T.C. EGE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS Kurumlar Sosyolojisi Anabilim Dal

KRESELLEME ve E T M 1980 Sonras Neoliberal Eitim Politikalarnn Trk Eitim Sistemine Etkisi YKSEK L SANS TEZ

Tezcan AM

DANIMANI: Yrd. Do. Dr. Aylin NAZLI

ZM R-2006

Ege niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Mdrlne sunduum Kreselleme ve Eitim (1980 Sonras Neoliberal Politikalarn Trk Eitim Sistemine Etkisi) adl yksek lisans tezinin tarafmdan bilimsel, ahlak ve normlara uygun bir ekilde hazrlandn, tezimde yararlandm kaynaklar bibliyografyada ve dipnotlarda gsterdiimi onurumla dorularm.

Tezcan AM

2

NSZ Son eyrek yzyla damgasn vuran neoliberal kreselleme sreci; tm toplumsal alan kapitalist ekonominin mantna gre yeniden tanmlamaktadr. Tm dnyayla birlikte Trkiye de bu sreten nasibini almaktadr. Ekonominin liberalizasyonuyla balayan dnm, devletin yeniden yaplandrlmas ile daha da hz kazanmtr. Bu ynelim kamu hizmeti anlayn sorunsallatrrken ayn zamanda eitimin tanmnda ve yapsnda da nemli dnmlere yol amaktadr. Sz konusu dnm ise tm toplumsal kesimlerin kazanm olan eitim hakknn yitirilmesi anlamna gelmektedir. almann balca konusunu da 1980 sonras Trkiyede hayata geen neoliberal politikalarn, eitim sistemi ve politikalar zerindeki etkileri oluturmaktadr. alma boyunca ilgisini, desteini esirgemeyen ve derin hogrsyle hep yanmda olan sevgili danmanm Yrd.Do.Dr. Aylin Nazlya teekkrlerimi sunarm. eitli ekillerde desteklerini grdm ve yazdklaryla ufkumu genileten, burada adlarn sayamadm tm bilim emekilerine de teekkr bor bilirim. almann her aamasnda zor anlarm benimle paylaan eim Sezene teekkr ederim. Ayrca alma boyunca benim zmirdeki elim, ayam olan biricik dostum Eda ahine teekkr borluyum. Verdikleri destekleri nedeniyle tm alma arkadalarma teekkr ederim. Son olarak, bu yama kadar renci kalmama katlanan sevgili anneme bana gsterdii anlay ve efkat iin teekkr eder ve bu uzun srete yitirdiim babam ve aabeyimi saygyla anarm.

3

NDEK LER ........................................................................................................... G R .......................................................................................................................... I. BLM: ARATIRMANIN KAPSAMI VE ALANI ......................................... 1. ARATIRMANIN PROBLEM ........................................................................... 2. ARATIRMANIN AMACI .................................................................................. 3. TEMEL SAYILTILAR..........................................................................................

4 6 8 8 9 9

4. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI ................................................................. 10 5. ARATIRMANIN YNTEM .............................................................................. 10 II. BLM: NEOL BERAL KRESELLEME ................................................... 11 1. NEOL BERAL KRESELLEME SREC N N TAR HSEL ARKA PLANI... 11 1.1. Kapitalizmin Ortaya k .................................................................... 11 1.2. Sanayi Devrimi ve Liberal Kapitalist Sistemin Ykselii ..................... 13 1.3. Yapsal Krizler ve Yeniden Yaplanma .................................................. 15 1.4. 1929 Krizi ve Keynesyen Paradigma ......................................................... 17 1.5. 1970 Krizi ve Neoliberalizm ...................................................................... 21 2. NEOL BERAL KRESELLEME .......................................................................... 25 3. NEOL BERAL KRESELLEMEN N HEGEMONYA PROJES : YEN SA ... 29 4. NEOL BERAL KRESELLEME ve DEVLET N ROLNDE DE M ......... 33 4.1.Yeni Kamu letmecilii .............................................................................. 35 4.2.Ynetiim ..................................................................................................... 37 III. BLM: NEOL BERAL KRESELLEME SREC NDEK TRK YE...... 45 1.YAPISAL UYARLAMA POL T KALARI ve DNM....................................... 2.1980 SONRASI TRK YE ............................................................................................ 45 48

3. TRK YEDE DEVLET N YEN DEN YAPILANDIRILMASI ............................... 51

4

3.1.Ynetiim........................................................................................................... 54 3.2. Ynetiimci Modele Gei Sreci: Kamu Reformu .................................... 57 IV. BLM NEOL BERAL KRESELLEMEN N TRK E T M S STEM NE ETK S .......................................................................................................... 63 1. NEOL BERAL E T M POL T KALARI .................................................................. 63 2. NEOL BERAL E T M POL T KALARININ TRK YEDEK GRNM . 74 2.1. Neoliberal Politikalar ve Ulusal Eitim Sistemi ............................................. 81 2.2. Ulusal Eitim Sisteminde Yeni Model: Ynetiim ........................................ 83 2.3. Eitimde Ynetiimi Kurumsallatrma Adm: KYTK ................................ 87 2.4. Neoliberal Politikalar ve niversiteler ............................................................ 91 SONU.................................................................................................................................... 99 KAYNAKA.......................................................................................................................... 102 ZGEM ZET ABSTRACT

5

GR

Kapitalizmin 1970lerde yaad yapsal krizin sonucu olarak ortaya kan kreselleme, yirminci yzyln son eyreinden itibaren iktisadi/siyasi/kltrel yap ve srelere damgasn vuran bir dnm ifade etmektedir. Krizden k iin nerilen neoliberal politikalar kreselleme ideolojisinin taycln yaparken, sz konusu politikalarn szcln yapan uluslararas kurulular ve ok uluslu irketler de, lkelerin devlet yaplarn (konum, ama ve ilev ynnden) dnme zorlamaktadr. Devlete kar piyasa, kamuya kar bireyin yceltilmesi ve ekonomi dzleminde neoliberalizmin arlk kazanmasnn yannda, devlet yaplanmasnda sosyal devlet anlaynn terk edilip dzenleyici-etkin-ynetiimci devlet modeline geilmesi ynndeki politikalarn dillendirilmesi de, deime syleminin erevesini oluturmaktadr. Kreselleme sylemlerinin sadece iktisadi ilikiler temelinde deil; tm toplumsal ve kamusal alanlar ekonomik alana indirgeyerek yeniden dzenleme ve tanmlama abas, neoliberalizm ile yeni muhafazakar anlayn birleimi olarak nitelendirilen yeni sa proje zerinden yrmektedir. 1980 sonras Trkiyesinde i ve d dinamiklerin etkisiyle hakimiyet kuran yeni sa proje, kamu ynetimi ve ilevlerini yeniden tanmlamakta; devletin sunduu bir hizmet olarak eitim de zelletirme, piyasalatrma ve sermayeletirme gibi srelere maruz kalmaktadr. Trkiyede eitimin yeniden yaplandrlmas kamu ynetiminde; kamu

iletmecilii paradigmas ile ynetiim paradigmasnn temel argmanlarnn etkisinde gerekletirilmektedir. 1980lerden bugne kamu hizmetlerinin bedelsiz olmaktan karlmas, kullanan ya da yararlanan der ilkesiyle, devlet-vatanda ilikilerinin retici-tketici (mteri) konumunda dntrlmesi adm adm gerekletirilirken; eitimin yeniden yaplandrlmas srecinin son aamasn da ynetiimci devlet anlayn n plana karan Kamu Ynetimi Temel Kanunu Tasla oluturmaktadr.

6

Bu almada, neoliberal kreselleme srecinde devletin konumu ve ilevleri ile yeniden yaplandrma srelerinden hareket edilerek srecin eitim asndan ne anlama geldii irdelenecektir. Bu dorultuda I. Blm, almann problemi, amac, sayltlar, snrllklar ve yntemi hakknda bilgi vermektedir. II. Blmde ise, ilk olarak kreselleme srecinin tarihsel arka plan ele alnacak ve sreci ortaya karan gelimeler ile sre iersinde ortaya kan kavramlar/sylemler incelenecektir. Bu blmn sonunda ise srecin devlet asndan ne anlama geldii; devletin konumu ve ilevlerinde ortaya kard dnmler ele alnacaktr. III. Blmde ise kreselleme srecine uyum erevesinde 1980 ve sonrasnda Trkiyenin devlet yapsnda ortaya kan deiimler, uygulamaya giren dzenlemeler ve yol at/aaca sonular irdelenecektir. Son blmde ise neoliberal politikalar zelinde olmak zere kreselleme srecinin Trkiyedeki eitim sistemine olan etkilerine deinilecektir.

7

I. BLM: ARATIRMANIN KAPSAMI VE ALANI

1. ARATIRMANIN PROBLEM

Aratrmann konusunu; Kreselleme ve Eitim ilikisi balamnda, 1980 sonras Trkiyede hayata geen neoliberal politikalarn, eitim sistemi ve politikalar zerindeki etkileri oluturmaktadr. Kapitalizmin 1970lerde yaad yapsal krizin sonucu olarak ortaya kan kreselleme, yirminci yzyln son eyreinden itibaren iktisadi/siyasi/kltrel yap ve srelere damgasn vuran bir dnm ifade etmektedir. Sz konusu krizin zm olarak sunulan neoliberalizm ise kreselleme srecinin ideolojisini oluturmaktadr. Bu srete neoliberalizm, iktisadi adan olduu gibi, siyasal hedef ve toplumsal rgtlenme tarz ( nsel, 2004) olarak da tm dnyaya yaylm ve kresellemitir (lman, 2001). te yandan sadece iktisadi ilikiler temelinde deil; sivil toplum ve devlet gibi daha geni bir dzlemde de dzenlemeler yapmay hedefleyen neoliberal kreselleme iin; bu noktada bir tr hegemonya projesi olan yeni sa gndeme gelmektedir Yeni sa hegemonik proje siyasal ve kamusal alan da kapitalist ekonominin mantna gre yeniden tanmlamaya ynelmi ve bu anlamda, bir dizi toplumsal ilikiyi ekonominin belirleyiciliine sokma abas iinde olmutur. Toplumsal ilikilerin ekonomik ilikiler asndan yeniden tanmlanmas ve devletin kamu hizmetlerinden byk lde ekilmesi ve daha da nemlisi bir dizi alan ekonomik alana ekmesi, yaamn bir ok alannda olduu gibi eitim zerinde de etkili olmutur (Ercan, 1997; 49-50; Gney, 2003: 8). 1980 sonras Trkiyede i ve d dinamiklerin etkisiyle hakimiyet kuran yeni sa proje, neoliberal kresellemeyi temel hedef olarak almaktadr. Bu dorultuda ilerleyen Trkiye, kamu ynetimi ve ilevlerini yeniden tanmlamakta; devletin sunduu bir hizmet olarak eitim de zelletirme, piyasalatrma ve sermayeletirme gibi srelere maruz kalmaktadr.

8

Bu noktada yukarda belirtilen aklamalar erevesinde aratrmann temel problemi u ekilde formle edilebilir: Neoliberal kreselleme srecinde devletin yeniden tanmlanmas/yaplandrlmas; bir kamu hizmeti olarak eitimin de yeniden tanmlanmasn/yaplanmasn gerektirmektedir. Sz konusu yaplanmann baat unsurlar olan zelletirme, piyasalatrma ve sermayeletirme gibi sreler ise tm toplumsal kesimlerin kazanm olan eitim hakknn yitirilmesi anlamna gelmektedir.

2. ARATIRMANIN AMACI

almann balca amac, neoliberal kreselleme srecinde yer alan zelletirme, minimal devlet, yeni kamu iletmecilii, ynetiim vb. sylemlerin; siyasal ve kamusal alan kapitalist ekonominin mantna gre nasl yeniden tanmladn ve bata eitim olmak zere kamu hizmeti anlaynn (Trkiye rnei zerinden) nasl dnme uradn gstermeye almaktr.

3. TEMEL SAYILTILAR

almann temelini oluturan saytllar, u ekilde sralamak mmkndr: 1. Kreselleme, kapitalizmin gelimesi, yaylmas ve derinlemesi anlamn tamaktadr. Dier bir deile kreselleme dorudan kapitalizmle balantldr. 2. Neoliberalizm ve yeni sa proje, devletin sosyal niteliinin tasfiyesini amalamaktadr. 3. Neoliberal eitim politikalar, eitimi bir hak olmaktan karmakta, alnp satlabilen bir meta haline dnmektedir 4. Eitimde reform srecinde yeni kamu iletmecilii ve ynetiim uygulamalar eitimi tmyle piyasa malna dntrme/sermayeletirme srecinin birer paralardr.

9

4. ARATIRMANIN SINIRLILIKLARI

Aratrma, literatr verilerini derlemekte ve literatrde yer alan tartmalar zmlemekle snrldr. Bu erevede aratrmada yer alan konular ve ulalan sonular literatr taramasnda ulalan verilerle snrl kalmtr.

5. ARATIRMANIN YNTEM

Aratrma literatr taramasna dayal kuramsal-analitik bir almadr. Sz konusu varsaymlar literatr verileri ekseninde test edilmektedir. Varsaymlar arasndaki ilikiler zmlenmi ve gerektiinde sentezlere ulalarak bir nedensellik modeli kurulmaya allmtr. Neoliberal kreselleme srecinin ve sylemlerinin (iletmecilik, ynetiim vb.) nasl ilerlik kazand noktasnda alma, betimleyici bir yaklam sergiledii gibi; sreci eletirel teorik bir perspektifle deerlendirmektedir. Analitik yaklam erevesinde ise, sz konusu sre ile etki ettii unsurlar arasnda bir nedensellik modeli kurgulanmaya allmtr. Bu erevede kreselleme, neoliberalizm, yeni sa ve ynetiim almann bamsz deikenlerini oluturmaktadr. Ele alnan konularn ncelikle tanmlanmas yolu izlenmi, daha sonra ise konunun toplumsal/siyasal alanla olan ilikisi ve etkileri deerlendirilmitir. Bu balamda sz konusu almann baml deikenleri ise; devlet, kamu hizmeti ve eitim olmaktadr.

