nfXnkfJ uEkshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/33231/10/10... · 2018-07-02 · 130 22H...
Transcript of nfXnkfJ uEkshodhganga.inflibnet.ac.in/bitstream/10603/33231/10/10... · 2018-07-02 · 130 22H...
129
nfXnkfJ u"Ek
epho pkDh ftZu ekw dk T[d/P
1H ekw s'A eh Gkt j?<
2H ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu ekw dk toDB
3H gqG{ gqkgsh bJh ekw, e'qX, njzeko dk fsnkr Io{oh
4H tkPBk tZ; sB ;ztkoBk ftnoE j?
5H iht o{gh tDiko/ dh ok; ekw y'j b?Adk j?
6H ftP/ fteko gqG{ w/b ftu o[ektN jB
7H ekw G'rD dh bkb;k d[ZyK dk ekoB pDdh j?
8H XB, i'pB, g[Zso s/ n"os wB[Zy d/ goskt/ bJh jB
9H ekw s/ e'qX ftu bhB j' e/ irs y[nko j[zdk j?
10H ekw, e'qX dh ;zrs s'A pu'
11H pj[s nwho s/ ;z[do fJ;sqhnK tkbk th nzs wo ikt/rk
12H fJ;sqh g/qw bJh ;[zBs ehsh ftnoE j?
13H w{oy nkdwh ;'B/ s/ fJ;sqhnK ftu o[ZMk nkgD/ nzs ƒ G[Zb iKdk j?
14H ekw s/ e'qX d/ fsnkr Bkb g{oB gdth fwbdh j?
15H ftPJh g[oPK B/ shthnK dk o{g d/yfdnK jh ihtB BkP eo fbnk
16H ftP/ ftekoK ftu bZfrnk ihtB ftnoE iKdk j?
17H gokJh fJ;sqh s/ t?o fto'X fsnkrD bJh gqG{ dh ;/tk wdd eodh j?
18H ekw, e'qX s/ us[okJh ehfsnK gko T[skok BjhA j[zdk
19H i' ekw, e'qX, b'G s/ w'j dk fsnkr eodk j? T[j jh fBozeko d/ ;o{g
ƒ ikDdk j?
20H ekw, e'qX s/ fsqPBk ftu bhB j'J/ wB[Zy ƒ e[ZM BjhA ;[ZMdk
21H w{oy ;'B/ s/ ;'jDh shthA ƒ t/y ;Zu wzBdk j?
130
22H fJ;sqh s/ XB d/ fgnko ƒ SZv r[DK dk ftuko eoBk ukjhdk j?
23H ekw nkfde gzi ftekoK s'A S[Nekok ;zsk dh ;zrs eoe/ j[zdk j?
24H ekwd/t s'A S[Nekok f;oc fBozeko d/ r[DK ftu bhB j'D Bkb jh
;zGt j?
25H epho ih d/ ;b'eK ftu ekw dh ftnkfynk
131
1H ekw s'A eh Gkt j?<
b'e XkoBk nB[;ko ;z;ko ftZu ekw dk nkozG uzdow/ s'A j'fJnk j?.
uzdow/ d/ g?dk j'D s'A gfjbK ;z;ko Go ftZu Bo s/ wkdk fJZe d{i/ tk;s/ e'Jh
fyZu BjhA ;B oZyd/. d;w rqqzE ftZu “u"ph; ntsko* d/ f;ob/y j/m uzdow/ d/
T[d? j[zd/ Bkb ekw tkPBk d/ ikfrqs j'D dh eEk ft;Eko Bkb fwbdh j?. uzdow/
d/ ntsko XkoB s'A gfjbk fJ;soh wod fJe d{i/ dh T[Bh gotkj BjhA ;B
eod/, T[jBK ftu ekw BjhA ;h ikrdkL^
g{i/ Bk e' sqh:k BkE
n?mh fco? ihnk ;kE
d[ykt? Bk fss fej ekw,
sks/ Bk fpBts Ekw.
s/ uzdow/ d/ T[d? j'D Bkb L^
sKs/ GJh sqh:k uhB
;G roG r:' ShB
brh eoB Xfs ;/tk
:k s/ gq;zB GJ/ d/tk.
fJe j'o fwZEe eEk nB[;ko ekw tkPBk dh fposh dk w[ZY gqikgsh s'A
pZfMnk. g"okDk nB[;ko gqikgsh gfjbK fJeZbk ;h. T[;B/ nkgD/ fi;w d/ d'
fjZ;/ ehs/. ;Zi/ ftu'A g[oP s/ yZp/ ftu'A fJ;soh T[sgzB j'Jh s/ d'jK d/ fiB;h
G'r d[nkok ;z;ko dh T[sgsh j'Jh.
gqkDh d/ nzdo fiB;h GktBk f;qPNh dh ouBk d/ ftek; bJh ;[Gkfte
wzBh rJh j?, wo:kdk s/ Ips nXhB fJ; o{g ƒ gftZso wzfBnk frnk j?. fJ;
bJh ekw wB[Zy dhnK uko p[fBnkdh b'VK Xow, noE, ekw, w'eP ftZu'A fJe
j?.1
gqkuhB Gkos ftZu id'A oki s/ toD G/d w[skfpe ;wki dh ftt;Ek gZeh
j' rJh sK ftdtkBK B/ rfjB nfXn?B s/ fuzsB eoe/ sfj ehsk fe wkBtiksh ƒ
uko g[oPkoEK dh gqkgsh bJh eow eoB/ ukjhd/ jBL^
132
Xow L oki ns/ ;wkfie fB:w ftt;Ek d/ x/o/ ftu ofj e/ nkgDk s/ nkgD/
gfotko dk gkbD g'PD.
noE L nkgD/ s/ nkgD/ gfotko bJh G"fse t;s{nK dh ftt;Ek. y/sh, B"eoh,
wId{oh iK ftT[gko nkfd okjhA fBZs tos'A dhnK t;sK, nBki s/ t;so dh
gqkgsh.
ekw L ;wki d/ x/o/ nzdo ftuofdnK ekw ;[Zy dh gqkgsh ns/ tzP gozgok
tXkT[AD dk T[geqw.
w'eP L w'eP s'A Gkt w[esh. nkswk dk T[dko nkswk ƒ gowkswk dh i's
ftZu fJefwe eoB dk T[gobk Grsh. iBw^woB d/ r/V *u'A w[esh gqkgs
eoB bJh ;kXBk eoBh.2
fJ;/ wzst nXhB foPhnK w[BhnK s/ nfXnksfwe fuzseK B/ eJh rqzEK dh
ouBk ehsh. wƒ B/ Xow rzqE ‘wƒ ;fwqsh* e'fNb: B/ ‘noE Pk;so* ns/
nkukohnk tks;kfJB B/ ‘ekw;{so* Bkwe rzqEK ftu nkgD/ w"fbe ftuko g/P
ehs/ jB. Xow, noE ns/ ekw G"fse irs Bkb ;zpzfXs j'D eoe/ nkw b'eK
d/ dkfJo/ ftu oj/ id'A fe w'eP nfXnkswe doPB j'D eoe/ nkw b'eK dh
gj[zu s'A d{o foPhnK w[BhnK sZe jh ;hfws fojk.
;[nkb g?dk j[zdk j/ fe fJj ekw eh j?< id'A ;kvhnK frnkB fJzdohnK
nZy, ezB, BZe, ihG s/ uwVh nkgD/ w[Zy T[d/P noEks ekoi dh g{osh eod/
;w/A o{g, o;, rzX, Ppd ns/ ;goP Bkwh gzi ftfPnK d/ ;zgoe ftu
nkT[AdhnK jB sK fJjd/ cb;o{g fi; wkBf;e nBzd dh nB[G{sh jz[dh j?, T[;ƒ
ekw efjzd/ jB. fBo;zd/j fJzdohnK dk w[Zy eosZt ;kv/ ezwk ftu ;kvh
;jkfJsk eoBk j?, go Bkb jh fJjBK fJzdohnK ƒ nkg' nkgD/ ftfPnK d/
;zgoe Bkb fJe fBZih ;[Zy th gqkgs j[zdk j?. fJzdohnK ns/ T[jBK d/ ftfPnK
d/ ;zgoe s'A gqkgs wkBf;e nBzd o{gh ekw ƒ wjKGkos ftu fus dk fJe
;zebg wzfBnK frnk j?, i' nfs ;{yw j?, fi;dk e'Jh o{g BjhA noEks T[j
fd;dk BjhA, fJj e/tb nB[Gt wkso j? ftfPnK ns/ fJzdohnK d/ ;zgoe Bkb
gqkgs j'D tkb/ ekw iK wkBf;e nBzd d/ Bkb Bkb fJ;dh gqkgsh d/ i' ;kXB
133
jB, noEks fJ;soh, g[Zso, rqfj, XB^d"bs, ykX gdkoE, fBqs, ;zrhs,
t;so^nbzeko nkfd ;oho ns/ fJzdohnK d/ T[g:'rh ;w;s gdkoE T[jBK ƒ
th ekw efjzd/ jB. d{i/ PpdK ftu ftfPnK d/ T[g:'r d[nkok gqkgs j'D tkbk
nBzd ns/ T[;d/ ;kXB d't/A jh ekw dh P/qDh d/ ftu nkT[Ad/ jB. fJ; s'A S{ZN
ihtK ƒ fJ; ;[Zy ns/ ;[Zy G'r dh ;wrqh i[NkD bJh g/qfos eoB tkbk i'
;zebg j? noEks ftP/^nfGbkPk, fJZSk, ekwBk nEtk tkPBk T[;ƒ th ;qhwd
Grtd rhsk ftu ekw d/ nzsors Pkfwb ehsk frnk j?.3
ekw gqsh o[uh ns/ gqftosh pVh ;[Gkfte j?. noE d/ gqsh th fus dh i'
gqftosh j[zdh j?, T[;dk T[d/P th ekw jh j[zdk j?. feT[Afe ekw dh gqkgsh dk
w[Zy ;kXB noE jh j?, feT[Afe tk;sfte fdqPNh s'A noE dk gqXkB cb Xow
ns/ r"D cb ekw j?. fJ; bJh noE Xow dk jh w[y ;kXB j?, go noE gqsh
wB[Zyh ;wki dh gqftosh nkw s"o s/ T[;ƒ ekw dk jh w[Zy ;kXB ;wM e/ j[zdh
j?, Xow dk w[Zy ;kXB ;wM e/ BjhA fJ; bJh Xow dh gkbDk bJh noE dh
ewkJh eoB tkb/ ftob/ jh j[zd/ jB, go ekw dh gqkgsh bJh XB dh ukj jo
e'Jh eodk j?. fJ; bJh Xow d/ Nkeo/ ekw fus ƒ tX/o/ fyZu gkT[Adk j?. ekw
fpBK wB[Zy dk S[Nekok BjhA. don;b tkPBk iK ekwBk o{g ekw wB[Zy dh jo
fefonk nEtk eko ftjko dk nkXko j?.
