BİYOLOJİ

2 10 8

kpss

ÖABT

Öncebiz sorduk

50 Soruda

SORU29

GüncellenmişYeni

Baskı

ALAN BİLGİSİALAN EĞİTİMİ

KOMİSYONÖABT Biyoloji Konu Anlatımlı

ISBN 978-605-318-889-6

Kitapta yer alan bölümlerin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.

© Pegem AkademiBu kitabın basım, yayın ve satış hakları

Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ne aittir.Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıtya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.

Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında

yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınlarısatın almamasını diliyoruz.

8. Baskı: 2018, Ankara

Proje-Yayın Yönetmeni: Çağla BardakcıoğluDizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan

Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı

Baskı: Vadi Grup Basımevi A.Ş.İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 2284 Sokak No:105

Yenimahalle/ANKARA(0312 394 55 91)

Yayıncı Sertifika No: 14749Matbaa Sertifika No: 26687

İletişim

Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARAYayınevi: 0312 430 67 50 - 430 67 51

Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08

Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60

İnternet: www.pegem.netE-ileti: pegem@pegem.net

ÖN SÖZ

Sevgili Öğretmen Adayları,

Elinizdeki bu kitap, Kamu Personeli Seçme Sınavı (KPSS) Biyoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi Testi (ÖABT-Biyoloji) kapsamındaki soruları çözmek için gerekli bilgi, beceri ve teknikleri edinme ve geliştirme sürecinde siz değerli öğretmen adaylarımıza kılavuz olması amacıyla MEB müfredatından da yararlanarakk hazırlanmıştır.

Kitabın hazırlanış sürecinde, sınav kapsamındaki temel alanlarda kapsamlı alanyazın taraması yapılmış, bu kitabın gerek ÖABT’de gerekse gelecekteki meslek hayatınızda ihtiyacınızı maksimum derecede karşılayacak bir başucu kitabı niteliğinde olması hedeflenmiştir.

Detaylı, güncel ve anlaşılır bir dilde yazılan konu anlatımları, çıkmış sorular ve detaylı açıklamalarıyla desteklenmiş, her ünite içeriği ÖSYM formatına uygun, çözümlü test sorularıyla pekiştirilmiştir. Ayrıca konu anlatımlarında verilen bilgi ve çözüm tekniklerine ek olarak uyarı kutucuklarıyla önemli konulara dikkat çekilmiştir.

Bu kitabın tüm hazırlık aşamasında emeği geçen hocalarımız Duran Çelik, Serra Angın ve ayrıca Çağla Bardakcıoğlu'na teşekkürü borç biliriz. Yoğun bir araştırma ve çalışma sürecinde hazırlanmış olan bu kitaba ilişkin sorularınızı pegem@pegem.net adresine e-posta yoluyla ya da 0507-3166066 numarasına WhatsApp üzerinden iletmeniz yeterli olacaktır. Sorunuz en kısa sürede yazarlarımız tarafından cevaplandırılacaktır.

Geleceğimizi güvenle emanet ettiğimiz siz değerli öğretmenlerimizin hizmet öncesi ve hizmet içi eğitimlerine katkıda bulunabilmek ümidiyle...

Başarılar...

v

BİYOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

BİYOLOJİ ÖABT, 50 sorudan oluşmakta ve Biyoloji Öğretmeni Adaylarının Alan Bilgisi (Hücre ve Metabolizma, Bitki Biyolojisi, İnsan ve Hayvan Biyolojisi, Ekoloji, Canlıların Sınıflandırılması, Genetik ve Evrim) ile Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.

Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Biyoloji Öğretmenlik Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan-Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a. Hücre ve Metabolizma

b. Bitki Biyolojisi

c. İnsan ve Hayvan Biyolojisi

d. Ekoloji

e. Canlıların Sınıflandırılması

f. Genetik ve Evrim

% 16

% 10

% 20

% 10

% 8

% 16

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013 - 2014 - 2015 - 2016 - 2017 BİYOLOJİ ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

vii

2. BÖLÜM: CANLILARIN TEMEL BİLEŞENLERİ

Canlıların Temel Bileşenleri ......................................13

A. İnorganik Bileşikler ............................................14

B. Organik Bileşikler ..............................................16

1. Karbonhidratlar (Şekerler) ............................17

2. Yağlar (Lipitler) ..............................................20

3. Proteinler ......................................................23

4. Vitaminler ......................................................26

Çözümlü Test .........................................................28

Çözümler ...............................................................30

C. Enzimler ............................................................31

Çözümlü Test .........................................................37

Çözümler ...............................................................39

D. Nükleik Asitler ...................................................40

E. Genetik Şifre ve Protein Sentezi .......................47

Çözümlü Test .........................................................52

Çözümler ...............................................................53

ALAN BİLGİSİ

1. BÖLÜM: BİLİMSEL ÇALIŞMA VE

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

Bilimsel Çalışma Yöntemleri ......................................5

Canlıların Ortak Özellikleri ..........................................6

1. Hücresel Yapı .................................................6

2. Beslenme ........................................................6

3. Solunum ve ATP Üretimi .................................6

4. Metabolizma ...................................................6

5. Organizasyon..................................................6

6. Hareket ...........................................................7

7. Çevresel Uyarılara Tepki.................................7

8. Üreme .............................................................7

9. Boşaltım ..........................................................7

10. Büyüme - Gelişme ........................................7

11. Kimyasal Yapı ...............................................7

12. Homeostasi (İç Denge) .................................7

13. Enzim Kullanabilme ......................................8

14. Mutasyona Uğrayabilme ...............................8

Çözümlü Test ...........................................................9

Çözümler ...............................................................10

İÇİNDEKİLER

viii

FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖABT İLE İLGİLİ ÖNEMLİ BİLGİLER