10

II. BLM: NEOL BERAL KRESELLEME

1. NEOL BERAL KRESELLEME SREC N N TAR HSEL ARKA PLANI

1.1. Kapitalizmin Ortaya k

XV. yzyl ile XVIII. yzyl arasnda Bat Avrupada kendini gsteren yeni toplumsal dzen olarak tanmlanan kapitalizm, yaamn her alannda; ekonomide, politikada, dncede, bilim ve teknolojide yeni oluumlar kapsayan bir dnm ifade etmektedir. Hi kukusuz kapitalizmi belirleyen temel e meta retiminin giderek yaygnlamas ve evrensel hale gelmesidir. Meta retiminin belirleyici zellii, mal ve hizmetlerin esas olarak pazarda satlmak amacyla retilmesidir. retilen mal ve hizmetlerin giderek daha byk blmnn pazara girip deiime konu olmas ise kanlmaz olarak i blmnn gelimesini gndeme getirmektedir. Dier bir deyile kapitalizm, ekonomik olarak hem retim yapsnn hem de i blmnn geliimine bal olarak toplumsal yapnn srekli deiimini ifade eden dinamik bir oluum srecidir (aylan, 1995: 18-19). Bununla birlikte kapitalizm terimi bir ekonomik sistemin ad olmasnn yannda, kimi zaman bir kuram, bir dzeni ifade ederken, kimi zaman da bir ideolojiyi ifade etmektedir. Kapitalizmin XV. yzyldan itibaren etkin hale gelmesiyle birlikte kurumsal olarak yaplanma ihtiyac ve XVI. ve XVII. Yzyl Avrupasndaki siyasi ve ekonomik btnlemesi, mutlak monarilerin kurulmas ile salanmtr. Ulus-devletlerin ilk tezahr olarak da tanmlanan mutlak monariler, gerektiinde zor kullanarak da olsa burjuvazinin ihtiyalarna karlayacak nitelikte bir merkezi kontrol salamay baarmtr. Burjuva ideolojisinin XVI. ve XVII. yzylda mutlak monariler ile grnr hale gelmesini salayan ve en temelde ortaya kan i karklklarn son bulmasn hedefleyen -zellikle talyada Machiavelli, ngilterede Hobbes ve Fransada Bodinin ortaya koyduu- fikirler; mutlak monarinin hangi gereksinimleri karlayacann ve burjuvazinin daha sonraki dnemler iinde ihtiya duyaca alt yapnn ekillenmesini salamlardr. Bu dorultuda yasalarla salanan dzen, ekonomik olarak merkantilist

11

politikalarla desteklenmi, ve sz konusu burjuva ideologlarnca da yeni dzenin alt yaps da teorik olarak kurulmutur (enel, 1982; 362-419; aylan, 1995: 18-26; Yrk, 2004: 17-19). Kapitalizmin gereksinim duyduu pazarn genilemesi ve kurumsal

yaplanmasnn grnr hale gelmesi asndan mutlak monariler, ok nemli ilevler stlenmitir. Bu ilevlerden birincisi olan yasa ve dzen salama ilevi ile mutlak monariler; bir bar ortam yaratarak pazar mekanizmasnn geliimini, meta retiminin yaygnlamasn/kolaylamasn ve bylece sermaye birikiminin gvence altna alnmasn salamtr. kinci olarak, etkin bir kamu finansman sistemi ile; dnya pazarnda yarabilmenin arac olan, dzenli ordularn kurulmas ve buna ek olarak, yasalar uygulayp yorumlayacak bir yarg sistemi iin gereken kaynak salama ilevini yerine getirmitir. Ve son olarak da, ekonomi politikas olarak uygulanan merkantilizm ile; XVIII. yzyla kadar srecek olan ticari kapitalizme uygun sermaye birikiminin gerekletirilebilmesini salamtr. Merkantilizme gre bir lkenin zenginliinin o lkenin sahip olduu deerli madenlerin miktar ile llyor olmas ve dnyada sabit bir oranda bulunan bu madenlere sahip olma zorunluluu, devletleri birbirleri ile kesin bir yara srklemitir. Bu noktada devlet de birikim srecindeki aktif rol ile bir lkenin dieri zerinde ticari fazla salamasna hizmet etmitir (aylan, 1995: 21-23; Yrk, 2004: 19-20). Merkantilist dnem ayn zamanda smrnn bilincine varld dnemdir ve smr lke d zenginliklere el konulmas eklindedir. Ayrca Merkantilist dnem, sermayenin her trl yoldan biriktii, byk krlara ulama abasyla toplumun ekonomik ve sosyal yapsnn deitii ve bunun yannda teknolojik ilerleme sayesinde sanayi kapitalizminin koullarnn hazrlanp olgunlat bir dnemdir (Selik, 1988: 129).

12

1.2. Sanayi Devrimi ve Liberal Kapitalist Sistemin Ykselii

Sanayi devrimi, retim ve ekonomi alanndaki devasa deiimi ifade etmektedir. zellikle de sermaye birikimi, byk pazarlarn oluumu, geni hammadde kaynaklarna ulalmas ve makinenin bulunuu sanayileme srecini hzlandran nemli etkenlerdendir. Bunun yannda mali alanda yaanan gelimeler, kredi kullanma ve bankaclk faaliyetlerinde olaanst bir hacim art salamtr. Bylece, kapitalist sistemin dinamik zellii olan sermaye birikmeye balam ve bilimsel bulularn sanayiye dntrlmesi iin gereken finansman salanmtr. Sanayi devrimiyle sermayenin ticaretten sanayiye kaymas kapitalist snf, engellenemez bir gce ulatrmtr. Genel olarak Sanayi Devrimi, el tezgah ve zanaat retiminin yerine makinelerle donatlm fabrika retiminin gemesi ve organik enerjinin yerini geni lde buhar gcnn almasdr. Bu yeni srete retim, yeni yntemlerle ve yn olarak yaplm ve makine, retim srecinde giderek insann yerini almtr. Makinelemeyle birlikte retim iinde iblm ve uzmanlama genilemi; yeni teknik ve iblm bir yandan kiisel verimi dier yandan da toplam retimi byk lde ykseltmitir. Bu sre, ticari kapitalizmin iktisadi dncesi merkantilizme tepki olarak ve sanayi kapitalizmin szcln yapan iktisadi retinin yani liberal kapitalist sistemin douunu ve gelimesini salamtr (Talas, 1980: 64). Sanayi devrimiyle birlikte ortaya kan kapitalist retim tarz, retimde farkllamaya neden olmutur. Fabrikalarn kurulmasyla beraber, geleneksel retim kalplar terk edilerek retim makinede yaplmaya balamtr. Sz konusu olan artk byk miktarlarda kitlesel fabrika retimidir. Bu sebepten tr kapitalizmin temel gereksinmesi; tesis ve makineleri altracak nitelikli emek olmutur. Bu yeni retim yaps, iblm ve uzmanlamann gelimesini gerektirmektedir ki ite bu erevede eitim, gereksinim duyulan emei yaratacak yegane unsur olarak ortaya kmaktadr. Kapitalizmin geldii bu yeni aamada yeni tr bilgi ve becerilere sahip igc gereksinmesi nedeniyle eitim, devletin belirlenimine giren en nemli d ekonomilerden birisi olmutur (aylan, 1995: 36). Bu noktada gerek anlamda eitimin

13

bal bana bir kurum durumuna gelmesi, bir rgt ve ynetim sreci iersinde var olmas hi kukusuz sanayi devriminin rndr. Kapitalizmin bu yeni aamada eitim gereksinmesi; yukarda bahsettiimiz ekonomik nedenler/amalar yannda toplumsal adan da ortaya kmtr. nk bu dnm srecinde yepyeni bir toplumsal yap kurulmutur ve bu yeni yapnn tm toplumsal kesimler tarafndan anlalmas/benimsenmesi gerekmitir. Sz konusu yapnn yaygnlamas; tm kural ve kurumlaryla yerlemesi iin bir aktarc kurum olarak eitim; giderek n plana kmtr. Bu ilev zellikle kapitalist toplumsal ilikiler ve yaam tarz olarak modernizmin varl ile zel bir anlam kazanm, eitim kurumsallat lde okullar vatandalk ve dolaysyla yeni kapitalist topluma zg bireyin retildii alanlara dnmtr (Ercan, 1999: 252). te yandan, sanayi devrimiyle birlikte ticari kapitalizmle gelien sermaye, iktidar aracsz kullanma gereini duymaya balam; yeni ekonomik glerin daha rahat almasn salayacak yeni dzenlemeler, siyasal ve ekonomik projelerin hazrlanmas kanlmaz olmutur. Bu erevede devlet yeni bir takm ilevlerle tanmlanmaya balanm ve yeni bir ideoloji ykselie gemitir: Liberalizm. Hem ekonomik hem siyasal hem de felsefi bir kuram olarak liberalizmin ekonomi kuramna yansmas ise klasik iktisat olmutur. Klasik iktisadn en temel sav; pazarn ileyii kendi haline brakldnda grnmez bir el tarafndan kendi kendine dengeye gelecei ve bu kendiliindeliin sonucunca uyumlu bir btnln ortaya kaca eklindedir. Bu nedenle devletin bu mekanizmaya hibir biimde mdahalede bulunmamas gerekmektedir (Braudel, 2001: 371-373; aylan, 1995: 27; Yrk, 2004: 20-21). te yandan devletin mdahalesini olumsuzlayan liberalizm, bu dnemde sermaye asndan bir kar unsuru olmayan alanlar, eitimde olduu gibi, toplumsal gereksinme ortam asndan ele alarak devlet mdahalesini ngrmektedir (aylan, 1995: 37). Devlet mdahalesinin olmamas gerekliliini anlatan, klasik iktisadn temel argman Laisser faire, laisser passer (braknz yapsnlar braknz gesinler) ise siyasi dzenlemelerin yeni sorunsallarna iaret etmektedir. Ekonomik ve sosyal alanda tam bir zgrlk iinde gelien liberal kapitalist sistem temelde badamas g

14

sorunlar da beraberinde getirmitir. Sanayi Devrimiyle birlikte lkelerde birikmi olan sermaye, hem kiilere hem de uluslara byk gler salam ve yaam standardn nemli derecede ykseltmitir. Sanayileme, kapitalist lkelerle teki lkeler arasnda byk farkllklara neden olmu ve bu farkllklar eski smrgelerin daha byk lde iktisadi smrye hedef olmalarn; sanayileecek kadar ilk sermaye birikimine sahip olmayan lkelerin de yar-smrgelemelerini dourmutur (avdar, 2003: 57). Bununla birlikte Sanayi devrimi, retim tekniklerine getirdii yeniliklerin yan sra, ekonomik alanda dnemsel ar retim krizleri gibi birok sorunu da ardndan srklemitir. Bu yeni dnyada bir taraftan liberal kapitalist sistem snrsz zgrlkler iinde geliirken, dier yandan milyonlarca insan en temel ihtiyalarn bile karlayamaz ve retim bu insanlara ulaamaz duruma gelmitir. Sistemin mantna uygun olarak tam bir serbestlik iinde oluan gelir dzeyleri buna olanak vermemi ve yine sistem iinde, fazla ve tketilemeyen retim krizi, yaygn ve yapsal isizlie de neden olmutur. Buna bozuk alma koullar, dk cretler ve giderek byyen snf ayrlklar ve atmalar, yaratlan servet ve zenginliin adil yaylamamas ve gelir adaletsizliinin yaygnlamas gibi nemli sorunlarn eklenmesi liberal kapitalist sistemin temel felsefesi Laisser faire yi sarsmtr.

1.3. Yapsal Krizler ve Yeniden Yaplanma

Sermaye birikimine dayal kapitalizmin ileyii, bu birikimin daralmas ya da duraksamas durumunda konjonktrel veya yapsal krizler biiminde kendini gstererek, bir takm dnmleri zorunlu klmakta; ekonomik ve toplumsal yaplarn (zellikle de devletin) sermaye birikiminin devamn salamak zere yeniden dzenlenmesini gerektirmektedir. Bu erevede devlet tarafndan uygulamaya konulan ekonomi politikalar, kriz koullarnn hafifletilmesini salamaya dnk nlemleri iermektedir. Fakat ayn zamanda kapitalist retim ilikileri iinde devlet, birikimin devamn salarken bir taraftan da sisteme meruiyet kazandrma ilevine de sahiptir. Bu

15

erevede kapitalizmin 1929 ve 1970lerdeki dnya leindeki krizleri de yapsal bir kriz nitelii tamasndan dolay devletin yeniden yaplanmasn gerektirmitir. Gouverneur (1997)a gre kapitalizmin ileyiinde krizler iki temel biimde ortaya kmaktadr. Bunlardan ilki, devrevi olarak srp giden konjonktrel krizler; dieri ise kapitalizmin kendini yeniden biimlendirmesini salayan yapsal krizlerdir. Konjenktrel krizler, bir konjonktr devresindeki arzn talepten fazla olduu, geici ar retim durumu olarak tanmlanabilir. Bu sreci ise, retimin azalmas ile durgunluk safhas izlemekte ve sonuta toplam arzla toplam talep arasnda yeniden denge kurulmas salanmaktadr. Konjenktrel kriz evresinde, yeniden dengenin oluumunu salayan bir takm gelimeler yaanabildii gibi, artan rekabet ortamnda ayakta kalamayann elimine edilmesi ve pazarn olanaklarndan daha gl olann daha fazla yararlanmasna da imkan salanabilmektedir. Yapsal krizler ise, birikimin normal oluumunu engelleyen temel sorunlarn mevcut olduu durumdur. Yapsal krizlerde, sistem iinde kkl deiimler belirmekte ve bu deiim, iktisat teorilerinde olduu gibi, ideolojik sylemde ve devlet gibi kurumlarn ilevlerindeki farkllamalarda da kendisini ortaya koymaktadr. Ksaca kriz, yol gzergahnda bir kaza deildir. Tam tersine, zel giriime ve reticiler aras rekabete dayal bir toplumda ve her eyden nce periyodik olarak bir kar orann eski haline getirmenin bir aracdr (Gouverneur, 1997: 243; Yrk, 2004: 28). te yandan Ercana gre kapitalizm iine girdii krizlerden kabilmek iin kendine yeni sermaye alanlar bulmakta ve bu yeni sermaye alanlarn kapitalizme uyarlayarak yeniden uyarlamakta ve kendini yeniden yaratmaktadr. rnein ileride ele alacamz 1970lerdeki yapsal krizden kabilmek iin kapitalizm; bir nceki dnemin katlklarn esnekletirmi ve sermayenin hareket alann geniletmitir. Eitim de yeni bir sermaye alan olarak kapitalist sisteme bu ekilde dahil edilmitir (Ercan, 1996).