fJ;/ bJh wƒ ;fwqsh ftu fejk frnk j? fe wB[Zy e'Jh th fefonk fpBK
ekw d/ BjhA eodk. T[;dk jo eow w{b^o{g ftu ekw dh u/PNk j? ns/ ;[y dh
ekwBk iK bkbu Bkb jh ehsk iKdk j?. wjKGkos ftu th fejk frnk j? fe
fi;d/ wB ftu e'Jh ekwBk BjhA j? T[;ƒ Bk sK XB ewkT[AD dh fJZSk jz[dh j?
ns/ Bk jh Xow ewkT[AD dh. ekwDk^jhD g[oP sK ekw noEks G'r th BjhA
ukj[zdk. fJ; bJh fsqtor (Xow, noE, ekw) ftu ekw jh ;G s'A tZX pbtkB
j?. foPh w[Bh th ekw d[nkok noEks fe;/ ekwBk eoe/ jh sgZf;nk ftu wB
brkT[Ad/ jB, ezd^w{b, cb, gZs/ yk e/ r[Ikok eod/ jB ns/ gtB^nkjko
eofdnK j'fJnK nkgD/ wB ƒ ;zifws eod/ jB.4
134
g"okDk nB[;ko pqjwk B/ f;qPNh dh ouBk ehsh s/ T[;dh ;[oZfynk ns/
ftt;Ek bJh fJZe jIko nfXnkfJ tkbk ftXkB th pDkfJnk s/ nkd/P fdZsk
fe w/o/ fJ; ftXkB nB[;ko f;qPNh dh ;[oZfynk ns/ ftt;Ek ehsh ikt/ ns/
T[;dk g{ok g{ok ftek; ehsk ikt/ pqjwk d/ nkd/P dk foPhnK^wjKfoPhnK B/
gkbD ehsk s/ sd Xow d/ sZs^;ko pko/ ;t?G[t B/ wB[Zy iksh ƒ Xow ns/
Bhsh Pk;so s/ fJZe rzqE G/AN ehsk. tu;gsh B/ noE d/ sZs ƒ b? e/ ‘noE
Pk;so* dh ouBk ehsh ns/ ekwsZs s/ wjKd/t d/ uj/s/ fPP w[Bhto Bzdh B/
ekw ftfrnkB T[go fJe jIko nfXnkfJ tkb/ fJe o;g{oD Pk;so dh ouBk
ehsh.
fJ;/ Pk;so ƒ wjkfoPh T[dbe d/ ;g[Zso nkukohnk ;t/se/s{ B/ ;zy/g
o{g ftu fbfynk fi;ƒ pknd ftu gzukb (gzikp d/;) fBtk;h pqkGtn? B/ fJe
;" gzikj nfXnkfJ tkb/ rzqE ftu ;zrqfjs ns/ ;zy/g o{g ftu ft;Ekfgs eoe/
gqukfos ehsk. pqkGtn? B/ nkgD/ rzqE ƒ fJjBK ;ZsK GkrK ftu tzfvnk L^
1. ;kXkoD toDB (Pk;so ftu T[b/fgs nkw ftP/ dh ;kXkoD ftnkfynk)
2. ;zG'fre :'r (;zG'r ;zpzXh toDB)
3. ezfBnk ;ztkd (ftnkj[D :'r ezfBnk pko/ ftuko)
4. gsh gsBh d/ nkg;h ftjko dk fttoD
5. gkodkfoe (gokJhnK n"osK ;zpzXh ftPb/PD)
6. t?fPe (t/PtktK d/ fttjko d/ nB/eK^o{gh toDB)
7. n"gfBPfde (;z[dosk tXkT[D ;zpzXh ftP/ s/ ftftX doPB)5
pqkGtn? d/ fJ; rzqE dh pknd ftu j'J/ ftdtkbK B/ pj[s Pbkxk ehsh s/
fJ; d/ jo Gkr d/ ftP/ T[go T[jBK B/ nkgDhnK nbr nbr ouBktK
ehshnK. ukokfJD B/ ‘;kXkoD toDB* ;[toBBkG B/ ‘;zG'fre :'r* x'New[y B/
‘ezfBnK ;ztkd* r'Bdqhn? B/ ‘frq;Esst* r"ftekg[so B/ ‘gkodkfoe* dse B/
‘t?fPe ns/ e[u[wko B/ ‘T[gfBPd* nfXnkfJnK dk ftPk u[fDnk. T[jBK B/
nkgD/ u[D/ j'J/ nfXnkfJnK s/ w"fbe fBpzX th fby/. Gkt/A fe fJjBK b/yeK B/
g{oh :'rsk Bkb nkg'^nkgD/ rzqEK dk fBowkD ehsk go fco th ekw ftfrnkB
135
s/ ;otftnkgh ;otr[D Gog{o e'Jh th rqzE ;kps Bk j' ;fenk. Bshi/ ti'A
fJ;dk gsB j'D bZrk.6
wjkfoPh tks;kfJB dk ;wK i' fe r[gs ekb d/ BK Bkb ikfDnk iKdk j?,
Gkosh fJfsjk; dk ;[Bfjoh ekb j?. fJ; ;w/A dh Gkosh ;ZfGnsk ;z;ko dhnK
gqw[Zy s/ T[uhnK edoK^ehwsK tkbhnK ;ZfGnsktK s'A fe;/ soQK th xZN BjhA
;h. iBsk ;[Zyh s/ ;zgzB ihtB fpsk ojh ;h. fe;/ th soQK d/ sBkU s'A w[es
b'e nkgDk ykbh ;wK ;kfjs^ebk ns/ ihtB doPB fij/ ftfPnK d/ nfXn?B
fuzsB ns/ fJjBK ebktk s'A nkBzd wkBD ftu fpskT[Ad/ ;B. ‘ekw;{so* ftu
T[; ;w/A d/ nfij/ ;wki dh Mbe ;gPN fwbdh j?. T[; ;w/A d/ ;wki ns/ oki
ftt;Ek B/ nkgDh ;z;feqs Bk gVQ fby ;eD tkbh iBsk nkw iBsk d/ fjZs
bJh jh fJjBK wzdoK dh T[;koh eotkJh sK fe nkw b'e ekw;{so dhnK
f;ZfynktK dk bkG T[mk ;eD. fJ; bJh wkBt ihtB dk wjZstg{oB nzr j'D
ekoB ekw ƒ gqkuhB Gkos d/ ;ZfGn ;wki ftu gqw[Zy ;EkB gqkgs ;h.
fjzd[;skBhnK dk ekw gqsh f;jswzd fdqPNhe'D g[oksB rzqEK ftu th d/yD gVQB
ƒ fwbdk j?. ‘ekw ;{so* w{b o{g ftZu ;z;feqs ftZu j? fi;d/ ;Zs Gkr, SZsh
nfXnkfJ ns/ u"Ajm gkm jB. ;Zs GkrK dk fttoD fJ; gqeko j?L^
1. ;kXkoD Gkr ^ fJ; ftu ekw Pk;so ftu toDB ehs/ ftfPnK dk
;kXkoD nB[;oD ehsk frnk j?. (fJ; Gkr ƒ gzi ftfPnK s/ gzi
nfXnkfJnK ftu tzfvnk frnk j?.)
2. S'j Gkr ^ nzrK ƒ S'jDk, S/VBk, w;bBk nkfd ;zG'r s'A gfjbhnK
efonktK. (fJ; ftu d; ftfPnK ƒ d;K nfXnkfJnK ftu tzfvnk
frnk j?.)
3. ezfBnk toDB Gkr ^ fJ; ftu ftnkj :'r ezfBnk d/ ftP/ s/ th ftuko
ehsk frnk j/. (fJ; ftu e[b gzi ftP/ s/ gzi nfXnkfJ jB.)
4. gsh^gsBh eosZt Gkr^ fJ; ftu gsh^gsBh eosZt ns/ nkg;h
fttjko s'A fJbktk ;"AeDk, ftXtktK, nDr"bh n"os ns/ pj[gsBhnK tkb/
gsh d/ eosZtK dk th fJe nfXnkfJ j?.
136
5. gkodkfoe Gkr ^ fJ; ftu gokJhnK n"osK ;zpzXh ftPb/PD ehsk frnk
j? ns/ fJjBK ftfPnK ƒ S/ nfXnkfJnK ftu tzfvnk frnk j?.
6. t?fPe Gkr ^ fJ; ftu t/;tktK d/ fttjko s/ y[bQk ftuko ehsk frnk j?
ns/ fJ; Gkr ƒ th S/ GkrK ftu tzfvnk frnk j?.
7. T[gfBPd Gkr ^ fJ; Gkr ftu ;[zdosk ƒ tXkT[AD tkbhnK ftXhnK dk
toDB j?. o{g r[D, T[wo ns/ fsnkr nkfd pko/ e[Zb d' nfXnkfJ fJ;
Gkr ftu jB.7
jo iht e'b w{b Pesh ‘ekw* j?. ;z;ko dh T[sgsh dk t;hbk fJj' jh
j?. g{oh gqfeosh ekw dk jh g;kok j?. ekw dh w{b gqftosh tzP tkX/ dk ekoD
j?. ‘ekw* n?Bh gqpb Pesh j? fe fJ;d/ ;kjwD/ foPh w[Bh th BjhA mfjo ;e/.
