Nauka o panstwie uwm.xml
-
Upload
damian-markowski -
Category
Documents
-
view
2.321 -
download
3
Transcript of Nauka o panstwie uwm.xml
1
NAUKA O PAŃSTWIE – UWM
I Literatura podstawowa
1. Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, pod red. Bogumiła Szmulika i Marka Żmigrodzkiego,
Lublin 2002.
2. Zieliński E., Nauka o państwie i polityce, Elipsa, Warszawa 2000.
3. Kuciński J., Podstawy wiedzy o państwie, Warszawa 2003.
4. Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1996. 5. Ustroje państw współczesnych, pod red. W . Skrzydło, Lublin 2000.
6. Encyklopedia politologii, Tom 1,2,3,4,5. Tom 1 – Teoria polityki, Zakamycze 1999; Tom 2 – Ustroje
państwowe, Zakamycze 2000; Tom 3 – Partie i systemy partyjne, Zakamycze 1999; Tom 4 – Myśl
społeczna i ruchy polityczne współczesnego świata, Zakamycze 2000; Tom 5 – Stosunki
międzynarodowe, Zakamycze 2002.
II Literatura uzupełniająca:
1. Arystoteles, Polityka, Wrocław 1962. 2. Bankowicz M., Kulisy totalitaryzmu, Kraków 1995 .
3. Bankowicz M., Bankowicz B., Dudek A., Leksykon historii XX wieku, Kraków 1996
4. Bardach J., Leśniodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1994.
5. Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1984
6. Baszkiewicz J., Władza, Wrocław 1999.
7. Biernat T., Józef Piłsudski – Lech Wałęsa. Paradoks charyzmatycznego przywództwa, Toruń 1999.
8. Błaut R., Skuteczne negocjacje, Warszawa 1995.
9. Borkowska S., Negocjacje zbiorowe, Warszawa 1997.
10. Borucki M., Mussolini, Warszawa 1995.
11. Bullock A., Hitler i Stalin. Żywoty równoległe, t. 1 – 2., Warszawa 1994.
12. Canetti E., Masa i władza, Warszawa 1996. 13. Chmaj M., Sokół W., Żmigrodzki M., Teoria partii politycznych, Lublin 1997.
14. Dahrendorf R., Nowoczesny konflikt społeczny, Warszawa 1993.
15. Dąbrowski , Praktyczna teoria negocjacji, Warszawa 1991.
16. Dubel L., Malarczyk J., Historia doktryn polityczno – prawnych, Lublin 1997.
17. Ehrlich S., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Warszawa 1979.
18. Filipowicz S., O demokracji, Warszawa 1992.
19. Fukuyama F., Budowanie państwa. Władza i ład międzynarodowy w XXI wieku, Poznań 2005.
20. Garlicki J., Społeczeństwo przyszłości, Warszawa 1995.
21. Gellner E., Narody i nacjonalizm, Warszawa 1991.
22. Gray J., Liberalizm, Kraków 1994.
23. Grochalski S., Nauka o polityce, Opole 1990.
24. Janusz G., Bajda P., Prawo mniejszości narodowych. Standardy europejskie, Warszawa 2000. 25. Kilias J., Naród a idea narodowa. Nacjonalizm T.G. Masaryka, Warszawa 1998.
26. Kłoskowska K., Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1998.
27. Kulesza W., T., Ideologie naszych czasów, Warszawa 1991.
28. Kustra E., Wstęp do nauk o państwie i prawie, Toruń 2000.
29. Kuźniar R., O prawach człowieka, Warszawa 1992.
30. Lamentowicz W., Współczesne państwo, Warszawa 1993.
31. Locke J., Dwa traktaty o rządzie, Warszawa 1992.
32. Malinowski B., Jednostka, społeczność, kultura, Warszawa 2000.
33. Mała encyklopedia wiedzy politycznej, red. M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 1996.
34. Mały leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W. Sokół, Lublin 1997.
35. Maneli M., O funkcjach państwa, Warszawa 1963. 36. Mannheim K., Ideologie i utopie, Lublin 1992.
37. Michałowska G., Prawa człowieka i ich ochrona, Warszawa 2000.
38. Mojsiewicz C., Globalne problemy ludzkości, Poznań 1998.
39. Mojsiewicz C., Szkice z dziejów propagandy, Poznań 2000.
40. Morgan G., Obrazy organizacji, Warszawa 1997.
41. Mularska – Andziak L., Franco, Londyn 1994.
42. Nowacki J., Rządy prawa. Dwa problemy, Katowice 1995.
2
43. Ossowska M., Wzór demokraty. Cnoty i wartości, Lublin 1992.
44. Pałecki K., Elity polityczne w Polsce, Warszawa 1992.
45. Pietraś Z.J., Teoria decyzji politycznych, Lublin 1990.
46. Piskozub A., Cywilizacja w czasie i przestrzeni, Gdańsk 1996.
47. Polak E., Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk 1996.
48. Prawa człowieka w społeczeństwie obywatelskim, pod red. A. Rzeplińskiego, Warszawa 1993.
49. Prawo konstytucyjne, pod red. Z. Witkowskiego, Toruń 2002 .
50. Rousseau J.J., Umowa społeczna, Warszawa 1996.
51. Ryszka F., O pojęciu polityki, Warszawa 1992. 52. Rządca R.A., Wujec P., Negocjacje, Warszawa 1998.
53. Sarnecki P, Ustroje konstytucyjne państw współczesnych, Zakamycze 2003.
54. Sartorii G., Teoria demokracji, Warszawa 1994.
55. Schumpeter J., Kapitalizm, socjalizm, demokracja, Warszawa 1995.
56. Sczaniecki M., Powszechna historia państwa i prawa, Warszawa 1994.
57. Seidler G.H., Groszyk H., Malarczyk J., Pieniążek A., Wstęp do nauki o państwie i prawie, Lublin
2000.
58. Sonczyk W., Media w Polsce, Warszawa 1999.
59. Sutor B., Etyka polityka, Warszawa 1994.
60. Szostak W., Współczesne teorie państwa, Kraków 1997.
61. Sylwestrzak A., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1994. 62. Szyszkowska M., Człowiek jako obywatel, Warszawa 1995.
63. Świętochowska U., Patologie cywilizacji współczesnej, Toruń 1998.
64. Toffler A. i H., Budowa nowej cywilizacji, Poznań 1996.
65. Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1998.
66. Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994.
67. Ulicka G., Nowe ruchy społeczne. Niepokoje i nadzieje współczesnych społeczeństw, Warszawa 1993.
68. Waldenberg M., Kwestie narodowe w Europie Środkowo – Wschodniej, Warszawa 1992.
69. Weber M., Polityka jako zawód i powołanie, Kraków 1998.
70. Wesołowski W., Pańków I., Świat elity politycznej, Warszawa 1995.
71. Wiatr J.J., Socjologia polityki, Warszawa 1999.
72. Winczorek P., Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995.
73. Wojtaszczyk K.A., Partie polityczne w państwie demokratycznym, Warszawa 1998. 74. Wojtaszczyk K.A., Współczesne systemy partyjne, Warszawa 1992.
75. Współczesne partie i systemy partyjne Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.
Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003.
76. Znaniecki F., Współczesne narody. Socjologiczne studium ewolucji narodów, Warszawa 1990.
77. Znamierowski Cz., Elita i demokracja, Warszawa 1992.
Lektury obowiązkowe do przeczytania:
1. Kulesza W., T., Ideologie naszych czasów, Warszawa 1991. (lub nowsze wydanie)
2. Wojtaszczyk K. A., Współczesne systemy polityczne, Warszawa 1998 (lub nowsze wydanie)
3. Roszkowski W., lub Dudek A, lub Paczkowski A. (inni autorzy), Polska po 1989 roku.
- przygotowanie notatek z lektur
3
Temat: Państwo a instytucje demokracji bezpośredniej
Pojęcie i istota demokracji. Suwerenność narodu jako podstawowa zasada demokracji. Komponenty demokracji.
Wolność. Równość. Pluralizm. Demokracja przedstawicielska. Wybory reprezentantów. Mandat
przedstawicielski. Przymiotniki wyborcze. Mandat wolny. Mandat imperatywny. Struktura parlamentu i jego
funkcje w demokratycznym państwie. Demokracja bezpośrednia. Pojęcie, istota i rola ustrojowa demokracji
bezpośredniej. Formy demokracji bezpośredniej (zgromadzenie ludowe, referendum, inicjatywa ludowa, veto
ludowe). Społeczeństwo obywatelskie i jego cechy.
Temat: Proces transformacji w Polsce – III Rzeczypospolita. Konsolidacja polskiej
demokracji
„Okrągły stół” i jego skutki. Wyniki wyborów z okresu 1989 - 2007 i ich wpływ na polską demokrację. Cechy
charakterystyczne systemu partyjnego w Polsce. Gabinety koalicyjne w Polsce po 1989 r. Wybory prezydenckie
w Polsce (1989-2005). Frekwencja wyborcza w Polsce po 1989 r. Współzależność między gospodarką i
polityką.
„Okrągły stół” i jego skutki.
Obrady: 6.02.1989 – 5.04.1989 r.
Trzy zespoły:
ds. gospodarki i polityki społecznej (przewodniczący: Władysław Baka – PZPR, i Witold
Trzeciakowski - Solidarność)
ds. reform politycznych (przewodniczący: Janusz Reykowski - PZPR i Bronisław Geremek -
Solidarność)
ds. pluralizmu związkowego (przewodniczący: Aleksander Kwaśniewski - PZPR, Tadeusz
Mazowiecki - Solidarność i Romuald Sosnowski - OPZZ).
Postanowienia
utworzenie Senatu (100 senatorów; wybory większościowe)
„kontraktowe” wybory do Sejmu – 65% miejsc (299 mandatów) miało być zagwarantowane dla
PZPR, ZSL, SD (60%) oraz dla organizacji katolików (współpracowały z władzami) – PAX, UChS,
PZKS (5%)
o 35% miejsc (161 mandatów) – wolne wybory
utworzenie urzędu Prezydenta PRL- wybór przez Zgromadzenie Narodowe - 6-letnia kadencja
legalizacja „Solidarności”;
dostęp opozycji do mediów
4
Wybory do parlamentu w 1989 r. przeprowadzono zgodnie z ustaleniami „okrągłego stołu”1. W tym
celu przygotowano nową ordynację do parlamentu 7 kwietnia 1989 r2 obejmującą Sejm i Senat.
Tabela 1: Struktura polityczna Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej po wyborach z 4 i 18 czerwca
1989 r.
Nazwa ugrupowania Liczba mandatów Mandaty w procentach
Polska Zjednoczona Partia Robotnicza ( PZPR ) 173 37,61
Obywatelski Klub Parlamentarny ( OKP ) 161 35
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe ( ZSL ) 76 16,52
Stronnictwo Demokratyczne ( SD ) 27 5,87
PAX 10 2,17
Unia Chrześcijańsko - Społeczna ( UChS ) 8 1,74
Polski Związek Katolicko - Społeczny ( PZKS ) 5 1,09
Źródło: W oparciu o dane S. Gebethnera, Wprowadzenie, [w:] S. Gebethner, J. Raciborski ( red. ), Wybory
´91 a polska scena polityczna, Warszawa 1992, s. 14 – 15. Pełne wyniki wyborów znajdziemy w: Obwieszczenie
Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i wynikach wyborów do Sejmu
Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP 1989, nr 21, poz. 149.
Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 20 czerwca 1989 r. o wynikach ponownego głosowania i
wynikach wyborów do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 18 czerwca 1989 r.,
MP 1989, nr 21, poz. 151.
Wybory przeprowadzono w 108 okręgach wyborczych. W wyborach kandydowało 1 682 na 425
mandatów oraz 35 kandydatów z listy krajowej. Frekwencja w wyborach wyniosła 62 %. Wybory zgodnie z
ordynacją wyborczą przebiegały w dwóch turach. Warunkiem koniecznym do przejścia w pierwszej turze
wyborów było otrzymanie ponad 50 % głosów. Zgodnie z kontraktem wyborczym opozycja z otrzymanych 161
miejsc w parlamencie wprowadziła w pierwszej turze 160 kandydatów. Z listy krajowej strona rządowa
1 Porozumienie Okrągłego Stołu w sprawie reform politycznych z 5 IV 1989 r., [w:] Wiek XX w źródłach, oprac.
M. Sobańska – Bednaruk, B. Lenard, PWN, Warszawa 1998, 415 – 421. 2 Ordynacja wyborcza do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej X kadencji na lata 1989 – 1993, Dz. U.
1989, nr 19, poz. 102. Ordynacja wyborcza do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Dz. U. 1989, nr 19,
poz. 103.
5
wprowadziła tylko 2 kandydatów. W sumie w pierwszej turze wyborów wybrano 165 kandydatów 3. 18 czerwca
1989 r. w drugiej turze głosowania wybrano 295 posłów4.
Frekwencja w drugiej turze wyborów wyniosła 25 %. W wyborach do Senatu wystartowało 555
kandydatów. W pierwszej turze wybrano 92 senatorów, a w drugiej 8 senatorów5. W sumie opozycja zdobyła 99
na 100 mandatów w Senacie. Jeden senator kandydował jako osoba niezależna6.
Sejm X kadencji przygotował ordynację wyborczą, która została przyjęta 10 maja 1991 r. dla wyborów
do Senatu, a 28 czerwca 1991 r. do Sejmu7. Pierwsze wolne wybory do parlamentu RP odbyły się 27
października 1991 r. W wyborach do Sejmu RP kandydowało 6 980 osób z okręgowych list kandydatów na
posłów w 37 okręgach wyborczych na 391 mandatów. 69 posłów wybrano z ogólnopolskich list kandydatów na
posłów. W wyborach uczestniczyło 11 887 949 uprawnionych do głosowania, co stanowiło 43, 20 %8.
Tabela 2: Wyniki wyborów do Sejmu RP z 27 października 1991 r.
Partie i koalicje Liczba głosów Głosy w
procentach
Liczba
mandatów
Mandaty w
procentach
Sojusz Lewicy Demokratycznej ( SLD ) 1 344 820 11,99 60 13,04
Polskie Stronnictwo Ludowe ( PSL ) 1 033 885 9,22 50 10,87
Stronnictwo Demokratyczne ( SD ) 159 117 1,42 1 0,22
Unia Demokratyczna ( UD ) 1 382 051 12,32 62 13,84
Zjednoczenie Chrześcijańsko - Narodowe (
Wyborcza Akcja Katolicka ) ZChN ( WAK ) 1 007 890 8,98 50 10,87
Partia Chrześcijańskich Demokratów (
PChD ) 125 314 1,12 4 0,87
3 Byli to: Mikołaj Kozakiewicz i Adam Zieliński, Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8
czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i wynikach wyborów do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP 1989, nr 21, poz. 149. W. Roszkowski, Historia Polski 1914 –
1998, PWN, Warszawa 1999, s. 404. 4 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 20 czerwca 1989 r. o wynikach ponownego głosowania i
wynikach wyborów do Sejmu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 18 czerwca 1989 r., MP
1989, nr 21, poz. 151.
5 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i wynikach wyborów do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP 1989, nr
21, poz. 150. Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia20 czerwca 1989 r. o wynikach głosowania i
wynikach wyborów do Senatu Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej przeprowadzonych dnia 4 czerwca 1989 r., MP
1989, nr 21, poz. 152. 6 Był to Henryk Stokłosa: W. Roszkowski, op.cit., s. 405. 7 Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1991, nr 59, poz. 252. Ordynacja wyborcza do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1991, nr 72, poz. 319. 8 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 31 października 1991 r. o wynikach wyborów do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r., MP 1991, nr 41, poz. 288.
6
Polskie Stronnictwo Ludowe - Porozumienie
Ludowe; Stronnictwo Ludowo -
Chrześcijańskie ( PSL - PL; SLCh )
613 626 5,47 28 6,09
Unia Pracy ( UP ) 230 975 2,06 4 0,87
Ruch Demokratyczno - Społeczny (
RDS ) 52 117 0,46 1 0,22
Wielkopolska Unia Socjaldemokratyczna (
WUS ) 23 188 0,2 1 0,22
Konfederacja Polski Niepodległej (
KPN ) 996 182 8,88 51 11,09
Mniejszość Niemiecka ( MN ) 132 059 1,49 7 1,52
Niezależny Samorządny Związek Zawodowy
"Solidarność" ( NSZZ ) 566 553 5,05 27 5,87
Porozumienie Centrum - Zjednoczenie
Polskie ( PC - ZP ) 977 344 8,71 44 9,57
Kongres Liberalno - Demokratyczny (
KLD ) 839 978 7,49 37 8,04
Unia Polityki Realnej ( UPR ) 253 024 2,25 3 0,65
Partia X 52 735 0,47 3 0,65
Polska Partia Przyjaciół Piwa ( PPPP ) 367 106 2,97 16 3,48
Ruch Autonomii Śląska ( RAŚ ) 40 061 0,36 2 0,43
Polska Wspólnota Narodowa - Polskie
Stronnictwo Narodowe ( PWN - PSN ) 5 262 0,11 0 0
Mniejszość Białoruska ( MB ) 6 081 0,05 0 0
Zjednoczenie Polskie ( ZP ) 26 744 0,22 1 0,22
Unia Chrześcijańsko - Społeczna (
UChS ) 13 788 0,12 1 0,22
Niezależny Samorządny Związek Zawodowy
"Solidarność" "80" 12 769 0,11 1 0,22
Unia Wielkopolan i Lubuszan ( UWiL ) 9 019 0,08 0 0
Inni 663 593 6,18 0 0
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 31 października 1991 r. o wynikach wyborów do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r., MP 1991, nr 41, poz. 288.
Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, pod red. S. Gebethnera, Wydawnictwo Sejmowe,
7
Warszawa 1995, s. 10, 246. K. Knyżewski, Partie i system partyjny w Polsce w okresie transformacji ustrojowej,
SCHOLAR, Warszawa 1998, s. 185.
Tabela 3: Wyniki wyborów do Senatu RP z 27 października 1991 r.
Nazwa komitetu Liczba zdobytych mandatów
Unia Demokratyczna 21
NSZZ "Solidarność" 11
Wyborcza Akcja Katolicka 9
Porozumienie Obywatelskie - Centrum 9
Polskie Stronnictwo Ludowe 7
Kongres Liberalno - Demokratyczny 4
Porozumienie Ludowe 5
Sojusz Lewicy Demokratycznej 4
Konfederacja Polski Niepodległej 4
Inne komitety 24
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 31 października 1991 r. o wynikach wyborów do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 27 października 1991 r., MP 1991, nr 41, poz. 287.
Parlament pierwszej kadencji przyjął nową ordynację wyborczą do Sejmu 28 maja 1993 r9., a wybory
do Senatu przebiegały zgodnie z ordynacją z 10 maja 1991 r. 19 września 1993 r. odbyły się wybory do Sejmu
II kadencji i Senatu II kadencji. 391 posłów wybrano spośród 8 787 kandydatów, którzy byli zgłoszeni na 861
okręgowych listach kandydatów na posłów. Wybory odbywały się w 52 okręgach wyborczych. 69 posłów
wybrano spośród 1 800 kandydatów, którzy zostali zgłoszenie na 15 ogólnopolskich listach kandydatów.
Wyborach uczestniczyło 14 415 586 osób, co stanowiło 52, 08 %10.
Tabela 4: Wyniki wyborów do Sejmu RP z 19 września 1993 r.
Partie i koalicje
Liczba
głosów
Głosy w
procentach
Liczba
mandatów
Mandaty w
procentach
Sojusz Lewicy Demokratycznej 2 815 169 20,41 171 37,17
Polskie Stronnictwo Ludowe 2 142 367 15,4 132 28,69
9 Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 1993, nr 45, poz. 205. 10 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1997 r., MP 1993, nr 50, poz. 470.