16

1.4. 1929 Krizi ve Keynesyen Paradigma

Yirminci yzyln balamasyla dnya kapitalizmi uzun srecek derin bir iktisadi ve siyasal kriz iine girmitir. Sanayi devriminin giderek yaygnlk kazanmas, btn dnyann sanayi kapitalizmine almas, sanayileen lkelerde toplumsal gerilimlerin ve atmann ykselmesi ve kapitalist merkezler arasnda giderek artan bir rekabetin gndeme gelmesi bu dnemin temel zellikleri olarak sralanabilir (aylan: 1995: 4546). 1929 krizi retimin dmesi ve isizliin artmas gibi ekonomik sorunlara yol am ve bununla birlikte ok byk toplumsal ve siyasal alkantlara neden olmutur. Krizin siyasi nedenleri arasnda; eitli devrim giriimleri, retici gleri tahrip eden ve sosyal alkantlara sebep olan dnya savalar ve bat dnyasnda ortaya kan faist rejimler gsterilebilir. Krizin ekonomik nedeni, yeni bir retim sistemi olarak yn retim sistemi ya da Fordizmin ortaya kmasdr (Kazgan, 1995: 27). Fordist retim sistemi, standart mallarn retimine ynelik zel bir teknik ve i blmn kapsayan bir retim konfigrasyonu olarak tanmlanabilir. Yar kalifiye ve uzman ii kullanan bu retim sisteminin temelini, -montaj bantlar gibi- zel mekanik sistemler ve makineler kullanarak yaplan kitlesel retim oluturmaktadr (Jessoptan aktaran lman, 2001). Krizin bir dier ekonomik nedeni ise altn standartlarna dayal uluslararas finans sisteminin kmesi ve bylelikle bir sistem olarak kapitalizme olan gvenin sarslmas olduu sylenebilir (aylan, 1995: 55-56). Krizi derinlemesindeki en nemli etmen ise, zellikle Almanya ve ABDnin alternatif iktisadi gler olarak ortaya k ve ngilterenin nclnde oluturulan uluslararas iktisadi dzenin sorgulanr hale gelmesidir. Bunun doal sonucu olarak daha geni piyasalara duyulan ihtiya, uluslararas dzeyde bir ibirlii yerine bloklamalara yol aarak savalar ortaya karm ve savalar da piyasalar yeniden istikrarsz klmtr (Kazgan, 1995: 25-28). Bu balamda, kapitalizme uluslararas iktisadi ilikiler asndan reglasyon salayacak yaplanmalara olan ihtiya son safhasna ulamtr (Yrk, 2004: 30).

17

Klasik liberalizmin snrl sorumlu devlet anlay ve serbest piyasa reeteleri sz konusu krizi amaya yeterli olmamtr. Krizin zlmesi ancak devlete yeni ilevler kazandrlmas ve yeni bir yaplanma ile salanmtr. Bu dorultuda, gerek bu dnm salayacak politikalar gerekse geerli iktisat kuramna alternatif olacak bir teoriyi Keynes retmitir. Keynesin kuramsal k noktas; pazar mekanizmasnn tam istihdam gerekletiremeyecei grdr. Keynes, retimin toplumda etkin talebi belirlediini ve istihdam dzeyinin de etkin talebe bal olarak oluacan belirtmektedir. Sonuta etkin talebin yksek olabilmesi iin tketim ve yatrm miktarnn yksek olmas gerekmektedir. Bu sorunu zmek iinde devletin etkin talep ynetimi anlay iinde ekonomiye mdahale etmesi gerekmektedir. Devletin talep ynetimi dolayl tevikler salama, dorudan doruya devlet harcamalar ile talebi ykseltme, faiz hadleri ile oynayarak zel firmalarn daha yksek yatrm yapmalarn tevik etme, gerekirse kamu eli ile ucuz kredi verme ve dorudan devlet eli ile mdahale biimlerini iermektedir (aylan, 1995: 60-63). Keynesin teorisi, sreklilik arz eden durgunluk ve isizlik sorununa bir cevap niteliinde olduu gibi, devlete ykledii ekonomiye talep artrc politikalar retmesi grevi ile, Fordizme ihtiya duyduu pazar koullarnn yaratlmasn olanakl klmaktadr. Sonuta liberalizmin snrl sorumlu devlet anlay yerini merkez lkelerde refah devleti (sosyal devlet) uygulamalarna, evre lkelerinde ise ulusal kalknmac politikalara brakmtr (Aydn, 1999: 2-5). Refah devleti anlay, kinci Dnya Savandan sonra merkez lkeleri yneten iktidarlara yeni bir meruiyet zemini oluturacak biimde, burjuvazi, proletarya ve devlet arasnda varlan bir mutabakatn sonucu olarak gelimitir. Teorik almlarn nemli lde Keynesyen zmlemelerden alan, uygulamada ise bu zmlemelerin yan sra Marksizmden de ksmen etkilenen bu anlay, liberal paradigmay reddeden bir zemin zerinde ykselmektedir. Bu zemini, retilen mal ve hizmetlerin bllmesi srecine siyasi otoritenin (devlet) mdahale etmesi olarak tanmlamak mmkndr. Nitekim, bir taraftan savatan hemen sonra balayan yeniden imar srecinde yaplan harcamalarn ve dneme damgasn vuran silahlanma yarnn, dier taraftan da refah devleti anlaynn gerekli kld uygulamalarn talep seviyesinde meydana getirdii art sayesinde,

18

kapitalizmin kar karya bulunduu yapsal kriz alm, byme ve buna bal olarak kar hadlerinin ykselmesi salanmtr (aylan, 1995: 60-68; Snmez, 1998:145). Gelimi lkelerde refah devleti, azgelimi lkelerde ulusal kalknmaclk biiminde nitelendirilen sosyal devlet, ekonomik ve toplumsal yaama kamusal aralarla dorudan ve dolayl olarak mdahale etme yetkisiyle donatlm devlettir. Bu yetki, satlar srasnda fiyatlarn denetiminden, kamu iktisadi teebbsleri araclyla dorudan retimde yer almaya ve fiyatlarn oluumunda belirleyicilie dek uzanmaktadr. Sosyal devlet yaplanmasnda eitim, salk, sosyal gvenlik, barnma, istihdam gibi alanlar nfusun her kesimine ak, herkese eit biimde ulalabilir olanaklar halinde devlete gvence altna alnan hak alanlar olarak grlmtr. Sonu olarak sosyal devlet, kapitalist toplumlarda nfusun byk ounluunu oluturan emeki kitleler iin vazgeilmez bir tarihsel kazanm olmutur. Bununla birlikte sosyal devlet, yalnzca emeki kitleleri dorudan ilgilendiren ilev ve aktarmlarla toplumun bu kesimine deil, ayn zamanda riskleri toplumsallatrma ve snf olarak sermaye kesiminin karlarn gerekletirme hedefiyle de dorudan sermaye kesimine de ak bir kategori olmutur (Gler, 2004). Merkezin sanayilemi lkelerinde, dneme egemen olan Keynesyen

paradigmadan alnan teorik destek ile gndeme getirilen ve ana amacnn makroekonomik istikrar salamak olduu belirtilen devlet mdahalesi, kamu harcamalar geniletilerek gerekletirilmitir. Kamu harcamalarnn geniletilmesini gerekli klan bir dier gelime ise, komnist rejimi dnyann dier blgelerine tamay ngren politikann oluturduu tehdittir. Sovyetler Birlii tarafndan izlenmekte olan bu politikann, kamu harcamalar geniletilerek refah devleti anlay egemen klnd takdirde etkinliini kaybedecei dnlmektedir (Kazgan, 1995: 42). Keynesyen refah devleti uygulamalaryla devlet; elindeki para ve maliye politikas aralar ile ekonomide kaynak kullanmnda etkinlii salamak, ekonomide i ve d dengeyi salamak ve gelir dalmndaki eitsizlikleri gidermek gibi grevler stlenmilerdir. II. Dnya Sava ertesinde yeni kurulan ulus-devletler de bu dnemde, ekonomi politikalarnda d basklardan uzak kendi ekonomilerini dzeltmeyi amalayan

19

ie dnk ithal ikameci sanayileme yoluna gitmilerdir. thal ikameci sanayileme politikasyla bu devletler, zel sektrn gelimesi iin n ayak olmak; yerli sanayiyi gmrk duvarlaryla d rekabetten korumak ve zel sektrn geliimi salamak gibi ilevler stlenmilerdir (aylan, 1995: 60-65). te yandan II. Dnya Sava sonras srete uluslararas dzeyde sistemin kendini yeniden kurmasn hedefleyen yeni kurumlarn oluturulmas sz konusudur. 1944te Bretton Woodsta alnan kararlarla, bugnk neoliberal kreselleme srecinin ba aktr kurumlar olan IMF (Uluslararas Para Fonu), DB (Dnya Bankas) ve DT (Dnya Ticaret rgt)nn temelleri atlmtr. IMFnin kurulu amac, uluslararas ticaretin yaylmasna ve dengeli bymesine yardmc olmak, sabit dviz kurunu denetlemek ve uluslararas ticaret yaplrken dviz deiimini kolaylatrarak dnya ticaretini tevik etmekti. Dnya Bankas ise sava sonras harap olan ekonomileri, yeniden ina etmek iin kurulmutu. Ayrca yelerden toplanan aidat ve uluslararas sermaye piyasalarndan borlarla finanse edilen banka, ticari bankalardan daha dk kredilerle faiz salamay hedeflemekteydi. 1994te DTne dnecek olan GATT (Gmrk Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlamas)nn amac ise, uluslararas ticareti ynetecek bir kurallar dizgesi belirleyerek, ulusal ticaret snrlamalarn azaltmakt (Ellwood, 2002: 27-33; Yrk, 2004: 34). Sonu olarak 1970li yllarda ba gsteren krize kadar yaanan dnemde, retim ve ticaret dnya genelinde nemli oranlarda artmtr. zellikle de retim cephesinde, teknolojik gelime ve igc verimliliindeki art, igc arz fazlalndan kaynaklanan cretlerin dk olmasna ynelik basklar ve bunun yan sra devlet harcamalarnda (yatrm ve askeri harcamalar) meydana gelen art; Keynesyen politikalar sonucunda uzun sreli bymenin kaynaklarn oluturmutur. Keynesyen refah devletinin ykseli dnemi olarak da adlandrlan bu dnemi biroklar tarafndan altn a olarak nitelendirmektedir. 1970lere gelindiinde, refah devleti uygulamalarnn dnya ekonomisinde yaratt bymenin sekteye urad grlmektedir. Birok bilim adamna gre sz konusu durmann nedeni; 1960-1970 dneminde uluslararas finansal piyasalarda

20

yaanan olaylar, OPEC tarafndan petrol fiyatlarnn 1973de yaklak -drt kat dolaynda ykseltilmesi, kamu finansman maliyetlerindeki art ve dnya genelinde artan igc maliyetleridir. Dnemin hegemonik gc ABD ekonomisinin gcnn azalmas ve az gelimi lkelerin kalknma sorunlarnn bu sistem iinde zlmesinde yaanan sorunlar; Bretton Woods sistemi iinde paralarn istikrarsz bir seyir izlemesine ve ABD dolarnn dalgalanmaya braklmasna, bu karar ise dier lkelerin de sabit para sistemini terk etmesine yol amtr. Bretton Woods sisteminin iki aya oluturan altn dviz standard ve sabit kurun terk edilmesi ile sz konusu sistem kmtr. Bretton Woods sisteminin k ayn zamanda ulus devletlerin btnleik sistemde ba aktr olduu Keynesyen refah devleti olgusunun da sonunu ifade etmektedir. Fakat bu gelimeler, sistemin yrmesinde nemli grevler stlenmi olan IMF ve Dnya Bankasnn lkeler sistemi zerindeki etkinliini ortadan kaldrmam, tam tersine bu kurumlarn etkinlii ilerleyen yllarda daha da artmtr (Dadelen, 2004: 12-13).

