NEPROFITN0 GLASILOmontenegrina.net/wp-content/uploads/2018/06/Komuna_26_27...žudnje i čistote...

SLAVKA DŽUDOVIĆ (97) NAJSTARIJA BERANKA

Čemerni roman do stote STRANA 716

Alhemija žudnje i čistote

Časopis za lokalnu samoupravu i njegovanje baštine Crne Gore • DVOBROJ 26/27 • Jun 2018 • 1€

NE

PR

OFI

TN0

GLA

SIL

O97

7180

093

7001

ISSN

180

0-93

79130 GODINA OD PROGLAŠENJA OPŠTEG IMOVINSKOG ZAKONIKA I 110 GODINA OD SMRTI VALTAZARA BOGIŠIĆA

Baldova inaša pravnasamorodica

ALBUM UZ DANE ANTIFAŠIZMA

S. F. – S. N. !

ZA ISTORIJU NAŠE KINEMATOGRAFIJE

Bota je stvorioBreda Pita Sad već davne 1988, Božidar – Bota Nikolić se za potrebe snimanja kopro-dukcijskog filma „Tamna strana sun-ca“, koji je od prve do posljendje scene snimljen na atraktivnim lokalitetima Crnogorksog primorja, na kastingui u masi kandidata zapazio nepoznatog plavušana - Bred Pita.

Prilikom obnarodovanja Opšteg imovinskog Zakonika, na Cetinju, pred Biljardom, crnogorski knjaz i Gospodar Nikola I, izrazio je javnu zahvalnost dr Bogišiću „čovjeku koji umljem svojim svijetli ne samo među prvim sinovima našeg naroda na jugu slavjanskom, nego svijetli i u redovima prvaka svjetske obrazovanosti“

Ašikluk je imao svoj izraziti dramski karakter, sa scenom, glumcima, fabu-lom, scenografijom, kostimografijom. U njemu je sve pulsiralo, živjelo, kreta-lo se i prelivalo. Bile su to predstave i rituali za dvije osobe, za one koje život kao nagon za igrom, kao neočekiva-nost i avantura, opsjeda.

PLJEVALJSKI SPOMENAR

Kliker za klakerŠezdesetih godina klaker je, sa kabe-zom, bozom i limunarom, bio jedino be-zalkoholno, a gazirano osvežavajuće piće. Glavni sastojci bili voda, šećer i dodaci koji su mu davali boju. Nije bilo fabrika klakera. Spravljali su ga zana-tlije-sodadžije u svojim radnjama.

EKSKLUZIVNO - O JUSUFU EFENDIJI DELEVIĆU

Muftija zagubljen u prevodu

Dječaci iz UliceKritskog odreda

Zbogom velikatajno

PODGORIČKI LIČNO

OTKRIVANJE ORJENA

STRANA 699

STRANE 714/715

STRANA 711

STRANA 704

STRANA 702

STRANA 712

AŠIKOVANJE

STRANA 709

STRANA 718

• DVOBROJ 26/27 • jun 2018 • Časopis za lokalnu samoupravu i njegovanje baštine Crne Gore

Za izradu Prijedlo-ga Opšteg imo-vinskog Zakoni-ka za Knjaževi-nu Crnu Goru,

Knjaz Nikola I Petrović for-mirao je, po prijedlogu dr V. Bogišića, na početku rada po tom projektu, Odbor za pre-gledanje i pretresanje cije-le osnove Zakonika, u koji su ušli dr Valtazar Bogišić (1834-1908) doktor filosofije (Gi-esn, 1862.) i doktor pravnih nauka (Beč, 1864.), profesor slovenskih prava na Univerzi-tetu u Odesi, kao predsjednik Odbora, ili kako ga je Bogišić nazivao „zakonotvorne Ko-misije“, i članovi Velikosudije, članovi Velikog Suda: Serdar i senator Jagoš Blažov Rado-vić (1847-1919) iz Martinića (Bjelopavlići), Vojvoda Đuro Matanović (1825-1900), Će-klići (Katunska nahija) i voj-voda Gavro Vuković (1852-1928), koji je svršio pravne nauke na Velikoj školi u Beo-gradu 1883., sekretar crno-gorskog senata, ministar ino-stranih djela i predsjednik Državnog Savjeta. Pisari (za-pisničari) bili su: za prvo čita-nje Nešo Zeković, a za drugo Simo Martinović. Prvo čita-nje obavljeno je u tri navrata, na Njegušima i Cetinju, to-kom 1881/1882., Drugo či-tanje na Cetinju od 10.07. do 26.09.1885, kojem je pored članova Odbora prisustvoao i učestvoao u raspravi i Knjaz Nikola, vojvode Božo Petro-vić i Stanko Radonjić, te princ Petar Petrović, dok je Tre-će čitanje obavljeno na Rijeci Crnojevića, od 02. do 11. de-cembra 1885.

Prilikom proglašenja (obna-rodovanja) Opšteg imovin-skog Zakonika, na Cetinju, pred Biljardom, na velikoj i svečanoj manifestaciji crno-gorskog naroda 26.04.1888., crnogorski knjaz i Gospodar Nikola I, pored ostalog izrazio je javnu zahvalnost dr Bogiši-ću „čovjeku koji umljem svo-jim svijetli ne samo među pr-vim sinovima našeg naroda na jugu slavjanskom, nego svi-jetli i u redovima prvaka svjet-ske obrazovanosti“, ali i javno priznanje „svim onim ljudi-ma, članovima Velikog Suda našega koji su svojim bogatim mnogogodišnjim iskustvom, svojim poznavanjem običaja, navika i naravi naroda našeg, svojim u praktici stečenim ne-posrednim opažanjem sve-ga što se na pravosudnu stru-ku odnosi, znatno pripomogli tvorcu ovog našeg građan-skog zakonika da mu djelo do-bro pođe za rukom“. (Glas Cr-nogorca broj 18, 01.05.1888.)

Sam Bogišić o radu navede-nih članova Odbora, kazao je: „ Radović (rodom iz Bjelo-pavlića), kao sin vojvode i pi-smen, predstavlja čovjeka bli-ska narodu, a što se tiče znanja i pogleda, on se može ravna-ti s bilo kojim Crnogorcem

Stara, ali uvijek ak-tuelna, latinska mudrost Verba vo-lant, scripta ma-nent – u značenju:

Riječi lete, spisi ostaju – sto-ljećima opominje, podsjeća i podučava kolika je opasnost od zaborava, koji je u životu i istoriji, kulturi i civilizaci-ji, u ljudskom društvu uopšte „crna rupa“, kao što su one u kosmosu, koja kanibalski guta sve što čovjek stvori i za-umi, što vrijeme ne prepokrije po principu palimsesta.

Zato je pismo najveći izum ljudskog roda. Da bi se saču-vao od prolaznosti svega što postoji, pa i sopstvene, Bog se kao logos uselio u Riječ – i ri-ječ (Slovo) je postala Bog… „И Слово било Бог“.

Tako je ono što se zaumi, iz-govori ili uradi, moglo da se zapiše i učini trajnim, do-stupnim drugim ljudima i vremenima.

Ostaje samo ono što je zapi-sano, što dobije neku formu, jer sve što je bez oblika ne može da opstane.

Što nije zapisano, kao da nije ni postojalo, kao da se nije dogodilo ono što se do-godilo. Ali može da bude sa-čuvano u predanju, koje je i samo nepouzdano. Treba-lo bi da ono što je zapisano ostane zauvijek, sačuvano za buduća pokoljenja.

Na žalost, ogroman dio ono-ga što je bilo nije sačuvan, čak i od onoga što je zapisa-no.

U borbi protiv zaborava, na temelju kulture sjećanja i animacije prošlosti, na krili-ma poleta i entuzijazma po-kretačâ Amera Ramusovi-ća, Minje Bojanića, Voislava Bulatovića i njihovih prija-telja, nastala je Komun@ – časopis za lokalnu samo-upravu i njegovanje baštine, mada je ovaj podnaslov pre-uzak, leksički i semantički, u odnosu na ono što ona stvar-no jeste, u odnosu na njenu društvenu, kulturnu, nauč-nu i duhovnu misiju i ugled ne samo u Crnoj Gori nego u okruženju i mnogo šire, i mnogo dalje.

Dvadeset pet prvih brojeva izlaženja neke publikacije i nije neki događaj ali za Ko-munu, njene pokretače, sa-radnike, prijatelje i, nadasve, čitaoce nesumnjivo jeste. Po-stići izuzetan kvalitet lista, sadržajni, formalni i estetski,

popularno-naučni i aksiolo-ški, zaista je dostojan i divlje-nja i poštovanja.

Zato sam se, s velikim za-dovoljstvom i posebnom ra-došću, odazvao da tim po-vodom napišem uvodnik za ovaj novi broj i osvrt na cijeli korpus Komune, od početka njenog izlaženja 21. decem-bra 2011. godine.

Pošto paginacija Komune teče kontinuirano iz broja u broj, dosad je štampana na 696 stranica velikog formata, bogato ilustrovana, tehnički i

estetski lijepo uređena, čijem bi se izgledu, profilu i ljepoti zadivio i legendarni Bole Mi-loradović, prepoznatljiv po atributu svoga autorstva „le-potom knjige bavio se“… A ljepotu Komuni daje grafič-ki urednik i dizajn – umjet-nik Voislav Bulatović. Ko-mun@ ne bi postojala, ili ne bar u ovoj formi da nije bilo vizionarskog pregnuća vr-snih intelektualaca i novina-ra, koji su njen spiritus no-veus – direktora mr Amera Ramusovića i glavnog i odgo-vornog urednika Minje Bo-janića, koji su od ovoga ča-

sopisa – revije, jedinstvenog u crnogorskom novinarstvu, napravili zaštitni znak crno-gorske ukupne baštine, pre-poznatljiv i kod nas i u svije-tu, ili kako se to danas kaže brend. Naglasak Komune je na njegovanju kulturne ba-štine, ali i svake druge, koja se može podvesti pod pojmo-ve civilizacije i kulture, i na afirmaciji lokalne samoupra-ve – opština, komuna u veli-koj Komuni, u evropskom i svjetskom kontekstu.

U Komuni je dosad objavlje-no preko 750 tekstova razli-čite sadržine, raznih autora, stalnih i povremenih sarad-nika, istraživača, naučnika, kulturologa, pasioniranih ljubitelja starine, pamtiša i rizničara kolektivne memo-rije.

Pošto u ovim vremenima mnogo šta što je bilo živo i aktuelno čili, nestaje i umire, moglo se pomisliti da je sve nepovratno izgubljeno i da će sve potonuti u „crnu rupu“ zaborava.

I onda se iznenada, kao vila čarobnica, pojavila Ko-mun@ koja je iz broja u broj oživljavala ono što je bilo za-pretano, pirila ugljevlje pam-ćenja, oživljavala i vraćala u život, u kolektivnu memori-ju, mnogo šta što je bilo sko-ro nestalo zauvijek.

Ali ovaj časopis – revija ne obraća se samo prošlosti nego i sadašnjosti. Pojedini temat-ski brojevi bili su posvećeni pojedinim opštinama (Pod-gorici, Pljevljima, Petnjici…)

ili pojedinim djelatnostima i strukama, kao što je broj 25 – bibliotekarstvu i bibliote-kama.

Rečeno je – samo čovjek po-sjeduje kulturu i ostavlja kul-turno nasljeđe. Oni su temelj svoga – i naroda i države, nji-hova najbitnija karakteristi-ka. Bez njih nema ni opstan-ka ni budućnosti. Kroz tam-ni vilajet postojanja i trajanja Komun@ otkriva skriveno blago. Ona širi razumijeva-nje među ljudima i kultura-ma, brigu i svijest o znača-ju ukupnog nasljeđa, svijest o njegovanju baštine. Njena misija je da oživljava i afir-miše baštinu svih nacija koje u Crnoj Gori žive, koja se pre-nosi s pokoljenja na pokolje-nje, koja pruža osjećaj iden-titeta i kontinuiteta, podsti-če poštovanje multietičnosti i kulturne raznolikosti, ali i međusobne uzajamnosti.

Komun@ ima višestruku mi-siju: kulurološku, duhovnu, humanističku, etičku, duhov-nu i estetičku. Ona povezuje prošlosti i sadašnjost, dopri-nosi skladu i jedinstvu u cr-nogorskom društvu. Ona oži-vljava i reprezentuje, razvija i prenosi, održava i afirmiše…

Sistematičnije i studioznije predstavljanje dosadašnjih 25 brojeva zahtijevalo bi ozbiljan osvrt, maltene studi-ju. Ono što bi za sve bilo naj-bolje, posebno za čitaoce Ko-mune, jeste da se sačini njena bibliografija, koja bi je naju-spješnije predstavila.

Uz sve to, da bi ovo glasi-lo bilo dugoročno, ono mora imati trajan i siguran izvor i način finansiranja. Što se tiče saradnika i čitalaca, njih je se više, kako kod nas tako i na strani.

Komun@ je jedan od mosto-va koji nas povezuje i sa na-šom dijasporom rasijanom po svijetu, sa drugim zemlja-ma i narodima, drugim kul-turama...

Ona je voluminozna Hroni-ka crnogorska, svih koji u Cr-noj Gori žive, ontološko ogle-dalo, jednovremeni mozaik, veliko zavještanje pred iza-zovima budućnosti.

Komun@, koja je po svome istraživačkom opredjeljenju okrenuta prošlosti, utemelje-na u sadašnjosti, nesumnjivo je časopis – revija, glasilo bu-dućnosti. Glas Bića.

A dobar glas daleko stiže.

I Komun@ ga nesumnjivo nosi.

Nomen est omen – u imenu je znamenje, rekli bi opet sta-ri Latini.

Ontološko crnogorsko ogledalo

698

Ostaje samo ono što je zapisano, što dobije neku formu, jer sve što je bez oblika ne može da opstane. Što nije zapisano, kao da nije ni postojalo, kao da se nije dogodilo ono što se dogodilo. Ali može da bude sačuvano u predanju, koje je i samo nepouzda-no. Trebalo bi da ono što je zapisano ostane zauvi-

jek, sačuvano za buduća pokoljenja.

UVODNIK

Piše: Marijan-Mašo Miljić

• Časopis za lokalnu samoupravu i njegovanje baštine Crne Gore •

www.komuna.me [email protected]/casopis.komuna

K O M U N @Časopis za lokalnu samou-pravu i njegovanje baštine Crne GoreIzdavač:Viva Vero d.o.o.

Prvi broj izašao decembra 2011.

Direktor:mr Amer RAMUSOVIĆGlavni i odgovorni urednik:Minja BOJANIĆGrafički urednik i dizajn:Voislav BULATOVIĆKompjuterska obrada:SFERAART Herceg Novi

Kontakt:Pera Ćetkovića br.139/42Podgorica +382 20 513 [email protected] www.facebook.com/casopis.komuna

Rješenjem Ministarstva kulturebr 05-1635/2 od 23.06.2011časopis Komun@ je upisana uregistar medija pod rednim brojem 697.Rješenjem Ministarstva kulture br.05-200/2 od 14.02.2012, časopis Komun@ preregistrovan

je u evidenciju medija pod red-nim brojem 706

Štampa:DPC Podgorica

SufinansijeMinistarstvo kulture Crne Gore

• Časopis za lokalnu samoupravu i njegovanje baštine Crne Gore • jun 2018 • DVOBROJ 26/27

po prirodnoj bistrini. Vojvo-da Matanović (iz Katunske nahije), iskusni 70-godišnji starac, poznaje ne samo svu Crnu Goru, nego njene običa-je i potrebe, ali je i čovjek koji je upoznat s evropskom stvar-nošću. On je i član Državnog savjeta. Vuković (iz Vasojevi-ća) je sin vojvode velikog ple-mena Vasojevića, koji je za-vršio pravo u Beogradu i do imenovanja za člana Velikog suda nekoliko godina je bio njegov sekretar…”

Nadalje, doktor Bogišić, opi-sujući klimu povjerenja u radu članova Odbora, navo-di da mu je knjaz Nikola „dao potpunu disciplinarnu vlast nad članovima... Bilo je slu-čajeva da ministar pravde i predsjednik Državnog Savje-ta i istovremeno predsjednik Velikog Suda, gospodin voj-voda Božo Petrović, pozove tokom naših zasjedanja ovo-ga ili onoga člana u Sud, za rješavanje kakvog posla, ne želeći da prekidam diskusiju i raspravu, ja ih obično nije-sam puštao, a oni su svesrdno ostajali do kraja zasjedanja... i rado, bez obzira na umor, do-lazili na nastavak zasjedanja, koje je obično počinjalo u dva časa popodne, a završavalo u šest časova uveče. Ta njihova tačnost i urednost u dolaže-nju na zasjedanja prouzroko-vala je da ih na Cetinju pro-glase učenicima profesora Bogišića.“ (V.Bogišić, Izvje-štaj ruskom ministru prosvje-te, 15.05.1882.) Bogišić izvo-di opšti utisak o navedenim članovima zakonotvorne Ko-misije sljedećim riječima: „To su bile pametne i iskusne lič-nosti... Što su shvatili najfinije finese pravila i znali jasno da daju svoje mišljenje o njiho-voj primjenjljivosti u crnogor-skim okolnostima.“ (Izvještaj ruskom ministru prosvjete, 15/27.05.1882.)

Poznati crnogorski mudrac i junak, kapetan Lukovske ka-petanije i komandir Župsko--lukovskog bataljona, pred-sjednik Oblasnog suda u Nik-šiću, Jefto Miletin Nikolić

(1836-1899), kasnije član Ve-likog suda na Cetinju i okru-žni načelnik u Nikšiću, bio je među najboljim poznavaoci-ma običajnog prava i bio lični konsultant dr Bogišiću na iz-radi Zakonika. Kada je tokom rada na projektu, trebalo raz-mrsiti zapletene konce samo-niklih pravnih ustanova i nji-hove prirode i ciljeva, Bogi-šić je zamolio Knjaza Nikolu da mu pošalje na Rijeku Cr-nojevića najboljeg poznava-oca običajnog prava, a ovaj je

odmah uputio Jefta Nikolića, koji je sa Bogišićem proveo nekoliko mjeseci u razgovori-ma oko tumačenja i objašnje-nja običajno-pravnih ustano-va. Bogišić se zahvalio Knjazu Nikoli govoreći; „da je mno-go svijeta proputova, ali da je tako bistrih i umnih ljudi ri-jetko srijetao, a da je kakvim čudom ovaj čovjek svršio pravne nauke, on bi proslavio evrospku jurisprudenciju“. Knjaz je duhovito odgovorio dr Bogišiću, riječima vedrog tona i oduševljenja: „Baldo (tako su Crnogorci oslovlja-vali doktora Bogišića, jer mu je rođeno ime Baltazar – prim Č.B.), od Jefta i njegovih mu-

drih riječi ni ovako ne može doći do riječi, a što bi tek bilo da se na škole vrga“ (Mar-ko Vujačić, Znameniti crno-gorski hercegovački junaci, 1990., str.480).

Imajući u vidu da je u dodir-noj vezi sa Opštim imovin-skim Zakonikom, navodimo da je poznati drobnjački mu-drac, plemenski kapetan i su-dija Oblasnog suda u Nikšiću,

inače vrsni znalac običajnog prava Crnogoraca, Gruban Cerović (1839-1906), iz Tu-šine, odmah po postavljenju Zakonika, okupljenom naro-du pred sudnicom drobnjač-ke kapetanije kazao:“ Šipak ću vam suditi, Drobnjaci, kad ste mi ukrali zakon“. (Dr B. Ko-vaćević, M. Miljić, Drobnjač-ke dalije i presude1872-1902, Podgorica, 2005)

Ove zanimljivosti povo-dom istorijata stvaranja Op-šteg imovinskog Zakoni-ka, samo posvjedočuju da je „ovaj pravni spomenik koji naliči na velike i jake svetio-nike što u dubokoj tami ugro-

ženi brodarima ukazuju put u mirnu luku“ (dr F. Čulino-vić), dok je francuski akade-mik Dareste (Pariz, 1899.) na-pisao: „Ovo djelo na čast uče-nom pravniku koji ga je izveo, ali i vladaocu koji ga je nadah-nuo“. Jurisprudencija, socio-logija prava, filologija i etno-logija, su dodali da je koautor ovog pravnog spomenika i cr-nogorski narod i njegovi du-hovni gorostasi koji su stva-

rali crnogorsko običajno pra-vo, kojeg je Bogišić znalački, metodom inkorporacije (uza-konjenja), kao velikog sistema kodifikacije, integrisao zajed-no sa modernim evropskim ustanovama imovinskog pra-va, kao ravnopravni izvor i in-strument u reguliranju dru-štvenih odnosa koji se dotiču imovinskog prava. To potrvr-đuje i činjenicu što je dr Bo-gišić u Opšti imovinski Za-konik ugradio samo imovinu i dugove, stvarno i obligacio-no pravo kao čisto imovinsko pravo, dok je iz projekta „izlu-čio“ (isključio) porodicu i na-sljeđe, porodično i nasljedno pravo, koje je toliko osobito i

originalno u Crnoj Gori, da ju je zbog te autentičnosti i je-dinstvenosti u kulturi ljudske civilizacije V. Bogišić Crnu Goru nazvao „pravnom sa-morodicom“.

Inače sam Opšti imovinski Zakonik rezultanta je Bogi-šićevog prethodnog grandio-znog poduhvata u proučava-nju običajno-pravne prakse u Crnoj Gori, koji je kao „pre-

dugotovinska“ radnja (pret-hodni naučni i sociološki is-pit) formulisan u posebnom Upitniku (Questionaire) za Anketu o običajnom pravu u Crnoj Gori, Albaniji i Herce-govini, u kome su iskazana pi-tanja za cjelokupni ekonom-ski, socijalni, administrativni, politički, kulturni život Crne Gore, formulisan u 2181 pita-nju od kojih je 1776 lično i vla-storučno sačinio sam Bogišić (i taj poduhvat je suvo zlato za rekonstrukciju crnogorskog običajnog prava o kom mi da-nas ne bi ništa mogli saznati bez tog kolosalnog poduhva-ta koji čini veliku kulturnu baštinu i nematerijalno bla-

go crnogorskog naroda, i on se mora posmatrati u simbio-tičkoj vezi sa zakonodavnim projektom (OIZ), koji je kao prethodno zamišljeni gra-đanski zakonik koji zbog svo-je originalnosti i jedinstveno-sti pravnih ustanova kakvih nema u Opštoj pravnoj civi-lizaciji, reduciran na imovin-sko pravo, što znači da se gra-đanski kodeks nije mogao podvrći sistemu kodifikacije). On je za taj poduhvat odredio stalne izvjestioce – „odgovo-rioce“, za pojedina područ-ja društveno-socijalnog živo-ta, i to: vojvodu Đura Mata-novića za Staru Crnu Goru i Katunsku nahiju, serdara Jola Piletića za Pipere i dio brda, bivšeg senatora Vida Boško-vića za Bjelopavliće, vojvodu Đura Cerovića za Hercegovi-nu i Drobnjak, vojvodu Mar-ka Miljanova za Albaniju i Kuče, i arhimandrita Visario-na Ljubišu za crkveno-pravne odnošaje (Upitnik je objavio dr Niko S. Martinović u dje-lu Valtazar Bogišić, Upitnik za opisivanje pravnih običaja Crnogoraca, Cetinje, 1964., a Upitnik i Anketu u cjelosti priredio je dr Tomica Nikče-vić u djelu Valtazar Bogišić, Pravni običaji u Crnoj Gori, Hercegovini i Albaniji, Tito-grad 1984.). Bogišić je svoju Upitnik za Anketu obradio u 20 tematskih cjelina, poseb-nih pravnih grupa za pojedi-ne pravne oblasti društvenog života, među kojima i crno-gorsko običajno krivično pra-vo, što je u skladu sa idejom Knjaza Nikole da se sačini ze-maljski zakonik, kao kodeks javnog i privatnog prava.

Tako se cjelokupni kolosalni projekat sa početne tačke, po ideji Knjaza Nikole, u pismu ruskom poslaniku A. Joninu u Dubrovniku, zamišljen kao Zemaljski zakonik (Knjaz je zamišljao da to bude kodeks propisa iz ustavnog, admini-strativnog, javnog, porodič-nog, nasljednog, imovinskog i trgovačkog prava) preko Gra-đanskog zakonika, sveo na čisto imovinsko pravo ( bez porodice i nasljedstva) što po opravdanom i naučnom konceptu Bogišića ne spada u građansko pravo, pa i kada bi tako bilo, u Crnoj Gori ne bi bilo moguće, jer se to ne bi moglo oblikovati u građanski zakonik s obzirom na pose-bitost, samoniklost, original-nost i autentičnost, niti je bilo zrelo, kao takvo, da se uobliči posebnim zakonima.

Dr Valtazara Bogišića smrt je zatekla 24.04.1908., u Rijeci, na povratku u rodni Cavtat, u jeku najvećeg zamaha svojih intelektualnih pregnuća, re-kavši da mu je njegov rad do-nio opšte priznanje i slavu, ali ga je i toliko iscrpio; „da mu je pozobao najbolje njegove sna-ge“!

Opšti imovinski Zakonik, za Knjaževinu Crnu Goru, „postavljen“ je (donijet, usvojen, dekretom vladara snabdijeven) 25. 03. 1888.g., „proglašen“ (obnarodovan nakon objavljenja u službenim novinama) 26. 04. 1888, a „na snagu stupio“ 01. 07.

1888...

Baldova i naša pravna samorodica

130 GODINA OD PROGLAŠENJA OPŠTEG IMOVINSKOG ZAKONIKA I 110 GODINA OD SMRTI VALTAZARA BOGIŠIĆA

Piše: dr Čedomir BOGIĆEVIĆ

699

Opšti imovinski zakonik za knjaževinu iz 1888

Valtazar Bogišić


Čuvena crnogor-ska kuća Rado-njića zaorala je duboku brazdu u crnogorskoj isto-

riji, ali brazdu koja je zaorana u onom vremenu kada je dru-ga crnogorska kuća – Petrovi-ća imala dominaciju u državi Crnoj Gori zahvaljujući, pri-je svega, ruskom faktoru koji je ušao na široka vrata u Crnu Goru još od prvih Petrovića. Na ruku im je išla i činjenica što su se Petrovići ređali na prijestolju Crnogorske crkve, pod uticajem srpske i ruske pravoslavne crkve. Rivalstvo između ove dvije kuće bilo je očigledno, ali su i jedni i dru-gi istovremeno imali različite stavove kojim putem treba da ide Crna Gora: svjetovna, pro-zapadna i svoja, ili teokratska, proruska i panslavistička, pod upravom prvosvještenika. To rivalstvo je bilo toliko duboko da je išlo čak dotle da je na ob-javljenu knjigu vladike Vasili-ja Petrovića „Istorija o Crnoj Gori“ 1754. godine, Katarina Radonjić 1774. godine, napi-sala knjigu – istoriju „Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori“, obi-je pisane uglavnom na osno-vu istih dokumenata, ali i ka-zivanja.

Guvernadurstvo u Crnoj Gori je uspostavljeno odlukom mletačkog dužda, o čemu po-stoje dva sačuvana dukala Ivana Kornelija, u arhivskom odjeljenju, Cetinjskog muze-ja, pod brojem 11 i 12, iz 1717. i 1718. godine. Iznad teksta du-kala nalazi se na sredini vene-cijanski lav i dva grba sa stra-na. Ovjereni su visućim peča-tom na kome se nalazi lik i ime vlasnika, što predstavlja po-sebnu vrijednost jer otklanja sve dileme o vjerodostojnosti pravnog čina. Postojao je i tre-ći dukal istoga dužda o kome piše P. Rovinski, koji se nala-zio u riznici Petra II Petrovi-ća Njegoša, ali je nestao u vri-jeme kada je D. Milaković pi-sao svoju Istoriju Crne Gore 1856. godine. U dispoziciji dukala nabrajaju se povlastice koje Mletačka Republika daje Crnogorcima i obaveze koje iz njih proističu.

U vremenu od 1714–1719. go-dine uspostavljeni su redov-ni kontakti između Mletačke Republike i crnogorskih gla-vara sa ciljem saradnje u bor-bi protiv Turaka. Većina cr-nogorskog naroda je prihva-tila tu saradnju kao nužnost, pa je znatan broj crnogorskih opštinskih starješina izrazi-lo želju za sklapanje ugovora sa mletačkom vladom. U tom cilju crnogorska delegacija 23. februara 1717. godine podno-si prijedlog Senatu preko ge-neralnog providura, u kome se ističe tradicionalno prijatelj-stvo između Crne Gore i Ve-necije, te da su spremni da pri-hvate mletačko vazalstvo.

Većinu prijedloga mletački

Senat je prihvatio i izdaje du-kal crnogorskoj delegaciji u 12 tačaka. Ovaj dukal je po-sebno značajan jer je njime ponovo uspostavljeno guver-nadurstvo u Crnoj Gori pošto je 1692. godine bilo privreme-no ukinuto guvernadursko zvanje, a uticaj mletačke vla-sti oslabio. Guvernaduri su u

početku bili neka vrsta po-srednika između Crne Gore i Mletačke Republike pošto su ove dvije zemlje, kao susje-di, imale stalne dodire po raz-nim pitanjima, naročito o gra-nicama i trgovini. Samim tim što su učestvovali u rješavanju graničnih pitanja, ugled i uti-caj guvernadura jer sve više

rastao, tako da Republika po-činje davati platu guvernadu-ru (1717), pored ostalog da bi preko njih imala što veći uti-caj, vezujući ih za sebe.

Titularni nosioci guvernadur-stva u Crnoj Gori bili su oni iz plemićke porodice Radonji-ća. Oni učestvuju na opštim

narodnim zborovima pri rje-šavanju svih važnih pitanja Crne Gore. Potom guverna-duri komanduju polovinom crnogorskih trupa u borbama s Turcima, dok drugom polo-vinom komanduje mitropo-lit. Ovo je znak podjele vlasti, a zbog svoje prozapadne po-litike sa oslanjanjem na Mle-tačku Republiku ugled guver-nadura je neprestano rastao. Oni donose presude u spo-rovima raznih plemena i pot-pisuju odluke glavara done-sene na zborovima i skupšti-nama. Potpisuju i Zakon iz 1796. i 1798. godine, a presu-de o smrtnim i težim kaznama potpisuje sam guvernadur s glavarima bez mitropolita. On poziva narodne glavare i ple-mena na ustanak protiv Tura-ka i vodi prepisku sa svim stra-nim državama; sklapa ugovo-re; vodi pregovore o miru itd. Sve su ovo elementi iz kojih se može zaključiti da su pri-mat u državi preuzeli guver-naduri Radonjići i nameću se kao suvereni svjetovni vladari i da guvernadurstvo nije bilo samo formalna titula. Veneci-ja je uspjela da preko davanja autonomnih privilegija Crnoj Gori obezbijedi za sebe pravo biranja guvernadura, serdara, knezova i vojnih zapovjedni-ka. Vladika Danilo je u kon-taktima sa Mlečanima nasto-jao da osigura potpunu slobo-du pravoslavnog bogosluženja u Boki Kotorskoj, zbog čega se susreo sa predstavnicima Mletačke Republike 1717. go-dine. O tim susretima i uspje-sima crnogorske delegacije u Senatu izdaje se dukal od 12. maja 1718. godine (B. Šeku-larac, Dukljansko – crnogor-ski istorijski obzori, Cetinje, 2000, 81-94).

O guvernadurskoj kući Ra-donjića slikovito govori jedan njihov grb koji se nalazi u lič-noj zaostavštini porodice Ra-donjić – Guvernadurović iz Kotora. Grb je urađen i saču-van u dvije varijante: crtež i kompletan grb, istovjetan sa crtežom, na kartonu i u boji, iz 1816. godine sa natpisom sa strana kacige: RADONICH. Iz njega se čita istorija guver-nadura, ali i istorija crnogor-skog naroda njihovog doba.

Ispod grba je data regesta na italijanskom jeziku, tipičnim slovima gotice, u kojoj se, slo-bodnim prijevodom kaže: „Kopirano sa grba familije Ra-donjić kao iz originalne knji-

ge koja se nalazi kod osobe koju sam ja srio gdje se nala-ze svi grbovi poznatih fami-lija staroga srpskoga kraljev-stva među kojima se ubraja i familija Radonjić kao u reče-noj knjizi koja je vraćena is-toj strani (osobi)“. U odsustvu kraljevskog intendanta pisao Franc Liepopili, u Kotoru 20. jula 1816. godine.

Ovaj Franc, ili Frano Liepo-pili je istorijska ličnost koja se pominje kao službeno lice u dokumentima o ujedinjenju Crne Gore i Boke 1813-1814. godine, kao sekretar „Central-ne komisije“ (Vlade) ujedi-njenih provincija Crne Gore i Boke Kotorske.

Ovaj grb je urađen tako da ima sve odlike potpunog gr-ba:štit je poluokruglog, itali-janskog tipa, sa poljem crve-ne boje. U polju štita je suri orao, preko čijih grudi je po-lumjesec u vodoravnom po-ložaju, zeleno-braon. Kruna na glavi je tamno sive boje sa pet kraka, simbolom plemić-ko-vojvodskog tipa. Obod šti-ta je zelenkasto-braon, koji služi kao ukras floralnog obli-ka. Lišće na uglovima je tam-no plave boje. Postolje kacige je srebrnasto s kafenim tački-cama, što predstavlja zlatnu boju. Kaciga ima kružni oblik, iznad štita, kao obod, ukras u obliku tarabe crvene i sivo bra-on boje. Kruna je iste boje kao ona na glavi orla, a kosa tamno plava. Sa strana je traka, kao ukras, crvene boje, sa slovima imena RADONICH (geslo) boje kao i obod štita zelenka-sto-braon. Pero orla na kruni je srebrnaste boje sa srednjom roze trakom. Četiri cvjetića na uglovima štita su takođe roze obojeni.

Kada je o simbolici detalja ri-ječ ona govori takođe dosta: crvena boja između greda – je simbol slobodne zemlje, rada, volje, ljepote, ljubavi – zemlje natopljene krvlju. Mladi mje-sec označava obnavljanje ži-vota, a modro polje – zajed-ništvo. Perjanica (čelenka) je dekorativni elemenat grba, odnosno šljema smeđe boje, koja znači moć i bogatstvo. Sve ovo jasno ukazuje na či-njenicu da su guvernaduri Ra-donjići bili vodeće crnogorske ličnosti u svom vremenu, vla-stela i plemići, što će kasnije poslužiti kao povod Petru II Petroviću Njegošu za ukida-nje guvernadurstva.

700

Vlastela plemići i državotvorci

GUVERNADURI RADONJIĆI

O guvernadurskoj kući Radonjića slikovito go-vori jedan njihov grb koji se nalazi u ličnoj zao-stavštini porodice Radonjić – Guvernadurović iz Kotora. Grb je urađen i sačuvan u dvije varijan-te: crtež i kompletan grb, istovjetan sa crtežom, na kartonu i u boji, iz 1816. godine sa natpisom sa strana kacige: RADONICH. Iz njega se čita istori-ja guvernadura, ali i istorija crnogorskog naro-

da njihovog doba...