8
Unia Demokratyczna 1 460 957 10,59 74 16,07
Polskie Stronnictwo Ludowe -
Porozumienie Ludowe 327 085 2,37 0 0
Unia Pracy 1 005 004 7,28 41 8,91
Konfederacja Polski Niepodległej 795 487 5,77 22 4,78
Bezpartyjny Blok Wspierania
Reform 746 653 5,41 16 3,48
Mniejszość Niemiecka 96 678 0,7 4 0,87
Niezależny Samorządny Związek
Zawodowy "Solidarność" 676 653 4,9 0 0
Porozumienie Centrum -
Zjednoczenie Polskie 609 973 4,42 0 0
Koalicja dla Rzeczypospolitej 371 923 2,7 0 0
Kongres Liberalno - Demokratyczny 550 578 3,99 0 0
Unia Polityki Realnej 438 559 3,18 0 0
Samoobrona 383 967 2,78 0 0
Partia X 377 480 2,74 0 0
Polska Partia Przyjaciół Piwa 14 382 0,1 0 0
Ruch Autonomii Śląska 26 357 0,19 0 0
Polska Wspólnota Narodowa -
Polskie Stronnictwo Narodowe 14 989 0,11 0 0
Mniejszość Białoruska 10 164 0,07 0 0
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1993 r., MP 1993, nr 50, poz. 470.
Wybory parlamentarne 1991 i 1993 a polska scena polityczna, pod red. S. Gebethnera, Wydawnictwo Sejmowe,
Warszawa 1995, s. 10, 246. J.J. Wiatr, Wybory parlamentarne 19 września 1993: przyczyny i następstwa,
Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 115 – 116.
Wybory do Senatu przeprowadzono w 49 okręgach wyborczych. Do wyborów zostało zgłoszonych 684
kandydatów na senatorów. Frekwencja wyborcza wyniosła 52, 06 %11.
11
Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1993 r., MP 1993, nr 50, poz. 471.
9
Tabela 5: Wyniki wyborów do Senatu RP z 19 września 1993 r.
Nazwa komitetu Liczba zdobytych mandatów
Sojusz Lewicy Demokratycznej 37
Polskie Stronnictwo Ludowe 36
NSSZ "Solidarność" 9
Unia Demokratyczna 5
Unia Pracy 2
Bezpartyjny Blok Wspierania Reform 2
Inni12 9
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 września 1997 r. o wynikach wyborów do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 19 września 1993 r., MP 1993, nr 50, poz. 471. J.J.
Wiatr, Wybory parlamentarne 19 września 1993: przyczyny i następstwa, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s.
115 – 116.
Skład liczbowy klubów i kół parlamentarnych kadencji 1993 – 1997 wyglądał następująco: SLD – 171,
PSL – 127, UW – 65, UP – 33, koła: BBWR ( Bezpartyjny Blok Wspierania Reform ) – 7, KPN – 5, Mniejszość
Niemiecka – 4, Nowa Demokracja – 3, PPS – 3, posłowie niezrzeszeni - 17 13.
21 września 1997 r. odbyły się wybory do Sejmu III kadencji. Wybory zostały przeprowadzone zgodnie z
ordynacją do Sejmu z 1993 r. i do Senatu z 1991 r. Do wyborów zgłoszono 6 433 kandydatów na listach
okręgowych oraz 1 042 na dziesięciu listach ogólnopolskich. Wybory przeprowadzały 52 okręgowe komisje
wyborcze. Frekwencja w wyborach wyniosła 47, 93 %, co stanowiło 13 616 378 głosów14.
Tabela 6: Wyniki wyborów do Sejmu RP z 21 września 1997 r.
Nazwa komitetu Liczba oddanych
głosów
Procent
otrzymanych
głosów
Mandaty z
listy
krajowej
Suma
mandatów
Unia Pracy 620 611 4,74 0 0
12 PSL – Porozumienie Ludowe – 1; KKW „Ojczyzna” – 1; „Solidarność” Rolników Indywidualnych – 1,
Mniejszość Niemiecka – 1; Zjednoczenie Polskie – Porozumienie Centrum – 1; Kongres Liberalno –
Demokratyczny – 1; Niezależni – 4. J.J. Wiatr, Wybory parlamentarne 19 września 1993: przyczyny i
następstwa, Agencja Scholar, Warszawa 1993, s. 115. 13 http://www.sejm.gov.pl/archiwum/kluby/kadencja2/kluby.htm ( 31.07.2005 r. ) 14 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r., MP 1997, nr 64, poz. 620.
10
Narodowo Chrześcijańsko
Demokratyczny Blok dla Polski 178 395 1,36 0 0
Krajowe Porozumienie Emerytów i
Rencistów RP 212 826 1,63 0 0
Unia Wolności 1 749 518 13,37 11 60
Akcja Wyborcza Solidarność 4 427 373 33,83 29 201
Sojusz Lewicy Demokratycznej 3 551 224 27,13 23 164
Polskie Stronnictwo Ludowe 956 184 7,31 6 27
Unia Prawicy Rzeczypospolitej 266 317 2,03 0 0
Ruch Odbudowy Polski 727 072 5,56 0 6
Krajowa Partia Emerytów i Rencistów 284 826 2,18 0 0
Polska Wspólnota Narodowa Polskie
Stronnictwo Narodowe 8 590 0,07 0 0
Krajowe Przymierze Samoobrona 10 073 0,08 0 0
Towarzystwo Społeczno Kulturalne
Niemców Województwa Katowickiego 16 724 0,13 0 0
Komitet Wyborczy "Niezależna i
Bezpartyjna" 924 0,007 0 0
Stowarzyszenie Słowiańskiej
Mniejszości Narodowej
Rzeczypospolitej Polskiej -
Prawosławni 13 632 0,1 0 0
Towarzystwo Społeczno Kulturalne
Niemców Województwa
Częstochowskiego 6 206 0,05 0 0
Stowarzyszenie Mniejszości
Niemieckiej Województwa Elbląskiego 614 0,005 0 0
Niemiecka Wspólnota Robocza
"Pojednanie i Przyszłość" 3 663 0,03 0 0
Mniejszość Niemiecka Województwa
Olsztyńskiego 1 729 0,01 0 0
Towarzystwo Społeczno - Kulturalne
Niemców na Śląsku Opolskim 51 027 0,39 0 2
Sojusz Ludzi - "Polska, Praca,
Sprawiedliwość" 703 0,005 0 0
11
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r., MP 1997, nr 64, poz. 620.
Liczbę mandatów podał min. K.A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, WSiP,
Warszawa 1998, s. 167.
Wybory z 1997 r. oznaczały zwycięstwo ugrupowań centro – prawicowych ( AWS i UW ), które po wyborach
utworzyły koalicję rządzącą. Wydaje się, że istniała wówczas realna szansa na budowę dwublokowej sceny
politycznej, którą ze strony prawicy mogła reprezentować AWS, a z lewicy SLD. Ugrupowaniami o
charakterze centrowym były UW oraz PSL. To z kolei mogło tworzyć pewna analogię z systemem
partyjnym RFN. Mielibyśmy do czynienia z systemem dwuipółpartyjnym z silną lewica i prawicą oraz
partiami centrowymi15.
Wybory do Senatu przeprowadzono w 49 okręgowych komisjach wyborczych. Frekwencja wyborcza
wyniosła 47,92 %. W wyborach kandydowało 520 osób16.
Tabela 7: Wyniki wyborów do Senatu RP z 21 września 1997 r.
Nazwa komitetu Liczba zdobytych mandatów
Akcja Wyborcza Solidarność 51
Sojusz Lewicy Demokratycznej 28
Unia Wolności 8
Ruch Odbudowy Polski 5
Polskie Stronnictwo Ludowe 3
Bezpartyjni 5
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r., MP 1997, nr 64, poz. 621.
Wyniki wyborów do Senatu stanowiły odzwierciedlenie wyników wyborów do Sejmu, ale w sposób
bardziej wyrazisty ze względu na ordynację o charakterze większościowym. W Senacie AWS mógł decydować o
sprawach kluczowych dla pracy izby wyższej.
Tak więc kolejne wybory początkowo stabilizowały system partyjny III RP, ale po krótkim czasie
okazało się, że była to stabilizacja krótkotrwała. Można wskazać na trzy zjawiska, które w tamtym okresie
poruszyły polską scenę polityczną i spowodowały poważne następstwa. Pierwszym ważnym czynnikiem wydaje
się konstrukcja AWS oparta na bardzo szerokiej koalicji łączącej elementy konserwatywne, narodowe,
związkowe. Głosy otrzymane w wyborach można traktować jako nagrodę za jedność w ówczesnym okresie.
15 System dwublokowy charakterystyczny jest dla współczesnej Francji. W sposób ewolucyjny po 1958 r. ukształtowały się wielkie bloki partyjne: prawicowy i lewicowy. Z kolei w RFN silną prawicę stanowi koalicja
CDU ( Unia Chrześcijańsko – Demokratyczna ) i CSU ( Unia Chrześcijańsko – Społeczna ), a lewicę SPD
( Socjaldemokratyczna Partia Niemiec ). Partie środka to: Zieloni oraz FDP ( Wolna Partia Demokratyczna ).
Systemy partyjne Niemiec i Francji w ciągu kilkudziesięciu lat ulegały pewnej ewolucji, ale są bardzo stabilne.
K.A. Wojtaszczyk, Partie polityczne w państwie demokratycznym, WSiP, Warszawa 1998, s. 101 – 107, 115 –
124. Tenże, Współczesne systemy partyjne, PWN, Warszawa 1992, s. 94 – 104. K. Kulman ( pierwszy autor ),
Der Steuer – Schock, „Der Spiegel” 2005, nr 29 ( z 18 lipca 2005 r. ), s. 22 – 26. 16 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 25 września 1997 r. o wynikach wyborów do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 września 1997 r., MP 1997, nr 64, poz. 621.
12
AWS nie była partia polityczną, a ruchem aspirującym do tego miana. Podejmowane próby przekształcenia
AWS w partie polityczną skończyły się niepowodzeniem i w konsekwencji doszło do rozpadu tej formacji.
Drugim ważnym czynnikiem były trudne reformy społeczne podjęte przez rząd AWS – UW w okresie 1998 –
1999. Zmiany administracyjne w kraju, reforma systemu emerytalnego, reforma służby zdrowia i zmiany w
szkolnictwie spowodowały gwałtowny spadek popularności ugrupowań rządzących. Przyczyniły się do tego
błędy w podejmowanych działaniach oraz spadek koniunktury gospodarczej i wzrost bezrobocia. Trzecim
czynnikiem był konflikt w koalicji AWS – UW. W konsekwencji latem 2000 r. doszło do rozpadu koalicji
rządzącej, a AWS tworzył rząd mniejszościowy. Konsekwencją rozpadu AWS było powstanie Platformy
Obywatelskiej ( PO ) oraz Prawa i Sprawiedliwości ( PiS )17. Samodzielna działalność polityczna prowadziło
także Stronnictwo Konserwatywno – Ludowe ( SKL )18.
Zmiany na partyjnej scenie politycznej w Polsce dosyć dobrze obrazuje stan posiadania klubów i kół poselskich
na koniec kadencji 1997 – 2001: SLD – 162, AWS – 134, UW – 47, PSL – 26, PiS – 18, Stronnictwo
Konserwatywno – Ludowe ( SKL ) – 18; koła: Alternatywa – 4, ROP – 3, Porozumienie Polskie ( PP ) i
posłowie niezrzeszeni - 4319
. Największe przetasowania nastąpiły w AWS. Zwracały uwagę wyodrębnione
ugrupowania prawicowe: PiS i SKL oraz duża grupa posłów niezrzeszonych. Monolitem pozostawał klub
poselski SLD oraz PSL. W okresie 200 – 2001 stało się jasnym, że system partyjny dwublokowy, czy
dwuipółpartyjny był nierealny do realizacji w ówczesnym okresie. Nastąpiło ponowne rozdrobnienie polskiego
systemu partyjnego.
Parlament 1997 – 2001 r przyjął nowe ordynacje wyborcze do Sejmu i Senatu 21 kwietnia 2001 r20.
Było to między innymi spowodowane koniecznością dostosowania prawa wyborczego do zmian
administracyjnych, które nastąpiły w Polsce w 1999 r. W wyborach do Sejmu 23 września 2001 r. wzięło udział
46, 29 % uprawnionych, co stanowiło 13 591 681 osób. PKW nadzorowała pracę 41 okręgowych komisji
wyborczych. W wyborach kandydowało 7 508 osób zgłoszonych do wyborów poselskich na 403 okręgowych
listach kandydatów, którzy starowali z 14 komitetów wyborczych21.
17
PO powstała na początku stycznia 2001 r., a je założycielami byli: Andrzej Olechowski, Maciej Płazyński
oraz Donald Tusk. Twórcy PO wykorzystali wysoki wynik Andzreja Olechowskiego w wyborach prezydenckich
( 17,3 % głosów ). Ugrupowanie tworzyli byli członkowie Unii Wolności, Ruchu Społecznego AWS oraz
Stronnictwa Konserwatywno – Ludowego. Z kolei PiS utworzono przed wyborami 2001 r. W tym wypadku
wykorzystano popularność Lecha Kaczyńskiego, znanego ministra sprawiedliwości w rządzie Jerzego Buzka. Prawo i Sprawiedliwość zintegrowało część środowisk centroprawicowych wywodzących się z AWS.
Współczesne partie i systemy partyjne Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.
Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003, s. 212 – 214, 241 – 243. 18 SKL powstało w styczniu 1997 r. i było częścią składowa AWS. 19 http://www.sejm.gov.pl/archiwum/kluby/kadencja3/posel.html ( 31.07.2005 r. ) 20 Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej, Dz. U. 2001,
nr 46, poz. 499 i nr 74, poz. 786. 21 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 września 2001 r. o wynikach wyborów do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1186.
13
Tabela 8: Wyniki wyborów do Sejmu RP z 23 września 2001 r.
Nazwa komitetu
Liczba
oddanych
głosów
Procent
otrzymanych
głosów
Liczba
mandatów
Sojusz Lewicy Demokratycznej -
Unia Pracy 5 342 519 41,04 216
Akcja Wyborcza Solidarność
Prawicy 729 207 5,6 0
Unia Wolności 404 074 3,1 0
Samoobrona RP 1 327 624 10,2 53
Prawo i Sprawiedliwość 1 236 787 9,5 44
Polskie Stronnictwo Ludowe 1 168 659 8,98 42
Platforma Obywatelska 1 651 099 12,68 65
Alternatywa Ruch Społeczny 54 266 0,42 0
Polska Wspólnota Narodowa 2 644 0,02 0
Liga Polskich Rodzin 1 025 148 7,87 38
"Mniejszość Niemiecka" 47 230 0,36 2
Polska Unia Gospodarcza 7 189 0,06 0
Polska Partia Socjalistyczna 13 459 0,1 0
"Mniejszość Niemiecka Górnego
Sląska" 8 024 0,06 0
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 września 2001 r. o wynikach wyborów do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1186.
Znamiennym był fakt, że w Sejmie RP IV kadencji większości posłów znalazło się po raz pierwszy22.
Wybory do Senatu przeprowadzono w 40 okręgowych komisjach wyborczych. Na stanowisko senatora
22 Większość byli to posłowie po raz pierwszy – 248, dwukrotnie mandat sprawowało 90, trzykrotnie – 73,
czterokrotnie – 30, pięciokrotnie – 17, a sześciokrotnie – 2.: http://www.sejm.gov.pl/wydarzenia/stat/stat.htm
( 29.07.2005 r. )
14
kandydowało 429 osób reprezentowanych przez 76 komitetów wyborczych. Frekwencja była niemalże taka
sama jak w wyborach do Senatu i wyniosła 46,28 %23.
Tabela 9: Wyniki wyborów do Senatu RP z 23 września 2001 r.24
Nazwa komitetu Liczba zgłoszonych
kandydatów
Liczba zdobytych
mandatów
Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pracy 99 75
Liga Polskich Rodzin 14 2
Polskie Stronnictwo Ludowe 74 4
Samoobrona RP 20 2
Blok Senat 2001 93 15
KWW Henryka Tadeusza Stokłosy 1 1
KWWiS Lecha Kaczyńskiego 1 1
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 września 2001 r. o wynikach wyborów do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1187.
Wybory do Senatu RP pokazywały przewagę koalicji SLD – UP, a uzyskane 75 mandatów ( 75 % )
pozwalało w pełni kontrolować pracę Senatu. Koalicja wyborcza SLD – UP zdobyła dużą przewagę, ale nie na
tyle dużą żeby samodzielnie rządzić. W konsekwencji utworzono rząd koalicyjny SLD – UP – PSL. Wybory
były przede wszystkim wielką porażką ugrupowania rządzącego AWS, które startując jako koalicja nie uzyskało
żadnego mandatu parlamentarnego. Dotyczy to także współrządzącej do połowy 2000 r. UW. Nikt z osób
startujących pod szyldem tych ugrupowań nie dostał się do parlamentu.
Wybory miały poważne konsekwencje dla kształtującego się systemu partyjnego. Do parlamentu
dostały się ugrupowania, które do tej pory nie znajdowały poparcia wyborczego – LPR oraz Samoobrona RP.
Duży wpływ na wynik wyborów miała zmiana metody liczenia głosów z metody d Hondta na metodę Sainte –
Laguë 25. Pozostawienie pierwszej z wymienionych metod przyczyniłoby się do uzyskania bezwzględnej
przewagi koalicji SLD – UP w parlamencie. Koalicja rządząca SLD – UP – PSL, podobnie jako poprzednia
koalicja. Była koalicją „trudną”. W konsekwencji w styczniu 2003 r. PSL wycofa się z koalicji i rząd miał
ponownie charakter mniejszościowy. Powtarzał się scenariusz polityczny z kadencji 1997 – 2001 r. Rządzące
SLD traciło poparcie wyborców. Wiosną 2004 r. z SLD wyodrębniła się grupa osób na czele z ówczesnym
23 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 26 września 2001 r. o wynikach wyborów do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 23 września 2001 r., Dz. U. 2001, nr 109, poz. 1187. 24
KWW – Komitet Wyborczy Wyborców, KWWiS - Komitet Wyborczy Wyborców i Sympatyków
25 Współczesne partie i systemy partyjne Zagadnienia teorii i praktyki politycznej, pod red. W. Sokoła, M.
Żmigrodzkiego, Wydawnictwo UMCS, Lublin 2003, s. 259 - 260.
15
Marszałkiem Sejmu Markiem Borowskim tworząc SPDL ( Socjaldemokracja Polska ). Poważne zmiany zaszły
we współrządzącej UP. Część polityków na czele z wicepremier Izabelą Jarugą – Nowacką zawiązała koalicję
lewicową – Unia Lewicy. Z kolei wiosną 2005 r. UW przekształciła się w partię o nazwie – Partia
Demokratyczna – demokraci.pl na czele z Władysławem Frasyniukiem.
13 czerwca 2004 r. Polacy po raz pierwszy wzięli udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego.
Wybory przeprowadzono według specjalnie do tego aktu przygotowanej ordynacji wyborczej26. Polska została
podzielona na 13 okręgów. Obywatele wybierali 54 eurodeputowanych. Kandydowało 1 887 osób, którzy byli
zgłoszeni na 203 okręgowych listach kandydatów przez 21 komitetów wyborczych. W wyborach wzięło udział 6
265 062, co stanowiło 20,87 %27.
Tabela 10: Wyniki wyborów do Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca
2004 r.