1.5. 1970 Krizi ve Neoliberalizm

1970lerdeki yeni ve evrensel kriz, daha nceki krizlerden farkl olarak retimde ve tketimde youn ve uzun sreli bir durgunluk ile kendini gstermitir. Keynesyen politikalarn ciddi bir eletirisine yol aan, durgunlukla birlikte grlen enflasyonu tanmlayan ve ilk kez bu dnemde belirginleen stagflasyon, krizin en zgn niteliini oluturmaktadr (aylan, 1995: 78-80; Aydn, 1999: 19-20; Yrk, 2004: 43). 1970lerdeki gelimeler kreselleme srecinin ortaya kmas asndan nemli gelimelere sahne olmutur. Bu dnemde ie dnk sanayileme stratejileri uygulayan lkelerin artan finansman gereksinimini karlamak amacyla petrol ihracats lkelerin ellerindeki petro-dolarlar [petrol ihracats lkelerde petrol ihrac yoluyla oluan byk dolar rezervleri veya fonlar (Kazgan, 1995)] sanayilemi lkelerdeki finans kurulular yoluyla azgelimi lkelere ynlendirilmeye baland. Bunun sonucunda, ksa srede nemli bir art gsteren uluslararas zel finansal akmlar, bir yandan azgelimi lkelerde uygulanmakta olan ie dnk sanayileme modelinin bir sre daha srmesine olanak tanrken, dier yandan zel finansal piyasalarn nemini artrarak imdiki kresel

21

dalgann nc bir unsuru olmutur. Srecin sonunda ortaya kan uluslararas bor kriziyle birlikte bu modelin sona ermesi ve uluslararas kurulular gdmnde neoliberal politikalarn azgelimi lkelerin ok byk bir ksmn iine alacak bir biimde yaygnlamas sz konusudur. Bu ise; bugn kreselleme olarak nitelendirilen srecin fiilen balamas anlamna gelmitir. Ard arda gelen petrol krizleri srasnda petrol ihracatlaryla ithalatlar arasnda gzlenen kar atmalarnn katksyla azgelimi lkelerin birlikte tek bir vcut olarak hareket etme abalarnn sekteye uramas ve sonunda bu birlikteliin k ve kalknmacla olan ilginin azal; kreselleme srecinin yaygnlamasyla ayn yllara rastlamtr (Kazgan, 1995; Keyder, 1996, enses, 2006). Krize gelinen srete, gelimi lkelerdeki toplam talep azalmaya balam, lke pazarlar ulusal snrlara ulam ve refah devleti uygulamalar nedeniyle artan cretler, irket karlarn drmtr. Gelimi lkelerin kendi ilerinde yaadklar fazla retim eksik talep krizine dnya petrol fiyatlarndaki artlar da eklenince krizin boyutlar daha da derinlemitir. Tm bu gelimeler ise Keynesyen politikalarn ciddi bir ekilde eletirilmesine yol amtr. Bylece krizle e zamanl olarak merkez lkelerde klasik liberalizmi savunan okullar ve kiiler (Friedrick von Hayek nderliindeki NeoAvusturya Okulu, Milton Friedman nderliindeki Chicago ktisat Okulu vb. gibi) nem kazanmtr. Keynesyen ekonominin baarszl zerine krizden k iin yeni politikalar reten sz konusu iktisatlar ve okullar tm dnyada neoliberalizmin etkili olmasn salamlardr (Aktan, 1994:s.27). Neoliberalizmin ideolojik kklerini klasik liberalizmde (klasik iktisat) bulmak mmkndr. Adam Smith, Bentham, Burke, Humboldth, John Stuart Mill gibi klasik iktisatlarn ne srd zere, doal uyuma ve btnlemeye sahip olan meta retim ve deiim sistemine dardan, hi bir ekilde mdahale yaplmamaldr. Bu erevede devletin grevi; piyasa mekanizmasnn ileyiini gvence altna almak, geliiminin nndeki engelleri kaldrmak bunun dnda asla piyasaya dokunmamaktr. Grnmez el ve Laisse-faire (braknz yapsnlar) anlay bu erevede liberalizmin en temel argman olmutur. Ancak mdahaleci olmayan devlet dncesi kapitalizmin 1929deki yapsal krizi ve ertesinde refah devleti anlay ile

22

birlikte bir mddet kesintiye uramtr. Refah devletinin krizine kout olarak gelien neoliberalizm; kapitalizmin son yapsal kriziyle birlikte uygulama alan bulmutur (Dadelen, 2004: 8-10) Neoliberalizm, klasik liberalizmin temel savunularn aynen benimsemektedir. Bu anlamda klasik liberalizmin bir yeniden ne srl olarak deerlendirilebilir. Ancak neoliberalizmin yenilii, liberalizmin sosyal devletle tanm bir dnyann koullarnda retilmi olmasndan kaynaklanmaktadr. Neoliberalizm bu erevede, toplumu snrsz bireysel zenginlemenin ykc etkilerinden korumak iin 19. yzyln ortalarndan itibaren kapitalizme empoze edilen btn kolektif yaplar, sermaye karll nnde engel oluturduu gerekesiyle ykmay ve de serbest piyasa mekanizmas iine yerletirmeyi amalamtr (Ikl, 2001: 482). Neoliberalizmin tam anlamyla kuramsallatrlmas, 1950-1960l yllarda kendini iyice gstermeye balayan Parasalc Okul ( ng. Monetarism) dier adyla Chicago Okulundan Milton Friedman, Avusturya ktisat Okulundan politik iktisat Friedrich Hayek ve bu akademisyenlerin rencilerinin nclnde gerekletirilmitir. 1929 krizi sonras dnemin hakim yaklam olan Keynesyen politikalar eletiren Friedman ve Hayekin grleri 1970li yllarn banda yaanan ekonomik kriz sonras araylar neticesinde ilgi grmeye ve uygulanmaya balamtr (Aktan, 2004: 165-200). Friedman ve Hayeke gre, devletin ynetsel, siyasi, ticari, finansal aygtlar zerindeki mdahaleler sosyal refah azaltmaktadr; bu bakmdan da devletin faaliyetleri ve kontrol olanaklar sadece ulusal dzlemde deil; uluslararas dzlemde de snrlandrlmaldr. zgrlmz korumas iin kurduumuz devlet, zgrl yok edici bir Frankesteina dnmemelidir diyen Friedman, Keynesci politikalarn yer verdii devlet kontrollerine ve mdahalelerine ciddi eletiriler getirmektedir. Serbest piyasa sisteminin yegane hakimiyetini savunan neoliberal kuramclara gre devlet; vatandalarnn i ve d gvenliini, adalet ve dzenin srekliliini salamal; zel anlamalara uyulmasn, rekabeti piyasalarn glendirilmesini ve para sisteminin kontroln amalamaldr. Bu erevenin dndaki btn siyasal, ynetsel, finansal ve

23

ticari faaliyetler ayn zamanda, liberalizasyon politikalar ile devletin kontrol ve mdahale alanndan karlmaldr (Friedman, 1988: 65-70; Dadelen, 2004: 10). Bununla birlikte Hayek, von Mises gibi neoliberal dnrler, Marksizm ve sosyal demokrasiyle aralarndaki fark kkl bir kopu olarak sunarken klasik liberalizmle neoliberalizm arasnda bir kopu deil, sreklilik olduunu savunmaya zen gstermilerdir. Oysa sosyal haklarla tanm bir dnyada liberal retiyi ok basitletirilmi bir kar paradigmasna indirgerken, akl, tercihleri ve eylemiyle bir btn iinde iktisadi bireyi mutlaklatrarak geleneksel (klasik) liberalizmden uzaklamlardr. Bulunduklar toplumun en muhafazakar kesimlerinin istemlerini yanstan neoliberal kuramclar, salt kendi karlar peinde koan insan faaliyetlerinin tek bana adalet ve ahlak normlarna uygun yantlar retebileceini, karn yegane ve yeterli iktisadi etkinlik kstas olduunu savunarak para gcne dayal toplumsal hiyerarinin meruluunu teyit ederlerken, liberalizmin klasiklerinin zmlemelerini ok dar bir perspektiften yorumlamlardr. Bu erevede nsele gre 20. yzyln son eyreine damgasn vuran neoliberal akm, iktisat ideolojisinin en dogmatik ve en saldrgan mezhebini oluturmaktadr ( nsel, 2004: 10-11). Neoliberal ideoloji, iktisadi insan ve iktisadi toplum idealinin, tarih ve toplumdan btnyle arndrlp sadece iktisadi gelime dinamikleri asndan deil, siyasal hedef ve toplumsal rgtlenme tarz asndan da hakim mevzileri hzla igal etmektedir. Tketim toplumunun gelimesi ve hizmet sektrne dayal bir ekonomik canlln glenmesinin de desteiyle neoliberalizm, tm dnyada bireyin zerkliini mutlaklatran bir bireycilik devrimine kaynaklk etmektedir. Siyasann birey ve sivil toplum lehine lavedilmesine dayanan bu bireycilik devrimi, son kertede kamu olgusunun, ortaklk duygusunun anlamn kaybetmesinden beslenmektedir ( nsel, 2004). Bylece klasik liberalizmin iki temel amac olarak sunulan ekonomik ve siyasal zgrlk, birlikte gereklemek yle dursun giderek birbirinden kopmaktadr. Serbest piyasa kurallaryla ba baa braklan kitleler, devletin salad transferlerin nemli lde azaltlmas ve hatta tmyle ortadan kaldrlmas sonucunda yoksullamakta; te yandan, yeterli siyasal katlm ve liberalleme salanamad iinse, karar srelerinden giderek uzaklamaktadrlar (enses, 2003: 321-333).

24

1970lerin krizini bir verimlilik krizi olarak tanmlayan neoliberalizm kuramclar (yeni sa projenin savunucular); bu krize enflasyon, ii sendikalar, refah harcamalarnn art, devlet tekelleri, piyasa oyuncularnn hareket serbestliinin kstl olmas, geleneksel, toplumsal ve ahlaki deerlerin rmeye balamas gibi sebeplerin yol atn ileri srmlerdir. Buna gre, krizin temeli refah devleti uygulamalardr ve zm ise denk bte oluturmak iin kamu harcamalarnn kslmasdr. Bu sebepten tr zellikle Hayek ve Friedman krizden k iin devletin ekonomi ve toplum zerindeki etkisinin azaltlmasn savunmulardr. Bununla birlikte ulusal piyasalarn uluslararas piyasalarla eklemlenmesini salamak amacyla dereglasyon (yasal ve kurumsal liberalizasyon) politikalarnn hayat geirilmesini nermilerdir (Topal, 2002: 66). Sonuta, 1970li yllarn bandan itibaren karlarn dmesi eilimini hzlandrarak ortaya karan tam istihdam ve sosyal gvenlii salamaya ynelik Keynesyen ekonomi politikalar terk edilmeye balanm, bunlarn yerini 19.yzyl klasik liberalizmin yeni bir versiyonu olan ve finans piyasalarnda snrlama ve devlet kontrolnn kaldrlmas gibi uygulamalarla kar orannn tekrar ykseltilmesini hedefleyen neoliberal ekonomi politikalar almtr. Eitim asndan bu politikalarn en nemli sonucu, eitim hizmetinin piyasa koullar iine ekilip eitim arznn zel sektr tarafndan sunulmas ve piyasa koullarnda sunulan eitim hizmetinin bedelinin de bu artlar altnda belirlenmesi olmutur. Bunun sonucunda toplumda frsat eitlii yaratmak iin eit artlarda sunulmas gereken eitim hizmetinden gelir seviyesi dk olan kesimlerin yararlanamamas durumu ortaya kmtr.

2. NEOL BERAL KRESELLEME

Kreselleme yirminci yzyln son eyreinden itibaren iktisadi/siyasi/kltrel yap ve srelere damgasn vuran dnm ifade etmektedir. Sz konusu dnm temelde kapitalizmin gelimesi, yaylmas ve derinlemesi anlamndadr (Koray, 2006).

25

aylana gre yeni dnya dzeni olarak nitelendirilebilecek bu sre, dnya ekonomisini tek bir btn olmaya ynelten iktisadi bir sretir. Sermaye hareketleri, retim ve hizmet faaliyetleri, ticari ve teknolojik gelimeler, uluslararas bir nitelik kazanmaktadr. Kreselleme, kapitalizmin 300 yllk tarihi iinde gelinen son aamay ve kar hadlerinin daralmasyla yaanan refah devleti krizinden kn bir yolu olan verimlilik artnn ve pazarn bytlmesi araylarn temsil etmektedir (aylan, 1996: 21-22). Bu erevede kreselleme, asl olarak kapitalizmin 1970lerle birlikte yaad yapsal krizin sonucu olarak anlalmaktadr. Yeldana gre, Dnya kapitalizminin 1970lerden itibaren iinde bulunduu yapsal krizin kreselleme srecine yn veren dinamikleri drt ana balk altnda toplayabiliriz: (1) kapitalizmin altn a boyunca sren yksek birikim temposunun yaratt ar retime dayal kriz; (2) sz konusu dnemin sermaye/emek elikisine damgasn vuran Fordist endstriyel ilikilerin besledii kar skmas; (3) uluslararas kapitalist rekabetin younlamas; ve (4) finansal sistemin liberalizasyonu sonucu ykselen finansal sermaye ve speklatif birikim tercihlerinin sanayi yatrmlarnn nne gemesidir (Yeldan, 2002). Yeni teknolojik devrimlerle beslenen bu srete ba aktrler, Dnya Bankas, IMF, DT gibi uluslararas kurulular ile ok uluslu irketlerdir. Sz konusu srete kapitalizmin son yapsal krizinin zm olarak retilen neoliberal politikalar; az gelimi/gelimekte olan lkelere, istikrar ve yapsal uyum programlar olarak yansmtr. te yandan bu lkelerin kreselleme srecine uyumu ise; sz edilen uluslararas kurululara yelik erevesinde olurken, bu sre ayn zamanda yeni dnya dzeninin ekillenmesini salayc bir role sahip olmaktadr (enses, 2006; Yrk, 2004). 1970li yllarn sonunda itibaren IMF ve Dnya Bankasnn katklaryla neoliberal ekonomi politikalar azgelimi lkelerin byk bir ksmna hzla yaylmtr. Bu politikalar; mal ve faktr piyasalarnda fiyat mdahalelerinin kaldrlmas, d ticaretin ve finans piyasalarnn liberalizasyonu, K Tlerin zelletirilmesi, eitim ve salk bata olmak zere tm kamu hizmetlerinin zelletirilmesinin yaygnlamas ve