;qhwd Grtd rhsk ftu ;gPN fejk frnk j? fe ekw dk gq:'iB e/tb
ihtB^fBopkj j?. fJzdohnK ƒ fsqgs eoBk BjhA feT[Afe ftfPnK d/ ;/tB Bkb
fJzdohnK sK ed/ th fsqgs BjhA j' ;edhnK. fJ; bJh fizBk ftP/^;/tB nkgDh
f;js bJh mhe oj/ T[sBk ekw nEtk ftP/ ;/tB eoBk ukjhdk j?. fJ; gqeko
ekw dk cb ihtB fBopkj j? ns/ ihtB dk cb sZs ifrnk;k j?. noEks T[u
e'Nh d/ sZs dk fuzsB. ekw wB[Zy dh jo fefonk nEtk eko^ftjko dk nkXko
j?.8
2H ;qh r[o{ rzqE ;kfjp ftu ekw dk toDB
r[opkDh (r[o{ rzqE ;kfjp) ftu eJh EktK s/ ekw dk toDB nkfJnk j?.
fit/A L^
ekw e'qX ekfJnk eT[ rkb? Ò
fiT[ ezuB ;'jkrk Ykb? Ò9
ns/
gkgh jhn? w? ekw[ p;kfJ Ò
wB[ uzub[ :k s/ rfjU B ikfJ ÒñÒojkT[ Ò
i'rh izrw no[ ;zfBnk; Ò
;G jh gfo vkoh fJj ck; ÒñÒ10
137
ns/
ekw e'qX ek u'bVk ;G rfb nkJ/ gkfJ Ò11
ns/
j/ ekwz Boe fp;qkwz pj[ i'Bh GqwktDj Ò
fus joDz s?q b'e rzwz- ig sg ;hb fpdokDj Ò
nbg ;[y nfts uzub T{u Bhu ;wktDj Ò
st G? fpw[zfus ;kX ;zrw UN BkBe BkokfJDj ÒôöÒ12
ns/
fByw ekw ;[nkd ekofD e'fN fdB; d[y[ gktfj Ò
xoh w[js ozr wkDfj fcfo pj[fo pj[fo gS[sktfj ÒñÒ
nzX/ u/fs jfo jfo okfJnk Ò
s/ok ;' fdB[ B/V? nkfJnk ÒñÒojkT[Ò13
ns/
;kX' wB ek wkB[ fsnkrT[ Ò
ekw[ e'qX[ ;zrfs d[oiB eh sk s/ nfjfBf; GkrT[ Ò14
3H gqG{ gqkgsh bJh ekw, e'qX, njzeko dk fsnkr Io{oh
epho ih nB[;ko fijd/ fdb ftu d{Jh dk gq/w j?, T[jd// ig sg tos s/
g{ik fe; ezw< j/ ;ZiB fBozeko Bkb gqhs bk, us[okJhnK Bkb tkfjr[o{ BjhA
fwbdk. eowK ftu bZfrnk njzeko tZXdk j?. nfij/ njzekoh (eoweKvh) ob
e/ gZEoK dh g{ik eod/ jB. (;' fBjcb j?). epho ih efjzd/ jB, oZp sK
Grsh eoB Bkb fwbdk j?, fBPegN j' ikU sK fBozeko fwb/.
fenk ig[ fenk sg[ fenk pqs g{ik Ò
ik e? fod? GkT[ j? d{ik ÒñÒ
o/ iB wB[ wkXT[ f;T[ bkJhn? Ò
us[okJh B us[oG[i gkJhn? ÒojkT[Ò
gojo[ b'G[ no[ b'ekuko[ Ò
gojo[ ekw[ e'qX[ njzeko[ ÒòÒ
138
eow eos pX/ njzw/t Ò
fwfb gkEo eh eojh ;/t ÒóÒ
ej[ epho Grfs efo gkfJnk Ò
G'b/ GkfJ fwb/ ox[okfJnk ÒôÒöÒ15
4H tkPBk tZ; sB ;ztkoBk ftnoE j?
epho nB[;ko fi; ;oho d/ nzrK ƒ nso s/ uzdB wbhdk j?, T[j sB
bZeVK Bkb ;V/rk. fJ; ;oho s/ d"bs dh eh tfvnkJh j'Jh< ;oho sK fJZXo
jh Xosh s/ fvZr g?Adk j? s/ XB th Bkb gob'e/ ftu BjhA iKdk. i' oks ƒ ;"A
iKd/ jB fdB ƒ Xzdk ewkT[Ad/ jB, fJZe fyD Gh fBozeko dk GiB BjhA eod/ s/
fiBQK d/ jZEK s/ v'oK s/ w{zj ftu gkB d/ phV/ jB, woB ;w/A u'oK tKr eZ;e/ pzBQ/
ikDr/. i' g[oP r[o{ T[gd/P d[nkok gqhsh Bkb fBozeko d/ r[D rKd/ jB, “okw
jh okw** ftu bZr/ j'J/ jB, T[j ;[Zy gkT[Ad/ jB. (nekb g[oy) feogk eoe/
T[BQK ƒ Bkw ftZu gZek eodk j?, “joh Bkw** dh ;[rzXh Bkb T[j p'fjs j[zd/
jB. epho ih efjzd/ jB, j/ nzBQ/` fynkb eo , okw jh ;dk fEo ofjD tkbk
j?, j'o izikb ;G BkPtkB jB. epho dk eEB j?L^
u'nk uzdB wodB nzrk Ò
;' sB[ ib? ekm e? ;zrk ÒñÒ
fJ;[ sB[ XB eh etB pvkJhÒ
XofB go? T[otkfJ B ikJh ÒñÒojkT[Ò
okfs fi ;'tfj fdB eofj ekw Ò
fJe[ fyB[ b/fj B jfo e' Bkw ÒòÒ
jkfE s v'o w[fy ykfJU szp'o Ò
wosh pko ef; pkfXU u'o ÒóÒ
r[owfs of; of; jfo r[B rkt? Ò
okw? okw ows ;[y[ gkt? ÒôÒ
feogk efo e? Bkw[ fdqVkJh Ò
jfo jfo pk;[ ;[rzX p;kJh ÒõÒ
139
ejs epho u/fs o/ nzXk Ò
;fs okw[ M{mk ;G[ XzXk ÒöÒñöÒ16
5H iht o{gh tDiko/ dh ok; ekw y'j b?Adk j?
epho ih nkyd/ jB fe ;kvk fBozeko nfijk nkr{ j? fe T[;B/ ;ko/
;z;ko ƒ tDikok pDk SZfvnk j?. (jo fJZe iht B/) gkg eow s/ g[zB eow d'
pbd w[Zb bJ/ jB s/ jo fJZe iht ;_k;K o{gh ;k; (b?) gqrfNnk j? (izfwnk
j?), nzsjeoB ftZu fsqPBk o{gh SZN Goh gJh j?, fJ; soQK dk wkb yohfdnk
j?. (fJ; tDiko/ dh ok; y'jD bJh) ekw s/ e'qX d' w;{bhJ/ j' rJ/ s/ wB dhnK
bfjoK vke{. noEks fsqPBk o{gh Gko i' fJ; B/ pZXk, nkgDk eo b?D bJh d'
w;{bhJ/ ekw e'qX jkIo nk j'J/. fJj ;koh T[wo fJBQK dk jh eo Godk ofjnk,
;tk;K o{gh g{zih b[ZND bJh wB d/ t/r b[N/o/ nk pD/.
gzi sZs fwb/ j'J/ (;oho) fJBQK dk vzv Go oj/ jB, fJT[A ;z;koh ihtK
dh y/g gko j' ojh j?, (d[BhnK s'A T[j s[o oj/ jB.)
epho ih efjzd/ jB, j/ ;zsj[` ;[D', j[D fJj nk u[Zeh j?, (okw Bkw
o{gh) xkNh g[o uVQfdnK (gkgh o{gh) fJe pbd ofj frnk j?, j[D (fsqPBk
o{gh) r[D SZv e/ (T[skjK) ub'. noEks ;z;koh iht ekw e'qX ftZu jh yfus
wo rJ/ jB, okw Grsh B/ ;kv/ gkg Bk; ehs/ jB, j[D fsqPBk SZv e/ fJZXo
T[skjK uVQ'. epho ih dk eEB j?L^
gkg[ g[zB[ d[fJ p?b fp;kj/ gtB[ g{ih gorkf;U Ò
fsq;Bk r{fD Goh xN Ghsfo fJB fpfX NKv fp;kfjU ÒñÒ
n?;k BkfJe[ okw[ jwkok Ò
;rb ;z;ko[ ehU pBikok ÒñÒojkT[Ò
ekw[ e'qX[ d[fJ GJ/ irksh wB sozr pNtkok Ò
gzu ss[ fwfb dkB[ fBp/ofj NKvk T[sfoU gkok ÒòÒ
ejs epho[ ;[Bj[ o/ ;zsj[ np n?;h pfB nkJh Ò
xkNh uYs p?b[ fJe[ Ekek ub' r'fB fSNekJh ÒóÒõÒôùÒ17
140
6H ftP/ fteko gqG{ w/b ftu o[ektN jB
epho ih nkyd/ jB j/ iht s{z d[BhnK d/ gdkoEK dk b'Gh j'fJnk s/
fJzdqh d/ o; dk gq/fonk j'fJnk ftekoK d/ BP/ dk ;[nkd b?Adk j?.
epho nB[;ko fizB/ b'e :sB eod/ oj/ T[j ;z;ko ;w[zdo ftZu v[Zp/, so/
BjhA. eow Xow s/ pj[s/ ;ziw eod/ ;B, njzeko B/ T[BQK dk wB ;kV
;[ZfNnk. ;tk;K s/ nzB d/ d/D tkbk i' wkfbe j? T[j (j/ g[oP) s{z feT[A wB'A
G[bk fdZsk< jho/ s/ bkb tork nw'b iBw s{z eT[vh pdb/ rtk fdZsk. fsqPBk
dh s/qj s/ Gow dh G[Zy s?ƒ nk bZrh. fdb ftZu s{z e'Jh ;'u Bk ehsh njzeko
ftu w;s s{z b[ZfNnk frnk. wB ftu r[o{ d/ T[gd/P ƒ s{z XkoB Bk ehsk.