Piše: prof. dr Božidar ŠEKULARAC

Crtež grba Radonjića i kopija teksta ispod grba

Grb guvernadura Radonjića


Državnički za-mišljen pred-sjednik SAD Abraham Lin-koln, misio-

narski stav besmrtnog mi-rotvorca Nelsona Mandele, čuveni britanski premijeri: Lojd Džordž u poletu, otmje-ni Palmerston I dendijevski stil BenjaminaDisraelia, tvo-re bronzani polukrug statua na Parlamentskveru. U njiho-voj blizini, oslonjen na štap, u dvorednom kaputu, legen-darni državnik Ser Vinston Čerčil pažljivo gleda na bri-tanski parlament I zlatni Big Ben… Na znamenitoj tro-međi britanskog parlamen-ta, Temze i Whitehall-a,princ Filip, britanski premijer Vin-stonČerčil i ministar inostra-nih poslova Entoni Idn, pred počasnom gardom i uz tradi-cionalni ceremonijal, dočeka-li su, u ponedjeljak, 16. marta 1953, predsjednika SFRJ Josi-pa Broza Tita, koji je kultnim brodom “Galeb” uplovio u Temzu. U Bakingemskoj pa-lati kraljica Elizabeta II pri-redila je svečani ručak u čast Maršala, u čijoj pratnji je bio I Koča Popović, tada savezni sekretar za inostrane poslove.

Parlament skver, u jezgru Londona, prošaran je brojnim turistima. Simbolično spaja izvorište parlamentarne de-mokratije – Vestminstersku palate sa znamenitim White-hall-om koji odiše posebnom energijom, ali I blagom misti-kom. Iz kitnjastih I skladnih građevina: Downing street--a 10, Forin Ofisa, Her Maje-sty's Treasury-a, Ministarstva odbrane, bivšeg War Office-a, Banqueting House-a I drugih važnih institucija, isijava veli-ka moć politike, monarhije, fi-nansija, diplomatije, prožeta bogatom tradicijom i slavnom istorijom koju posebno njegu-je počasna garda “The House-hold Cavalry”, čiji konjanici u srebrnim, blistavim oklopi-ma, šljemovima s kićankama i mačevima, na gizdavim ko-njima, podsjećaju na prošlost i uljepšavaju ceremonije oko centralnog spomenika “The Cenotaph” ,omeđenog figura-ma slavnih generala Montgo-

mery i Alan Brooke, vojskovo-đa, ali I jedinstven omskulp-turom “Ženama u Drugom svjetskom ratu”.

Na obodu Whitehall-a, blago se uzdiže Trafalgar skver ko-jim dominira veličanstveni spomenik lordu Horatiu Nel-sonu, neustrašivom admira-lu, koji biva smrtno ranjen u čuveno jbici kod Trafalgara, a njegov jedrenjak simbolič-nog imena “Victory” opkoljen od strane ratnih brodova po-morske sileFrancuske. Ipak, britanska flota pobjeđuje, za-hvaljujući genijalnom vojsko-vođi koji od rana zadobijenih u bici, dok slavlje pobjedni-ka traje, uplovljava u legendu. Danas njegova impozantna fi-gura, isturene junačke grudi, lijeva ruka oslonjena na mač koji nije znao za poraz, pono-sni pogled, budno motre na Whitehall, Parlament, ali I Bakingemsku Palatu, dok če-tiri ogromna bronzana lava čuvaju slavnog admirala. Na Trafalgar skveru, čije fontane unose radost mediteranskih gradova, odjekuje žagor broj-nih turista, dok radovi neafir-misanih umjetnika I perfor-mansi akrobata daruju notu ugodnosti I ležernosti. Pred Božićne i Novogodišnje pra-znike brojni horovi iz Londo-na izvode blagdanske pjesme ispred lijepog zdanja Britan-ske nacionalne galerije. Tih dana ovaj centralni londonski skver ukrašen je velikom jel-kom koju od 1947. Tradicio-nalno daruje norveški narod, u znak zahvalnost I isjećanja na hrabre britanske koman-dose koji su tokom Drugog-svjetskog rata pomagali u bor-bi protiv fašista na području ove prosperitetne skandinav-ske države.

Već decenijama, tokom no-vembra, crveni makovi po-pularno zvani „Poppys“, kra-se revere mnogobrojnih Lon-dočana, ali i svih ostrvljana, u spomen i sjećanje na britan-ske žrtve tokom Prvog i Dru-gog svjetskog rata. Dosljedno ukazivanje pijeteta, njegova-nje plemenite ideje antifaši-zma posebno je izraženo to-kom veličanstvene godišnje

procesije „Remembrance day“ koja podsjeća na gorde dane i jedinstvo velikog he-rojstva, kada i ratni vetera-ni marširaju Whitehall-om, i ponosno salutiraju pred čla-novima kraljevske porodice, britanskim premijerom i mi-nistrima, uz naklon slavnim zastavama, pozdravljeni od mnoštva ljudi. U Prvom svjet-skom ratu Crna Gora i Velika Britanija su bili saveznici, a nakon nasilnog ukidanja dr-žave Crne Gore 1918, britan-ske diplomate bile su akredi-tovane pri crnogorskoj vladi u egzilu do 1921. godine.

A, crveni makovi podsjećaju na crvene karanfile kojisu pr-kosili s revera skromnih odi-jela crnogorskiha ntifašista, predratnih komunista I golo-bradih skojevaca, i bude ple-menita sjećanja na crvene zvi-jezde petokrake crnogorskih partizana, proletera koji po-bijediše fašizam I neprijate-lje u Drugom svjetskom ratu. Britanski kapetan Ser Vili-jam Dikin, 27. maja 1943. Iz bombardera “halifax“, pado-branom se spušta i dotiče cr-nogorsko stijenje, đe ga doče-kuju partizani na slobodnoj teritoriji u podnožju epskog Durmitora, u planinskoj va-roši Žabljak. Time započinje njegova povjerljiva vojna mi-sija pod mističnim imenom „Typical“, pri Vrhovnom šta-bu Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odre-da Jugoslavije, u suštini taj-ne političke i suptilne diplo-matske aktivnosti. Ugodnost predavača istorije na zname-nitom Oksfordu, znanje ste-čeno iz dragocjenih knjiga čuvenih biblioteka ovog uni-verzitetskog grada, privilegi-ju saradnika na pisanju Čerči-love porodičneistorije “Marl-borough His Life and Times”, zamjenjuje ognjem i strahota-ma bitakana Sutjesci, Zelen-gori, ali I svečanim duhom istorijskog zasijedanja AV-NOJ-a u Jajcu. Perom anali-tičnog oficira, iskusnog istori-čara i pronicljivog diplomate piše vjerodostojne izvještaje-upućene britanskom štabu u Sredozemlju, državnim insti-tucijama u Londonu, kojima

ruši zid nezaslužene izolacije o borbi partizana, i dokumen-tuje, utvrđuje istinu o NOB-u. Ostavlja i vrijedno svjedočan-stvo, knjigu „Bojovna plani-na“ (The Embattled Mounta-in) u kojoj opisuje Crnu Goru i svoje prijatelje iz rata, glaso-vite Crnogorce: „Peko Dap-čević je otvorenog karaktera I oštar u prosuđivanju ljudi, bio je komunistički kondoti-jer, sav u iskonskim tradicija-ma gerilskog ratovanja, pre-kaljeni skustvima iz Španije. Izgledao je neposlušan, što je slabo skrivalo jedan britak i hladan um I sposobnost br-zog rasuđivanja. Kad bi po-klonio svoje povjerenje I pri-jateljstvo, bilo je to za vječna vremena. Uživao sam u njego-vom društvu. Peko I Koča su bili potpuno ravnodušni pre-ma opasnosti… Milovan Đi-las se odlikovao izvanrednom fizičkom hrabrošću crnogor-skih plemena odgajen u ge-neracijama komitskih druži-na, koje su vršile prepade na turske granice I odbijale au-strougarske napade na pustet vrđave toga područja. Njego-vi zemljaci bili su prirodni na-sljednici epskog svijeta, čistog I nepokvarenog, koji se upra-vljao po zakonima časti, usa-

đenim s poetskom proniclji-vošću u prirodu čovjeka. U Trinaestojulskom ustanku bio je beskompromisan I ek-streman na crnogorski način. Njegova priroda bila je i slo-žena i prosta… Pukovnik Ve-limir Terzić, za članove Bri-tanske misije bliska osoba, posebno tokom bitkena Su-tjesci”.

Otmjeni engleski oficir i vr-sni intelektualac Dikin divio se neustrašivosti, violentno-sti, slobodarskom duhu crno-gorskih partizana. Za legen-darnog komandanta, junaka Savu Kovačevića I odlučuju-ći proboj desetkovane Treće divizije na krvavoj Sutjesci, u pomenutoj knjizi kazuje:”Ju-goslovenski komandant Sava Kovačević, crnogorski heroj, prema vjekovnoj epskoj tradi-ciji savjetovao se sasvojim ko-mandantima noću 12 juna… Sava Kovačević vodio je svoje Crnogorce preko Sutjeske… Kovačević je osjetio da taj ju-riš mora predvoditi lično. Iz-vukavši svoj pištolj, pošao je naprijed, uz strum usku sta-zu između drveća. Okrenuo se da bi uzviknuo borbeni po-klič; ’Naprijedproleteri’ I ubr-zao svoj dugi korak. Njemački

rovovi bili su dvadesetak me-tara ispred njega.”

Uglađeni plemić Vilijam Di-kin, nakon rata je bio diplo-mata u britanskoj ambasadi u Beogradu. Ljubav prema isto-riji njegovao je I kao dugogo-dišnji rector prestižnog Sv. Antoni Koledža u Oksfordu, a pomagao je državniku i pri-jatelju, Vinstonu Čerčilu u pi-sanju njegovih memoara “The Second World War”. London-ske dane je provodio i u elit-nom “The Other Club”. Sve-čane večere ovog prestižnog intelektualnog kluba, čiji je osnivač Čerčil, održavane su u otmjenom salonu „Pinafo-re“, najpoznatijeg britanskog hotela „Savoy“. Članovi su bili brojni britanski premijeri, lor-dovi, ugledne ličnosti poput temperamentnog Škota Sir Ficroj Maklejna, brigadnog generala, koji je nakon Diki-na bio šef Vojne misije pri Vr-hovnom štabu NOVJ. Oboji-ca su uvažavali Crnogorce, vi-soko cijenili njihovu borbu za slobodu, prijateljevali s njima i nakon rata.

Šezdesetih godina prošlog vi-jeka, vođen instinktom rat-nika koji se vraća na bojište svoje pobjede, nošen krilima znatiželje istoričara, Vilijam Dikin sa suprugom posjećuje Žabljak. Slučajni susret s To-mom Žugićem, koji nepogri-ješivo prepoznaje saborca iz rata, kojeg je kao mladi par-tizan pratio po surovim dur-mitorskim stazama i litica-ma, pretače se u tradicional-no gostoprimstvo i gozbu u Tomovoj kući, na čijim zido-vima su vezeni portreti: ru-skog cara Aleksandra, kralja Nikole i maršala Tita, za koje Dikin kazuje: „Splet nepreki-nutih tradicija, po prostoj lo-gici istorije, koja je bila pred-stavljena sudbinom jedne pla-ninske porodice“.

Istorijskiprostor Whitehall--a oživljava državnike, vojsko-vođe, heroje I njihovu nepro-laznu slavu, dok s obližnjeg broda ukotvljenog kod „Ve-stiminster bridge-a“ reski pi-sak škotskih gajdi Temzom širi gordu, sentimentalnu me-lodiju ponosnih brđana... Na crnogorskim ognjištima još uvijek se čuju gusle -„Gorštač-ka harfa s jednom jedinom ži-com, na kojoj guslar gudi i pjeva u uglu epove prošlosti i improvizovane pjesme iz par-tizanskog rata“, slikovito zapi-sa Vilijam Dikin.

(Autor je konzul u Generalnom konzulatu Crne Gore u Frankfurtu)

701

Divljenje plemića Dikina

IZ NAŠE DIPLOMATIJE

Ugledne britanske ličnosti, plemić Vilijam Dikin i brigadni general, Ser Ficroj Maklejn, visoko su ci-

jenili crnogorsku borbu za slobodu…

Piše: Dejan VUKOVIĆ

Dikin i Tito u jeku Drugog svjetskog rata

Plemić koji se divio crnogorskim herojima - Vilijam Dikin

diplomatija


702

Život i djelo, a na-ročito smrt Ju-sufa efendije Delevića, u nje-govom rodnom

gradu više od jednog vije-ka prekriveni su velom tajni. Istorija Crne Gore zapam-tila ga je kao velikog čovje-ka i humanistu, a njegovo Berane i rodno Buče, naža-lost, samo po priči o malom brdu sa pećinom na ulazu u kanjon Bistrice koje i da-nas nosi naziv Jusufova Gla-vica!? I dok je ime i njegovo postojanje u Beranama da-nas totalna nepoznanica, u Crvenom krstu Crne Gore i svega tridesetak kilometa-ra udaljenom Bijelom Polju, slave ga kao osnivača i pr-vog predsjednika Opštin-skog odbora Crvenog krsta.

U vrijeme dok je u Berana-ma službovao jedini beran-ski muftija Adem efendija Softić, u Bijelom Polju se na tom mjestu nalazio prvi od četvorice tamošnjih muftija po imenu Jusuf efendija De-lević, Beranac, porijeklom sa Buča, čiji su život i dje-lo, a naročito smrt, u njego-vom rodnom gradu više od jednog vijeka prekriveni ve-lom tajne. Pored toga što mu je bio kolega i najbliži sarad-nik, devet godina stariji be-ranski muftija bio mu je ve-liki prijatelj, oslonac i jedina veza sa rodnim Beranama za kojima je čitavog života čeznuo.

I dok je ime i postojanje muftije Jusufa efenidije De-levića u Beranama danas totalna nepoznanica, u Cr-venom krstu Crne Gore i svega tridesetak kilometa-ra udaljenom Bijelom Polju slave ga kao osnivača i prvog predsjednika Opštinskog odbora Crvenog krsta. Sve-čana akademija povodom stogodišnjice osnivanja ove humanitarne institucije 24. oktobra 2012. protekla je u znaku njegovog fascinant-nog djela, a njegova mar-kantna pojava, na fotografiji iz oktobra 1912., zasjenila je

sve ostale članove nacional-no, konfesionalno, rodno i statusno mješovitog Odbo-ra na pozivnici za ovu sve-čanost. O muftijinom hu-manizmu i veličini najbolje govori činjenica da je Od-bor pokrenuo i osnovao u najteže vrijeme, svega dvije nedjelje nakon početka Pr-vog balkanskog rata i veli-kog stradanja siromašnog, namučenog i nedužnog na-roda svih vjera i nacija.

Završetkom Prvog bal-kanskog rata i povlačenjem Otomanske imperije kre-nuo je veliki talas iseljava-

nja muslimanskog življa iz ovih krajeva i čitave Crne Gore prema Turskoj. Kada je taj egzodus poprimio di-menzije i karakteristike hu-manitarne katastrofe, očaj-nički pokušavajući da i to spriječi kao predsjednik Cr-venog krsta i kao bjelopolj-ski muftija, a prije svega kao čovjek, dokazani humani-sta širokih pogleda i shvata-nja, a teške i tragične sudbi-ne, u dogovoru sa svojim ve-likim prijateljom i starijim kolegom, beranskim mufti-jom Adem efendijom Softi-ćem, kao i grupom najbližih saradnika, početkom apri-

la 1914. obratio se za pomoć crnogorskom Kralju Niko-li. Odmah po prispijeću te-legrama, sa Rijeke Crnoje-vića, po njegovom nalogu i u njegovo ime, 8. aprila od-govorio mu je pismom kra-ljev ađutant, kapetan Vlado Zimonjić.

Na Vaskrs, 8. aprila 2018. navršilo se 104 godine od tog datuma a originalno pi-smo kraljevog ađutanta iz 1914. sve vrijeme je čuvano i sačuvano u porodičnoj ar-hivi Jusufovog kolege i pri-jatelja, muftije Adem efen-dije Softića, njegove jedine veze sa rodnim Beranama, za kojima je toliko patio, ali u kojima za njega nije bilo

ni mjesta ni života!? Istori-ja Crne Gore zapamtila ga je kao velikog čovjeka i huma-nistu, a njegov zavičaj, naža-lost, samo po priči o malom brdu sa pećinom na ulazu u kanjon Bistrice, koje i danas nosi naziv - Jusufova glavi-ca...

Inače, karakter, humanost, osnovni princip i vjere i ne-sporni patriotizam muftije Delevića došli su do potpu-nog izražaja nakon okupaci-je Crne Gore kada je odluč-no odbio da se povinuje i potčini austrougarskom okupatoru zbog čega je uhapšen i sa još 12.000 ro-doljuba interniran u Mađar-sku 1916. Posljednji pisani trag o njemu datira upravo iz te godine, te se smatra-lo da je to i godina njegove smrti. Naknadnim uvidom

u knjige i spiskove logora-ša može se primijetiti da je on ipak oslobođen i vra-ćen kući, ali u istorijskoj ra-šomonijadi oko identiteta i sudbine Crne Gore, i njemu se tih godina gubi svaki trag. Pored navedenog, godine rođenja (1865) i nestanka (1916), sve ostalo oko ime-na Jusufa efendije Delevića, njegovog porijekla, porodi-ce, života i smrti, do dana-šnjeg dana, ostala je potpu-na nepoznanica !?

Po svemu sudeći, neko do-voljno moćan i kome to, iz nekih razloga, nije bilo u in-teresu, potrudio se da takve informacije, evo već duže od jednog vijeka, ne ugleda-ju svjetlo dana !?

(Fotosi i dokumenta iz ličnog arhiva A. Softića)

I dok je ime i njegovo postojanje u rodnim Beranama danas totalna nepoznanica, u Crvenom krstu Crne Gore i svega tridesetak kilometara udaljenom Bijelom Polju, slave ga kao osnivača i prvog predsjednika Opštinskog odbora Crvenog

krsta...

Muftija zagubljen u prevodu

EKSKLUZIVNO - O JUSUFU EFENDIJI DELEVIĆU

Piše: Adem - Ado SOFTIĆ

OSTAJTE OVDJE! „Rijeka (Crnojevića, op. Ur.) Hitno 8. / 4. 1914. G. Muftiji Jusufu Deleviću Sa dru-štvom Bijelo Polje

Vaš telegram upućen NJ V Kralju stigao je i primljen k znanju. Gospodar sažaljava tu štet-nu pojavu o iseljenju muslimanskog naro-da iz toga kraja koji se sprema baš u oči nje-gova dolaska tamo da ga vidi i ohrabri i uoči mu zabludu u koju zli ljudi nagovaraju taj na-rod odvazda dobri i mirni. Tome očiglednom zlu i razuri na putu može stati samo Bog i pro-rok i savjeti dobrih i duševnih ljudi kao što si ti i tvoji drugovi. Gledajte i nastojte da narod

ne razura i ne upropašćuje i neka ima vjeru u ljubavi i očinsko srce i pravdu Gospodarevu. Zaustavljajte ih što bolje dok Gospodar tamo dođe pa ako narod i posle njegove riječi nava-li da se seli on ga neće ni smetati. Ali vjerujte Gospodine bojati se da se taj narod ne uzka-je za to iseljenje jer niđe nije bolje no u svoje rodno mjesto gdje je naš Gospodar davno uz-viknuo Ko mi se za groš ne požali taj ni groš ne valja. Po vašoj želji ovijeh dana upućujem jedno lice da se sa vama zajedno sporazumije i vidi taj narod.

Dež. Ađutant kap. V. Zimonjić ”(Prevod pisma sa staroosmanskog jezika!)

META I DVORSKI MILJENIK Još za vrijeme Knjaževine Crne Gore, a naročito nakon po-vlačenja Osmanske imperije sa ovih prostora, muftija Jusuf efenfija Delević bio je aktivni učesnik društveno-političkog i kulturnog života Bijelog Polja. Kao jedan od najuglednijih i najuticajnijih ljudi toga vremena povezivan je sa mnogim istorijskim događajima i bio predmet interesovanja raznih obavještajnih službi, pa i tajne policije same Osmanske drža-ve. Na njega je čak pokušan i atentat u dvorištu ispred kuće u Bijelom Polju 21.jula 1903., o čemu ne postoji mnogo poda-taka i informacija. Kao čovjek izuzetnog autoriteta među sta-novništvom svih vjera i nacija u Bijelom Polju, uživao je ve-liki ugled i povjerenje i na Cetinju, te je još od prije 1912. pa sve do austro-ugarske okupacije, bio rado viđen gost na pri-jemima u dvoru Kralja Nikole sa kim je imao redovne kon-takte I komunikaciju. Njihov odnos bio je zasnovan na lojal-nosti, uzajamnom poštovanju i međusobnom uvažavanju…

Faksimili prepiske iz 1914.

Muftija Delević među članovima OdboraCrvenog krsta u Bijelom Polju 1912.

Humanista zagubljen u prevodu - Jusuf Delević


Sve je počelo 2003. kada je, sa oroče-nim mandatom tra-janja, formirana Dr-žavna zajednica Sr-

bija i Crna Gora. Ta tvorevina omogućavala je svojim čla-nicama da nakon tri godine na referendumu, organizova-nom po evropskim i demo-kratskim standardima, mogu da odluče o promjeni držav-nog statusa, odnosno istupa-nju iz zajednice. Postalo je iz-vjesno da će Crna Gora isko-ristiti istorijsku mogućnost da mirnim putem, olovkom umjesto puškom i sabljom, obnovi svoju viševjekovnu nezavisnost. Ta činjenica je bila presudna da istraživač i organizator crnogorske dijas-pore Nenad Stevović, nakon višegodišnjeg angažovanja po crnogorskom nacional-nom pitanju u emigraciji i u samoj Crnoj Gori, donese od-luku da svoje aktivnosti usre-sredi i na Srbiju. On i njegovi saradnici su smatrali važnim da se, u tom istorijskom peri-odu, upravo od Crnogoraca iz Srbije čuje glas podrške ob-novi državne nezavisnosti nji-hove postojbine. Vjerovali su u potrebu otvaranja “fronta” koji će amortizovati impute beogradskog političkog i kul-turnog establišmenta, a koji je okupljajući „svoje crnogor-ce” htio predstaviti negativan stav po pitanju nezavisnosti Crne Gore kao jedinstveno raspoloženje crnogorske za-jednice u Srbiji.

Odlučeno je, kao najbolje rje-šenje, da buduća nacional-na organizacija svoje sjedište ima u Lovćencu i da se tamo upali vatra očuvanja crnogor-skog nacionalnog i državnog identiteta, ljubavi i odanosti prema svojoj postojbini Cr-noj Gori, pa da se plamen po-lako širi po Vojvodini i Srbiji i ogrije srca i domove što većeg broja crnogorskih iseljenika. Pripreme, konsultacije, razra-da strategije i plana djelovanja buduće organizacije su traja-li nekoliko mjeseci, da bi na osnivačkoj skupštini održa-

noj 4. septembra 2003. zva-nično osnovano Udruženje Crnogoraca Srbije “Krstaš” sa statutarno definisanim ciljem da se bori za očuvanje nacio-nalnog, vjerskog i kulturnog identiteta Crnogoraca u Re-publici Srbiji. Za predsjedni-ka je izabran Nenad Stevović, za potpredsjednika Aleksan-dar Cerović iz Subotice, a za generalnog sekretara Marko Abramović iz Lovćenca. Ne-što kasnije, mr Vladimir Pe-kić iz Beograda je izabran za šefa tima za međunarodne kontakte, a mr Gordana Mi-trović iz Novog Sada za šefa pravne službe.

Tako je počela misija “Krsta-ša”, misija koja će brzo postati sinonim borbe za nacionalna prava Crnogoraca, kako u Sr-biji, tako i u cjelokupnoj crno-gorskoj dijaspori. Misija jed-ne organizacije, koja je prera-sla u nacionalni pokret i koja je uspjela da u vremenu opšte nacionalne apatije, defetizma i galopirajuće asimilacije, mo-biliše značajan broj mladih emancipovanih Crnogoraca i pruži doprinos pokretanju nacionalne renesanse u crno-gorskom iseljeništvu. Od ši-rokog spektra aktivnosti, od osnivanja do danas, navesti ćemo one koje mogu slikovi-to predstaviti značaj i ulogu ove organizacije u crnogor-skom iseljeništvu. „Krstaš“ je aktivno učestvovao u kampa-nji za obnovu crnogorske ne-zavisnosti i principijelno, jav-no i argumentovano se borio protiv politike Vojislava Ko-štunice, koji je tražio od me-đunarodne zajednice da Cr-nogorci iz Srbije glasaju na re-ferendumu 21. maja 2006. U tom smislu “Krstaš” je imao

intezivnu međunarodnu ko-munikaciju zalažući se da Cr-nogorci rezidenti Srbije, u ko-joj koriste svoje izborno pra-vo, ne treba da glasaju u Crnoj Gori, ističući da je sve suprot-no tome pravni nonsens i po-kušaj kreiranja izbornog in-ženjeringa iz Beograda.

Nakon inicijative “Krstaša” i političkog dogovora njego-vog predsjednika i Pal Karo-lja predsjednika skupštine opštine Mali Iđoš, crnogor-

ski jezik je uveden u službenu upotrebu u toj opštini okto-bra mjeseca 2010. Milo Miloj-ko, jedan od osnivača “Krsta-ša”, kao odbornik Crnogorske partije u opštinskom parla-mentu je imao krucijalnu ulo-gu u tom istorijskom događa-ju. “Krstaš” je doprinio i or-ganizovanju vjerskog života crnogorske zajednice u Srbiji i pod njegovim okriljem 15 go-dina se u Lovćencu održava centralna manifestacija nala-ganja badnjaka za crnogorsku

dijasporu uz služenje svešte-nika CPC. Od 2004. godine udruženje slavi Svetog Ivana Crnojevića kao svog zaštitni-ka i dobrotvora.

Crnogorski kulturni centar u Lovćencu, za sada prvi i je-dini u Srbiji, je takođe djelo ove organizacije. Multifunk-cionalni prostor je opremljen da u potpunosti zadovolji po-trebe crnogorske zajednice za kulturnim i društvenim ak-tivnostima. Posjeduje izlož-

benu galeriju, biblioteku, či-taonicu, učionicu i prostor za promocije. Na platou ispred kulturnog centra udruženje je postavilo biste nacional-nih korifeja: Petra II Petrovi-ća Njegoša i kralja Nikole. U svojoj izdavačkoj produkci-ji “Krstaš” do sada ima objav-ljenih sedam knjiga i 19 bro-jeva časopisa “Oganj” koji je izlazio u periodu od 2004. do 2007. Takođe, organizovana je i filmska produkcija “Krstaš – media” koja je realizovala preko 50 videozapisa iz života crnogorske zajednice.

Humanitarni aspekt djelova-nja ogleda se u značajnim do-nacijama Zdrastvenoj stanici u Lovćencu, Domu zdravlja u Malom Iđošu, predškolskoj ustanovi i Osnovnoj školi u Lovćencu i crnogorskoj za-jednici u Prokuplju. Poseban akcenat je na radu sa mladim, pa je tako udruženje 4 godi-ne, fakultativno u trajanju od 6 mjeseci, organizovalo školu na crnogorskom jeziku “Crna Gora moja postojbina”. U pro-teklih 15 godina za više od 250 đece iz Vojvodine i Srbije je obezbijeđeno ljetovanje ili zimovanje u Crnoj Gori.

Organizovan je veliki broj književnih večeri i izložbi kulturnih stvaralaca iz Crne Gore i organizovano desetine gostovanja Kulturno umjet-ničkih društava iz postojbi-ne. U Lovćencu je opremlje-na i zvanično otvorena prva crnogorska biblioteka i čita-onica u dijaspori sa knjižnim fondom od preko 5.000 na-slova. Pored toga donirano je nekoliko hiljada knjiga škol-skim bibliotekama u vojvo-đanskim mjestima u kojima u značajnom broju žive iseljeni-ci iz Crne Gore.

Pored značajnog broja lično-sti iz kulturnog, sportskog, društvenog i političkog živo-ta, zvaničnom posjetom pri-znanje “Krstašu” iskazali su i predsjednik Crne Gore Filip Vujanović, premijer Duško Marković, princ Nikola Pe-trović i predsjednici skupšti-ne Ranko Krivokapić i Ivan Brajović.

Petnaest godina nakon osni-vanja, “Krstaš” nastavlja dalje sa svojom misijom, uz podrš-ku članova i simpatizera ra-sutih širom svijeta. Formalno članstvo ne postoji, pripad-nik ovog pokreta je svako ko iskaže želju i dobru namjeru, a članarina je isključivo ljubav i odanost prema svojoj postoj-bini Crnoj Gori, uz dostojan-stvenu i principijelnu borbu za očuvanje njenih tradicio-nalnih i savremenih vrijed-nosti.

(Autor je predsjednik Skupštine UCS “Krstaš”)

Nakon priprema, konsultacija, razrada strategije i plana djelovanja, koji su trajali nekoliko mjese-ci, na osnivačkoj skupštini 4. septembra 2003, zva-nično je osnovano Udruženje Crnogoraca Srbije “Krstaš” sa statutarno definisanim ciljem da se bori za očuvanje nacionalnog, vjerskog i kultur-

nog identiteta Crnogoraca u Republici Srbiji…

Čuvari zavičajnog ognja

DECENIJA I PO UDRUŽENJA „KRSTAŠ“ U LOVĆENCU

Piše: Ljubomir PEROVIĆ

703

Iz albuma prvih kolonista u Lovćencu prije sedam decenija

Dobro doša gospodaru - otkrivanje biste kralju Nikoli u Lovćencu Iz arhiva udruženja - fotos sa Osnivačke skupštine 2003.


Gle izuzetnog čovjeka /oči-ju koje me posmatraju!/ Ne mogu pri-

kriti nesavršenost sve dok su uperene u mene!/ Što mi bi?! / I, ja ga gledam i ja učim!“ Vjerovali ili ne, ovo je dio poduže pjesme koju je, izvjesno fasiciniran „li-kom i djelom“ Božidara-Bo-te Nikolića, prije skoro dva-desetak godina na Crnogor-skom primorju, s posvetom, ispisao tad momčić, a danas planetarna filmska mega-zvijezda - Bred Pit, lično!? „Živa ekskluziva“, tako su priču prije nekoliko godina najavili i u jednoj od emisi-ja hrvatske TV-Nova. Tema priloga bila je „Tamna stra-na sunca“, kod nas gotovo neznan igrani film i njegov veoma znani tvorac Nikolić, izvjesno i doajen regionalne zapadnobalkanske kine-matografije! Sad već davne 1988, Bota se za potrebe snimanja tog koprodukcij-skog filma obreo u Holivu-du, gdje je na kastingu i u masi kandidata zapazio ne-poznatog plavušana, danas najtraženijeg i najplaćenijeg filmskog superstara!

„...Dobro izgleda, do sada najbolji! Pogledati tejp, da vidimo i kakav je glumac“, zabilježio je tadna papiri-ću Nikolić, u holivudskom studiju Metro Goldvin Ma-jera. I priča u kojoj tinejdžer, obolio od rijetke kožne bolesti i uz stalni život pod specijalnom maskom, tra-gajući za lijekom stiže i na Crnogorsko primorje, ubr-zo je počela da se realizuje u saradnji sa „Avala-filmom“. Uloga majke pripala je Mi-leni Dravić, a jednu od na-slovnih tumačio je i Stole Aranđelović, pa Sonja Savić, Gorica Popović, uz još pe-tanestak veoma atraktivnih ljepojki....

„... U Holivudu sam tad po-gledao čak oko četiri stotine kandidata, ali i danas nisam siguran zašto sam izabrao baš Breda!? Kad sam zao-kružio njegovo ime, prišao mi je jedan od holivudskih znalaca i pitao jesam li baš siguran da hoću tog pla-vušana? Još je sumnjičavo zavrtio glavom i rekao mi da griješim, kao i da tu ima mnogo boljih i iskusnijih glumaca!? No, ubrzo sam definitivno prelomio i re-kao, ipak - uzimam tog ano-nimca!“.

U jednom ranijem razgovo-ru Nikolić ističe i kako je Pit, bivši muž Dženifer Eniston, a potom i fatalne Anđeline Džoli, tada veoma uzbuđen

zbog dobijanja svoje prve filmske uloge bukvalno ska-kao od sreće pored nekog restorana na Beverli Hilsu. Kad mu je rečeno da pakuje stavri, da kreće u Jugoslai-vju, prevrćući se preko glave

po travnjaku i kotrljajući se, odjurio je doma!

„Već u startu, Bred se po-kazao kao fantastičan glu-mac koji je prosto isijavao pozitivnu energiju i veoma

me podsjećao na našeg Dragana Nikolića. I s Ga-gom je divota raditi, a Pit je sličan zezator i šaljivdžija. U jednoj sceni, koja mi se naknadno nametnula, tre-bao je da se u moru nađe

i pored čuvenog delfina Joce, koji je u to vrijeme bio atrakcija Bokokotorksog zaliva. „Sve za umjetnost“, kliknuo je Bred skačući bez imalo straha, mada su nas neki ribari upozoravali da delfin Joca ponekad zna da bude i agresivan... Slobodno vrijeme provodio je, uglav-nom fotografišući Kotor, a najviše i najradije se družio s glumcem Ćitom Rasto-derom. S njim se tad brzo i lako opijao, pa je to ponekad i prekidalo snimanje. Ćita bi mi često tražio novce da oni skoknu do Dubrovnika i svakodnevno sam zebao od tog da se Pitu nešto ne desi. Imali su čak i ozbilj-niji incident tamo, u nekoj kafani, ali se ipak sve dobro svršilo...“

Nakon posljednje filmske „klape“, Bred je ekipi saop-štio da se vraća u Holivud, tvrdeći da će tamo postati slavan i obogatiti se! Ali, i uz obećanje kako će se jednog dana vratiti i živjeti, nigdje drugo do - u Perastu!? Niko-lić opet podsjeća;

„.... Ubrzo nakon snimanja, moj holivudski gumac se obreo i u Beogradu, jer se ipak bio zaljubio u jednu našu glumicu. Sjećam se, zazvonio mi je telefon i s one strane javlja se Bred!? Gdje si pitam ga, a on uzvraća da je praktično pred mojim vratima! Našli smo se od-mah, ali se njegova nesuđe-na draga već bila spanđala s jednim našim rediteljem. Ipak, ostao je kod mene

nekoliko dana, pa smo tad skupa gledali i čuvenu uta-kmicu Zvezda - Bajern. Bilo mu je veoma čudno i što ga je pred ulazom na stadion Marakana policija temeljito pretresla, od glave do pete!“

Od tada se gubi i kontakt dvojice filmskih prijatelja. Film „Tamna strana sunca“, od prve do posljendje sce-ne snimljen na atraktivnim lokalitetima Crnogorksog primorja, na žalost, nikad nije krenuo i u bioskope. Kompletiran je tek 1977. i našao se nekoliko puta u programima američkih TV-stanica. Istina, sačinjena je i njegova DVD-verzija, koju posjeduje i Nikolić. A, zašto je priča sa slavnim imenom, za sada, okončana neslavno, autor ima samo jedno ka-tegorično objašnjenje i do-slovce kaže:

„Film nije šire prikazan samo zato što su ti produ-centi – loši ljudi! Oni su mi naprosto ukrali i odnijeli taj film, koji potom nikad nije viđen u Jugoslaviji...“

No, nešto više svjetla na ne-svakidašnju priču o našim „holivudskim ambicijama i balkanskom hepiendu“ nudi i svjedočenje Obrada - Obra Kovačevića, danas ugostitelja u Igalu. On pod-sjeća da je ideja o filmskoj kopordukciji na relaciji Amerika-Crna Gora zače-ta prije skoro četvrt vijeka, kad se i on, s nekolicinom svojih prijatelja, obreo u Čikagu među dijasporcima

704

I tad mu je bila draga kapljica, Pit u nekoj od kotorskih konoba

Jedna od rijetkih i sićušnih fotografija sa snimanja - Bred Pit i Bota Nikolić

Scena u džipu na Adi Bojani

Bota je stvorio Pita

Sad već davne 1988, Božidar – Bota Nikolić se za potrebe snimanja koprodukcijskog filma „Tamna strana sunca“, koji je od prve do posljendje scene i snimljen na atraktivnim lokalitetima Crnogor-ksog primorja, obreo u Holivudu, gdje je na ka-stingu i u masi kandidata zapazio nepoznatog pla-vušana, danas najtraženijeg i danas najplaćenijeg

filmskog superstara...

