsuldar qüvvələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.

Təbii və əmək resurslarının daha səmərəli İstifadəsinə

əsaslanan respublikalararası əmək bölgüsü iqtisadi əlaqələrin

dinamikliyi və xarakterini müəyyən edir.

Təbii-iqlim və torpaq şəraiti, mineral-xammal və yana-

caq-energetika resursları - bütün bunlar respublikalar və iqtisadi

rayonlann sənayesi və kənd təsərrüfatının ixtisaslaşmasını

müəyyən edir. Beləliklə, xalq təsərrüfatında nəqliyyat-iqtisadi

əlaqələrin səmərələşdirilməsi yalnız məhsuldar qüvvələrin yer-

ləşdirilməsinin yaxşılaşdırılmasını deyil, eyni zamanda,

nəqliyyatın hər bir növündən əhəmiyyətli istifadə etməklə onlar

arasında yük axınlarının səmərəli bölgüsündən ibarətdir.

Məhsuldar qüvvələrin planauyğun yerləşdirilməsi və

istehsalın ərazi təşkilinin səmərələşdirilməsi. kapital

qoyuluşunda, əsas istehsal fondlarında, maddi resurslar

istehlakında nəqliyyatın xüsusi çəkisinin daim azalmasını təmin

edir. Məhsuldar qüvvələrin yerləşməsinin yaxşılaşması ilə xalq

təsərrüfatında ra- yonlararası və rayondaxili əlaqələr əsaslı

surətdə yaxşılaşır.

Hazırda Azərbaycan güclü inkişaf etmiş yanacaq-ener-

getika, maşınqayırma, neft-kimya ölkəsidir ki, bu sənaye

sahələrinin inkişafı bilavasitə neft və qazın çıxarılması ilə

əlaqədar 295

dır. Digər tərəfdən isə xalq təsərrüfatının tələbatını ödəmək üçün

qara və əlvan metallurgiya İnkişaf etmişdir. İldən-ilə müxtəlif təbii

sərvətləri mənimsəməklə, onların bazarlarında öz inkişaf

istiqamətinə, ixtisaslaşma və miqyasına görə rnürəkkəb

ərazi-istehsal kompleksləri meydana gəlmişdir.

Azərbaycanın iqtisadi və təbii şəraiti, istehsalın

İxtisaslaşması və ərazi təşkilinin xüsusiyyətləri, mühüm məhsul

növlərinin istehlakı nəqliyyat sisteminin inkişafı və

formalaşmasına əsaslı təsir etmişdir. İstehsalın və nəqliyyatın

qarşılıqlı əlaqəsi birinci dərəcəli məsələnin - istehsalın inkişaf

səviyyəsi ilə nəqliyyat sisteminin daşıma qabiliyyəti arasında

nisbətin müəyyən edilməsidir.

Göstərmək lazımdır ki, vahid nəqliyyat sisteminin və

məhsuldar qüvvələrin inkişafı bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədardır. Bu,

onunla izah olunur ki, vahid nəqliyyat şəbəkəsi daşımaların həcm

və keyfiyyət göstəricilərini müəyyən edir. Vahid nəqliyyat

şəbəkəsi geniş ölkələrarası iqtisadi əlaqələr yaratmaqla,

istehsalın ixtisaslaşması və kooperativləşməsini təmin etməklə,

təbii sərvətlərdən, bütün təbii-coğrafi və digər ehtiyatlardan tam

istifadə etməyə imkan verir. Vahid nəqliyyat şəbəkəsinin inkişafı

ictimai istehsalın səmərəliliyinin yüksəlməsinin mühüm amilidir.

SSRİ-nin dağılması ilə ölkə iqtisadiyyatının inkişafında

olan çətinliklər nəqliyyatda da müşahidə olunur. Belə vəziyyətin

yaranması həm keçmiş SSRİ-nin nəqliyyat sisteminin inkişafında

olan nöqsanlar, həm də iqtisadi əlaqələrin kəsilməsi və

iqtisadiyyatın digər sahələrinin inkişafında baş verən tənəzzül,

habelə Qafqaz regionunda millətlərarası münaqişənin

genişlənməsi ilə əlaqədardır. Ölkədə yükdaşımalar 1995-ci ildə

1990-cı ilə nisbətən 6,6 dəfə azalmışdır. Bu gerilik özünü dəmir

296

yolu və avtomobil nəqliyyatında daha çox göstərmişdir. 1990-cı

ildə dəmir yolu iiə 80,3 milyon ton yük daşındığı halda, 1995-ci

ildə cəmi 9,0 milyon ton və ya 1990-cı ilə nisbətən 8,9 dəfə az yük

daşınmışdır. Nəqliyyatın bütün növlərində olan gerilik 1996-cı

ildə dayandırılmış, görülmüş tədbirlər nəticəsində nəqliyyatın

ayrı-ayrı növlərinin inkişafında müsbət nisbi artım əmələ gəlmiş

və 1997-ci ildən başlayaraq nəqliyyat sektorunun fəaliyyətində

artım əldə edilmişdir. Bu artım ölkənin Avfoasiya məkanında son

illər həyata keçirilən iri iqtisadi layihələrdə /məs. TRASEKA

proqramı/ iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən

reallaşdırılması nəticəsində həm tranzit yük axınının, həm də

yerli yüklərin daşınmasının intensivləşdirllməsi və ölkə

iqtisadiyyatının digər sahələrində İqtisadi inkişafa nail olunması

ilə əlaqədardır. Avtomobil nəqliyyatında özəl sektorun inkişafı,

ölkə gəmiləri ilə həm xarici, həm də yerli limanlarda

yükdaşımaların daha səmərəli həyata keçirilməsi, ölkə

ərazisindən boru kəməri vasitəsilə neft və neft məhsullarının

daşınması və dəmir yol əlaqələrində manelərin aradan

qaldırılması daşımaların həcminin artmasına ciddi təsir

göstərmişdir. 2000-ci ilin yekunlarına görə, ölkədə nəqliyyat

müəssisələri və avtomobil nəqliyyatında fəaliyyət göstərən fiziki

şəxslər tərəfindən yük daşınması 1996-cı ilə nisbətən 90,9%

artaraq 80,2 milyon ton təşkil etmişdir. Yük daşınmasında özəl

sektorun xüsusi çəkisi 54% təşkil etmişdir.