;[nkdK dk b'Gh fJzdqhnK d/ o;K ftfPnK dk gq/fonk j'fJnk njzeko :[es s{z
ftekoK dk wiQk uZydk ofjnk. i' eowK s/ GkrK tkb/ ;s;zr ftZu nkJ/, fit/A
ekm (dh p/Vh) b'j/ ƒ gko eo fdzdh j?. (T[j th ;s;zr B/ gko eo fdZs/).
i{BK ftu d"Vd/ s/ iBwK ftZu fcod/ j[D n;hA EZe rJ/ jK. d[ZyK B/ ;kƒ jok
fdZsk j?. epho ih efjzd/ jB j[D r[oK ƒ fwbd/ jh gowkBzd bZG gfJnk j?.
gq/wk Grsh B/ ;kƒ sko fdZsk j?. epho ih dk eEB j?L^
i/s/ isB eos s/ v{p/ Gt ;kro[ Bjh skfoU o/ Ò
eow Xow eos/ pj[ ;ziw njzp[fX wB[ ikfoU o/ ÒñÒ
;k; rqk; e' dks' mke[o[ ;' feT[ wBj[ fp;kfoU o/ Ò
jhok bkb[ nw'b[ iBw[ j? eT[vh pdb? jkfoU o/ ÒñÒojkT[Ò
fsq;Bk fsqyk G{y Gqfw bkrh fjod? Bkfj phukfoU o/ Ò
T[Bws wkB fjfoU wB wkjh r[o ek ;pd[ B XkfoU o/ ÒòÒ
;[nkd b[Gs fJzdqh o; g/qfoU wd o; b?s fpekfoU o/ Ò
eow Gkr ;zsB ;zrkB/ ek;N b'j T[XkfoU o/ ÒóÒ
Xkts i'fB iBw Gqfw Eke/ np d[y efo jw jkfoU o/ Ò
efj epho r[o fwbs wjk o;[ g/qw Grfs fB;skfoU o/ ÒôÒñÒõÒõöÒ18
141
7H ekw G'rD dh bkb;k d[ZyK dk ekoB pDdh j?
epho ih nB[;ko (fJj ;z;ko) ekrIK dh jEDh tKr j? j/ pkT[o/ wB`
fJj irs d/ wkfbe B/ fJZe y/v ouh j?. (s{z J/dK jh cf;nk fgnk j? fiZdK)
jkEh ekw G'rD bJh ik c;dk j?. j/ pT[o/ wB ` (f;ZNk eh fBebdk j?< jEDh
sK fwbdh BjhA go) f;o s/ nze;K dh wko ;jkoBh g?Adh j?. j/ pkT[o/ wB`
;wM ftfPnK s'A pu s/ joh ftu gqhsh i'V. j/ ‘pkT[o/ wB` s{z fBvo j' e/ joh
dk GiB Bk ehsk Bk okw o{gh ijki* dh UN geVh.
j/ pT[o/ wB` pKdo B/ jZE bwekJ/ nBki dh w[Zm Goh (f;ZNk eh
fBefbnk<) S[NDk PZe dh rZb j' rJh, s/ xo xo p{j/ p{j/ BZuDk fgnk.
j/ pT[o/ wB` fit/A BbBh dtkok s'sk gefVnk iKdk j? fJt/A jh wkfJnk
dh y/v j?. noEks fJt/A jh iht wkfJnk ftZu gefVnk iKdk j?. j/ pT[o/ wB`
fit/A e;[zG/ dk ozr E'VQ/ fdB ofjD tkbk j[zdk j?, fJj fybfonk j'fJnk fybko th
J/j' fijk j?. j/ pT[o/ wB` BQkD bJh shoE Gh pj[s jB s/ g{iD bJh d/ts/ Gh
pV/` go j/ pT[o/ wB` epho ih efjzd/ jB, fJBQK eowK ftZu S[Nekok BjhA.
S[Nekok joh dh ;/tk ftZu jh j?.
epho dk eEB j?L^
ekbp{s eh j;sBh wB pT[ok o/ ubs[ ofuU irdh; Ò
ekw ;[nkfJ ri pf; go/ wB pT[ok o/ nze;[ ;fjU ;h; ÒñÒ
fpy? pku[ jfo oku[ ;wM[ wB pT[ok o/ Ò
fBoG? j'fJ B jfo Gi/ wB pT[ok o/ rfjU B okw ijki[ ÒñÒojkT[Ò
woeN w[;fN nBki eh wB pT[ok o/ bhBh jkE[ g;kfo Ò
S{NB e' ;j;k gfonk wB pT[ok o/ BkfuU xo xo pkfo ÒòÒ
fiT[ BbBh ;{nNk rfjU wB pT[ok o/ wk:k fJj[ fpT[jko[ Ò
i?;k ozr[ e;[zG ek wB pT[ok o/ fsT[ g;foU gk;ko[ ÒóÒ
BktB eT[ shoE xB/ wB pT[ok o/ g{iB eT[ pj[ d/t Ò
ej[ epho S{NB[ BjhA wB pT[ok o/ S{NB[ jfo eh ;/t ÒôÒñÒöÒõ÷Ò19
142
8H XB, i'pB, g[Zso s/ n"os wB[Zy d/ goskt/ bJh jB
epho ih efjzd/ jB fit/A pKdo d/ jZE ftu ufDnK dh w[Zm j? T[jd/ ftu
b[GkfJwkB j' T[jƒ SZvdk BjhA (s/ gefVnk iKdk j?) fJt/A jh bkbu d/ tZ; i'
i' eow ehs/ iKd/ jB T[j (ckjh o{g j' e/) rb g? iKd/ jB. fBozeko dh Grsh
s'A fpBK iBw nikJhA ubk frnk ;s;zr s/ wkfbe d/ GiB s'A fpBK ;Zu dk
tk;k fes/ Gh BjhA fit/A izrb d/ ftZu c[Zb fyVd/ jB e'Jh T[BQK dh ;[rzX BjhA
b?Adk (n?t/A jh e[wbk iKd/ jB), fJt/A jh nB/eK i{BK ftu fcofdnK w[V w[V ekb
Bk; eo fdzdk j?.
fJj XB, itkBh, g[Zso s/ shthA t/yD bJh (wB[Zy d/ goskt/ bJh) fdZs/
rJ/ jB. i' fJzdqhnK B/ GowK bJ/ jB T[j fJBQK ftZu jh c; rJ/ jB. ;oho
eZyK dk e'mk j? ekb o{g nZr B/ u[soch fJ;dh ;wZroh ƒ x/fonk j'fJnk j?.
epho ih efjzd/ jB n;K ;z;ko ;w[zdo d/ gko j'D bJh ;fsr[oK dh PoD bJh
j?.
fiT[ efg e/ eo w[;fN uBB eh b[pfX B fsnkr[ dfJU Ò
i' i' eow ehJ/ bkbu f;T[ s/ fcfo rofj gfoU ÒñÒ
Grfs fpB[ fpoEk iBw[ rfJU Ò
;kX;zrfs GrtkB GiB fpB[ ejh B ;u[ ofjUÒñÒojkT[Ò
fiT[ T[fdnkB e[;w goc[fbs feBfj B xqkT[ bfJU Ò
s?;/ Gqws nB/e i'fB wfj fcfo fcfo ekb jfJU ÒòÒ
fJnk XB i'pB no[ ;[s dkok g/yB eT[ i[ dfJU Ò
fsB jh wkfj nNfe i' T[oM/ fJzdqh gq/fo bfJU ÒóÒ
nT[X nBb sB[ fsB e' wzdo[ uj[ fd; mkN[ mfJU Ò
efj epho G? ;kro soB eT[ w? ;fsr[o UN bfJU ÒôÒñÒ°ÒõùÒ20
9H ekw s/ e'qX ftu bhB j' e/ irs y[nko j[zdk j?
epho ih nkyd/ jB fe fJ; wkfJnk d/ skp/ s[od/ j/ wB` j[D Gow
SZve/ ;kjwD/ BZu noEks b'e bZi SZv d/. T[j ;{owk eh i' ;kjwD/ j[zd/ i[ZX
143
s'A vo/< T[j ;sh eh i' GKv/ fJeZm/ eo/< noEks fi;B/ ;sh j'Dk j? T[;ƒ gsh
Bkb ;VB bJh fsnkoh eoBh b'Vhdh j? Bk fe xo dk ;wkB ;KGDk<
j/ MZb/ wB` fve vT[b/ SZv id j[D jZE ;zXT[ok fbnk j? (;zX{o tkbk
Bb/o i' shthnK ;sh j'D t/b/ jZE ftu b?AdhnK ;B. T[; ftu''A nkgD/ wZE/ s/
fsbe bk pkeh nk; gk; yV's/ b'eK s/ fSVe fdzdhnK ;B, id'A ;sh fJj eo
bt/ fco T[;ƒ io{o ;VBk g?Adk j?, i/ vo/ sK b'eh i'o' i'oh u[Ze e/ nZr ftu
;[ZN fdzd/ ;B).
ekw s/ e'qX ftu bhB j' e/ irs yokp j'fJnk j?. epho ih efjzd/ jB
w?A sK goekP o{g fBozeko ƒ BjhA SZvDk i' ;G T[funK Bkb'A Gh T[Zuk j?.
epho ih dk eEB j?L^
wB o/ Skvj[ Gow[ gqrN j'fJ Bkuj[ fJnk wkfJnk e/ vKv/Ò
;{o[ fe ;Bw[y oB s/ vog? ;sh fe ;Ku? GKv/ÒñÒ
vrwr Skfv o/ wB pT[ok Ò
np sT[ io/ wo/ f;fX gkJhn? bhB' jkfE ;zXT[ok ÒñÒ ojkT[Ò
ekw e'qX wkfJnk e/ bhB/ fJnk fpfX irs[ fpr{sk Ò
efj epho okik okw B S'vT[ ;rb T{u s/ T{uk ÒòÒòÒñ÷ÒöøÒ21
10H ekw, e'qX dh ;zrs s'A pu'
epho ih nkyd/ jB uT[E ƒ Bk fEo ofjD tkb/ wB ƒ o'e, ekw s/ e'qX
dh ;zrs ftu edh th Bk p?m'. ibK s/ EbK ftZu nkg jh nkg (fBozeko tZ;
ofjnk j?). fJj ikDe/ s[;hA nkg nkgDk jh ikg[ ig' noEks s[jkv/ ftZu gq/oe
Gh T[jh j? s[;hA njzeko dk BkP eoe/ P[X nkswk ;o{g j't/, nkswk ftu gqhsh
bkU.