26

igc piyasalarnn esnekletirilmesi gibi amalar n planda tutarak bu lkeleri da ak serbest piyasa ekonomisi dorultusunda dntrme yolunda etkili olmutur (enses, 2006). Kreselleme srecinin ideolojik dayana neoliberalizmdir. Neoliberalizm gelimi lkelerde, 1970lerde sermaye birikimi srecinde yaanan krizi amak iin retilen ekonomik, sosyal, siyasal ve ynetimsel boyutlar olan kapsaml zmlerin dayand ideoloji olarak tanmlanabilmektedir. Bu ideoloji nce gelimi lkelerde ve kresellemeyle birlikte azgelimi lkelerde, sadece iktisadi gelime dinamikleri asndan deil, siyasal hedef ve toplumsal rgtlenme tarz olarak da hakim mevzileri hzla igal etmitir. Bu anlamda neoliberal kreselleme, kapitalist sermaye birikimi dinamiinin neredeyse 500 yllk gemii olan btn dnyay kaplayan yaylmaclnn hem hz kazanmas, hem de teknolojik, siyasal, sosyal ve kltrel olarak derinlemesi anlamn tamaktadr ( nsel, 2004). Kresellemeye hakim olan neoliberal sylemin; serbest ticaret, rekabet ortam, deregulasyon, zelletirme vb. kavramlar erevesinde yaplanan ekonomik; bir dieri de demokrasi erevesinde yaplanan siyasal, olmak zere iki boyutu bulunmaktadr. Bu anlaya gre ekonomik liberalizm demokrasinin tesisi ve salamlatrlmasn, dier bir deile; siyasal liberalizmi beraberinde getirmektedir. lmann da belirttii zere neoliberal sylemin ekonomik ve politik boyutlar birbirleriyle balantl; ancak iki ayr alanm gibi tanmlamas ve bu ayrm yaparak kendisini iki boyutlu gstermesi neoliberal ideolojinin gerek yapsn gizlemektedir. Neoliberal ideoloji, her ideoloji gibi bir btndr ve belli bir amac vardr. Bu ama, ulusar sermaye snfnn ve onun taycs durumunda olan uluslararas kurulularnn hayat grnn yaygnlamas ve menfaatlerinin gereklemesidir. Neoliberal ideolojinin, demokrasi sylemiyle, kendisini iki boyutlu gstermesinin temel nedeni; bu ideolojinin toplumun genel menfaatlerini yansttna dair bir kan yaratmak ve bylece ideolojiyi tm topluma mal edilerek gerek sahiplerini gizlemektedir. Bu ereveden bakldnda neoliberalizm, Bourdieunun tanmyla, kresel kapitalizmin gereklerine gre toplumlar yeniden yaplandrmaya ve sosyal ilikileri buna gre dzenlenmeye alan bir projedir (Bourdieuden aktaran lman, 2001). Bu projenin -rakipsiz-

27

hegemonyas kresellemeyi kapitalizmin dier i evrelerinden farkl klmaktadr. Sonu olarak neoliberalizm kresel boyutta bir hegemonya kurmutur, bir baka deyile neo-liberalizm kreselletirmi tir (lman, 2001). Neoliberalizmin hegemonyasn; dnya finans pazarlarnn denetimi (dier bir deile kresel ekonominin denetimi), medya ve iletiim tekelleri, teknolojik tekel, gezegenin doal kaynaklarnn tekelci kullanm ve kitlesel yok etme silahlar zerinde tekeller sayesinde salamaktadr. Bu be tekel bir btn olarak alndnda, neoliberal ideolojinin nasl bu denli gl bir hegemonya kurabildii anlalmaktadr (Amin, 1999: s.16-18; lman, 2006). Bununla birlikte neoliberal syleme gre piyasa mekanizmas prensibiyle kontrol dnda -ve olumlu ynde- gelitii iddia edilen kresel ekonomi, gerekte sk bir denetim mekanizmasna sahiptir. Sz konusu bu mekanizma, ABD liderliindeki G7ler -imdilerde G8- (Gelimi 7 lke ABD, Japonya, Almanya, ngiltere, Fransa, talya, Kanada ve son katlan ye olarak Rusya) tarafndan IMF, Dnya Bankas ve Dnya Ticaret rgt vastasyla yrtlmektedir. Temel ama ise; kresel piyasa disiplinini ve neoliberal ekonomik politikalarn dnyann drt bir yanna yaylmasn salamaktr Dnya Bankas, IMF ve Dnya Ticaret rgtnn oluturduu ayakl denetim mekanizmas ulusal ekonomilerin bu lkelerin istedii ynde yaplanmasn salamaktadr. Dnya Bankasnn temel ilevi ulusal ekonomilerin kresel ekonomiye entegrasyonunu salamaktr ve bu amala ihracata ynelik bymeyi tek alternatifmi gibi gstermeye almaktadr. Ayrca ok-uluslu irketler araclyla sermayenin gelimekte ve az gelimi lkelere sokulmasn destekleyen bir aktr grevini stlenmitir. IMF ise, d borcu olan lkeleri, Yapsal Uyum Programlar ile ulusal ekonomilerini uluslararas serbest ticarete ve finans aktivitelerine amaya, kamu harcamalarn ve dolaysyla kamu hizmetleri ksmaya, ii-iveren ilikilerini piyasa mekanizmasna brakmak amacyla devleti hakemlik konumundan ekmeye ve devleti ekonomik alandan tamamen silmek iin zelletirme yapmaya zorlamaktadr. Dnya Ticaret rgt de ulusal ticaret politikalarn, yaptrmlar sayesinde denetim altna

28

almak ve uluslararas bankalarla ok-uluslu irketler lehine snrlar tesi ticareti dzenlemektedir. Sz konusu ilevleri yerine getiren bu kurum kresel ekonomiyi, kontrol altnda tutarak G7nin istekleri dorultusunda ekillendirmektedir (Kazgan, 1995; enses, 2004; lman: 2006). te yandan neoliberal kreselleme srecinin hz kazanmasnda etkili bir rol oynayan neoliberal politikalarn olumsuz sonular ortaya kmaya baladnda ise, yoksullukla mcadele ve iyi ynetiim amalar n plana karlm; soruna zm, uygulanan politikalardaki aksaklklar yerine, azgelimi lkelerin bu politikalar uygulamadaki kusur ve yetersizlikleriyle ilikilendirilmi ve sonuta neoliberalizmin derinleerek kk salmas amacndan vazgeilmemitir (enses, 2006).

3. NEOL BERAL KRESELLEMEN N HEGEMONYA PROJES : YEN SA

Neoliberal kresel hegemonyann ana lokomotifini, G7 lkelerinin ortaya koyduu Washington Uzlamas olarak adlandrlan iktisat ve politika paketi oluturmaktadr. Washington Uzlamas; 1) bte denklii ve vergi yknn azalmas; 2) faiz hadlerinin btnyle serbest braklmasna dayanan mali liberalizasyon; 3) sermaye hareketlerinin nndeki tm engellerin kaldrlmas; 4) btn gmrk duvarlarnn kaldrlmasyla oluacak eksiksiz d ticaret liberalizasyonu; 5) eksiksiz bir zelletirme; 6) rekabeti engelleyen tm nlemlerin kaldrlmas ve 7) mlkiyet haklarnn eksiksiz tesis edilmesi gibi politikalar iermitir ( nsel, 2004: 21-22). Yldzoluna gre Washington Konsensusu, birbirini tamamlayan iki paradan olumutur. Bunlardan birincisi, krizi amaya ve ortaya kmas muhtemel olas krizleri nlemeye dnk olarak piyasalarn kendi haline braklmas yaklamdr. Bu yaklama gre devlet piyasasnn ileyiinin genel erevesini oluturmal; kamu iletmeleri ve ekonomiye mdahale aralarndan, gelirler ve fiyatlar politikasndan ve tam istihdam gibi hedeflerden vazgemeli, dier bir deile; sosyal devlet anlay tasfiye edilmelidir. Devlet, bu noktada enflasyonu engellemeli ve bte denkliini salamaya dnk politikalar uygulamakla yetinmelidir. kincisi ise, yksek gelirli kesimin zerindeki

29

vergi yknn azaltlmas dncesinden hareketle; yksek gelirli kesimin vergiler yoluyla yoksullar ve isizleri sbvanse etmesinin ekonomik olarak gereksiz olduu dncesidir (Yldzolu: 1999: 63). Bu erevede birikim stratejileri, ncelikle retim ilikileri alannda egemen snf lehine dzenlemeleri ngrmektedir. Ancak neoliberal kreselleme; sadece iktisadi ilikiler temelinde deil; sivil toplum ve devlet gibi daha geni bir dzlemde de dzenlemeler yapmay hedeflemektedir ki bu noktada bir tr hegemonya projesi olan yeni sa gndeme gelmektedir. Yeni sa ideolojinin temelini ise, piyasann ncelii ve minimal devlet dncesi ile gelenein, dinin, ailenin ve milli kimliin nemi ve bu kurumlarn yaplandrlmas iin gl bir devlet fikri oluturmaktadr (Jossepten aktaran Topal, 2002:65). Yeni sa kavram, iktisadi, sosyal ve siyasal alanlara dnk btnsel deerlendirme yapabilmek ve liberalizmle muhafazakarln eklemlenmesini ele alabilmek asndan nemli bir kavram olmaktadr. Bu erevede ele alndnda kavram, yeni muhafazakarlk kavram ile yakn anlaml olarak kullanlmaktadr. Muhafazakarlk, kapitalist modernleme sreci ile zlen siyasal ve sosyo-kltrel yaplarn ya da bu yaplara zglenen anlam ve deerlerin korunmas ve bunlarn srekliliinin salanmas adna gsterilen tepkilere dayal bir tavr al ya da dn olarak tanmlanabilir. Modernleme bir seferberlik bir sre olmayp bir sreler toplam olduu lde muhafazakarlk da srekli yenilenen paradoksal bir reaksiyonerlik biimidir (Bora: 1997). Yeni Muhafazakarlk, muhafazakarlk gibi reaksiyonerdir ve muhafazakar dncenin kadim deerleriyle yeni liberal politikalar eitli alardan eklemleyen yeni bir yaklamdr. Yeni muhafazakarln reaksiyonerlii, burjuva deer sisteminde gerekletii dnlen otorite zlne ve sosyal devlet uygulamalarna ynelik olduu gibi ayn zamanda liberal aklcln siyasi savunusuna endekslidir (Dubiel, 1998: 13-15). Bununla birlikte neoliberalizmin minimal devlet, pazar ekonomisi, liberalizasyon, ekonomik verimlilik, bireysel zgrlk gibi talepleriyle; yeni muhafazakarln otorite ve geleneklere dayal kanun ve dzen anlaynn i ie getii gzlenmektedir (zkazan, 1997:31).

30

Yeni sa yaklamn sorunsallatrd en temel alanlar devlet, devletin konumu ve ilevleri ile kamu hizmeti anlay olmutur. Bu erevede yaplan eletiriler: ekonomiye siyasal amalarla mdahale edilmesinin, retilen mallarn kalitesini/verimliliini olumsuz ynde etkilemesi; rekabet ortamnn salanamamas ve dolaysyla rekabetin salayaca dk fiyat, kaliteli rn ve verimsiz alan firmalarn pazar dna karlamamas gibi avantajlarn gereklememesi; ve son olarak da, kamu harcamalarnn fazlal noktalarnda toplanmaktadr. Sonu olarak sosyal devlet sorunun kendisi ve ktlklerin kayna olarak gsterilmektedir. zkazana gre yeni sa; planlama, mdahale, kontrol ve rgtllk gibi unsurlar iinde barndran sosyal devleti, bireyin giriim zgrlnn, kendiliindenliin ve oulculuun bastrld bir totaliter dzen olarak alglanan sosyalizm ile birletirerek mahkum etmektedir (zkazan, 1997:31). Yeni sa yaklama gre 1970lerde balayan krizin en bata gelen sorumlusu devlettir; daha dorusu sosyal devlet anlaydr. Bununla birlikte sz konusu kriz; bir ynetilemezlik krizi olduu gibi ayn zamanda bir verimlilik krizidir. Ynetilemezlik krizi; siyasi kamuoyunun enflasyonist ekilde imi reformist beklentileri ile devlet aygtnn mali yetersizlikleri arasndaki gerilimin ortaya kard bir durumdur. Verimlilik krizi ise iki ynldr. Bunlardan birincisi; devletin(sosyal devlet) sosyal ve ekonomik nitelikli faaliyetlerin iinde yer almas ve kaynak israfna neden olmasdr. kincisi ise sendikal hareketin gc; dier bir deile rgtl emektir (Dubiel:1998; Ikl, 2001). Glere gre ise yeni san sosyal devlet anlayna dair yapt eletirileri u birka noktada zetlemek mmkndr: Birincisi devletin ekonomik yaama dorudan (retici olarak) ya da dolayl (piyasalar dzenleyici olarak) mdahalesi kamu tekellerine yol amakta, bireysel giriim zgrln snrlandrmakta ve zel giriimler iin haksz rekabet yaratmaktadr. kincisi, kamu, nitelii gerei verimsiz ve pahal almakta ve kaynak israfna yol amaktadr. Buna gre yeni sa temel politika aralar olarak piyasann koulsuz egemenlii, minimal, gece bekisi, regle edici, katalizr gibi adlarla tanmlanan asli fonksiyonlarna ekilmi bir devlet tanmlamakta ve bunun yntemini; zelletirme ve dereglasyon (merkezi gcn yerel birimlere datm) olarak

31

belirlemektedir. ncs, kamusal hizmetlerini tketen tarafn vatanda deil; mteri olduu kabul edilmesi gerektiidir. Bu erevede tm hizmetler fiyatlandrlmal ve sadece hizmeti satn alma gcnden yoksun yurttalar kupon vb. yntemlerle desteklenmeli, dier bir deile kamu ynetimi iletmeci bir tarzda dzenlenmelidir. Bir dier eletirisi ise; kamunun sosyal harcamalarnn haksz gelir transferine yol at iddiasdr. Grld zere yeni san bu savlar, zgrlklerin kstlaycs, hatta yer yer yok edicisi olarak nitelendirilen devlete kar; var olan rekabet, uyum ve toplumsal refah kendiliinden dzenleyecek z glere sahip olduu varsaylan serbest piyasann erdemleri zerinde ykselmektedir (Gler, 1996: 51). te yandan yeni sa ekonomiyi, kendinden menkul bir ileyie sahip, tmyle zgn-teknik bir olgu olarak deerlendirmekte ve bylece siyaset-ekonomi ayrm zerinde durmaktadr. Topala gre byle bir bak as; siyasal olann toplumsal, onun da en nihayetinde ekonomik olduunu yadsmakta ve siyaset-ekonomi, devlet-toplum gibi kartlklar yaratp ekonomik alann ve toplumun, siyaset ve devlet karsnda glendirilmesi gereken alanlar olarak tanmland bir demokrasi yaklam ne kartmaktadr. Buradan hareketle yaanan ekonomik krizlerin yalnzca siyasal alann/devletin yaratt krizler olduu iddia edilmekte ve bylece ekonomik ve siyasal liberalizm birbirinden ayrtrlp birincisi ikincinin n koulu olarak tanmlanmaktadr (Topal: 2002). Bylelikle yeni sa yaklam sivil toplumu devlet karsnda ncelemekte ve yceltmektedir. Devletin ar bymesi ve ynetenlerin g ve yetkilerinin snrsz olmas sonucunda devletin kendisinden beklenilenleri yerine getirmede baarsz olaca tezine dayanan Kamu Tercihi Teorisi ile Liberalizmin birleimine dayanan yeni sa ideoloji; zgrln gvencesinin piyasa ekonomisi olduu inancna dayanmakta, zgrlk dncesini yceltmekte ancak tpk 19.yzyl liberalizmi gibi eitlik sorununu atlamaktadr (Gler, 2000). Sonuta yeni saa gre ncelikle yaplmas gereken devletin reformdan geirilmesi gerektiidir. Bunun ilk adm, devletin piyasaya/ekonomiye her trl mdahalesinin engellenmesi; baka bir deile; devletin minimalize edilmesidir. Dier bir adm da kamu hizmeti faaliyetleri asndan devletin kamu iletmecilii anlay etrafnda yaplandrlmas ve iletilmesi oluturmaktadr. Yani devletin kamu hizmeti

32

faaliyetlerinde kamu yarar ilkesini; etkinlik, verimlik, maliyet vb. ekonomik ilkelerle ikame etmesidir. Bunun yolu da zelletirme, yerelletirme, serbestletirme, piyasalatrma gibi srelerden gemektedir. Bu erevede neoliberal kresellemenin hegemonya projesi olan yeni san ayn zamanda sosyal devletin tasfiye projesi olduu sylenebilir.