Nazwa komitetu Liczba
głosów
Procent
głosów
Uzyskane
mandaty
Platforma Obywatelska 1 467 775 24,1 15
Polska Partia Pracy 32 807 0,54 0
Samoobrona RP 656 782 10,78 6
Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pracy 569 311 9,35 5
Unia Polityki Realnej 113 675 1,87 0
Narodowy Komitet Wyborczy Wyborców 94 867 1,56 0
Inicjatywa dla Polski 88 565 1,45 0
Socjaldemokracja Polska 324 707 5,33 3
Prawo i Sprawiedliwość 771 858 12,67 7
Liga Polskich Rodzin 969 689 15,92 10
Ogólnopolski Komitet Obywatelski "OKO" 35 180 0,58 0
Unia Wolności 446 549 7,33 4
Polskie Stronnictwo Ludowe 386 340 6,34 4
26 Ordynacja wyborcza do Parlamentu Europejskiego, Dz. U. 2004, nr 25, poz. 219. 27
Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 15 czerwca 2004 r. o wynikach wyborów do parlamentu
Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca 2004 r., Dz. U. 2004, nr 137, poz. 1460.
16
Krajowa Partia Emerytów i Rencistów - Partia
Ludowo - Demokratyczna ( KPEiR; PLD ) 48 667 0,8 0
Antyklerykalna Partia Postępu "Racja" 18 068 0,3 0
Polska Partia Narodowa 2 510 0,04 0
Konfederacja Ruch Obrony Bezrobotnych 36 937 0,61 0
Zieloni 2004 16 288 0,27 0
Narodowe Odrodzenie Polski 2 546 0,04 0
"Razem dla Przyszłości" 2 897 0,05 0
Demokratyczna Partia Lewicy 5 513 0,09 0
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 15 czerwca 2004 r. o wynikach wyborów do
parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 13 czerwca 2004 r., Dz. U. 2004, nr 137, poz. 1460.
Rozpad lewicy, analogiczny do rozpadu AWS, był wynikiem skomplikowanej sytuacji politycznej. Po
raz pierwszy Sejm RP powołał komisje śledcze, które odsłaniały kulisy funkcjonowania polityki. Niewątpliwe
tzw. afera Rywina i w tym kontekście działalność komisji śledczej przyczyniły się do spadku popularności SLD.
System partyjny był w dalszym ciągu rozdrobniony. Sytuację polityczną w Polsce odzwierciedlał stan liczbowy
klubów i kół poselskich w końcu kadencji 2001 – 2005 r.
Tabela 11: Kluby i koła Sejmu RP IV kadencji 2001 – 2005
( stan na 29 lipca 2005 r. )
A. Nazwa klubu koła
Data
powstania
Liczba posłów
w dniu
powstania obecnie
Klub Parlamentarny Sojuszu Lewicy Demokratycznej ( SLD )
19 X 2001 200 148
Klub Parlamentarny Platforma Obywatelska ( PO ) 19 X 2001 65 56
Klub Parlamentarny Prawo i Sprawiedliwość ( PiS ) 19 X 2001 43 46
Klub Parlamentarny Polskiego Stronnictwa Ludowego ( PSL ) 3 IV 2004 37 40
Klub Parlamentarny Socjaldemokracji Polskiej ( SDPL )
1 IV 2004 34 32
Klub Parlamentarny Samoobrona RP ( Samoobrona ) 19 X 2001 53 32
17
Klub Parlamentarny Liga Polskich Rodzin ( LPR ) 19 X 2001 36 21
Koło Parlamentarne Unii Pracy ( UP ) 16 II 2005 14 11
Koło Poselskie Stronnictwa Gospodarczego ( SG ) 17 III 2005 11 11
Koło Poselskie "Dom Ojczysty" ( D-Ojczysty ) 20 IV 2004 4 8
Koło Poselskie Konserwatywno - Ludowe ( KL ) 13 XI 2001 7 5
Koło Poselskie Ruchu Katolicko - Narodowego ( RKN ) 5 XI 2002 5 4
Koło Poselskie Porozumienia Polskiego ( PP ) 15 I 2003 3 3
Koło Poselskie Ruchu Odbudowy Polski ( ROP )
27 VIII
2002
3 3
posłowie niezrzeszeni 5 40
Źródło: http://www.sejm.gov.pl/poslowie/kluby/kluby_kola.htm ( 31.07.2005 r. )
Bardzo widoczny był spadek stanu posiadania SLD, ale było to przede wszystkim wynikiem utworzenia
SDPL. Stabilizacja występowa w klubach PO, PiS i PSL. Wewnętrzne konflikty doprowadziły do zmniejszenia
liczebności Samoobrony RP oraz LPR. Konsekwencją było funkcjonowanie niewielkich kół poleskich oraz
dużej grupy posłów niezrzeszonych ( 40 ). Wymieniona ostatnia grupa miała duży wpływ na przebieg
kluczowych głosowań w Sejmie RP w sytuacji funkcjonowania rządu mniejszościowego.
Ustabilizowanie systemu partyjnego mogły przynieść dopiero następne wybory. Przedwyborcze
sondaże różnych ośrodków badawczych wskazywały, że wybory wygrają PO i PiS, ale wiele wskazywało na to,
że do rządzenia potrzebny będzie trzeci koalicjant. W parlamencie szanse na mandaty miały: Samoobrona RP,
LPR, SLD. Niepewny był wynik wyborczy PSL, SDPL, Partii Demokratycznej, czy innych pomniejszych
ugrupowań.
Ciekawym elementem kampanii parlamentarnej było powiązanie jej z wyborami prezydenckimi.
Sytuacja taka, zakładając konstytucyjność kadencji poszczególnych organów zdarza się raz na dwadzieścia lat.
Bardzo ważna rolę odgrywali liderzy partyjni, którzy kandydowali w wyborach prezydenckich. Poparcie dla nich
wiązało się w poważnym stopniu z poparciem dla ugrupowań politycznych. Kandydatem PiS był Lech
Kaczyński, PO – Donald Tusk, SLD – Włodzimierz Cimoszewicz, Samoobrony RP – Andrzej Lepper, LPR –
Maciej Giertych, Partii Centrum - Zbigniew Religa.
18
Wybory w 2005 r. przeprowadzono zgodnie z ordynacją z 2001 r., ale ze znacznymi poprawkami,
szczególnie jeśli chodzi o sposób liczenia głosów28. W głosowaniu uczestniczyło 12 263 640, co stanowiło 40,
57 % uprawnionych do głosowania. Swoje listy kandydatów przygotowały 22 komitety wyborcze. Na 594
okręgowych listach wyborczych zgłoszonych było 10 658 kandydatów29.
Tabela 12: Wyniki wyborów do Sejmu przeprowadzonych 25 września 2005 r.
Nazwa partii (komitetu) Liczba głosów Procent głosów Uzyskane mandaty
Ruch Patriotyczny 124 038 1,05 0
Polska Partia Pracy 91 266 0,77 0
Liga Polskich Rodzin 940 762 7,97 34
Partia Demokratyczna -
demokracu.pl 289 276 2,45 0
Socjaldemokracja Polska 459 380 3,89 0
Prawo i Sprawiedliwość 3 185 714 26,99 155
Sojusz Lewicy
Demokratycznej 1 335 257 11,31 55
Platforma Obywatelska RP 2 849 259 24,14 133
Polska Partia Narodowa 34 127 0,29 0
Polskie Stronnictwo
Ludowe 821 656 6,96 25
Komitet Wyborczy Centrum 21 893 0,19 0
Platforma Janusza Korwina -
Mikke 185 885 1,57 0
Ogólnopolska Koalicja
Obywatelska 16 251 0,14 0
Polska Konfederacja -
Godność i Praca 8 353 0,07 0
28Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 46, poz. 499, Nr 74, poz. 786, Nr 154, poz. 1802, z 2002 r. Nr
14, poz. 128, Nr 113, poz. 984, Nr 127, poz. 1089, Nr 153, poz. 1271, z 2003 r. Nr 57, poz. 507, Nr 130, poz.
1188, z 2004 r. Nr 25, poz. 219 oraz z 2005 r. Nr 140, poz. 1173) 29 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o wynikach wyborów do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Zamieszczono na stronie internetowej:
http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )
19
Samoobrona RP 1 347 355 11,41 56
Partia Inicjatywa RP 11 914 0,1 0
Dom Ojczysty 32 863 0,28 0
Narodowe Odrodzenie Polski 7 376 0,06 0
Stronnictwo Pracy 1 019 0,01 0
Społeczni Ratownicy 982 0,01 0
Mniejszość Niemiecka 34 469 0,29 2
Mniejszość Niemiecka
Śląska 5 581 0,05 0
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o wynikach wyborów do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Protokół Państwowej Komisji
Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o zbiorczych wynikach głosowania na okręgowe listy kandydatów na
posłów. Zamieszczono na stronie internetowej: http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )
W wyborach do Senatu RP frekwencja wynosiła 40,56 %. Do objęcia mandatów 100 senatorów
kandydowało 623 osób, które były zgłoszone przez 108 komitetów wyborczych.
Tabela 13: Wyniki wyborów do Senatu RP przeprowadzonych 25 września 2005 r.
Nazwa partii (komitetu) Liczba mandatów
Liga Polskich Rodzin 7
Platforma Obywatelska RP 34
Polskie Stronnictwo Ludowe 2
Prawo i Sprawiedliwość 49
Samoobrona RP 3
Kandydaci niezależni30
5
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o wynikach wyborów do
Senatu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Zamieszczono na stronie
internetowej: http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )
30
Własne komitety wyborcze utworzyli i zostali senatorami: Bogdan Borusewicz, Kazimierz Julian Kutz, Maciej
Płużyński, Marian Miłka. Mandat uzyskał także Komitet Wyborczy Wyborców Nowy Senat 2005. Obwieszczenie
Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 27 września 2005 r. o wynikach wyborów do Senatu Rzeczypospolitej
Polskiej przeprowadzonych w dniu 25 września 2005 r. Zamieszczono na stronie internetowej:
http://www.pkw.gov.pl ( 27 września 2005 r. )
20
WYBORY W 2007
W 2007 roku doszło do samorozwiązania Sejmu. W związku z tym wydarzeniem Prezydent RP
wyznaczył nowe wybory parlamentarne na 21 października 2007 roku. W wyborach uczestniczyło 10 komitetów
wyborczych, 6 196 kandydatów na 296 okręgowych listach wyborczych. Frekwencja w wyborach wyniosła
53,88%, co przekładało się na 16 495 045 wyborców31. Była to najwyższa frekwencja w wyborach
parlamentarnych po 1991 roku.
Tabela 14: Wyniki wyborów do Sejmu przeprowadzonych 21 października 2007 r.
Nazwa partii (komitetu) Liczba głosów % głosów Liczba mandatów
Polska Partia Pracy 160 476 0,99
Liga Polskich Rodzin 206 171 1,3
Prawo i Sprawiedliwość 5 183 477 32,11 166
Platforma Obywatelska RP 6 701 010 41,51 209
Polskie Stronnictwo Ludowe 1 437 638 8,91 31
Samoobrona RP 247 335 1,53
"Mniejszość Niemiecka" 32 462 0,2 1
Lewica i Demokraci
(SLD+SDPL+PD+UP) 2 122 981 13,15 53
Partia Kobiet 45 121 0,28
Samoobrona Patriotyczna 2 531 0,02
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 października 2007 r. o wynikach wyborów do
Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r., Dz. U. z dnia 26
października 2007 r., nr 198, poz. 1438.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl
31 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 października 2007 r. o wynikach wyborów do Sejmu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r., Dz. U. z dnia 26 października 2007
r., nr 198, poz. 1438.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl
21
W wyborach do Senatu mandaty uzyskała PO – 60, PiS – 39 oraz 1 mandat Włodzimierz Cimoszewicz. W
wyborach uczestniczyło 385 kandydatów zgłoszonych przez 29 komitetów. Frekwencja w wyborach do Senatu
wynosiła 53,88%32.
WYBORY DO PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO W 2009 ROKU
7 czerwca 2009 roku po raz drugi odbyły się w Polsce wybory do Parlamentu Europejskiego. Wybory
odbywały się w 13 okręgach wyborczych, wybierano 50 posłów do Parlamentu Europejskiego. Swoich
kandydatów (1293) wystawiło 12 komitetów wyborczych z 132 okręgowych list wyborczych. Frekwencja
wyniosła 24, 53% (7 497 296) i była wyższa niż w 2004 roku33.
Tabela 15: Wybory do Parlamentu Europejskiego z 7 czerwca 2009 r.
Nazwa partii (komitetu) Liczba
głosów
%
głosów
Liczba
mandatów
Unia Polityki Realnej 81 146 1,1
Polskie Stronnictwo Ludowe 516 146 7,01 3
Samoobrona RP 107 185 1,46
Polska Partia Pracy 51 872 0,7
Komitet Wyborczy Libertas 83 754 1,14
Sojusz Lewicy Demokratycznej - Unia Pracy 908 765 12,34 7
Porozumienie dla Przyszłości - CentroLewica
(PD+SDPL+Zieloni 2004) 179 602 2,44
Prawica Rzeczypospolitej 143 966 1,95
Platforma Obywatelska RP 3 271 852 44,43 25
Prawo i Sprawiedliwość 2 017 607 27,4 15
Polska Partia Socjalistyczna 1 331 0,02
Naprzód Polsko - Piast 1 537 0,02
32 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 23 października 2007 r. o wynikach wyborów do Senatu
Rzeczypospolitej Polskiej przeprowadzonych w dniu 21 października 2007 r., Dz. U. z dnia 26 października 2007
r., nr 198, poz. 1439.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl 33 Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 2009 r. o wynikach wyborów posłów do
Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 7 czerwca 2009 r., Dz. U. z dnia 10 czerwca 2009 r., nr
88, poz. 729.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl
22
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 8 czerwca 2009 r. o wynikach wyborów posłów
do Parlamentu Europejskiego przeprowadzonych w dniu 7 czerwca 2009 r., Dz. U. z dnia 10 czerwca 2009 r., nr
88, poz. 729.; zamieszczono na stronie internetowej http//www.pkw.gov.pl
Frekwencja: 24,53 %
WYBORY PARLAMENTARNE W 2011 ROKU
Nazwa partii (komitetu) Liczba głosów % głosów Liczba mandatów
PO 5 629 773 39,18 207
PiS 4 295 016 29,89 157
Ruch Palikota 1 439 490 10,02 40
PSL 1 201 628 8,36 28
SLD 1 184 303 8,24 27
Mniejszość Niemiecka 28 014 0,19 1
Polska Jest Najważniejsza 315 393 2,19
Polska Partia Pracy-Sierpień 80 79 147 0,55
Nasz Dom Polska-Samoobrona Andrzeja Leppera 9 733 0,07
Nowa Prawica-Janusza Korwina-Mikke 151 837 1,06
Prawica 35 169 0,24 Źródło: http://wybory2011.pkw.gov.pl/wsw/pl/000000.html
Frekwencja: 48, 92%
WYBORY PREZYDENCKIE W POLSCE
1989 r.
19 lipca 1989 r.
Zgromadzenie Narodowe wybrało prezydentem gen Wojciecha Jaruzelskiego
Na sali było 544 posłów i senatorów, oddano 537 ważnych głosów: 270 głosów za, 233 głosy przeciw, 34
posłów i senatorów wstrzymało sie od głosu.
27 września 1990 roku Sejm znowelizował Konstytucje, zmieniono zasady wyboru prezydenta, wykreślono
elekcje poprzez Zgromadzenie Narodowe, wpisano powszechne i bezpośrednie wybory.
1990 r.
Wybory prezydenckie w Polsce w 1990 r. odbyły się 25 listopada (I tura) i 9 grudnia (II tura).
Frekwencja wyborcza w I turze wyniosła 60,6%, a w II - 53,4%.
23
Komitet wyborczy
Głosy w I
turze
% głosów w I
turze
Lech Wałęsa 6 569 889 39,96%
Stanisław Tymiński 3 797 605 23,10%
Tadeusz Mazowiecki 2 973 364 18,08%
Włodzimierz Cimoszewicz 1 514 025 9,21%
Roman Bartoszcze 1 176 175 7,15%
Leszek Moczulski 411 516 2,50%
II tura
Lech Wałęsa 10 622 696 74,25%
Stanisław Tymiński
3 683 098 25, 75%
1995 r.
Wybory Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej w 1995 r. odbyły się 5 listopada (I tura) i 19 listopada (II tura)
Początkowo 17 kandydatów, jednak Leszek Moczulski, Marek Markiewicz i Bogdan Pawłowski wycofali swe
kandydatury przed wyborami na rzecz Lecha Wałęsy, zaś Lech Kaczyński zrezygnował na rzecz Jana
Olszewskiego.
Frekwencja wyborcza I turze wyniosła 64,70%, a w drugie turze — 68,23%.
Komitet wyborczy
Głosy w I
turze
% głosów w I
turze
Aleksander Kwaśniewski 6 275 670 35,11%
Lech Wałęsa 5 917 328 33,11%
Jacek Kuroń 1 646 946 9,22%
Jan Olszewski 1 225 453 6,86%
Waldemar Pawlak 770 417 4,31%
Tadeusz Zieliński 631 432 3,53%
Hanna Gronkiewicz-Waltz 492 628 2,76%
Janusz Korwin-Mikke 428 969 2,40%
Andrzej Lepper 235 797 1,32%
24
Jan Pietrzak 201 033 1,12%
Tadeusz Koźluk 27 259 0,15%
Kazimierz Piotrowicz 12 591 0,07%
Leszek Bubel 6 825 0,04%
II tura
Aleksander Kwaśniewski
9 704 439 51,72%
Lech Wałęsa
9 058 176 48,28%
2000 r.
Wybory prezydenckie w Polsce w 2000 r. odbyły się 8 października.
Początkowo 13 kandydatów; Jan Olszewski wycofał swą kandydaturę przed wyborami na rzecz Mariana
Krzaklewskiego.
Frekwencja wyborcza wyniosła 61,12%.
Po raz pierwszy jeden z kandydatów otrzymał ponad 50% ważnie oddanych głosów - reelekcja urzędującego
prezydenta.
Komitet wyborczy
Głosy w I
turze
% głosów w I
turze
Aleksander Kwaśniewski 9 485 224 53,90%
Andrzej Olechowski 3 044 141 17,30%
Marian Krzaklewski 2 739 621 15,57%
Jarosław Kalinowski 1 047 949 5,95%
Andrzej Lepper 537 570 3,05%
Janusz Korwin-Mikke 252 499 1,43%
Lech Wałęsa 178 590 1,01%
Jan Łopuszański 139 682 0,79%
Dariusz Grabowski 89 002 0,51%
Piotr Ikonowicz 38 672 0,22%
Tadeusz Wilecki 28 805 0,16%
Bogdan Pawłowski 17 164 0,10%
25
Razem 17 598 919 100,00%
2005 r.
Pierwsza tura Wyborów prezydenckich odbyła się 9 października 2005 r.
Komitet wyborczy
Głosy w I
turze
% głosów
w I turze
Donald Franciszek Tusk 5 429 666 36.33%
Lech Aleksander Kaczyński 4 947 927 33.10%
Andrzej Zbigniew Lepper 2 259 094 15.11%
Marek Stefan Borowski 1 544 642 10.33%
Jarosław Kalinowski 269 316 1.80%
Janusz Ryszard Korwin - Mikke 214 116 1.43%
Henryka Teresa Bochniarz 188 598 1.26%
Liwiusz Marian Ilasz 31 691 0.21%
Stanisław Tymiński 23 545 0.16%
Leszek Henryk Bubel 18 828 0.13%
Jan Pyszko 10 371 0.07%
Adam Andrzej Słomka 8 895 0.06%
Razem 15 046 350 100,00%
II tura
Lech Kaczyński – 8 257 468 – 54,04%
Donald Tusk – 7 022 319 – 45,96%
Frekwencja – 50,99%
26
Wybory prezydenckie w 2010 roku
Pierwsza tura wyborów prezydenckich w 2010roku
Komitet wyborczy Głosy w I turze % głosów
Jurek Marek 177 315 1,06
Kaczyński Jarosław Aleksander 6 128 255 36,46
Komorowski Bronisław Maria 6 981 319 41,54
Korwin - Mikke Janusz Ryszard 416 898 2,48
Lepper Andrzej Zbigniew 214 657 1,28
Morawiecki Kornel Andrzej 21 596 0,13
Napieralski Grzegorz Bernard 2 299 870 13,68
Olechowski Andrzej Marian 242 439 1,44
Pawlak Waldemar 294 273 1,75
Ziętek Bogusław Zbigniew 29 548 0,18
Źródło: Obwieszczenie Państwowej Komisji Wyborczej z dnia 21 czerwca 2010 roku o wynikach głosowania i
wyniku wyborów Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na dzień 20 czerwca 2010 roku, dostępne na stronie
internetowej PKW: http://www.pkw.gov.pl/gallery/19/99/34/199934/pkw_obw_pzt.pdf
Frekwencja w pierwszej turze wyborów wyniosła 54, 94% (16 923 832)
II tura
Kaczyński Jarosław Aleksander – 7 919 134 (46,99%)
Komorowski Bronisław Maria – 8 933 887 (53,01%)
Frekwencja – 55,31%
Frekwencja wyborcza w Polsce
Frekwencja wyborcza
- odsetek osób uprawnionych do głosowania, które oddały swój głos w czasie wyborów bądź referendum.