epho ih nkyd/ jBL^
uT[Efj uzub wB eT[ rjj[ Ò
ekw eq'X ;zfr epj[ B pjj[ Ò
ib Eb wkj/ nkgfj nkg Ò
nkg? igj[ nkgBk ikg ÒõÒ22
144
epho nB[;ko, gzuwh^fJj ;kok fybko gziK sZsK dk j?. ;'Bk s/
fJ;soh fJ; i[r dk fpT[jko j?. gq/w o{gh nzfwqs e'Jh e'Jh ghAdk j?. T[;ƒ
fco p[ZY/gk, w"s s/ d[Zy BjhA ;skT[Ad/.
gKu? gzu ss fp;Eko Ò
efbe ekfwBh i[r fpT[jkoÒ
gq/w ;[Xk o;[ ght? e'fJ Ò
iok woD d[y[ c/fo B j'fJ ÒöÒ23
11H pj[s nwho s/ ;z[do fJ;sqhnK tkbk th nzs wo ikt/rk
epho ih efjzd/ jB fe Gkt/A e'Jh i'rh, ish sgh, ;zfBnk;h j' e/ pj[s/
shoEK s/ fco/ iK o'v G'v, w'Bh iK iNkXkoh j't/, sK th nzs ƒ ekb d/ tZ;
j't/rk, fJ; bJh okw dh ;/tk eoBh i'r j?. fi;dh ihG dk fgnko okw Bkb j?
T[;ƒ iw eh nky/rk<
Pk;so t/d, i'fsP s/ pj[s/ ftnkekoD ikDdk j't/, ;ko/ wzsq szsq s/
dtkJhnK ikDdk j't/ sK th nzs ƒ wo/rk.
oki d/ G'r^;zxk;B s/ Ssq^no pj[shnK ;z[do fJ;sqhnK tkbk j't/, gkB
eg{o, ;[zdo wfje tkbk uzdB (fJj ;G t;sK G'rdk j't/) sK Gh nzs ƒ wo/rk.
p/d g[okB s/ f;wqshnK ;G Y{zY/ ekb s'A puD dk T[gkn ehs/ Gh BjhA.
epho ih nkyd/ jB okw dk ikg eo' fJT[A iBw woB fwNk bt'.
epho ih dk eEB j?L^
i'r ish sgh ;zfBnk;h pj[ shoE GqwBk Ò
b[zfis w[zfis w'fB iNkXo nzfs sT{ woBk ÒñÒ
sk s/ ;/thnb/ okwBk Ò
o;Bk okw Bkw fjs[ ik e? ejk eo? iwok ÒñÒojkT[Ò
nkrw fBrw i'fse ikBfj pj[ pj[ fpnkeoBkÒ
szs wzsq ;G nT[yX ikBfj nzfs sT{ woBk ÒòÒ
oki G'r no[ Ssq f;zxk;B pj[ ;z[dfo owBkÒ
gkB eg{o ;[pk;e uzdB nzfs sT{ woBk ÒóÒ
145
p/d g[okB f;zfwqfs ;G y'i/ ej{ B T{poBk Ò
ej[ epho fJT[ okwfj izgT[ w/fN iBw woBk ÒôÒõÒ24
epho ih nkyd/ jB fjzd{ s/ s[oe nkJ/ feE'A jB< fJj okj s'o/ fe;B/
jB, j/ fBzdk eoB tkb/` fdb ftZu Iok ezxh wko. ;[or s/ Boe fezBQK ƒ
fwbd/ jB<
j/ ekih s{z fejVh feskp gVQh j?. nfijk gVQfdnK ftukofdnK ;G wko/
rJ/, fe;/ ƒ (n;bhns dh) ypo Bk gJh.
12H fJ;sqh g/qw bJh ;[zBs ehsh ftnoE j?
shthA d/ gq/w ftu ;z[Bs eohdh j?, j/ GkJh` w?A fJj Pos BjhA wzBkrk. i/
oZp B/ w?ƒ w[;bwkB eoBk j'fJnk sK nkg/ jh eZfNnk ikT{.
i/ ;z[Bs eoe/ w[;bwkB j'Jhdk j? sK shthA dk eh eohJ/< noXzrh fJ;sqh
B/ SZvDk BjhA, fJ; bJh fjzd{ jh fNe/ ojhJ/. j/ pT[o/` feskpK ƒ SZv e/ okw
dk GiB eo, s{z tZvk gkg eo fojk j?A (i' Pok ftZu c;e/ oZp ƒ G[bk fdZsk
j?). epho B/ sK fJZe okw dh UN geVh j?, s[oe ;V ;V e/ nzs EZe e/ ofj
rJ/.
fjzd{ s[oe ejk s/ nkJ/ fefB J/j okj ubkJh Ò
fdb wfj ;'fu fpukfo etkd/ fG;s d'ie fefB gkJh ÒñÒ
ekih s? etB es/p pykBh Ò
gVQs r[Bs n?;/ ;G wko/ feBj{z ypfo B ikBh ÒñÒ ojkT[Ò
;efs ;B/j[ efo ;[zBfs eohn? w? B pdT[rk GkJh Ò
iT[ o/ y[dkfJ w'fj s[oe[ eo?rk nkgB jh efN ikJh ÒòÒ
;[zBfs ehJ/ s[oe[ i/ j'fJrk nT[os ek fenk eohn?Ò
noE ;ohoh Bkfo B S'v? sk s/ fjzd{ jh ojhn? ÒóÒ
Skfv es/p okw[ Gi[ pT[o/ i[bw eos j? Gkoh Ò
epho? geoh N/e okw eh s[oe oj/ gfujkoh ÒôÒøÒ25
146
13H w{oy nkdwh ;'B/ s/ fJ;sqhnK ftu o[ZMk nkgD/ nzs ƒ G[Zb iKdk j?
epho ih nkyd/ jB irs ihtB J/j' fijk j? fij' fijk ;[gBk. ihtB
mhe ;[gB/ tork j?. n;hA (ihtB ƒ) ;Zu ;wM e/ fJjd/ Bkb rzY gk bJh j? s/
Bkw o{g tZv/ yikB/ ƒ SZv fdZsk j?. j/ pkpk` n;K wkfJnk s/ w'j Bkb fgnko
ehsk, fi; fgnko B/ frnkB o{g jhok ;kE'A u[ok bfJnk.
nZyK Bkb o{g t/y e/ gszrk c; iKdk j?, w{oy nZr dk fXnkB BjhA
eodk. fJTA jh w{oy nkdwh ;'B/ s/ fJ;sqhnK ftZu o[ZMk j'fJnk iw dh ckjh
ƒ BjhA u/sdk. gkgK ƒ fsnkr T[j soB skoB fBozeko dk ftuko eo. epho
ih efjzd/ jB, T[j ir dk ihtB (fBozeko) nfijk j? i[ T[jd/ tork e'Jh d{ik
j? jh BjhA.
ifr ihtB[ n?;k ;[gB/ i?;k ihtB[ ;[gB ;wkBz Ò
;ku[ efo jw rkfm dhBh S'fv gow fBXkBz ÒñÒ
pkpk wkfJnk w'j fjs[ ehB-Ò
fifB frnkB[ osB[ fjfo bhB- ÒñÒojkT[Ò
B?B d/fy gszr[ T[oM? g;[ B d/y? nkfr Ò
ekb ck; B w[rX[ u/s? efBe ekfwfB bkfr ÒòÒ
efo fpuko[ fpeko gojfo soB skoB ;'fJ Ò
efj epho irihtB[ n?;k d[shn Bkjh e'fJ ÒóÒõÒò÷Ò26
14H ekw s/ e'qX d/ fsnkr Bkb g{oB gdth fwbdh j?
epho ih nkyd/ jB fe nZr/ Gkt/ w?A tZv/ ;Kr ehs/, go j[D w?E'A ;Kr
BjhA Gohdk. (nrbk) Xkrk, sko, ;ki ;G ofj rJ/ jB, w?A okw Bkw d/ tZ; j'
rJh jK. j[D w?ƒ BZuDk BjhA nkT[Adk. w/ok wB Y'be BjhA tikT[Adk.
ekw s/ e'qX tkbh i' ekfJnk ;h T[j ;kV ;[ZNh. fsqPBk dk GKvk N[ZN
frnk, ykjPK dk u'bk g[okDk j' frnk, ;kok Gow S[ZN frnk.