ZA ISTORIJU NAŠE KINEMATOGRAFIJE

Piše: Milo RADUŠ

film


705

i uglavnom uspješnim po-slovnim ljudima.

„ Pričali smo tad s našim domaćinima o nekom mo-gućem biznisu ovdje, u zavi-čaju. Bili su tu još moji dru-govi Jovica Pjuškovski, pa Dejan Bošković, uz domaći-na Aranđelovića, uglednog biznismena u Čikagu i još mnoge druge. Tako je tad osnovana i ozbiljna produk-cijska kompanija ABY, sa sjedištem u Čikagu. I ubrzo je za film «Tamna strana sunca» obezbijeđeno oko milion i po dolara. Potom je i sa «Avala-filmom» sklo-pljen ugovor o koprodukciji, a Bota je zatim angažovan i pozvan u Holivud. Kad su vidjeli da se zaista ozbiljno radi, projektu su se pridru-žili još neki ljudi, poput sto-matologa Duška Mihajlova, koji je takođe u film uložio oko sto hiljada dolara...“

Iako je tad, uglavnom, bio u „logistici“, Obro Kovačević podsjeća da je filmska ekipa dobar dio vremena provodi-la i na njegovom brodu-re-storanu „Astarea“, tad veza-nom u Đenoviću. Prisjeća se i kako ga je posebno dojmila raskošna scena u kojoj je sniman rođendan glavnog junaka, u Miločeru, uz obil-ne gastronomske užitke, novske mažoretke i rasko-šan vatromet...

„... Naravno, nije moje da se nakon toliko godina sad preveć pačam u neveselu priču o sudbini tog filma. Na kraju je sve bilo zači-njeno nekim svađama o kojima tek ponešto znam, mada sam i na određen na-čin, itekako participirao u tom projektu. I, kao prosje-čan gledalac, smatram da je tad Nikolić zbilja napravio sjajnu filmsku priču u kojoj su itekako «igrale» i ljepo-te naše obale. No, pomalo me čudi da u ovim nastupi-ma niti jednom rječju naš prijatelj ne pominje da je kompletan film snimljen na lokalitetima od Boke do Ul-cinja. A, gdje god da se poja-vila ekipa, nailazili smo na susretljvost, pogotovu u Ko-toru, gdje je gradonačelnik bio Anđelko Kovačević. I najčešće je za filmadžije sve bilo i «gratis» u mnogim firmama. Podsjećam; samo je JAT tad donirao petane-stak besplatnih povratnih karata do Amerike! A imali smo tad i veoma jaku vezu u Holivudu, gdje su na ključ-nim mjestima u tamošnjoj filmskoj industriji i danas neki naši ugledni ljudi...“

U nastavku priče, Kova-čević podsjeća da je planu kompanije ABY bilo još atraktivnih filmskih proje-kata koji su trebali da se rea-lizuju na ovoj našoj „kriški“ Mediterana, a na koju su i tad u Holivudu neki gedali kao na - bogomdan i rasko-šan filmski studio pod ve-derim i osunčanim nebom. Da još jedna prilika ode u vjetar, naravno, pripomogla su i minuila ratna dešavnja u okruženju.

I ovog puta i zauvijek ostaje njegova impo-zantna životna, rad-na i profesionalna bio-grafija. Gojko Perišin

Kastratović je rođen u Bera-nama 22. juna 1938. godi-ne, gdje je završio osnovnu čkolu i gimnaziju. Fakultet dramskih umjetnika završio je u Beogradu i nakon toga neprekidno je radio na reali-zaciji brojnih filmskih i TV-projekata. Kao asistent, po-moćnik režisera i režiser II ekipe, radio je na našim veli-kim filmskim ostvarenjima: „Bitka na Neretvi“, „Sarajev-ski atentat“, „Čovjek koga treba ubiti“, „Veliki tran-sport“. Bio je producent igra-nih filmova: „Mi nismo an-đeli“, „Zaboravljeni“, „Kuća pored pruge“, „Kako je pro-pao rok en rol“, „Uvod u dru-gi život“, i dr.

Kastratović je režirao više dokumentarnih filmova, „Sili u inat“, „Jovan Toma-šević“, dok je za film „Evan-đelje zla“ dobio specijalnu diplomu za „Najboljeg re-žisera debitanta" na Festiva-lu dokumentarnog i kratko-metražnog filma u Beogra-du 1974. Režirao je igranu dokumentarnu TV-dramu “Suđenje đeneralu Vešovi-ću”, bio je scenarista i režiser dokumentarne TV hronike “Crna Gora XX vijeka u film-skim dokumentima“, TV se-rije “To je Crna Gora”, seri-jal “Skadarsko jezero”, seri-ju “Crnogorska mitropolija”, TV seriju “Glasoviti crno-gorski junaci”, serijal Dina-stija Petrović Njegoš, “Tra-gom pismenosti”, i dr. Goj-ko Kastratović je bio osnivač i prvi direktor Crnogorske kinoteke, bio je pomoćnik direktora TV Titograd, po-moćnik direktora Avala fil-ma, član redakcije časopisa “Tokovi”, te član Program-skog odbora časopisa Ko-muna, čovjek koji je od nje-nog osnivanja bio uz nju i do kraja života borio se za njen opstanak. Znajući da se Ka-stratović najbolje predstav-lja na filmskom platnu i film-skim trakama, ovih tužnih dana nužno je reći i koju ri-ječ, jer: Na početku bješe lo-gos - riječ“, od koje kreću i filmske slike, a koje su ga i proslavile...

Vlasnik starog slovenskog imena, koje će opredijeliti njegove umjetničke vidike, Gojko Kastratović rođen ne-posredno prije Drugog svjet-skog rata, nedovoljno dugo da bi i pohađao rat, a njego-vim završetkom kreće u ško-lu u kojoj će, na svim nivoi-ma, biti briljantan. A, jedna velika bitka iz tog rata biće sjajan biljeg njegove profe-sionalne karijere. Godina 1969. i 175 minuta filma „Bit-ka na Neretvi“, koji je stva-rao sa velikim Veljkom Bu-

lajićem i ostalom filmskom ekipom otvorio mu je kapi-ju velikog filmskog dvori-šta. Pa, ako nije mogao da bude učesnikom Drugog svjetskog rata, i da ga za to učešće ocjenjuju, ocjenjiva-li su ga za pomenuto film-sko djelo. A, tu ocjenu da-vao je, među ostalima, i mar-šal Tito. I to na Brionima, u „biblioteci“ u kojoj nije bilo knjiga, jer kad se nazdrav-lja za veliko, savršeno djelo, onda nijesu potrebne knji-ge - nego dobro vino! Na-zdravili su, a maršal je rekao: „Savršeno!“ Nižim činovima

ostalo je samo da dugo apla-udiraju i njegov eho odjeku-je i danas, baš kao i nezabo-ravni reski sopran filmske pjesme: „Stan, Neretvo, sta-ni vodo, zbogom dome ja ti odoh...“!“. Naročito gapam-te oni koji su ovaj film gle-dali u vremenu koje je Vito Nikolić nazvao „estetikom oduševljenja“, a gledali su ga u svim svjetskim metropo-lama. Bio je to i neponovljiv izvozni produkt kulture iz bivše SFRJ, za kojom se i da-nas kuka, i to najviše oni ko-jima je prošlost blizu, a stvar-nost daleko. Znao je Gojko i

umio da značajno doprinese, angažovan u velikim kultur-nim projektima.

Riječ - bitka obilježiće i ka-snije stvaralaštvo Gojka Kastratovića, ovog puta - za Crnu Goru. A, da biste po-bijedili u njoj, sad nije bilo potrebno rušiti most. Na-protiv, trebalo ih je graditi, a u kulturi je to znalački umio da uradi upravo Kastrato-vić, znajući i kakvi „noseći stubovi“ tih mostova mora-ju biti. Oni ne povezuju str-me obale, jer je kultura, znao je i to dobro; velika ravnica

sa zatalasanim brežuljcima. U tom periodu nastaju nje-govi filmovi i serije: „Luča mikrokozma“, „Lovćenska vila“, „Crna Gora XX vije-ka u filmskim dokumenti-ma“, „Tuđinci i izvanjci o Cr-noj Gori“, „Glasoviti crno-gorski junaci“, „To je Crna Gora“ i „Dinastija Petrović“, serijal u kojem će svom svo-jom punoćom biti zaokru-žen crnogorski jezik. I zavi-čajne, takođe velike crnogor-ske teme, našeg sugrađanina Gojka, našle su mjesto u nje-govom stvaralaštvu; „Voj-voda Miljan Vukov“, „Igu-man Mojsije Zečević“, „Pu-sta zemlja“(Mihaila Lalića)...

Tako su i dvije velike rije-ke, Lim i Neretva, obilježile stvaralaštvo Gojka Kastra-tovića i na njihovim obala-ma žive oni koji cijene njegov stvaralački opus. Podjedna-ko i filmski i književni. Čita-ju se i citiraju njegove knjige, a bez njih se i ne može: „Fil-mografija crnogorske kine-matografije i filmova o Cr-noj Gori“, „Crnogorska ki-nematografija i filmovi o Crnoj Gori“, „Istorija crno-gorskog filma“. Koliko samo Crne Gore u djelima Gojka Kastratovića!? Taman onoli-ko da se bez nje i bez njih ne može. A sa njima je sigurnije! One nam pružaju sve podat-ke o crnogorskom filmu i cr-nogorskim autorima od po-četaka filmske djelatnosti do kraja 2005.

Cijeneći cjelokupan rad, Gojko Kastratović je nosilac čak dvije velike julske nagra-de u Crnoj Gori: 13-to jul-ske i 21-julske. Mjeseca koji je dobio ime po Juliju Ceza-ru. Mjeseca u kojem su smje-šteni datumi koji su ponos savremene Crne Gore, i naš što su te nagrade pripale baš njemu. Kao i nagrade „Ratko Đurović“ i „Ivangrad“ i na-ravno Specijalna plaketa Ko-mune.Imao je status istaknu-tog kulturnog stvaraoca i bio akademik DANU.

I rodno Berane se danas pre-poznaju i po umjetniku Ka-stratoviću i zbog toga mu ve-liko hvala, u ime svih nas i što je veličanstveno pronosio slavu našeg zavičaja i Crne Gore. Njegovim odlaskom već osjećamo veliku prazni-nu u Crnoj Gori, Podgorici i naravno u njegovom rod-nom gradu. I u zavičaju imao je brojne drugare, te svoje teme, svoj kafić, a i pomno pažljive slušaoce naspram čovjeka koji je nosio enciklo-pedijsko znanje. Vječno će stoga trjati i sjećanje na Goj-ka Kastratovića, koji je odne-davo režira, vjerujemo u ne-kom boljem i pravednijem svijetu!? Stoga i na kraju još i tek; Doviđenja druže, dovi-đenja...

„Jednom ću tako i u smrt da odem, pa ako slučaj-no, umrem - neka“ (Vito Nikolić)... Napustio nas je i Gojko Perišin Kastratović, uzorni član program-skog odbora časopisa Komuna, vrsni intelektua-

lac i znameniti crngorski filmski stvaralac...

Doviđenja Druže doviđenja!

IN MEMORIAM - GOJKO KASTRATOVIĆ (1938-2018)

Piše: prof. dr Draško DOŠLJAK


Priča koja slijedi, uz priložene crteže, u prvi mah doima se i kao nesvakidašnji ”strip” !? No, kako

to obično biva, u njenom nalič-ju su prvo; znatiželja svjesnog pojedinca, potom višak entu-zijazma, pa varljiva nada, dio bogate porodične sage, drama i, konačno - sudbinski život-ni krug! Istina, podosta je pi-sano o uglednoj i rijetko vizi-onarskoj zeleničkoj porodici Mađar. Ti odavno neosporni utemeljitelji savremenog turiz-ma na Crnogorskom primorju, još prvih godina minulog vije-ka, iza sebe su ostavili raskoš-nu turističko-kulturološku ri-znicu nad čijim duhovnim blagom itekako mogu da se na-pajaju i generacije koje dolaze.

Genetski valjda, i sam vlasnik široke lepeze interesovanja, tako me opet nenadanom te-mom svojevremeno zaskočio strastni novski hroničar i po-časni mađarski konzul Ćaba Mađar. Inače unuk Antala Ma-đara, ugarskog poručnika koji je tražeći lijeka svojoj hronič-noj boljci i prije više od vijeka, novi dom zatemeljao u Zeleni-ci. A stoljeće je minulo i otkako tu postoji njegov hotel “Plaža Zelenika”. Isto toliko prohu-jalo je i otkako je isključivom zaslugom ovog poduzetnog Mađara, u dotad malaričnu ze-leničku baru, stigao i prvi car-ski voz. U istom i nezahvalnom 20. stoljeću čak tri rata i ostale civilizacijske nedaće poharala su im porodičnu tradiciju i za-vidno naslijeđe. Srećom, zatr-li je nijesu. Naravno, ni nakon tog burnog stoljeća, Antal Ma-đar još nema prigodnog spo-men-obilježja u svojoj Zele-nici. Niti njegov sin Adrojan, 1887-1978.

A, o njemu, Ćabinom svestra-nom ocu, je nadalje, riječ. Po svemu, čitav životni vijek i Adorjan Mađar trudio se da održi korak sa svijetom, una-prijedi turizam zavičaja, te i u tom bude primjer mnogima u Boki. No, kako “život nije što i poljem proći”, posebice na trusnim balkanskim “ploča-ma”, po nekom zatajnom pra-vilu smjenjivali su se usponi padovi. Uz apsurdnu činjini-cu da se u doba Karađorđevi-ća duže od decenije borio čak i za jugoslovensko državljan-stvo, Adorjan Mađar, predano se rvao nastavljajući porodič-nu tradiciju. Čitav životni vijek bio je uzoran domaćin-hoteli-jer, turisitčki vodič, poliglota, promoter, neimar, slikar, fre-skoslikar, dizajner, istraživač, pa čak i zemljoradnik! Stoga njegov svestran dar nije pro-makao ni profesoru Dušanu Popoviću, osnivaču i direkto-ru Narodnog muzeja u Herceg Novom. Bili su mu poznati ra-

niji Adrojanovi radovi, a vjero-vanto i njegova kuražna teza o postojanju panonskih pirami-da!? Stoga ga je Popović 1953. i angažovao kao spoljnjeg sa-radnika Muzeja i opunomoćio da na teritoriji Opštine obavlja potrebna istraživanja, te priku-plja etnografski materijal. I u taj volonterski posao s prva je Mađar krenuo veoma ambici-ozno i predano.

O toj epizodi iz njegova života dans svjedoči i separat iz zbor-nika “Boka”. Tako tek rijetki vjerovatno i znaju da je grifon kod crkve sv. Stefana na Sušće-panu upravo najreprezenta-tivniji nalaz Adorjana Mađa-

ra i koji je postao opštepoznait motiv Novog iz perioda prero-manike! Prema svjedočenji-ma, ploče sa grifonima bile su ugrađene u podnožje zvonika, ali su prilikom rekonstrukcije 1898. izvađene i ugrađene kao postolje kamenog stola u por-ti. Nakon tog nalaza, pedantni Adorjan predlože da se vrijed-ni nalaz skloni u Muzej. I po-sebno je zanimmljiva činjeni-ca da prilikom registrovanja svojih nalaza nije koristio fo-toaparat, no je i kao vrstan umjentik o svim objektima ili predmetima pravio izvanred-no uspjele crteže i prilagao ih uz svoje tekstove. Tako je i Ma-đarov motiv grifona sa sušćpe-

naskih ploča prvi upotprije-bio kustos, areholog Ilija Pušić, 1969, od kada on i krasi korice zbornika “Boka”, a česta je ilu-stracija i u mnogim novskim publikacijama. Inače, jedan od gipsanih odlivaka originalnih dimenzija grifona i danas je u lapidarijumu Zavičajnog mu-zeja. Takođe, u svom referatu

1953. Adorjan tvrdi i da je ova crkva tek ostatak neke mnogo veće bogomolje, odnosno da predstavlja tek apsidu negdaš-nje velike crkve!

Baš kao i na Sušćepanu, kasni-je je Adrojan Mađar istrajno tragao i za brojnim starim ka-menim mostovima, kako u sa-mom gradu, tako i po okolnim

selima. Rijetko ko danas zna da je takav most, na primjer, premošćavao potok Ljutu na Toploj, dok se drugi nalazio u Sasovićima…

“… Ovi stari seoski mostovi, koji su rukotvornina domaćih neimara i građeni bez struč-

ne inžinjerske pomoći, upravo zbog toga su veoma značajni kako sa opštekulturnog, tako i sa entografskog stanovišta”, su-geriše još ovaj čovjek koji je po svemu uvijek bio ispred svog vrmemena, uz napomenu da bi njihove snimke i nacrte takođe trebalo deponovati u Muzeju. Stoga i danas, nakon pola vije-ka od nastanka tih crteža, mo-guće je sagledati Adorjanovu dalekovidost i opravdanost su-gestije, jer je savremena grad-nja i rekonstrukcija puteva na-prosto “progutala” i te bajkovte stare mostove.

No, kad je već riječ o stairm mostovima, prilika je da se skrene pažnja i na još neke ne-zaštićene, poput onih na tzv. “Napoleonovom putu”, a koje je izgradio maršal Marmont 1809. godine. Riječ je prven-stveno o mostovima preko ri-jeke Sutorine, te onom na Toploj, uz negdašnji Milaši-novića-mlin. Ovaj potonji, ne-kada se zvao i Vladičn most, a karakterističan je i po tom što je podignut u elipsastom got-skom svodu kakav je veoma ri-jedak u mostogradnji. Davne Adorjanove sugestije, dakle, aktuelne i danas, pogotovu u ovom gradu sve ubrzanije i po-gubne “budvanizacije”!

“… Svojevremeno, moj otac nije žalio truda i da pješice pođe u tada udaljeno selo Moj-dež, kako bi uradio i crteže ta-mošnjih mlinova, a koje sam i ja koristio u mojoj knjizi “Moj-deški mlinovi”, štampanoj pri-je deset godina”, svjedoči dalje Ćaba Mađar, uz napomenu da svi ti mlinovi danas, na žalost, praktično i ne postoje! Stoga ti crteži, stari više od pola vi-jeka, već predstavljaju i jedin-stven dokument o jednoj se-oskoj radinosti koja više ne postoji, ne samo ovdje nego i na širem području. Potomak

706

Saga u struku kapule

Po svemu, čitav životni vijek i Adorjan Mađar trudio se da održi korak sa svijetom, unaprijedi turizam zavičaja, te i u tom bude primjer mnogima u Boki. No, kako “život nije što i poljem proći”, po-sebice na trusnim balkanskim “pločama”, po nekom zatajnom pravilu smjenjivali su se usponi padovi...

ADORJAN MADJAR - ZELENIČKI VIZIONAR

PIŠE: Minja BOJANIĆ

Mađarov crtez grifona

Silom prilika kao zemljoradnik Adorjan 1950. sa glavicama svoje kapule

Adorjanov crtez mlina u selu Mojdež

Mađarov crtez grifona

Adorjan Mađar 1887-1978

licnost

i


Ima jedan datum koji prvu nedjelju juna u Ko-lašinu uvijek učini dru-gačijom. On nema pro-tokole i procedure obilje-

žavanja. Nema organizacione odbore, ni promocije i konfe-rencije za štampu. Nema poja-vu, ali ima suštinu. Taj datum se osjeća. Čak ga i sami Kola-šinci zaborave u smislu preci-znosti, ali znaju da je to u „prvoj neđelji juna“. Tako će se i ovo-ga sedmoga dana juna dogoditi to okupljanje. Spontano i prija-teljski. Sa svih strana. Prijatelji stari i novi. Oni koji su odavno upoznali i oni koji tek upoznaju magiju čarobnjaka koji se zove Danijel Vincek. I svi će oni sa divljenjem u sebi izgovoriti – 92 godine energije, traganja, postignuća, edukacije, uvjera-vanja da je život ta travka koju treba pronaći. Da bude lakše i budemo svoji...

Biće i ovoga 7. juna ovdje prija-telji iz Instituta „Josif Pančić“, koji odavno saradjuju sa Bo-taničkom baštom. Posebno su bile značajne njihove hemij-ske analize zemljišta na kojima je radio profesor Milosavlje-vić koji je i akademik SANU-a. Biće tu i Snežana Vuksanović i Suzana Malidžan iz Prirod-njačkog muzeja, kao i Zlatko Bulić nekadašnji direktor Za-voda za zaštitu prirode, a sada akademik DANU.

- Vjerujem da će Botanička ba-šta u Dulovinama i dalje funk-cionisati tim prije što je Vla-da predložila model budućeg upravljanja. Insistiram na tome svih ovih decenija, da se na pra-vi način prepozna značaj Bašte za Kolašin i cijeli crnogorski sjever. Mora se shvatiti da pri-

roda ne prihvata deklarativnu ljubav već samo stvarne učin-ke u njenu korist, priča Danijel.

Druženje sa prirodom i posve-ćenost biljkama stvorilo je pri-lično intelektualne u fizičke kondicije. Traje to kod Dani-jela, razvlači se, uvijek varnica. Uvijek riječ drugačija...

- Bašta je tražila puno toga, od finansijskih ulaganja pa do

stalne posvećenosti. Ako si po-svećen, onda ti nešto pripada i ti pripadaš nečemu. Sve se to realizuje stalnom aktivnošću. Osnovni element zdravlja i du-gog života je aktivnost. Intelek-tualnim radom mi „razdrma-mo“ mozak i pokrenemo krvo-tok, objašnjava dalje domaćin. Radni dani Danijela Vinceka sada su drugačiji. Kao da se sa-biraju svi oni kilometri, svi oni dani i godine, svi oni pogledi

koji su otkrili nove trave. A sva-ka trava novi život. Novi konti-nent. Nova planeta...

- Čovjek trezveno treba da pro-cijeni šta može a šta ne može. Planinama smo se našetali, do-sta toga zapamtili, zapisali. Mi smo sada jedna originalna bi-blioteka koja je u funkciji svih istraživanja vezanih za botani-ku. Tu smo da usmjerimo sve mlade...

Botanička bašta u Dulovina-ma je najposjećenija turistič-ka „recepcija“ kada je u pitanju Kolašin, ali i sjever Crne Gore! Zbog trava i biljaka koje se u njoj nalaze, namjenski se dola-zilo čak i iz Japana. Stotine se-minarskih i diplomskih rado-va su inspirisani i „otkucani“ baš iz Dulovina.. Riječi Dani-jela Vincela u 92-oj godini ima-ju snagu misionara. Nešto kao knjižica zakletvi koja se stalno ponavlja i koja se mora slušati

- Školovanje botaničara mora da dobije fakultetsku formu jer crnogorskoj ekologiji trebaju specijalisti struke a ne improvi-zatori. Neophodno je oformiti biljne zajednice, uraditi kata-star ljekovitog bilja, sačiniti od-govorni plana upravljanja i za-štite šumskim kompleksima. Crna Gora nikada neće biti in-dustrijska zemlja. Ekološka već jeste. Moramo tako razmišlja-ti svakog dana a ne samo onog septembra kada se sjetimo Ža-bljaka i proglašenja ekološke države.

Prva nedjelja juna uvijek veli-čanstvo prirode. Kao da su nje-ni kalendari znali da će se baš u njoj roditi Vincek. Čovjek koji je za prirodu uradio toliko da je mjera svoga vijeka i civilizacije kojoj pripada.

Njegovi radni dani sada su drugačiji. Kao da se sabiraju svi oni kilometri, svi oni dani i godine, svi oni pogledi koji su otkrili nove trave. A svaka trava novi život. Novi kontinent. Nova planeta...

Trava neće zaborava

Piše: Dražen DRAŠKOVIĆ

DANIJEL VINCEK UOČI 92 ROĐENDANA

Vincekova rođendanska zdravica

Sa svih strana svijeta - gošća iz Japana u Dulovini

SKOJEVAC U DULOVINI Vincek je rođen 7. juna 1926. u Zagrebu, gdje je završio osnovnu školu i realnu Gimna-ziju, ali još stekao isku-stvo skojevca i ilegal-ca. Želio je da nastavi biologiju, ali je partij-ska direktiva „mislila“ drugačije – nedostaja-lo je kadrova iz spoljne trgovine, pa je morao steći diplomu iz ove oblasti. U beograd-sko predstavništvo ti-togradskog „Industri-ja-importa“ zaposlio se 1956. i od tada je stal-no bio u crnogorskim preduzećima... Nakon penzionisanja 1981, krenuo je da nadokna-di onaj gubitak biolo-gije, zbog „viška“ spolj-ne trgovine. S prvom i pokojnom suprugom Verom, izabrao je Ko-lašin i Dulovine, da formira botaničku ba-štu i danas već jednu od najorginalnijih i najuvaženijih institu-cija crnogorskog sje-vera... I mađu najatrak-tivnijim je lokalitetom ovdašnje turističke po-nude.

VIŠE OD 500 VRSTA Vincekova bašta locir-na je u južnom dijelu Kolašina, na 1018 mnv i fantastična je zbir-ka od preko 500 vrsta, među kojima je mnogo endema, a oko 80 od-sto su ljekoviti. Potiču sa Bjelasice, Sinjavine, Durmitora, Komova, Moračkih planina, ali i sa Prokletija, Lovće-na, Rumije i Orje-na. Na jednom mjestu tako se može sagledati biljno bogatstvo Crne Gore. Osnivač ističle kako u Crnoj Gori po-stoji i oko 70 vrsta ohi-deja. Nijesu atraktivne kao mnogo poznatije iz tropskih krajeva, ali su zanimljive na mnogo načina. Najzanimljivi-ja orhideja je orhes mo-reo, od čijeg se korije-na u arapskom svijetu pravi jedan od najjačih afrodizijaka; salep... Izuzetna bašta od 1994. je pod zaštitom države, a koju je Vin-cek, kao legat, poklo-nio državi Crnoj Gori.

707

čuvene porodice, potom pod-sjeća i na Adorjanov prijedlog rekonstrukcije tvrđave Fote Mare, koji je dijelom realizo-van 1965, ali je prilika da se to u potpunosit na ovom objektu uradi propuštena tokom sana-cije nakon zemljotresa 1979. Svojim crtežima Adorjan je skretao pažnju i prema mno-gim drugim objektima od zna-čaja, poput kompleksa autoh-tonih starih kuća na lokaciji Krš, u naselju Topla. Građevi-ne su sa okolnim zemljištem pripadale čuvenom novskom zadužbinaru Aleksandru Du-koviću. I o tom Ćaba svjedoči:

“ Čak je i poznati arhitekta, Ni-kola Dobrović, inače autor pr-vog urbanisitčkog plana No-vog zapazio vrijednost ovog lokaliteta kao izvanrednog na-slijeđa, te izirčito navodeći da tu lokaciju sa kućama na ću-viku poviše zgrade Opštine treba svakako zaštititi u izvor-nom obliku. No, na žalost, niti jedan sugestija nije poslušana, pa je ovaj vrijedni komplkes nestao i na njegovom mjestu ubrzo niknuo tek bezlični ma-stodont bez ikakve arhitekton-ske vrijednosti !?”

Uz sve to, Adorjan se bavio i proučavanjem narodnih obi-čaja u Boki. Tokom svojih te-renskih istraživanja nije se ograničavao samo na veće objekte, već i na obične pred-mete za svakodnevnu upotre-bu, od rala pa do preslice, reci-mo…

“Tokom te relativno kratke saradnje sa Muzejom, otac je dao i mnoga druga tumačenja iz oblasti istorije, etnografije i lingvistike, a što se vidi iz ra-znih bilježaka, od kojih na ža-lost, podosta i nedostaje iz do-kumentacije ”, napominje još Ćaba i dadaje; “U ovom krat-kom podsjećanju želio sam samo ukazati i na obilje mo-gućnosti istraživanja i registro-vanja još neobrađenog materi-jala iz prošlosti hercegnovske opštine…”

Dugo sam mozgao kako i čime da okončam i ovo podsjeća-nje na vizionarski lik i zavid-no djelo svestranog zeleničkog hotelijera Adorjana Mađara. Čovjeka koji je očito i prome-tejski plivao uzvodno. Upor-no i uprkos jakoj i podmukloj “matici” našeg neznanja, suje-te i pogubne pizme. Onda je na ovom potonjem pasusu “izro-nila” sitna crnobijela fotogra-fija iz 1950. Na njoj je Adorjan Mađar u ulozi zemljorandi-ka iz Sasovića!? Uz fotografi-ju je i drčna naredba Mjesnog narodnog odbora koliko i što sve mora da zasadi “novopeče-ni” poljprivrednik i doskoraš-nji gospodin, a koji izvjesno i kao “kulak”, nije baš “mirisao” nekim opet novim vlastima…

No, detalj je ‘ Bog! Jer i struk ogromne kapule (crnog luka) veličine dječjih glavica, do-voljno svjedoče i o univerzal-no vrijednim rukama Adorja-na Mađara! Zbore i opominju, čini se !? Rječitije i od njego-vog, poput rendgena, prodor-nog pogleda. Kao da i sad i s razložnom zebnjom u sjetnim zjenicama pilji duboko, dubo-ko, baš - u nas!?


Uprkos tome što su danas druga vreme-na uspomene se održavaju

zahvaljujući malom broju onih koji čuvaju tradiciju. Iz preduzeća Tržnice i pijace su došli na autentičnu ideju da, pasaž između štandova na zelenoj pijaci, u Gintašu, sim-bolično nazovu - Osmanova ulica, po čuvenom prodavcu sira i jaja Osmanu Hadžika-driću. Zanimljivo je to kako jedna od omiljenih namir-nica među svjetskom popu-lacijom može biti primjer da ljubav ima više oblika. U ovoj priči ljubav prema siru, pro-davcu posebnog kova Osma-nu Hadžikadriću, nadjenula je i titulu „sjeničkog zeta”. Da bi sačuvao sliku o životu svog oca, njegov sin Muhamed Hadžikadrić, poznatiji kao Meto, ključem je otključao vrata minulih vremena u ko-jima je 1912, u Ašik-Mahali i sadašnjoj Ulici Spasa Niko-lića, rođen čuveni prodavac sira.

- Pretpostavljam da je pri-likom posjete svojoj sest-ri, moj ujak Dedo Zimonjić, koji je bio tadašnji predsjed-nik opštine u Sjenici, kao svi ondašnji dobri domaći-ni i predsjednici, osjetio po-trebu da plasira sjenički sir u Podgorici. U želji da sje-nički sir probaju i građani Podgorice, a u postignutom dogovoru sa tadašnjim pred-sjednikom opštine Podgori-ca, sir je počeo da se prodaje na tržnici koja se nalazila iza Beka. Tako je moj otac 1947. i počeo sa prodajom sje-ničkog sira u ovdje i to je potrajalo čak četvrt vijeka, priča njegov sin Muhamed Hadžikadrić.

Na samom ulazu u Tržnicu, u blizini jedne manje pro-davnice na kojoj su se proda-vale cigarete, novine i ostalo, nalazila se i Osmanova radn-ja. U narednih dvadeset go-dina on je tu prodavao sir i jaja, te bio prepoznatljiv ne samo po vrsti sireva koje je prodavao, već i po svojoj pe-dantnosti, te higijeni koju je održavao. Ono što je takođe karakteristično za tu radn-ju je i činjenica da je čuveni prodavac znao kako da iza-bere onaj najbolji sir, po mi-risu i po ukusu.

- Sjećam da je tada tržnica imala tri ulaza i da se na nje-noj sredini nalazila pijaca sa betonskim stubovima. Tu je moj otac dvadeset godina prodavao sir, a nakon što su tržnicu srušili, svoju prodav-nicu preselio je na pijacu u Momišićima, gdje je proveo poslednjih pet godina svog rada. Bio sam dijete ali se sjećam da je često odlazio u Sjenicu, kako zimi tako i lje-ti, da bi sam birao vrstu sira.

Znao je da, kad otvori kacu, tek pogledom ocijeni da li je to kvalitet sira koji zadovolja-va ukus njegovih mušterija i tadašnjeg tržišta. Učio nas je i štosu da prstom pritisnemo sir i da, otprilike, na osnovu toga ocijenimo njegovu mas-noću, i u tom je bio veoma

vješt, prisjeća se Muhamed.

U porodici Hadžikadrića su tri brata i dvije sestre poma-gali ocu kako god su znali i umjeli.

- Bio je to ogroman trud. Za-mislite nas, po onim pod-goričkim vrućinama, kada krenemo da mu pomaže-mo, bez ikakvih rashlad-nih uređaja. Bilo je teško ali i zanimljivo. Uglavnom smo ocu pomagali da očisti kace, unutrašnje prostore, maga-cine i, kako je ko pristizao,

tako je i pomagao, nastavlja sagovornik.

A, ono što je esencijalno u priči o ovom prodavcu sira - jesu i kupci. Osman je bio poznat ne samo na području Podgorice i Sjenice, već i šire pa je njegova klijentela bila

od običnog građanina preko gradonačelnika, sve do vi-sokih funkcionera.

- Imao je dosta mušterija, a jedna od stalnih bio je i nje-gov dobar drug i nekadašnji predsjednik opštine Periša Vujošević. Poznavali su ga i svi gradonačelnici koji su kod njega kupovali i posle-ratni rukovodioci, od Du-šana Vukovića preko Spasa Drakića do Mašana Đuro-vića i Vlada Božovića. Sa svim tim ljudima on je bio „ na ti”. Domaćice su kupova-

le kod njega razne vrste sira, masnog i nemasnog, a masni sir u mrvama bio je najbolji

za pite. Sjećam se da je kaca sira koštala u takvom odno-su; da se za dva kila sira mo-gao kupiti kilogram mesa, dodaje Muhamed.