ÖABT FEN BİLİMLERİ / FEN VE TEKNOLOJİ ÖĞRETMENLİĞİ, 50 sorudan oluşmakta ve Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Alan Bilgisi (Fizik, Kimya, Biyoloji, Yer Bilimi, Astronomi, Çevre Bilimi) ve Alan Eğitimi alanlarındaki bilgi ve becerilerini ölçmeyi hedeflemektedir.

Öğretmenlik Alan Bilgisi Testinde çıkan sorular, Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji Öğretmenliği Lisans Programlarında verilen akademik disiplinlere paralel olarak hazırlanmaktadır. Sınavdaki Alan Soru dağılımı aşağıdaki tabloda belirtilmiştir.

Genel Yüzde Yaklaşık Yüzde Soru Sayısı

Alan Bilgisi Testi % 80 1 - 40

a. Fizik

b. Kimya

c. Biyoloji

d. Yer Bilimi (Jeoloji)

e. Astronomi

f. Çevre Bilimi

% 24

% 22

% 22

% 4

% 4

% 4

1 - 12

13 - 23

24 - 34

35 - 36

37 - 38

39 - 40

Alan Eğitimi Testi % 20 41 - 50

Genel Kültür, Genel Yetenek ve Eğitim Bilimleri Sınavlarınıza ek olarak gireceğiniz Öğretmenlik Alan Bilgisi Testi ile ilgili verilen bu bilgiler 2013-2014 Fen Bilimleri / Fen ve Teknoloji ÖABT sınavı çerçevesinde hazırlanmıştır. Sınav içeriğinde yapılabilecek olası değişiklikleri ÖSYM'nin web sitesinden takip edebilirsiniz.

3. BÖLÜM: HÜCRE

Hücre ..........................................................................58

A. Hücre Zarının Yapısı .........................................60

B. Hücre Zarından Madde Geçişleri ......................63

Çözümlü Test .........................................................69

Çözümler ...............................................................71

C. Sitoplazma ve Organeller..................................72

1. Mitokondri ....................................................72

2. Ribozom .......................................................73

3. Endoplazmik Retikulum ...............................73

4. Golgi Aygıtı ..................................................74

5. Lizozom .......................................................74

6. Peroksizom ..................................................75

7. Koful (Vokuol) ..............................................75

8. Plastidler ......................................................76

9. Sentrozom ...................................................77

Çözümlü Test .........................................................78

Çözümler ...............................................................79

D. Çekirdek ............................................................80

E. Kalıtım Materyali ...............................................81

Çözümlü Test .........................................................84

Çözümler ...............................................................85

Hücre Bölünmesi ...................................................86

Mitoz Bölünme ..................................................88

Mayoz Bölünme ................................................89

Çözümlü Test .........................................................94

Çözümler ...............................................................96

4. BÖLÜM: CANLILARIN ÇEŞİTLİLİĞİ VE

SINIFLANDIRILMASI

Canlıların Sınıflandırılması ve Canlılar Âlemi .........99

A. Canlıların Sınıflandırılması................................99

1. Amprik (Yapay) Sınıflandırma ......................99

2. Filogenetik (Doğal) Sınıflandırma ................99

Çözümlü Test .......................................................104

Çözümler .............................................................105

B. Virüsler ............................................................106

Çözümlü Test .......................................................108

Çözümler .............................................................109

C. Canlılar Âlemi.................................................. 110

1. Bakteri Âlemi .............................................. 111

2. Archae Âlemi ............................................. 115

3. Protista Âlemi ............................................. 116

4. Mantarlar (Fungi) ....................................... 118

5. Bitkiler Âlemi (Plantae) .............................. 119

6. Hayvanlar Âlemi (Animalae) ......................122

D. Biyolojik Çeşitlilik.............................................132

Çözümlü Test .......................................................133

Çözümler .............................................................134

ix

5. BÖLÜM: EKOLOJİ

Ekoloji .......................................................................137