;kfonK gqkDhnK ƒ w?A fJe' o{g ;wfMnk j?, ;ko/ MrV/ orV/ w[e rJ/.
epho ih efjzd/ jB fe okw dh feogk j'Jh, w?ƒ g{oB gdth bZG gJh j?.
iT[ w? o{g ehJ/ pj[s/o/ np c[fB o{g[ B j'Jh Ò
147
skrk szs[ ;ki[ ;G[ Ekek okw Bkw pf; j'Jh ÒñÒ
np w'fj BkuB' B nkt? Ò
w/ok wB[ wzdohnk B pikt? ÒñÒojkT[Ò
ekw[ e'qX[ wkfJnk b? ikoh fsq;Bk rkrfo c{Nh Ò
ekw u'bBk GfJnk j? g[okBk rfJnk Gow[ ;G[ S{Nh ÒòÒ
;op G{s J/e? efo ikfBnk u{e/ pkd fppkdk Ò
efj epho w? g{ok gkfJnk GJ/ okw go;kdk ÒóÒöÒòøÒ27
15H ftPJh g[oPK B/ shthnK dk o{g d/yfdnK jh ihtB BkP eo fbnk
epho ih nkyd/ jB fjzd[ w{oshnK dh g{ik eod/ eod/ s/ w[;bwkB f;o
fBtkT[Ad/ fBtkT[Ad/ wo rJ/. T[j w[od/ ;kVd/ jB T[j dZpd/ jB, s/oh ukb d'jK
ƒ BjhA bZGh. j/ wB ` ;z;ko jB/o/ B/ cfVnk j'fJnk j? utQhA gk;hA iwK dh
ckjh fyboh j'Jh j?. eth b'e efpZs gVQ gVQ e/ wo rJ/, ekgVh ;kX{ e/dko/ ik
ik e/, i'rh iNk tXk tXk e/ wo rJ/, go fJBQK s/oh ukb Bk bZGh.
oki/ XB fJeZmk eo eoe/ wo rJ/ T[BQK ;'B/ d/ Gko dZp/. gzfvs t/dK dk
gkm eo eo wo rJ/, (ftPJh) shthnK dk o{g t/y t/y e/ r[Io rJ/. ;ko/
;oho fpBK okw d/ Bkw d/ ytko j'J/, uzrh soQK rj[ eoe/ t/y b?. epho ih
T[gd/P eod/ jB, okw d/ Bkw fpBk e"D w[es j'fJnk j?.
p[s g{fi g{fi fjzd{ w{J/ s[oe w{J/ f;o[ BkJh
UfJ b/ iko/ UfJ b/ rkv/ s/oh rfs d[j{ B gkJh ÒñÒ
wB o/ ;z;ko[ nzX rj/ok Ò
uj[ fd; g;foU j? iw i/tok ÒñÒojkT[Ò
efps gV/ gfV efpsk w{J/ egV e/dko? ikJh Ò
iNk Xkfo Xkfo i'rh w{J/ s/oh rfs fJBfj B gkJh ÒòÒ
dop[ ;zfu ;zfu oki/ w{J/ rfv b/ ezuB GkohÒ
p/d gV/ gfV gzfvs w{J/ o{g[ d/fy d/fy Bkoh ÒóÒ
okw Bkw fpB[ ;G? fpr{s/ d/yj[ fBofy ;ohok Ò
jfo e/ Bkw fpB[ fefB rfs gkJh efj T[gd/;[ ephok ÒôÒñÒ28
148
16H ftP/ ftekoK ftu bZfrnk ihtB ftnoE iKdk j?
epho ih nkyd/ jB fe xo SZv pBK ftu ub/ ikJhJ/ s/ ezd w[{b u[D
u[D ykJhJ/, go gkgh s/ wzdk wB ni/ Gh ftekoK ƒ BjhA SZvdk. fet/A S[Nekok
gktK< fet/A soK < ;z;ko ;w[zdo tZvk Gkok j? j/ w/o/ fBozeko` puk b?, puk b?,
dk; s/oh PoD nkfJnk j?.
ozr ozr d/ ftfPnK dh ukj SZvh BjhA iKdh. nB/eK isB eoe/ wB ƒ
jNe' s/ T[j w[V w[V ik c;dk j?. p[Y/gk, itkBh ;kok iBw jh ufbnk frnk
n;K e[M th ;[jDk ezw Bk ehsk. fJj ihtVk nw'b ;h, ftfPnK ftZu bZr e/
eT[vh d/ pokpo j' frnk. epho ih efjzd/ jB, j/ w/o/ fBozeko` s{z ;G EK
g{oB j?, s/o/ tork fdnkb{ e'Jh BjhA s/ w/o/ tork gkgh e'Jh BjhA.
frqj[ sfi pB yzv ikJhn? u[fB ykJhn? ezdk Ò
nij[ fpeko B S'vJh gkgh wB[ wzdk ÒñÒ
feT[ S{NT[ e?;/ soT[ Gtib fBfX Gkoh Ò
oky[ oky[ w/o/ phm[bk iB[ ;ofB s[w-koh ÒñÒojkT[Ò
fpy? fpy? eh pk;Bk sihn Bj ikJhÒ
nfBe isB efo okyhn? fcfo fcfo bgNkJh ÒòÒ
iok ihtB i'pB[ rfJnk feS[ ehnk B Bhek Ò
fJj[ ihnok fBow'be' eT[vh bfr whek ÒóÒ
ej[ epho w/o/ wkXtk s{ ;op fpnkgh Ò
s[w ;w;fo Bkjh dfJnkb[ w'fj ;w;fo gkgh ÒôÒóÒ29
17H gokJh fJ;sqh s/ t?o fto'X fsnkrD bJh gqG{ dh ;/tk wdd eodh j?
epho nkyd/ B/ fe fejV/ ezw bJh s{ ir ftu ;kfink frnk ;h< fe;
cb dh gqkgsh bJh s?ƒ iBw fwfbnk ;h< s{z ;z;ko ;kro s'A skoB ftu ;woZE
s/ fuzskwBh o{g fBozeko Bkb fJe gb Go Gh fJj wB Bk i'fVnk` j/ r'fpzd`
n;hA fJj' fij/ d'Ph jK i' fi; fBozeko B/ ;kƒ d/j s/ gqkB p\P/ jB T[jdh gq/wk
Grsh BjhA ehsh.
149
gokfJnk sB, XB, gokJh shthA, fBzdk, d{fink Bkb fto'X fJj ;kE'A
S[ZNd/ BjhA, fi; eoe/ w[V w[V nktDk ikDk g?Adk j? s/ fJj f;bf;bk w[Zedk jh
BjhA. fi; xo ftu ;zsK s/ joh dh eEk jz[dh ;h, T[E/ w?A gb Go Gh c/ok Bk
gkfJnk. ftPJh, u'o, u[rb, BPJh b'eK Bkb ;d jh w/ok tk;k ofjnk. ekw,
e'qX, wkfJnk dk nfGwkB s/ Jhoyk J/jh ;wZroh w/o/ ftu j?. dfJnk, Xow,
r[o{ dh ;/tk fJj ;[gB/ ftZu Gh BjhA.
j/ dhB dfJnkb feogk eoB tkb/ j/ GrsK d/ fgnko/ fBozeko, vo d/
d{o eoB tkb/. epho p/Bsh eodk j? w?A s[jkvh ;/tk eodk ojK, dk; ƒ GhV
gJh s/ puktDk.
etB eki f;oi/ ir Ghsfo iBfw etB cb[ gkfJnk Ò
Gt fBfX soB skoB fuzskwfB fJe fBwy B fJj[ wB[ bkfJnk ÒñÒ
r'fpzd jw n?;/ ngokXh Ò
fifB gqfG ihT[ fgzv[ Ek dhnk fs; eh GkT[ Grfs Bjh ;kXh ÒñÒojkT[Ò
go XB go sB go sh fBzdk go ngpkd[ B S{N/ Ò
nktk rtB[ j's[ j? c[fB c[fB fJj[ go;zr[ B s{N/ÒòÒ
fij xfo eEk j's jfo ;zsB fJe fBwy B ehB-' w? c/ok Ò
bzgN u'o d{s wstko/ fsB ;zfr ;dk p;/ok ÒóÒ
ekw e'qX wkfJnk wd ws;o J/ ;zg? w' wkjh Ò
dfJnk Xow[ no[ r[o eh ;/tk J/ ;[gBzsfo Bkjh ÒôÒ
dhB dfJnkb feqgkb dw'do Grfs pSb G? jkoh Ò
ejs epho Gho iB okyj[ jfo ;/tk eoT[ s[w-koh ÒõÒøÒ30
18H ekw, e'qX s/ us[okJh ehfsnK gko T[skok BjhA j[zdk
epho ih nkyd/ jB fe j/ MZb/` s?A Xow G[bk fdZsk fYZv Goe/ gP{nK
tKC ;"A ofjnk s/ s?A wB[Zyk iBw jko fdsk. M{m/ izikbK ftu bZr e/ s{z ed/
;s;zr Bk ehsk e[Zs/, ;{o s/ eK tKr GZNe GZNe e/ jh T[m s[fonk. epho
nZr/ nkyd/ jB fe i' wB, puB s/ eow fszBK d[nkok jh nkgD/ nkg ƒ tZvk s/
j'oBk ƒ fBZek wzBd/ jB, nfij/ g[oP w?A BoeK ftu g?Ad/ d/y/ jB, ekw, e'qX,
150
pkihro tKC ;Kr Xko us[okJh ftu ns/ p/noE fBzdk eofdnK iBw phs
frnk s/ edh okw Bk f;wfonk. epho ih efjzd/ jB, w{oy MZbk s/ rztko okw
ƒ BjhA u/sdk. id fJ;B/ okw dk Bkw BjhA ikfDnk sK fJj fet/A gko
T[so/rk.
dhB[ fp;kfoU o/ dhtkB/ dhB[ fp;kfoU o/ Ò
g/N[ GfoU g;{nk fiT[ ;'fJU wB[y[ iBw[ j? jkfoU ÒñÒojkT[Ò
;kX;zrfs epj{ Bjh ehBh ofuU XzX? M{m Ò
;[nkB ;{eo pkfJ; fit? GNes[ ukfbU T{fm ÒñÒ
nkg; eT[ dhox[ efo ikB? nT[oB eT[ br wks Ò
wB;k pkuk eowBk w? d/y/ d'ie iks ÒòÒ
ekwh e'qXh uks[oh pkihro p/ekwÒ
fBzdk eos/ iBw[ f;okB' epj{ B f;wfoU okw[ ÒóÒ
efj epho u/s? BjhA w{oy[ w[rX[ rtko[ Ò
okw[ Bkw[ ikfBU Bjh e?;/ T[sof; gkfo ÒôÒñÒ31
19H i' ekw, e'qX, b'G s/ w'j dk fsnkr eodk j? T[j jh fBozeko d/ ;o{g
ƒ ikDdk j?
epho ih nkdy/ jB fe T[;ss s/ fBzdk d't/ fsnkr e/ npo'^s/ p/
npo'Jh dk fynkb Gh SZv fdT[. i' b'j/ s/ ;'B/ ƒ fJe' fijk ;wMd/ jB T[j
GrtkB dk o{g jB. s/ok e'Jh fJe nZXk jh dk; j? i' ekw, e'qX, b'G s/ w'j
fsnkrdk j?, T[jh fBozeko d/ ;o{g ƒ ikDdk j?.
oi, sw s/ ;s fszB r[D ej/ iKd/ jB. fJj ;G s/oh wkfJnk j?. i'
g[oP s[ohnk ƒ ikDdk j?, T[;/ jh gow gdth ƒ gqkgs ehsk j?.