Za veresiju je govorio „veresi-ja gola šilja” ali, kao što svako pravilo ima izuzetaka tako je imalo i Osmanovo. Nikad nije vratio bilo koga sa pra-ga svoje prodavnice ukoli-ko ne bi imali novca da mu plate za sir već bi i čašćavao. Domaćina kojeg je žena po-slala po sir i jaja nikada od-bio ne bi jer su žene znale da

je Osman dobro sa njima i da će im sigurno dati sir i jaja pa kad plate, plate.

- Nije volio da priča o tome da li je pomagao ljudima ali, ako bi se sir izmrvio on bi spustio cijenu sira, a ako je vidio da je prevelika sirotinja znao je da i preko kilaže jer je bio čovjek iz naroda i narodni čovjek. Ono što je nama otac osta-vio u anamet je i to da nam kuća nikad ne bude bez sira i jaja jer kad imate parče sira i imate jedno jaje to možete podijeliti na četvoro ili na po-la-kaže Muhamed.

Iz Tržnica i pijaca žele da podsjete građane na tradici-ju koja se i dan danas zadr-žala po katunima i seoskim područjima Crne Gore i da autentičnim nazivom koji će biti dat pasažu između tezgi po čuvenom Osma-nu Hadžikadriću ukažu na to da ako se o nekim legen-dama ne priča o njima se ne može znati.

- Interesantne su i priče da je sir sa područja Crne Gore stizao čak i do kupa-ca u Evropi i Aziji pa sve do Amerike. Davanjem ime-na pasažu na Zelenoj pija-ci po čuvenom prodavcu sira Osmanu Hadžikadriću biće na neki način ispunjen

dug prema ljudima koji su svojevremeno bili obilježje stare Podgorice i starova-rošana, ističe Boban Rado-šević savjetnik za marketing u preduzeću Tržnice i pija-ce. S druge strane Osmanov srednji sin Muhamed Hadži-kadrić ima samo riječi hva-le posebno za inicijatore i nosioce te ideje, za menadž-ment Tržnica i pijaca što su se sjetili njegovog oca i na taj način vratili sjećanje na Os-mana i njegov život. (Autorka je novinarka dnevnog lista DAN)

708

Osman Hadžikadrić je bio prodavac sira 35 godina na starim pijacama kojih više nema, a bio je poznat po tome što je prvi počeo prodavati sjenički sir. Imao je dosta mušterija, a jedna od stalnih bio je i njegov dobar drug, nekadašnji predsjednik opštine Periša Vujošević, priča Muhamed Hadžikadrić,

jedan od tri Osmanova sina.

Osman izUlice sira

SJEĆANJE NA ČUVENOG PODGORIČKOG PRODAVCA

Prilog: Andrea ĐURANOVIĆ

Osman sa suprugom Emom i đecom Metom, Rukijom i Munom

KACA SIRA DO KOTORA - Mom bratu Šuću njegovi drugovi, pošto je otišao na studije u Kotor, napisali su stih u desetercu; „Proda Osman kacu sira, posla Šuća da studira”. Takođe je bilo interesantno zapažanje da, ako neko ima nesvakidašnju facu, mi dobacimo „Viđi mu facu, k’o Osmanovu kacu“, dodaje na kraju i ovu anegdotu Muhamed.

POLA VIJEKA SA EMOM U svojoj ljubavi Osman i Ema uživali su dugih pedeset godina. Izrodili su petoro djece: tri sina: Šuća, Muha-meda - Meta i Ruždiju - Rukija, te dvije kćerke Šefketu - Ševu i Muniru - Munu. Od petoro, nažalost, njih dvo-je (Šućo i Ševa) prerano su preminuli. Osman je radio svakog dana dvokratno od sedam do 12 i od 16 do 19 časova, a i nedeljom od sedam do 10. Nedjeljno popod-ne bilo je predviđeno za druženje sa rođacima. - U to vrijeme u Podgorici su prije rata došle tri odive iz Sjenice - moja majka Ema i njene dvije prijateljice, pa su nedeljom popodne organizovale ručak i druženje. Posebnu ljubav Osman je gajio prema mojoj majci Emi koja je bila iz čuvenog roda Zimonjića. Ona mu je bila na jednoj strani, a na drugoj strani ostali svijet – poenti-ra Muhamed Hadžikadrić.

Priča ni davna niti današnja, ali kraj-nje životna i aktu-elna. Kao dječaci, bez razlike živjeli

smo u materijalnoj oskudici, koja je karakterisala šezdese-te godine sad već prošlog vi-jeka. Tinejdžersko stasavan-je, neprimjetno je donosilo promjene u dotadašnji način življenja, što je podrazum-jevalo i veće prohtjeve. To je nužno vodilo u konflikte sa roditeljima. Nije bila spor-na njihova želja da udovolje naraslim potrebama i finan-sijski "isprate" koju koka-ko-lu više, kojim bi smo častilii društvo, dijeleći tako mate-rijalne izdatke na ravne časti. Problem je obično nastajao krajem mjeseca kada je kuć-ni budžet na izdisaju u iščeki-vanju "rebalansa" radničke plate. U takvim okolnosti-ma mladalačka upornost nije mogla proći bez konflikta sa najbližim. Tako sam jednom i od majke dobio ljutit odgo-vor: "Dabogda ti Bog svega da' pa' ne zna' što ima' !"…

I danas, nakon više deceni-ja, rado sjednem u kafić uz espreso i čašicu razgovo-ra, a koji obično zapođenem sa mlađim naraštajem… I, nakon što prokomentaris-asmo stanje na sportskim kladionicama, od mlađa-nog sagovornika dobih in-formaciju, da nije baš sigu-ran u pravi naziv adrese na kojoj inače živi od rođenja!? Začuđen da neko punih tri-desetak godina luta prosto-rom i vremenom, zatražih pojašnjenje koje je ubrzo sli-jedilo. Jeste da na istaknutoj uličnoj tabli stoji natpis Uli-ca Kritskog odreda, ali mno-gi stanari drže da je u pitanju slovna greška, tako da možda živi u Ulici kninskog ,ili pak krimskog odreda. Zadugo je to bila glavna tema dokonih mještana, pa isto tako zadu-go izvor komšijskih zađevi-ca i nerazumjevanja. Pomis-lih, kako se samo novija isto-rija grubo poigrala s nama, te se nasmijah ovom mladalač-kom neznanju. Istovremeno iz podsvijesti isplivaše majči-ne riječi od prije više deceni-ja:"Dabogda ti Bog svega da' pa ne zna' što ima'."

Jer, aktivna uloga Crne Gore u međunarodnim mirov-nim misijama seže u daleku prošlost, čime se bez obzira na kvantitativne iskaze mo-žemo porediti sa bilo kojom državom, ne samo NATO članicom. Neposredno po međunarodnom priznanju pune suverenosti na Berlin-skom kongresu 1887. godi-ne, izbila je tzv. kritska kri-za. More nevino prolivene ljudske krvi u obračunu tur-skih i grčkih krićana skrenu-lo je pozornost tadašnjih ve-liih sila. U cilju zaustavljana krvoprolića formirali su mi-


rovne snage. Iz raspoložive istorijske građe može se za-ključiti da mirovne snage, vođene interesima država iz kojih su dolazili, i nijesu bile baš nepristrasne, pa I stoga snage ondašnjih velikih sila: Njemačke, Austro-Ugarske, Italije Francuske, Velike Bri-tanije i Rusije nijesu uživale povjerenje sukobljenih za-jednica na Kritu.

I, u potrazi za zemljom čiji bi mirovnjaci bili opšte-prihvaćeni za obje naciona-lne zajednice, nakon nedu-gih diplomatskih aktivnosti, izbor je bila Knjaževina Crna Gora. Te daleke 1897. godi-ne, knjaz Nikola je formirao odred od 80 biranih vojni-ka, koji će kao Kritski odred provesti u mirovnoj misiji dvije godine i 10 dana. Inte-resantno je podsjetiti se da je, vođen željiom za dosljed-nim ispunjenjem preuzetih međunarodnih obaveza i po-trebom da se međunarodnoj zajednici na najbolji način predoči crnogorska posveće-nost miru i zaštiti života ljudi bez razlike, crnogorski suve-ren, ne prepuštajući ništa slu-čajnosti, odabir prijavljenih vojnika uslovio detaljnim preispitivanjem ličnosti i ka-raktera ne samo konkretnog pojedinca, već u mjeri mogu-ćeg i njegovih predaka. Da-jući primat poštenju, što je uočljivo i iz pozdravnog go-vora;

…“ Junaci, počašćen sam od velikih evropskih sila da pošaljem na Krit međuna-rodnoj vojsci , jednu četu mojih Crnogoraca, jer su one uvjerene da će Crnogor-ci svoju dužnost vršiti onako kako njima i dolikuje- poš-teno i junački. Na vas je pao izbor , pa sam došao draga moja djeco, da vam pože-lim srećan put , da se zdravo i pošteno i junački povrati-te u svoju domovinu , onako kako to dolikuje Crnogorci-ma…“ Potom se knjaz Niko-la obratio Mašanu Božoviću komandantu Kritskog odre-da, riječima: "Dajem ti bjan-ko kartu - sve što učiniš, či-niš u moje ime, neću ti tražiti objašnjenje. Hoću da ostane ime Crnogorsko na onoj vi-sini na kojoj je vazda bilo , pa sve vas koštalo i života !..."

Nakon početnog okupljan-ja u Baru, gdje im je smještaj i provijant za put obezbije-dio Zejnel beg barski, odred je preko Pireja stigao u lučki grad Kaneju na Kritu, gdje je i praktično otpočela misi-ja crnogorskih mirovnjaka. Tu je vrlo brzo uspostavljen prijateljski odnos sa koman-dantom turske žandarmeri-je, izvjesnim bimbašom Kr-nićem, rodom iz Podgorice, kako se navodi u izvještaji-ma. Hvatanje i neutralizaci-ja kriminalaca i izazivača ne-

reda, doprinijela je da crno-gorski odred bude prepoznat kao pravedna zaštita i bezb-jedno utočište za sve stradal-nike, bez razlike.

Tako je ostalo upamćeno da je neposredno po prispjeću odred bio angažovan na smirivanju pobune turskih žandarma, pod vođvstvom izvjesnog zaptije Mušovića, koji je tom prilikom ubio tur-skog majora, prije nego je ne-utralisan od crnogorskih mi-rovnjaka. Slijedila je i policij-ska akcija u kojoj je uhapšen lokalni silnik i izazivač ne-reda, poznat kao Trikefalos. A, po povratku iz misije, 9. marta 1899, knjaz Nikola je pripadnike Kritskog odreda dočekao sljedećim riječima:

"… Dobro došli Crnogorci, moji hrabri sokolovi! Ova četa sokolova nije mi manje donijela časti i poznanstva među velesilama nego jedan najljući boj koji su vodili moji hrabri Crnogorci."

I svi pripadnici Kritskog odreda odlikovani su Or-denom revnosti. Valja se podsjetiti kako su ondašnji mediji pisali o ispraćaju cr-nogorskih mirovnjaka, po okončanoj misiji.

“...Na obali bili su postrojeni redovi međunarodnog voj-ništva sa svojim zastavama. Nepregledna množina svi-jeta načičkala je obalu i spo-redne ulice,veliki broj ofici-ra raznih narodnosti, pred-stavnici turskog i grčkog stanovništva, sve se to isku-pilo da isprati Crnogorce, koji su za svog bavljenja na Kritu zadobili opšte simpa-tije. Predstavnici stanovniš-tva zahvalili su se svojim za-štitnicima i predali kapeta-nu Božoviću poveliku kitu cvijeća, a svakom Crnogor-cu po maslinovu grančicu.“

Na ovaj način, Kritski odred

je Crnoj Gori oporučno po-nudio odgovore na brojna aktuelna pitanja koja se od-nose na naše mjesto i ulogu u međunarodnoj zajednici, koja će nas prihvatiti i uva-žiti u mjeri u kojoj budemo doprinosili poželjnom ra-zvoju ukupnih odnosa u svi-jetu. Svijetu koji obuhvaćen procesom mundijalizacije, poprima karakter globalnog sela sa svim mogućim izazo-vima po svaku državu, bez razlike, na koje je lakše za-jednički odgovoriti. Utom smislu Crna Gora je neovis-no od kvantitativnih iskaza, obzirom na našu veličinu i broj stanovnika, ipak jedna-kopravni subjekt međuna-rodnog prava… Nije sporno da crnogorsko društvo čine svi njeni građani . Zbog toga se može i ustvrditi da pojedi-načno neznanje, zakonom-jerno vodi do ukupnog jav-nog neznanja. Posebno kada prebogata istorija kojom smo darivani kao rijetko koja dr-žava nudi obilje toga, što smo silom prilika kao eksju re-publika, po pravilu baveći se istorijom i kulturom susjed-nih naroda, bezrazložno skrajnuli u zaborav i potisnu-li iz kolektivne svijesti…

I naš Kritski odred je, između ostalog, svojom misijom tre-bao biti i bio potvrda crno-gorske zrelosti i spremnosti da prihvati svoj dio odgovor-nosti, te da zajedno sa osta-lim demokratskim društvi-ma i uređenim državama, kako je od stratega inače i zamišljena NATO alijansa, dade puni doprinos izgradnji i očuvanju mira, kao univer-zalne vrijednosti čovječan-stva, te s timu vezi poželjnom razvoju međunarodnih od-nosa. Samo tako ćemo biti u stanju sve kninske, krimske i ine odrede otpremiti u proš-lost, kako se više nikome i ni-kada ne bi ponovili, kao i da stanari Ulice Kritskog odre-da žive u jedinstvenoj pod-goričkoj ulici.

Mlađani sagovornik je kao hipnotisan upijao izgovore-ne riječi, te nađoh za shodno da mu saopštim kako smo isto tako jedna od država učesnica osnivačke skupšti-ne Međunarone organizacije Crvenog krsta u Ženevi, pre-mda smo istovremeno vodili borbu za oslobođenje države i tako silom prilika stavljeni na iskušenje da budemo prvi koji su ove humanitarne na-zore, tek formulisane na pa-piru i praktično potvrđiva-li na bojnom polju i van nje-ga. Na kratko nastupi tajac, nakon kojeg šeretski, kako visprenoj mladosti i doliku-je, sagovornik dodade; „Ako je znanje slika istine, onda je neznanje njena iskrivljena slika, da ne kažem laž !“

„ Ako je znanje slika istine, onda je neznanje njena iskrivljena slika, da ne kažem laž !“

PODGORIČKI LIČNO

Dječaci iz Ulice Kritskog odreda

Piše: Abdulah - Bato ABDIĆ

709

Dio crnogorskih mirovnjaka na Kritu

Mašan Božović, komandant Kritskog odreda


Već 30 godina Bar za prigod-ne svečanosti “uvozi” bleh muziku iz

Boke, a nekad je maleni grad pod Volujicom imao čak tri organizovane gradske mu-zike. Danas malo ko i po-mišlja na tako nešto, i pored tradicije duže od vijeka !?

Još u julu 1911. godine osno-vana je Prva narodna muzi-ka u Baru, prva građanska muzika u državi. Pod po-kroviteljstvom Milice, žene prijestolonasljednika Dani-la Petrovića, već na počet-ku raspolagala je sa 18 novih instrumenata, a radilo se i na nabavci uniformi. Mu-zika je imala veliku podrš-ku građana sve tri konfesije, koji su je pomagali brojnim prilozima. Prvi nastup mu-zika u Baru imala je prvog dana 1912. godine, sviraju-ći ispred zgrade “Barskog društva”, a kapelnik je bio Istranin Vlado Černja.

U balkanskim ratovima mu-zika je bila na vojnoj dužno-sti u Primorskom, a u Prvom svjetskom ratu u Lovćen-skom odredu. U vrijeme cr-nogorske opsade Skadra, 1912-1913. nalazila se pored prvih borbenih redova, a po ulasku u osvojeni grad proš-la je njegovim ulicama svi-rajući i pjevajući crnogor-sku himnu. Prva narodna muzika i pjevačko društvo Bratimstvo su se 1913. obje-dinili u Barsko pjevačko prvo muzičko društvo Bra-timstvo, a zahvaljujući do-nacijama uglednih građana i institucija, imali su svoje prostorije, namještaj, biblio-teku, instrumente, gardero-bu, pa čak i čamac.

Nakon Prvog svjetskog rata, instrumenti barske muzi-ke su sklonjeni u jednu ka-sarnu u Podgorici i mahom uništeni. Sav imetak Druš-tva je takođe uništen. Upra-va za ratnu štetu Kraljevi-ne Srba, Hrvata i Slovenaca obećala je, na ime odštete, kontigent novih instrume-nata iz Njemačke, ali se to nikada nije dogodilo, pa je Društvo obustavilo aktiv-nosti.

Rad je formalno obnovljen 1918., a osnovani su i Barski tamburaški orkestar i Mu-slimansko pjevačko druš-tvo Gajret, te su u godina-ma stagnacije Bara između dva velika rata, bili nosioci kulturnih aktivnosti u Bar-skom srezu. Posebno je bio zapažen nastup barskog du-vačkog orkestra na velikoj sokolskoj svečanosti u Baru septembra 1936. godine, uz učešće 5000 Sokola iz pri-

morskih mjesta Crne Gore i Cetinja. Takođe, dvadese-tih godina je pri Barskom društvu bio osnovan još je-dan Duvački orkestar, ali o njegovom radu nema saču-vanih podataka.

Poslije Drugog svjetskog

rata, preživjeli muzičari na-stavljaju da sviraju “za po-men palim, a za radost pre-živjelim”, kako je zapisano na dan ponovnog osnivanja bleh-muzike. Održavali su redovne nastupe za prigod-ne datume, a od početka pe-desetih priređivali godišnje

koncerte. U to su vrijeme bili nezamjenljiv segment kulturno-zabavnog života opštine. Tokom 1957. godi-ne Duvački orkestar se po-javljuje i na velikom platnu. U Baru je sniman crno-bije-li dugometražni film “Četi-ri kilometra na sat”, u kome

je učešće uzeo veliki broj statista sa Pristana i iz Sta-rog Bara. U filmu Velimira Stojanovića, koji je ovjeko-vječio legendarni voz, želje-zničku stanicu na Pristanu, gradska bleh-muzika “glu-mi” nekoliko minuta, a čla-novi su godinama prepriča-vali anegdote sa snimanja.

Duvački orkestar funkcio-nisao je u sklopu KUD Je-dinstvo sve do 1958. go-dine, kada je ugašen. Tek 1973. godine u prostorijama kod Stare ambulante, njeno obnavljanje na sebe preuzi-ma Služba narodne odbrane - Savjet za narodnu odbra-nu, pronalaze se novčana sredstva, kupuju oprema i instrumenti, te njih trinaest pod imenom Duvački orke-star Bratstvo-Jedinstvo na-kon 16 godina prolazi ulica-ma Bara, ovoga puta Novog Bara - Topolice.

Vjerovatno najtužniju “rolu” Duvački orkestar je zabilje-žio 23. januara 1976. godi-ne, kada je održana opro-štajna proslava Pristanja-na od svog grada, koji je do temelja morao biti srušen zbog izgradnje Luke Bar. Zabilježeno je da su po kiš-nom vremenu, uz pjesmu i suze, svirali satima bez pre-kida, i zauvijek se odvojili od svojih domova. O tome

je snimljen i dokumentarni film “Rekvijem za Pristan”, scenariste i režisera Rajka Cerovića.

Najviši domet orkestar do-stiže 1977. godine kada, skupa sa ostalim sekcijama KUD-a, broji 90 članova.

Odlaze na turneju po pri-morju, nastupaju po festi-valima, dobijaju nagrade i brojna priznanja. Sele se u budući centar grada, na To-policu, u barake pored da-našnje pijace. Bleh-muzika je funkcionisala sve do de-vedesetih na entuzijazmu Mikija Jelenića, kompozi-tora i trubača iz Bara, na-stupajući na svečanim aka-demijama, u prigodnim de-fileima kroz grad, ali i na posljednjim ispraćajima vi-đenijih Barana. Duvački or-kestar, koji je iznjedrio zna-tan broj muzičara koji se danas aktivno bave ovom umjetnošću u pop-rock vo-dama, bio je prisutan i na sahranama starijih Barana bez titula i zvanja, svih vjera i nacija, ljudi čiji je život bio neraskidivo vezan za nasta-janje grada kakvim ga zna-mo i danas, i upravo po tome ga pamte sadašnje starije ge-neracije Barana.

One mlađe generacije i ne pamte da je Bar imao du-vački orkestar. U posljed-njih tridesetak godina, ne-vladin sektor se obraćao lokalnim vlastima, sa ape-lom da se Baru ponovo vra-ti gradska muzika. Više puta su iz budžeta opredijeljiva-na sredstva za kupovinu in-strumenata i ponovni poče-tak, ali od svegam pompe-zno najavljivanog nije bilo ništa !?

710

Još u julu 1911. osnovana je Prva narodna muzika u Baru, prva građanska muzika u državi... No, mlađe generacije i ne pamte da je Bar imao duvački orke-star. U posljednjih tridesetak godina, nevladin sektor se obraćao lokalnim vlastima, sa apelom da se Baru ponovo vrati gradska muzika. Više puta su iz budžeta opredijeljivana sredstva za kupovinu in-strumenata i ponovni početak, ali od svegam pom-pezno najavljivanog nije bilo ništa !?

BAR BEZ GRADSKE MUZIKE

Bleh uranakiz uvoza

Piše: Željko MILOVIĆ

Barska bleh muzika sedamdesetih prošlog vijeka

Gradska muzika Bar na oproštaju od Pristana

Barski muzicari u drugoj deceniji minulog vijeka

PRVOMAJSKI URANAK Najveću atrakci-ju predstavljala je pe-desetih i šezdesetih svirka za Prvomajski uranak - povorka mu-zičara kretala je ujutro ispred restorana “Oba-la”, pa svirajući preko Trga Peka Dapčevića do Biskupade i Kurila, gdje su ih čekale mno-gobrojne barske poro-dice koje su redovno išle na izlet. Program bleh-muzike trajao je sat, dva, a onda su mu-zičari, njih tridesetak, kamionima odvoženi u Sutomore da bi i ta-mošnje stanovništvo uveseljavali za Praznik rada. O državnim pra-znicima bleh-muzika je išla kroz Pristan, pre-ko mosta, kraj Raskr-snice, do Dvorca kralja Nikole. Vraćala se za-tim cestom kraj hote-la “Rumija” na početno odredište.


711

Poželi čovek po-nekad i ono čega obično više nema nigde, osim u se-ćanjima… Se-

deći pre izvesnog vreme-na u jednom beogradskom kafe – restoranu sa povećim društvom, za stolom pre-punim raznog osvežavaju-ćeg pića (leto je što je i nor-malno) domaće i strane proi-zvodnje, padoše mi na pamet pića koja sam nekih davnih leta moje društvo i ja vole-li… Dobro, nismo imali neki izbor, mada su sokovi koje su pravile naše majke sigur-no bili kvalitetniji, zdravi-ji i ukusniji od bilo kojih da-našnjih…Samo onaj sok od zove iz moje bašte, imao bi danas tretman leka! Pa ma-lina, ili od one ruže iz dvori-šta za čiju teglu slatkog nema cene ni u evropskoj valuti… Ali nije to tema ovog priloga, niti pokušaj da nekoga pod-setim, a nekima objasnim što je; klaker, boza,vita-sok, jupi … Što pesnik opeva: Nije važno šta je bilo – sad je važ-no kako mi je!

Ipak, kad god se pomene, re-cimo klaker, i danas mi iz-bija soda na nos, uši, oči… Ukratko, šezdesetih godina (a verovatno i pre) klaker je, sa kabezom, bozom i limu-narom, jedino bezalkohol-no a gazirano osvežavajuće piće čiji su glavni sastojci bili voda, šećer i dodaci koji su mu davali boju, najčešće, cr-venu, žutu, braon. Nije bilo fabrika klakera, a spravlja-li su ga zanatlije-sodadžije u svojim radnjama, u stakle-nim flašicama oko dva deci-itra, te prodavali na vašari-ma, utakmicama, u velikim vanglama ili koritima sa le-dom…

Klaker se u Pljevljima odr-žao sve do sredine sedam-desetih godina prošlog veka, zahvaljujući lokalnam so-dadžiji Dobrivoju Petkovi-ću - Srbijancu , koji je ostao u dragoj uspomeni, poseb-no tadašnjim košarkašima Rudara, koji su mu bili sva-kodnevni gosti. Klaker je već tada ustupao mesto drugim proizvodima, sa manje sode i više sirupa i boja… i pro-izvodio se i pakovao na go-tovo isti način kao i klaker. Razlika je bila i u zatvaraču – poklopcu. Umesto onog klakerovog od porcelana i sa gumom za dihtovanje i žiča-nim držačem, čep je bio od lakog metala i otvarao se jed-

nostavnim otvoračem. Dale-ka 1975/76 godina. Sodadži-ja, majstor Petković, voleo je sve Pljevljake i Pljevlja, a po-sebno je bio blizak košarka-šima. Aparat „Zorki“ tj. Zor-kin, bio je uzet na pozajmicu od gospođe Zorke Gojko-ve, i ovekovečio je naše dru-ženje ispred Dobrivojeve radnje (vlasništvo nekadaš-njih trgovaca Aritonovića) u čaršiji, na adresi M. Tita 62. Nije mi g. Petković zamerio, što ga nisam uvrstio čak ni među zanatlije u mojoj knji-zi o pljevaljskom zanatstvu, jer znam da je bio siguran da mi to, zbilja, nije bila na-mera. Jednostavno i istinito- propust! Majstor Dobrivoje je posle odlaska iz Pljevalja u Niš, na vidno mesto u svojoj tamošnjoj radnji iste name-ne ( koju drži njegov sin Dra-gan) postavio istu onu foto-grafiju svojih ljubimaca, koju je držao u čaršiji.: Vojkan - Bruno, Dragan - Friks, An-drija, Miloje Jova, Sejo - Sej-fula i Najo Popović. Čuče: Noca, Dragan Pop, Minja, Mujo Tahirbegović i Dra-gan Đačić - Čip. Kada je FK Rudar 9. maja 1994. igrao u Nišu odlučujuću utakmi-

cu za ulazak u Prvu “ A“ ligu bivše SR Jugoslavije (i uspeo sa 0 – 0) posetio sam radnju Petkovića i poklonio im više ovih i sličnih fotografija, koje

sada prave društvo, onoj eki-pnoj. O klakeru i majstoru Srbijancu za sad, toliko...

A o bozi i poslastičarnici

Sefera Sulejmanovića, pisao sam u više navrata, nisu izo-stale ni knjige. A, bozu pijem rado i danas u retkim beo-gradskim poslastičarnica-

ma slične namene. A, svaki poslastičar imao je svoj re-cept za nju i brižljivo ga ta-jio. No, na Čaršiji je bila izre-ka; prost k’o boza! Ipak, da li

je baš tako prosta?! Ono, je-ste samo voda, kukuruz, pro-jino brašno, kvasac, malo še-ćera… Ali, složi ti to i ume-šaj, brale! I za klaker je bilo nužno imati „kliker“! Mislim da je naš majstor Sefer, zaista, svojom bozom i šampitama mogao konkurisati kolega-ma u Beogradu i Sarajevu, pa i u svakom drugom mestu!

U pljevaljsku čaršiju, Sefer Sulejmanović (1893 – 1969) je došao iz Prizrena oko 1923. godine. Za pomoć koju je činio srpskoj voj-sci pri odstupanju u Grčku 1915. dobio je visoka odli-kovanja. Sefer kod Esnafske uprave 1927. godine polaže majstorski ispit i dobija pravo da otvori samostalnu radnju. Godine 1939. po prjektu in-ženjera Daniela Skvorikova, podiže za to, a i kasnija vre-mena, izuzetno modernu po-slastičarnicu ( u parku pored današnjeg hotela Pljevlja). Zidarske radove obavili su braća Todor i Ozren Bojović, sa svojim majstorima. Posle rata, nacionalizovana je i pre-tvorena u mlečni restoran „Zdravljak“. Kasnije je vraće-na vlasniku i njenim ranijim gostima. Ostala fotografija, ukusi boze, limunade, slado-leda, šampita, hurmašica, ba-klava… Baš je bio vrhunski majstor Sefer! O tome sve-doči i njegovo majstorsko pi-smo, kao prvog pljevaljskog diplomiranog bozadžije-po-slastičara, najvažniji doku-ment nekadašnjih zanatlija u Kraljevini Jugoslavi, overen i potpisan od Esnafske upra-ve - Pljevlja, 07.maj 1927, uz potpise predsednika Jovana Popovića i poslovođe Brana Ilića.

Osta mi posle svega napisa-nog voda u ustima, ali i malo volje, da pišem i o vita-soku, koji se pio na slamčicu, sisa-jući dok ti oči ne ispadnu, iako si sok odavno ispio… A, o tom, ipak, neki drugi put. I za pozdrav majstor Do-brivoju i njegovom sinu, evo još jedne naše fotografije, sa treninga „samoniklih“, po-sle koga se obavezno išlo na „crveni“ i „žuti sok“. Basket u „po beli dinar“ bez „hilda-nja“! Malo toga je bilo, a ništa nam nije falilo…

Napravljena kao „Srpski kralj“ a srušena kao „Zelen-gora“, zapisala je moje prvo pivo, a i čitave „Esperance“, sa deset Zićrovih ćevapa „u pola s lukom“, u plehanim tanjurima. Pa bašta sa „ka-pelom“ i obavezno pevači-com, koja pokušava da imiti-ra Nadu Mamulu… Špricer, ili „namještaj“ - litar belog i „sifon“ sode majstor Dobri-voja… I da ne zaboravim bar spomenuti , duhovitog kono-bara „Dreča“.

Kliker za klakerKlaker se u Pljevljima održao sve do sredine se-damdesetih godina prošlog veka, zahvaljujući lo-kalnam sodadžiji Dobrivoju Petkoviću - Srbijancu, koji je ostao u dragoj uspomeni, posebno tadašnjim košarkašima Rudara, koji su mu bili svakodnevni

gosti...

PLJEVALJSKI SPOMENAR

Piše: Vojkan T. BOJOVIĆ

Ispred sodadžijske radnje Dobrivoja Petrovića

Kopija majstorskog pisma

Majstorsko pismo


Ašikovanje nije lako definisa-ti, sistematizo-vati, analizira-ti, a pogotovo

rekonstruisati. Nijedna sa-vremenost, pa ni naša, nije dovoljno duboka niti pro-strana da sebi objasni ašiko-vanje i njegov red i poredak. Nezavisno od društva i kul-ture kojoj pripada, mnogi više slute ili nagađaju šta je ašikluk, nego što su u stanju da ga precizno definišu, ob-jasne i odrede. Kao duhov-na polivalentnost i emotivna višedimenzionalnost, ašiko-vanje ima univerzalnu istinu arhetipskog odnosa muškar-ca i žene u minulom vreme-nu, punog čednosti i roman-tizma... Svoje etimološko značenje temelji na turskoj riječi ašik, koja znači ljubav, ljubavni zanos, čežnja za ne-čim... U leksikonima i rječ-nicima stranih riječi i izraza, pojam ašikovanje se tumači kao vođenje ljubavnih raz-govora, udvaranje, vođenje ljubavi, milovanje... Forma-lizacijom života, novih obi-čaja i shvatanja, ovaj pojam gubi svoje arhaično znače-nje dobijajući nova definici-je, te se tako širi semantič-ko polje ašikovanja, u kojem se kriju dva značenja: jedno autentično i drugo pragma-tično, iskrivljeno i nepotpu-no. Na prostoru multikultu-ralnog i višekonfesionalnog Balkana ne postoji opštepri-hvaćena definicija ovog fe-nomena. Pun stidljive čisto-te i žudnje, običaj se ne može drugačije definisati sem kao uvdaranje, odnosno, vođe-nje ljubavnih razgovora, ali i kao ljubavna čežnja i za-nos, međusobno dopadanje, taktika i strategija osvajanja, bolna radost, čarolija zavo-đenja... Ne bi smo pogrije-šili ako ašikovanju dodamo i nešto što mu najprirodni-je priliči: izazov, igru, rado-znalost, strepnju, sumnju.. Sve izvan takvog tumačenja, kao što je vođenje ljubavi, milovanje, ili bilo kakav tje-lesni dodir, ne spada u izvor-no ašikovanje. Kao arhaična forma života, ašikovanje je napor i muka da se skroji ži-vot u dvoje, kroz bravuroznu vještinu zavođenja, laskanja, pretvaranja; stvaranje bli-skoskosti, kroz priče u ko-jima je puno toga skriveno, prisutno i odsutno. Iz ova-kvog poretka značenja ovog običaja uočava se da ašiko-vanje posjeduje čednost i tjelesnu distancu između dva lica. Trajanjem ovaj po-jam postaje sinonim za svaki oblik emotivne i tjelesne bli-skosti između mladića i de-vojke, unoseći u taj čin pro-mene zavodeće i očaravaju-će prolaznosti.

... Mada ogromna većina mi-

sli da je preuzet od Turaka, ašikovanje je originalna tra-dicija bosanskih prostora u predosmanskom, osman-skom i kasnijem periodu, čije se varijante , uz simbi-ozu i prožimanje različitih kulturnih uticaja, javljaju i u Hrvatskoj, Vojvodini, ju-žnoj Srbiji, Crnoj Gori i Ma-kedoniji... Ahmed Dževdet--paša, ministar obrazovanja i turski istoričar koji je bora-vio u Bosni više godina, kao inspektor, piše u jednom pi-smu, 1864. , da je ašikova-nje specifičan običaj u BiH: Bosanski narod je vrlo po-božan. Svoje svećenike po-štuje i voli. Što se ašikovanja tiče, u tome ne slušaju svo-je svećenike, koji im ovo za-branjuju. Ovo je njihov stari običaj, koji je već s njima sra-stao i od kojega ih nije lako rastaviti. Ovdje djevojke ne oblače feredže dok se ne udaju. Slobodno idu, ašiku-ju i razgovaraju sa mladići-ma. Oni u ovome ne vide ni-šta nepristojno. U istinu, sve se ovo čini na najpošteniji način. I pravo da vam rečem, ovdje su mladići i djevojke odveć čedni i pošteni, drže do svoje riječi vrlo mnogo, a u moralnom pogledu ni-jesu ni najmanje pokvare-ni( Hamdija Kreševljaković, Dževdet pašina pisma o Bo-sni iz 1864.godine, „Veselin Masleša“ 1991.)