A. Ekolojik Kavramlar ..........................................137

B. Biyomlar ..........................................................139

Çözümlü Test .......................................................143

Çözümler .............................................................144

C. Populasyon ve Hayvan Topluluğu ...................145

1. Populasyonun Büyüklüğü ..........................145

2. Populasyon Yoğunluğu ..............................145

3. Doğum ve Ölüm Oranı ...............................146

4. Yaş Dağılımı ..............................................146

5. Büyüme Eğrileri .........................................146

6. Rekabet .....................................................147

7. Av - Avcı İlişkisi ..........................................147

8. Populasyon Dağılımı ..................................147

Çözümlü Test .......................................................149

Çözümler .............................................................150

D. Besin Zinciri ve Enerji Piramidi .......................151

1. Predatör Zincir ..........................................151

2. Parazit Zincir .............................................153

3. Saprofit Zincir ............................................153

Çözümlü Test .......................................................155

Çözümler .............................................................156

E. Doğadaki Madde Döngüsü..............................157

1. Karbon Döngüsü .......................................157

2. Oksijen Döngüsü ......................................157

3. Azot Döngüsü ...........................................157

4. Su Döngüsü ..............................................158

5. Fosfor Döngüsü ........................................159

6. Kükürt Döngüsü ........................................159

Çözümlü Test .......................................................160

Çözümler .............................................................161

F. Beslenme Şekilleri ve Etkileşim .......................162

1. Ototrof Canlılar .........................................162

2. Hem Ototrof Hem de Heterotrof Canlılar ..162

3. Heterotrof Canlılar ....................................163

G. Jeolojik Zamanlarda Türkiye ...........................167

Bitkilerin Yetişme Koşulları .............................169

Çözümlü Test .......................................................170

Çözümler .............................................................171

6. BÖLÜM: FOTOSENTEZ

Fotosentez ................................................................175

A. Işığa Bağlı (Aydınlık) Evre ..............................177

1. Devirli Fotofosforilasyon ............................178

2. Devirsiz Fotofosforilasyon ..........................179

B. Işıktan Bağımsız (Karanlık) Evre (Calvin Devri) ..................................................180

C. Fotosentez Hızını Etkileyen Faktörler ............184

Çözümlü Test .......................................................186

Çözümler .............................................................188

7. BÖLÜM: HÜCRESEL SOLUNUM

Metabolizma ve Kimyasal Enerji ............................191

Hücresel Solunum ...................................................193

A. Oksijenli (Aerob) Solunum ..............................193

1. Glikoz (Glikolitik) Reaksiyonlar ..................194

2. Krebs Çemberi Reaksiyonları (Sitrik Asit Devri) ........................................195

3. E.T.S (Hidrojen yolu) Reaksiyonları ...........195

B. Oksijensiz (Anaerob) Solunum ......................199

C. Fermantasyon (Mayalanma) ...........................199

1. Glikoliz Evresi ............................................199

2. Son Ürün Evresi..........................................199

Kori Döngüsü ..................................................202

Glikogenzis .....................................................202

Çözümlü Test .......................................................204

Çözümler .............................................................206

x

8. BÖLÜM: BİTKİSEL DOKULAR

Bitkisel Dokular .......................................................209

A. Meristem (Bölünür = Sürgen) Doku ................210

B. Temel Doku .................................................... 211

C. İletim Doku .....................................................212

D. Örtü Doku .......................................................213

E. Salgı Doku ......................................................215

F. Bitkinin Kısımları .............................................215

Çözümlü Test .......................................................219

Çözümler .............................................................221

9. BÖLÜM: BİTKİLERDE TAŞIMA SİSTEMİ

Bitkilerde Taşıma Sistemi .......................................225

A. Ksilemde Taşıma ............................................226

1. Kılcallık ......................................................226

2. Kök Basıncı ................................................226

3. Terleme (Transpirasyon) Çekim Teorisi ve Kohezyon ..............................................226

B. Terlemeye Etki Eden Faktörler .......................228

C. Floemde Taşıma ............................................229

Çözümlü Test .......................................................231

Çözümler .............................................................233

10. BÖLÜM: BİTKİLERDE BESLENME,

BÜYÜME VE HAREKET

Bitkilerde Beslenme, Büyüme ve Hareket .............237

A. Makro Elementler ...........................................237

B. Mikro Elementler ............................................237

C. Minimum Kuralı ..............................................237

D. Bitkilerde Büyüme ..........................................238

1. Dış Faktörler .............................................238

2. İç Faktörler (Hormonlar) .............................239

E. Fotoperyodizm ...............................................242

F. Bitkilerde Hareket ...........................................242

Çözümlü Test .......................................................244

Çözümler .............................................................246

11. BÖLÜM: BİTKİLERDE ÜREME VE GELİŞME

Bitkilerde Üreme ve Gelişme ..................................249

A. Tohumsuz Bitkilerde Üreme ...........................249

B. Tohumlu Bitkilerde Eşeysiz Üreme ................251

C. Tohumlu Bitkilerde Eşeyli Üreme ...................251

D. Tohum ............................................................256

E. Meyve .............................................................258

Çözümlü Test .......................................................260

Çözümler .............................................................262

xi

12. BÖLÜM CANLILARDA ÜREME VE GELİŞME

Canlılarda Üreme ve Gelişme .................................265

A. Eşeysiz Üreme ...............................................265

B. Eşeyli Üreme ..................................................266

C. Hayvanlarda Eşeyli Üreme ............................269

D. Yumurtanın Yapısı ..........................................270

E. İnsanda Üreme ...............................................271

1. Erkek Üreme Sistemi ................................271

2. Dişi Üreme Sistemi ...................................272

F. Hayvanlarda Gelişme ve Büyüme ..................275

1. Segmentasyon ..........................................275

2. Blastula Evresi ..........................................276

3. Gastrula Evresi .........................................276

G. Başkalaşım (Metamorfoz) ..............................279

Çözümlü Test .......................................................281

Çözümler .............................................................282

13. BÖLÜM: KALITIM

Kalıtım.......................................................................285