T[j shoE, tos, B/w s/ gftZsosk d/ ;ziw, fJBQK tZb'A ;dk nukj
ofjzdk j?. nkswk o{g fBozeko dk fXnkB eod/ eod/ T[;dh fsqPBk s/ wkfJnk
dk G[b/yk u[e rJ/ jB.
151
fi; wzdo ftu dht/ dk ukBD j' ikt/ T[E'A jB/o/ dk BkP j' iKdk j?.
fBoGT[ okw ih j[D jo EK ftnkge jB. epho joh iBK dk dk; p/Bsh eodk
j? i' j[D Gow BZm frnk j?.
T[;sfs fBzdk d'T{ fppofis sij[ wkB[ nfGwkBk Ò
b'jk ezuB[ ;w efo ikBfj s/ w{ofs GrtkBk ÒñÒ
s/ok iB[ J/e[ nkX[ e'Jh Ò
ekw[ e'qX[ b'G[ w'j[ fppofis jfo gd[ uhB-? ;'Jh ÒñÒojkT[Ò
oi r[D sw r[D ;s r[D ejhn? fJj s/oh ;G wkfJnk Ò
uT[E/ gd eT[ i' Bo[ uhB-? fsB- jh gow gd[ gkfJnk ÒòÒ
shoE pos B/w ;[fu ;ziw ;dk oj? fBjekwk Ò
fsq;Bk no[ wkfJnk Gqw[ u{ek fuste nksw okwk ÒóÒ
fij wzdfo dhge[ gorkf;nk nzXeko[ sj Bk;k Ò
fBoGT[ g{fo oj/ Gqw[ Gkrk efj epho iB dk;k ÒôÒñÒ32
20H ekw, e'qX s/ fsqPBk ftu bhB j'J/ wB[Zy ƒ e[ZM BjhA ;[ZMdk
epho nkyd/ jB fe ekw, e'qX, fsqPBk ftu bhB j'J/ B/ fJe dh rsh
BjhA iksh, (nfGwkB Bkb) fJjdhnK nZyK c[ZN rJhnK jB, fJjƒ ;[Mdk e[M
BjhA, fpBK gkDh jh fJj v[Zp w'fJnk j?. feT[A ftzrk ftzrk s/ N/vk s[odk j?A<
jZvhnK, uzw s/ ftPNk dk jh Gfonk j'fJnk j?A, d[orzX jh d[orzX T[dkb/ t/VQh
j'Jh j?. fejV/ Gow ftu G[Zbe/ Bkw BjhA igdk< w"s s?E'A e'Jh d[o/v/ BjhA.
nB/eK isB eoe/ s{z fJ; ;oho dh oZfynk eo ofjnk j?A, go fJj T[wo d/
g{ok j'D sZe jh oj/rk.
e'Jh gqkDh eh eo/< nkgDk ehsk sK e[M j[zdk BjhA, id'A T[jƒ GkT[Adk j?
;fsr[o fwbd/ jB, fco g[oP fJe' Bkw dk T[ukoB eodk j?. j/ n:kD/` o/s d/
xo ftu ofj e/ d/j c[bk fojk j?A. noEks njzeko eo fojk j?A. epho ih
efjzd/ jB fiBQK okw ƒ :kd BjhA ehsk T[j Gkt/A fezB/ f;nkD/ ;B go v[Zp rJ/.
ekw e'qX fsq;Bk e/ bhB/ rfs Bjh J/e? ikBh Ò
c{Nh nky? eS{ B ;{M? p{fv w{J/ fpB[ gkBh ÒñÒ
152
ubs es N/Y/ N/Y/ N/Y/ Ò
n;fs uow fp;Nk e/ w{zd/ d[orzX jh e/ p/Y/ ÒñÒojkT[Ò
okw B igj[ etB Gqw G{b/ s[w s/ ekb[ B d{o/ Ò
nfBe isB efo fJj[ sB[ okyj[ oj? nt;Ek g{o/ ÒòÒ
nkgB ehnk eS{ B j't? fenk e' eo? gokBh Ò
ik fs;[ Gkt? ;fsr[o[ G/N? J/e' Bkw[ pykBh ÒóÒ
pb{nk e/ xo{nk wfj p;s/ c[bts d/j nfJnkB/ Ò
ej[ epho fij okw[ B u/fsU p{v/ pj[s[ f;nkB/ ÒôÒôÒ33
21H w{oy ;'B/ s/ ;'jDh shthA ƒ t/y ;Zu wzBdk j?
epho ih nkyd/ jB fe ftzrh gZr j?, ftzr/ s[od/ jB, gkB ykD ftu bZr/
j'J/ jB (s/ fJT[A efjzd/ jB) “;kvk gq/w Grsh Bkb tk;sk BjhA, ;kvk ezw
eujoh ftu j?.** fJ; jzeko ftZu okw ft;ko fdZsk j?. ;'B/ s/ tZvh ;'jDh
shthA ƒ t/y t/y e/ ;Zu wzBdk j? (GJh fJj d't/A t;sK ;dk ofjDrhnK) bkbu
e{V fteko pj[s jzeko^fJT[A T[wo phs rJh j?. epho ih efjzd/ jB, nkyo
nzs ;w/A ekb j'ohA nk uzpV/.
N/Yh gkr N/Y/ ub/ bkr/ pho/ ykB Ò
GkT[ Grfs f;T[ eki[ Bk eS{n? w/o' ekw[ dhtkB ÒñÒ
okw[ fp;kfoU j? nfGwkfB Ò
efBe ekwBh wjk ;z[doh g/fy g/fy ;u[ wkfB ÒñÒojkT[Ò
bkbu M{m fpeko wjk wd fJj fpfX nT[X fpjkfB Ò
efj epho nzs eh p/o nkfJ bkr' ekb[ fBdkfB ÒòÒõÒ34
22H fJ;sqh s/ XB d/ fgnko ƒ SZv r[DK dk ftuko eoBk ukjhdk j?
epho ih nkyd/ jB fe Bzr/ jh nkJ/ jK, BzfrnK jh ikDk j't/rk. okik
iK okDk e'Jh pu/rk BjhA. w/o/ xo okik okw o{gh B" fBXK jB, s/o/ xo
n?Ptoi, fJ;sqh s/ XB dk fgnko j?. Bk nKtfdnK e'Jh ;zrh ;h Bk iKfdnK
;zrh j't/rk. eh j'fJnk i/ do s/ jkEh pZM/ j'J/ B/<
153
bzek dk febQk ;'B/ dk ;h, w{oy oktD T[jd/ ftu'A eh b? frnk. epho ih
efjzd/ jB, e[M r[DK dk ftuko eo b?, (BjhA sK t/y) itkoh d't/A jZE MkVe/
s[odk j?.
epho ih dk eEB j?L
BKr/ nktB[ BKr/ ikBk Ò
e'fJ B ofjj? okik okBk ÒñÒ
okw[ okik BT[ fBfX w/o? Ò
;zg? j/s[ ebs[ XB[ s/o? ÒñÒojkT[Ò
nkts ;zr B iks ;zrksh Ò
ejk GfJU dfo pKX/ jkEh ÒòÒ
bzek rY[ ;'B/ ek GfJnkÒ
w{oy[ oktB[ fenk b/ rfJnk ÒóÒ
efj epho feS[ r[B[ phukfo Ò
ub/ i[nkoh d[fJ jE Mkfo ÒôÒòÒ35
23H ekw nkfde gzi ftekoK s'A S[Nekok ;zsk dh ;zrs eoe/ j[zdk j?
epho ih efjzd/ jB fe ib ftu wZShnK wkfJnk dhnK ftzBhnK j'JhnK
jB dht/ s/ gszr/ wkfJnk d/ ;Zb/ j'J/ jB. wkfJnk d[nkok jh jkEh ƒ ekw nk
ftnkgdk j?. ;Zg s/ G"o/ wkfJnk ftu jh BkP j' iKd/ jB.
fJj wkfJnk j/ GkJh n?;h mZrDh j? fe i' fizB/ th iht jB ;ko/ jh
fJjB/ GowkJ/ j'J/ jB. gzSh s/ izrbh iB"o wkfJnk Bkb gq/w eod/ jB,
(wkfJnk d[nkok) PZeo wZyh ƒ pj[s d[yh eodh j?. x'V/ s/ T{m wkfJnk ftu
ou/ j'J/ jB, u[ok;h f;ZXK dh ;G y/v wkfJnk ftu j?.