... Teško je utvrditi od kada ovaj običaj vuče korjene. Možda je njegovo najbliže određenje pojava sevdalin-ki, jer je poznata činjenica da idu zajedno. Međutim, postoji jedina nepoznanica: šta je prvo nastalo, ašikova-nje ili sevdalinka? Bilo kako, sevdalinka je bila nezaobi-lazna pesma u izlivima ne-žnosti i emocija. Ona je bila umetnost ljubavnog peva-nja i zato su je nazvali him-nom zaljubljenih. Kroz sev-dalinku se kazivala ljubav, bol, i želja; pesmom se slala

poruka: Ne ašikuj, Mujo, ne ašikuj dušo,/ ne ašikuj, srce moje, ne veži sevdaha./ Od sevdaha, Mujo, od sevda-ha, dušo,/ od sevdaha, srce moje, goreg jada nema./ Ni bolesti, Mujo, ni bolesti, dušo,/ ni bolesti, srce moje, od ašikovanja. Često se u letnjim noćima, koje su, ne-retko, ašiklije gurale na po-grešnu stranu, čule različite sevdah pesme. Što bi rekao

Gete; Kad ne čekaš dragu, onda nemaš ni noći. Večer-nji zvuk šargije i saza bio je uobičajen, koliko i terciranje sevdalinskim kulama. Iz tih vremena nastao je izraz crna žuč, kada emocija prelazi u tešku melanholiju ili kara-sevdah.

... U dubokoj uskraćenosti život je najživlji i najluđi, a ašikovanje je otvorena igra

u kojoj se visoko i nisko, mo-guće i nemoguće ne odvaja-ju, gde banalnost ima svoju fantastiku i čaroliju, što je svojstveno uznesenim du-šama. Ta emocionalna igra ima energiju, jasnoću, du-binu i sposobnost da izra-zi prave emocije, ponekad i snagu koja sve nadilazi, ali ne preko granica koje bi pot-kopale njihove nataložene iluzije o sebi. Koliko su obi-čajne norme bile kruće, že-lja za prostorom, za nebom, mesečinom, za pevanjem, bila je veća, burnija, snažni-ja. Uostalom, otkad je svijeta i vijeka, uspostavlja se i ruši određeni poredak stvari, običaja i navika, i to baš onda kada staro remeti i osporava pojavu novog... Bila je to filo-zofija i alhemija čudnog ka-raktera, puna spontanosti, radosti akcije, meraka, pri-stojnosti, poverenja, pošto-vanja date reči, ali i filozofi-ja bola, smeha, suza, pjesme; filozofija koja iritira i odma-ra, pokreće i potresa, kao ja-snost i utemeljenost muško--ženskih odnosa. I ma koli-ko su društvene konvencije bile stroge, posebno u uslo-vima gdje se vrela emotivna i životna stvarnost ne pokla-pa, preko njih se ašikovanje prelivalo, nekad više, nekad manje, nekad vidljivije, ne-kad skrivenije, jer komuni-kacija između momka i dje-vojke bila je živa, neposred-na, prepuna želja, zamisli, očekivanja, bez namere da se priklone zahtjevima rodi-teljskog razuma i istine.

... Ašikluk je imao svoj iz-raziti dramski karakter, sa scenom, glumcima, fabu-lom, scenografijom, kosti-mografijom. U njemu je sve pulsiralo, živjelo, kretalo se i prelivalo. Bile su to predsta-ve i rituali za dvije osobe, za one koje život kao nagon za igrom, kao neočekivanost i avantura, opsjeda. Mno-gi su u tom odnosu polagali ispit iz glume i retorike, sa i bez treme i varljive iskreno-sti. Na otvorenoj sceni, na parčetu teško stečene teri-torije, iznad kojih su nebo i zvijezde, mladi su svoju isti-nu sa lakoćom razmenjiva-li i dodirivali: riječ po riječ, strofa po strofa, šala po šala, pjesma po pjesma, i sve tako kroz priču jedno drugo su primicali sebi. U toj igri za-vođenja, udvaranja, osvaja-nja sve je izlazilo iz njih, iz njihove kože i ulazilo u sferu zamršenog, nedorečenog, u sferu koja razumijevanje kao napor čini smislenijim. Svaki momak je bio na po-zornici kao glumac, ogoljen do gole kože i golog duha, pun života, otkrivajući sebe u svakoj predstavi sa svojom dragom: jednom potpuno smiren, drugi put začuđen, rjeđe u totalnom očajanju. Neprekidna osvajanja, zapo-sedanja, povlačenja, pone-kad i prava gerilska izvlače-nja, rane i ozljede, strategija i taktika; ustaljena koreogra-fija, igra u igri, đavolsko u an-đeoskom i obrnuto...

Djevojački osjećaj bespo-moćnosti pred običajnom folkloristikom čvrstih nor-

mi i principa zahjevao je od nje izlaz i rješenje u rizičnim odlukama koje su mijenjale njihov život i sudbinu, dok su mladići imali više komo-cije i slobode. Djevojke bi počele ašikovati posle petna-este, a udavale su se najčešće poslije osamnajeste godine; mladići su ašikovali poslije sedamnajeste godine, a že-nili se po izlasku iz vojske. Zapupjeli cvjetovi života i mladosti, pokušavali su da zakorače u zabranjene svje-tove svoje sopstvene pred-stave o sreći. Kćeri, dobro otvori oči, ne brzaj, odaberi momka od soja, od gospode, od dobrog korijena. Ako se udaš sa našim pristankom, nećeš pogriješiti, bile su naj-češće majčine riječi, dok bi otac ovako savjetovao sina: Treba oženiti ženu od soja da ti rodi i odgoji soj. Mno-ge djevojačke duše su iskop-nile, pocrnele, čekajući svog dilbera koji se nikada nije pojavio, a ona koja bi navr-šila 25 godina, a ne bi stupi-la u brak, bila je stara za uda-ju. Djevojačke zlehude sud-bine. Ako je u porodici bilo više sestara, udavale su se po starini.

Za najljepše djevojke bori-lo se više mladića i obrnu-to. Momci su imali svoje ši-fre pomoću kojih su otvara-li vrata za kontakte. Za prvo upoznavanje, i kasnije, dru-garice su bile najveća pomoć da se izađe iz kuće i napra-vi kontakt sa svojim draga-nom. Igrale ulogu poštara, prenosjeći pisma i poruke, čuvale stražu. Najveća dje-vojačka mudrost bila je po-kazati emocije a sačuvati pri-stojnost i lojalnost. Često je ponos bio jači od same lju-bavi, od sna i maštanja, jer se poštovao porodični auto-ritet i mehanizmi koji ga ču-vaju. Roditelji kruti, strogi, koji znaju što njihova kćerka smije a što ne smije, šta može a šta ne može. Samo ne znaju da se nijedna ljubav ne može potpuno kontrolisati još ma-nje ukrotiti, jer nema te pre-preke koja može stajati na putu zavodljivoj slabosti za-ljubljenosti, pogotovo kada su mladi imali svoj jezik i ši-fre kako bi se zaštitili.

... Pod teretom želje o tome kako joj ući u uši, srce i dušu, kako izgraditi odnos pun povjerenja, momci su, u ne-posustajućim pokušajima posrtali pod teretom brige i svega što ih u sebičnom svi-jetu odraslih i zrelih snalazi i sputava, razapeti između želje da promene svoj svijet i nemogućnosti da to preko noći ostvare, ne razmišljaju-ći da su njihove nade izvan onoga što se može. Vodopa-di riječi, dok je iz djevojačkih njedara gde su brižno čuva-ne sakrivene slike sa posve-tom, zanosno mirisao bo-siljak, bejturan, jasmin ili nana. Teku reke riječi, upor-no, udvorno, ubitačno. Raz-otkrivaju površnu istinu; obećavaju vječnu ljubav, bla-go, kule, gradove, ne vode-ći računa o tome da njiho-va logika ne ide pod ruku sa svakom djevojkom a tek o preprekama, zamkama, te-

712

Ašikluk je imao svoj izraziti dramski karakter, sa scenom, glumcima, fabulom, scenografijom, kosti-mografijom. U njemu je sve pulsiralo, živjelo, kre-talo se i prelivalo. Bile su to predstave i rituali za dvije osobe, za one koje život kao nagon za igrom, kao neočekivanost i avantura, opsjeda. Mnogi su u tom odnosu polagali ispit iz glume i retorike, sa i bez treme i varljive iskrenosti...

AŠIKOVANJE

Alhemija žudnje i čistote

Piše: Ramiz HADŽIBEGOVIĆ


U svim manjim i većim mjesti-ma, a poseb-no onim, koja su se nalazila u

blizini ili na raskrsnicima ka-ravanskih puteva, podizani su hanovi - objekti za prihvat i odmor putnika. Mladim ge-neracijama je malo, ili nimalo, poznata činjenica, da je Plav, jedan od rijetkih gradova u kojem hana nije bilo !? To nije zbog toga što nijesu htjeli da prihvate musafire-goste. Na-protiv, u Plavu je svaka kuća bila Han, u kojoj je musafir, bez obzira na vjeru i naciju (ne i na lošu namjeru), mogao da se ośeća, kao u svojoj kući. U hanovima su putnici, po-najviše ćiradžije odśedali. To je bilo mjesto đe bi odmorili i oni i njihovi konji, od dugih, napornih, a često i rizičnih putovanja. Za razliku od drugih, Plav, koji je bio na putu i raskrsnici karavanskih puteva od Stam-bola, Skoplja, Prizrena, Đa-kovice, Peći, prema Podgo-rici, Skadru, Dubrovniku i drugim mjestima, nije nikada imao HAN. Plav je, zapravo, bio i ostao, jedan veliki HAN! Kako je skoro svaka kuća, ekonomski a i lijepim muha-betom, bila spremna i raspolo-žena da primi musafira i pruži mu prenoćište, hranu i fizičku zaštitu, to i nije bilo potrebe za bilo kakvim hanom za pri-hvatanje ljudi i kiridžijskih ka-ravana, koji su tu formirani ili tuda prolazili do, planiranih destinacija. Nije zapamćen ni jedan slučaj, do sada, da put-nik namjernik nije imao đe da konači-prenoći. U Plavu je svaka kuća, bez obzira na ekonomske mogućnosti, bila otvorena za musafire-goste. U kućama se, posebno za ve-čeru, spremalo najbolje vari-vo, i obavezno , makar, za jed-nu osobu više planirala, kako ih eventualni musafir nebi iz-nenadio i ostao bez večere. Na sofru se postavljala i, bar, jed-na kašika više. Govorilo se da je je manja šteta i da se, višak hrane, baci, nego da musa-

fir nema što da pojede. Zbog toga je u Plavu sačuvana ta na-vika da se kuhano i bogatije jelo sprema za večeru, da bi se musafir - gost što bolje doče-kao. U tim, kao i dosta drugih kuća, se znala i čuvala jedna posebno uređena soba Ona se isključivo koristila za musafi-re, te se i zvala“musafirska”. Na krovovima kuća imućni-jih i viđenijih Plavljana pra-vljen je jedan dodatak, u obli-ku minareta, visine do 1,5m. Na vrhu tog dodatka, koji se zvao “baba finka“, bio je ukras u obliku jabuke izrazito crve-ne ili žute boje. Taj detalj je služio putniku-namjerniku koji tu nije imao nikoga, kao orjentir (poput onog čemu na pučini služi svjetionik, za pravac u sigurnu i slobodnu luku), da je to musafirska kuća i da u njoj može, bez naknade, dobiti prenoćište i hranu za sebe, ali i za konja ukoliko ga

je imao. Zbog tog detelja, te kuće i nosile su epitet “musa-firske”. U musafirskim soba-ma, koje su, zavisno od mo-gućnosti vlasnika kuće, bile lijepo uređene i opremljene, bio je hamam - kupatilo, ibrik - bokal sa vodom, ručnik - pe-škir, ljeđen - lavor i sapun da se umiju, operu ruke i noge i uzmu avdest, te i pustećija za klanjanje. U kućama đe nije bilo pome-nutih uslova, domaćini su se trudili da sve to nadomjeste lijepim čehretom - raspolo-ženjem i muhabetom - razgo-vorom, do kasno u noć. Ti su-sreti su obostrano pamćeni i o njima se dugo pričalo. Možda je i od tada ostala ona izreka: “Kod siromaha na čast, a kod bogata na glas”.Po ispraćaju musafira, doma-ćini bi u kahvu - kafanu, gla-sno pričali i hvalili se, koliko je ko imao musafira na konak

- prenoćište. To su smatrali kao čast i povjerenje, koje im je ukazano, od strane musafi-ra. U tome su se prosto utrki-vali, jer su iz tih susreta, dugih i lijepih muhabeta sa njima, puno toga saznavali o njima i pričali im o stanju i prilikama na ovom području. Oni koji su ih slušali, osjećali su se ne-lagodno i bilo im je šuto, kada neko od musafira, ne bi pre-konačio i pojeo zalogaj hle-ba u njihovoj kući, govoreći da: ”Nije dobro za kuću, ako obrok ne podijeliš sa musafi-rom” i ”Đe ne ulazi musafir, tu, ni nafaka ne ulazi”. Tu dozu gostoprimstva i do-brih navika Plavljani su saču-vali do današnjih dana, kada, na sreću, imaju bolje uslove za to, tako da se, bar da ja pam-tim, nije desilo da neko sa stra-ne, koji se zadesio u Plavu, nije imao đe da prenoći i šta da po-jede. Ona se, nažalost, poseb-no manifestovala, prilikom prihvatanja prognanika i iz-bjeglica sa područja ratom za-hvaćene Bosne i Hercegovine, a kasnije i Kosova. U to vrijeme od 1992-96., te i 1999. godine u Plavu je, skoro, svaka kuća ,bila otvorena za izbjeglice - muhadžire. (One koje su bile zatvorene, razlog je bio, što su njihovi vlasnici iz ekonomskih, a većina njih ,i bezbjedonosnih razloga, ra-nije, otišli po svijetu). Kuće su bile otvorene za sve nevoljni-ke, bez obzira na njihovu: na-cionalnu, vjersku i teritorijal-nu pripadnost… Mada je, po nekad, u Plavu, bilo brojčano više muhadži-ra od samih Plavljana, i njihov boravak u Plavu, prilično, dug, Plavljani su saośećali sa njima i njihovim poteškoćama. Ko-liko se ośećam srećnim i po-nosnim na humane postup-ke mojih sugrađana i suna-rodnika, u prošlosti, ne manje tužnim na sadašnjost i zabri-nutim za neizvjesnu sudbinu naše budućnosti. Ljepotu Plava, kao i ostalih gradova, čine ljudi. Iz toga razloga se nikada nijesam opredjeljivao za ljepotu Pla-va, ograničavajući to vremen-skim i godišnjim dobima. Za mene, kao likovnog stvarao-ca, sva godišnja, doba i Plav u njima, su, svako na svoj na-čin, lijepa. Bilo đe, mimo Pla-va, može mi biti ljepše, ali mi je u Plavu i lijepo i sigurno. Mimo Zavičaja, čovjek je svu-da, stranac… Za vrijeme ljet-njih raspusta i godišnjih od-mora, kada se okupe Plavlja-ni koji uče, studiraju, rade i žive na stranu, Plav liči na ra-skošnu cvjetnu baštu. Na lije-pi čarobni ćilim i gostoljubivi tepih. Na ikebanu, koja se kre-će puna života i svježine, koju, posebno udahnu, njeni ljudi iz dijaspore… Sa njima nam je puno komotnije. Bez njih i bez musafira, nama je tijesno.

Za razliku od drugih, Plav, koji je bio na putu i ra-skrsnici karavanskih puteva od Stambola, Skoplja,

Prizrena, Đakovice, Peći, prema Podgorici, Skadru, Dubrovniku i drugim mjestima, nije nikada imao – han! Plav je , zapravo, bio i ostao, jedan veliki HAN.

713

Piše: Ibrahim REKOVIĆ

RAZGLEDNICA IZ PLAVA

Han s jabukom za musafire

škoćama, smetnjama... U verbalnoj vještini zavođenja nije lako razlikovati lakoću i spretnost od površne glu-posti. Nikad se ne zna šta se od takvih može očekiivati i dočekati. Kad pričaju, kad obećavaju bez mjere i sa pre-terivanjem, dilber momci su skloni da u to povjeruju, uvjereni da su baš oni rođe-ni i izabrani da otkriju svo-ju ljubav, makar bila u sre-dištu same zemlje skrivena. Malo je ašiklija čija je strast i razum u ravnoteži: Ašiku-je Adem aga/ bijela dana ne ostavlja/ hladne noći ne pre-skače./ Pitala ga stara maj-ka/ jel ti čemu ta djevojka/ jel ti čemu i po čemu?/ Iz oka joj sunce grije/ u obra-zu krvca bije/ jest mi čemu i svačemu/ jest mi čemu stara majko..

... Oni koji su odlazili svo-jim djevojkama na sasta-nak, satima su znali pješači-ti. Nosili bi baterijsku lam-pu ili svijeću, kako bi mogli dati znak svog prisustva is-pod prozora. Jedno drugo su znali obradovati skrom-nim poklonima. Momci bi nam pod pendžer dolazili. Ja sjedim na stolici, a njemu je bilo teško: na merdevina-ma stoji satima. Nema pip-kanja, samo pričaj, pričaj do sabaha, priseća se Alija i do-daje, kako je u mladosti ima-la dvanajest momaka. Kad je ozbiljna veza, momak je mo-gao, uz dozvolu roditelja, da uđe u kuću kod djevojke. U takvoj komunikaciji znalo se preći i u otvorenu lasciv-nost, ali do fizičkog kontakta nije dolazilo. A kad se pojavi mlečno praskozorje, oboje su, u svojoj uzavreloj mašti, imali samo jednu jedinu že-lju, koja bi im zamenila sve ostale!? Kao da su tek tada bili svjesni jedne istočnjačke mudrosti: Duša je za patnju, tijelo je za uživanje.

... Na selu su živjeli ponajvi-še bratstvenici, pa su momci bili prinuđeni da traže dje-vojke u drugim selima. Oni bi, pored uobičajenih sku-pova – moba, sabor, svadba, prijelo, i sl. u grupama odla-zili u druga sela i usposta-vljali kontakte. Pa ipak, na selu je ašikovanje bilo nešto slobodnije i komotnije nego u gradu. Najpoznatije mesto gdje se svakodnevno ašiko-valo bile su česme ili izvori. Prazna testija koju je trebalo napuniti izvorskom vodom bila je najbolji ženski prijate-lj, koji je spajao sve ono što je nemoguće spojiti sa dozvo-lom roditelja. Kako u gradu tako i na selu, jedini dodir koji je bio dozvoljen izme-đu momka i djevojke bio je u kolu, kada su se držali za ruke. Na vašarima momci bi plaćali muzici kolo a nji-hove djevojke su bile kolovo-đe. Dosta se ašikovalo čuva-jući stoku. Momčenjem na konjima, bacanjem kamena, takmičenjem skoka u dalj, u vis, i sl. mladići su nastoja-li da privuku pažnju djevo-jaka.

... Pod maskom poroka i vr-line, bliskosti koja grije i kopni, otkriva i zatamnju-

je, mladi su razmišljali šta će njihovi reći, jer je bilo te-ško oduprijeti se kolebljivo-sti koju sredina smatra ča-šću. Oni roditelji koji su bili nezadovoljni izborom svo-je kćerke, držali su djevoj-ku pod nadzor, onemogu-ćivši joj svaki dalji kontakt sa momkom, što je u najma-nju ruku bilo protiv „zako-na života“. U takvoj situaci-ji, ako su oboje odlučni da svoju vezu nastave i krunišu brakom, pronalazili su način da to i ostvare, najčešće pre-ko rođaka, a potom bi devoj-ka u datom momentu pobe-gla za momka. Jer, u besmi-slenoj opsesiji, besmisleno je boriti se za smisao, a Tomas Man bi rekao: Samo ono što se hoće, postaje uvek sudbi-na. Naravno, bilo je i provid-nih krađa, kada su rodite-lji, ili najčešće samo majka, kao zaštitari moralnosti, bili upoznati sa takvom namje-rom i dogovorom. Za razli-ku od oca, uloga majke u od-goju i vaspitanju bila je pre-sudna, pa čak i kod odabira budućeg muža. U ambijentu starih tradicionalnih običa-ja, koji po iskonskom nago-nu u sebi spajaju viteški duh, prkosnu strast i tamno pra-znovjerje, otmica djevojke, važila je kao hrabar čin mu-škosti“. Postojale su roman-se za sva vremena, tragične i neponovljive ljubavi, pre-seljene u legende, ali i udaje i ženidbe iz inata...

Ukratko, ašikovanje povi-ja život kao plamen, raznosi kao dim, vije kao žito posli-je vršidbe... Kao visoko pa-trijarhalni etički fenomen, kao spomenik ljubavi, aši-kovanje je relikvija običaja svete snage i čistota ljubavi. To je jezik oslobođenih sra-sti, slika i predstava ljubavi, što ponekad ne može da se definiše i izrazi, jer probija logiku kanonizovanog po-retka stvari. Ponekad, svje-sno ili nesvjesno, namjerno ili slučajno, činimo da tana-ni refleks neke davne priče, uspomene ili običaja, progo-vori. Kao značajna dimen-zija prošlosti, ašikovanje se može ocijeniti kao društve-no ponašanje koje je uspora-valo ljudsku tragičnost ovo-zemaljske prolaznosti, iz-van svoje stvarnosti. I danas, kada sveprisutna instant ili sajber ljubav doživljava glo-balnu eksploziju, ašikovanje, izbačeno iz kolosijeka vre-mena, ima svoju misteriju, magiju, zaumnost, energiju. Stvarnost u kojoj živimo po-maže da više slutimo, a ma-nje da sudimo o vrijednosti i smislu tog fenomena, uvje-reni da se autentičan glas ašikovanja kao cjeline, može shvatiti samo iz dubine sud-bine aktera toga vremena. U njemu se mogu otkriti trajne supstance života i filozofije ljudskog načina postojanja ljubavi. Na njegovim ostaci-ma, krhotinama i dodacima, ono će uvijek ostati nedore-čeno, a ako se i na tome oču-va i zadrži, može predstavlja-ti nadu i izazov za pravu lju-bav koje sve manje ima.


714

Skraćenica u naslovu S. F. – S. N. (Smrt fašizmu – sloboda narodu) bila je i naš masovan, te uobi-čajeni poratni pozdrav sredinom prošlog vijeka, pogotovo nakon definitivnog vojnog poraza fa-šističkih sila, ovjekovječenog datumom 9. maja, danas i kao međunarodim praznikom – Danom po-bjede, pa i Danom Evrope. Nažalost, mada vojnič-ki „zatrt“ , potonjih decnija i ovim balkanskim prostorima, Evropom, pa i šire, neofašizam po-novo „jaše“. Istina, u nešto izmijenjenom obliku i ikonografiji, ponegdje čak i u „svilenim rukavica-ma“. Sve više se, baš poput korova, diljem planete obnvalja i bučnije oglašava zloglasnim „limenim bubnjevima“!? No, umjesto dalje priče, te mogućeg nadgornjavanja – zaista k je u ovoj priči pobijedio, te bilo kakvog komentara, neka ove fotografije, ovaj put kroz objektiv samih vojnih fotografa, te iz svjetskih i domaćih arhiva, dalje „zbore“ i budu pomen i opomena! A, nama opet, ipak i tek ostaje i

danas aktuelno; S. F. – S. N. !

S. F. – S. N. !

ALBUM UZ DANE ANTIFAŠIZMA2

31

4


715

1. Kolo pobjednika - borci Drugog udarnog korpusa u Nikšiću 1944 2. Partizanke 1. bataljona Četvrte proleterske brigade, na Sutjesci, 1942.3. Borci bokeškog odreda kao oslobodioci prvi ulaze u Podgoricu 1944.4. Kozarčanka Milja Marin sa svega 17 godina postala je naš simbol

otpora fašizmu.5. Njemačke štuke nadlijeću crnogorske planine.6. Oslobodioci u Kolašinu decembra 1944.7. Zarobljeni borac sa Sutjeske -Plužine jun 1943.8. Njemačka motorizovana brigada zloglasne divizije Princ Eugen u

Lukovu pored Nikšića tokom ofanzive na Sutjesci.9. Ranjenici na Sutjesci10. Partizanke i partizani 1942.11. IV crnogorska proleterska brigada.

10

11

9

8

5

7

6


716

Na drugom spra-tu stambene zgrade u glav-noj beranskoj ulici (Mojsija

Zečevića broj 20) u skromnom jednosobnom stanu od 54 kva-drata, sa svojim sinom, slika-rom Titomirom – Džuom, živi 97-godišnja Slavka Džudo-vić, rođena Bošković, predrat-ni aktivista i SKOJ-evka, borac NOR-a i članica KPJ od 1943, sestra proslavljenog revoluci-onara Dušana Boškovića i no-silac više ratnih i poratnih od-likovanja, te ostalih priznanja I, po svemu, neobična i predo-brodušna starica.

- Još malo, još tri godine i na-miriću stotinu, kaže ova još uvijek krepka i dostojanstve-na Beranka, najstariji stanov-nik grada na Limu, ujendo i živa istorija starih Berana i Be-ranaca, koja je svojim rukama i krvlju svoje braće i sestre, stva-rala ispisivala i oblikovala dio te istorije svog zavičaja, Crne Gore, pa i čitave ondašnje za-jedničke Jugoslavije. Kada bi se opisale sve aktivnosti i sve pat-nje koje je podnijela ova neo-bična starica i njena porodica, mogao bi to biti i roman u to-movima !? A, ovo je samo dio njenih sjećanja i tužne, te isto-vriemeno dostajanstvene i po-nosite priče.

Na mjestu gdje je sredinom prošloga vijeka podignuta stambena zgrada u kojoj sada živi Slavka Džudović, bila je porodična kuća njenog oca Đoka Boškovića u kojojoj je radila tada čuvena Boškovića--pekara, te još znamenitija će-vapdžinica, a do nje i kafana. S prednje strane zgrade je glav-na ulica u kojoj je, umjesto sa-dašnjeg drvoreda lipa, postojao drvored krušaka koje su odlič-no rađale, a koje niko nije brao do organizacije licitacije na ko-joj su Beranci otkupljivali i po-tom sami brali obilne plodove pitomih voćaka! Iza iste zgra-de (prema Limu) bila je njiho-va bašta, a u njoj tri bunara. Je-dan od tih bunara bio je ujedno i prvi beranski podzemni “ fri-žider“ koji je ćevapdžinici Bo-škovića služio za čuvanje svje-žeg mesa, od koga su pravljenji i nadaleko čuveni ćevapi...

- Pošto u to doba nije bilo friži-dera, ada nam se ljeti ne bi po-kvarilo meso za ćevape, stavlja-li smo ga u metalne kante i spu-štali u bunar do vode, pa je ono bilo uvijek svježe, baš kao da-nas iz frižidera, a možda i kva-litetnije, podsjeća Slavka.

Rođena je dakle prije 97 go-dina u tada čuvenoj kući oca Đoka i majke Kristinje Boško-vić. Imala je braću Dušana i posinka njenih roditelja Rada, kog je prihvatila kao rođenog brata, kao i sestre Kosu, Jo-

vanku, Nadu i Radmilu, strica Sima, njegovog sina Draga i još braće od stričeva: Laza, Branka i Cvetka. Svi su živjeli kao veli-ka srećna radnička porodica. U njihovu kuću su radi kupo-vine hljeba i ćevapa skoro sva-kodnevno dolazili većina Bera-naca, a u predratnom periodu i veliki broj beranskih ugledni-ka, komunista i revoluciona-ra, kulturnih i javnih radni-ka. Kako se u predratnom pe-riodu moralo raditi uglavnom u ilegaili, jedna njihova soba je bila glavno sastajalište za te svrhe. Na njenom zidu bili su i portreti Marksa, Engelsa i Sta-ljina, koje je po želji revolucio-nara koji su tu oddržavali sa-stanke, uradio poznati slikar Aleksandar Prijić, koga se Slav-ka veoma dobro sjeća. I taj pe-riod života joj je bio najsrećni-ji. Sa četrnaest godina pošla je

na krojački zanat kod čuvene ruske emigrantkinje Marijane Korenjev, iz Kijeva, koja je sa svojim mužem Sašom, dokto-rom-veterinarom, takođe ru-skim emigrantom živjela i ra-dila u Beranama. Zanat je tu Slavka učila punih sedam i po godina, da bi dobila zvanje kalfe. Imala je „zlatne„ ruke za krojenje, šivenje, vez i nadaleko bila poznata,a uypravo to joj je ponajviše i pomoglo da preži-vi, pogotovo kad joj je bilo naj-teže.

Iako vrlo mlada Slavka je no-sila povjerljiva dokumenta i materijale koja su iz straha od policijske provale najčešće dr-žali u kući Safa Softića i njego-vog brata, predratnog komu-niste i revolucionara inženjera Adema, odnosno njihove maj-ke Vahide, u koju niko i nije

sumnjao, jer se radilo o jednoj od najuglednijih, najbogatijih i najčestitijih beranskih musli-manskihporodica toga doba…

- U tom periodu mi smo ovdje, u Beranama, živjeli kao braća i sestre. Pored porodice Softića posebno se sjećam i dobre po-rodice Mehmeda Đečevića, pa Naka i Ike Dimića, porodice Vujadinovića koja je proizvo-dila veoma kvalitetnu crnogor-sku nošnju i crnogorske kape, revolucionara Dušana Vujoše-vića, Nedžiba Zekovića, poro-dica Milutina i Toma Lazare-vića, Stefana Nedjeljkovića koji je prvi počeo prikazivati filmo-ve u zgradi Radničkog univer-ziteta, koja je najvećim dijelom tada građena od priloga be-ranskih zanatlija, pa Maksima Vukovića, Milice Mušikić, ka-snije ženom Đoka Pajkovića, Voja Milikića i mnogih drugih. Džeko Hodžić je bio car. Bio je u zatvoru. Dobro se sjećam i Sloba Cemovića, Meda Ramu-sovića, Šefka Hadrovića... Ži-vjeli smo kao kao jedna poro-dica svi ovdje, u gradu. Dobro se sjećam i Šefketa Ćatovića. Ja sam kriva što je otišao u parti-zane. On je bio iz Sjenice i ov-dje je učio zanat. Pitao me je da li da ide u partizane. Rekla sam mu da prvo pođe u Sjenicu, da se posavjetuje sa svojima. On je tako postupio i pošao u par-tizane. Poslije rata je bio pred-sjednik opštine u Sjenici i bio mi je mnogo zahvalan, pod-sjeća sagovornica. Upoznala je u Beogradu poznatu partizan-sku ljekarku dr Sašu Božović, koja je sa njenom sestrom Jo-kom-Jovankom bila zajedno u zatvoru…

- Dr Nika Labović me je volio kao rođenu sestru i sa njim sam mnogo saradjivala, naročito u periodu kada su na beranski aerodrom partizani dovodili ranjenike. Teži ranjenici su od-voženi za Bolnicu ili avionima za Italiju, a lakši po privatnim kućama jer nije imalo mjesta za sve. Ja sam im od materija-la koji su mi donosili šila košu-lje, pantalone i drugu odjeću, pomagala u dopremanju hra-

ne i njegovanju bolesnika. Bato Lješević koji je vozio avione mi je, takođe, bio najbolji prijate-lj. A što je bio Mijaga Marjano-vić, ne mogu ti ispričati. Čini mi se da boljega čovjeka od njega nije bilo: sirotinjska maj-ka, učinilac, čovjek od istine..., a ovi drugi neka su zdravo, pri-ča nam I to Slavka Džudović. Odlično se sjeća i Branislava i Buda Šoškića koji su u Berana-ma imali Fabriku cigle;

- Svi oni su dolazili kod moga Dušana… Voljeli su me i cije-nili i ovi mlađi: Radomir Ko-matina , Momo Cemović, dr

Čedo Pantović i mnogi drugi. Znali su koliko smo mi i čita-va naša familija propatili prije i u toku rata. Zahvaljujući nji-ma sam i dobila ovaj stan u ovoj zgradi, koja je podignuta baš na mjestu nekadašnje moje kuće - kuće mojih roditelja, braće i se-stra. Bila je to i Božja Pravda, da u njoj, kad nam je sve oduze-to, bar dobijem ovo stana. No, u onom vremenu mogla sam

ostati i bez toga. Tako je to bilo nakon što mi je muž Radomir, takođe visoki državni funkci-oner optužen po osnovu IB--ea mogli su raditi šta god hoće. Prije toga bili smo privreme-no, odnosno nekoliko godina

smješteni u kući vojvode Gavra Vukovića…

Potom Slavka podsjeća kako su u njihovu kuću, ovdje u Glavnoj ulici, dolazili ili se hra-nili u njihovoj pekari i ćevap-džinici, medju kojima i Milo-van Đilas, Aco Prijić, Miko Vu-jisić, Dušan Vujošević, Krsto Bajić i najbolji drug njenog Du-šana - Miloš Bubanja, pa Rado-van Zogović i još mnogi dru-gi…

- Ostaralo se pa ne mogu svih da se sjetim... Posebno mi je u pamćenju ostala l935. godina,

kada su moja braća i stričevi i još mnogo naprednih ljudi iz našeg komšiluka, Berana i Po-lice pohapšeni i dugo u zatvoru mučeni i zlostavljani, zbog uče-šća u štrajku đaka u Gimnaziji. Samo iz kuće Boškovića, šesto-rica! Kada se Drago, moj brat od strica, vratio iz zatvora i kad je skinuo džemper bilo je sve crno od batina i prebijanja. Sje-ćam se, tada je naš prijatelj me-

sar Hamid Ramusović odmah, kad je čuo šta se desilo, zaklao ovcu i donio kožu da ga uvija-mo i liječimo od uboja. E,mno-go smo jada viđeli....

Čim je izbio rat l941,godine

Bila je predratni, ratni i poratni aktivista. Sa-rađivala je sa poznatim beranskim revoluciona-rima, raznosila letke proglase, učestvovala u NOB-i blisko sarađivala sa mnogim nekada veoma poznatim ličnostima iz kulturnog i javnog živo-

ta...

Čemerni roman do stote

SLAVKA DŽUDOVIĆ (97) NAJSTARIJA BERANKA

Piše: : Braho ADROVIĆ

Nije život što i poljem proći - dosta jada i čemera je kroz život snalazilo

Slavka uoši Drugog svjetskog rata

NEPOMENICA SALATAPošto joj je muž stradao po osnovu INFORMBIRO-a, u kući Slavke Džudović ,kao i u skoro svim porodi-cama informbirovaca se nije smjelo, bar javno (glasno) pominjati Rusija ili bilo šta drugo što ima veze sa tom zemljom. Jednom je u tom periodu Slavka pripremila rusku salatu. Odlučila je da njome počasti jednu svoju prijateljicu i ovako objasnila zašto je zove: „Pripremila sam nepomenicu, pa dođi da probaš!“

HALJINA ZA DESANKU- Duga je to priča, no da ti kažem i da sam poznavala Desanku Maksimović. Njena sestra Zora Matejić i muž joj Božidar, radili su u Beranskoj gimnaziji. Kod njih je ljeti dolazila Desanka, pa se sjećam da sam I njoj sašila jednu haljinu... Šila je i kostime za „Koštanu“, koju je pri-premao Čedo Dragović sa nekima iz Beograda. Kada su vidjeli kakve je kostime skrojila i sašila, ovi iz Beogra-da su joj nudli da pođe s njimau, da joj obezbijede stana i posao, da u glavnom gradu radi kao kostimografkinja. No, nije mogla zbog dvoje tada maloljetnje đece. A, za-hvaljujući njenom pregalaštvu, sada su oni ljudi u zre-lim godinama i tu su uz Slavku, da joj budu od pomoći.