A. Kalıtımla İlgili Kavramlar ................................285

B. Kalıtım ve Çevre ............................................286

C. Genetik ve Olasılık .........................................288

D. Eksik Baskınlık ...............................................293

E. Genotipin Araştırılması (Kontrol = Geri Çaprazlama) ..........................294

F. Çok Alellik (Multiple Alellik) .............................295

G. Kan Grupları ..................................................295

1. ABO Sistemi .............................................295

2. Rh Sistemi ................................................297

3. MN Sistemi ...............................................299

H. Mutasyonlar ....................................................309

Çözümlü Test .......................................................315

Çözümler .............................................................316

14. BÖLÜM: POPULASYON GENETİĞİ

Populasyon Genetiği ...............................................319

1. Populasyon ...............................................319

2. Gen Havuzu ..............................................319

3. Gen Frekansı ............................................319

4. Kararlı ve Kararsız Populasyon ................319

A. Hardy - Weinberg Kuralı ................................320

B. Akraba Evlilikleri .............................................322

C. Genetik Islah ..................................................323

D. Populasyonun Gen Frenkasını Değiştiren Etkenler .........................................323

Çözümlü Test .......................................................327

Çözümler .............................................................329

xii

15. BÖLÜM: BİYOTEKNOLOJİ VE GENETİK

MÜHENDİSLİĞİ

Biyoteknoloji ve Genetik Mühendisliği ..................333

A. Biyoteknolojik Yöntemler ................................333

B. Genetik Mühendisliği ......................................334

C. Hayvanlarda Klonlama ...................................335

D. DNA İzolasyonu .............................................336

E. DNA'nın Aktarımı ...........................................336

1. Transformasyon ........................................336

2. Mikroenjeksiyon ........................................336

3. Biyolistik Yöntem ......................................336

4. Elektroporasyon Yöntemi ..........................336

F. DNA Parmak İzi ..............................................336

Çözümlü Test .......................................................338

Çözümler .............................................................340

16. BÖLÜM: CANLILARIN OLUŞUMU VE EVRİM

Canlıların Oluşumu ve Evrim..................................343

A. Abiyogenez (Kendiliğinden Oluş Hipotezi) .....343

B. Biyogenez (Canlıdan Oluş) Hipotezi ..............343

1. Panspermia Hipotezi .................................343

2. Ototrof Hipotezi .........................................344

3. Heterotrof Hipotezi ....................................344

C. LAMARCK'ın Evrimle İlgili Görüşü .................345

D. DARWİN'İN Evrimle İlgili Görüşü ...................345

E. Yaratılış Görüşü .............................................347

F. Ekolojik ve Evrimsel Kurallar ..........................347

G. Evrimi Destekleyen Kanıtlar ...........................348

Çözümlü Test .......................................................350

Çözümler .............................................................351

17. BÖLÜM: CANLILARDA DAVRANIŞ

Canlılarda Davranış .................................................355

A. Doğal Davranış ..............................................355

B. Sosyal Davranış .............................................356

C. Sonradan Kazanılan Davranış .......................356

D. Biyolojik Saat (Biyoritm) .................................357

E. Hayvanlarda Savunma Davranışları ..............357

Çözümlü Test .......................................................359

Çözümler .............................................................360

xiii

18. BÖLÜM: SİNİR SİSTEMİ

Sinir Sistemi .............................................................363

A. Omurgasız Hayvanlarda Sinir Sistemi ...........363

B. Omurgalılarda Sinir Sistemi ...........................364

C. İnsanda Sinir Sistemi .....................................368

I. Merkezî Sinir Sistemi .................................368

1. Beyin .........................................................368

2. Omurilik (Medulla Spinalis) .......................372

II. Çevresel Sinir Sistemi ...............................373

Çözümlü Test .......................................................375

Çözümler .............................................................376

19. BÖLÜM: DUYU ORGANLARI

Duyu Organları.........................................................379

A. Göz ve Görme Duyusu ..................................379

B. Kulak ve İşitme Duyusu .................................382

C. Burun ve Koku Duyusu ..................................384

D. Dil ve Tat Alma Duyusu ..................................385

E. Deri ve Dokunma Duyusu ..............................386

Çözümlü Test .......................................................388

Çözümler .............................................................389

20. BÖLÜM: HORMONLAR VE ENDOKRİN SİSTEM

Hormonlar ve Endokrin Sistemi .............................393

A. Hipofiz Bezi ....................................................394

1. Ön lob (Anterior) .......................................394

2. Ara lob (Median) .......................................395

3. Arka lob (Posterior) ...................................395

B. Tiroid ve Paratiroid Bezi .................................396

1. Tiroksin Hormonu ......................................396

2. Kalsitonin (Tirokalsitonin) Hormonu ..........396

C. Paratroid Bezi ................................................397

D. Böbrek Üstü Bezler (Adrenal Bezleri) ............397

1. Adrenal Korteks Hormonları ......................398

2. Adrenal Medulla (Öz) Hormonları .............398

E. Pankreas .........................................................399

1. İnsülin Hormonu .........................................400

2. Glukagon Hormonu ...................................400

F. Eşeysel Bezler (Gonad Hormonları) ................400

1. Östrojen Hormonu .....................................400

2. Progesteron Hormonu ..............................400

3. Testosteron Hormonu ...............................400