- czasami dla ważności głosowania wymagana jest przynajmniej 50-procentowa frekwencja (referendum
ogólnokrajowe; w referendum lokalnym w Polsce – 30%)
Frekwencja wyborcza w wyborach i referendach w Polsce:
Wybory parlamentarne 1989 - 62,70% (25,31% w drugiej turze)
Wybory prezydenckie 1990- 60,63% (53,40% w drugiej turze)
Wybory parlamentarne 1991 - 43,20%
Wybory parlamentarne 1993 - 52,13%
Wybory prezydenckie1995 - 64,70% (68,23% w drugiej turze)
Referendum „uwłaszczeniowe” 1996- 32,40%
Referendum konstytucyjne1997 - 42,86%
Wybory do rad gminy1998 - 48%
Wybory parlamentarne 1997 - 47,93%
Wybory prezydenckie 2000 - 61,12%
27
Wybory parlamentarne 2001 - 46,29%
Wybory do rad gminy 2002 - 44,23%
Referendum akcesyjne 2003 - 58,85%
Wybory do Parlamentu Europejskiego 2004 - 20,87%
Wybory parlamentarne 2005 - 40,57%
Wybory prezydenckie 2005 - 49.74% (50,99% w drugiej turze)
Wybory parlamentarne 2007 - 53.88 %
Wybory do Parlamentu Europejskiego 2009 – 24,53 %
Wybory prezydenckie 2010 - 54, 94% (I tura), 55,31% (II tura)
Wybory parlamentarne 2011 - 48, 92%
Wybory prezydenckie
Wybory prezydenckie 1990 - 60,63% (53,40% w drugiej turze)
Wybory prezydenckie1995 - 64,70% (68,23% w drugiej turze)
Wybory prezydenckie 2000 - 61,12%
Wybory prezydenckie 2005 - 49.74% (50,99% w drugiej turze)
Wybory prezydenckie 2010 - 54, 94% (I tura), 55,31% (II tura)
Wybory parlamentarne
Wybory parlamentarne 1989 - 62,70% (25,31% w drugiej turze)
Wybory parlamentarne 1991 - 43,20%
Wybory parlamentarne 1993 - 52,13%
Wybory parlamentarne 1997 - 47,93%
Wybory parlamentarne 2001 - 46,29%
Wybory parlamentarne 2005 - 40,57%
Wybory parlamentarne 2007 - 53.88 %
Wybory parlamentarne 2011 - 48, 92%
28
Temat: Pojęcie i cechy państwa
Pojęcie i nazwa państwa. Sposoby definiowania państwa. Cechy państwa Państwo jako organizacja polityczna.
Państwo jako organizacja przymusowa. Państwo jako organizacja terytorialna. Państwo jako organizacja
suwerenna.
Pojęcie i nazwa państwa
Ewolucja pojęcia:
Grecy – „polis”
miasto – państwo; własny ustrój; prawodawstwo
wspólnota – jako ogół obywateli
Rzym –
„civitas” - gmina pełnoprawnych obywateli; państwo obywateli rzymskich
„res publica”
wspólnota wszystkich obywateli
„populus”, „gens” - używane
„imperium”
„status” – ustrój – „status Romanus” - państwo
B. Średniowiecze
„terra” – najważniejszy czynnik terytorialny
- regnum, regne, regno, reign, Reich
- civitas i res publica – jako państwa i gminy miejskie
Włochy – XVI wiek
„stato” – od łacińskiego „stare” – stać i „status” – rzeczownik, który opisywał warunki bytu, położenie, stan
Niccolo Machiavelli – pierwszy użył pojęcie „stato” w rozumieniu dzisiejszego państwa – „Książę” (1515
r.)
bez względu na wielkość, czy charakter ustroju państwowego
XVI – XVII wiek – terminy w języku francuskim, angielskim, niemieckim
29
Francja – Jean Bodin (1530-1596) – termin res publica – państwo w dziele „Sześć ksiąg o Rzeczypospolitej”
(1576 r.)
Niemcy – termin „Staat” – w końcu XVIII w. w języku oficjalnym
Języki słowiańskie – własne terminy
Polska – od słowa „pan” – możliwość panowania, wykonywania władzy
Andrzej Frycz Modrzewski – „O poprawie Rzeczypospolitej” (1551 r.)
- używano różne nazwy – republika, rzeczpospolita, Regnom, królestwo, korona
- początek XIX w. – dzisiejsza nazwa – państwo – i zanik nazw wczesniejszych
Sposoby definiowania państwa
Nauki polityczne i prawne
obszar oznaczony granicami; jedna władza polityczna ( „państwo” jako kraj )
ludzie żyjący w granicach danego państwa ( społeczeństwo zorganizowane )
organizacja ludzi; czynnik więzi zależności politycznej ( „państwo” jako grupa społeczna zorganizowana )
część państwa sprawująca władzę ( „państwo” jako aparat państwowy )
podmiot własności państwowej ( „państwo” jako fiskus, skarb państwa, podmiot prawa międzynarodowego
)
Typy definicji państwa:
D. Funkcjonalne
opisują państwo poprzez funkcje jakie musi spełniać w układzie społecznym
np. Hugo Grotius w XVII wieku
„państwo to zrzeszenie doskonale wolnych ludzi w celu korzystania z prawa dla dobra powszechnego”
państwo jako organizacja rozstrzygająca władzę
rozwiązywanie różnych problemów
utrzymanie porządku
D. Strukturalno - elementowe
Georg Jelinek ( 1851 – 1911 )
Ludność, terytorium i władza zwierzchnia
30
„trwały związek ludzi stale osiadłych na pewnym terytorium i podlegających jednej władzy zwierzchniej”
- „państwo to wyposażona we władzę samorodna jedność związkowa osiadłych ludzi”
D. psychologiczne
Leon Petrażycki ( XIX wiek )
„zbiór wyobrażeń dotyczących władczych stosunków międzyludzkich”
dotyczy stosunków między rządzącymi i rządzonymi
państwo nie jako realny byt, ale jako coś, co rezyduje w psychice ludzi – w postaci projekcji emocjonalnych
przeżyć psychicznych
prawo rządzącego – wydawanie określonych decyzji, wymaganie realizacji
obowiązek rządzonego – wykonywanie decyzji, groźba użycia przymusu państwowego
D. socjologiczne
państwo jako społeczność polityczna
ludzie – jako funkcjonariusze i członkowie określonych instytucji; posiadanie prerogatyw
np. Arystoteles – państwo to „wspólnota równych zdolna do samowystarczalności”
„państwo jest wspólnotą równych, mająca na celu możliwie doskonałe życie”
D. klasowe
Karol Marks
państwo jako instrument klasowego panowania
dominacja klas posiadających
- W. Lenin w pracy „Państwo a rewolucja” – „państwo jest maszyną do utrzymywania panowania jednej
klasy nad drugą”
- eksponował rolę przemocy w działalności państwa
D. normatywistyczne
- Hans Kelsen (1881-1973)
- państwo to całość porządku prawnego, zachowanie organów państwa, system norm prawnych
- element ludzki uległ całkowitemu zagubieniu
31
Punkt widzenia katolickiej nauki społecznej
Św. Tomasz z Akwinu (1225-1274)
- traktuje państwo jako społeczność doskonałą, samowystarczalną, niezależną i samorządną
- współczesny myśliciel katolicki J. Majka – byt państwa zakłada istnienie pewnego porządku prawnego oraz
władzy, która by go chroniła i miała możliwość zaspokajania potrzeb obywateli oraz zabezpieczenia im pokoju
od wewnątrz
- celem państwa jest dobro wspólne, które wyraża się w zachowaniu pokoju i zapewnieniu powszechnej
szczęśliwości doczesnej
Państwo – zbiorowość tworząca grupę zorganizowaną
Aspekt etniczny – pewien szczebel rozwoju życia społecznego jaki dotyczy grup społecznych
Aspekt kulturowy – wytwarzanie wspólnych elementów kultury; dziedziczenie przez elity polityczne
Aspekt ekonomiczny – pewna jedność gospodarcza; zaspokajanie określonych potrzeb
Państwo
trwały związek ludzi stale zamieszkujących określone terytorium, podlegających władzy zwierzchniej
Cechy państwa
Państwo jako organizacja polityczna
cecha najważniejsza
państwo to swoisty rodzaj organizacji
świadome i celowe usystematyzowanie jego części w całość
to także działalność społeczna ( władza ma charakter społeczny )
Państwo jako organizacja przymusowa
państwo nie może obyć się bez przymusu
władza publiczna wypełnia swoje zadania dysponując środkami przymusu
wymuszenie posłuchu jednostek i grup społecznych wobec zachowań władzy publicznej
cele – utrzymanie posłuszeństwa wśród ludzi; łagodzenie konfliktów społecznych; przestrzeganie reguł
współżycia społecznego
przymus systematyczny; jawny; legalny ( zgodny z prawem )
przymus fizyczny – siła fizyczna stosowana wobec ludzi; zmonopolizowany przez państwo ; kara
więzienia; areszt tymczasowy. Aparat przymusu – policja, wojsko.
32
przymus ekonomiczny – pozbawienie jednostek i innych podmiotów możliwości określonych zachowań
przymus psychologiczny – np. monopol na przekaz informacji; stosowanie tego rodzaju przymusu w
państwie demokratycznym jest społecznie kontrolowane
Przymus
- jest on skupiony – mogą go stosować tylko organy państwowe i to zgodnie z prawem
- jest sformalizowany – czyli ujęty w możliwie ścisłe ramy procedur, przewidzianych przez prawo
- jest legalny – jedynie państwo jest uprawnione do stosowania środków przymusu zgodnie z prawem
Monopol w przymusie państwa
wyraz humanizacji i ograniczenia zasięgu siły fizycznej
ogranicza sytuacje tragiczne
łagodzi obyczaje
powinien być stosowany na podstawie prawa i w zgodzie z prawem
powinien być stosowany z umiarem i gdy jest konieczny i uzasadniony poważnymi argumentami moralnymi
jest mniejszym złem niż przymus niekontrolowany
Państwo jako organizacja terytorialna
obszar lądowy i przestrzenny
suwerenne zwierzchnictwo państwowe
XVII w. – pojęcie morza terytorialnego
XX w. – przestrzeń powietrzna
częste ekspansje terytorialne ( XV – XIX w. )
czynnik konsolidujący społeczeństwa
stosunek uczuciowo – emocjonalny
składnik świadomości narodowej, społecznej
terytorialność jest zasadą organizacji państwa
przestrzeń lądowa morska i powietrzna
granica morska – do 12 mil morskich
33
Przynależność do państwa:
zamieszkiwanie w danym państwie odpowiednio długo
uznawanie władzy publicznej sprawującej kontrolę nad danym terytorium
Zwierzchnictwo terytorialne
- władza – realizacja funkcji państwa
- zapobieganie wykonywania tych funkcji przez innych na obszarze państwa
- bogactwa naturalne kraje
- monopol przymusu państwowego, jurysdykcji oraz organizacji służb publicznych
Podział państw ze względu na wielkość terytorium
A) Państwa wielkie – powierzchnia powyżej 1 mln km kw. – 29 (15%) na 194
B) Państwa średnie – od 100 tys. km kw. do 1 mln – 76 (39%)
C) Państwa małe – poniżej 100 tys. km kw. – 89 (46%)
Państwo jako organizacja suwerenna
Suwerenność:
istotna cecha władzy państwowej
suwerenność jest niepodzielna
niezależność władzy państwowej w stosunkach z innymi państwami i organizacjami międzynarodowymi
niezależność od innej władzy wewnątrz państwa
zdolność regulowania wszelkich spraw
Koncepcja suwerenności w ujęciu prawniczym integralnie zawiera w sobie dwa składniki (elementy)
Samodzielność (samorodność – według Jelinka)
- wyraża się w podejmowanych decyzjach i działaniach niezależnie od innych podmiotów bez mieszania się
kogoś z zewnątrz
- państwo jest podmiotem realizującym suwerenność w sposób pierwotny
Nieograniczoność
- z punktu widzenia formalnoprawnego państwo może podejmować takie decyzje i działania, jakie chce
34
- państwo jest w tym zakresie ograniczane jedynie czynnikami faktycznymi (przyrodniczymi,
ekonomicznymi) lub politycznymi, które samo na siebie nałożyło
Wyłączność prawodawcza – główny przejaw suwerenności
- moc tworzenia i znoszenia prawa
Suwerenność zewnętrzna
uznanie państwa za podmiot stosunków międzynarodowych przez inne państwa
utrzymanie z nimi kontaktów dyplomatycznych, konsularnych, handlowych i innych
Państwa mogą przekazać pewne kompetencje organizacjom międzynarodowym
- dobrowolne i wyraźne oświadczenie woli państwa
Zasada suwerenności państwa wykształciła się w średniowieczu
- walka o samodzielność monarchów narodowych z ponadnarodowymi ośrodkami władzy (papiestwo,
cesarstwo) oraz z ośrodkami wewnętrznymi (feudałowie)
Współcześnie
- wzajemne powiązanie państw; współpraca i rywalizacja państwa
- współpraca – kształtowanie się zależności partnerów
- współzależność państw – UE – poszukiwania rozwiązań o charakterze unifikacyjnym
- suwerenność – interes narodowy jak cel nadrzędny
- współzależność – interes wspólny, grupa państw, regionu, cała społeczność międzynarodowa
Ludność państwa
- niezbędny czynnik istnienia państwa
- mieszkańcy w ramach jurysdykcji państwa
- cudzoziemcy i bezpaństwowcy
- organy państwowe regulują status prawny ludności
- obywatelstwo – ważny czynnik prawny
- podstawa praw i obowiązków jednostki wobec państwa
- nabycie obywatelstwa:
a) wskutek urodzenia („prawo krwi” – „ius sanginis”), posiadania obywatelstwa rodziców
35
- większość państw Europy
b) „prawo ziemi” („ius soli”) – miejsce urodzenia
- państwa Ameryki Południowej i Północnej
Zróżnicowana liczba ludności w państwach
- przynależność do wspólnoty – w sposób naturalny (urodzenie)
36
Temat: Klasyfikacja ustrojów w starożytności
Ogólna charakterystyka. Klasyfikacja. Monarchia. Tyrania. Arystokracja. Plutokracja. Oligarchia. Demokracja.
Ochlokracja. Anarchia. Timokracja. Teokracja.
1. Ogólna charakterystyka
- struktura oparta na pracy niewolniczej
- wolni ludzie stanowili elitę
- nauka o państwie i prawie – do dziś funkcjonuje wiele pojęć
- „polis” – miasto obwarowane murami obronnymi wraz z terenami rolniczymi
- niezależność polityczna, gospodarcza i militarna
- rola ludu ( demos ) – czynnik aktywnie kształtujący bieg spraw państwowych
- sprawowanie władzy to określona umiejętność, a nie przywilej jednostki
Klasyfikacja ustrojów:
- w ramach polis dojrzewały konflikty
- nierówność jednostek – przyczyna
eunomia – idea „dobrego ustroju” opartego na ładzie pokoju i sprawiedliwości
Monarchia:
- król spełniający swe funkcje z aprobatą poddanych
- dobry ustrój odpowiadający rozsądkowi ( logos )
- uznanie przez poddanych sprzyjało stabilizacji i zamożności polis
Tyrania:
- wyniesienie tyrana ponad prawo
- chorobliwa podejrzliwość tyrana
- otaczanie się członkami własnej rodziny – nepotyzm
- ustrój wadliwy szkodzący jednostce
Zaczęto wyróżniać ustroje oparte na władzy ludzi wykształconych, wyżej urodzonych; inne przymioty –
arystokracja ( aristos – najlepszy )
- powinna dotyczyć także ducha
Plutokracja ( plutos – bogactwo ) – rządy najbogatszych
Oligarchia ( oligos – mały ) – rządy wąskiej grupy osób
- niebezpieczeństwo degeneracji
- elita najbogatszych
Demokracja ( demos – lud, kratos – władza ):
- Różne rezultaty rządów
- Oznacza sprawowanie władzy przez zdyscyplinowany lud
37
- Ustanawianie prawa i jego przestrzeganie
Ochlokracja ( ochlos – tłum ):
- rządy tłumu
- zdezorganizowanie demokracji; degeneracja demokracji
- podzielony na grupy tłum dąży do osiągnięcia możliwie największych korzyści kosztem polis
Anarchia ( bezrząd ):
- zlikwidowanie wszelkiej władzy
- zagrożenie spokoju wewnętrznego
- narażenie polis na atak sąsiadów
Timokracja ( timos – zaszczyt ):
- władza należy do ludzi mających na celu zdobycie najwyższych godności i zaszczytów
- sława na polu walki
- z reguły – rządy wojskowych
- surowość życia i obyczajów
- prostota organizacji i podział bogactw
Teokracja ( theos – bóg ):
- panujący bezpośrednio powoływał się na pochodzenie swej władzy od Boga
- wola władcy przejawem woli bogów
- prawo – prawo boskie
- szczególne właściwości charyzmatyczne władzy ( charizma – łaska )
- wpływ Bliskiego Wschodu
Wnioski:
Ataraksja ( ataraktos – spokojny ):
- poczucie spokoju i bezpieczeństwa
- poprawne funkcjonowanie zorganizowanej struktury politycznej
Dobrze zorganizowana polis posiadała cechy:
- eunomii ( eunomia – dobre prawo )
Przeciwstawiana była źle zorganizowanemu państwu – anomii ( anomia – zły ustrój )
38
Temat: Geneza państwa
Starożytność. Arystoteles. Platon. Doktryny średniowiecza. Aurelisz Augustyn. św. Tomasz z Akwinu. Doktryna
patriarchalna. Doktryna patrymonialna. Doktryny nowożytne. Doktryna umowy społecznej. Doktryna podboju.
Doktryna procesu rozwarstwienia klasowego. Doktryny socjologiczne -teoria solidarystyczna, doktryna
organiczna. Doktryna psychologiczna. Państwo jako wspólnota etniczna. Państwo w doktrynie prawa
międzynarodowego.