717

Kad je oružani sukob na Moj-kovcu okončan, kralj Nikola je serdaru Janku

Vukotiću naredio ili suge-risao da sandžačku vojsku pretvori u narod. To je Aus-tro-ugarska iskoristila i po-čela hapsiti dotadašnje voj-nike, borce na Mojkovcu i transportovala ih u tek os-novane logore u Mađarskoj. Istoričari su procijenili da je u njima bilo oko deset hilja-da sužanja iz Crne Gore. Od njih se mnogi nijesu vratili svojim porodicama, pošto su do smrti živjeli u nepodno-šljivim uslovima. No, bilo je i preživjelih, jednog od njih upoznao sam, pošto sam s njegovim sinom bio školski drug u Gimnaziji. Često sam ga posjećivao i molio da nam priča o životu u logoru...

A, jedan takav logor okupa-tor je osnovao i na terenu podgoričke opštine, u selu Vuksanlekići kod Tuza. Ono je locirano od međunarod-nog puta za Albaniju, sa ju-gozapadne strane i brda De-čić sa istočne. Život u tom logoru javnosti je predočio

profesor dr Andrija Laino-vić zahvaljujući ljudima koji su preživjeli grozote u nje-mu ili bili čuvari... O uslovi-ma života u tom logoru, a ne-što docnije i u Tuzima, sago-vornici su mu bili upravo oni koje su mu njegovi prijatel-ji predložili, kao što su sveš-tenici Pero Vuković i Božo Vujošević, Gavro Pavićević, djelovođa u opštini Brato-nožići, Miro B. Pavićević, Marko S. Canović, Bajram Drešević... Njihova sjećanja Lainović je objavio u knjizi „Kratak pogled na prošlost Podgorice“, koju je priredio dr Đorđe Lopičić u Podgo-

rici 2009. Na stranicama od 138. do 143. Lainović piše:

„ ... Sam logor bio je pusta le-dina ograđena bodljikavom žicom. Imao je samo jedan ulaz. Kroz njega su tjera-ne žene, djeca, staro i mla-do, čak i odojčad još u koli-jevkama. Logor se brzo pu-nio – uhapšenicima iz svih krajeva Crne Gore. U logo-ru nije bilo nikakvih pravila, niti kakvog utvrđenog reži-ma. Sve se svodilo na to da se izrazi najprimitivniji institu-ti kod čovjeka. U logoru nije bilo nikakve zgrade za sklo-ništa, niti bilo kakvih bara-

ka. Vlasti logora su, pri ja-kom nevremenu i hladnoći, strpavali u kuću mještani-na Jozefa Martinija. Ishrana je bila izuzetno slaba. Jedno vrijeme hranu su im donosi-le porodice, ali su docnije lo-gorske vlasti to zabranile. Lo-goraši su počeli živjeti vrlo teško. O tome svjedoči da su četvorica zatvorenika di-jelila kilogram hljeba dnev-no. Uz to dobijali su i pokva-reni kupus, repu, a ponekad i smokve. Ujutru bi im se da-vala kafa. A voda je izgledala kao iz smrdljive bare i od ro-jeva komaraca jedva se ops-tajalo. Ljudi su ličili na aveti i umirali u velikom broju. Lje-kara i ljekova nije bilo...“

Sagovornici profesora Lai-novića, s kojim sam bio lični prijatelj, još su mu pričali da je u proljeće 1917. godine lo-gor zahvaćen pjegavim tifu-som, koji je masovno kosio logoraše. Bilo je čak sluča-jeva da odojče još sisa umrlu majku. Umrle su sahranjivali sami internirci. U logoru su bila i četiri sveštenika, koji su prilikom sahranjivanja vršili vjerske obrede. Logor je bio ozloglašen u čitavoj Crnoj Gori, pa je dolazak u njega bila sigurna smrt. Čak ni od Crvenog krsta iz Ženeve nije bilo nikakve pomoći.

I Bajram Drešević je Lai-noviću pričao da je on kao starješina logora u Tuzo-ma, podijelio zatvorenici-ma jednom 10.000, a drugi put 6.000 austrijskih kruna. Pored nekoliko austrijskih vojnika u logoru u Tuzima stražarsku dužnost vršilo je oko 15 mještana, koji su dobijali neku mizernu na-doknadu. Iz logora su, na-kon napada na jednog suro-vog stražara, pobjegli: Trip-ko Kršikapa, vojni sanitetlija iz Drobnjaka, Jovo Paviće-vić, Božo Mališić (svi iz Bra-tonožoća), Jakša Maroje-vić i Milovan Krulanović iz Župe Nikšićke, Nikola Ba-ranin iz Bara, te Gavro Pa-vićević, koji je autoru knjige i saopštio ova imena. Broj lo-goraša kretao se od 500 do 600, a neki smatraju da ih je bilo i preko hiljadu. Logora-ši u Tuzima bili su smješte-ni u kasarni turske vojske iz doba Prvog balkanskog rata 1912. Tu su uslovi logoraša bili mnogo blaži od onoga u Vuksanlekićima i nije bilo nikakvih epidemija. Umrlo je samo dvoje đece i tri-četi-ri starija zatvorenika. U logo-ru su danju stražarili domaći ljudi, a noću vojnici... „Dane oslobođenja u oba logora do-čekalo 150 duša u turskom logoru, a u Vuksanlekićima samo 20. Smrt je u oba lo-gora našlo nekoliko stotina. Neki misle oko 500“(Baj-ram Drešević).

O uslovima života u vuksanlekićkom logoru, a ne-što docnije i u Tuzima, svjedočili su sveštenici Pero Vuković i Božo Vujošević, Gavro Pavićević, djelo-vođa u opštini Bratonožići, Miro B. Pavićević, Mar-ko S. Canović, Bajram Drešević... a njihova sjećanja u knjizi „Kratak pogled na prošlost Podgorice“, koju je priredio dr Đorđe Lopičić u Podgorici 2009.

, objavio je profesor dr Andrija Lainović...

AUSTROUGARSKI LOGORI NA PODRUČJU TUZI

Tifus je kosio i đecu

Priredio: Husein TUZOVIĆ

Tifus je kosio i djecu - detalj iz logora na Ledini

iz kuće Boškovića u partiza-ne su pošli Slavkina braća Du-šan i Rade, sestra Jovanka i brat od strica Drago sa još dva nje-na strica. Iako mlada, ni Slavka nije mirovala: rasturala je letke od Berana do Kolašina i Mora-če, stizala čak do Mrtvog Du-bokog, Sinjavine i drugih kra-jeva Crne Gore, krojila i šila ko-šulje, kapute, pantolone i druge odjevne predmete za partizane i izvršavala mnoge druge po-vjerljive zadatke. Pomagala je i u zbrinjavanju ranjenika. Na Slavkinu nesreću učešće u re-voluciji i NOB-i njena porodi-ca Boškovića je skupo platila, a Slavka je to morala sve da sto-jički podnosi…

- U rat je otišlo njih šestoro, a četvoro više nikada nijesam vi-djela, kaže nam I to.

Slavkin najstariji brat Dušan Bošković, još kao gimnazija-lac u Beranama postao je član SKOJ-a u maju 1935., a zatim u decembru iste godine i član KPJ i sekretar sreskog komi-teta SKOJ-a, zatim član Okru-žnog komiteta SKOJ-a, član sreskog i kasnije Okružnog ko-miteta KPJ. Bio je veliki partij-ski aktivista i na Beogradskom univerzitetu, gdje je studirao veterinu. Po izbijaju rata, od-nosno bombardovanja Beogra-da, po direktivi Partije vraća se u Berane gdje organizuje par-tizanske jedinice, učestvuje u formiranju prvog Odbora na-rodnog oslobođenja za srez be-ranski. Potom, kao borac parti-zanskog odreda Miloš Mališić, odlazi za Bosnu i priključuje se Prvoj proleterskoj brigadi gdje je učestvovao u svim borbama koje je vodila ova proslavljena partizanska jedinica. Sve do Četvrte neprijateljske ofanzive , kada je u aprilu l943. godine prilikom prelaska Drine junač-ki poginuo na Krčevom brdu.

Drugi Slavkin brat (posinak njenih roditelja) Rade, pogi-nuo je l942. negdje u Bosni, “a gdje ne znamo“…I on je bio zbog revolucionarnog rada is-tjeran iz gimnazije.

- Rade i moj brat od strica Dra-go su bili najbolji igrači u Bu-dimgradu… Eee, kuku mene, kakvi su to igrači bili, sve su po-bjeđivali… Dušan je igrao u „Radničkom“, išli su na utak-mice u Pljevlja, Podgoricu, po-bjeđivali... Eto, ni Drago Bo-šković, moj brat od strica se ne vrati živ u Berane. On je prvo bio zatvoren u Kolašinu, pa in-terniran u logor u Italiji. Iz Ita-lije se prebacio na Vis odakle se priključio partizanskim bri-gadama. On je l944.godine od svojih starješina tražio da pođe do Berana, „da pročešlja“ šta se tamo radi. Međutim, oni su re-kli da im je potreban za Bijelji-nu. Pošao je po zadatku svojih pretpostavljenih i tamo i on po-ginuo...

Slavkina sestra Jovanka Boško-vić je iz školske klupe, kao uče-nica petog razreda sa nepunih šesnaest godina pošla u parti-zane 1943. U redove Prve pro-leterske brigade stupila je jula 1944, kao SKOJ-evka i postala borac Prvog (crnogorskog) ba-taljona, te se ubrzo istakla kao kao hrabra ratnica, plemeni-ta i nadasve požrtvovana bol-

ničarka. Sa ovom brigadom je učestvovala u svim borbama u Sandžaku i Srbiji. Posebno se istakla u borbama za oslobo-đenje Beograda. Ostao je za-bilježen njen podvig, kada je u jednoj ruševini čuvala ranjeni-ka. Kada su naišli tenkovi ona je odšrafila bombu spremna da je baci na sebe i ranjenog borca da ne bi pali u ruke Njemcima. Srećom, to su bili ruski tenko-vi. Uvidjevši koliko je bila hra-bra ruski vojnici su je nekoliko puta bacali u vazduh i hvatali na ruke od oduševljenja!... Jo-vanka je imala sreću da preživi rat i dočeka slobodu. Po zadat-ku partije poslata je u Novin-sko izdavačko preduzeće “Bor-ba“,ali je nažalost, pod veoma čudnim okolnostima, stradala u liftu 1945. !?

Tako je Slavka dobila i još jed-nu bolnu ranu na srcu. Uprkos svemu udala se l945. za Rado-mira Džudovića, visokog či-novnika u narodnoj odbrani. Nažalost i on je 1948, po osno-vu INFORMBIRO-a (ili mu je namješteno?!) pobjegao za Albaniju i tamo je skončao ži-vot. Ipak, Slavka je radeći na šivaćoj mašini, uspjela da od njih dva njihova sina Sloboda-na, danas inženjera šumarstva, koji sada živi u Kolašinu i Tito-mira-Džua, slikara koji sa njom živi u stanu, u Ulici Mojsija Ze-čevića 20. Taj period ispunjen je patnjama i mnogim drugim nedaćama, ali niti Slavka, niti njen sin Titomir, o tom peri-odu tužne porodične istorije, čak i sada, nemaju snage da go-vore.

- O tome bolje da ne govorim ! Srce me boli: četvoro poginu-lih, šestoro po zatvora... bilo je sve što je Slavka mogla da kaže

Iz mnoštva priča iz burne po-rodične i lične istorije Slav-ke Džudović izdvajamo njeno podsjećanje kada su džandari upadali u njihovu kuću i bajo-netima probijali sanduke u ko-jima su bile ostavljeni djevojač-ka sprema, dragocjenosti i dru-gi odjevni i slični predmeti, koji su čuvani za posebne svečane prilike. Tada su im uzeli i Đo-kov,„levor“, veliki sa halkom, a tokom rata Italijani su odnijeli i one tri slike Marksa, Engelsa i Staljina što ih je uradio Alek-sandar Prijić…

Doskora, do prije godinu-dvi-je Slavki nije trebala pomoć. Živahna starica je od svoje bo-račke penzije sama kupovala sve potrepštine, spremala hra-nu za sebe i sina. Imala je sna-gu da sve izdrži, Sada, nažalost, polako posustaje i sve rjeđe se viđa ispred zgrade, gdje je če-sto izlazila. Baš kao da bi izlazi-la da razgleda ima li što oko nje-ne rodne kuće, ili je razgledala hoće li ko od njenih najmilijih, od brojnih prijatelja i poznani-ka navratiti da je posjete ?! ... Sad, kada i većina njenih po-znanika nijesu više među živi-ma, Slavka rijetko izlazi iz svo-ga stana. Nije mogla prije dva dana da pođe ni do Nikšića na sahranu svoje sestre,supruge pokojnog (takođe veoma čuve-nog) Bube Golovića, osnivača Zetatransa, velikog privredni-ka i uglednika…

(Fotografije : Ado Softić)

SVESTRANI PROFESOR LAINOVIĆValja još pomenuti da je dr Lainović rođen 1903. u Gra-hovu. Umro je u Skoplju, a po njegovoj želji, sahranjen u Titogradu, 1986. U ondašnjoj Podgorici završio je Gi-mnaziju, a Filozofski fakultet u Beogradu 1927. Jedno vrijeme studirao je i na Sorboni, na kojoj je doktorirao 1956. Kao profesor radio je u Podgorici, Bosni i Herce-govini i Vojvodini. Dugo je bio na mnogim dužnostima u obrazovnim ustanovama, kao i direktor tek osnova-nog Istorijskog instituta i istovremeno odgovorni ured-nik Istorijskih zapisa. Na kraju 1958. izabran je za re-dovnog profesora istorije na Filozofskom fakultetu u Skoplju, gdje je ostao sve do smrti


Tokom prošle, a i početkom ove godine, nizom m a n i f e s t a c i j a , odnosno pohoda

nastavljeno je svojevrsno ot-krivanje Orjena u zaleđu Her-ceg Novog, ali i šire, u sklopu aktivnosti koje provodi Agen-cija za razvoj i zaštitu ove pla-nine. Izvjesno, postoje značaj-ne mogućnosti koje posjeduje hercegnovsko zaleđe, naročito za razvoj izletničkog turizma. Tako je samo u okolini sela Kameno i na relativno malom prostoru, skoncentrisano više atraktivnih lokaliteta koje ne-izostavno valja obići. Tako su, samo tokom jednog od ne-davnih promotivnih obilaza-ka četrdesetak učesnika, kroz laganu šetačku turu obišli niz zanimljivosti. Prvo su zasta-li na lokalitetu Kotobilj, mje-stu čuvene bitke za oslobođe-nje Herceg Novog od Turaka, a potom zašli I u Tajno brdo, utvrđeni vojni položaj kori-šćen i nadograđivan u dugom rasponu od vremena Austro-ugarske, pa sve do kraja SRJ. Propješačili su tako ukopane tunele, odnosno, masivno be-tonsko sklonište s kraja SFRJ, Šilobod – vrh korišćen za od-branu još od predrimskog doba, pa Đevojačke grede – kompleks nekropola (gomila), upotrebljivanih za sahranjiva-nje u ilirskom razdoblju, te na kraju, Crkvu Sv. Jovana sa pro-stranom portom i nedavno re-noviranom crkvenom kućom.

Svaka od ovih destinacija je priča za sebe, veće ili manja, ali zajedno predstavljene čine jednu logičnu cjelinu vrijed-nu posjete. Proteklih godina je dosta urađeno na uređenju ovih lokaliteta, ponovo su kr-čene stare staze, uređena od-morišta, postavljene klupe i tu-ristička signalizacija, otvorena pješačko-biciklistička staza za rekreaciju. Naredni logični korak je ponuda programa tu-rističkog obilaska, a ovom tu-rom je dočarana jedna od mo-gućih varijanti. U svakoj od njih, priča vodiča je neizostav-na komponenta, jer dobra, za-nimljiva priča čini ovu turu jedinstvenom i prepoznatlji-vom. Među učesnicima bili su dominantni Novljani, ali je bilo dosta I onih iz drugih, pa i udaljenih krajeva i država i svi su na kraju se vratili puni pozi-tivnih utisaka. Da se ne bi sve svelo samo na priču, obilazak

je završen u crkvenoj kući na Kamenom, mjestom održa-vanja Sajma domaće trpeze i tradicionalnih jela hercegnov-skog zaleđa, uz degustaciju lo-kalnog domaćeg posluženja, priganica i roštula, te kamen-skog vina i rakije. Organiza-tori događaja, izvedenog u okviru zajedničkog programa „Orjen, planina kraj mora“, čiji je koordinator Agencija, bili su NVO „Eko Boka“ i MZ Ka-meno-Žlijebi, dok su mješta-ni Svetlana i Goran Stanovčić imali ulogu domaćina.

U zajedničkom programu, koji se realizuje uz podršku

Opštine i Turističke organiza-cije Herceg Novi, realizovan je potom i obilazak sela Žlije-bi, te upoznavanje sa njegovim čuvenim graditeljskim naslje-đem. Inače, tokom protekle tri sezone kroz koje se realizuje program obilaska hercegnov-skog zaleđa, selo Žlijebi je više puta bilo odabrana destinaci-ja, a ovaj put, kad se ovdje sku-pilo više od stotinu učesnika, jasno je pokazala da naš više-godišnji trud daje dobre re-zultate. Posjetioci pristigli iz Herceg Novog, Dubrovnika, Kotora, Podgorice, uz ruske državljanje, pa čak i one dale-koistočne, ispunili su selo, ra-

zgledavajući ljepotu njegove tradicionalne gradnje u kame-nu, po čemu su Žlijebi sve više i prepoznati. Pokretač valori-zacije kamenog blaga Žlijeba, Nikola Sikimić, ugostio je po-sjetioce u konobi rekonstru-isanoj u starom stilu, te otvo-rio i vrata ostalih obnovljenih kuća u okviru svog domaćin-stva, pretvorenih u muzejske sobe, ali i aktivne sušare, peče-njare i skladišta, gdje se najbo-lje mogao ostjetiti duh tradici-onalnog načina života našeg zaleđa.

Kako bi priča bila do kraja zao-kružena, na lokalnom pentaru

je izvedena prezentacija stare tehnike vađenja pločastog ka-mena, te načina njegovog sla-ganja kao krovnog pokrivača. Završni dio programa uklju-čio je posjetu vidikovcu kod crkve Sv. Nikole, neizostav-nog mjesta pri obilasku Žlije-ba, odakle se pruža nezabora-van, „orlovski“ pogled na ulaz u Boku Kotorsku.

Dolazak i povratak takođe čini važan dio ukupne atraktivno-sti Žlijeba. Serpentinsko izve-deni pješački kameni put, koji vijuga strminama Svetonikolj-skog grebena, koliko god bio i naporan, toliko je i vrijedan uloženog truda za njegovo sa-vladavanje. Obilazak Žlijeba ima za cilj predočavanje širem krugu ljudi vrijednosti ovog malog, ali izuzetno atraktiv-nog sela, stoga nam je posebno zadovoljstvo što je ovom prili-kom, među posjetiocima bilo i više turističkih vodiča, koji će viđeno moći i da predstave u okviru nekih budućih progra-ma posjete.

I selo Ubli, vjekovnu važnu tačku ekonomske snage bo-keljskog zaleđa, obišli smo, uz odličan odziv. Čak sedamde-setak prisutnih, predvođenih organizatorima - Oliverom Doklestić, kao predstavnikom NVO “Eko Boka” i ljudima iz Savjeta MZ Ubli, proveli smo u višesatnom razgledanju najza-nimljivije lokacije u selu: ublo-ve, crkve, nekadašnju školu i praktično sve zaseoke ovog, do sredine prošlog vijeka, do-bro naseljenog i naprednog sela. U centru Ubala, na Za-brežju, vrijedne domaćice pri-premile su posluženje, a pre-dah je iskorišćen za oprobati se na seoskom zogu, sa sad već raritetnim drvenim bućama, kao i za upoznavanje sa tre-

nutnim smještajnim moguć-nostima Ubala i planovima za njihovo poboljšanje. Mijesna zajednica planira da tokom ove godine organizuje krče-nje staza koje vode sa mora do sela, kao i staze za ulazak du-blje u Orjen, u prostor Ubalj-ske planine. Tako će biti stvo-rieni početni uslovi za razvoj aktivnog turizma, naravno, uz neophodnost prethodnog rje-šavanja gradske deponije, još uvijek smještene u širem okru-ženju sela. Prethodno obav-ljeno uređenje Crkve Sv. Ilije, na istoimenom vrhu-vidikov-cu sa odličnim pogledom na Boku Kotorsku, pristupnom stazom i odmorištem u šum-skom hladu primjer je uspješ-ne valorizacije ljepota i zname-nitosti ovog kraja. Stoga smo mjesto posjetili i ovom prili-kom, uživajući u dramatičnim smjenama oblaka i nezaborav-nih otvorenih vidika…

I datum proljećni u Vučjem Dolu – slika tipično zimska: pejzaž pokriven svježim sni-jegom koji škripi pod noga-ma. Skromne kamene kolibe razbacane po rubovima dola-ca koji se sad jedva naziru. U ovom uspavanom i avetinjski praznom okruženju nestvar-no djeluje grupa od 34 šetača, koja, ne obazirući se na snijeg što ponovo počinje da pada, sa znatiželjom obilazi tradicio-nalne ljetne stanove Kruševi-čana. Kolibe odišu starinom i nekom posebnom ljepotom, ali život u njima i rad oko njih nisu bili nimalo laki… Na ovu pješačku, ali ujedno i eduka-tivnu turu, krenuli smo sa Kruševica, starom pastirskom stazom, a isto tako se i vratili, cijelo vrijeme uživajući u po-gledu na selo i njegovo malo, ali izuzetno plodno polje...

Samo tokom jednog od nedavnih promotivnih obi-lazaka četrdesetak učesnika, kroz laganu šetač-ku turu obišli niz zanimljivosti. Prvo su zastali na lokalitetu Kotobilj, mjestu čuvene bitke za oslobođenje Herceg Novog od Turaka, a potom zašli I u Tajno brdo, utvrđeni vojni položaj kori-šćen i nadograđivan u dugom rasponu od vremena

Austrougarske, pa sve do kraja SRJ.

Zbogom velika tajno

OTKRIVANJE ORJENA718

Piše: Željko STARČEVIĆ

15. NOĆ PUNOG MJESECAU organizaciji planinarskog kluba „Subra“, a u okviru zajedničkog kalen-dara „Orjen, planina kraj mora“, čiji je koordinator Agencija za razvoj i za-štitu Orjena, realizovana je I tradicionalna „Noć punog mjeseca“. U četiri sata, zorom je iz planinarskog doma „Za Vratlom“ (1160 m) na uspon kre-nula grupa od 54 planinara, sastavljena od članova osamnaest klubova iz Crne Gore, Bosne i Hercegovine, te Hrvatske, čime se još jednom potvr-dio regionalni status ovog tradicionalnog događaja. Od toga je iz Bosne i Hercegovine učestvovalo pet društava, Iz Hrvatske četiri društva i devet crnogorskih klubova. Cilj je bio 1679 m visoka Subra, jedan od najposje-ćenijih, ali i zahtjevnijih vrhova Orjena, poznata po svojoj surovoj kraškoj ljepoti. Grupa je bez problema prošla platoe, jedinstveni kraški pejzaž pun pukotina i jama, kao i sam pristupni greben… Petnaesta „Noć punog mje-seca“ je završena povratkom u planinarski dom „Za Vratlom“, gdje je Agen-cija obezbijedila zajednički obrok za sve učesnike ove jedinstvene mani-festacije, a koja još od 2003. afirmiše i jedan specifičan način zimske va-lorizacije Orjena.

Stari objekti na Tajnom brdu

Pogled na Boku ispred crkve Sv Ilije

Ulaz u tajno sklonište bivše JNA Sniježni bivak u sklopu Noći punog mjeseca


Grad Žabljak je podignut na is-toimenom, do-m i n a n t n o m , kupastom i ka-

menitom brdašcu, visokom 130 m u Ceklinskom polju (sjeverozapadni dio basena Skadarskog jezera), na sve-ga dvadesetak kilometara od glavnog grada Crne Gore, Podgorice. Sjeverno od Ža-bljaka je dio Skadarskog jeze-ra zvani “Gornje blato” a oko njega teku rječice: Karatuna, Sjerava i Mala Morača. U zim-skom periodu, kada jezero na-dođe, Žabljak postaje ostrvo na Skadarskom jezeru. On je jedno od najstarijih naselja na prostoru Stare Crne Gore ali nema tačnih podataka kada je zaista sagrađen. Prvi put se kao mjesto pominje u mletač-kim izvorima 1453.godine a kao tvrđava 1460.godine, a u istorijskoj prošlosti imao je va-žnu fortifikacijsku, ekonom-sku i saobraćajnu funkciju.

Pretpostavka je da se na ovom prostoru u dalekoj prošlosti nalazilo naselje. Najvjerovat-nije je da su utvrđenje u XI vi-jeku sagradili Vojislavljevići, vlastelinska porodica. Oni su, koristeći izvanredno povoljan strategijski položaj brežuljka u ovom dijelu Skadarskog je-zera, sagradili tvrđavu koja je služila samo kao vojno utvr-đenje. Znatno kasnije Žabljak postaje prijestonica Stefana Crnojevića, zetskog vlasteli-na, koji je zatečenu tvrđavu dodatno snažno utvrdio. Na-kon Stefana Žabljakom od 1466. do 1478.godine stolu-je njegov sin Ivan Crnojević. Poznatiji kao Ivan-beg, nakon preuzimanja vlasti utvrdio je grad i u tvrđavi sagradilo komforni objekat za stanova-nje koji mu je služio kao dvo-rac, malu crkvu (posvećenu Svetom Đorđu) i još nekoliko objekata.

Na stil gradnje tvrđave očigle-dan je mletački uticaj. Naime, bedemi su rađeni veoma pa-žljivo, lijepo klesanim kame-nom u obliku kvadara koji su postavljani u redove. Urađene su i mašikule i eskarpe u do-njem dijelu bedema opasanih polukružnim vijencem. Taj dio je nastao u vrijeme kada je Ivan Crnojević stolovao u Ža-bljaku, gdje je i bio u mletač-koj službi primajući od njih značajna sredstva. Za zidanje tog, najimpozantnijeg, dijela bedema bili su najvjerovatnije dovedeni majstori iz Venecije ili možda Dubrovnika, sa ko-

jima je Ivan imao bliske odno-se. Utvrđenje je urađeno tako da je pristup moguć samo sa istočne strane, te su na tom di-jelu bedemi i najjače utvrđeni.

Do tvrđave se dolazi strmim, izlomljenim putem, koji jedva da ima tri metra širine. Ulaz u nju, odnosno kapija, posta-vljen je sa istočne strane i to je jedini ulaz u grad. Sama kapi-ja je uzana i niska i sa vrlo str-mim prilazom i kamenim ste-penicama sa ulazne strane, a nastavlja se u unutrašnjost takođe strmim i uskim ka-menim stepenicama. Iznad kapije podignuta je kula i ma-šikula iz koje se moglo efika-sno dejstvovati po samom prilazu. Kapija je tako dimen-zionisana i urađena da kroz nju nije mogla da prođe nika-kva zaprega niti neka tovar-na životinja sa teretom. Time je otežan prilaz a osvajanje tvrđave sa te strane praktič-no je bilo nemoguće. Snab-dijevanje je moglo da se vrši samo ručnim prenošenjem a za veće gabarite i terete uz po-moć nekog tehničkog poma-gala kakva su postojala u to vrijeme, poput dizalica sa ko-turačama i slično.

Sam Grad ima oblik nepravil-nog četvorougla koji je ka jugu sužen. Dužina mu je 44 m a ši-rina 35 m i urađen je sa šest kula povezanih bedemom vi-sokim dvanaest metara, te de-belim i do dva metra. Zidine su omeđavale prostor od oko 1500m². Unutar zidina se na-lazio dvor gospodara Zete, ka-sarna, mala crkva i cistijerna za vodu. Dolaskom Osmanli-ja na ove prostore u XV vijeku, Crnojevići napuštaju Žabljak, a tvrđavu 1478. zaposijedaju Turci, u čijem posjedu ostaje naredna četiri vijeka, sve do Berlinskog kongresa 1878.go-dine.

Po dolasku, Turci izvode opse-žne građevinske izmjene tako da unutrašnje objekte i tv-rđavu formiraju u jako vojno utvrđenje. I za njih je ono bilo vrlo značajno sa vojnog i eko-nomskog aspekta. S prvog, jer se nalazilo na granici prema Crnoj Gori, a sa ekonomskog takođe, pošto su tuda prolazi-li karavanski putevi koji su po-vezivali Dubrovnik i Solun. U podgrađu tvrđave nalazili su se stambeni objekti u koji-ma su Turci naselili uglavnom nomade koji su se bavili za-natstvom, najviše kovačkim, i čiji je zadatak bio održavanje utvrđenja, prilaznih puteva i

mostova. Manji broj stanov-nika se bavio poljoprivredom. Prema pisanim dokumenti-ma Žabljakom je od 1514. do 1528. upravljao Staniša, sin Ivana Crnojevića, koji je pre-šao u islam i postao Skender--beg te kao turski namjesnik upravljao Crnom Gorom. To je period kada se Crna Gora izdvojila iz skadarskog san-

džakata.

Po popisu iz 1582, u gradu je bilo 28 kuća hrišćana, sa 8 ino-kosnih lica i 36 kuća muslima-na. Posadu tvrđave od 27 lica su takođe sačinjavali musli-mani. Kotoranin Marijan Bo-lica, u svom opisu Skadarskog sandžakata 1614. bilježi da je ovo snažna i savremena tvrđa-va u kojoj je nekada stolovao Ivan Crnojević, a da sada gra-dom upravlja dizdar-aga i tur-ski gospodar. Navodi još da u podgrađu ima 250 domova i da se stanovništvo uglavnom bavi lovom ribe i to ukljeve i krapa (šarana) koje izvoze sve do Stambola i Venecije, te da je najveći broj stanovnika hri-šćanske vjere.

Tokom turske vladavine grad je često napadan od strane Crnogoraca a zabilježeno je da su ga dva puta Crnogor-ci i osvojili, 1835. i 1852. Oba puta je, pod pritiskom velikih sila, vraćen u posjed Turaka da bi se spriječili širi sukobi. Današnji izgled grada svje-

doči da su i Turci vršili zna-čajne intervencije na bedemi-ma i objektima što se ogleda u načinu gradnje. Dok su ra-niji objekti građeni od pravil-nih tesanika slaganih u hori-zontalne redove, dogradnje i pregradnje iz turskog perioda izvođene su lomljenim kame-nom različitog oblika i veliči-ne, utopljenog u krečni malter lošeg kvaliteta. Takođe, crkvu svetog Đorđa Turci su pre-tvorili u džamiju koju su Cr-nogorci kasnije, u jednom od svojih osvajanja porušili, tako da od tog objekta ne mogu da se uoče ni tragovi temelja.

Današnji Žabljak Crnojevića predstavlja kulturno-istorij-ski spomenik prve vrste. Sma-tram da treba da bude spo-menik muzejskog karaktera i tako mu treba i pristupiti. Spomenik nije niti istorijski niti arheološki u potpunosti ispitan. Mislim da prvo tre-ba proučiti svu dostupnu ar-hivsku građu u arhivima koji ih posjeduju i uraditi temelj-na arheološka istraživanja.

Nakon toga pristupiti odre-đenim građevinskim inter-vencijama da bi se kao materi-jalno dobro stavilo u funkciju. Potrebno je da se nakon arhe-oloških istraživanja pristupi rekonstrukciji i revitalizaciji.

Do današnjih dana bedemi su sačuvani u prilično dobrom stanju, mada su gornji djelo-vi, koji su imali zupce i šetni-ce, razrušeni. Dio bedema koji je urušen treba rekonstruisa-ti i vratiti mu prvobitni izgled. Objekti koji su se nalazili unu-tar zidina su ruinirani a neki i u potpunosti uništeni, kao što je slučaj sa crkvom Svetog Đorđa. Objekte koji se nala-ze u unutrašnjosti grada treba, ukoliko je moguće, obnoviti u autentičnom obliku i stilu i primijeniti restauratorske ra-dove kako bi im se vratio ko-liko-toliko prvobitni izgled i u određenoj mjeri približio po-sjetiocima po izgledu, formi i svojoj funkciji. U podgrađu se danas mogu vidjeti samo zidi-ne nekadašnjih objekata, kuća i radionica. I ovdje treba izvr-šiti rekonstruktivne i restaura-torske radove kako bi se cijeli prostor gradskog utvrđenja i podgrađa što više približio pr-vobitnom izgledu.

Danas je Žabljak Crnojevića malo naselje čiji se stanovnici najviše bave ribolovom. Pod-nožje brdašca je zaposjednu-to stambenim i pomoćnim objektima novije gradnje koji su urađeni bez ikakvog pla-na. Tu postoji i određeni broj objekata koji su urađeni znat-no ranije (po načinu grad-nje reklo bi se prije sto, sto pe-deset pa i više godina) ali su u prilično zapuštenom sta-nju. Jednostavno rečeno, svi objekti su “nabacani” jedan preko drugoga, bez ikakvog reda. Sagledavajući stil grad-nje, korišćene materijale, ek-sterijer objekata i namjenu može se reći da je ovdje uči-njen pravi haos.

Ovaj dio Žabljaka treba uradi-ti tako da se zadrži postojeća stambena funkcija objekata a da se obogati i poslovnim dije-lom koji bi prvenstveno služio u turističke svrhe, što će reći da treba preurediti postojeće i izgraditi nove, manje objekte apartmanskog tipa za boravak gostiju. Takođe treba napra-viti i mali pristan za čunove i brodice. Turistička ponuda će pored smještaja sadržati i ugo-stiteljske usluge restoranskog tipa, krstarenje jezerom, obi-lazak drugih brojnih zname-nitosti na jezeru itd. U ovom smislu treba uraditi rekon-strikciju starog grada, sanaci-ju prostora i postojećih obje-kata koji su danas u funkciji. Dobićemo grad-tvrđavu u ob-novljenom ali autentičnom ruhu, a sadašnje naselje će va-lorizovati svoju istoriju i pozi-ciju.