S/ ish B" BkE, ;{oi s/ uzdqwk ;G wkfJnk d/ dk; jB, sg/ tZv/ tZv/
foPh fJj wkfJnk ftu jh ;[Zs/ gJ/ jB, w"s s/ ekwkfd gzi fteko fJj wkfJnk
ftu jh jB. e[Zs/ s/ frZdV wkfJnk d/ gq/wh jB, nfij/ jh pKdo fusq/ s/ P/o
jB, fpZb/, G/vK, b{zpV, o[Zy, iVQK ;G wkfJnk ftu gJ/ j'J/ jB. d/ts/ th
154
wkfJnk ftu fGZi/ gJ/ jB, ;w[zdo, fJazdq s/ Xosh th fJt/A jh epho ih efjzd/
jB, fijdk g/N j? T[j wkfJnk j/m j?, go id'A ;zs fwb/ S[Nekok jz[dk j?L
ib wfj whB wkfJnk e/ p/X/ Ò
dhge gszr wkfJnk e/ S/d/ Ò
ekw wkfJnk e[zuo eT[ fpnkg? Ò
G[fJnzrw fGqzr wkfJnk wfj ykg/ ÒñÒ
wkfJnk n?;h w'jBh GkJh Ò
i/s/ ihn s/s/ vjekJh ÒñÒojkT[Ò
gzyh fwqr wkfJnk wfj oks/ Ò
;keo wkyh nfXe ;zskg/ Ò
s[o/ T[;N wkfJnk wfj G/bk Ò
f;X uT[ok;hj wkfJnk wfj y/bk ÒòÒ
fSn ish wkfJnk e/ pzdk Ò
Bt? BkE ;{oi no[ uzdk Ò
sg/ oyh;o wkfJnk wfj ;{sk Ò
wkfJnkk wfj ekb[ no[ gzu d{sk ÒóÒ
;[nkB f;nkb wkfJnk wfj oksk Ò
pzso uhs/ no[ f;zxksk Ò
wKiko rkvo no[ b{pok Ò
fpoy w{b wkfJnk wfj gok ÒôÒ
wkfJnk nzsfo GhB/ d/t Ò
;kro fJzdqk no[ Xos/t Ò
efj epho fi;[ T[do[ fs;[ wkfJnk Ò
sp S{N/ ip ;kX{ gkfJnk ÒõÒõÒñóÒ36
155
24H ekwd/t s'A S[Nekok f;oc fBozeko d/ r[DK ftu bhB j'D Bkb jh
;zGt j?
epho ih nkyd/ jB fJ; ;oho s/ wB ftu ekwd/t fJe u'o j?, fijB/
w/ok frnkB o{g jhok u[ok fbnk j?. j/ gqG{ w?A nBkE eh eoK< e"D e'D yokp
BjhA j'J/< j/ wkX'` fJj fGnkBe d[y ;jkfonk BjhA iKdk, uzub ws Bkb w/ok
eh t; uZb/< j/ gqG{ dhBk d/ BkE s{z nEkj j?A, w?ƒ s/oh Ekj BjhA bZGdh w?A d[Zy
fet/A dZ;K< iBw woB dk w/ok d[y j?, fJ;ƒ PKs eo, j/ epho` ;[Zy ;kro
fBozeko d/ r[DK ftu bhB j' ik.
fJ;[ sB wB wX/ wdB u'o Ò
fifB frnkB osB[ fjfo bhB w'o Ò
w? nBkE[ gqG ejT[ ekfj Ò
e' e' B fpr{s/ w? e' nkfj ÒñÒ
wkXT[ dko[B d[y[ ;fjU B ikfJ Ò
w/o' ugb p[fX f;T[ ejk p;kfJ ÒñÒojkT[Ò
;Be ;BzdB f;t ;[ekfd Ò
BkfG ewb ikB/ pqjwkfdÒ
efp iB i'rh iNkXkfo Ò
;G ngB nT[;o ub/ ;kfo ÒòÒ
s{ nEkj[ w'fj Ekj Bkfj Ò
gqG dhBk BkE d[y[ ejT[ ekfj Ò
w'o' iBw woB d[y[ nkfE Xho Ò
;[y ;kro r[B oT[ epho ÒóÒõÒ37
25H epho ih d/ ;b'eK ftu ekw dh ftnkfynk
epho ih nkyd/ jB fe fuZN/ eZgV/ gKd/ s/ gkB ;[gkohnK yKd/ jB, go
fJe joh d/ Bkw fpBK iwg[o ƒ pZX/ j'J/ ikDr/.
epho T{ib gfjofj ekgo/ gkB ;[gkoh ykfj Ò
J/e; jfo e/ Bkw fpB[ pkX/ iw g[fo ikfj ÒóôÒ38
156
epho ih efjzd/ jB fe ;[jDh d/jh d/y e/ njzeko BjhA eoBk ukjhdk.
nZi eZbQ fJj ƒ SZv ikUr/, fit/A ;Zg e[zi SZv iKdk j?.
epho rop[ B ehihn? d/jh d/fy ;[ozr Ò
nki[ ekfb- sfi ikj[r/ fiT[ eKu[oh G[:zr ÒôúÒ39
epho ih u/sktBh fdzd/ j'J/ efjzd/ jB fe wsk e'Jh Gow ofj ikJ/ fgSb/
G'r i' s{z G'r/ jB, T[BQK dk r[V sK b? e/ ykj noEks fe i/ s/o/ fdb ftu
fynkb nkt/ GJh w?A Bkw dk tgko feT[A eoK s/ G'r jh feT[A Bk G'rh uZbK, sK
i' s{z fgSb/ G'r G'r/ jB T[BQK dk e[M w[Zb tZN e/ ftyk, r[V dh o'Vh Gh jZE
BjhA nkT[ADh.
epho fJj u/sktBh ws ;j;k ofj ikfJ Ò
gkS? G'r i[ G'rt/ fsB e' r[V[ b? ykfj ÒôôÒ40
epho ih nkyd/ jB fe GrsK dh sK e[Zsh Gh uzrh j?, gkgh dh wK th
p[oh. T[j e[Zsh sK fBZs joh Bkw dk i; ;[Ddh j?, T[j wK fBs gkg ftjkMD
iKdh j?. epho dk eEB j?L
epho p?;BT[ eh e{efo Gbh ;kes eh p[oh wkfJ Ò
Uj fBs ;[B? jfo Bkw i;[ T[j gkg fp;kjB ikfJ ÒõòÒ41
epho ih efjzd/ jB fe iht o{g fjoB fbZ;k fijk j?, ;z;ko o{g sb
ftP/ o{g xkj Bkb jok j'fJnk j?. bZyK fPekoh (ftP/) s/ fjoB fJeZbk, fezBk
e[ fuo pu/rk<
epho joBk d{pbk fJj[ johnkbk skb[ Ò
bky nj/oh J/e[ ihT[ e/sk pzuT[ ekb[ ÒõóÒ42
epho ih efjzd/ jB fe nfijk e'Jh BjhA i' xo ƒ c{e d/t/, Gkt ;oho
dhnK tkPBk ;kV ;[N/. njzrsk d/ gzi g[s ekw nkfd T[jBK ƒ th ;kV d/t/ ns/
okw Bkb gqhs bk e/ oj/.
epho n?;k e' Bjh wzdo[ d/fJ iokfJ Ò
gKuT[ bfoe/ wkfo e? oj? okw fbT[ bkfJ ÒøóÒ43
157
epho nkyd/ jB fe T[uh wkVh, ;'B/ s/ shthnK tkbh, fijdh u'Nh s/ Mzvk
M[bdk j?. T[; Bkb'A wzr e/ yk b?Dk uzrk i/ ;zsK dh ;zrs ftu p?m e/ r[D rkJ/
ikD.
T{u GtB eBekwBh f;yfo Xik cjokfJ Ò
sk s/ Gbh wX{eoh ;zs;zfr r[B rkfJ ÒñõúÒ44
epho ih efjzd/ jB fe x'V/, pbd s/ oZE p/nzs jB, uZeqtosh oki/ dh
shthA j? go T[j T[; shthA dh pokpoh BjhA eo ;edh i' ;zsK dk gkDh Y'Adh j?.
epho j? r? pkjB ;xB xB Ssqgsh eh Bkfo Ò
sk;[ gNzso B g[i? jfo iB eh gfBjkfo ÒñõùÒ45
epho efjzd/ B/ okik dh fJ;sqh feT[A fBzdh iKdh j?< s/ joh dh dk;h
feT[A tfvnkJh iKdh j?< T[j (okik dh fJ;sqh) sK ftP/ bJh gZNhnK Ykbdh j?,
go T[j joh dk GiB eodh j?.
epho fBqg Bkoh feT[ fBzdhn? feT[ jfo u/oh eT[ wkB[ Ò
Uj wKr ;tko? fpy? eT[ Uj f;wo? jfo Bkw[ ÒñöúÒ46
epho nkyd/ jB ftekoK dk fynkb eod/ s/ M{mhnK nk;K eod/ e'Jh th
wB'oE g{ok Bk j'fJnk, nzs fBokP T[Zm s[o/.
epho fpekofj fusts/ M{m/ eos/ nk; Ò
wB'oE[ e'fJ B g{foU ukb/ T{fm fBok; ÒòúõÒ47
158
fNZgDhnK s/ jtkb/
ñ tDikok p/dh, gzikph b'eXkok ftPte'P, fibd gzithA, gzBk ññúô
ò nkukohnk tks;kfJB, ekw ;{so, gzBk ññ
ó vkH wBw'jB f;zx, Xow dh T[sgsh s/ j'o fBpzX, gzBk ñò÷^ñòø
ô vkH wBw'jB f;zx, Xow dh T[sgsh s/ j'o fBpzX, gzBk ñòù^ñóú
õ nkukohnk tks;kfJB, ekw ;{so, gzBk ñù^òú
ö nkukohnk tks;kfJB, ekw ;{so, gzBk ñó
÷ nkukohnk tks;kfJB, ekw ;{so, gzBk òú
ø vkH w'Bw'jB f;zx, Xow dh T[sgsh s/ j'o fBpzX, gzBk ñòù
ù ;qh r[o{ rzqE ;kfjp, ùóò
ñú T[jh, ññøö
ññ T[jh, ñôñô
ñò T[jh, ñóõø
ñó T[jh, ôúó
ñô T[jh, òñù
ñõ T[jh, óñô
ñö T[jh, óòö
ñ÷ T[jh, óóó
ñø T[jh, óóô
ñù T[jh, óòö
òú T[jh, óóö
òñ T[jh, óóø
òò T[jh, óôó
òó T[jh, óôó
òô T[jh, ô÷ö
òõ T[jh, ô÷÷
òö T[jh, ôøò
159
ò÷ T[jh, ôøò
òø T[jh, öõô
òù T[jh, øõõ
óú T[jh, ù÷ú
óñ T[jh, ññúõ
óò T[jh, ññòó
óó T[jh, ññòó
óô T[jh, ññòô
óõ T[jh, ññõ÷
óö T[jh, ññöú
ó÷ T[jh, ññùô
óø T[jh, ñóöö
óù T[jh, ñóöö
ôú T[jh, ñóöö
ôñ T[jh, ñóö÷
ôò T[jh, ñóö÷
ôó T[jh, ñóöø
ôô T[jh, ñó÷ò
ôõ T[jh, ñó÷ó
ôö T[jh, ñó÷ó
ô÷ T[jh, ñó÷ô