297

Lakin xarici ticarətin liberallaşdırılması, respublika

iqtisadiyyatında baş verən keyfiyyət dəyişiklikləri,

nəqliyyat-kommunikasiya xətlərinin bərpası və yenidən

qurulması nəticəsində 2000-ci ildə yük dövriyyəsi 1,7 dəfə, o

cümlədən dəmiryolunda 2,4 dəfə, dənizdə 1,2 dəfə, aviasiyada

1,8 dəfə, boru kəmərində 1,8 dəfə, avtomobil nəqliyyatında 2,1

dəfə artmışdır.

Qeyd etmək lazımdır ki, 1996-2002-cl illərdə nəqliyyat

sektorunda yük daşınması 2,4 dəfə artmış və orta illik nisbi artım

13 faiz təşkil etmişdir. Əldə edilmiş artım ölkənin Avrasiya

məkanında son illər həyata keçirilən bütün iri iqtisadi layihələrdə

iştirak etməsi və onların bir qisminin tədricən reallaşması

nəticəsində həm tranzit yüklərin axınının, həm də yerli yüklərin

daşınmasının intensivləşdirilməsi ilə bağlı olmuşdur. Avtomobil

nəqliyyatı sahəsində qeyri-dövlət sektorunun inkişafı və nəqliyyat

xidmətləri bazarına fiziki şəxslərin daxil olması, ölkə gəmiləri

tərəfindən həm yerli, həm də xarici limanlarda yükdaşıma- larının

daha səmərəli həyata keçirilməsi, ölkə ərazisindən neft və neft

məhsullarının boru kəmərləri vasitəsilə ötürülməsi və dəmiryolu

əlaqələrində maneələrin aradan qaldırılması bu sahədə həyata

keçirilən daşımaların həcminin getdikcə artmasına ciddi təsir

göstərmişdir.

2002-ci ildə nəqliyyat müəssisələri və avtomobil

nəqliyyatı sahəsində fəaliyyət göstərən fiziki şəxslər tərəfindən

yük və sərnişin daşınması 1993-cü ilə nisbətən 33.5 faiz və 19.3

faiz artaraq 97.9 milyon ton yük və 893.3 milyon sərnişin təşkil

etmişdir.

2002-ci ildən etibarən 10 illik fasilədən sonra Bakı funi-

kulyoru bərpa edilərək yenidən istifadəyə verilmişdir və il ərzində

102,4 min sərnişinə xidmət göstərilmişdir. 300

Yükdaşımalarda qeyri-dövlət sektorunun payı 56.0 faiz,

sərnişin daşınmasında isə 85.3 faiz təşkil etmişdir.

1998-ci illə müqayisədə Azərbaycan yük daşınmasının

artım sürətinə görə MDB ölkələri arasında ən irəlidə olmuşdur.

Beynəlxalq Avrasiya nəqliyyat dəhlizinin reallaşması

ölkəmizin müstəqillik illərində əldə etdiyi ən uğurlu

nailiyyətlərindən biri olmuşdur. Avropa-Qafqaz-Asiya ölkələri

arasında yüklərin qarşılıqlı olaraq faydalı və təhlükəsiz

ötürülməsi sahəsində artrq bu dəhliz regional nəqliyyat dəhlizləri

ilə rəqabət aparan dəhlizə çevrilmiş və ölkə iqtisadiyyatının

inkişafında, yerüstü nəqliyyat infrastrukturunun formalaşmasına

ciddi təsir edən amillərdən birinə çevrilmişdir. Qeyd etmək

lazımdır ki,

1997- ci illə müqayisədə 2002-ci ildə dəhliz vasitəsilə yük

daşınması 6,5 dəfə artaraq 36,1 milyon ton təşkil etmişdir. Təbii

ki, yük daşınmasından əldə olunan gəlir də ilbəil artır. 2002-ci

ildə, əvvəlki illə müqayisədə onun həcmi 14,2 faiz artaraq 759,1

milyard manat təşkil etmiş, o cümlədən tranzit yüklərin

daşınmalarından əldə olunan gəlir 15,0 faiz artmışdır.

Daşınmalara təsir edən amillərdən, eləcə də əhalinin rifah

halının yaxşılaşmasını göstərən İndikatorlardan biri də a^o- mobil

nəqliyyatı vasitələrinin sayının artmasıdır. Bu baxımdan 2002-ci

ildə respublika üzrə avtomobillərin sayı 457,3 min ədəd təşkil

etməklə, əvvəlki illə müqayisədə 1,3 dəfə və ya 5800 ədəd

artmışdır. Bütün avtomobillərin 336,7 mini şəxsi minik

avtomobilləridir.

Nəhayət, 1993-2002-ci illərdə ümumilikdə

respublikamızda mövcud avtonəqliyyat vasitələrinin sayı 73 min

ədəd artmışdır və MDB ölkələrindən Rusiya və Tacikistanla

müqayisədə 2002-ci ildə nəqliyyat sektorunda yükdaşıma 8-11 %

artıq olmuşdur. .■ ^01

Məhz təhlil göstərir ki, nəqliyyat sektorunda yükdaşıma-

larındakı çatışmazlıqların əsas səbəbi, keçmiş SSRİ-nin bütün

respublikalarında istehsalın dərin böhran keçirməsi,

müəssisələrin alıcılıq qabiliyyətinin aşağı düşməsi, siyasi-iqtisadi

sabitliyin tez-tez pozulması və s. amillər olmuşdur. Bir faktı

göstərmək kifayətdir ki, Çeçenistan hadisələri ilə əlaqədar olaraq

yük dövriyyəsinin strukturunda əsaslı dəyişiklik olmuş, yük

dövriyyəsində dəmiryol nəqliyyatının xüsusi çəkisi 70,9 faizdən

56,6 faizə enmiş, dəniz nəqliyyatının xüsusi çəkisi isə müvafiq

olaraq 20,5 faizdən, 33,8 faizə çatmışdır.