719

Današnji Žabljak Crnojevića predstavlja kultur-no-istorijski spomenik prve vrste i smatram da tre-ba da bude spomenik muzejskog karaktera, te da mu tako treba i pristupiti. Ovaj lokalitet nije niti

istorijski niti arheološki u potpunosti ispitan…

Iz haosa muzej

APEL ZA ŽABLJAK CRNOJEVIĆA

Piše: Anita ADROVIĆ

Čekajući bolje dane - panorama Žabljaka Crnojevića

Pogled na istocni zid Žabljaka Crnojevića danas


U zeleđu Boko-kotorskog za-liva, na pola puta između Risna i nik-

šićkog Grahova, nalaze se Krivošije, područje s dese-tak sela i zaselaka, poznato po mnogo čemu. Ispod padi-na planine Orjen s crnogor-ske strane, smještene su Cr-kvice koje su granica između Gornjih i Donjih Krivošija i najkišovitiji je kraj u Evropi! Prema podacima Hidrome-teorološkog zavoda, godiš-nje padne i po 4. 860 milili-tara kiše po metru kvadrat-nom. S druge strane, malo je poznato da u Crkvicama od Drugog svjetskog rata niko ne živi. Ostale su ruše-vine nekadašnjeg austrijskog utvrđenja i brojnih objeka-ta koji su tada građeni za po-trebe prvo te vojske, a onda i vojske tadašnje Kraljevine Jugoslavije.

Crkvice su u periodu Oto-manskog carstva bile granica Turske i Mletačke republi-ke, a onda i granica Austrije i Crne Gore. U tom mjestu i njegovoj okolini sada gotovo i da nema stanovnika, a pu-tujući ka najkišovitijem kra-ju u Evropi, u selu Malov do, nekoliko kilometara udalje-nom od Crkvica, zatekli smo tokom ove posjete samo dva domaćina, Rada i Vidaka Sa-mardžića, koji su nam kazali da osim njih, tu žive još Bla-gojevići i Bojanići...

- U Malovom dolu bilo je 17 domaćinstava, a sada svega nekoliko njih, uglavnom sta-račkih, ostaje tu preko zime. Imali smo nekad u blizini i školu s četiri razreda, i ne pamtim kada je zatvorena. Oduvijek je život ovdje bio težak, s jeseni i tokom zime su velike padavine, a i dale-ko smo od gradskih zona, pa su ljudi godinama odlazili u potrazi za poslom. S padavi-nama smo se, na neki način, i saživjeli, pa bismo se rani-je, dok smo tu živjeli, čim se primakne oktobar pribavi-li sve kućne potrepštine, jer se dešavalo da po 15 dana ne možemo da izađemo iz kuće zbog kiše, pričao nma je tada Rade Samardžić.

Osim što je šumarskog po-sla u rejonu Krivošija, on je obavljao i posao meteoro-loga, pošto je ispred njego-ve kuće i mala meteorološka stanica. Inače, u Crkvicama su mjerenja započeli upravo Austrijanci, jer je u njihovom

utvrđenju bila takođe smje-štena stanica... Samardžić nam je tad pojasnio;

- Poslije Drugog svjetskog rata, stanica je premještena iz Crkvica u Malov do i od tada do danas ovdje se mjeri koli-čina padavina. Po tome smo

i poznati u svijetu, a i Krivo-šijani su, po predanjima, do-bili ime upravo po tome što smo iskrivili šiju ljeti gleda-jući kad će pasti kiša, a zimi kada će prestati. Ljeta su suš-na i problem je za ljetinu, a s jeseni nam kiše ne fali, mada se klima posljednjih godina

dosta izmijenila... Ipak, i da-lje smo rekorderi. Iako je to tako, ovaj kraj nema izvor-sku, odnosno živu vodu, već su domaćini sagradili bisti-jerne pa koristimo kišnicu. Voda, koja nam tokom go-dine padne, prolazi kroz ze-mlju i, kako nadležni tvrde,

ide u Bokokotorski zaliv, a mi se snalazimo, sakupljamo kišnicu i za svoje potrebe i da, kad ustreba, zalijemo ba-štu. Možda je i to uslovilo što

su ljudi iz ovog mjesta odla-zili, tražili su bolje uslove ži-vota...

Austrijanci su dobro znali gdje će smjestiti svoje utvr-đenje, jer upravo su s Crkvi-ca imali kontrolu gotovo nad cijelim Bokokotorskim za-livom. Osim karaula, u tom mjestu sagradili su i broj-ne druge objekte, pa se Kri-vošijani mogu pohvaliti da su među prvima imali pe-karu, mesaru, ambulantu... Do 1918. godine taj rejon je bio pod Austrijom, ali su oni imali strateški plan pa su po-red utvrđenja tu podigli ve-liku pekaru, koja je po velič-ni bila druga na Balkanu. Tu je bila i mesara, žandarmerij-ske stanice, pravili su svoje bistijerne, kao i put koji vodi do Risna, te hotel „Crkvice“, u vlasništvu porodice Petko-vić. Nakon Drugog svjetskog rata, hotel je nacionalizovan, ali je ta porodica mnogo de-cenija potom uspjela da po-vrati svoje vlasništvo.

Od svega toga danas su osta-le samo ruine. Tu su i ostaci zgrada u kojima su bili stano-vi za oficire, podoficire, žan-darmeriju... Neki Dubrov-čani su, još sedamdesetih godina prošlog vijeka, bili za-

interesovani da otkupe ze-mlju u Crkvicama i objekte rekonstruišu, te ih privedu turističkoj namjeni... Ali, do danas je sve ostalo baš kao i

prije skoro pola vijeka.

Inače, ovo selo se nalazi na oko 1. 100 metara nadmor-ske visine, a od Risna je uda-ljeno šest kilometara vazduš-ne linije. Na stogodišnjicu Krivošijskog ustanka 1969., odmah ispod Crkvica podi-gnut je spomenik tadašnjim ustanicima. Tad je svečano postavljen i dalekovod, ali je struja u sela, ipak, došla go-dinu dana kasnije. Prije ne-koliko godina, spomenik od bronze, inače veoma težak, našao se na meti kradljiva-ca. Uspjeli su da ga obore, ali ne i da ga ponesu. Žitelji ovih krajeva organizovali su se i ponovo ga postavili.

Nekad je ovdje u posjetu dolazio i čuveni meteorolog Kamenko Katić, prisjećaju se ovdje i pamte kad je godiš-nja količina padavima bila i više od 5.000 milimetara po metru kvadratnom, a snjego-vi visoki i po dva i po metra! Prva veća raseljavanja odav-de desila su se odmah poslije Drugog svjetskog rata, jedan broj porodica koloniziran je u Vojvodinu, neki su otišli u Nikšić. A, većina ih je, ipak, otišla na primorje pa je, zimi pogotovo, ovdje većina kuća zaključana..

720

Žedniispod kiše

Voda, koja tokom godine padne, prolazi kroz ze-mlju i, kako nadležni tvrde, ide u Bokokotorski zaliv, a mi se snalazimo, sakupljamo kišnicu, pod-sjećaju rijeki mještani. Po tome su, vele, i poznati u svijetu, a po predanjima i Krivošijani su dobili ime upravo po tome što su stalno krivili šiju, ljeti gle-dajući kad će pasti kiša, a zimi kada će prestati...

ZAPIS SA KRIVOŠIJA

Piše: B. BRAŠNJO

Unutrašnjost nekad carske konjušnice

Ostaci nekadašnje konjušnice austrougarske vojske

Nesuđeni dubrovački hotelčić - zidine Vojne bolnice

krivosije

VJEKOVNI REKORDI iz Hidrometeorološkog zavoda Crne Gore potvrđuje da su Krivošije područje s najvišom količnim padavina u Evropi. Dugogodišnjim periodom mjerenja izračunato da je prosječ-na godišnja količina padavina na ovom području 4. 864 mi-limetra po metru kvadratnom. Najkišovitiji periodi su jesen i zima, posebno novembar. Godišnji rekordi na ovom lokali-tetu bili su 1937. i 1973. godine. I jedne i druge godine pala je ista količina padavina, čak 8. 063 milimetra! Kuriozitet je da ovdje nema žive vode, jer je kraški predio i sva ta voda odlazi u Bokokotorski zaliv. Za jedan dan je najviše palo 452, 5 lita-ra na metar kvadratni i to je apsolutni maksimum u periodu od jednog vijeka.


1Čak biblijski simbo-lično, on povezuje prostore Mediterana. Stoga s njim i u slavu ovog čuvenog kopita-

ra počinjem ovo neizvjesno kolumnističko putovanje. Ve-oma je ugrožena vrsta, nestaje s naših pjezaža, rapidno izu-mire i uskoro bismo ga, tvrdili su sve doskora mnogi, mogli gledati tek na starim razgled-nicama davno poslatim prija-teljima s morske pjene!? Ma-garac (Equus asinus) lat. , ži-votinja je srodna konju, a razlikuje se od njega po znat-no dužim ušima, kićanki na repu i manjem rastu. Podesan je za nošenje tereta i skormno, često i isposnički, živi uglav-nom na suvim i krševitim predjelima Afrike, Azije i Ju-žne Evrope. Kod nas je bio najrasprostranjeniji po vrleti-ma Dalmacije, Crne Gore, Hercegovine i Makedonije. Postoje i dvije vrste divljih, nubijski i somalijski magarac. Kažu da je naš domaći postao pripitomljavnjem divljeg nu-bijskog. Različite je visine, od patuljastog na Cejlonu visine od svega 0,75 cm pa do veli-kog maskat-magarca od pre-ko 1,5 m. Naš domaći maga-rac uglavnom je visok oko metra.

Onomad me baš setom sjaj-nih fotografija obradovao po-bro mi Samir Čolpa, sa sad već znamenite farme magara-ca u Martinićima. I one svje-doče kako je, zahvaljujući opet poduzetnom pojedincu, naš dobri magarac i ovdje, iz-vjesno, postao originalna podvrsta savremenog turi-stičkog „brenda“. No, vjeru-jem da navedene enciklopedi-sjke činjenice zna i rijetko ko od sve rjeđih vlasnika maga-raca, pa i pasioniranih ljubite-lja. Sumnjam da je u njih bio upućen čak i moj prijatelj, na-stavnik Blago Radanović koji je u svom sutorinskom rod-nom Prijevoru pazio i timario svoga Muća, tada starog i pre-ko 30 godina. Nije mu već odavno služio za transportne potrebe, ali je Mućo, baš kao zaslužni član porodice, pod krovom ove kuće bezbrižno krckao svoje «penzionerske»

dane. Ni njega više nema.

2. Svog miljenika odavno nema i moj vrli renesansni

prijatelj Fako Šabotić, vrsni novski autolakirer i samoni-kli slikar. Još prije četvrt vije-ka sa Ambasadorom, od mi-lošte prozvanim Ambi, ovaj vlasnik i sad nemirnog duha krenuo je na turneju po sred-njoj Evropi. Na svog magarca natovario je ono najnosnov-nije za dalek put i slikarski šta-felaj s bojama. Namjeravao je da kistom i paletom ovjeko-vječi predjele kroz koje njih dvojica budu prolazili. Stigli su sretno do Italije i tu se Am-basador smrtno skršio u ne-kom kanalu-krajputašu, gdje je i sahranjen...

„I ako je moj Ambi imao i ure-dan magareći pasoš sa svim vizama, oko njegovog pokopa imao sam više muke, nego oko živog čeljadeta», pričao mi je sjetni Fako. «No, neka je prosto i vječna slava njegovoj plemenitoj magarećoj duši!“

3„Ko se nije sakrio, kenjac je i magarac!“, pamtim i uo-

bičajen slogan koji izgovara „tragač“ okrenut zidu, u dav-noj igri djetinjstva. Sjećam se i moje učiteljice kako me kori da mi sveske i knjigu imaju magareće uši. U razredu je bila i magareća klupa za ne-stašnije. A, svi smo prošli i svoje magareće godine.

I po nekim davnim statistika-ma između dva svjetska rata na škrtom mediteranskom kamenjaru južnoslovenskog priobalja bilo je i do 300 hilja-da magaraca, nekoć najeko-nomičnijeg prevoznog sred-stva i po svemu nam mudrijih predaka. A, kud bi prošao ma-garac pod teretom, kaže i to legenda, austrougarski inže-njeri tuda su i ucrtavali budu-će puteve. Upućeniji jo tvrde da su tako isprojektovane i čuvene risanske serpentine!?

4Danas je, ipak i na žalost, tek u rijetkim selima mo-

guće susresti slučajno prete-klog magarca ili tovara. Alar-mantno sad stoji ova već po-prilično istrijebljena vrsta.

Stoga je valjda i u svijetu u toku sve masovnija akcija spasavanja ove biblijske vrste kopitara. One, koja je prema predanju nezaobilazna u bilo kojoj slici Hristovog rođenja i vaskrsenja! Ostao je i u još mnogim legendama, litrerar-nim remek-djelima. Istina, ne toliko i u likovnim djelima, kao što je tu prvilegiju ima njegov gizdaviji sabrat – konj!

No ćutljivom i ponekad tek ćudljivom magarcu danas se s dužnim poštovanjem obraća-ju sve brojnija udruženja,

medicina, nevladine i turistič-ke organizacije. Opet, istina i na žalost, ponegdje je svoje pohlepne prste uplela i ga-stronomija, pa je meso ove plemenite životinje u nekim elitnim evropskim restorani-ma trenutno i više od specija-liteta! Pogotovu od sićušnih pulina. Tako je moguće da i zemne ostatke onog Muća sad zatečete i u najkvalitetni-joj italijanskoj mortadeli. Ali, i to je život, makar bio i maga-reći.

5Srećom, među prvima koji su krenuli u akciju sapsa-

vanja ove autohtone domaće vrste od potpunog izumira-nja, grupa je entuzijsta iz dal-matinskog Tribunja, seoca kraj šibenskih Vodica. Ova družina je, još prije deceniju i po, ozvaničila i Udrugu za za-štitu autohtonog hrvatskog tovara. Kad su krenuli u ovu nesvakidašnju avanturu, u njihovom selu još je životario samo jedan ostarjeli tovar. No poduzetni Tribunjani krenuli su u zaleđe i tamo na-bavili svoj magareći

podmladak. Za utočište su im odabrali pust i prelijep otočić Logorum (Veliki Štoj) na kome već danas uživa čak dvadesetak sretnih tovara, koji su već postali osobita tu-ristička atrakcija. O tome mi je prije koju godinu pričao prvi čovjek ove udruge i vedri mještatnin Stanko Perkov, pa veli:

„... Još od 1952. u našem mje-stu svakog se ljeta organizuju utrke magaraca i ova tradicija koju su začeli prvi poratni stu-denti iz ovog sela, ozbiljno je ugrožena devedesetih, kad je »knjiga spala« na samo jed-nog učesnika. Tad nam se i nametnula ideja o osnivanju ove organizacije koja na is-ključivo dobrovoljnoj osnovi danas okuplja desetine volon-tera...“

Oni svakodnevno obilaze i servisiraju svoje miljenike na otočiću, hrane ih i obezbjeđu-ju veterinarski nadzor za sad već sve brojniju četveronožnu »familiju«. U medjuvreme-nu, Tribunjci su se izborili da uz brojne druge donatore i od Ministarstva poljoprivrede Vlade RH za svakog magarca dobijaju pomoć od po 500 kuna godišnje. Odavde je po-tekla inicijativa da se što prije donese i poseban zakon o za-štiti ove autohtone pasmine. Kao i kategorična zabrana upotrebe magarećeg mesa u gastronomiji. I još su se zalo-žili da se izglasa čak i etički kodeks o postupanju sa ma-garcem! Uskoro je, uz ovaj, zaživio još i jedan azil za ma-garce u Poljicima kraj Zadra.

6Podsjećajli su me tada Tri-bunjani i kako su, među

prvima, novu »misiju« za magarce naslutili Englezi. Naime, znamenita doktorica Elizabet Svensen već godina-ma jahanje na magarcima smatra izuzetno dobrom tera-pijom, pogotovo za retardira-nu i djecu omotenu u razvo-ju!? Prema njenim prvim is-traživanjima, druženje takve djece, kao i njihova rekreacija uz ove plemenite životinje, za-ista su djelotvorni!?

A uz evropske, i u Americi su sad sve brojnije organizacije za zaštitu magaraca. Za njih su, još uz zebre, mule, ponije i ostale kopitare upriličeni pro-strani rančevi, inače i takođe masovno posjećeni svakog vikenda. Uz mogućnost jaha-nja, učešća na utrkama, razra-đen je i čitav niz ostalih aktiv-nosti. Čak i obuka u tovarenju i vođenju magaraca, pa sve do prave industrije suvenira po-svećenih univerzalnom tova-ru. Zahvaljujući farmi u Mar-tinićima, možemo svakako biti ponosni da smo i u tom plemenitom naumu i na vrije-me, zbilja, uhvatili korak sa svijetom!

Magareći manifest iz Martinića

Onomad me baš setom sjajnih fotografija obrado-vao pobro mi, Samir Čolpa, nastalih na našoj sad već znamenitoj farmi magaraca u Martinićima. I one svjedoče kako je, zahvaljujući opet poduzet-nom i svjesnom pojedincu, naš dobri magarac i kod nas dobio svoj zaslužni konfor, te postao origi-nalna vrsta savremenog turističkog brenda… Upravo to me i ponajviše podstaklo na storiju koja

slijedi...

SLOVO U SLAVU TOVARA

Piše: M. BOJANIĆ

721

Podmladak i garant opstanka vrste

Pogled u blisko


Nekadašnja fa-brika „Radoje Dakić“ iz Ti-tograda, da-našnje Podgo-

rice, izrasla je iz zanatske radi-onice, osnovane 3. oktobra 1946. godine, u industrijski gigant za proizvodnju savre-menih građevinskih mašina i opreme. Od desetak sličnih u Jugoslaviji spadala je među dvije vodeće i na tržištima Evrope, Azije i Afrike bila je stekla reputaciju poznate i priznate svjetske firme, sa svim preduslovima za plodo-tvorniju budućnost. Industri-ja „Radoje Dakić“, sa referen-com pretežnog izvoznika, bila je svrstana u najjače jugoslo-venske kolektive.

Danas nam je ostalo samo ime velike fabrike i živo śeća-nje na najsloženiji, najkom-pletniji i najveći industrijski proizvod koji je ikad izašao iz fabričkih hala Crne Gore. To su bili: bageri, utovarivači, grederi, šumski traktori, ka-mionske dizalice... Stvarali su ih mozak i ruke crnogorskih neimara sa vjerom u sebe i svoj enzuzijazam, u svoju kre-ativnost i viziju budućnosti. Uz pomoć Lipherove licence, poznatog njemačkog indu-strijalca, koji se roditeljski od-nosio prema ovoj fabrici, jer ju je svesrdno volio i poštovao, kolektiv je ovladao složenom tehnologijom razvoja i ospo-sobio se da je sam dalje una-pređuje i prodaje drugima.

Za nama su to već davne godi-ne velikih pregnuća i rezultata kada smo svake naredne eta-pe bili sve bogatiji postignu-tim uspjesima. Sa padom ko-munizma propala je i fabrika, ali je ostala u žarkom pamće-nju onih koji su u njoj radili i svojim pregnućem doprinijeli podizanju ličnog i opšteg standarda. Proizvodnja je ośetno povećavana. Primjera radi, 1975. godine izašlo je iz fabrike 170 osnovnih mašina, naredne godine 270, zatim 285. Sljedeće, 1978. finaliza-cija je naglo skočila – tržištu je isporučena 461 mašina, a go-dinu kasnije 640. Ta je brojka porasla na 725, pa na 840... Plan je bio da se investicionim ulaganjem stvore uslovi za proizvodnju 1500 građevin-skih mašina i uvedu novi proi-zvodi - buldožder i damper. Ovo su samo pokazatelji gle-dano kroz osnovni proizvod.

Ukupan prihod rastao je po-nekad iznad plana, kao i osta-tak dohotka. Svaki dan fabri-ke – 3. oktobar, obilježavan je povećanjem proizvodnje, ukupnog prihoda i dohotka, produktivnosti, zapošljavanja novih radnika, nabavke proi-zvodnih sredstava. Naravno,

da se moglo bolje i efikasnije jer su rezerve postojale u bo-ljoj organizaciji posla za 4 500 radnika. Toliko je upošljavala Organizacija udruženog rada (OUR) „Radoje Dakić“ sa de-vet osnovih organicija udru-ženog rada i četiri radne za-jednice u Podgorici sa preko 3 000 zaposlenih i dva disloci-rana OOUR u Nikšiću i Bije-

lom Polju.

Dobroj ukupnoj klimi u ko-lektivu doprinijelo je i dobro informisanje radnika preko fabričkog mjesečnika „Infor-mator“, dnevnog letka, ogla-snih tabli i fotonovina. Ono nije bila samo interna obave-za, već i društvena potreba. Aktivnost radnika i njihova

uloga nije se završavala samo u OOUR-ima, bila je znatno šira i protezala se do skupšti-na društveno političkih za-jednica. U svijesti tadašnjih radnika bilo je prisutno sa-znanje o tome da je informi-sanje sastavni dio društvenog sistema i bitan uslov ostvari-vanja proizvodnje i dohotka. Zaposleni su shvatili ulogu

sredstava informisanja i sušti-nu informativnih sadržaja ne-ophodnih za ostvarivanje pra-va radnika da suvereno odlu-čuje o uslovima i plodovima svog rada, što je polazna osno-va i uslov tadašnjih demokrat-skih odnosa. Potrebno je bilo obezbijediti dobro informisa-nje za ostvarivanje vodeće društvene uloge i interesa radničke klase i omogućiti radniku da sagleda svoj pose-ban položaj, ali i zajednički i opšti interes, da sopstvenu ak-ciju i stvaralački odnos zasni-va na realnim saznanjima.

Zato je pokrenut fabrički list „Informator“, prvi je urednik bio Veselin Raspopović. Tra-gao je za pravim načinom in-formisanja o položaju radni-ka kao subjekta u proizvod-nom procesu i ulozi i aktivnosti fabričke štampe koja je tek počela da se razvija. Ubrzo je pošao na novu du-žnost, pa je 1976. mjesto njega došao sam ja i uređivao list, te bio šef Službe za informisanje do 1991., kada je počeo poli-tički i socijalni kolaps u ze-mlji. U tom periodu snažno je napredovalo informisanje u kolektivu, informacije su pla-sirane preko fabričkog lista koji je bio prepun raznovrsnih sadržaja vezanih sa neposred-nim interesima radnika.

List je karakterisala informa-cijska gustina sa mnoštvom zanimljivih podataka, značaj-nim za osposobljavanje radni-ka da mogu uspješno da vrše svoja prava i obaveze. Najviše tekstova posvećeno je proi-zvodnji i standardu radnika, inovacijama, izvozu, norma-ma i normiranju, odgovorno-sti, zaštiti na radu, zaštiti imo-vine, zimnici i ljetovanju, te kulturnoj, sportskoj i rekrea-tivnoj djelatnosti. Sve su te in-formacije nailazile na snažno interesovanje radnika, ali i či-talaca izvan fabrike. List je imao tiraž 5.000 primjeraka i dijeljen je besplatno. Bitno je istaći da su izvor informacija bili radnici samoinicijativno i to baš onih koje su bile poseb-no interesantne za sve zapo-slene. Praktično, nije se mo-glo ništa dogovoriti u fabrici, a da vijest ne stigne do uredni-ka lista. Na takvu saradnju bile su ponosne i jedna i druga strana.

Stepen razvoja informisanja radnika u ovoj bivšoj fabrici i u pogledu kvaliteta, efikasno-sti i načina obavještavanja bio je na visokom nivou i u skladu

sa potrebama i zahtjevima radnika. O tome svjedoče po-daci da su tekstovi iz „Infor-matora“, rado citirani u „Radu“, saveznom sindikal-nom glasilu ondašnje Jugosla-vije i u štampi u Crnoj Gori i izvan nje. Valja naglasiti da je Ustavom ondašnje SFRJ i ZUR-om bila utvrđena oba-veza informisanja radnika o brojnim pitanjima koja su od bitnog značaja za ostvarivanje prava radnika i za njihov kon-kretni položaj u radnoj orga-nizaciji.

Sredstva informisanja govore da su radnici u ovom kolekti-vu bili najdalje odmakli u shvatanju uloge informisanja u udruženom radu, kao i cje-lokupnog sistema informisa-nja u društvu. Ovo je imalo presudnu ulogu za donošenje zaključaka o najbitnijim pita-njima na zboru radnika, kako se to desilo u krugu fabrike 10. oktobra 1988. godine, u predvečerje ubijanja ondašnje Jugoslavije. Tada je naglaše-no, stoji u tekstu koji je „Infor-mator“ objavio na naslovnoj strani, da su radnici „Radoja Dakića“ energično protiv svih koji negiraju crnogorsku naci-ju i crnogorsku državnost, kao istorijske tekovine vje-kovne borbe i slobodarskih tradicija Crne Gore. Crno-gorci su narod koji je tokom svoje burne istorije stoljećima razvijao osobine posebne na-cije.

Javno isticanje ove pune i pra-ve istine ima veliki značaj jer je nesumnjivo ogroman do-prinos rušenju reakcionarne fašizoidne propagande, ali je i poraz mračnih snaga koje li-kuju na istorijskim lažima. Mora se ukazati na ovaj mo-ralni aspekt plasirane infor-macije iz udruženog rada za udruženi rad i šire. Na ovaj način radnici su uspjeli da se odlijepe od usko formalistič-kog gledanja na pitanje infor-misanja radnika i da uđu u su-štinu pitanja koje ima presu-dan značaj za razumijevanje istine. Ođe je riječ o etici iz-vještavanja, odnosno saopšte-nja sa zbora radnika da bi rad-niku bila dostupna objektiv-na, blagovremena, potpuna i razumljiva informacija koja mu je neophodna. Bitno je ukazati na veliku istinu da svi fabrički listovi nijesu izdali Crnu Goru u užasnoj najezdi zla i mraka krajem prošlog vi-jeka. Stoga i danas, smatraju mnogi, list „Informator“ pred-stavlja i časni izuzetak.

722

Radnici fabrike „Radoje Dakić“ bili su, svojevre-meno, najdalje odmakli u shvatanju uloge informi-

sanja u udruženom radu, kao i cjelokupnog sistema informisanja u društvu... Tako su se, na zboru u ok-tobru 1988. godine, u predvečerje ubijanja Jugosla-vije, energično suprotstavili i negiranju crnogor-

ske nacije i državnosti...

ŚEĆANJE NA FABRIČKE MEDIJE

Iščezla etika radničke riječi

Piše: Jovaš STANIŠIĆ

Vijest iz fabrike Radoje Dakić 1963.

Akrobacije sa masinom iz hale Dakića šezdesetih prošlog vijeka


723

Biseri iznavodnogmraka !?

Nažalost, mnogi i sad tvrde kako je to bilo doba „socijalističkog mraka“!? Ko je „upalio svjetlo“ i time u krvi „upokojio“ bivšu državu, danas je bje-lodano jasno. I nije ovo za neke tek „doza jugono-stalgije“, no dio iz poveće zbirke veoma rječitih fakata iz sredine prošlog vijeka i koji nas, ako ni-šta drugo, itekako propituju – a gdje smo to da-

nas?! Na razmišljanje svima! (Glodur)

NAD POŽUTJELIM OGLASIMA U „POBJEDI“

1. Ko se danas sjeća čuvenih Varteksovih kreacija

2. Čestitka u Pobjedi broj 29 i na stranici 20.

3. Biser - među prvim deterdžentima sredinom prošlog vijeka

4. Oglas sarajevskog Pretisa za ženska bicikla.

5. Radost zbog jadranovih kolica.

6. Poziv iz pobjede broj 44.7. Podsjećanje na prestižne

japanke šezdesetih prošlog vijeka.

8. Naslovnica Pobjede iz 1963, dok je još izlazila kao nedjeljnik.

9. Odavno zaboravljeni loz za robno-novčanu lutriju.

10. Nikšićka Kokta - piće naše mladosti u Pobjedi 1963.

11. Reklama za cipele Borovo u Pobjedi 1963.

1

3

5

6

7

10

11

2

4

8

9


Svaki novi istorio-grafski naslov u Cr-noj Gori se doživ-ljava kao svojevr-sno osvježenje.

Upravo u tom duhu bi se mo-glo konstatovati da je to slu-čaj i sa Kazivanje Ahmet-be-ga Mušovića, čiji je autor vri-jedni poslenik kulture i pisane riječi – Veselin Konje-vić... Povod da nastane jedno ovakvo djelo je, prije svega, autorovo mišljenje da se jedi-no u preispitivanju istorijskih činjenica i želji da se ne pre-ćuti ono što se smatra važ-nim, može ostvariti napredak u nauci i istoriografiji. Tako-đe, njegov lični stav da istori-ja kao „učiteljica života“, treba da poučava o dobrim među-ljudskim odnosima, toleran-ciji i univerzalnim vrijedno-stima, a ne o mržnji, bio je dodatni motiv da se prihvati stvaranja knjige koja treba da pokaže da ono što je bilo, ne treba da bude kamen spoti-canja u međuljudskim odno-sima, već, naprotiv - podsticaj za izgradnju mira, tolerancije, ljubavi i stvaralaštva.

Sve te poruke sadržane su i u ovoj knjizi, zapravo u razgo-voru koji je Nikola Vujnović, saradnik harvardskih profe-sora Milmana Perija i Alberta Bejtsa Lorda, vodio sa Ahmet-begom Mušovićem u Bijelom Polju 1935, a koji je bio dovoljno inspirativan da Veselina Konjevića opredijeli da Ahmet-begovo „kaziva-nje“ dopuni svojim i podigne ga na jedan širi nivo. Uvaža-vajući te okolnosti Konjević se i odlučio za metodološku koncepciju uz čiju pomoć je iskovao medaljon koji je pred nama. A o čemu se zapravo radi?

Da jedno pitanje važno za Homerologiju, folkloristiku i neke druge nauke, može i te kako biti značajno i za druš-tvenu istoriju, jasno pokazuje i primjer intervjua Ahmet-bega Mušovića, koji je kroz svoje odgovore Nikoli Vuj-noviću, uveliko razotkrio su-štinu življenja muslimanskog i hrišćanskog stanovništva na sjeveroistoku današnje Crne Gore krajem XIX i početkom XX vijeka... Knjiga Kazivanje Ahmet-bega Mušovića podi-jeljena je na četiri veće cjeline (Islamizacija u Crnoj Gori; Iseljavanje muslimana iz Crne Gore; O porijeklu Mu-šovića; Kazivanje Ahmet-be-ga Mušovića), u okviru kojih su situirana manja poglavlja koja nude odgovore na poje-dina pitanja, na koja je autor pokušao da ponudi svoje od-govore.

Kroz prvo poglavlje ove knji-ge, autor nas upoznaje sa vjerskim konverzijama koje su se dešavale u vrijeme kada je Osmanska imperija

uspostavila svoju vlast na Balkanu, odnosno na prosto-rima koji danas čine savre-menu Crnu Goru... Demo-grafsku sliku procesa prihva-tanja islama, autor je upotpunio podacima iz osmanskih popisnih knjiga – deftera i tako pokazao da se objektivna slika mora stvara-ti sagledavanjem prvorazred-nih istorijskih izvora. On ne govori o uzrocima prihvata-nja islamske religije od strane Crnogoraca, već o razlozima i motivima, što je u savreme-noj istoriografiji prihvatljivi-je.

U drugom poglavlju ovog za-nimljivog rukopisa, autor se bavio pitanjem iseljavanja stanovništva islamske religije sa onih teritorija koje su da-nas u sastavu Crne Gore, a koje su, u osmanskom perio-du, pripadale Rumelijskom ili Bosanskom ejaletu, odno-sno različitim sandžacima koji su činili njihove sastavne djelove. U svom „kazivanju“

o iseljavanju muslimanskog stanovništva, Konjević je po-šao od 1684. godine kada je Risan iz okrilja Osmanske imperije, prešao u sastav Re-publike Svetog Marka. To je, slikovito kazano, ono vrije-me kada je Evropa počela da juri Aziju i kada su u tom op-štem metežu čitavi krajevi ostajali pusti, kada su se lile suze i krv, kada se sreća preta-pala u tugu i kada su mnogi promijenili kapu na glavi samo da bi sačuvali goli ži-vot...

Treći dio Konjevićevog „ka-zivanja“ tiče se porijekla Mu-šovića. Posvećujući pažnju jednoj od najznamenitijih begovskih porodica u Crnoj Gori, kakvu mi danas pozna-jemo, Veselin Konjević je us-pio da u ovom poglavlju sa puno želje i inventivnosti, iznese i čitaocu približi obilje sakupljenih podatak o pori-jeklu i najglasitijim predstav-nicima ovog razgranatog bratstva koje je upravljalo

Nikšićem i Kolašinom, i čiji su članovi nakon 1878. zau-zimali značajna mjesta u vrhu centralne osmanske vlasti... Ono što čini posebnu vrijednost ove tematske cjeli-ne, jeste Konjevićev „obra-čun“ sa pojedinim istoričari-ma koji su, iz ko zna kojih ra-zloga, unosili konfuzije u istoriografiju kada su govori-li o Vraneševićima, Mušovi-ćima i drugim značajnim lič-nostima iz Konjevićevog za-vičaja, mijenjali sopstvena ubjeđenja a da pritom nijesu iznosili valjane razloge zbog kojih su pribjegli takvom po-našanju, odnosno iznošenju mišljenja. Osjećajući moral-nu obavezu da takve poglede ispravi i zaogrne ih oreolom istine, Konjević je odlučio da svom tekstu dâ upravo takav ton. Kritičko promišljanje koje je u punom smislu u ovom poglavlju Konjević ek-sponirao, samo potvrđuje staru istinu da se do objektiv-nog rasvjetljavanja pojedinih pitanja, može doći samo do-sljednom primjenom meto-doloških postulata i poštova-njem principa istorijske objektivnosti.

Poglavlje kojim se zaokružu-je Konjevićev rukopis jeste Kazivanje Ahmet-bega Mu-šovića. A kakvo je to kaziva-nje, možemo se s pravom za-pitati? Osnovni motiv za raz-govor Perija i njegovih saradnika sa Ahmet-begom Mušovićem, bio je njegovo pjevačko umijeće uz gusle i još jedan očiti primjer u od-gonetanju „Homerskog pita-nja“, ali se razgovor sa te teme razlio u mnoštvo rukavaca, od kojih je, svaki za sebe, ukazivao na biljege i tragiku kojom je bio obilježen Ahmet-begov život. Među-tim, njegov lik, iako tako markantan, mogao je još dugo „čamiti“ u spisima har-vardske biblioteke, da ga iz te čame nije pred čitaoce „izveo“ Konjević... Ahmet-beg je uvjerljiv u svom kazi-vanju o događajima u kojima je učestvovao i ljudima sa ko-jima je imao dodira. Njegova priča o sebi, koja ima svoje krajnosti od raskošnog

života za onovremene prilike u svakom smislu te riječi, do siromaštva u kome se po ne-djelju dana ne jede, je potre-sna. Živjeti život od imanja do nemanja, odnosno preći put od ovozemaljskog dženneta do džehennema (od raja do pakla), i pritom ostati pri zdravom razumu, mogli su samo oni koji su imali izuzetnu volju i želju za životom. U takvoj atmosferi, u kojoj se život kreće od kraj-nosti do krajnosti, čovjek može biti jedino iskren, a Ahmet-beg to i jeste... On o svom stradanju govori kao da priča o sudbini nekog dru-gog čovjeka, čineći to stalo-ženo, sa duhovnom uzviše-nošću koja je i priličila kući Mušovića iz koje je poticao. Iako materijalno, pa i biološki doveden do ivice sa koje je lako skliznuti u nepovrat, Ahmet-beg ostaje dosljedan sebi i svom etičkom kodeksu, predstavljajući se kao moral-na ljudska gromada, koja se opire svakoj povodljivosti i salomivosti... On čuva i svoje i tuđe dostojanstvo, ne želeći da podpadne pod nagon osvete. Duh koji je ostao u njemu, dovoljan je da posvje-doči da je on bio izraziti pred-stavnik soja odgojenog da ci-jeni ljudske vrijednosti. Zato su za njega pravdoljubivost i istinoljubivost one vrijedno-sti i vertikale do kojih se teš-ko dolazi, a koje se lako gube, pa svjestan toga on i želi da ostane na visinama sopstve-nog merhameta, koji ga, po-put nepogrješivog kompasa, vodi ka sazvježđu u kome ima mjesta samo za one koji su izuzetni filantropi... Poseb-nu pažnju Ahmet-begovog kazivanja, zapaziće, nadamo se, lingvisti. Iako prevashod-no značajna po svojoj doku-mentarnosti i izvornosti, sa-držina Ahmet-begovog kazi-vanja ni malo, po značaju, ne zaostaje ni u pogledu speci-fičnosti govornog jezika ko-jim nam se obraća „glavni ju-nak“ ovog štiva. Materijal koji nam on nudi je od šireg zna-čaja za proučavanje etno-je-zičkih specifičnosti bošnjač-kog stanovništva sa sjevera današnje Crne Gore s počet-ka XX vijeka. Potrebno je do-dati da je i stil kojim je Konje-vić napisao svoj tekst odmje-ren i prilagođen jeziku struke.