2. Starożytność
Arystoteles ( 384 – 322 r. p.n.e. )
- syn lekarza króla Macedonii Amyntasa II
- uczeń i współpracownik Platona
- wychowawca Aleksandra Macedońskiego
- stał na czele Akademii Lykeion ( Ateny )
- nauki przyrodnicze, medycyna, logika, filozofia, etyka, astronomia, meteorologia, ekonomia, poetyka,
nauki o państwie
- opisał ustroje 158 państw – „Ustrój polityczny Aten”
Metodologia
- zdobywanie wiedzy wyprowadzonej z faktów
- polis – konieczność wnikliwej obserwacji
- ustalenie prawidłowości odpowiadających rzeczywistości
- odrzucał idealizm platoński
- świat idei uważał za fikcję – brak podstaw do weryfikacji w praktyce
- wiązał teorię z doświadczalnie poznaną rzeczywistością
- obserwacja praktyki i wyciąganie z ustalonych faktów prawidłowości, czyli uogólnień
- dedukcja – od ogółu do szczegółu; indukcja – od szczegółu do ogółu
- zasada „złotego środka” - wybieranie miedzy skrajnościami przez formowanie umiarkowanego
stanowiska
Teoria społeczeństwa
- dostrzegał skrajne zróżnicowanie w strukturach społeczeństwa
- bronił systemu niewolniczego
- ludzie z „natury” skazani na niewolnictwo i poddani rozkazom
Ludzie wolni:
a) „znakomici” – przywileje bogactwa i zaszczyty
b) „lud” – patrzący z pożądaniem na zamożność
c) „stan średni”
- najlepiej oceniany
- poczucie obowiązki i zdrowie moralne
- gwarant wolności, postępu społecznego, społecznego i politycznego
39
„Człowiek z natury jest istota państwową”
- dążenie do życia w społeczeństwie
- rodzina podstawową organizacją: niewolni i niewolni
Rodzaje związków między ludźmi:
a) pana i niewolnika
b) męża i żony
c) ojca i dzieci
d) gospodarstwo – łączy wszystkich
Ojciec:
- jako głowa rodziny – dba o dobro wszystkich
- pierwowzór władzy państwowej – monarchy
- postępowanie zgodne z prawem, poczuciem słuszności, naturalnie pojmowaną sprawiedliwością
- cel główny – ochrona zbiorowości ( odpowiedzialność )
Geneza państwa
- państwo pochodziło z natury
- powstanie na drodze naturalnego rozwoju
- mniejsze wspólnoty rodzinne łączyły się w osady
- następnie powstawały miasta – państwa ( polis )
- w sposób naturalny związany z osobowością człowieka
- rodzina, gospodarstwo, państwo
- „zoon politikon” – „istota państwowa”
- życie w grupie
- rozwój indywidualny i zbiorowy
- życie poza społeczeństwem i państwem – prymitywny i niewłaściwy rozwój
- wspólnota – naturalne zachowanie się jednostki
- państwo – najwyższa forma zorganizowania ludzi
- człowiek – obywatel
- przeciwnik umowy społecznej
Cele państwa:
- zapewnienie poczucia bezpieczeństwa
- dostatek materialny
- warunki do rozwoju duchowego
- państwo sprzyjać miało rozwojowi człowieka
Autarkia:
- samowystarczalność państwa; wymiar duchowy i ekonomiczny
- jednostka nie jest w stanie
- państwo – dobro wspólne działające na rzecz jednostki
- konieczność poszanowania idei sprawiedliwości
40
- zapewnienie obywatelom szczęśliwego i cnotliwego życia
Istotne – umiar w działalności politycznej
Pełnia szczęścia – stworzenie ludziom takich warunków, aby mogli osiągnąć pełnię materialnych i moralnych
wartości
Arystoteles sformułował ideę podziału zadań w państwie:
Czynniki władcze:
a. obradujący – sprawy wojny, pokoju, przymierza, kara śmierci, wygnanie, wybór i kontrola urzędników
b. rządzący - władza wykonawcza powinna być podporządkowana zgromadzeniu
c. sądzący – orzekanie sądów zgodnie z prawem i naturalnym poczuciem sprawiedliwości społecznej
Arystoteles zdefiniował pojęcie ustrój:
- określa porządek władz w państwie i sposób ich podziału
- stwierdza co jest czynnikiem decydującym w państwie
- określa jaki jest cel każdej wspólnoty
W zależności od tego kto rządzi wyodrębnił trzy dobre ustroje:
- monarchia
- arystokracja – rządy najcnotliwszych, dobranych według moralnych walorów
- politeja – mieszanina oligarchii i demokracji
Ustroje zdegenerowane:
- tyrania
- oligarchia – rządy bogatych
- demokracja – rządy biednych
Bardzo ważna – klasa średnia
- czynnik stabilizacji w państwie
Monarchia:
- monarcha powinien gwarantować poszanowanie prawa i godność poddanych
- rozsądne kierowanie państwem
- jednostka może odegrać istotną rolę w rozwoju „polis”
- postawa moralna, rozum, cnoty obywatelskie
Tyrania:
- nadużycia władzy królewskiej lub przejęcie jej przez demagogów
- ustrój przeciwny naturze ludzkiej
- możliwość pogwałcenia prawa
- ustrój uznawany za najgorszy
41
Oligarchia:
- rządy najbogatszych
- forma zdegenerowana
- nietrwałość rządów, brak rozsądku i umiaru
- możliwość dalszych zamachów na władzę
- nadmierny wyzysk ludu
- walki między oligarchami
Demokracja:
- władza należąca do ludu nie zawsze służy ludowi
- obawa przed doraźnym interesem
- władza często z pominięciem i naruszeniem prawa
- lud staje się dla siebie despotą
- demagodzy mogą przekształcić w tyranię
Politeja:
- połączenie demokracji i rządów bogatych
- dominacja klasy średniej – umiarkowanie i rozsądek rządów
- przewaga cnót obywatelskich
- najwyższy stopień poszanowania prawa, godności jednostki i zbiorowości
- sprawiedliwość i stabilny rozwój
Idea „sprawiedliwości politycznej”:
- opiera się na rządach prawa
- wszyscy w jednakowym stopniu powinni być podporządkowani prawu
- np. monarcha – strażnik poszanowania prawa
Sprawiedliwość wpływa na rzeczywistość polityczną:
- degradacja sprawiedliwości musi oznaczać degradację człowieka
- upadek życia rodzinnego
- upadek dobrych form ustrojowych
Platon ( 427 – 347 r. p.n.e. )
- “Państwo”, “Prawo”, “Polityk”
Idealizm obiektywny:
- „świat idei” – rzeczywisty, godny poznania
- „świat materialny” – dostrzegany przez nas, jedynie odbicie świata idei
42
A. Wizja państwa idealnego
Ponadczasowe wartości:
- Dobro, Prawda, Sprawiedliwość, Piękno
- Wizja utopii politycznej
Klasyfikacja ustrojów:
Timokracja:
- relatywnie najlepsza
- wzorowana na wczesnej Sparcie
- rygory życia, skromność, powściągliwość
- wada – kierowanie przez ludzi żądzą zaszczytów
- przewaga wojowników nad filozofami, co nie gwarantuje rządów rozumu
Ustrój oligarchiczny:
- powstał w wyniku degeneracji timokracji
- pasja bogacenia się wojowników niebezpieczny podział na grupę zamożnych oligarchów i masę
biednych ludzi
- walka o równość i władzę prowadzi do rozpadu oligarchii
Demokracja:
- degeneracja ustroju państwa
- zanarchizowanie rządy ludu w całej polis
- niekompetencja i przypadkowość osób sprawujących władzę
- obniżenie dyscypliny obywatelskiej, bałagan
- spiski zamożnych przeciw ludowi; podejrzliwy lud
- całkowity brak zaufania
- duże znaczenie demagogów – schlebianie ludowi i zdobycie władzy
Tyrania:
- reakcja na rozpasanie wolności w demokracji
- końcowe stadium degeneracji ustrojowej
- całkowity zanik cnót obywatelskich
- strach, podejrzliwość, egoizm panującego i obłuda
- obawa obywatela przed głoszeniem prawdy
A.
B. Krytyka demokracji
- odległe miejsce demokracji
C. A. Problem gry majątkowej
- biedni nienawidzą bogatych
- bogaci zatracają umiar i rozsądek
43
D. B. Ustanowiona w wyniku zamachu
- użycie siły dyskredytuje ustrój
E. C. Lud w „szale wolności”
- zanik poczucia odpowiedzialności
- demoralizacja obywatela i możliwość destabilizacji
F. D. Ogólna degeneracja osobowości człowieka
- pomieszanie pojęć moralnych
- odrzucenie tradycyjnych wartości
- obowiązki państwowe – otwarty zamach na ich prawa
E. Demokracja nie gwarantuje stabilności
- skrajność w korzystaniu wolności powoduje jej zaprzeczenie
- ustanowienie tyranii
Wiedza i władza
Idealna polis
- hierarchiczna struktura
- uzyskanie harmoniczności i sprawiedliwość funkcjonowania
- Dobro i Rozum:
- Poszanowanie reguł organizacji
- możliwość uniknięcia niebezpieczeństwa upadku
- podziała społeczeństwa na:
- - filozofów ( rozum ), wojowników ( odwaga ) i lud ( zaspokojenie potrzeb naturalnych )
- hierarchia w funkcjonowaniu
- grupa rządząca: strażnicy ( fylax ) – prowadzenie spraw polis
- najwyższa władza – filozofowie - mędrcy ( sophokratia ):
- arystokracja – elity kultury i ducha
- równouprawnienie kobiet
- losowe kojarzenie par – wśród arystokracji
- wyeliminowanie egoizmów
- spartański tryb życia
U schyłku życia Platon zwątpił w swoją idealną wizję – utopijnej polis
„Prawo” szczególne zwrócenie uwagi na zróżnicowanie majątkowe
- powinna przeważać własność średnia
- poważne sankcje za niespełnienie obowiązków religijnych
44
3. Doktryny średniowiecza
A. Doktryna teologiczna
Aurelisz Augustyn ( 412 – 427 ) „O państwie bożym”
- uczeń św. Ambrożego
- biskup Hippony w Afryce Północnej
- jeden z największych filozofów i pisarzy chrześcijaństwa
Poglądy:
- przejście od stanu przedpaństwowego do państwa nastąpiło wskutek zepsucia się natury
ludzkiej
- bóg dał człowiekowi państwo z powodu grzechu
- gdyby nie upadek ludzi – państwa by nie było
- walka dwóch światów: państwo boże ( civitas Dei ) i państwo ziemskie ( civitas terrena )
- teokratyczne państwo chrześcijan w którym rządziłaby organizacja Kościoła, powołana do
zbudowania państwa bożego
- obywatelami państwa ziemskiego wszyscy byli źli, grzeszni – ci, którzy nie zaznali łaski
- obywateli państwa bożego było znacznie mniej
- podstawową funkcją państwa była represja wobec większości grzesznych
- konieczne było panowanie dobrych władców
- bóg obdarowywał władzę dobrych i złych – realizacja planów bożych
- chrześcijanin powinien tolerować nawet bezkarną władzę
- bierny opór – tylko gdy naruszano prawo boże
Teoria państwa
- konieczność rozdziału funkcji cesarskich i kościelnych
- zapewnia wewnętrzny porządek i poczucie bezpieczeństwa
- chrześcijanin szanuje nakazy wydane przez państwo
- w wypadku sprzeczności – stosuje prawo boże
- państwo – zespół ludzi uznających wspólne prawa i korzystający ze wspólnego pożytku bytowania
- sprawiedliwość rządzących i roztropność rządzonych – gwarancja harmonijnego funkcjonowania
całości
- państwo jako „bicz boży” – chrześcijanin powinien spokojnie i z wyrozumiałością znosić te
dolegliwości
- ustrój państwa był rzeczą drugorzędną
- władztwo opieki – rozsadek i prawa naturalne
- władztwo tyranii ( despotia ) – zdecydowany sprzeciw, jeśli narusza prawo boskie
Państwo a Kościół
- państwo spełnia swe zadania wówczas jeśli zabezpiecza minimum porządku i spokoju
- Kościół – urzeczywistnienie celów wyższych; prowadzenie człowieka do Boga
- Różnice – natura, cele, trwałość instytucji i aksjologii
45
- Państwo – siła fizyczna i militarna
- Kościół – wartości niematerialne
- Kościół – jest powszechny, zmierza do objęcia całej ludzkości, istnieje tam gdzie jest człowiek i jego
wiara
- Państwo – istnieje w określonych granicach terytorialnych i obywatelskich
- autonomia obu instytucji
- Kościół może wspomagać państwo przede wszystkim w pogłębianiu pokoju, kształtowaniu poczucia
sprawiedliwości, lojalności i miłości społecznej
Z czasem Augustyn uznał, że państwo:
- należy wykorzystać do skutecznej walki z herezją - „zmuście ich” ( „cogite intrare” )
- państwo miało stać się pomocnikiem Kościoła w urzeczywistnieniu podstawowych zadań
św. Tomasz z Akwinu ( 1225 – 1274 )
- studiował w klasztorze Monte Cassino
- wstąpił do zakonu dominikanów
Wprowadzenie:
- dusza z ciałem powinny i muszą dla dobra prawidłowego rozwoju pozostawiać w jedności
- sprawy materialne odgrywały rolę ważną
- odróżniał wiedzę do wiary; dwie zupełnie różne płaszczyzny poznania
- człowiek powinien funkcjonować w ramach struktury hierarchicznej
- społeczność – to zjednoczenie ludzi dla wspólnego, rozumowego i celowego działania
- obowiązki wobec rodziny, miasta, państwa
- ład społeczny wymaga władzy; władza wynika z ogólnych praw natury
Wyróżnił trzy grupy społeczne:
a) optymaci
- świeccy i duchowni feudałowie
- nie pracowali, lecz czerpali największe korzyści
b) ludzie honoru
- posiadacze mniejszych fortun
- pracujący bezpośrednio w swych warsztatach produkcyjnych
c) biedni ludzie
- nie posiadający majątku
- świadczyli swą pracę na rzecz poprzednich grup
46
Poglądy ( tomizm ):
- zracjonalizował poglądy o boskim pochodzeniu władzy państwowej
- władza państwowa pochodziła pośrednio od Stwórcy
- zasada władzy była boska, ale konkretny ustrój tworzyli sami ludzie
- państwo miało zadania doczesne
- państwo powinno prowadzić ludzi do wiecznej szczęśliwości
- tworzenie warunków potrzebnych do zbawienia:
- pokój ( pax ); porządek ( ordo )
- hierarchia – podstawa porządku – istniała zawsze i wszędzie
- odpowiednie uprawnienia, ale jednocześnie władza powinna służyć dobru ogółu
Uzasadniało to istnienie społeczeństwa stanowego
- duża rola własności prywatnej
- utrzymanie własności prywatnej – konieczny warunek do normalnego życia społecznego
- monarchia – najlepszy rząd
- siła władzy sprzyjała degenerowaniu władzy
- jeśli władca stawał się tyranem – można było przeciw niemu czynnie wystąpić
- zalecał powściągliwość; rewolucja mogła wywołać więcej złego niż rządy tyrańskie
- Kościół powinien oceniać politykę władcy z punktu widzenia wyższych kryteriów niż doczesne
- formalnie niezależność i równość Kościoła i państwa, ale z przewagą moralną Kościoła
Tyran:
- osoba, która nielegalnie zdobyła władzę ( uzurpacja, gwałt, symonia )
- władca legalny, który źle stosował władzę ( prywata )
Duża ostrożność w określeniu tyranii
Cele doktryny teologicznej:
- wyjaśnienie boskiego charakteru władzy państwowej
- utrwalenie wśród poddanych przekonania o nadprzyrodzonych właściwościach władcy
- legitymizacja władcy do podejmowania istotnych decyzji
B. Doktryna patriarchalna
- Robert Filmer ( 1653 r. – zm. )
- „Patriarcha, albo przyrodzona władza królów“
Poglądy:
- państwo powstało w wyniku łączenia rodów w plemiona i dalej w większe całości
- zachowywano zawszę zasadę patriarchalnej władzy opiekuńczej
47
- król – jako spadkobierca biblijnego Adama
- król, podobnie jak starszy w rodzie
- władza sprawowana w interesie całego społeczeństwa
- bezwzględny obowiązek posłuszeństwa wobec władzy
- brak posłuszeństwa – anarchia
Obrona absolutyzmu królewskiego
- siła, porządek i stabilność społeczeństwa
- osoba panująca – pozycja ojca w rodzinie
Krytyka umowy społecznej
C. Doktryna patrymonialna
Ludwig von Haller ( XIX wiek ); Szwajcar
Poglądy:
- źródło powstania władzy państwowej – własność ziemi ( patrimonium – ojcowizna)
- państwo – to dziedziczna własność dynastii panującej
- zasady dziedziczenie tak jak w stosunkach prywatnoprawnych
- np. 1138 r. – Statut Bolesława Krzywoustego
- prawo książęce – sąd, pobór danin, posługi )
- własność monarchy – wszystkie ziemie nie należące do możnych
4. Doktryny nowożytne
A. Doktryna umowy społecznej
- pewne elementy już w starożytności
- znaczenie w XVII i XVIII wieku
Grocjusz ( 1583 – 1645 ):
- twórca nowożytnej szkoły prawa natury
- prawnik, filozof i dyplomata
- „Wolność mórz”; „O prawie wojny i pokoju”
- dążył do racjonalnej interpretacji prawa natury niezależnej od wartości wyznaniowych
- wprowadzenie z natury człowieka oraz zachowania się społeczeństwa zasad nieprzemijalnych i
niezaprzeczalnych
Prawa natury – jako zasady organizacji życia społecznego:
a) obowiązek poszanowania cudzej własności
b) obowiązek wynagradzania szkód
c) obowiązek dotrzymywania umów
d) obowiązek ponoszenia kary za popełnione przestępstwa
48
- wątpił w możliwość wypracowania idealnych wzorców ustrojowych
- niezmienną cechą natury ludzkiej był popęd społeczny
- łączenie się z innymi ludźmi w celu rozumnego i zgodnego współżycia
- o formie władzy powinien decydować lud – idea suwerenności ludu
- lud może przekazać władze jednostce – zrzeczenie się
- następuje określenie umowy miedzy ludem, a władcą
- monarcha nie może łamać postanowień zawartych w umowie
- lud może wypowiedzieć mu posłuszeństwo
- nikomu nie wolno łamać zasad praw natury
- umowy nie mogą być sprzeczne z prawami natury
Baruch Spinoza ( 1637 – 1677 )
- myśliciel, teolog, polityk żydowskiego pochodzenia
- „Traktat teologiczno – polityczny”
Poglądy:
- z natury ludzkiej wypływała trwoga i wrogość wobec siebie
- dla własnego dobra należało zawrzeć umowę społeczną
- pomyślność i wolność w państwie
- jednostki zrzekały się posiadanych praw na rzecz całego społeczeństwa
- najlepszy ustrój – demokracja cenzusowa
- dowodzi to o rozsądnym zachowaniu się ludzi
- ludzie dążą do pokoju oraz korzystnego współdziałania
- rezygnacja jednostek z części swojej wolności
- wolność – swoboda postępowania w granicach przyjętych i akceptowanych przez społeczeństwo
Zadania państwa:
- zagwarantowanie obywatelom bezpieczeństwa
- zorganizowanie podstawowych usług bytowania
Gwarancje dla własności prywatnej i wolności obrotu
Tolerancja:
- podstawa nowoczesnej wizji umiarkowanego liberalizmu
- religia konieczna jako propagowanie wzorców postępowania
- państwo powinno być tolerancyjne względem religii i odwrotnie
- religie powinny być tolerancyjne względem siebie
- świadczyło to o humanizmie oraz dojrzałości społeczeństwa i jednostki
49
Thomas Hobbes ( 1588 – 1679 )
- filozof i teoretyk polityki
- „Elementy prawa naturalnego i polityki”; „O obywatelu”; „Lewiatan, czyli rzecz o władzy
kościelnej i świeckiej”
Poglądy:
- stan naturalny w który żył człowiek, była wojna wszystkich ze wszystkimi
- „bellum omnium contra omnes”
- stan napięcia, gotowości
- instynkt powodował rezygnacje z wojny
- dążenie do pokoju i porozumienia
- naturalna potrzeba zawarcia umowy
- przekazanie suwerenowi prawa do rządzenia