4. NEOL BERAL KRESELLEME ve DEVLET N ROLNDE DE M

1980lerle birlikte yeni sa hegemonya; neoliberal politikalarn temsilcisi uluslararas kurulular ve ok uluslu irketler araclyla devletin konumu, amalar ve ilevlerinde nemli dnmlere yol amtr. Bu dnm sonucunda devletler, nceki dnemin sanayileme arlkl byme amacndan uzaklam ve bu ama iin gerekli mdahale aralarn terk edip klmlerdir. Kreselleme srecine uyum hedefiyle sz konusu devletler sermayenin istekleri dorultusunda ve kresellemeye destek verecek ekilde yeniden yaplandrlmaktadr (Subaat: 2004). Gelimi lkelerin refah devleti ve gelimekte olan lkelerin ulusal kalknmac devleti artk, kresel kapitalist ekonominin gereklerini, ulusal toplum ve ekonomi zerine empoze eden bir g haline dntrmektedirler. Devlet bir yandan, kresel sermayeden pay alma ve kresel sermayeyi cezbetme abasnn arac haline gelirken, dier yandan; nispeten farkllam ve zerk saylabilecek bir ulusal ekonomiyi yneten ara olmak yerine, kendi egemenliinin hatta bilgisinin dnda balayan ve biten mal, hizmet ve sermaye akmlarnn ynetimini yapmak durumunda kalmaktadr (Harristen aktaran Erdodu, 2005:54-55). Hkmetler giderek mal, hizmet ve sermayenin serbeste dolaaca kresel pazarn oluumunun nndeki ulusal engelleri kaldrmak ve dk vergiler, etkin altyap, eitimli ama uysal bir igcnn var olduu yerel bir ekonomik evre gelitirmekten sorumlu hale gelmektedirler. Kresel sermayeyi ekme eilimi, gelimi lkelere kresel pazarn basks ile kabul ettirilirken, gelimekte olan lkelere pazarn yan sra IMF ve Dnya Bankas gibi uluslararas kurulular vastasyla empoze

33

edilmektedir. Bu sebepten tr ithal ikamesi politikalarn, sanayileme stratejilerini, kamusal ekonomiyi ve planlamay terk etmeye zorlanan gelimekte olan lkeler, kresel sermaye akmlarnn ak alan haline gelmektedir. Bu erevede mali politikadan salk reformuna kadar her ey finansal piyasalarn onayndan gemek zorunda kalmaktadr (Sweezyden akt. Erdodu: 2005, 54-56). Bu srete devlet; giderek sosyal niteliini kaybetmekte, bununla birlikte kresel kapitalizmin kurumsal temsilcisi olan uluslararas kurulularn uygulamay zorunlu kldklar politikalar karsnda da egemenlik ve yetki btnln de yitirmeye balamaktadr. Ulusal ynetim ve siyaset, demokratik ulusal devletten, uluslararas kurululara getii lde, ynetiim ad altndaki uygulamalarla daha da zayflatlmaktadr (Erdodu: 2005, 56-57). Kresellemenin aslnda uzun dnem unsurlar tayan bir sre olmasna karn neoliberal kreselleme dneminde biimlenen gndem, nceki dnemin kalknma amalarn (sanayileme, yapsal deiim, isizlik, gelir dalm gibi) gzeten yaklam yerine, makroekonomik istikrar ve liberalizasyon srecinin ksa dnemde ortaya kard sorunlara brakmaktadr. Devletin kltlmesinin ve gndemin ksa dnemli sorunlar zerinde odaklanmasnn azgelimi lkeler asndan olumsuz yn, sosyal politika alannda yeni yeni yeermeye balayan refah devleti/sosyal devlet anlaynn giderek zayflamas ve sanayilemenin gndemden dmesi olmutur (enses, 2006). Sonuta; gelimi kapitalist lkelerde Keynesci ekonomik politikalar ve refah devleti anlayna, azgelimi lkelerde ise ulusal kalknmac devlet politikalarna ve bunlar uygulayan kurumlara kar bir cephe alm; neoliberalizm ve yeni sa ideoloji, kresel apta yeni bir siyasal ve ideolojik hegemonyann kuruluuna ynelmitir. Rekabetin younlat oranda, kresel sermaye de, devlet zerinden kendi konumlarn glendirecek yeni dzenlemeler talep etmektedir. Kapitalist ilikilerin dnya leinde giderek daha fazla belirleyici hale gelmesiyle birlikte, devlet de bu deiime uygun bir yeniden yaplanma srecine girmitir. Bu yeniden yaplanma srecinde ekonomik ilikiler, siyasal ve ideolojik ilikilerle desteklenmekte ve bu durumda devletin rol de dnme uramaktadr. Kresel kapitalizmin yaad krize yant olarak ne srd zelletirme, dereglasyon, liberalizasyon ve piyasalatrma gibi srelere hz verilmesiyle birlikte kamu ynetimi yaplar ve rgtlenmeleri de deimektedir.

34

zellikle de kamu ynetimlerinin, lkelerin kreselleme srecine uyum erevesinde fonksiyonel bir ara olarak grlmesiyle beraber kamu alannn dnm hz kazanmtr (Gler, 1996). Hizmetlerin hemen hemen tamamnn piyasalatrlmas ve zelletirilmesi, devletin dzenleyici rolnn n plana karlmas; kamu hizmetlerinin ve dolaysyla kamu ynetiminin yeniden yaplanmasnda temel unsur olarak ortaya kmaktadr. Reform rtmecesi ile sunulan bu yeniden yaplanma, tm kamu hizmetlerinin finansman, retimini ve sunumunu ticariletiren ve zelletiren nitelii ile kresel sermayenin karlarna uygun dmektedir (Erdodu, 2005: 58-59). Yeniden yaplandrma srecindeki dnmler de, yeni yasal dzenlemeler ve yeni kurumsal yaplanmalar araclyla yrtlmektedir. Devlet reformu olarak adlandrlan bu sre; kamu iletmecilii, devletin minimize edilmesi, sivil toplumun yeniden kefi, yerinden ynetim ve ynetiim gibi anlaylar erevesinde sadece kuramsal deil, ayn zamanda uygulama dzeyinde de n plana kmaktadr.

4.1. Yeni Kamu letmecilii

Neoliberal kreselleme srecinde devletin reformunun balca unsurunu; kamu ynetimi anlayndan Yeni yeni kamu kamu iletmecilii zel anlayna sektrdeki gei sreci oluturmaktadr. (managerialism) iletmecilii, iletmeciliin

kamu sektrne tanmas ile kamu sektrne piyasa ve rekabet

ortamnn getirilmesi vurgularna dayandrlmaktadr (Larbi: 1999; s.15-16). Uluslararas dzlemde kamu iletmecilii yaklamnn yaygnlatrlmasnda, OECD, IMF, DT ve Dnya Bankas gibi uluslararas finans kurulularnn rol byktr. Bu kurulularn dorudan ynlendirmesine girmi olan gelimekte olan lkelerde yeni kamu iletmecilii anlay, ekonomik yeniden yaplanma srecinin bir paras olarak IMF ve Dnya Bankasnn artllklar arasnda ve kredi ile desteklenen yeniden yaplanma sreleri iinde yer almtr (Larbi, 1999). Bu kurululara gre liberalizasyon, dereglasyon, zelletirme, brokrasiden kanma, bte

35

reformu, performans lmleri, iletme-tr ynetim, ynetimde saydamlk, rekabet, etkinlik ve etkililik gibi unsurlar yeni kamu iletmecilii anlaynn kavramsal ve kuramsal erevesinin oluturulmas ve meruiyet kazandrlmasnda nemli rol oynamaktadrlar. Yeni kamu iletmecilii, kamu kesiminin zel sektr ilkeleri altnda ynetilmesi anlamna geldii gibi esas olarak kamunun kltlmesini ve zelletirilmesini ngrmektedir. Burada ngrlen altyap hizmetlerini, sosyal hizmetleri ve kamunun asli grevi saylan hizmetleri de ieren geni kapsaml bir zelletirme olmaktadr. Dier bir deile; ngrlen sosyal devletin ekonomik alandaki ynetim ve hizmet sunumu grevlerinin terk edilmesi gerekliliidir. Yeni kamu iletmecilii, sadece kamu ynetimine iletmecilii ve piyasa usullerini getirmesi ile deil, minimalist devlet ve minimalist kamu hizmeti anlay ile birlikte yeni san, devleti rgtleme modeli olmaktadr (Erdodu, 2005: 55-58). Genel olarak yeni kamu iletmecilii yaklamnn temel bileenleri; siyasete nispeten ynetime yaplan vurgu, Bakanlk tipi rgtlenmeden Kurul tipi rgtlenmeye gei, srelere odakl bir ynetim anlayndan sonulara odaklanan bir ynetim anlayna gei, kamu hizmetlerinin esnek sunumu, vatanda kavramnn yerini bireysel tketicinin(mterinin)almas ve kamu harcamalarnda bte disiplinin salamas olarak sralanabilir. Sonu olarak yeni kamu iletmecilii, devlet rgtlerinin kendilerine yklenen misyonlar nasl baaracaklarna ilikin bir yaklam nerisi getirirken, esas itibariyle, analiz birimi olarak yrtme ilevine odaklanmaktadr (stner, 2000: 1531). Neoliberalizmin uygulamaya getii 1980lerden bugne kamu hizmetlerinin bedelsiz olmaktan karlmas, kullanan ya da yararlanan der ilkesinin uygulanmas, devlet-vatanda ilikilerinin retici-tketici(mteri) konumunda dntrlmesi gerektii hem sylemde hem de reform uygulamalarnda yerini korumaktadr. Yeni kamu iletmecilii yaklam erevesinde, zel sektr ile benzer zm yollar gelitirmek zere rgtsel yaplanma, toplam kalite ynetimi, mteri odakl ynetim gibi stratejiler hayata gemektedir. Kamu sektrn bir tr iletmeye dntrmeye

36

ynelik bu uygulamalar, genel olarak devlet-piyasa; devlet-brokrasi; devlet-vatanda ilikilerinde keskin bir dnm ortaya karmaktadr. Bu gelimelerin ortaya kard sonu ise, dorudan devletin ierden piyasalatrlmas, devletin bir piyasa aktr olarak piyasa mekanizmalarnn ve zel sektrn uygun ileyiine elverili zemini hazrlayacak ekilde rolnn yeniden tanmlanmasdr (Gzelsar, 2004: 94). Yeni kamu iletmeciliinin, kamu ynetimine stnl kresel ekonomi ve piyasada yer bulan etkinlik, etkililik, kalite ve verimlilik gibi gerekelerine balanmtr. Bu erevede yeni kamu iletmecilii anlay; yeni sa hegemonik proje dorultusunda siyasal ve kamusal alan kapitalist ekonominin mantna gre yeniden tanmlamaya ynelmi ve bir dizi toplumsal ilikiyi ekonominin belirleyiciliine sokma abas iindedir. Toplumsal ilikilerin ekonomik ilikiler asndan yeniden tanmlanmas ve devletin kamu hizmetlerinden byk lde ekilmesi ve daha da nemlisi bir dizi alan ekonomik alana ekmesi, yaamn bir ok alannda etkili olmaktadr (Ercan, 1997: 49-50).

4.2. Ynetiim

Krizden k reetesi olarak nerilen neoliberal politikalar ve taycs olduu yeni sa hegemonya 80li yllar boyunca tm dnyay etkisine almtr. 90lara gelindiinde ise bu politikalarn ykc etkileri (ekonomik krizler, isizlik, yoksulluk gibi) de ortaya kmaya balamtr. Bu noktada yeni sa hegemonya, sz konusu sorunlarn nedenini reform programlarnn zmnn kriz gerektii sonras gibi uygulanamamasna programlaryla balamaktadr. Sorunlarn uyum

salanacandan hareketle neoliberalizm, balangtaki argmanlarn tekrar gzden geirmi ve ideolojik sylemlerini devlet zerine ina etmeye balamtr. Bylelikle, 1980lerin minimal devlet, optimal devlet sylemleri yerini piyasa-dostu devlet, giriimci devlet, etkin devlet ve ynetiim sylemlerine brakmtr (Gzelsar, 2004: 98-100).