Bogatstvo ove knjige upot-punjuju priložene fotografije iz „Milman-Pary kolekcije“ i faksimili transkribovanog razgovora Nikole Vujnovića sa Ahmet-begom Mušovi-ćem. Uz pomenutu vrijed-nost, Konjevićeva knjiga sa-drži imenski i geografski regi-star, čime se takođe svrstava u značajna naučna ostvare-nja. Dodatno bi se moglo konstatovati da i spisak prilo-žene literature jasno pokazu-je sa koliko je ljubavi i energi-je Veselin Konjević započeo traganje i radio na stvaranju teksta koji je pred nama.

724

Čovjek istinu čini velikom

Veselin Konjević, Kazivanje Ahmet-bega Mušovi-ća, Podgorica 2018.

NOVI NASLOVI

Piše: Mr Sait ŠABOTIĆ

Knjiga Momčila Moma Milovića "Pjesmarica s mora I Grahov-ca", u izdanju au-

tora I časopisa "Komuna", sja-jan je pokušaj da se, preko jed-ne porodične i lične vertikale sjećanja po temi, uspostavi i specifična kolektivna vertikala po stilu. Naime, stil kojim au-tor piše svoju ličnu i porodičnu storiju je vrlo blizak stilu na-rodnog pjevanja. To je stil na-lik usmenom stvaralaštvu i onom pjevačkom maniru koji je, na ovim našim prostorima, uglavnom pratio zvuk gusala.

Zapravo, usmeno stvaralaštvo je često kroz istoriju bilo u di-namičnim dodirima sa zapisa-nom i napisanom riječju. Za-pisan tekst, odnosno stil jed-nog doba ili pojedinačnog autora, često je trasiranje no-vog puta za trajanja usmene ri-ječi. Ma koliko to izgledalo pa-radoksalno, nerijetko istorijski zapis sopstvenu pouzdanost izgrađuje na autoritetu usme-no prenošenog, zajedničkog znanja čitavog kolektiva.

Brojni su primjeri u literature koji ne otkrivaju samo konti-nuitet usmenog stvaralaštva, većine prekidnu prepletenost usmene i pisane riječi. Ova dva vida umjetnosti riječi uvijek su, jače ili slabije, ispoljavali međusobne uticaje. Te veze su bile jače i od književnih kano-na i od ličnih poetika. Sve do prvih decenija prošlog vijeka, kada se usmeno stvaralaštvo češće nalazi između korica zbirki i antologija no u svom vijekovnom, prirodnom – usmenom ambijentu.

Iako stoji činjenica da - što je pisac/pjesnik više omeđen lo-kalnim okvirima, to su manji izgledi da će njegovo djelo, u sopstvenoj sredini „preživjeti” estetske kriterijume naredne generacije, stoji i činjenica da on za svoje savremenike jeste i ostaje “tranzitor” svih specifič-nosti i kompleksnosti odnosa koji nastaju i traju u datom ko-lektivitetu. Ta vrsta zapisa ili li-terature jeste gradivni element jedne zajednice. Zapravo, ona nema ambiciju da preskoči granice, već da ostane tu, na mjestu na kojem je nastala i na kojem obavlja svoju izvornu funkciju – gradi kulturu sjeća-nja.

Još jedna karakteristika "Pje-smarice" Moma Milovića, osim navedene stilske bliskosti sa narodnim pjevačem, jeste i prisutnost elemenata gega i šale. Brojne situacije, kalam-buri, obrti I tipske crte likova odražavaju složenost odnosa o kojima se priča i pjeva. Lokal-ne šale i lične dogodovštine se prenose baš kao i junački mi-tovi. Tako se i sam razgovor pojavljuje kao izvorište komi-ke. I naravno, procjene sluša-laca će i u ovom slučaju biti presudne za trajanje "Pjesma-rice sa mora i Grahovca" baš kao i za priznanje koja prati „dobrog” pjevača.


Knjiga Momčila Moma Milo-vića "Pjesmarica s mora i Gra-hovca" posredstvom porodič-ne i lične vertikale sjećanja po temi, uspostavlja i specifič-nu kolektivnu vertikalu po

stilu.

Jedan sam od mno-gih pisaca koji su se godinama, okupljali pod krovom Osnov-ne škole „Dašo Pavi-

čić“, susretali se sa učenici-ma, učiteljima, profesorima, đačkim roditeljima i građa-nima Herceg Novog – prija-teljima ove škole. Izdvojio bih neke. Desanku Maksi-mović, Milovana Vitezovića, Zuka Džumhura i posebno akademika Dušana Kostića, ratnog druga čovjeka čije ime s ponosom nosi ova her-cegnovska prosvjetna usta-nova. Kao magnet, sve nas je privlačio profesor Žarko Mandić u toku svoje

dugogodišnje profesure i di-rekture. Pamtim, čega god bi se prihvatio radio je to sa na-dahnućem, zalažući cijelog sebe, i u fizičkom i u stvara-lačkom smislu...“, ovako je u ovom Mandićevom izuzet-nom djelu zapisao znameniti književnik i teoretičar Veli-zar Bošković.

Zapravo i u najkraćem, knji-gom pogleda i ogleda „Usput u Zlostupu sami“, autor je darovao značajn prilog sa-vremenoj istoriji književno-sti zapadno- -balkanskih na-roda, decenijama drugujući sa poznatim piscima, ne samo iz crngorskog zavičaja

no i šire, te pomno i studio-zno iščitavajući njihova dje-la. O mnogima su tako na-stali Mandićevi temeljito uo-bličeni analitički esesji, od kojih je satkana i ova, kocep-cijski, a i po ostalom, zbilja nesvakidašnja knjiga.

I, za podsjećnje, profesor istorije književnosti, književ-nik i publicista Žarko Man-dić, rođen je 24. aprila 1946. u Dugi Nikšićkoj. Gimnazi-ju i Pedagošku akademiju za-vršio je u Nikšiću. Diplomi-rao je istoriju književnosti na Filozofskom fakultetu „Kiril i Metodij“ u Skoplju. Radio je u Nikšiću, Podgorici, Peći i Herceg Novom gdje je u OŠ „Dašo Pavičić“ bio direktor deset godina. Piše poeziju, prozu i književnu kritiku više od četiri decenije. Objavljivao je u književnim časopisima i dnevnim novi-nama: „Matici srpskoj“, „Stvaranju“, „Mostovima“, „Jedinstvu“, „Odzivima“, „Stremljenjima“, „Prosvjet-nom radu“, „Koracima“, „Po-litici“, “Ekspres politici“, „Po-bjedi“, „Novostima“, „Glasu“, „Komuni“...

Jedan je od osnivača Sabora školskih listova SFRJ, koji su se održavali više od tri dece-nije. Bio je predsjednik Sa-bora školskih listova SFRJ (1986-1990), kao i predsjed-nik Udruženja novinara i školskih listova Jugoslavije. Idejni je tvorac, osnivač i de-setogodišnji urednik „Svita-nja“, lista OŠ „Dašo Pavičić“ koji izlazi u kontinuitetu. Dobivši ISSN list „Svitanja“ je dobio svoje mjesto i u me-đunarodnoj bazi periodič-nih publikacija.

Kao značajnu ličnost iz kul-turnog života Crne Gore, Nikola Racković svrstao ga je u „Leksikon crnogorske kulture“, Podgorica, DOB, 2006, a kao savremenog her-cegnovskog pisca, koji je objavio knjigu eseja i kritika „Pogled u blisko“, Herceg Novi, 2006., ističe ga profe-sor Lazar Seferović u svojoj knjizi: „Herceg Novi: 22 sage o kultuturnom blagu“, Her-ceg Novi, 2006. Zastupljen je i u „Monografiji Prosvjet-nog rada“ sa nekoliko ogleda iz oblasti obrazovanja i vaspi-tanja i poezijom, kao i u dvije „Antologije crnogorske poe-zije“.

Živi i stvara u Herceg No-vom i Nikšiću.

Usput u Zlostupu sami

Pjesmarica s mora i Grahovca

Žarko Mandić - USPUT U ZLO-STUPU SAMI - pogledi i ogledi, autorsko izdanje - suizdavač; KOMUNA Podgorica; štampa

GRAFOKARTON, Prijepolje2018.

NAŠI NOVI NASLOVI

NAŠI NOVI NASLOVI

Piše: Ljiljana Vojnović

Piše: Voislav BULATOVIĆ

725

Međutim, treba uočiti da je ovde riječ o jednom na oko su-protnom procesu od onoga koji je pratio narodne pjevače. Momo Milović svojom “Pje-smaricom” kandiduje svoj lič-ni izbor tema, svoje viđenje događaja, te ličnu percepciju uočenih odnosa, kao materijal ne samo za svoju poeziju već i za dalje pjevanje, prepjevava-nje i prepričavanje. Činjenica da ličnosti nijesu izmišljene, da je vrednovanje situacija krajnje lično, ali i da je sve to u formi knjige ponuđeno javno-sti na “sud”, govori o potrebi da ova Pjesmarica ima i “život na-kon života”, maker i u repre-zentaciji nekim drugim jezi-kom i u nekom drugom kon-tekstu.

Dakle, da ne bude nesporazu-ma, u ovoj knjizi autorski „pe-čat” je izrazit, umotvorina nije ni anonimna, niti je pisac predstavlja kao „zapis”, ali je izrazita njena formalna slič-nost sa određenim usmenim oblikom ili narativnim po-stupkom.

Milović je na posve specifičan način preduhitrio sredinu iz koje potiče, postavio joj za-mku pretvorenu u nedoumicu - da li je to što je zapisao već prepričano, "začinjeno" trago-vima sa onog uzbudljivog puta "od uha do uha" ili je u pi-tanju neposredan, izvorni, lič-ni događaj oblikovan u zapis koji tek treba da postane "objekt" usmjenog modelova-nja. Nesporno je, međutim, da je već u prvom dodiru Milovi-ćevog "prvjenca" sa svojim izvorištem pokrenut neizbjež-ni proces te kolektivne nado-gradnje.

Dakle, ovo je prva knjiga, oru-žara ipomorca Momčila Milo-vića uglavnom nastala tokom minulih pet godina i dugih po-morskih „vijađa“ širom svijeta. U pogovoru knjige, koji je za-pravo preuzet ireporterski za-pis MinjeBojanića, priređiva-ča ovog izdanja, novinara, pu-blicist i Glodura "Komune", objavljenog u "Pobjedi", autor o svom pisanju kaže:

- Desilo mi se to nekako spon-tano, u dokolici brodske kabi-ne i časovima predaha. Moraš pronaći neku zanimaciju. Onda olovku u desnicu, pa piši i tako nastade čitava knjiga...

U dokolici, baš u onim trenut-cima u kojima su i nastajali najljepši biseri narodnog stva-ralašta.


Upriličena još prije nekoliko godina, u sklo-pu oilježavanja jubileja zname-

nite Bokeljske mronarice, izlo-žba maketa drevnih jedrenja-ka u novskoj dvorani “Park”, djela spretnih ruku Novljani-na Jerka-Bata Bogdanovića, penzionera i bivšeg pekara--poslastičara, izvjesno nijesu ostavili ravnodušnim brojne posjetioce i ljubitelje ovog sta-rog hobija, a ponegdje čak i unosnog biznisa. No, danas već, u njegovom skromnom stanu naselja Topla II, “flota” od ranijih desetak plovila iz minulih vjekova, više je nego utrostručena i odavno joj je pretijesnou ovom domu, gdje je i nastala, te se I nadalje do-punjava. Među eksponaitma je, dakako, obavezno i “Ne-mirna”, potonji novski jedre-njak kojeg je progutalo dno Biskaja, i koja podsjeća na slavno doba znamenite bo-keljske flote jedrenjaka, kojih je u jednom periodu procvata našeg pomorstva samo u No-vom bilo blizu dvjesto! S puči-na su ih pomeli u sve većem broju prisutniji parobrodi, da bi i jedni i drugi već sredinom prošlog vijeka definitvno išče-zli iz brodskih registara, ne samo kod nas no i u svijetu.

No, brodomaketarstvo, a i brodomodelarstvo, opstali su i to je danas na našim prostori-ma, te u bližem okruženju po-stalo gotovo masovan pokret zaljubljenika u stara plovila koja takvi umješni pojedinci predano grade čuvajući ujed-no uspomenu na prohujala i “zlatna” vremena našeg po-morstva. Dakle, među takvi-ma je I Bogdanović, koji se ovim hobijem bavi od svoje petaneste godine, a slučaj je htio i da dio vojnog roka dale-ke 1965. provede kao mornar i to na brodu-veteranu naše mornarice, školskom jedre-njaku “Jadran”!? Eksponate sklapa u pomenutom skorm-nom stanu, dok prljavije po-slove pilanja, turpijanja i šmir-glanja na hiljade sitnih djelo-va, obavlja u obližnjem podrumu zgrade. Gotovo ča-sovničarska rabota koja zahti-jeva izvrsno strpljenje i preda-nost, njegova je višedecenij-ska strast o kojoj veli;

- Ne znam broja svojim do sada izrađenim maketama je-drenjaka. Uglavnom i veći-nom ih poklanjam, a poneki se i proda. Mada ovo potonje ide sve teže jer se besparica osjeća svuda. A, ukoliko se neki stranac, recimo, i zainte-resuje, on želi da mu načinite brod iz njegove zemlje. Isti-na, do sada se nijesam mno-go ni eksponirao, tek nekoli-ko izložbi je iza mene. U No-vom, koliko ja znam, ovim se bave još trojica-četvorica ko-lega. Ja sam najviše naučio

od pokojnog kapetana Štumbergera i iz Vojne enc-klopedije pomorstva. No, ui-stinu i danas je poteško doći do preciznog nacrta nekog

broda… Zapravo, kod nas je ovdje i sada teško naći i ka-kvu “krštenu” knjigu o po-morstvu…

Pojašnjava kako mu je za izra-du jednog modela, pod uslo-vom da radi bar tri sata sva-kodnevno, nužno od pola do čak godinu dana da bi njegov

jedrenjak “zaplovio” u dnev-nom boravku. Najviše posla ište izrada sićušnih “žabica” za konope, kojih u prosjeku ima dvjestotinjak po svakom bro-du, a potom rad na provlače-nju i vezivanju konopa za je-dra. Istini za volju, za ovaj hobi nijesu potrebna velika ulaga-nja, niti skupcjen alat. Dovolj-na je tek ona školska pila za špreploču, skalpeli, nekolike pincete, brusni papir, nešto ljepila, boje i lakovi, dok su za izradu jedara dobrodošli i stari vojnički lancuni koje prepari-ra i ojačava polučeličnom ži-com. Naravno, najčešći su mu modeli negdašnji bokeljski je-drenjaci; šambeci, karake te ostala plovila sredozemlja, dok se za izradu “Jadrana” još skanjuje pošto; “Kao mornar, dugo sam ga se i dobro nagle-dao!?”.

Upućeniji počesto napominju kako je brodomodelarstvo nužno razlikovati od brodo-maketarstva koje predastavlja preciznu izradu umanjenih i vjernih kopja brodova nami-jenjenih isključivo za razgle-danje. Za razliku od

brodomodelarstva, gdje je ri-ječ o izradi umanjenih modela jedrilica, najčešće veličine od 0,5 do 1,5 metara dužine. I ta-kvi modeli stvarno jedre po-moću radio uređaja kojima upravlja jedriličar, najčešće to-kom natjecanja na posebnim regatama u svojim klasama, baš kao što to čine i sve ostale prave jedrilice ili krstaši.

No, zvalo se ono brodomake-tarstvo, ili brodomodelarstvo u svakom slučaju predstavlja, uz ostalo, čuvanje i njegovanje bogate tradicije pomorstva I na ovoj našoj kriški Meditera-na. Kako opet tvrde upućeniji, i na našim crnogorskim pro-storima sve su brojniji poklo-nici ovog hobija koji, izvjesno, makar i rubno, graniči se svo-jevrsnom mjetnošću. Umije-će svakako jeste, a i u kompo-nenti naše sveukupne turisitč-ke ponude ono ima svoje razložno poželjno mjesto.

Jer za oko i dušu, zbilja je svo-jevrstan praznik i ova – mini--flota našeg nesuđenog admi-rala Jerka-Bata Bogdanovića !

726

Mala flota nesuđenog admirala

S pučina su ih pomeli u sve većem broju prisutniji parobrodi, da bi i jedni i drugi već sredinom proš-log vijeka definitvno iščezli iz brodskih regista-ra, ne samo kod nas no i u svijetu… Danas oni ipak „žive“ u maketama i djelu spretnih ruku Novljani-na Jerka-Bata Bogdanovića, penzionera i bivšeg

pekara-poslastičara…

TRADICIJA BRODOMAKETARSTVA

OD SPLENDIDA DO RUMIJE

U Bogdanovićevoj floti, medju ostalima su; znameniti Vizinov Splendido, Gospodar mora-H.M.S., kliper Siti Šark, Tarantana, Bokeški šambek, Koka Venta, mletačka i rimska galija, Torpedni čamac 147, krstarica Franc Jo-zef, dubrovački galija i galion, francuski razarač Igla... A, posebno mjesto uzbirci zauzima i upravo dovršena ma-keta jahte „Rumija“ koju je svojevremeno koristio Kralj Nikola.

Piše: Sonja ČEPURINA

Skormni stan u naselju Topla II odavno je pretijesan za modele starih brodova Dio Bogdanovićeve "flote"

Jos jedan model u fazi finalne izrade

Ponosan na svojih ruku djelo - Bogdanović sa najnovijim modelom slavnog jedrenjaka


Nekoć je ona bila jedini i u n i v e r z a l n i dezodorans u p r i m o r s k i m

mediteranskim kućama. Isti-na, čudesna biljka lavanda, bila je najrasprostranjenija u Francuskoj, kolijevci evrop-ske kozmetike i odvajkada carstvu svjetske klase skupo-cjenih parfema, a potom i u susjednoj Italiji. Naravno, kod nas je to, na ovom našem okrajku Mediterana, nešto skromnija priča. Ponajviše na-sada ove ne preveć zahtjevne, blagorodne, ljekovite i univer-zalne “travke” bio je Hvar. Tako i sad u svom spomenaru nosim prelijepu sliku jednog ranog jutra iznad Starigrada, u kojoj tri vrijedne mještanke pod slamnatim šeširima obič-nim srpom vješto i “muški” žanju modroljubičaste klaso-ve biljke koju sam do tada, isti-na, tek površno poznavao. Motiv tog mukotrpnog

težačkog posla upotpunjavali su magarci, čupkajući tek po-koju rijetku travku i čekajući svoj tovar raskošno mirišlja-vog cvijeta koji će prenijeti u selo. Žbunovi lavande spora-dično su bili razbacani po tom škrtom hvarskom kamenjaru, uz zvučnu kulisu i rani horski poj neumornih cvrčaka pod vrelom sunčevom kapom. La-vanda je mnogim familijama na tom otoku, decenijama, pa i stoljećima, bila jedan od eg-zistencijalnih izvora, uz nešto smokava, vinograda i vina, te još ono što bi se zateklo u var-ljivoj ribarskoj mreži…

Po svemu se tih godina činilo da lavanda pred ofanzivnim nastupom hemije i “okeana” sintetičkih tvorevina koje su nas bile preplavile, iščezava s naših krajolika, baš kao i mnoge tradicionalne kulture. No, kako je od postanja život tek zbirka cikličkih krugova, tako se svim i svačim

zasićenoj savremenoj sva-kodnevici lavanda opet vraća na “velika vrata” . A pošto je, srećom, nastupio i sve masov-niji svjetski trend povratka izvornom i prirodnom vrijed-nostima, te iskustvenim nor-mama koje su s koljena na ko-ljeno prenosile generacije na-ših predaka, tako i ova

raskošna biljka osvaja sve više novih prostora. Uostalom, o njenom višestrukom ljekovi-tom i reklo bi se svetačkom učinku, svakako svjedoče i prastare ikone, pa i freske po mnogim crkvama na kojima su stari majstori palete ovje-kovječili i čin liječenja lavan-dinim uljem pod krovovima

manastira ili samostana, sve-jedno.

Nedavno, dok sam slučajno bazao srednjedalmatinskim i hercegovačkim predjelima, na veliko iznenađenje objek-tiv fotoaparata mogao je da zabilježi i niz novih savreme-nih plantaža lavande!

Posvećuju joj se sad, najvećim dijelom, mlađi poljoprivredni proivođači, koristeći čak i iz-dašan državni poticaj, reci-mo, Ministarstva poljoprivre-de Hrvatske. Uz to, lavanda se “popela” i nešto naviše, u dal-matinsku zagoru, ali i u su-sjednu Hercegovinu, gdje oko Ljubuškog sasvim potiskuje nekad tradicionalne duvan-ske nasade!? Uz pripomoć prilagođene mehanizacije, danas je znatno olakšana ije-na sadnja, branje i održavanje nasada, uz činjenicu da ova kultura ne zahtijeva i preveć vlage, niti posebno plodno tlo. Dakle, kao skromna kul-tura, sasvim je dobrodošla i na moge za sada puste crngor-ske parcele. Izvjesno, nije nu-žna ni naročita računica da se dokaže vema zahvalna ispla-tivnost ovakve investicije, jer, dovoljno je na pjaci provjeriti cijenu jedne sićušne bočice lavandinog ulja, ili pak vreći-ce s njenim cvijetom, te neza-mjenjive zaštite za svaki or-mar sa garderobom.

No, vratimo se boljem upo-znavanju s lavandom! Prema nekim predanjima postojbina ovog višegodišnjeg gustog polugrma je jug Francuske. Čitava biljka je siva od obilja dlačica, dok su joj listovi line-arni i slični onima kod ru-zmarina. No za razliku od tog sivila, njenu krunu čine ljubi-častomodri cvjetovi, pršljena-sto grupisani i na vrhovima sakupljeni u klasolike cvasti koje posebno bujaju počet-kom juna i u julu. Ovoj medi-teranskoj biljci, naravno, naj-više odgovara topla klima. Ali, postoje sorte koje preferi-raju i veću nadmorsku visinu, pa su neke vrste rasprostra-njene i po kontinentalnim predjelima. Tako se potonjih godina velike plantaže lavan-de mogu zateći čak i na sun-čanoj strani visokih Alpa!

Uglavnom, grm lavande nara-ste od 60 cm do jednog metra visine, a može da se razmnoža-va sjemenom i vegetativno. U potonje vrijeme, ova u suštini industrijska biljka, sve više se koristi i kao ukrasna ograda u vrtovima oko proodičnih kuća. I u takvoj ulozi, pored iz-uzetnog vizuelnog efekta, opet je višestruko korisna, jer ras-tjeruje komarce, stjenice, moljce i ostale insekte…

Konačno, ukoliko i niste za ozbiljniji posao s lavandom, čim prije, u svom domu, u ka-kvoj saksiji na balkonu, ili po-red porodične kuće, zasadite bar grm lavande prijatnog aromatičnog mirisa. I za krat-ko vrijeme, dobićete, za poče-tak, moćnog i univerzalnog zaštitnika veoma prijatnog aromatičnog mirisa.

Tradicija veli - i sa skromnim stručkom lavande, na veli-kom ste dobitku!

UNIVERZALNI DESPIK

U narodu je lavanda još poznata kao; despik, despić, la-vandula, lavendal, levanda, levendol, marijanac, trma, špiknarda… Prijatnog je aromatičnog mirisa I aromatič-no nagrokog ukusa. U svježem cvijetu posjeduje etersko ulje i tanin. Ulje lavande dobija se destilacijom iz svježih klasova njenog cvijeta. Glavni sastojak ulja je linalil-ace-tat I ulje treba čuvati na hladnom i mračnom mjestu u ta-knim staklenim posudama. Pored raznordne upotrebe, lavandino ulje se u farmaceutskoj industriji koristi i kao korigens mnogim lijekovima, a isto tako nezamjenjivo je i u kozmetičkoj industriji.

OBLOG I MELEM

Za klasičnu ljekovitu namjenu bere se vrh stabljike sa cvjetnim klasom, a bolje dejstvo i lavanda postiže kada se miješa sa kamilicom, ruzmarinom i žalfijom, jer po-menute bilje pojačavaju njeno dejstvo. Inače, lavanda bla-gotvorno djeluje na želudac i matericu, smanjuje nadi-manje, pospješuje mokrenje, a dobrodošla je i prilikom porođaja. Uz to, preporučuje se u liječenju bolesti mozga i nervnog sistema,a efikasna je i kod nervoznog lupanja srca, grčeva u crijevima, glavobolje, neurastenije, histeri-je, pa i kod napada nesvjestice.

Mnoga kožna oboljenja, takođe liječe preparati na bazi lavande. Obloge od lavande efikasno ublažavaju bol od opekotina i zacjeljuju rane, pošto ona ima i izrazito anti-septičko djestvo. Zapravo, lavandino ulje ima isto dejstvo kao alkohol, a ne peče!

Lavanda sa svetačke ikone

Prema nekim predanjima postojbina ovog višego-dišnjeg gustog polugrma je jug Francuske… U na-šim narodima je lavanda još poznata kao; despik, despić, lavandula, lavendal, levanda, levendol, marijanac, trma, špiknarda… Za klasičnu ljeko-vitu namjenu bere se vrh stabljike sa cvjetnim klasom, a bolje dejstvo i lavanda postiže kada se miješa sa kamilicom, ruzmarinom i žalfijom, jer

pomenute bilje pojačavaju njeno dejstvo.

BAŠTINA NAŠIH ĐARDINA

Priredio: Glodur

727

Dio Bogdanovićeve "flote"

Motiv i na radu starog majstora - liječenje lavandinim uljem na drevnoj fresci

Uobičajen plantažni uzgoj lavadne na Mediteranu


Domaćini su se odlučili da Crnu Goru, na ovom ina-če prestiž-

nom festivalu, predstavlja upravo Komuna, baš kao pra-vi reprezent kulturne baštine Crne Gore, naglasili su i to. Organizatori ovog skupa bili su Savjet crnogorske nacio-nalne manjine u BiH i Vijeće nacionalnih manjina Kanto-na Sarajevo. Govoreći u ime domaćina, Šemsudin Gegić, višestruko regionalno i svjet-ski nagrađivani reditelj, dram-ski pisac i publicista, izrazio je divljenje na koji način časopis prezentira prošlost, sadaš-njost i podstiče mlađe gene-racije u Crnoj Gori na kultu-ru sjećanja i svega onog sa čime se ta država ponosi. Isto-vremeno ističući da Komuna predstavlja pravi primjer kako se na profesionalan i pri-jemčiv način, te i uz zavidan dizajn, može praviti novina na koju se mogu ugledati i mnogo razvijenije sredine, a sve u duhu zajedništva i pro-moterstva kulturne baštine, običaja i tradicije crnogor-skih naroda i narodnosti. On je izrazio i očekivanja da će, kad je već uveliko izašla van okvira Crne Gore, ubuduće na stranicama Komune mno-go veći prostor dobiti i oni koji stvaraju u susjedstvu, a imaju mnogobrojne veze sa Crnom Gorom.

- Ovaj časopis je i moje štam-pano sjećanje: moja naslije-đena dobrobit crnogorske nematerijalne kulturne bašti-ne - njeni jezik, običaji, tradi-cija, duh i njena duhovitost, njen kolorit i crno-bijela pot-ka, doživljaj i događaj, rekao je Gegić, dodajući još da je Komuna nasušna potreba svih nas koji smo ikada bili u bilo kojem obliku dodira sa crnogorskom lokalnom sa-moupravom i njenim živo-tom. Potom je i čestitao ured-ništvu časopisa, koje je, kako reče; na poseban i vrhunski profesionalan način osjetilo svevremeni damar crnogor-ske stvarnosti naslonjene na bogatu tradiciju i sa

pogledom u budućnost, uko-ričivši je istovremeno i u ek-skluzivan medijski novitet zvučnog imena.

A, pozdravljajući, kako je re-kao i svoju mnogobrojnu raju u Sarajevu, gdje je pro-veo dio života, školovao se i radio za sva izdanja

„Oslobođenja“, Minja Boja-nić, sad u ulozi glavnog ured-nika Komune, u emotivom izlaganju prisjećajući se svega onoga što ga vezuje za BIH i

Crnu Goru, naglasio je da ba-ština nema granice, ne može da se „siječe kao torta", kao što rijeke ne poznaju granice, tako ni baština ne može da se omeđi, istakao je on.

- ... Sve ono blago koje sam stekao, i zanatsko i ljudsko u Sarajevu, nesebično sam ugradio na stranice Komune i na to sam veoma ponosan, kazao je, uz ostalo, Bojanić.

Obraćajući se brojnim posle-nicima pisane riječi i ugled-nim gostima promocije, iz sfere kulture, umjetnosti, književnosti i novinarstva, di-rektor Direktorata za medije Željko Rutović, istakao je da je Komuna „kolektivna me-morija bića Crne Gore, svih vjera, nacija i kultura, arhiv svakog pojedinca, njegovih želja, misli i osjećaja“, naglaša-vajući potom; „da je očigled-na ambicija osnivača i izdava-ča bila, jeste i biće - da multi-kulturalno biće Crne Gore bude karakter svih naših tra-gova koji jesu i nisu poznati ovdašnjem opusu, a koji na prirodan način treba da po-stane valorizovan u našim sje-ćanjima“

- Komuna je crnogorska ago-ra, zbir različitih glasova sje-ćanja o nama, o našim trago-vima, o našoj prošlosti zarad nekin novih čitača i tumača naše prošlosti i njene velike vrijednosti koju propagira na pravi način, rekao je on, do-dajući da časopis koji izlazi od 2011. godine, pisano je pre-danje za nove generacije; „ri-ječ je o kulturološkom tkanju svijesti i savjesti svijesti sva-kog od nas o nama samima, o drugom, o našim precima, bi-ljezima, usudima, pregnući-ma i državotvornim vinući-ma, pa je zato važno reći koli-ko je prijeko potrebna, snažna i značajna Komuna, koja na plemenitoj misli građanskih posvećenika i intelektualaca ostavlja vrijedno tkanje", po-entirao je Rutović.

Na kraju promocije zahvalju-jući na pozivu da Komuna bude dio tako prestižne ma-nifestacije koja spaja manjine

publici se obratio Amer Ra-musović, direktor Komune podsjećajući prisutne na sve ono kroz šta je prošao ovaj ča-sopis da bi opstao i postao brend kulturne baštine Crne Gore.

- Različitost i multietičnost su bogastvo Crne Gore, ali drža-va koja nema svoje kulturno blago, svoje nedvojbeno vla-sništvo nad njim, nije država i pojedinac koji ne posjeduje kulturnu baštinu svog naro-da, kao što posjeduje svoju kuću, ne može imati svoju identitetsku svojinu“, kazao je on, napominjući takođe da; „ i vi ovdje, u Sarajevu, a i cijeloj BIH dokazujete i dokazivali ste sve ove teške i turbulentne godine koje su za nama, vašu vezu sa matičnom državom i rodnim krajem, vi ste svojim radom i uz dosta muke i pro-blema mnogo toga postigli u ovoj lijepoj zemlji koja je vaša zajednička domovina zajed-no sa Crnom Gorom...“ Do-dajući da je optimista, te da oni koji žive u Crnoj Gori, a zajedno sa brojnim crnogor-skim iseljenicima koji su iz ko zna iz kojih razloga stigli i u BIH, on je još naglasio da će nastojati i da zajedno sačuva-ju itekako bogatu crnogorsku baštinu, tradiciju i običaje svih naših naroda, za šta se, još od prvog broja, Komuna i opredijela.

- Taj put će, uvjeren sam, biti nastavljen kao podstrek za buduće generacije i pokolje-nja koja dolaze i koja će osjeti-ti blagotvorno dejstvo ulaska Crne Gore u krug evroatlan-skih zemalja i, akobogda, za par godina zajedno i sa BIH i ostalima i u Evropskoj uniji, rekao je Ramusović.

Prisutni su bili u prilici i da odgledaju izložbu naslovnica Komune, a tokom promocije su prikazana i dva filma; je-dan o razvoju i veoma uspješ-nom šestogodišnjem periodu otkako se štampa ovaj časo-pis i drugi, koji govori o suži-votu i ljubavnim pričama iz Podgorice koje su ušle u le-gendu.

728

Biseri baštinebez međa

Nakon brojnih promocija u skoro svim crnogor-skim gradovima, Luksemburgu, Srbiji i Hrvatskoj, u okviru Festivala „Minority“- Dani nacionalnih manjina Kantona Sarajevo i pod pokroviteljstvom Skupštine Kantona Sarajevo, organizovana je, krajem prošle godine, promocija našeg časopisa u glavnom gradu Bosne i Hercegovine i pod krovom tamošnje Akademije likovnih umjetnosti BiH... Oni koji žive u Crnoj Gori, a zajedno sa brojnim crno-gorskim iseljenicima, koji su iz ko zna iz kojih ra-zloga stigli i u BIH, nastojaće da zajedno sačuva-ju itekako bogatu crnogorsku baštinu, tradiciju i običaje svih naših naroda, za šta se i opredijelila i

Komuna, poručeno je i sa ove promocije...

SA PROMOCIJE KOMUNE U SARAJEVU

Tekst i foto: Zehra KUBUROVIĆ

NEPROFITN0 GLASILOmontenegrina.net/wp-content/uploads/2018/06/Komuna_26_27...žudnje i čistote...

Documents

Transcript of NEPROFITN0 GLASILOmontenegrina.net/wp-content/uploads/2018/06/Komuna_26_27...žudnje i čistote...