G. Timus Bezi ......................................................400

H. Epifiz Bezi .......................................................400

İ. Plasenta............................................................401

K. Sindirim Hormonları ........................................401

Çözümlü Test .......................................................403

Çözümler .............................................................405

xiv

21. BÖLÜM: DESTEK VE HAREKET SİSTEMİ

Destek ve Hareket Sistemi ......................................409

A. Bir Hücrelilerde Destek ve Hareket ................409

B. Omurgasızlarda Destek ve Hareket ...............409

C. Omurgalı Hayvanlarda Destek ve Hareket ....410

D. İnsanda İskelet Sistemi ..................................410

E. Kas Sistemi .....................................................414

F. Çizgili Kasların Çalışma Mekanizması.............415

G. Kasılmanın Kimyası ........................................417

H. Kas ve İskelet İlişkisi .......................................420

Çözümlü Test .......................................................422

Çözümler .............................................................423

22. BÖLÜM: SİNDİRİM SİSTEMİ

Sindirim Sistemi ......................................................427

A. Sindirim Basamakları .....................................427

B. Sindirim Çeşitleri ...........................................427

C. Canlılarda Sindirim .........................................427

D. İnsanda Sindirim Sistemi ................................429

E. Besinlerin Kimyasal Sindirimi ..........................435

F. Besinlerin Emilimi ............................................435

Çözümlü Test .......................................................438

Çözümler .............................................................440

23. BÖLÜM: HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ

Hayvanlarda Dolaşım Sistemi ................................443

A. Omurgalılarda Dolaşım Sistemi .....................444

B. Hayvanlarda Isı Düzenlenmesi ......................446

C. İnsanda Dolaşım Sistemi ...............................447

D. Kan Damarlarının Yapısı ve Özellikleri ..........450

E. Kan ile Hücreler Arasında Madde Alışverişi (STARLİNG Hipotezi) ..........................................452

Dolaşım Sistemi Hastalıkları ..........................453

F. Lenf Dolaşımı...................................................453

G. İnsanda Bağışıklık Sistemi..............................455

1. Bağışıklık Sistemi .......................................456

2. Bağışıklığın Kazanılması ............................457

Çözümlü Test .......................................................459

Çözümler .............................................................460

24. BÖLÜM: SOLUNUM SİSTEMİ

Solunum Sistemi .....................................................463

A. Hayvanlarda Solunum Sistemi .......................463

B. İnsanda Solunum Sistemi ..............................466

C. Soluk Alıp Verme Mekanizması .....................467

D. Solunum Gazlarının Taşınması ......................468

Çözümlü Test .......................................................470

Çözümler .............................................................472

xv

25. BÖLÜM: BOŞALTIM SİSTEMİ

Boşaltım Sistemi......................................................475

A. Tek Hücrelilerde Boşaltım ..............................475

B. Omurgasız Hayvanlarda Boşaltım .................475

C. Omurgalılarda Boşaltım Organı .....................478

D. İnsanda Boşaltım Sistemi ..............................478

E. İdrar Oluşumu ................................................481

F. Ozmoregülasyon .............................................484

Çözümlü Test .......................................................487

Çözümler .............................................................489

26. BÖLÜM: HAYVANSAL DOKULAR

Hayvansal Dokular ..................................................493

A. Epitel Doku .....................................................493

B. Bağ ve Destek Doku ......................................495

1. Temel Bağ Doku ........................................495

2. Kıkırdak Doku ............................................496

3. Kemik Doku ...............................................497

4. Yağ Doku ...................................................498

5. Kan Doku ...................................................498

C. Kas Doku .......................................................500

D. Sinir Doku ......................................................502

Çözümlü Test .......................................................503

Çözümler .............................................................505

KAYNAKÇA ..............................................................507

,

xvi

ALAN EĞİTİMİ

Biyoloji Dersi Öğretim Programı ............................515

Sınıf Düzeylerine Göre Ünite, Konu, Kazanım ve Açıklamaları.........................................523

2013 Yılında Yayımlanan Biyoloji Öğretim Programı ....................................................532

A. 2013 Yılında Yayımlanan Öğretim Programında Yer Alan Kazanımlar .....................535

B. 2013 Yılında Yayımlanan Öğretim Programındaki Öğrenme - Öğretme Anlayışı .....540

C. 2013 Yılında Yayımlanan Öğretim Programındaki Ölçme Değerlendirme Anlayışı ..540

Öğretim Programının Ögeleri .................................540

A. Kazanımlar .....................................................540

B. İçerik (Ne Öğretelim?) ....................................545

C. Öğretme Öğrenme Durumları (Nasıl Öğretelim?) ..............................................548

D. Bugünkü Öğrenme Anlayışımızda Önemli Yere Sahip Bilim Adamlarının Teorileri ...............551

1. J. PIAGET: Bilişsel Yapılandırmacılık ........551

2. L. VYGOTSKY: Sosyal Yapılandırmacılık ..552

3. J. BRUNNER: Buluş Yoluyla Öğrenme ......552

4. R. GAGNE: Öğrenme Koşulları .................553

5. D. AUSUBEL: Anlamlı Öğrenme ...............554

6. H. GARDNER: Çoklu Zekâ Kuramı ...........554

E. Yapılandırmacı Teoriye Dayalı Öğretim Modelleri ...............................................555

F. Öğretim Strateji, Yöntem ve Teknikleri ............557

1. Öğretim Stratejileri .....................................557

2. Öğretim Yöntemleri ....................................557

Tehlikeli Kimyasal Maddelerin Sınıfını Gösteren Semboller .......................................577