- wytworzenie państwa powodowało utratę wolności
- prawo własności i organizacja społeczna
Umowa społeczna:
- wyjście podyktowane rozsądkiem
- życie w pokoju i jedności
- poddani zrzekają się praw do swej naturalnej wolności – na rzecz suwerena
- forma przyrzeczenia na rzecz suwerena – utworzenie państwa – Lewiatan
Idea prawa:
- związana z wolą suwerena; określa zasady funkcjonowania społeczeństwa i państwa
- podstawowa miara zachowania jednostek
- podstawowe zasady funkcjonowania społeczeństwa – zachowanie spokoju, obowiązek dotrzymywania
umów, obowiązek przestrzegania zasad współżycia; skodyfikowanie tych zasad
Władza absolutna suwerena:
- obejmuje wszystkie dziedziny życia społecznego
- podlega mu Kościół oraz organizacje i zrzeszenia obywateli
- alternatywa – anarchia
John Locke ( 1632 – 1704 )
- myśliciel i polityk
- “Dwa traktaty o rządzie”; “Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego”
Poglądy:
- okres przedpaństwowy – stan natury; pomyślność, dobrobyt, wolność, równość, własność
- w sytuacjach skomplikowanych ludzie stawali się sędziami we własnych sprawach
- groźba nieładu i niepewności
- potrzeba ustanowienia władzy państwowej
- umowa społeczna była umocnieniem praw naturalnych
- dwa rodzaje umów: a) między jednostkami powołującymi społeczeństwo; b) między
społeczeństwem a władzą tworzącą rząd ( państwo )
50
- społeczeństwo było wcześniejsze od państwa
- Funkcja państwa: a) tworzenie praw pozytywnych, b) egzekwowanie prawa, c) obrona
społeczeństwa
- Jednostka miała prawo do obrony swoich praw, a w skrajnych sytuacjach do obalenia rządu
- Konieczność wyodrębnienia władzy ustawodawczej ( parlament ), wykonawczej ( monarcha ) i
federacyjnej ( monarcha – polityka zagraniczna )
Idea tolerancji:
- postulat oddzielenia Kościoła od państwa
- niezależność wszystkich wyznań
- brak tolerancji dla ludzi niewierzących – nie posiadają trwalszego sytemu wartości moralnych
- brak tolerancji dla tych, którzy chcą znieść tolerancję
Jan Jacques Rousseau ( 1712 – 1788 )
- filozof
- “Ekonomia polityczna”; “O umowie społeczne, czyli zasadach prawa politycznego”
Poglądy:
- stan natury – życie harmonijne
- klęski żywiołowe – powód zakładania skupisk
- rodzina – miłość, zazdrość, próżność, określone zasady
- rozwój cywilizacji – własność prywatna i zróżnicowanie majątkowe ludzi
- biedni i bogaci – wojny
- konieczność utworzenia państwa
- był to wynik porozumienia
- podstawa umowy – równość wszystkich ludzi
- wolność cywilna i polityczna – ochrona państwa
- dążenie do powiększania majątku
- prawo własności stało się przyczyną nierówności i podziału społeczeństwa na bogatych i biednych
- zmiany w ludziach – wywyższanie się jednych, rozboje innych
- społeczeństwo, aby opanować anarchię zdecydowało się powołać państwo
- była to umowa społeczna – pojawili się rządzący i rządzeni
- umowa sankcjonowała nierówność społeczną
- podstawowy cel – zachowanie i rozwinięcie naturalnych praw człowieka – wolności i równości
- suwerenność jednostki w państwie; uspołecznienie i rozwinięcie jej naturalnej wolności
- równość wszystkich ludzi – jako podstawowa zasada
- jednostka traci swą naturalną wolność, by zyskać wolność społeczną
- umowa utrwala więź między jednostkami – potwierdzanie aktu poprzez stanowienie prawa
- wola powszechna – zasada organizacji ciała politycznego
- zagwarantowanie jedności suwerennych jednostek z przynależnością do wspólnoty
- wola obywatela w celu rozwiązywania spraw ogólnych
51
- stosowanie prawa przez jednostkę – inaczej słuchanie własnej woli – czyli zachowanie wolności
- kto stosuje własną wolę w postępowaniu jest wolny
- prawo ze struktura instytucjonalną staje się gwarancją
- formułowanie prawo to wyraz racjonalizmu jednostki
- była to wizja utopii państwa – ojczyzny
- suwerenność ludu – oparta na suwerenności jednostki
- tylko wolni obywatele zdolni są do ustanowienia prawodawstwa z wola powszechną
- lud – suweren może tworzyć prawa gwarantujące wolność
- tylko lud zdolny jest im się podporządkować
- „Wszelka ustawa, której lud we własnej osobie nie uznał, jest nieważna, nie jest wcale ustawą”
- suweren powinien kontrolować rząd – dokładny wykonawca ustaw
- szczególnie istotne – poszanowanie umowy społecznej
- tylko tą droga można zachować istnienie państwa i wolności jednostki
- tzw. legalizacja wolności –
- suwerenność ludu jest suwerennością prawną, legalną, odpowiadającą naturalnym potrzebom życia
społecznego
- suwerenność jest niepozbywalna i niepodzielna – jedn0ostka staje się ułamkową częścią ustawodawcy
- wychowanie obywatelskie – dostosowane do wymogów życia zbiorowości – patriotyzm oparty na
wiedzy
- niechętnie odnosił się do parlamentaryzmu angielskiego
- pozytywnie oceniał szwajcarski system kantonalny
- lud – podmiot władzy w państwie, suwerenem
- podział władzy w państwie
- rząd republikański – pewien ideał władzy
- domagał się zlikwidowania nędzy i wielkich różnic społecznych
B. Doktryna podboju
- XIX wiek
Ludwik Gumplowicz (1838 – 1909 )
- polski socjolog i prawnik
- „System socjologii”; „Filozofia społeczna”
Poglądy:
- występowanie w społeczeństwie pierwotnym grup ludzkich w postaci hord i plemion
- mniejsze grupy ludzkie – hordy – łączą się w grupy większe – plemiona
- grupy bardziej zorganizowane – sprawniejsze funkcjonowanie – początki własności i
przywództwa
- stosunki międzyludzkie między grupami – stan nienawiści i wrogości
- rasy – jako historyczne zbiorowości etniczne – nie jako jednostkowe cechy fizyczne
- podstawowe kategorie społeczne – walka i rasa
52
- rozwój społeczeństw – walka o byt i konflikty
- od wieków konflikty między plemionami ludzkimi prowadziły do wojen
- w ten sposób powstawały państwa – plemiona silniejsze podbijały słabsze
- rządziły plemiona silniejsze, liczebniejsze
- państwo – instrument panowania silniejszych na słabszymi
- państwo – zostało utworzone w wyniku podboju
- władza – należy do rasy zwycięskiej
- początkowo – dążenie pewnej grupy społecznej do poprawy bytu – bodziec dalszego rozwoju
społecznego
Cechy państwa według Gumplowicza
a) najdoskonalsza forma społeczeństwa
- rozwój kultury, prawa, rodziny, poprawy bytu ludności, innych
b) władcza mniejszość panuje nad większością poddanych
c) między poddanymi a panującymi zachodzi różnica ras, czyli historycznej zbiorowości etnicznej, wytworzonej
w historycznym rozwoju społeczeństwa
d) stosunki panowania określa prawo państwowe
e) państwo powstaje zawsze w drodze walki i podboju – nie w drodze umowy
f) państwo jest geograficzną siedzibą ludności
g) stosunki między państwami są zawsze stanem wojny
Dopiero w państwie kształtują się elementy społeczne
W państwie powstają stany i klasy
Klasa panów i klasa pokonanych; kupcy jako pośrednicy, potem kształtowało się mieszczaństwo
Akty przemocy – znaczenie dla niektórych państwa – nie w sensie uniwersalnym
- nie docenia roli innych czynników w powstawaniu państw
C. Doktryna procesu rozwarstwienia klasowego
Fryderyk Engels ( 1820 – 1895 )
- myśliciel i działacz polityczny
- „Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa” (1884 r.)
Poglądy:
- historia społeczeństwa pierwotnego była znacznie dłuższa niż społeczeństw zorganizowanych
- powstanie państwa z rozpadu małych i nieskomplikowanych wspólnot ludzkich na
antagonistyczne grupy społeczne
- państwo pojawiło się w wyniku wzrostu wydajności pracy i powstania własności prywatnej
- gospodarka indywidualna – umocnienie własności indywidualnej
- spowodowało to rozpad pierwotnych społeczeństw rodowo – plemiennych na nierówne klasy –
wyzysk, ucisk klasowy, możliwość buntu
- początek panowania klas posiadających nad nieposiadającym
- państwo – instytucja narzucona społeczeństwu z zewnątrz
- wytwór historyczny pochodzący od społeczeństwa
53
- charakterystyczny dla etapu historycznego społeczeństwa o charakterze klasowym
- przeobrażenia związane z powstaniem państwa trwały bardzo długo
- powstanie organów państwowych, aparatu przymusu, , grupy rządzącej
- ukształtowanie systemu podatkowego
Przykłady historyczne:
a) państwo ateńskie
- wynik przeciwieństw klasowych w społeczeństwie rodowo – plemiennym
b) państwo rzymskie
- antagonizmy klasowe w okresie „królewskim”
- konflikt arystokracji z plebejuszami
c) przenikanie plemion germańskich di imperium zachodniorzymskiego
- przekształcanie się państwa niewolniczego w państwo feudalne
Teza Włodzimierza Uljanowa (Lenina) (1870-1924)
- „Państwo a rewolucja” (1917)
- państwo to wynik przeciwieństw klasowych
- koncepcja obumierania państwa – zniesienie przeciwieństw miało oznaczać zniesienie państwa
- konieczne – zniesienie klas społecznych i powstanie społeczeństwa bezklasowego
- ucisk nie będzie potrzebny – to nacisk społeczeństwa miał wpływać na przestrzeganie określonych norm
społecznych
Ustrój społeczny – baza i nadbudowa
Baza
- tzw. siły wytwórcze i stosunki produkcji
- siły wytwórcze - człowiek z całym zasobem postępu technicznego
- określony poziom rozwoju sił wytwórczych określał formy stosunków zawiązujących się między ludźmi w
procesie produkcji
- stosunki produkcji związane z określonym rozwojem sił wytwórczych przyśpieszały ich dalsze doskonalenie
Nadbudowa
- określone, odpowiadające stosunkom produkcji, inne relacje społeczne: polityczne, prawne, religijne,
artystyczne czy filozoficzne
Baza i nadbudowa tworzyły formację gospodarczo – społeczną
Pięć formacji:
1. Wspólnota pierwotna
2. Niewolnictwo
3. Feudalizm
4. Kapitalizm
5. Socjalizm z forma najwyższa – komunizmem
D. Doktryny socjologiczne
Leon Duguit ( 1859 – 1928 ) – teoria solidarystyczna
- francuski prawnik
54
Poglądy:
- obiektywna norma społeczna – leży u podstaw życia społecznego
- przestrzeganie zasad solidarności
- państwo – nie ma specjalnej władzy nad obywatelami
- mikro i makrosocjologiczne grupy społeczne
- państwo istnieje jako jedna z organizacji społecznych
- państwo powstało w wyniku społecznego podziału pracy
- rządzący i rządzeni
G. Doktryna organiczna
A. Comte ( 1798 – 1857 ), O. Gierke ( 1841 – 1921 ), H. Spencer ( 1820 – 1903 )
- zjawiska społeczne to rodzaj zjawisk biologicznych
- państwo – „organizm państwowy”
- tworzenie państwa niezbędne – podobnie jak organizmów biologicznych
E. Doktryna psychologiczna
Leon Petrażycki ( 1867 – 1931 )
- prawnik, filozof i socjolog
- „Wstęp do nauki polityki prawa”
Poglądy:
- powstanie państwa – dzięki przeżyciom prawnym, emocjom
- państwo – projekcja psychologiczna
- przypisywanie określonym ludziom i organom określonej władzy w wyobrażeniu ludzkim
- władza państwowa – forma przeżyć
- świadomość związana z koniecznością podporządkowania się woli pewnej grupy osób
- w wypadku rządzących i rządzonych dochodzi do władczych stosunków międzyludzkich
- rządzący – wydaje właściwe decyzje i egzekwuje ich realizację
- rządzeni – bezwzględne wypełnianie danej decyzji pod groźbą użycia aparatu przymusu
- podkreślał rolę prawa – „państwo tylko wspiera prawo”
Państwo jako wspólnota etniczna
Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)
- „Wykłady z filozofii dziejów”, „Zasady filozofii prawa”
Tezy:
- państwo królestwem wolności
- państwo etyczną całością
- państwo to coś więcej niż suma jednostek
Państwo królestwem wolności
Stan natury – bezprawie, gwałty, barbarzyńskie czyny
- ograniczenie przez społeczeństwo i państwo
- kształtuje się prawdziwe pojęcie wolności – rozumnej
55
- wolność tylko w ramach państwa – prawo i etyka – jako treść
- etyczność jest ideą wolności – państwo jako etyczność
- w trakcie dziejów następował postęp w uświadamianiu wolności
- konieczne uświadomienie sobie przez ducha własnej wolności
„Państwo to etyczna całość, będąca rzeczywistością, w której jednostka posiada wolność korzystania w ściśle
oznaczonych granicach w określony sposób”
- ograniczenie wolności – to ograniczenie samowoli człowieka
Etyczność państwa
- jedność powszechnej woli oraz woli subiektywnej (namiętność)
- jednostka uświadamiająca sobie potrzeby ogółu – posiada wartość
- wartość polega na substancjalności – czyli jedności woli powszechnej i woli subiektywnej
- w państwie powinny obowiązywać określone zasady – czyny i zmysły ludzkie
- absolutna potrzeba rozumu
- człowiek jest wolny jeśli uznaje zasady i prawo – powstaje wówczas określona całość
Państwo to coś więcej niż suma jednostek
- nieuniknione różnice między rządzącymi a obywatelami
- określone sprawy powinny być określane o uchwalane przez lud
- człowiek poznając konieczność zachowuje się rozumnie
4. Państwo – w doktrynie prawa międzynarodowego
Klasyfikacja sposobów powstania państwa w świetle prawa międzynarodowego:
A. zjednoczenie państw np. Niemcy w 1990 r.
B. rozczłonowanie państw np. Czechosłowacja w 1993 r.
C. secesja np. 1860 w USA
D. uzyskanie niepodległości np. Polska 1918 r.
56
Temat: Typ państwa
Geneza typów państwa. Pojęcie typu państwa. Klasyfikacja typów państw. Państwo niewolnicze. Państwo
feudalne. Państwo kapitalistyczne. Państwo socjalistyczne.
1. Geneza typów państwa
Istotne czynniki:
- podział pracy wspólnot plemiennych
- zróżnicowanie intelektualne i ekonomiczne
- stosunek społeczeństw do polityki ekspansywnej
- czynnik geograficzny
A. Typ państwa niewolniczego
- V tysiąclecie p.n.e. – nad Tygrysem i Eufratem – osadnictwo i kultura sumeryjska
- ataki plemion semickich – wykształcenie się monarchii despotycznej
- podbój, a mieszkańcy stawali się niewolnikami
- rządzący – monarchowie, wojownicy, możnowładcy
E. B. Typ państwa feudalnego
- średniowieczna Europa
- ukształtował się w VII – IX wieku
- rozwój - np. Francja X – XIII wiek; Polska XIII wiek
- hierarchiczna zależność jednostek
- potęga możnowładców
H. C. Typ państwa kapitalistycznego
- ideologia Adama Smitha ( 1723 – 1790 )
- rozwój w XIX wieku
- państwo liberalne – kapitalizm wolnokonkurencyjny
- współczesne państwo kapitalistyczne – określony interwencjonizm państwa – sfera socjalna,
oświata, służba zdrowia
I. D. Typ państwa socjalistycznego
- pierwsze teorie już w XVIII wieku
- rozwinięcie teorii w XIX wieku
2. Pojęcie typu państwa
- jednostka klasyfikacyjna państwa w ujęciu historycznym
- wyróżniona przez zespół istotnych cech charakteryzujących państwo
- ze względu na ich związek z określonym układem stosunków społeczno – ekonomicznych i
politycznych
- które dane państwo umacnia i chroni (status publiczny ludzi w danym państwie – ważne)
57
Stosunki społeczno – ekonomiczne
- wzajemne stosunki między ludźmi – posiadanie własności, wytwarzanie rzeczy, podział dóbr
- znaczenie podstawowe – pokazanie podmiotów własności, relacje między właścicielami i wytwórcami rzeczy,
zasady podziału dóbr
- ukazanie wpływu podmiotów stosunków społecznych na stosunki polityczne (sprawowanie władz politycznej)
Stosunki polityczne
- stosunki ludzi – wyrażanie potrzeb i interesów i interesów oraz ich realizacja (proces rządzenia)
- silnie związane z e stosunkami społeczno – ekonomicznymi - zależność
- ich kształtowanie zależy od podmiotów polityki, na które wpływają wielkie grupy społeczne
Status publiczny ludzi w danym państwie
- stan społeczny i prawny osób
- zależy od zakresu posiadania i realizacji wolności i praw obywatelskich
- zależy od możliwości dysponowania własnością i wpływania na podział dóbr majątkowych
- zależy także od wpływania na podmioty polityki i procesy sprawowania władzy politycznej
- duży wpływ stosunków społeczno – ekonomicznych
Typ państwa
- podlega zmianom społecznym i politycznym; rozwój sił wytwórczych i przemiany stosunków produkcji
- nowy typ państwa – prawidłowość rozwoju społecznego
- nie każde państwo musi przejść wszystkie szczeble rozwojowe
- społeczeństwa słowiańskie – nie przeżyły formacji niewolniczej
- przejście do nowego typu związane jest z walką społeczną – forma przejścia nazywana rewolucją społeczną
- sfera polityczna – dojście do władzy nowej grupy społecznej i jej elity - zwykle zmiana w sferze instytucji
politycznej
- zmiany w strukturze społeczne – mogą następować w sposób powolny
3. Klasyfikacja typów państw
A. Państwo niewolnicze
- jedna z form wyzysku, która polega na tym, że pewna grupa ludzi wraz z narzędziami pracy,
stanowi własność innych ludzi bądź instytucji mogących nimi swobodnie rozporządzać
- występowanie właścicieli niewolników oraz ich własność – niewolnicy
- właściciele – główna siła społeczna i polityczna, decydujący głos w sprawach publicznych
- stosunki zwierzchnictwa; właściciele – panują i posiadają prawa obywatelskie
- starożytne cywilizacje – Babilonia, Asyria, Egipt, Indie, Chiny
- niewolnicy zależni od władców, kapłanów i wojowników
- niewolnictwo – czynnik ekonomiczny
- praca niewolnika – niskie koszty
- czynnik społeczny – znaczne różnice w kulturze, wykształceniu i posiadaniu dóbr
- część ludzi wyrażała zgodę na fakt niewolnictwa
- Bliski i Środkowy Wschód – religia zabraniała czynić mahometan ludźmi niewolnymi –
sprowadzano niewolników z Azji, Afryki, Europy
58
Odmiany niewolnictwa:
Niewolnictwo patriarchalne:
- republika rzymska; Grecja archaiczna ( VIII – VI w.p.n.e )
- dobre traktowanie niewolników
Wzrost znaczenia niewolników w produkcji:
- Grecja klasyczna ( 443 – 336 r.p.n.e.)
- Rzemiosło, kamieniołomy, kopalnie, rolnictwo
- Podboje rzymskie – w rolnictwie i w domach patrycjuszy
- Częste powstania niewolników np. powstanie Spartakusa (73 – 71 r.p.n.e.)