Respublikanın dəniz nəqliyyatı əsasən Bakı limanı ilə

təmsil olunmuşdur. Hal-hazırda Bakı-Krasnovodsk

(Türkmənbaşı), Bakı-Aktau, Bakı-Bekdaş gəmi bərələri fəaliyyət

göstərir. Rusiyadan Orta Asiya, Zaqafqaziya üçün nəzərdə

tutulan yüklər vaqonlarda gəmi-bərələrlə Bakı portuna gətirilir.

Buradan isə gəmi-bərələrdən dəmiryolu ilə istənilən yerlərə

çatdırılır. Bu isə, gəmilərin yüklənib-boşaldılmasında milyon

manatlarla qənaətə səbəb olur.

Hava nəqliyyatı da xeyli inkişaf etmişdir. Keçmiş SSRİ-

nin 70-ə yaxın şəhər və sənaye mərkəzi ilə Bakı limanı əlaqə

saxlayır. Bundan başqa, ölkəmizin mühüm sənaye mərkəzi olan

Gəncə, Moskva, Peterburq, Novosibirsk və s. şəhərlər ilə hava

nəqliyyatı vasitəsilə əlaqə saxlayır. Blokada şəraitində yaşayan

Naxçıvanın xarici aləmlə yeganə əlaqə vasitəsi məhz hava

nəqliyyatıdır.

Hər bir nəqliyyat növünün kommunikasiyası vahid

nəqliyyat şəbəkəsinin tərkib hissəsi kimi inkişaf etmişdir ki, bu da

öz əksini onların inkişafının qarşılıqlı əlaqələndirilməsində və

buraxılış qabiliyyətlərinin artmasında tapmışdır. Bütün nəqliyyat

302

növlərinin qarşılıqlı texnoloji əlaqələrini təmin edən nəqliyyat

şəbəkələrinin inkişafında böyük tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Bununla birlikdə respublika nəqliyyat şəbəkəsinin işində,

xüsusilə onun xalq təsərrüfatının digər sahələri ilə qarşılıqlı

əlaqəsində müəyyən nöqsanlar vardır, bu da, öz növbəsində

səmərəsiz yükdaşımalarına səbəb olur. Azərbaycanın nəqliyyat

kompleksinin inkişafında olan nöqsanlar yalnız daşıma

proseslərinin təşkilinin təkmil olmaması ilə deyil, eyni zamanda

onun maddi-texniki və təmir bazasının da zəif inkişaf etməsi ilə

əlaqədardır.

Azərbaycanın nəqliyyat-coğrafi vəziyyəti olduqca

əlverişlidir. Dəmiryolu maqistralı vasitəsilə Şimali Qafqaz, Orta

Asiya, Gürcüstan, Ermənistan və İrana, Bakı dəniz limanı ilə Vol-

qaboyu, İran, Şimali Qafqaz və Orta Asiyaya çıxmaq olur.

Avtomobil nəqliyyatı ilə İran, Türkiyə, Şimali Qafqaz və

Gürcüstanla əlaqə saxlamaq olur.

Azərbaycan dəmiryolu şəbəkəsinin inkişafının təhlili

göstərir ki, 1960-cı ildən sonra yeni dəmiryol xəttləri çəkilmiş,

onlar mütərəqqi dartı növünə keçirilmişdir. Bu müddət ərzində

400 km-dən çox yeni dəmiryol xətti çəkilmiş, 300 km yol isə eiek-

trikləşdirilmlşdir, eyni zamanda dəmiryol nəqliyyatında yük

daşımalar sürətlə artmışdır.

Lakin görülən tədbirlər kifayət etməmiş, daşımaların

artması ilə onun daşınması arasında olan disproporsiyalar

aradan qaldırılmamış, bunun nəticəsində yüklərin daşınmasında

gərginlik yaranmışdır.

Belə ki, yük dövriyyəsinin artım tempi dəmiryolunun

inkişaf tempini 2,5 dəfə qabaqlayır.

Azərbaycan dəmiryolunda yük gərginliyi və texniki

səviyyə arasında olan uyğunsuzluq nəticəsində hərəkətin

ahəngdarlığı tez-tez pozulur. Bu İsə öz növbəsində hərəkətdə

olan qatarların manevretmə qabiliyyətini məhdudlaşdırır,

dəmiryolunun texniki-iqtisadi göstəricilərini pisləşdirir, mühüm

ümumiləşdirilmiş keyfiyyət göstəricisi vaqonların dövriyyəsidir ki,

bu, nəqliyyatın İstismar dərəcəsini xarakterizə edir. Bu isə

dəmiryol nəqliyyatının bütün xidmətlərinin işinin keyfiyyətindən

asılıdır. Son illərdə vaqonların dövriyyə sürəti azalmışdır, bunun

əsas səbəbi yük qatarlarının hərəkət sürətlərinin azalmasıdır.

Belə bir' vəziyyət dövriyyə vasitələrinin daha tez ixtisar

edilməsilə, yüklərin daşınmasının sürətlənməsinə mane olur.

Dəmiryol şəbəkəsinin müasir İnkişafının tədqiqi göstərir

ki, respublikada mövcud olan 65 rayonun 39-dan, eyni zamanda

Bakı, Sumqayıt, Gəncə, Mingəçevir, Əli-Bayramlı, Xankəndi,

Naxçıvan şəhərlərindən dəmiryol xətti keçir.

Xalq təsərrüfatı və onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafında

avtomobil nəqliyyatı arteriya rolu oynayır. Digər nəqliyyat

növlərindən fərqli olaraq, avtomobil nəqliyyatı xalq təsərrüfatının

bütün sahələri və yaşayış məntəqələri arasında birbaşa əlaqə

yaradır. Lakin iqtisadiyyatın bazar münasibətlərinə keçdiyi

şəraitdə avtomobil nəqliyyatı bir sıra çətinliklərlə qarşılaşmışdır.

Belə ki, avtomobillərin və onlara lazım olan ehtiyat hissələrinin

satış qiymətləri həddən artıq yüksəlmişdir.