Kavram Öğretimi ............................................581

Kavram Yanılgısı ............................................582

Tahmin-Gözlem-Açıklama (TGA) ...................585

Tablo ve Grafik Araçları .................................586

Kavram Ağları ................................................586

Zihin Haritaları ...............................................586

Kavram Haritaları ...........................................586

Balık Kılçığı ....................................................590

Kavramsal Değişim Metinleri .........................590

3. Dersin Sonuç Etkinlikleri ve Ölçme Değerlendirme ...............................................592

Portfolyo (Ürün Seçki Dosyası) ......................594

Öz ve Akran Değerlendirme ..........................594

Tanılayıcı Dallanmış Ağaç ..............................595

Yapılandırılmış Grid .......................................596

Kelime İlişkilendirme Testleri (KİT) .................597

Performans Değerlendirme.............................598

Değerlendirme Araçları (Rubrikler) ................599

Kontrol Listeleri ..............................................600

Dereceleme Ölçekleri ....................................601

Çözümlü Test .......................................................602

Çözümler .............................................................607

KAYNAKÇA ..............................................................609

ALAN BİLGİSİ

BİLİMSEL ÇALIŞMA VE CANLILARIN ORTAK

ÖZELLİKLERİ

5

BİLİMSEL ÇALIŞMA YÖNTEMLERİBilimsel çalışma yöntemleri, belli bir sistematiğe bağlı olarak gerçekleştirilir.

Bilim adamlarının bilimsel etkinliklerinde, gerçekçi ge-nellemelere gidebilmek için yaptıkları çalışmalar bilimsel yöntem olarak adlandırılır.

Problemin Tepsiti

Gerçeklerin Toplanması

Hipotezin Kurulması

Tahminlerde Bulunma

Kontrollü Deney ve Gözlemler

Sonuçlar

Sonuçlarhipotezi doğru-luyor mu?

Teori

Kanun

Hayır

Hipotezinyenilenmesi

Evet

Şekil: Bilimsel Çalışma Yapılırken İzlenen Metod

1. Problemin Tesbiti ve Gerçeklerin Toplanması

Bilimsel bir çalışmaya bazen gözlemler sonucu ortaya çı-kan problemlerle başlanırken, bazen de bilinen bir prob-lemle ilgili gözlemler yapılarak başlanır.

Bu gözlemler sırasında, problemle ilgili veriler (gerçekler) toplanır.

2. Hipotezin Kurulması

Hipotez, probleme sunulmuş geçici çözüm yoludur. Hipo-tezlerin, geçerliliğini koruyabilmesi için deneylerle doğru-luklarının ispatlanması gerekir.

• Hipotezin Özellikleri:

* Eldeki verilere uygun olmalı

* Probleme çözüm önermiş olmalı

* Yeni tahminlere yol açabilmeli

* Deney ve gözlemlere açık olmalı

3. Tahmin Kurma

Tahmin, hipotezden çıkarılabilecek mantıklı sonuçlardır. Tahminler hipotezleri test ederler. Belli bir kalıbı vardır.

"Eğer..........ise........... dır." şeklindeki kalıplarda noktalı yerlere hipotez getirilir.

4. Kontrollü Deney ve Gözlemler

Yapılan bir deneyde, tüm öğeler sabit tutulup, yalnız biri-nin değiştirilmesiyle, değiştirilen öğenin, o canlı üzerine yaptığı etkiyi bulmak için yapılan deneydir.

Şekil: Kontrollü deneyYukarıdaki düzenekte aynı türe ait eşit boydaki üç bitki, içinde aynı topraktan yüzer gram bulunan saksılar içerisi-ne konulmuştur. Yalnız sıcaklık faktörü değiştirilerek sıcak-lığın, bitki büyümesi üzerine etkileri denenmek istenmiştir.

Bir problemle ilgili beş duyuya dayanan incelemeler göz-lem adını alır. İki türlü yapılabilir.

a. Nitel Gözlem: Ölçüm aletleri ve belli parametreleri kullanmaksızın, sadece araştırmacının beş duyusuna dayanan gözlemlerdir. Örneğin; "Bu bataklıkta çok sayı-da sivri sinek var." gibi.

b. Nicel Gözlem: Ölçü aletleri ve standart birimler kulla-nılarak veri toplanmasına dayanan gözlemlerdir. Örne-ğin; hava sıcaklığı 18 °C gibi.

5. Teori

Kökleşmiş hipotezlere teori denir. Teoriler deneylerle is-patlanır, ancak aksi ispatlandığı takdirde değiştirilebilir. Örneğin; Dalton'un atom teorisi günümüzde geçerliliğini kaybetmiştir.

6. Kanun, Yasa, Gerçek

Doğruluğu tüm bilimlerce kabul edilen gerçek ya da teo-rilerdir. Örneğin; Yer çekimi kanunu.

100 g toprak18 °C

Aynı tür

100 g toprak20 °C

Aynı tür

100 g toprak22 °C

Aynı tür

Işık Işık Işık

6

CANLILARIN ORTAK ÖZELLİKLERİ

En ilkel canlılar olan bakteri ve archaelerden omurgalı-lara kadar canlıların tamamında görülen ortak özellikler vardır. Bu özellikler canlılığın varlığı ve canlı hayatının devamlılığı için gereklidir.