Wczesne średniowiecze:
- często osadzano niewolników na działkach uprawnych
Kolonizacja Afryki, Ameryki i Azji
- potężne gospodarstwa rolne i przemysłowe
- olbrzymie obciążenia w pracy
- częste bunty Indian
- XVI wiek – początki niewolnictwa z Afryki
- XVIII – I połowa XIX wieku – punkt szczytowy handlu niewolnikami
Znoszenie niewolnictwa:
1794 r. – Francja
1865 r. – USA
1807 r. – Anglia ( zakończono w 1833 r. )
1888 r. – Brazylia
1910 r. – Chiny
1952 r. – Arabia Saudyjska
1926 r. – Liga Narodów – państwa będą dążyły do zniesienia niewolnictwa
1948 r. – Deklaracja Praw Człowieka – zakaz handlu niewolnikami
1956 r. – Konwencja w sprawie zniesienia niewolnictwa
Współcześnie:
- nie istnieje niewolnictwo w formie której występowało przed wiekami
- problemem jest nielegalny przewóz osób z krajów biednych ( głównie afrykańskich )
B. Państwo feudalne
- ostatecznie wykształcił się w IX wieku głównie we Francji
- następnie cała Europa
- łac. „feudum” – lenno, ziemia i dochody z niej
- feudalna własność ziemi należąca do rycerstwa lub kościoła
59
- feudałowie świeccy i kościelni – dominacja społeczna i polityczna; decyzje w sprawach chłopów
- zwierzchnictwo i podporządkowanie – poddaństwo chłopów feudalnych
- feudałowie – własność ziemi oraz inne dobra; prawa publiczne i sprawowanie urzędów
- chłopi – przypisani do ziemi; różne świadczenia; podlegają pewnej ochronie prawnej
Przyczyny feudalizmu:
- powstanie warstwy rycerstwa – służba władcy, a w zamian prawa do ziemi i urzędy
- słaba władza centralna
- słabość administracji Rzymu
- liczne wojny
- zmiana technik militarnych
„System społeczno – polityczny opierający się na systemie hierarchicznej zależności jednostek”
Geneza:
- czasy plemienne – przyjaźń i wierność między władcą, a jego żołnierzami
- poszukiwanie „opiekunów”
- właściciele potężnych majątków ziemskich
- aparat administracyjno – skarbowo – wojskowy
- wąska grupa dostojników związanych z władcą
- udział w dochodach
- wykształciła się drabina zależności ( od cesarza do rycerza )
- instytucja umowy nabrała szczególnego znaczenia
lenno ( inwestytura )
- wasal otrzymywał prawo do dochodów z dóbr ziemskich
- zobowiązanie do pomocy zbrojnej, finansowej, doradczej
- władza sądownicza, ściąganie podatków, ochrona granic państwa
immunitet ( łac. „immunitio” – uprzywilejowanie, zwolnienie )
- sądowniczy – władza sądownicza na terenie należącym do feudała
- ekonomiczny – zwolnienie ze świadczeń finansowych i materialnych wobec panującego
Struktura społeczeństwa feudalnego:
Parowie
– najbardziej zamożni, lennicy władcy
– duże posiadłości, władza sądownicza, drużyna zbrojna
– nadawali lenna wasalom niższego rzędu
– konieczność lepszego zarządzania
Obowiązki wasala:
- utrzymanie seniora podczas podróży
- ciągła gotowość zbrojna
- rada
- pomoc materialna – w razie potrzeby
Słabła systematycznie władza króla
Wierność traktowano dosyć swobodnie
60
Potęga najzamożniejszych feudałów
Chłopi – pozbawieni praw politycznych
- przywiązanie do ziemi
- pańszczyzna
- renta feudalna
- inne świadczenia
C. Państwo kapitalistyczne
- ukształtowało się w XIX wieku
Kapitalizm - „System gospodarczy zorientowany na rynek i miejsce, w którym spotykają się popyt i podaż dóbr
i usług i gdzie odbywa się współzawodnictwo”
- zasada wolnej konkurencji
- samoregulacja gospodarki
- bogacenie się społeczeństwa w ramach prawa
- rentowność i oszczędność
- wolność posiadania, handlu, wyboru zawodu, miejsca i metod pracy
- występowanie prywatnej własności środków produkcji należących do ludzi zamożnych oraz swobodnych
wytwórców sprzedających swoją siłę roboczą
- właściciele środków produkcji – kapitaliści (od drobnych posiadaczy do wielkich potentatów przemysłowych),
robotnicy przemysłowi, drobnomieszczaństwo (rzemieślnicy, kupcy) - główne siły społeczne
- w krajach słabo rozwiniętych – duże znaczenie drobnomieszczaństwa i chłopstwa
- grupy społeczne korzystają formalnie z równych praw
- istotny wpływ na sprawy publiczne – posiadacze kapitału, wpływowi zarządcy, biurokracja urzędnicza
C - I Państwo wczesnokapitalistyczne
- koniec XVIII wieku
Geneza:
- postęp gospodarczy
- mieszczanie walczyli o prawa polityczne
- rewolucyjna zmiana mentalności
- stabilność i równowaga między mocarstwami
- mobilność społeczna – migracje ludności ze wsi do miast
- możliwość szybkiego awansu społecznego
- początek industrializacji gospodarki światowej ( rewolucja przemysłowa w Anglii )
Państwo wczesnokapitalistyczne
- jest organizacją polityczną społeczeństwa kapitalistycznego nastawioną na ochronę i sprzyjanie rozwojowi
społeczno gospodarczemu
- oraz zapewnienie bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego ludności kraju
61
- nie wkracza zbyt daleko w stosunki między pracodawcami a pracownikami oraz występujące konflikty
społeczne i sprzeczności rozwoju społecznego
Wpływ koncepcji liberalnych
- ochrona społeczeństwa danego kraju przed gwałtami i napaścią z zewnątrz
- ochrona przed niesprawiedliwością oraz „uciskiem” ze strony współobywateli
- sprawowanie właściwego wymiaru sprawiedliwości
- utrzymanie pewnych instytucji i urządzeń publicznych – utrzymanie przekracza możliwości jednostek lub
prywatnych zrzeszeń
- budowa i utrzymanie dróg, mostów, kanałów, portów, szkół (podstawowe)
- całość życia społecznego – poza ingerencją państwa
Stosunki polityczne
- wpływ idei Oświecenia (wolność, suwerenność ludu, podział władz, inne)
- młoda burżuazja – duże znaczenie w decyzjach politycznych
- częsty kompromis mieszczańsko – feudalny (Francja, Niemcy) – cecha w państwach europejskich
- USA – nie występowały obciążenia feudalne
- początek nowożytnego republikanizmu – rewolucja amerykańska i francuska
- długotrwały proces – do I wojny światowej – trzy republiki (Francja, USA, Szwajcaria)
- duże znaczenie zmiany w prawach wyborczych – likwidacja cenzusów
- zmiany sytuacji kobiet – szczególnie po I wojnie światowej
Powstanie państw opartych na systemie kapitalizmu wolnokonkurencyjnego
Liberalizm gospodarczy:
- wolność pracy, produkcji i handlu
- konkurencja na wolnym rynku
Liberalizm polityczny:
- określony sposób sprawowania władzy
- wolności obywatelskie – sumienia, słowa, druku, zgromadzeń
- państwo demokratyczne – konstytucja, ochrona obywateli i ich swobód
- duże znaczenie Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela z 1789 r.
Doktryna państwa kapitalistycznego – Oświecenie
- Anglia, Francja, USA
Rozproszenie prywatnej własności
Konkurencja na rynkach:
- kapitałowych
- surowcowych
- handlowych
- siły roboczej
Duża żywiołowość, brak osłon socjalnych, wydłużona praca
Szybszy rozwój państw kolonialnych
62
– Belgia, Francja, Hiszpania, Holandia, Niemcy, Wielka Brytania
Częste kryzysy
Koniec XIX wieku – I połowa XX w.:
- gromadzenie własności
- tworzenie większych organizacji gospodarczych
- powstanie kapitalizmu monopolistycznego
Większe inwestycje
Nowe metody zarządzania
Chłonność rynków zewnętrznych
Sprzeczności między państwami
Państwo – dominujący podmiot w aspekcie ekonomicznym, społecznym i politycznym
- nie tylko „nocny stróż”
- „regulator” aktywności społeczeństwa
- interwencjonizm państwowy o charakterze protekcjonistycznym – wsparcie dla organizacji
kapitalistycznych
- liczne ulgi i preferencje
- P. interwencje w różne dziedziny życia społeczno – gospodarczego i politycznego
- konieczność stabilności i jedności społeczeństwa
- rozwiązywanie sprzeczności i konfliktów
- stymulowanie rozwoju gospodarczego i politycznego
- państwo jako silna i sprawna organizacja; rozszerzenie pola swojej działalności; silna pozycja w stosunku do
jednostki
- rozwinięty aparat państwa z dużymi możliwościami działania
- wpływ państwa na wychowanie, oświatę, służbę zdrowia, opiekę nad ubogimi, stosunki pracy
- reformy socjalne w Niemczech, Wielkiej Brytanii, działania we Francji (warunki pracy)
- subsydiowanie działań gospodarczych, infrastruktury – np. kolej
Kapitalizm państwowomonopolistyczny ( 1914 – 1945 )
- administracja centralna współtworzyła z korporacjami jeden silny organizm
- państwo czynnym regulatorem gospodarki
- państwo – właścicielem środków produkcji ( nacjonalizacja )
- ochrona przez państwo określonych grup kapitałowych – głównie na arenie międzynarodowej
C II Państwo liberalno – demokratyczne
- wysoko rozwinięte państwa kapitalistyczne z minimum wolności jednostek; demokracja dla
społeczeństwa
- Europa Zachodnia i Amerykan Północna
- stabilny system polityczny; rozbudowane mechanizmy rozstrzygania konfliktów społecznych
- zachęcanie grup społecznych do rozwijania wytwórczości dla zaspokajania potrzeb ludzkich
63
- wykształcenie społeczeństwa obywatelskiego – społeczeństwa otwartego
- zmiany miały charakter ewolucyjny
- liczne prawa publiczne ( powszechne prawo wyborcze, tworzenie samorządów )
- zmiany w strukturze społecznej
- ewolucja w stosunkach produkcji ( np. chłop – przedsiębiorcą ), robotnicy – wyspecjalizowani
pracownicy różnych dziedzin
- grupa inteligencko – urzędnicza – specjaliści organizacji wytwórczości i pracownicy instytucji
usługowych
- inna proporcja zajęć i umiejętności - usługi najważniejsza gałąź gospodarki
- olbrzymi wpływ technologii – komputeryzacja, inne metody działania
- aktywna postawa państwa w sferze, społecznej, politycznej i kulturalnej – w różnych formach
(silny interwencjonizm, pewien wpływ na działania, państwo dobrobytu)
- władza za pośrednictwem swoich przedstawicieli ( powszechne, równe i tajne wybory )
- formy demokracji bezpośredniej ) referendum )
- administracja – bezstronność, pomoc obywatelom
Silny związek z gospodarką. Czynniki mające wpływ na funkcjonowanie państwa:
- hiperinflacja
- bezrobocie
- gwałtowny spadek PKB
- recesja gospodarki
Duże znaczenie społeczeństwa obywatelskiego
- dążenie do poprawy warunków bytu
- państwo nie blokuje inicjatyw
Olbrzymia rola samorządu
- decentralizacja
- wzrost znaczenia społeczności lokalnej
Rola środków masowego przekazu:
- szybkość informacji ( Internet )
- współczesne społeczeństwo informacyjne
Współczesne państwa określa się jako państwa przemysłowe
- koncepcja Johna Kennetha Galbraitha
- rozwój ludzkości w trzech erach: przedprzemysłowa, przemysłowa i postprzemysłowa
- obecnie – wykorzystanie wiedzy naukowej w organizacji stosunków społecznych
- duże znaczenie – elity profesjonalistów (wysokie kwalifikacje)
- funkcjonalny charakter władzy – umiejętność rozwiązywania konfliktów społecznych
- elity – bezstronne i gwarantujące rozwój społeczeństwa
- zanika przeciwstawieństwo interesów korporacji i państwa – rodzaj „nowego” solidaryzmu
64
Doktryna państwa dobrobytu
- wpływa państwa na życie społeczno – gospodarcze – organizacja życia gospodarczego i socjalnego
- dążenie do realizacji idei sprawiedliwości społecznej
- koncepcja po drugiej wojnie światowej – w zachodniej części Europy
Cechy:
- podejmowanie inicjatywy gospodarczej – różne formy – planowanie kierunków rozwoju, zapobieganie
kryzysom gospodarczym, prowadzenie polityki pełnego zatrudnienia lub ograniczenia bezrobocia
- rozbudowanie funkcji socjalnej państwa – ubezpieczenia społeczne, zdrowotne, rodzinne
- realizowanie zasady sprawiedliwości społecznej i zasady „równych szans” – redystrybucja dochodu
narodowego (podatki progresywne, stypendia, wyrównywanie szans regionów, warstw, grup społecznych
- Wielka Brytania, Szwecja, Nowa Zelandia, Niemcy
Gunnar Myrdal (1898-1987)
- szwedzki uczony (Nagroda Nobla - ekonomia)
- konieczność wpływów państwa na zasadnicze problemy kraju (społecznych, ekonomicznych)
John Kenneth Galbraith (USA)
Stosunki polityczne
- bardziej złożone i wielowymiarowe – wiele podmiotów politycznych o różnej aktywności
- sprawa kluczowa (wartość nadrzędna) – stabilna demokracja polityczna – instytucje i urządzenia ustrojowe dla
spełniania funkcji publicznych
- demokratyczne konstytucje, akty prawne (regulacja ustroju i metod działania)
- pluralistyczna struktura polityczna – możliwość aktywności obywatelskiej
- różne systemy partyjne w ramach walki o władzę
- wyłanianie elit w procesie wyborczym
Kryzysy polityczne rozwiązywane poprzez działania legalne
- reformy, aktywna polityka socjalna i gospodarcza
- wysoki stopień kultury politycznej – nawyki przestrzegania prawa, troska o dobro wspólne
- rozbudowany samorząd – zadania władzy publicznej wypełniane przez społeczności lokalne
- wolności jednostek – zabezpieczenia przez państwo – granica ingerencji państwa w sferę życia prywatnego
C III Państwo faszystowskie
- XX wiek, Europa
Przyczyny:
- kryzys po I wojnie światowej – ekonomiczny, społeczny i polityczny
- bezrobocie, strajki
- postanowienia traktatu wersalskiego
- strach przed ekspansją komunizmu – rewolucja w Rosji
- akceptowano ograniczenie wolności i demokracji
Włochy – Benito Mussolini
Niemcy – Adolf Hitler
Argentyna, Chorwacja, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Węgry
65
Cechy:
- kult siły i tężyzny fizycznej
- walka o byt – słabszy ulega silniejszemu
- człowiek – twardy, brutalny, agresywny, bez subtelnych reakcji i odczuć
- ograniczona rola kobiet ( „dzieci i kuchnia” )
- pełnia władzy w rękach wodza
- idee sprawiedliwości społecznej ( powszechna i bezpłatna oświata, likwidacja bezrobocia,
wsparcie dla małych firm, świadczenia socjalne )
- w praktyce wiele nie zrealizowano
- olbrzymia rola propagandy
- kontrola nad gospodarką ( zachowano własność prywatną )
- rozbudowa policji politycznej
- likwidacja samorządu terytorialnego
- likwidacja opozycji
Stosunki ekonomiczno – społeczne
- nie zniesiono własności prywatnej (z wyjątkiem własności żydowskiej w Niemczech)
- kontrola nad gospodarką i planowanie
- elementy socjalne – jako idea solidarności – organizacje sportowo – rekreacyjne, akcje pomocy dla biednych,
wspólne wycieczki pracowników
Stosunki polityczne
- budowa „państwa totalnego” – wprowadził do polityki Mussolini
- kult jednostki, wodza
- wódz- szefem rządu, ponad gabinetem, skupienie najważniejszych decyzji w państwie
- partia faszystowska była scalona z aparatem państwowym
- parlamenty – jako organy bez znaczenia; szczególne pełnomocnictwa dla wodza
- ograniczenie praw i swobód obywatelskich
- terror – rozbudowa aparatu policyjnego, służb specjalnych; obozy
C – IV Państwa trzeciego świata
- powstały po II wojnie światowej
- rozpad kolonializmu – państwa wyzwolone
- niski stopień rozwoju gospodarczego
- zróżnicowana struktura społeczna
- słabo rozwinięta struktura polityczna
- zróżnicowany zakres praw i swobód obywatelskich
Państwa Afryki, Azji, czy Ameryki Łacińskiej – elastyczne podejście
1943 – 1956 – niepodległość większości państw azjatyckich i północnoafrykańskich ( np. Indie, Pakistan, Egipt )
- Proces wyzwalania trwał kilkadziesiąt lat
- Próbowano adaptować systemy polityczne metropolii
- Ciągłe zamach stanu
66
- Żywiołowe ruchy polityczne
- Analfabetyzm ( brak szkół, nauczycieli, ośrodków naukowych )
- Konflikty na tle ideowym, kulturowym i etnicznym ( krwawe i brutalne )
Konieczność zmiany mentalności przywódców państw !
Struktura społeczno – ekonomiczna
- bardzo zróżnicowana
- początek – układ kapitalistyczny, feudalny, czy rodowo – plemienny
- duże wpływy szczepowych i lokalnych wodzów
- w przeciągu lat niezbyt wielkie zmiany
- małe środki na inwestycje, słaba kadra zarządzająca (niewielka) – powolna modernizacja
- w wielu krajach nastąpiło wręcz pogorszenie sytuacji; problemy z żywnością – głód
Struktura polityczna
- mieszanina różnych instytucji, organizacji, wspólnot ludzkich
- początkowo – wzorce starych metropolii – systemy parlamentarne, półprezydenckie; konstytucje – często
zmieniane
- czasami nawiązywano do rodzimych tradycji – Nigeria
- próbowano sięgać do wzorców europejskich – systemy wyborcze
- budowa systemów partyjnych – w ramach zastępowania układów rodowo - plemiennych
- często władza publiczna w rekach wodzów klanów i plemion – próby przejęcia władzy przez wojskowych –
częste zamachy stanu
- po pewnym czasie – budowano systemy jednopartyjne
- wąska baza – grupy klanowe, wojskowe, zawodowe
- partie przypominają ruchy społeczne
- w części krajów stabilny system wielopartyjny – Indie
- w innych feudalno – absolutystyczna monarchia – Arabia Saudyjska, monarchia konstytucyjna – Maroko; silne
wpływy religijne - Iran
- ciągłe poszukiwania trwałych rozwiązań instytucjonalnych
C V Państwo socjalistyczne
„socjalizm” – od łac. „sociare” – łączyć ludzi; „socialis” – społeczny charakter; „societis” – społeczeństwo
- Karol Marks i Fryderyk Engels – twórcy idei
- Sprzeciw wobec idei indywidualizmu, liberalizmu, konserwatyzmu
- Kapitalizm – źródłem zła
- społeczna własność środków produkcji – państwo głównym właścicielem
- swobodni wytwórcy zatrudnieni w zakładach państwowych
- główna siła społeczna – klasa robotnicza i chłopstwo i wywodząca się z nich elita społeczna
- grupy społeczne mają formalnie deklarowane równe prawa
- elita partyjna partii rządzącej – najważniejszy wpływ na rządzenie
- osoby z różnych grup społecznych, służebni grupom przywódczym
1871 r. – Komuna Paryska
67
1917 r. – rewolucja w Rosji
1924 r. – Mongolia
Po drugiej wojnie światowej – państwa Europy Środkowo – Wschodniej
- państwa tzw. „demokracji ludowej”
1954 r. – Wietnam
1948 r. – Korea Północna
1949 r. – Chiny
1959 r. – Kuba
Państwa socjalistyczne nie były jednorodne
Cechy:
- silna uniformizacja stosunków społeczno – politycznych
- określona pozycja obywatela w państwie
- trzy grupy społeczne – robotnicy, chłopi, inteligencja
- w praktyce system momopartyjny
- tzw. fikcyjna demokracja ( fałszowanie wyników wyborów )
- szykanowanie opozycji politycznej
- dominacja własności państwowej
- kolektywizacja rolnictwa
Współcześnie:
- Korea Północna, Kuba, Chiny
Stosunki społeczno – gospodarcze
- państwowa własność środków produkcji – upaństwowienie najważniejszych dziedzin gospodarki
- kolektywizacja rolnictwa (poza Polską i Jugosławią)
- likwidacja prywatnej własności – poza drobnym handlem i rzemiosłem
- formalnie – dominująca rola klasy robotniczej
Stosunki społeczno polityczne
- monopolistyczna rola partii komunistycznej
- środki przymusu i przemocy aparatu państwowego wobec społeczeństwa
- ograniczenie swobód obywatelskich
- zakaz działalności opozycji
68
Temat: Funkcje państwa. Państwo prawa
Funkcje państwa – analiza, metody i techniki badawcze. Klasyfikacja funkcji państwa. Oddziaływanie na
systemy społeczne. Zasięg przestrzenny występowania skutków działania państwa. Funkcje w znaczeniu
uniwersalnym. Ekonomiczna rola władzy państwowej. Państwo prawa – pojęcie i cechy.