Avtomobil nəqliyyatının əsas çatışmazlığı hərəkət

intensivliyinin artması ilə bərk örtüklü avtomobil yolları arasında

olan disproporsiyasıdır. Yüksək texniki kateqoriyaya malik

avtomobil yollarının uzunluğu, yük gərginliyindən və avtomobil

hərəkətinin intensivliyindən xeyli geridə qalır. Aşağı texniki

səviyyəli av 304

tomobil yollan yükdaşımalarının maya dəyərinə, hərəkətin

sürətinə, yanacaq məsrəflərinə, maşınların köhnəlməsinə,

nəqliyyat vasitələrinin amortizasiyasına əsaslı təsir göstərir.

Avtomobillərin əsaslı təmirə olan tələbatını ödəmək üçün

təmir müəssisələrinin gücünü 2 dəfədən çox artırmaq lazımdır.

Hazırda avtomobil təmir istehsalatı 9 zavoddan, inşa edilən və

layihələndirən zavodlardan ibarətdir. Avtomobil təmiri

zavodlarının üçü Bakı və Abşeronda yerləşmişdir. Kənd

təsərrüfatı yüksək inkişaf etmiş Lənkəran-Astara, Quba-Xaçmaz,

Şəkl-Zaqa- tala iqtisadi rayonlarında təmir bazası demək olar ki,

yox dərəcəsindədir.

Təmir müəssisələrinin uzaqlığı nəticəsində avtomobillərin

əsaslı təmiri üçün külli miqdarda məsrəflər yaranır. Hesablamalar

göstərir ki, ümumi məsrəflərin tərkibində təmir xərclərinin xüsusi

çəkisi 30-35 faiz təşkil edir.

Nəqliyyat vasitələrinin əsaslı təmirə olan tələbatının tam

ödənilməsini təmin etmək üçün avtomobil təmir bazasını

möhkəmlətmək məqsədilə Nazirlər Kabinetinin qərarı ilə «Kənd

təsərrüfatının təmir bazasının inkişafı və yerləşdirilməsinin baş

sxemi» İşlənib hazırlanmışdır. Bu sxemə əsasən fəaliyyətdə olan

avtomobil təmir müəssisələrinin genişləndirilməsi, yenidən

qurulması və yeni zavodların tikilməsi nəzərdə tutulmuşdur.

Lakin respublikanın mövcud iqtisadi durumu, ölkəmizdə gedən

müharibə, iqtisadi böhranın dərinləşməsi, vəsait çatışmamaz- lığı

bu tədbirin həyata keçirilməsinə hələlik imkan vermir.

Hazırda avtomobil təmiri müəssisələrinin texniki

səviyyələri texniki təchizat və təmir İşləri tələbatdan geri qalır.

Avtomobil təmir zavodlarının əksəriyyətində təmir işlərinin

mexanik- ləşdirmə səviyyəsi xeyli aşağıdır, təmir işlərinin 70-75

faizi əllə 305

görülür. Məhz bu səbəbdən əsaslı təmir işlərinin maya dəyəri

yüksək, keyfiyyəti isə aşağıdır. Avtomobil təsərrüfatları təmir

müəssisələrinə əsaslı təmirə görə yeni avtomobil və aqreqatların

dəyərinin 70-75 faizi həcmində pul ödəyir, lakin əsaslı təmir

olmuş avtomaşınların istismar müddəti yeni avtomaşınlardan 2

dəfə aşağıdır. Deməli, təmirin mövcud səviyyəsində avtomobil

təsərrüfatları üçün tədbir iqtisadi cəhətdən səmərəli deyildir.

Yük axınlarının nəqliyyat növləri üzrə səmərəli

bölüşdürülməsi nəqliyyatın müxtəlif növlərinin kompleks

inkişafını təmin etrhəklə, yük axınlarının manevretmə

qabiliyyətini yüksəltməklə, nəqliyyatın gərginliyini zəiflədir. Əksər

istehsal, istehlak rayonları arasında eyni zamanda bir neçə

nəqliyyat növü fəaliyyət göstərir.

Beynəlxalq əmək bölgüsünün dərinləşməsi və inkişafı hər

bir ölkənin təbii və iqtisadi resurslarından səmərəli istifadə

etməklə, ölkələrarası istehsal əlaqələrini təmin edir. Ölkələrara-

sı əlaqələrin ixtisaslaşması və kooperativləşməsi yeni iqtisadi

əlaqələrin yaranmasına səbəb olur. Yük axınlarının səmərələş-

dirilməsi və onların nəqliyyat növləri arasında səmərəli bö^üş-

dürülməsi beynəlxalq əhəmiyyət kəsb edir.

306

NƏTİCƏ

Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı,

formalaşması və onun kompleks təhlili bir sıra mühüm

qanunauyğunluqları və ziddiyyətləri aşkara çıxarmışdır.

Bu qanunauyğunluqlardan səmərəli istifadə edilməsi,

mövcud ziddiyyətlərin, disproporsiyalann və çatışmazlıqlann

aradan qaldınlması xarici ticarət əlaqələrinin sürətlənməsinə,

stimullaşdırıl- masına və təkmilləşməsinə şərait yaradır.

Göstərmək lazımdır ki, dünyada xarici ticarət əlaqələri

obyektiv inkişaf qanunauyğunluqlan və amillərinə, beynəlxalq

əmək bölgüsünə, ölkənin iqtisadi inkişaf səviyyəsinə, imtiyazlı

tarif və qeyri-tarlf tənzimlənmələrinə, İstehsalın

ixtisaslaşdırılmasına, mövcüd təbii sərvətlərə, investisiya, əmək

və maddi resurslara, nəqliyyat və Infrastrukturanın inkişaf

səviyyəsinə əsaslanır.