1. Hücresel Yapı

Canlılar yapısal ve işlevsel bakımdan en temel birim olan hücrelerden oluşmuştur. Bazı canlılar tek hücrelidir. Ör-neğin, bakteri, amip ve paramesyum gibi. Bazı canlılar ise çok hücrelidir. Örneğin, bitki, mantar ve hayvan gibi. Canlılar hücresel yapıya göre prokaryot ve ökaryot ol-mak üzere ikiye ayrılır.

• Prokaryot hücre: Zarla çevrili çekirdek ve organel-leri olmayan hücrelerdir. Organel olarak yalnızca ribozom organelini bulundurur. Bakteri ve archae âleminde bulunan canlılar prokaryottur.

• Ökaryot hücre: Yönetici molekül olan DNA çekir-dek içerisinde bulunur. Zarla çevrili organelleri vardır. Hücre organizasyonu bu organeller arasında koordi-neli olarak yapılır. Protista, mantar, bitki ve hayvanlar âleminde yer alan canlılar ökaryot hücre yapısındadır.

Bütün hücrelerde hücre zarı, sitoplazma, DNA, RNA, ri-bozom ve enzim bulunur.

2. Beslenme

Bütün canlılar yaşamlarını sürdürebilmek ve metabolik aktivitelerini devam ettirebilmek için beslenmeye ihtiyaç duyarlar. Beslenme canlıların enerji eldesi ve kütlesel ar-tışı için mutlaka gereklidir. Bütün canlılar su ve mineral madde gibi inorganik besinleri mutlaka dışarıdan hazır olarak alır.

• Ototrof beslenme: Bu canlılar inorganik maddeleri kullanarak kendi besinlerini kendi üreten canlılardır. Bu canlılara üretici ya da ototrof canlı denir. Örneğin fotosentetikler ışığı kullanırken kemosentetikler ok-sitlenme enerjisini kullanırlar. Bazı bakteriler, algler, fitoplanktonlar ve bitkiler ototrof beslenir.

• Heterotrof beslenme: Bu canlılar kendi besinlerini üretemedikleri için besinlerini dış ortamdan hazır ala-rak beslenirler. Bu canlılara tüketici ya da heterotrof canlı denir. Heterotrof canlılar diğer canlıları besin olarak kullanır. Örneğin, mantarlar, hayvanlar bazı protistler, heterotrof beslenirler.

3. Solunum ve ATP Üretimi

Bütün canlılar aldıkları besinleri hücresel solunumla yıka-rak metabolik ATP üretirler. Solunum bir canlıda kesinti-siz devam etmelidir. Tüm canlıların kullandığı ortak enerji ATP'dir. ATP üretimi ve tüketimi canlılık göstergesidir.

Solunum üç şekilde meydana gelir:

I. Aerobik solunum: Oksijen ETS'de en son indirgeyici olarak görev yapar. Glikoliz, kreps ve ETS tepkime-lerinden meydana gelir. Prokaryotlarda stoplazma ve mezozomda, ökaryotlarda ise stoplazma ve mi-tokondride meydana gelir.

II. Anaerobik Solunum: Oksijenden başka moleküller (azot, kükürt gibi) ETS'de en son indirgenen mo-leküldür. Tepkimeleri aerobik solunuma benzerlik gösterir.

III. Fermantasyon: Glukozun sitoplazmada parçalan-masıdır. Önceleri etil alkol için kullanılırken sonra-ları tüm ökaryotlarda sitoplazmada meydana ge-len tepkimeler için kullanılmaktadır. Aynı zamanda prokaryotlarda sitoplazmada meydana gelen 4 ATP sentezlenen tepkimeler için de kullanılmaktadır. Son ürüne göre adlandırılır. Örnek; Laktik asit, etil alkol, bütrik asit gibi.

4. Metabolizma

Hücrede meydana gelen anabolik (yapım) ve katabolik (yıkım) tepkimelerinin tamamına metabolizma denir.

• Anabolizma (özümleme = asimilayon): Basit mole-küllerin birleştirilerek karmaşık moleküller sentezlen-mesidir. Bu olayda ATP harcanır. Reaksiyon ender-goniktir. Fotosentez, protein sentezi ve yağ sentezi anabolik olaylardır.

• Katabolizma (yadımlama = disimilasyon): Komp-leks moleküllerin daha basit moleküllere parçalanma-sıdır. Sindirim, solunum, proteinlerin hidrolizi, katabo-lik olaylardır.

5. Organizasyon

Her canlı belirli bir organizasyona sahiptir. Tek hücreli canlılarda organizasyon hücrenin farklı kısımlarında fark-lı görevleri üstlenmesiyle olur. Çok hücreli canlılarda be-lirli bir görev için özelleşmiş dokular ve organlar bulunur.

Atom → Molekül → Organel → Hücre → Doku → Organ → Sistem → Organizma

7

Bir hücrelilerde organizasyon hücre düzeyindedir. Bun-dan dolayı hücresel organizasyona kadarki kısım canlı-ların ortak özelliğidir.

Doku → Organ → Sistem → Organizma şeklinde organi-zasyon ise çok hücreli canlılarda ortaktır.