37

1990l yllarda ortaya kan sorunlar karsnda neoliberalizm, minimal devlet tezinin dnemini tamamlad dile getirirken devletin rol konusunda ne yapmas gerektii ile deil, nasl almas gerektii ile ilgilenmeye balamtr. Bu erevede sorunlarn kayna yanl ynetime dayandrlrken kamu ynetiminin giriimcilik ekseninde yeniden dzenlenmesini savunulmu ve kamu sektrnn ieriden piyasalatrlmas en temel unsur haline gelmitir. Bylece ortaya kan devlet modeli; zel sektrn ynetim anlaynn kamu sektrne uyarlanmas ve brokraside giriimcilik ruhunun gelitirilmesiyle nitelendirilen giriimci bir devlet modelidir. Krek ekmekten ok, dmen tutmak (Osborne ve Gaebler, 1993: 19-20) tanmlamas altnda siyaset/ynetim ayrmndan hareket eden giriimci devlet modelinin gerekleebilmesi belli ilkelere balanmtr: 1- Devlet denetim mekanizmasn brokrasiden topluma doru kaydrarak vatandalara yetki devredebilmeli ve kamunun faaliyetlerinin deerlendirilmesinde verimlilik, temel lt olmaldr. 2- Giriimci edecektir. 3- Brokrasinin ihtiyalar yerine mterinin ihtiyalar n plana karlarak, hiyerariden katlma ynelerek merkeziyetilikten kanlacaktr. 4- Giriimcilik hizmet ncelii yerine yetki nceliini ve katlmc bir ynetim anlayn gelitirecek; brokratik mekanizmalarn yerine piyasa mekanizmalarn benimseyerek, kazan salamaya odaklanacaktr. 5- Giriimci devletler sadece kamu hizmetlerinin salanmasna deil, ayrca sorunlarn zm iin bir araya gelen kamu-zel ve sivil toplum kurulular arasnda ortaklk ve kolaylatrclk ekseninde katalizrlk roln stlenecektir (Osborne ve Gaeblerden aktaran Gzelsar, 2004: 101-103). devlet rgtlenmesi kamu kurumlar arasnda rekabeti

ykseltecektir. Kural ve dzenlemelere gre deil, misyonlara gre hareket

38

Sonu olarak giriimci devlet modeli; rekabet, piyasalar, mteriler, verimlilik gibi kavramlarn devlet rgtlenmesine tanmasn ve devletin bir piyasa aktr gibi zel sektrle rekabete girmesini ngrmektedir. Bu erevede, giriimci devlete yaplan vurgu ile yeni kamu iletmecilii anlay en st noktasna tanmaktadr. Dolaysyla, giriimci devlet modelinde bir yandan yeni kamu iletmeciliinin temel nermelerine sahip klrken, dier yandan da devletin her dzeyi iin geerli olacak (ulusal, yerel, blgesel ve uluslararas) ve devlet-toplum ilikisini yeniden dzenleyecek yeni bir model olarak ynetiim modeli, nerilmektedir (Keraudren ve Mierlodan aktaran Gzelsar, 2004: 101-105). Neoliberal programlarn tkanma sinyallerini vermeye balad 1990l yllarda programa meruiyet salayan yaklamlar da eletiri konusu olmaya balamtr. Siyasal, toplumsal ve ekonomik kurumlar arasndaki ilikiler btnnn ihmal edildii ve devlet-piyasa kartl syleminin ynetiim modeli erevesinde devlet-piyasasivil toplum ortaklk ilikileri eklinde dntrlmesi gerektii; dier bir deile kamu ynetiim modeli ile devlet iletmesinin etkinlik ve etkililik llerinde iletilmesinden daha fazlasn gerektirdii vurgulanmtr. Bylece kamu iletmecilii ile devlet iinde balatlan piyasalatrma giriimlerinin, rekabet, etkinlik ve etkililik gibi ekonomik ltlere gre tanmlanan toplumsal ilikiler alanna doru geniletilmesi gerektii savunulmutur (Klicksbergden aktaran Gzelsar, 2004: 103-105). 1990larda itibaren ynetim kavramndan tretilen ve bu kavramn kart olarak kullanm poplerleen ynetiim, yeni bir ynetme sreci ya da toplumun yeni bir ynetim tarz ile ynetilmesi anlamnda kullanlmaktadr. Ayrca ynetiim, kamu-zel, devlet-devlet d, ulusal-uluslararas aktrler tarafndan gerekletirilen bir ilev olarak tanmlanmakta ve bunlar arasndaki yeni etkileimsel ilikilerin geliimini kavramsallatrmada kullanlmaktadr. Bunun anlam, ynetimin sadece devlet tarafndan yrtlen bir sre olmad, bu srece zel sektr ve sivil toplumun dahil edilmesi gerektiidir. Siyasal iradeye devletin yan sra zel sektr ve sivil toplum kurulularnn katlmn neren ynetiim, bunun gereklemesi iin yeni bir ynetim tarznn gerekliliini ortaya koymaktadr. Ynetiim modelinin 1970ler ve 1980lerdeki neoliberal devletin rol ile karlatrldnda, her iki dnemde de devletin ekonomiye

39

dorudan mdahalesine kar kld, fakat devletin ekonominin ileyiinde gerekli kurallar ve dzenlemeleri glendirdii vurgusunun geerli olduu gzlemlenmektedir. Ancak, ynetiimde bu ileve ek olarak devlete gerektiinde bu kurallar/dzenlemeleri deitirebilme ve yenilerini yapabilme kapasitesi eklenmektedir (Peker, 1996: 33). te yandan ynetiim, kresellemenin geri dndrlemezlii ve bu srete ulus-devletin ynetme kapasitesini yitirdii savna dayal olarak kresel kapitalizm gerekliine uygun yeni bir iktidar tarz ve devlet anlayn gelitirmeyi amalamaktadr (Bayramolu, 2002; Gler, 2003). Bir taraftan devletin deien rol ve biimini anlatan ynetiim kavram, dier taraftan da bu deiimi salayacak mekanizmalar ve yeni kurallar btnne gnderme yapmaktadr. Bu noktada devlet aygtnn ileyi biimi, siyaset ve siyasa ayrmna dayanmakta; karar alma mekanizmalar, kamu politikasyla ilgili her ey, bir tr mhendislik ii olarak kabul edilmektedir. Bu erevede zelletirme, ademi merkezileme, kamu hizmetlerinin piyasalatrlmas, kamu ynetiminin irket gibi ynetilmesi, dzenleme, denetim gibi deiimler de siyasa alanlar olarak deerlendirilmektedir. Ademi merkezileme, zelletirme, piyasalatrma politikalar, tam anlamyla devlet yapsnda tasfiye edilenleri ve tasfiye srecini betimlerken, dzenleyici politikalar ise; ynetiimin yeni kurallarn ve kurulmakta olan anlatmaktadr Bu erevede ynetiim kavram, grld gibi, tarz, biim ya da sreci ayr ayr ifade edebildii gibi bazen de bunlarn tmn birden ierebilmektedir (Bayramolu, 2004: 10-11). Aygle gre, uygulamada neoliberalizmin ekonomik verimsizlik sorununu zme arayndaki bir model olarak ynetiim, bir sylem olarak toplumsal meruiyetin kurulmasn, bir ok konunun siyasal boyutunu gizleyerek salamaktadr. Bu erevede ynetiim, neoliberalizmin ortaya kard toplumsal sorunlar, firma tipi ynetim tekniklerinin kamu sektrne tanmasnn yaratt yeni sorunlar, yeni kamu iletmecilii uygulamalarnn kresellemesi ve kamunun hesap verebilirliini yitirmesi gibi gelimelerin siyasal ieriklerini ve ideolojik arka plann gizleyen bir sylem olarak son derece nemli bir ilevi stlenmitir (Aygl: 1998, Gzelsar, 2004: 105-106).

40

Bayramoluna gre siyasal srece, devleti temsilen brokrasinin yan sra sermayeyi temsilen zel sektr ve sivil toplum rgtlerinin katlmn neren ynetiim, asl olarak piyasa aktrlerinin siyasal sreci dorudan belirleyebilecei yeni bir ynetim tarzn ve iktidar yaplanmasn amalayan bir modeldir. Bir baka deile; devlet dndaki aktrlerle birlikte devleti ynetme anlamnda ynetiim, devletin piyasalatrlmasdr; yani, devletin toplumla veya dier aktrlerle piyasa mant ile ilikilenmesidir (Bayramolu, 2002). Bu noktada ynetiim modelinin en nemli unsuru, ekonomi ve siyaset arasndaki ilikide siyaseti ekonomiye/piyasaya indirgemesinde; dier bir ifade ile politik toplumun (devletin) sivil toplum (piyasa) tarafndan smrgeletirilmesinde ortaya kmaktadr (Bayramolu, 2004: 313). Glere gre ynetiimi besleyen en nemli kuramsal kaynak; Yeni Kurumcu ktisattr. Yeni kurumcu iktisat devlet-piyasa ortakl sylemi zerinden devlete ait yap ve srelerin piyasalatrlmasna, bunlarn piyasa kurumlarnn ynetimine devredilmesine, dolaysyla toplumsal yaamn piyasa adna yeniden rgtlenmesine kavramsal destek salamaktadr (Gler, 2003: 99). zellikle de piyasalarn serbest olmadklar, devletle olduu kadar eitli toplumsal kurumlarla da snrlandklar gereine vurgu yapan Yeni Kurumcu ktisata gre ynetiim, kanunlar ve bunlar yapan devleti ieren kurumsal dzenlemeler toplam olarak tanmlanmaktadr. Bu btnlk hem i ilemlerin, hem de ekonomik bir sistemin snrlar tesindeki d ilemlerin dzenleyicisidir. Baka bir deyile, yeni kurumcu iktisadn savunucular piyasann dzenlenmesinde devlet kurumlarnn rolne vurgu yaparlar (Gler, 2003: 99100; Rhodesdan aktaran Gzelsar, 2004: 107-108). Neoliberal kreselleme srecinin yeni siyasal-ynetsel dzeninin kurucu kavram olarak nerilen ynetiim; IMF, Dnya Bankas, Dnya Ticaret rgt (DT) vb. uluslar aras kurulularn resmi sylemleri arasnda yer almaktadr. Ancak, ynetiimin bir sylem olarak ykselmesinde ve siyasal-ynetsel bir projeye dnerek kresel dzeyde meruluk kazanmasnda bu kurulular arasnda en nemli rol Dnya Bankas oynamaktadr. Dnya Bankasnn kavrama gsterdii ilgi kalknma sorunuyla kurduu nedensellik ilikisi erevesinde anlam kazanmtr. Bu noktada nem kazanan yeni kamu iletmeciliinin temel nermelerini revize ederek yineleyen yi ynetiim

41

kavram olmutur. te yandan kamu iletmecilii anlayndan farkl olarak, sivil toplumun gelitirilmesi ve yetki devrinin salanmas kouluyla, hesap verebilirlik, meruiyetin salanmas, ynetimde saydamlk ve katlm gibi kavramlar da iyi ynetiimin kurucu kavramlar arasnda yer almaktadr. Dnya Bankasna gre az gelimi/gelimekte olan lkelerin iinde bulunduu kalknma krizinin en nemli nedeni de ynetiim krizidir ve kalknma da ancak sz konusu kavramlarla desteklenmi iyi ynetiimle mmkn olabilecektir (Bayramolu, 2004: 12-13). Glerin zerinde durduu gibi Dnya Bankasnn ynetiim tanm, esas olarak zel sektrn nclnde byme iin uygun koullar hazrlayacak, hesap veren, saydam bir kamu ynetimi tarif etmekte ve ynetiim "salkl kalknma ynetimi ile e anlaml" grlmektedir. Bu erevede Dnya Bankasna gre ynetiim yaplanmasnda u ilkeler yer almaktadr: - Kamu grevlilerinin eylemlerinden sorumlu olmas anlamnda hesap verebilirlik, - Giriimciler iin ak, ngrlebilen ve yansz bir kurallar btn oluturmaya dnk olarak bamsz bir yarg sisteminin var olmas anlamnda kalknmann yasal erevesi, - zel sektr iin nemli grlen ekonomik koullarn, hkmet tasarmlarnn, bte ve piyasalarn gvenilir ve ulalabilir olmas anlamnda bilgilendirme, - Ak ynetim ve hesap verebilirliin geniletilmesi ve yolsuzluklarn nlenmesi, politika oluturma srecinde kamu ve zel sektr arasnda danma srecinin desteklenmesini ngrme anlamnda saydamlk - Ve de son olarak siyasal sorumluluk tamayan piyasa glerinin siyaset yapma srecine dahil olmalar ve mdahalede bulunmalar anlamnda katlmclk ilkesi. Sz konusu ilkeler erevesinde ynetiimin ngrd kamu ynetimi/devlet tanm "zel sektr nclnde byme iin uygun evreyi yaratabilecek profesyonel, hesapveren bir brokrasi ile donatlm daha kk devlet olmaktadr (Gler, 2003). Bylece ynetiimci devlet bir yandan piyasa glerine alarak ieriden piyasalarken, bir