Dünyada qapalı iqtisadiyyata malik müstəqil dövlət

yoxdur. Xarici iqtisadi əlaqələrin xarakteri, şərtləri və onlann

tənzimlənməsi müstəqilliyin tamlığını səciyyələndirən başlıca

amil, meyar kimi çıxış edir. Dünya iqtisadiyyatına aktiv qoşulmuş

dövlətlər özlərinin müvafiq ehtiyat və imkanları olmadıqları halda

belə, cəmiyyətin tələbatını tam ödəmək, İqtisadiyyatın səmərəli

strukturunu formalaşdırmaq, digər tərəfdən öz əlverişli

üstünlüklərini dünya təsərrüfatı sistemində reallaşdırmaq

imkanları əldə edirlər. Ölkənin dünya təsərrüfatı sistemində

iştirakı, beynəlxalq əmək bölgüsünün üstünlüklərindən səmərəli

İstifadə edilməsi, xarici ticarət əlaqələrinin təkmilləşdirilməsi

əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsində mühüm rol oynayır.

.107

Hal-hazırda Azərbaycanın xarici iqtisadi əlaqələri

obyektiv amillərə, normativ-hüquqi bazaya əsaslanır. Xarici

iqtisadi əlaqələri səmərələşdirmək üçün Azərbaycan prezidenti

H.Əliyev mühüm fərmanlar imzalamış və Milli Məclis müvafiq

qanunlar qəbul etmişdir. Bu fərman və qanunların əsasında

dövlətin ümumi maraqları və xalqın milli mənafeyi durur. Məhz

respublikamız müstəqillik əldə etdikdən sonra xarici ticarət

əlaqələri liberallaşdırılaraq sərbəst fəaliyyət növünə çevrilmiş və

getdikcə təkmilləşir. Onun tənzimlənməsində dünya ölkələrinin

qabaqcıl təcrübəsindən, obyektiv metod və mexanizmlərdən

istifadə edilir.

SSRİ dövründə respublikamız müstəqil xarici ticarət

əlaqələrinə malik deyildir. Buna görə də, müstəqillik qazandıqdan

sonra bu sahədə təcrübənin və hüquqi bazanın olmaması bir sıra

çətinliklər yaratmışdır, lakin bu çətinliklər tədricən aradan

qaldırılır.

Hazırda respublikamızın beynəlxalq konvensiyalara

qoşulması xarici ticarət fəaliyyətini tənzimləyən bir sıra

qanunların, sərəncamların və digər hüquqi-normativ aktların

olması sübut edir ki, respublika özünün yeni xarici iqtisadi

əlaqələrini, və dünya ölkələri ilə əməkdaşlıq sistemini yaradır və

onu tənzimləyir. Respublikanın dünya təsərrüfatı ilə mövcüd

əlaqələr sistemi və onun tənzimlənməsi milli mənafelərirfıizə

uyğun yeni prinsiplər əsasında qurulur və bu prinsiplərin əsasını

hər şeydən əvvəl, milli dövlətçilik maraqlan təşkil edir.

Bununla əlaqədar olaraq xarici ticarət əlaqələrinə

kompleks baxılmışdır. İlk növbədə xarici ticarət əlaqələrinin

inkişaf tarixi, xarici ticarət haqqında ayrı-ayrı nəzəriyyələr, dünya

ölkələrində onun həyata keçirilməsi formaları, Azərbaycanın

xarici 308

ticarət əlaqələrinin müasir vəziyyəti və onun səmərələşdirilmə- si

yolları hərtərəfli təhlil edilmişdir.

Müəyyən olunmuşdur ki, respublikamızın xarici ticarət

əlaqələri hələ təkmil deyildir. Respublikadan ixrac olunan

malların strukturunda neft və neft məhsulları yüksək xüsusi

çəkiyə (85%) malikdir. Digər malların xüsusi çəkisi isə olduqca

aşağıdır. Bu onu göstərir ki, respublikada dünya bazarında

rəqabət apara biləcək mallar istehsalı hələlik azdır. Ona görə də,

respublikamıza mütərəqqi texnika və texnologiyanın gətirilməsi

dünya standartlarına uyğun yüksək keyfiyyətli məhsul istehsal

etmək, bunun nəticəsində respublikada İşsizliyin aradan

qaldırılması xarici iqtisadi əlaqələrin məqsədyönlü və milli

mənafe baxımından düzgün tənzimlənməsi ilə sıx bağlıdır.

İdxalda bitki mənşəli məhsullar, mineral məhsullar

(9,8%), kimya sənayesi məhsulları (7,2%) və s. üstünlük təşkil

edirlər ki, bunlann da əksəriyyətinin istehsalı üçün respublikada

şərait vardır. Xarici ticarət əlaqələrinin təhlili göstərir ki, idxalın da

strukturu təkmilləşdirilməlidir. Müstəqilliyin ilk illərində ölkənin

xarici ticarət əlaqələrində bir xaos yaranmışdı, demək olar ki,

xarici ticarət əlaqələri tənzimlənmirdi. Bunun da nəticəsində

ölkəyə dünya standartlarına uyğun gəlməyən, vaxtı keçmiş,

aşağı keyfiyyətli məhsullar daxil olurdu, respublikadan isə xarici

ölkələrə valyutanın, xammal şəklində strateji malların axını

başlayırdı. Nəticədə Azərbaycanda bir sıra istehsal sahələri iflic

vəziyyətinə düşmüş, bəzi müəssisələr isə öz istehsal

fəaliyyətlərini dayandırmışdır.

1992-ci ildən Azərbaycan dünyanın bir çox ölkələri ilə

ikitərəfli iqtisadi əlaqələr yaratmışdır. Həmin ildən başlayaraq,

Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrində uzaq xarici ölkələrin

xüsusi çəkisi artırmış, MDB ölkələrininki isə azalmışdır. Əgər 309

1991-ci ildə Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində keçmiş

ittifaq respublikalarının xüsusi çəkisi 87,4% təşkil edirdisə, bu

göstərici 1992-ci ildə MDB üzrə 55,2%, 1994-cü ildə 53,7%,

1995-ci ildə 36,7% təşkil etmişdir. Lakin 2000-ci ildə

Azərbaycanın xarici ticarət dövriyyəsində idxalın 32%-i MDB-nin,

19,4% Avropa Birliyinin, 37,8% Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq

Təşkilatının, ixracın 13,5% MDB-nin, 60,4% Avropa Birliyinin,

19,3%-i isə Qara Dəniz İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının payına

düşmüşdür.