6. Hareket

Hareket üreme, korunma, beslenme veya uygun ortam bulma için yapılır. Bütün canlılarda görülen hareket iki şekildedir. Birinci hareket tipi daha çok bitki, sünger ve bazı sölenterlerde meydana gelir. Bu hareket tipine du-rum değiştirme hareketi denir. Hayvanların tamamına yakınında ve sil, kamçı, yalancı ayak gibi yapılara sahip canlılarda ise yer değiştirme hareketi görülür.

Ayrıca bundan başka hareket esnasında enerji harcanıyor ise buna aktif hareket, harcanmıyor ise pasif hareket denir.

7. Çevresel Uyarılara Tepki

Bütün canlılar dışarıdan gelen değişimleri ve uyartıları algılayarak onlara karşı tepki gösterirler. Dışarıdan can-lılara fiziksel, kimyasal ve mekaniksel uyarılar gelir. Ör-neğin öglenanın ışığa doğru hareketi fiziksel tepki, bitki köklerinin gübreye yönelmesi kimyasal tepki, kedinin sese doğru yönelmesi mekaniksel bir tepkidir. Uyarı şid-deti arttıkça tepkinin derecesi de artabilir.

Canlılar değişen ortam şartlarına tepki göstererek orta-ma adaptasyonu sağlamış olur. Böylece hayatta kalma şansları artar.

8. Üreme

Canlıların nesillerini devam ettirebilmek için kendilerine benzer bireyler meydana getirme olayına üreme denir. Üreme yaşam için değil populasyonların devamı için ge-reklidir.

• Eşeysiz üreme: Tek bir canlının çeşitli yollarla ken-disiyle aynı özellikte yeni bireyler oluşturmasıdır. Bölünme, tomurcuklanma, sporla üreme ve vejetatif üreme gibi çeşitleri vardır. Eşeysiz üremeyle oluşan calıların genetik yapıları ata canlı ile aynıdır. Bakte-rilerin bölünmesi, hidranın tomurcuklanması, eşeysiz üremedir.

• Eşeyli üreme: Erkek ve dişi üreme hücrelerinin (sperm ve yumurta) birleşmesiyle yeni bir canlının oluşturulmasına eşeyli üreme denir. Eşeyli üremeyle oluşan canlıların genetik yapıları ata canlıdan farklı olur. Böylece tür içi çeşitlilik sağlanmış olur. Eşeyli üremenin temeli mayoz bölünme ve döllenmedir. Ma-yoz bölünme ile gametler oluşur. Döllenme ile gamet-ler birleşir. Oluşan canlı ata bireyden daha dirençli olabilir.

9. Boşaltım

Hücrelerde metabolik faaliyetler sonucunda meydana gelen atıkların ya da beslenme ile alınan bazı gereksiz zararlı madde ve yan ürünlerin dışarı atılmasına boşal-tım denir. Canlılar boşaltım yaparak kararlı bir iç denge (homeostasi) sağlamış olur.

Bakterilerde boşaltım yüzeyden difüzyonla gerçekleşir-ken protistlerde kontraktil kofullarla, omurgasızlarda ise nefridyum ve protonefridyum denilen yapılarla boşaltım sağlanır. Omurgalılarda aktif bir boşaltım vardır. Meme-liler terleme yaparak, nefes vererek ve böbreklerden id-rar atarak boşaltımı sağlar. Bitkilerde hayvanlarda oldu-ğu gibi aktif bir boşaltım yoktur. Atıklar yıl boyu kofulda birikir. Yaprak dökümüylede atıklar bitkiden uzaklaşır. Ayrıca bitkilerde stoma, lentiseller ve hidatodlardan da boşaltım yapılır.

10. Büyüme

Canlılar dışardan aldıkları besinleri yapılarına katarak hacimsel ve kütlesel artış sağlayarak büyürler. Bitkiler-de meristem dokunun varlığı sayesinde sınırsız büyüme görülür. Hayvanlarda ise bölünen dokuların zamanla bö-lünme özelliklerini yitirmesiyle sınırlı bir büyüme görülür. Bitki ve hayvanların büyümesi hücre bölünmesiyle olur. Fakat tek hücrelilerde bölünme üreme demektir. Bu ne-denle tek hücreliler hacimsel artış sağlayarak büyürler. Gelişme hücrenin bölünmeye hazır oluncaya kadarki dönemini kapsar. Bölünecek kıvama geldiğinde gelişme son bulur. Büyüme ise geri dönüşümsüz olarak meydana gelen sitoplazma artışıdır. Büyümeyle birlikte canlıdaki hücre, organ ve dokuların görevlerini tam olarak yapma-sı anlamına gelen olgunlaşmaya da gelişme denir.

11. Kimyasal Yapı

Bütün canlı hücrelerin yapısında kimyasal maddeler bulunur. Bu kimyasal maddelere örnek DNA, RNA, su, karbonhidratlar, proteinler ve yağlar verilir. Bütün canlı-larda protein sentezi evrenseldir. Ayrıca canlılarda DNA ve RNA bulunduğu için mutasyona uğrayabilir.

12. Homeostasi (İç denge)

Sağlıklı her hücrenin kendine ait kararlı bir iç dengesi vardır. Bu denge asidik ve bazik karakterli çeşitli kim-yasallarla sağlanır. Homeostasinin korunmasında sinir sistemi ve endokrin sistem önemlidir. Ayrıca solunum ve boşaltım sistemleri de homeostasinin sağlanmasında bi-rinci dereceden sorumlu yapılardır.