42

yandan da bu devletin piyasa glerinin faaliyetlerini uygun koullarda yerine getirebilmeleri iin gerekli hukuki ve yasal gvenceyi oluturacaktr. Neoliberalizmin minimal devlet dncesini 1990larn ortalarna kadar destekleyen Dnya Bankas, bundan sonra ilgin bir ekilde buna kar karak yerine ynetiim, piyasa dostu devlet, etkin devlet gibi sylemler sunmaktadr. Aslnda Dnya Bankas bu sylemleri ile neoliberalizmin tasfiyesine deil yeniden yaplandrlmas giriimlerine katksn srdrmektedir. Dnya Bankas bata olmak zere uluslararas kurulular, devletin karar mekanizmalarnda baskn olduu dnemin artk geride kald iddiasn gndeme tayarak ellerindeki en nemli aralardan biri haline gelen ynetiimi, tm reform programlarnn genel erevesini ve ieriini belirlemek iin kullanmlardr (Bu nokta, Trkiye bahsinde ele alacamz eitim reformu asndan da byk nem arz etmektedir.). uras aktr ki, gl devletlerin ve ok uluslu byk irketlerin karlar dorultusunda gdlenen uluslararas kurulular kresel bir ynetim arayndadr. Bu aray ise, hi kukusuz kapitalizmin kresel lekteki yaylmac dinamikleri ile biimlenmektedir (Bayramolu, 2004: 313314). Bu adan az gelimi/gelimekte olan lkelerin neoliberal kreselleme srecine uyumlu hale getirilmesinde iyi ynetiim modeli reform programlarnn zorunlu ve ayrlmaz bir paras olmutur. Bu anlamda iyi ynetiim kavram, piyasay kurala balayarak dzenleyen, dsal ekonomiler yaratarak ilem maliyetlerini azaltan ve reform abalarn destekleyerek sivil toplumun gelimesi iin elverili koullar salayan piyasa dostu devlet anlayna da gnderme yapmaktadr (Peker, 1996: 42). Bu noktada piyasa dostu devlet kavram ise, ekonomik kalknma srecinde devletlerin belli ilevleri yklenmesi ve ekonomik faaliyete ivme kazandracak ortamn zel sektr lehine devlet eliyle yaratlmas gerektii anlamna gelmektedir. Ynetiim, devlet ve toplum arasndaki ilikiyi eitleraras ve karlkl baml bir iliki olarak grerek, yeni-san 1980lerin balarndaki negatif devlet anlayndan farkllamaktadr. Yneten ve ynetilen kartl biimindeki devlettoplum kartln reddeden ynetiim modeli; bunun yerine, eit statde, karlkl

43

bamllk ieren bir birlikte ynetimi n plana karmaktadr. Bu erevede devlet aygtnn ynetilmesi, sadece hkmetle snrl bir konu olarak grlmemekte; hkmetin yan sra hkmet d aktrlerin de eit statde katlmna imkan vermektedir. Bu yaklam ise ynetiime merkezsiz toplum modeli ya da hkmet olmadan ynetme modeli gibi tanmlamalar yaplmasna neden olmaktadr (Bayramolu, 2004: 10-11). te yandan ynetiim devlet-sermaye-sivil toplum ortakl sylemi zerine ina edilirken; aslnda, toplumun karar verme yetkisinin kamusaldan karlarak, zel alana indirgenmesinin arac olmaktadr. Bylesine bir oluumda toplumsal talepler farkl snflarn kamusal alanda rgtlenme mcadelelerinden kopartlarak, sivil toplum rgtlenmeleri olarak tanmlanan g oluumlarnn iradesine braklmaktadr ki; bu grn temel dayana, siyasetin toplumun ynetimini etkinsizletirdiinden hareketle yerini sivil topluma brakmas gerektii dncesidir (Gler, 2003). zetle; neoliberal kreselleme srecinde devletin yeniden yaplandrlmas konusunda ortaya kan, yeni kamu iletmecilii ile ynetiim paradigmalar arasndaki temel farkllama devlet-piyasa kartl yerine devlet-piyasa ortakl syleminde ortaya kmaktadr. Devlet-piyasa kartl temelinde neoliberal ideolojinin piyasann stnln ilan ettii dnemde ykselen kamu iletmeciliine karlk; ynetiim, bu kartln ortaklk ekseninde yeniden tanmland bir dnemde ortaya kmtr ve yeni bir siyasal yaplanma ve buna uygun yeni bir ynetim tarz, bu sylem zerine ina edilmektedir.

44

III. BLM NEOL BERAL KRESELLEME SREC NDEK TRK YE

1. YAPISAL UYARLAMA ve DNM

Yapsal uyum programlar, resmen 1980li yllardan itibaren uygulanan, daha fazla piyasa glerine dayanma ve devletin ekonomi ynetimindeki rolnn azalmas olarak tanmlanan geni kapsaml istikrar politikalardr. Sz konusu politikalar, 1970li yllarda kapitalizmin iine girdii yapsal kriz karsnda evre ekonomilerinin istikrarszla dmelerini engellemeyi amalayan bir politikalar demeti olarak ortaya kmtr (Timur, 1996: 14). Bununla birlikte bu politikalarn ierii ve kapsam ulusal ekonomileri istikrara kavuturma amacnn dnda daha ok serbest piyasa dzenine dayal neoliberal bir kresel ekonomi yaratma amac tad sylenebilir. Bu balamda devlet teorisinden demokratik haklara, salktan eitime, konuttan, igc piyasasna, zelletirmeden d ticarete ve daha birok konuda dzenlemelere gitmeyi ngren yapsal uyum programlar sadece ekonominin deil; ayn zamanda siyasi karar alma mekanizmalar ve faaliyetlerinin de yeniden yaplandrlmasn ngrmektedir. Yeni sa olarak adlandrlan ve kaynaklarn neoliberalizmden alan yeniden yaplanma kavram bu anlamda sadece dnm srecini ifade eden bir kavram deil, ayn zamanda siyasal bir yaklam, kapitalizme zg bir ideoloji olarak deerlendirilmelidir. Nitekim, bata IMF ve Dnya Bankas olmak zere, eitli uluslararas kurulular, adeta zorunlu bir erevede sistemlerin yeniden yaplanmasna dnya apnda geerlik kazandrmann aralar konumundadr. Soyak (2003)a gre ise yapsal uyum programlar, uluslararas finansal kurulular tarafndan, finansal yardm verilecek lkelere dayatlan serbest piyasa ynelimli ekonomi politikalar setidir. 1980lerin banda ngilterede Thatcher, ABDde Reagan tarafndan neoliberal iktisat politikas anlayyla da desteklenen yapsal uyum programlarnn temel aralar; ticaret ve yatrma ynelik dzenlemelerle, yabanc yatrm iin uygun bir ortamn yaratlmasn hedeflemekte ve yaygn ama olarak da, yurtii piyasalar zerine odaklanan ulusal kalknma modellerinin yerine, da dnk kalknma

45

modellerini gndeme getirmektedir. Genel anlamda tipik bir yapsal uyum programnda borlu lkeye dayatlan ekonomik koullar u ekilde zetlenebilmektedir: * lkenin mevcut ekonomik yapsn sratle ihracat hale getirecek bir yeniden yaplanma, * Faiz oranlarnn ykseltilmesi, * Fiyat kontrollerinin ve destekleme almlarnn kaldrlmas, * Eitim, salk ve gda ile ilgili kamu programlarnn kesilmesi, * Hkmet hizmetlerinde azaltlma yoluna gidilmesi, * thalat ve ihracat kstlamalarnn kaldrlmas, * Mal ve hizmetlerin fiyatlarnn deregule edilmesi, * Krl kamu kurulularnn zelletirilmesi, * Devalasyon. (Soyak, 2003: 177-179; 2004). zellikle gelimekte olan lkeler asndan neoliberal kreselleme srecine uyum, IMF ve Dnya Bankas kaynakl yapsal uyarlama politikalarnn yaama geirilmesi ile e tutulmaktadr. Bu srete artan istikrarszlk ortamlarnda darboaza den lkeler, IMF ve Dnya Bankas tarafndan hazrlanan yapsal uyarlama programlarn yrrle koymaya zorlanmaktadr. Yapsal uyarlama sreci; mal ve hizmet piyasalarnn liberalizasyonu, para ve sermaye piyasalarnn liberalizasyonu, yasalarn serbestleen piyasalara gre yeniden dzenlenmesi ve devletin yeniden yaplandrlmas olarak zetlenebilecek drt parametre zerinden ilerlik kazanmaktadr (Miniba, 2003: 17). Yapsal uyarlama srecinin genel anlamda ba aktr Dnya Bankasdr. Ancak IMF, Avrupa Birlii, OECD, Dnya Ticaret rgt ve Birlemi Milletler gibi kurulularn da bu srete nemli rolleri vardr. Dnya Bankas Yapsal Uyum Kredileri ve proje kredileri araclyla yapsal uyarlamay ynetmekte; IMF tek tek lkelerle

46

anlamalar zerinden yryen Niyet Mektuplar ve bunlarn zerine ina edilen Standby dzenlemeleri ile srete etkili olmaktadr. OECD, lkeler hakknda hazrlad raporlarla ve danma grleriyle yapsal uyarlamaya destek olmakta; te yandan Avrupa Birlii, Trkiye in Katlm Ortakl Belgesi ve ilerleme raporlar araclyla srece dorudan mdahale etmektedir. Birlemi Milletler ise ok tarafl anlamalar ya da tek tek lkelerle yaplan anlamalarla srete yer almaktadr. Mal liberalizasyonu salayan GATT, hizmet liberalizasyonu salayan GATS, fikri ve sinai mlkiyet haklarn korumaya alan TRIPS ve yabanc yatrmclarn haklarn koruyan TRIM olarak tanmlanan drt ok tarafl anlama ile Dnya Ticaret rgt, sreci dorudan doruya ynlendirmektedir (Gler, 2003b: 71). Sonu olarak yapsal uyarlama srecinde sz konusu kurulu ve bloklar srecin uyarlayclar olurken uyarlanan da devletler olmulardr (Aksoy, 2003: 546). Bununla birlikte Ercann da belirttii zere sz konusu yapsal uyarlama srecini sadece IMF, Dnya Bankas gibi uluslararas kurulularn ve ok lkeli irketlerin etkileriyle aklamak yeterli deildir. Trkiyeden rnek verilmek gerekirse, bu srete TS AD, T SK, TOBB, KV gibi kurulular da dorudan etkili olmular; aratrmalar yapp raporlarla srece mdahale etmilerdir ve yapsal uyarlamann en nemli i aktrleri olmulardr (Ercan, 2003: 28). te yandan kapitalizmin kendisini yeniden retebilmesini salamak amacyla gelitirilen politikalar bei olarak yapsal uyarlama sreci; demokratikleme, kreselleme, dereglasyon, reglasyon, yerelleme (desantralizasyon) ve liberalizasyon gibi fenomenlerin ncl roller stlendii sretir. Liberalizasyon ise sz edilen yapsal uyarlama srecinin, dier bir ifadeyle kapitalist dinamiklerin znesi olduu gdl deiimin geni kapsaml bir paras, hatta mayas olduu ifade edilebilmektedir. Uyum srecinde liberalizasyonun ileyii, birbirini takip edecek ekilde, ticari liberalizasyon, finansal liberalizasyon ve son olarak 1990larda gndeme gelen siyasal ve ynetsel liberalizasyon politikalar ile gerekletirilmektedir (Dadelen, 2004: 3-4).

47

Liberalizasyon, azgelimi/gelimekte olan lkelerde "dnya ile btnleme" ve "ihracata ynelik sanayileme" gibi hedefler erevesinde gndeme gelmitir. Ulusal kalknma iktisad erevesinde ie dnk ithal ikameci politikalar temelinde yaayan bu lkeler, Dnya Bankas ve IMF gibi kurulular araclyla 1980lerden itibaren kkl yn deitirmeler ile kar karya kaldlar. Trkiye'deki srecin balangcnda da 1979 IMF Standby Anlamas ve bunun ardndan gelen 24 Ocak Kararlar vardr. Kresel kapitalizme uyum srecini balatan bu kararlarn uygulanmas, ancak 12 Eyll rejimi ile mmkn olabilmitir (Gler, 2000). Genel anlamda liberalizasyon ve onun her bir tr neoliberal kreselleme ideolojisi ile iliki ierisindedir ve liberalizasyon olgusu nesnel bir gereklik olmaktan ziyade, kreselleme dalgasnn dinamikleri ile retilen znel ve iradi bir ideolojik sylemdir. 1970 sonrasnda yaanan yeni kreselleme dalgasnn ekonomik boyutu, sermayenin karlln tek baar gstergesi olarak grmekte ve ekonomik karn realizasyonu nndeki her trl toplumsal, idari ya da kltrel kstlamay irrasyonel (akl d) olarak nitelendirmektedir. Kreselleme ideolojisinin ardnda yatan mantk kurgusu bakmndan, sermayenin karll etkin kaynak dalmnn salanmasnn dolaysyla ekonomik refahn arttrlmasnn yegane kouldur. Bu koulun salanmas ise ancak ve ancak liberalizasyon politikalar temelinde ykselen serbest pazar ekonomisi ile mmkndr (Yeldan, 2001: 24). 2. 1980 SONRASI TRK YE Trkiyedeki kapitalizmin serveni, Osmanlnn son dnemindeki politikalar ve cumhuriyetin ilk yllar ile 1946-1953 yllar arasndaki liberal politikalar bir yana braklrsa, ithal ikameci bir gelime izgisi ile 1970lerin sonuna kadar devam etmitir. Daha ok i pazara ynelik sermaye birikimi olarak deerlendirilen bu sre, te yandan lkenin retim alanlarnn teknoloji ve temel girdiler bakmndan da baml olmasna ve retimin, birim maliyetler ve kalite bakmndan gelimi lke emsallerinden geri kalmasna ve d pazarlara ynelme imkann snrlamasna yol amtr. retimin temel girdilerini ithal etme zorunluluu byk demeler dengesi sorunlarn gndeme getirmi ve borlanma ile kapatlmaya allan bu ak, lke ekonomisinin da

48

bamlln arttrmtr Kroniklemi d aklarn d kaynaklarla bir lde kapatlabildii ithal ikameci dnem, 1974 ylna gelindiinde petrol krizi ile birlikte sona ermitir. Krizle birlikte, da ak byme modeli n plana kmtr ki bunu gndeme getiren olgu ise kapitalizmin yeni yapsal krizidir (Boratav, 2003). Etkin talep (toplumun tketim ve yatrm toplam) ynetimiyle fiyat istikrarn, bymeyi ve tam istihdam salayacana ve bylelikle toplumsal refah yakalamann (aylan, 1995: 60-67) mmkn olduuna ilikin Keynesyen politikalara olan inan, 70lere gelindiinde stagflasyon olgusunun ortaya kmasyla erozyona uramaya balamtr. Stagflasyon; 1970lerin bandan itibaren byme ve verimlilik oranlarnn dmeye balamasyla birlikte ortaya kan isizlik ve enflasyonun bir arada olduu yeni bir olgudur (Boratav, 2003). Kapitalizmin yeni yapsal krizinin temel msebbibi stagflasyon karsnda sanayilemi lkeler kendilerini koruyucu nlemler alrken, Trkiye gibi teknoloji ve