Bu dövrdən başlayaraq xarici ticarət əlaqələrini

təkmilləşdirmək üçün müəyyən tədbirlər həyata keçirilmişdir.

Xarici ticarətin liberallaşdırılması barədə verilən fərmanlar və

qəbul edilmiş qərarlar Azərbaycanda xarici ticarətin inkişafına

müsbət təsir göstərmişdir.

Lakin göstərilənlərə baxmayaraq, hələ də xarici ticarətin

inkişafında bəzi problemlər qalmaqdadır.

Xarici İqtisadi əlaqələrin inkişafı təkcə gəlir götürmək

deyil, eyni zamanda ölkəni iqtisadi cəhətdən inkişaf etdirmək,

yerli istehsal və istehlakçıların mənafelərini qorumaq, xammal,

material və əmək ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi üçün

mühüm bir vasitədir. Xarici ticarət əlaqələri öz motivlərindən asılı

olmayaraq, işgüzar və iqtisadi məqsədlərə çatmaq üçün çıxış

edir. Bu isə onun əsas üstünlüyü və başlıca cəhətidir. Bununla

əlaqədar olaraq idxal və ixrac əməliyyatlarını tənzimləyən

müvafiq dövlət konsepsiyasının işlənib hazırlanması, o

cümlədən ölkənin ixrac potensialının artırılması, stimullaşdırıl-

ması, səmərəli idxal strategiyasının işlənib hazırlanması, idxalı

əvəz edən rəqabət qabiliyyətli mallar istehsalı sahələrinin inkişaf

etdirilməsi, ticarət dövriyyəsini sürətləndirmək məqsədilə

310

gömrük nəzarəti sisteminin daha da modernləşdirilməsi və s.

vacib problemlərdəndir.

Ümumiyyətlə, dünya ölkələrinin qabaqcıl təcrübəsi

göstərir ki, optimal iqtisadi əlaqələr İstehsalın səmərəliliyinin

yüksəldilməsində mühüm vasitələrdən biridir. Bu üstünlük və

vasitələrdən iqtisadiyyatın inkişafını sürətləndirmək üçün tam

istifadə edilməlidir.

Xarici ticarət əlaqələrinin inkişafı milli iqtisadiyyatın

səmərəliliyi nöqteyi-nəzərindən qiymətləndirilməli və milli iqtisadi

inkişaf strategiyası ilə üzvi surətdə əlaqələndirilməlidir. Xarici

ticarət əlaqələrinin inkişafı ölkə iqtisadiyyatının səmərəliliyini

yüksəltmək, onun beynəlxalq iqtisadi əməkdaşlığa daxil olması

üçün əsas amillərdən biridir.

Azərbaycan hal-hazırda beynəlxalq əmək bölgüsünə və

dünya təsərrüfatı sisteminə inteqrasiya edir. Xarici iqtisadi

əlaqələrin dövlət tərəfindən tənzimlənməsi bazar iqtisadiyyatının

tələblərindən irəli gəlir və iqtisadiyyatın inkişafında böyük rol

oynayır.

Xarici ticarət əlaqələrinin həyata keçirilməsində

nəqliyyatın inkişafı mühüm rol oynayır. Azərbaycanda dünyanın

iqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrinə xas olan nəqliyyat

kompleksi - dəmiryolu, dəniz, avtomobil, boru kəməri və hava

nəqliyyatı inkişaf etmişdir. Avropa-Asiya kəsişməsində yerləşən

Azərbaycanda səmərəli iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün əlverişli

şərait vardır. Ona görə də, yüklərin maneəsiz daşınmasını təmin

etmək məqsədilə bütün nəqliyyat növlərinin dünya standartları

səviyyəsinə çatdırılması və bu sahədə məqsədyönlü iş

aparılması tələb olunur. Bu məqsədlə Azərbaycan prezidenti

«Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə beynəlxalq Bakı konfransının

3J1

qərarlarının yerinə yetirilməsi haqqında» fərman imzalamışdır.

Bu fərmana əsasən Böyük İpək Yolunun bərpası və

maddi-texniki bazasının yaradılması ilə bağlı İnvestisiya

proqramı hazırlanmalı və yaxın 3-4 ildə nəqliyyat dəhlizinin

bərpası ilə əlaqədar Azərbaycanda görüləcək işlər öz əksini

tapmalıdır. Proqramda nəzərdə tutulmuş işlərin həyata

keçirilməsi üçün beynəlxalq təşkilatların köməyindən istifadə

edilməsi daha məqsədəuyğundur.

Tədqiqat göstərir ki, xarici ticarət əlaqələrində mal

dövriyyəsi artımına nail olmaq üçün Azərbaycanda avtomobil və

dəmiryollarının yenidən qurulması, Bakı Beynəlxalq Ticarət

Limanının tikintisi, Xəzər Gəmiçiliyi İdarəsinin İnkişafı sahəsində

çox mühüm işlər görülməlidir.

Bakıdan başlayaraq Gürcüstan sərhədinə qədər olan

dəmiryolu xətti intensiv yükdaşımalarının tələblərinə uyğun

olaraq yenidən qurulmalıdır. Eyni zamanda sərnişin və yük

vaqonlarının təmiri üçün yeni istehsal sahələri yaradılmalı və

rabitə sistemi yenidən qurulmalıdır. Yük axınının intensivləşməsi,

dəmiryolunda yenidənqurma işlərinin aparılması, onun texniki

səviyyəsinin yüksəlməsi, yükvurma və boşaltma əməliyyatlarının

mexanikləşdirilməsi üçün beynəlxalq işlərin görülməsi öz həllini

tapmalıdır.

Böyük İpək Yolunun inkişafında mühüm amillərdən biri də

dəniz nəqliyyatının inkişaf etdirilməsidir. TRASEKA proqramına

uyğun olaraq Aralıq və Qara dəniz hövzəsi ilə yanaşı Xəzər

hövzəsində olan limanların dünya standartlarına uyğun şəkildə

qurulması tələb olunur.

Azərbaycanın xarici ticarət əlaqələrinin inkişafında

avtomobil nəqliyyatı da mühüm rol oynayır. Respublika

ərazisində 312

500 km avtomobil yolunun ilk növbədə isə Bakı-Ələt-Qazı-

məmməd, Kürdəmir-Gəncə-Qazax yolunun beynəlxalq

standartlara uyğun olaraq əsaslı surətdə yenidən qurulması

tələb olunur. Göstərmək lazımdır ki, Bakıdan Gürcüstana qədər

avtomobil yolu yenidən qurulduqdan sonra yolların ötürücülük

qabiliyyətinin 30 min avtomobilə çatdırılması mümkün olacaqdır.

313

İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT

1. H.Ə.Əliyev. «Dünya təcrübəsi Azərbaycanın

iqtisadiyyatında islahatlann optimal yolunun axtarışına kömək

edəcəkdir». «Sa- hibkarlığın strategiyası və iqtisadiyyatın

yenidən qurulması» beynəlxalq konfransında çıxış. Bakı, 13

sentyabr 1994-cü il. Müstəqillik yollarında. Bakı, «Äzərbaycan»

nəşriyyatı, 1997, 2-ci cild, səh. 11-16.

2. H.Ə.Əliyev. «Azərbaycan öz inkişafının yeni

mərhələsinə qədəm qoyur». Xəzər şelfındə yataqların birgə

işlənməsi haqqında Azərbaycan Dövlət Neft Şirkəti ilə xarici neft

şirkətləri konsorsiumu arasında müqavilə imzalanması

mərasimində çıxış. Bakı, 20 sentyabr 1994-cü il. Müstəqillik

yollarında. Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı, 1997, 2-ci cild, səh.

46-56.

3. H.Ə.Əliyev. «Respublikada gömrük işi sahəsində ciddi

qayda yaratmalı». Gömrük sistemində yaranmış vəziyyətin

müzakirəsinə həsr olunmuş müşavirədə çıxış. Bakı, 9 yanvar,

1995-ci il. Müstəqillik yollarında. Bakı, «Azərbaycan» nəşriyyatı,

1997, 3-cü cild, səh. 8-16.

4. H.Ə.Əliyev. «Azərbaycan xarici investorlar üçün və

investisiyalar üçün açıqdır. Azərbaycan qətiyyətlə bazar

iqtisadiyyatı yolu ilə, bazar islahatları aparılması yolu ilə gedir».

Beynəlxalq konfransda (Azərbaycanda investisiya imkanları) və

Adam Smit İnstitutunda çıxışlar - London, 29-30 noyabr 1995-cl

il. Müstəqilliyimiz əbədidir. Bakı, «Azərnəşr», 1998, 5-ci cild, səh.

46-64.

5. H.Ə.Əliyev. «Azərbaycanla iqtisadi əməkdaşlıq üçün

yaxşı imkanlar açılır». (Azərbaycan üçün investisiyalar)

Beynəlxalq konfransda və Kredi Kommersial de Frans bankında

çıxışlar - Paris, 4-5 dekabr 1995-ci il. Müstəqilliyimiz əbədidir.

Bakı, «Azərnəşr», 1998, 5-ci cild, səh. 114-131.

314

6. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin

tənzimlənməsinin təkmilləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan

Respublikası Prezidentinin 520 N2-İİ fərmanı, 17 dekabr 1996-cı

il.

7. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin daha da

libe- rallaşdırılması haqqında» Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 609 N2-Iİ fərmanı, 24 iyun 1997-ci il.

8. «Azərbaycan Respublikasında bəzi fəaliyyət növlərinə

xüsusi razılıq (lisenziya) verilməsi qaydalarının təkmilləşdirilməsi

haq- qında» Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2 sentyabr

2002-ci il tarixli fərmanı.

9. «Azərbaycan Respublikasında sahibkarlığın inkişafına

dövlət himayəsi sahəsində əlavə tədbirlər haqqında»,

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 10 sentyabr 2002-cl il

tarixli fərmanı.

10. «Sahibkarlığın inkişafına mane olan müdaxilələrin

qarşısının alınması haqqında» Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 28 sentyabr 2002-ci il tarixli fərmanı.

11. «Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən kənara

valyuta çıxarılmasının tənzimlənməsi haqqında» Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 359 Ne-li qərarı, 12 oktyabr

1994-cü il.

12. «Azərbaycan Respublikasında İxrac və idxal

əməliyyatları üzrə gömrük rüsumları dərəcələri haqqında»

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 90 Nə-li qərarı, 24

aprel 1995-ci il.

13. «Azərbaycan Respublikasında xarici ticarətin

sərbəstləşdirilməsi haqqında» Azərbaycan Respublikası Nazirlər

Kabinetinin 247 NQ-Iİ qərarı, 15 noyabr 1995-ci il.

14. «Azərbaycan Respublikasının ərazisinə gətirilən «MDB

dövlətlərinin hüdudlarından kənarda istehsal edilmiş, əlavə dəyər

vergisindən azad olunan malların siyahısı haqqında»

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 61 N2-İİ qərarı, 16

iyun 1997-ci il. 315

15. «Azərbaycan Respublikasında ixrac-idxal əməliyyatları

üzrə gömrük rüsumları dərəcələri haqqında» Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 62 N°-li qərarı, 16 iyun 1997-ci

il.

16. «Azərbaycan Respublikasının gömrük buraxılış

məntəqələrindən fiziki şəxslər tərəfindən istehsalat və ya

kommersiya fəaliyyəti üçün nəzərdə tutulmayan malların

keçirilməsinin qaydaları haqqında» Azərbaycan Respublikası

Nazirlər Kabinetinin 81 Ne-li qərarı, 27 iyun 1997-ci il.

17. ((Azərbaycan Respublikasının gömrük sisteminin

büdcədənkənar inkişaf fondu haqqında Əsasnamə və fondun

vəsaitinin xərclənməsi Qaydaları barədə» Azərbaycan

Respublikası Nazirlər Kabinetinin 140 Ns-li qərarı, 25 dekabr

1997-ci il.

18. ((Azərbaycan Respublikasında ixrac-idxal əməliyyatları

üzrə gömrük rüsumlarının dərəcələri, gömrük

rəsmiləşdirilməsinə görə alınan yığımların miqdarı haqqında»

Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 80 Ne-li qərarı, 12

aprel 2001-ci il.

19. ((Azərbaycan Respublikasının Gömrük Məcəlləsi»,

Bakı, 1997.

20.((Gömrük tarifi haqqında» Azərbaycan Respublikasının

Qanunu, Bakı, 1995.

21. Azərbaycan Respublikasında müştərək və xarici

müəssisələrin fəaliyyətinin əsas göstəriciləri, Azərbaycan

Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi, Bakı, 1998.

22. Azərbaycan və Müstəqil Dövlətlər Birliyi. Azərbaycan

Dövlət Statistika Komitəsinin buraxılışı. Bakı, 1997.

23. Azərbaycanın statistik göstəriciləri. Azərbaycan Dövlət

Statistika Komitəsinin buraxılışı. Bakı, 1999.

24. Azərbaycan-Özbəkistan: dostluğumuz və qardaşlığımız

əbədidir. Azərbaycan prezidenti Heydər Əliyevin Özbəkistana

rəsmi səfəri. Xalq qəzeti, N9İ33 (22529), 21 iyun 1998.

25. Azərbaycan Respublikasının idxal-ixrac əməliyyatları

(1992 - 1996-ci illər). Azərbaycan Dövlət Statistika Komitəsi.

Bakı, 1997.

316

26. Xalqa həsr olunan illər. Azərbaycan Respublikası

Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 2003.

27. Azərbaycan Respublikasının xarici ticarətinin gömrük

statistikası, Bülleten, illik məcmuə (1998 - 2000-ci illər), Bakı,

1998; 1999:2000).

28. «Azərkimya» DŞ-nın rəsmi məlumatları, 1997.

29. «Azneftkimmaş» DŞ-nın rəsmi məmulatları, 1998.

30. Vergi, gömrük işi və mühasibat işi (qanun, qərar və

təlimatlar toplusu). Bakı, «Elm və həyat» nəşriyyatı, 1997.

31. Dirçələn qədim İpək Yolu ilə üçüncü minilliyə doğru:

Tarixi İpək Yolunun bərpası üzrə Bakıda beynəlxalq konfrans.

Respublika qəzeti, N2İ66(374), 9 sentyabr, 1998.

32. İpək Yolu. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika

Komitəsi. Bakı, 1998.

33.1997-ci ildə Azərbaycan Respublikasının sosial-iqtisadi

inkişafı haqqında Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi

və Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsi. Bakı,

1998.

34. İnternet materialları. First htmi at www.east.link.uz.

35. XXI əsr Dirçəliş jurnalı. Azərbaycan Dövlət Quruculuğu

və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu. N28-9. Bakı, 1998.

36. Bayramov Ə.Ə. Regional iqtisadi inteqrasiya-nəzəriyyə

və praktika. Bakı, Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1997.

37. Vəliyev D.Q. Beynəlxalq iqtisadiyyat. Bakı, Azərbaycan

Universiteti nəşriyyatı, 1998.

38. Əliyev A.Ə., Nuriyev C.Q., Nuriyeva G.Q. «lqtlsadiyyat

və hüquq». Ensiklopedik izahlı lüğət. Bakı, Qanun, 2002.

39. Əliyev A.Ə. «Azərbaycanın xarici ticarət-Iqtisadi

əlaqələrl». Bakı, 2001.

40. Əliyev A.Ə. Gömrük işi və dünya iqtisadiyyatının

inkişafı. Bakı, «Çaşıoğlu», 2003.

317

4^. Əliyev A,Ə, Xarici ticarət iqtisadi əlaqələrə gömrük

nəzarəti. Azərbaycan iqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər.

Bakı, «Elm», 2002, səh. 324-326.

42. Əliyev AƏ., İbrahimov 7.7. Azərbaycanın gömrük

orqanlan sistemi və fiskal vergilərdə onun rolu. Azərbaycan

iqtisadiyyatı: problemlər, perspektivlər. Bakı, «Elm», 2002, səh.

184-186.

43. Ələsgərov A.K, TeopexHHecKHC H MeroÄOJiorHHecKHe ııpoÖJiCNibi

BHeujHeəKOHOMHMecKHx CBH3CH. Müəsir mərhələdə

Azərbaycanın sosial-iqtisadi inkişafının əsas meylləri (məqalələr

toplusu), I buraxılış, Bakı, Elm, 1999.

44. Ələsgərov A.K. Azərbaycan SSR-in respublikalararası

nəqiiyyat-iqtisadi əlaqələrinin təkmilləşdirilməsinin bəzi

məsələləri. Bakı, «Elm», 1983.

45. Heydərov K.F. Gömrük işinin əsasları. 1-ci cild. Bakı,

«Azərnəşr», 1998.

46. Heydərov K.F. Gömrük İşinin əsasları. 2-ci cild. Bakı,

«Azərnəşr», 1999.

47. Heydərov K.F. Gömrük işinin əsasları. 3-4-cü cild. Bakı,

«Azərnəşr», 2000.

48. Heydərov K.F., Həsənov C.Q. Azərbaycan gömrük

xidməti yeni dünya-təsərrüfat münasibətləri şəraitində, Bakı,

Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1998.

49. Heydərov K.F., İbrahimov 7.7. Gömrük işi - iqtisadi

suverenlik və təhlükəsizlik. Bakı, «Səda» nəşriyyatı, 1999.

50. Qəmbərov M. İqtisadi əməkdaşlıq anlayışı və onun

xüsusiyyətləri, XXI əsr Dirçəliş jurnalı, Azərbaycan Dövlət

Quruculuğu və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutu, Ne3-4, 1998.

5^. Novruzov S. Min ildən uzun yol. Böyük İpək ticarət

yolunun inkişaf, tənəzzül və dirçəliş tarixi haqqında, XXI əsr

Dirçəliş jurnalı. Azərbaycan Dövlət Quruculuğu və Beynəlxalq

Münasibətlər İnstitutu, NQ16. Bakı, 1999.