1. Funkcje państwa – analiza, metody i techniki badawcze
A ) funkcja jako cel
- „funkcja jest to ukierunkowana społecznie realizacja jakiegoś założonego przez
dany podmiot społeczny ( jednostkę, grupę bądź organizację ) celu”
B ) funkcja jako skutek
- ograniczona do następstw społecznych określonych działań ( jednostkowych,
zbiorowych, instytucjonalnych )
C ) funkcja jako relacja
- ukierunkowanie danego ciągu zjawisk
D ) funkcja jako rola
- „układ wzorcowych zachowań w ramach danej organizacji lub struktury
społecznej”
- sposób sprawowania określonego urzędu, zespołu obowiązków, czy
przypisywanych zadań ( osobie, instytucji )
2. Klasyfikacja funkcji państwa
A. I Oddziaływanie na systemy społeczne
A. Funkcja adaptacyjna
- dostosowanie struktur organizacji państwowej do zmieniającego się otoczenia tej
organizacji
B. Funkcja regulacyjna
- tworzenie wzorców zachowań w organizacji państwowej
- tworzenie i utrzymanie wewnętrznego ładu w państwie
C. Funkcja innowacyjna
- wprowadzanie nowych elementów
- zapoczątkowywanie, ukierunkowywanie zmian, które bez państwa nie zostałyby
dokonane
B. II Zasięg przestrzenny występowania skutków działania państwa
A. Funkcja wewnętrzna
- utrzymanie ładu społecznego
- utrzymanie porządku publicznego
- bezpieczeństwo wewnętrzne
- administracja publiczna, wymiar sprawiedliwości – odpowiedzialność
B. Funkcja zewnętrzna
- bezpieczeństwo zewnętrzne państwa
69
- ochrona tzw. żywotnych interesów państwa – racja stanu
- polityka międzynarodowa
- działalność służb dyplomatycznych
- stymulowanie kierunków wymiany gospodarczej
- tworzenie struktur współpracy gospodarczej, politycznej, militarnej
- rozwiązywanie konfliktów międzynarodowych
III Funkcje w znaczeniu uniwersalnym
A. Funkcja normotwórcza
- układ wiążących wzorców zachowań
- przymus państwowy
- decyduje o przewidywalności zachowań
- decyduje o kształcie lądu społecznego i poczuciu bezpieczeństwa
B. Funkcja rozdzielcza
- podział dóbr i wartości, które występują w ograniczonej ilości
- wtórny podział dochodu narodowego
- organy władzy publicznej decydują o dostępie do dóbr ( np. oświata, nauka, służba
zdrowia )
- występują określone standardy międzynarodowe – prawa człowieka
D. Funkcja organizatorska
- organizacja życia zbiorowego
- dotyczy jednostek i grup
- elementy polityki gospodarczej, socjalnej, kulturalnej
E. Funkcja ochronna ( gwarancyjna )
- gwarantowanie bezpieczeństwa publicznego
- przestrzeganie prawa – wyciąganie konsekwencji
- przeciwdziałanie anarchizacji życia publicznego ( funkcja represyjna )
3. Państwo prawa – pojęcie i cechy
- koncepcja niemieckiej myśli ustrojowej – „Rechtstaat” – z pierwszej połowy XIX
wieku
- pierwsze pomysły – starożytność
Pojęcie:
J. „Związanie państwa i jego organów przepisami prawa stanowionego”
K. „Prymat norm prawnych”
L. „Ograniczenie władzy państwowej”
Każde działanie powinno mieć podstawę prawną
Cechy:
A. Gwarancja dla obywateli pewności prawa stanowionego przez organy państwowe
- państwo nie powinno zaskakiwać obywateli nagłymi zmianami
- prawo nie powinno działać wstecz ( „lex retro nonagit” )
70
B. Adekwatność ingerencji prawnej w życie społeczne
- chodzi głównie o sferę wolności obywateli
- ochrona interesów państwa, czy innych wartości
- określona proporcja działań ( nie powinna być to interwencja nadmierna )
- nie powinna być krępowana swoboda jednostki
C. Ochrona praw słusznie ( legalnie ) nabytych
- pewność prawa
- zaufanie obywateli do obowiązującego prawa
- stabilna i trwała ochrona – niezależnie od wydarzeń późniejszych niż moment ich
nabycia
D. Konstytucjonalizacja ustroju i zasad systemu prawnego
- system ustrojowy poddany nadrzędnej mocy prawnej – konstytucja
- duża trwałość obowiązywania ( względna niezmienialność )
- wyznaczenie granic ingerencji państwa w stosunku do jednostek
- zasady ograniczenia wolności jednostek
- określenie zasad funkcjonowania podmiotów prawnych na terytorium danego
państwa
- gwarancje konstytucyjne dla jednostek
- kontrola przestrzegania konstytucji i ochrony porządku konstytucyjnego
E. Zasada legalizmu ( legalności )
a ) objęcie lub przejęcie władzy
- zachowanie ustanowionych i obowiązujących reguł
- władza legitymowana
b ) znaczenie funkcjonalne
- podejmowanie działań przez organy państwowe tylko wtedy, gdy pozwala na to
obowiązujące prawo
c) zasada prymatu ustawy
- kwestie stosunków społecznych regulowane ustawami
- wolności i prawa jednostki
- granice kompetencji organów państwowych
- określenie granic korzystania z wolności
F. Podział władz
- zasada zaufania obywateli do państwa i prawa
- nadrzędność norm konstytucyjnych
- gwarancje wolności i praw jednostki – konstytucja
- legalizm i prymat ustaw
71
Temat : Formy organizacyjne państw
Podział państw ze względu na formę rządów. Monarchia. Republika. Podział państw ze względu na ustrój
terytorialno – prawny. Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego (styl rządzenia). Styl
autorytarny. Styl totalitarny. Styl demokratyczny.
1. Podział państw ze względu na formę rządów
Struktura organów państwowych oraz zachodzące miedzy nimi relacje
A. Monarchia – występuje osoba władcy
- cesarz , król , sułtan , emir , książę
- może być dziedziczny lub elekcyjny
- m. nieograniczona ( despotyczna )
- m. ograniczona ( stanowa )
- m. konstytucyjna ( parlamentarna )
B. Republika – obieralne organy władzy państwowej
- demokratyczna
- autorytatywna
2. Podział państw ze względu na ustrój terytorialno – prawny
Relacja miedzy centrum władzy a zakresem kompetencji terytorialnych organów
aparatu państwa
A. Państwo unitarne ( jednolite )
- jednostki administracyjno – terytorialne są ściśle podporządkowane organom centralnym i nie
mają żadnej politycznej samodzielności
- jednolity system prawa i obywatelstwa
- państwo scentralizowane
- państwo zdecentralizowane
B. Państwo złożone – części składowe zachowują pełny lub ograniczony zakres suwerenności ;
każda z nich ma określone kompetencje i swój własny system organów prawodawczych , wykonawczych i
sądowniczych
Przykłady historyczne państw złożonych :
- unia personalna
- unia realna
- konfederacja – związek państw powoływanych w celu realizacji określonych zamierzeń, nie
ogranicza suwerenności poszczególnych państw , ale pewne funkcje zobowiązują się one wykonywać wspólnie ;
utrzymana zostaje osobowość międzynarodowa ; z reguły powoływany jest wspólny organ w postaci
zgromadzenia parlamentarnego ; każde z państw jest równoprawne – czyli dysponuje jednym głosem ,
niezależnie od wielkości państwa , liczby ludności , czy bogactw naturalnych
72
- federacja – państwo związkowe , którego części składowe mają samodzielność prawną i
określony zakres samodzielności politycznej
- stany , prowincje , kantony – są podmiotami federacji , mają własny podział administracyjno –
terytorialny
- USA , RFN , Szwajcaria , Austria , Rosja
Wyznaczniki federacji :
- terytorium nie jest jednolitą całością ; podmioty federacji pozbawione są prawa pełnego
uczestnictwa w stosunkach międzynarodowych
- podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą – mają prawo
przyjęcia własnej konstytucji ; akty powinny być zgodne z ustawodawstwem federacji
- mogą mieć własny system prawny i sądowy
- istnieje zasada podwójnego obywatelstwa ( obywatel federacji i części składowej )
- parlament związkowy jest dwuizbowy ( 1. zasada równego przedstawicielstwa – np. wybór po
2 senatorów z każdego stanu ; 2. zasada przedstawicielstwa w zależności od liczby mieszkańców –
proporcjonalność )
- istnieje podział kompetencji między federację i jej części składowe
- zakaz secesji – występowania z federacji
C. Autonomia – wewnętrzne samozarządzanie częścią terytorium państwa na podstawie
kompetencji ustawodawczych dotyczących spraw o znaczeniu lokalnym
Przyczyny przyznawania autonomii :
- geograficzne ( Grenlandia – Dania ; Wyspy Alandzkie – Finlandia )
- ekonomiczne – z reguły wynikające z niedorozwoju ekonomicznego danego regionu ( Kraj
Basków , Katalonia – Hiszpania ; Sycylia – Włochy ; Bretania , Walonia – Francja )
- historyczne ( Szkocja )
- narodowościowe ( Katalonia , Baskonia – Hiszpania )
- etniczne , językowe , religijne i inne
Z reguły wyznaczony zostaje określony statut autonomii , który może ulec zawieszeniu ;
W autonomii występuje instytucja parlamentu i rządu – przy jednoczesnym nadzorze pełnomocnika np.
Gubernator – Grenlandia , komisarz – Dania
3 . Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego ( styl rządzenia – środki i metody sprawowania
władzy )
A. Styl autorytarny
Państwo policyjne
Junta wojskowa
B . Styl totalitarny
- państwo faszystowskie
- państwo stalinowskie
C. Styl demokratyczny
- państwo liberalne
73
- ( gospodarka wolnorynkowa ; prawne ograniczenia sfery działalności państwa ; demokratyzacja prawa
wyborczego ; gwarancje dla indywidualnych praw wolnościowych i równości szans ; podział władzy ; parlament
– centralnym organem władzy ; zasada świętego prawa własności )
- państwo socjalne
- ( społeczeństwo i państwo są ściślej ze sobą powiązane ; państwo interweniuje w politykę
gospodarczą i społeczną ; aktywna rola państwa w gospodarce – tendencje do regulowania rynku ; duża rola
bezpieczeństwa socjalnego – finansowane z dochodów państwa ; silna ochrona pracowników )
74
Temat: Autorytaryzm i totalitaryzm
Pojęcie autorytaryzmu. Cechy charakterystyczne. Formy państw autorytarnych Pojęcie totalitaryzmu. Cechy
charakterystyczne. Praktyka postępowania władz.
Pojęcie autorytaryzmu
Podział państw ze względu na charakter reżimu politycznego ( styl rządzenia – środki i metody sprawowania
władzy )
B. Styl autorytarny
Państwo policyjne
Junta wojskowa
Cechy charakterystyczne:
- ograniczony pluralizm
- zawężony zakres uczestnictwa społeczeństwa w organizacji politycznej kraju
- elitarność form działalności publicznej
- polityczne sterowanie nastrojami społecznymi
- depolityzacja
- brak całościowej ideologii
Formy państw autorytarnych :
- państwo biurokratyczno – militarystyczne ( słabe partie i organy władzy , silna pozycja
wojska , np. :Ameryka Południowa )
- autorytarny korporacjonizm ( Salazar w Portugalii do 1974 r. ; Gen Franco w Hiszpanii ,
Mussolini we Włoszech ; oparcie się na ograniczonej demokracji i ograniczaniu konfliktów w sposób
administracyjny poprzez wypracowanie przez państwo systemu regulacji stosunków społecznych
- reżimy pokolonialno – mobilizujące ( Afryka ; wynikały ze sztucznego charakteru granic
państwowych , etnicznych , lingwistycznych i religijnych podziałów miedzy centrami i peryferiami ; słabość
administracyjnej biurokracji ; częste pucze wojskowe )
- „rasowe i etniczne demokracje” – dawna Rodezja , RPA – przed 1994 r. ; prawo
uczestnictwa w demokratycznych procedurach grup rasowo uprzywilejowanych – inne grupy etniczne
pozbawione są demokratycznych praw
- reżimy religijne – Iran , Afganistan – władza religijna i państwowa są ściśle zespolone na
wszystkich szczeblach zarządzania
- posttotalitarne autorytarne reżimy – państwa Europy Środkowo – Wschodniej po 1945 r.
Pojęcie totalitaryzmu
C. B . Styl totalitarny
- państwo faszystowskie
- państwo stalinowskie
Cechy :
- autokratyczna struktura władzy skupiona w rękach jednostki lub grupy
75
- rozbudowany system kontroli ( tworzenie równoległych partyjnych i państwowych organów do
administrowania tymi samymi dziedzinami życia społecznego ; kontrola różnorodnych organizacji ;
wszechobecność państwa w maksymalnie wielu dziedzinach życia obywateli – rodzina , gusty estetyczne ,
zachowania , przekonania , poglądy , postawy ; upolicyjnienie aparatu kontroli ; nadmierne wykorzystywanie
tajnej policji politycznej ; rozbudowany system kontroli
- powszechna indoktrynacja ( stosowanie środków oddziaływujących na ludzką świadomość ;
eksponowanie dominacji państwa i jego celów nad jednostką i jej życie osobistym ; uzasadnianie konieczności
wzmacniania państwa wszelkimi metodami – powoływanie się na cele socjalne , narodowe , historyczne
- uniformizacja form życia społecznego ( ujednolicenie organizacji , instytucji i działań
społecznych ; przejawianie nieufności wobec wszelkich więzi nieformalnych – zwalczanie ich lub co najwyżej
tolerowanie )
- centralizacja systemu gospodarczego i polityki gospodarczej
Praktyka postępowania władz :
- rezygnacja z zasady podziału władzy ( monopolizacja władzy)
- usunięcie opozycji ( fizyczne)
- zastąpienie państwa prawa państwem policyjnym
- jedna monopolistyczna partia
76
Temat: Modele ustrojowe państw współczesnych
System polityczny. Pojęcie. Funkcje systemu politycznego. Zasady ustrojowe. Zasada podziału władz – władza
ustawodawcza, wykonawcza i sądownicza. Zasada równowagi i hamowania władz. Zasada jedności władzy.
Cechy charakterystyczne ustrojów politycznych (prezydencki, parlamentarno – gabinetowy, kanclerski,
prezydencko - parlamentarny, parlamentarno – komitetowy). Systemy polityczne wybranych państw demokracji
zachodniej.
System polityczny – pojęcie i funkcje
System polityczny – składają się na niego instytucje , normy i reguły , relacje zachodzące miedzy instytucjami –
powiązania miedzy partiami politycznymi , stosunki miedzy rządem i parlamentem , głowa państwa i rządem
Funkcje systemu politycznego :
- funkcja regulacyjna – sterowanie procesami według reguł przyjętych w danym systemie
politycznym
- funkcja mediacyjna – rozwiązywanie konfliktów i mediacji dotyczących sprzecznych
interesów grupowych
- funkcja adaptacyjna – usprawnianie działania instytucji oraz poszerzanie bazy funkcjonowania
systemu politycznego
- funkcja innowacyjna – wprowadzanie do systemu politycznego nowych reguł i mechanizmów
działania
Cechy charakterystyczne ustrojów politycznych
A. System parlamentarno – gabinetowy
- powoływanie rządu przez głowę państwa ( raczej formalny akt – dotyczy premiera i członków
rządu –ministrów )
- rząd funkcjonuje w oparciu o zaufanie parlamentu
- głowa państwa nie jest odpowiedzialna politycznie
- odpowiedzialność polityczna rządu przed parlamentem
- prezydent i rząd – odpowiedzialność prawna ( np. TS )
- występuje przewaga rządu nad parlamentem ( system gabinetowo – parlamentarny ) , lub
parlamentu nad rządem ( system parlamentarno – gabinetowy )
Np. Wielka Brytania oraz większość krajów Europy ; w Niemczech – system kanclerski – jako odmiana systemu
parlamentarno – gabinetowego
B. System prezydencki
- silna pozycja prezydenta
- wybierany w wyborach powszechnych
- równorzędny z parlamentem reprezentant narodu
- bardzo często prezydent jednocześnie pełnił funkcje głowy państwa i szefa administracji
- prezydent odpowiada za politykę zagraniczna i jest zwierzchnikiem sił zbrojnych
- z reguły prezydent nie może rozwiązywać parlamentu
77
- prezydent i ministrowie – nie ponoszą odpowiedzialności przed parlamentem , ponoszą tylko
odpowiedzialność prawną
Np. USA , Rosja , Ukraina
C. System mieszany ( półprezydencki )
- połączenie elementów systemu parlamentarnego i prezydenckiego
- prezydent jako organ centralny
- prezydent wybierany w wyborach powszechnych
- duży zakres uprawnień własnych prezydenta – zarządzanie referendum , mianowanie premiera
, wpływ na prace rządu , kreowanie polityki zagranicznej
- istnieje zarazem rząd jako odrębny organ władzy wykonawczej – odpowiada zarówno przed
prezydentem ja i parlamentem
Np. Francja
D. System parlamentarno – komitetowy
- zasada jednolitości władzy państwowej
- parlament – najwyższym organem , który reprezentuje naród , jednocześnie wykonuje w jego
imieniu władze na zasadzie wyłączności
- wszystkie organy władzy państwowej podporządkowane parlamentowi
- rząd bezpośrednio wybierany przez parlament
- rząd stanowi rodzaj komitetu wykonawczego , który politycznie wybierany jest przez
parlament
- głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem kadencji
Np. współczesna Szwajcaria
78
79
80
81
Temat: Państwo a partie polityczne
Pojęcie partii politycznych. Funkcje partii. Geneza partii. Koterie arystokratyczne. Partie klubowe. Partie
masowe. System partyjny. Typologie i klasyfikacje. Kryterium ilościowe. Kryterium jakościowe. Kryterium
ilościowo – jakościowe. Funkcje systemu partyjnego. Funkcje polityczne. Funkcje kulturowe.
1. Pojęcie partii politycznych
Łacina: pars – część; partire – dzielić
- cześć sytemu politycznego
Literatura rzymska:
- zgrupowanie polityków skupionych wokół określonego przywódcy
Obecnie:
- grupa ludzi dążących do objęcia władzy lub posiadania na nią wpływu
- nie zawsze występuje słowo partia
- XIX w. - stronnictwo
- inne: ruch, związek, falanga, front, unia, sojusz, zgrupowanie, federacja, akcja, koalicja, kongres, siła,
zgromadzenie, stowarzyszenie, centrala, grupa, krucjata
- Azja: liga, blok, bractwo, zjednoczenie, wspólnota
Partia – to dobrowolnie zorganizowana grupa ludzi, posiadająca określony program, dążąca do uzyskania
poparcia społecznego dla zdobycia, lub utrzymania władzy w państwie i realizowania swoich interesów
Elementy składowe definicji partii politycznych:
Członkostwo:
- w większości partii ściśle sformalizowane
- zasady wstępowania partii, uczestnictwa, utraty członkostwa – określone w statutach
- kryzys członkostwa w partiach – w większości państw europejskich
- w USA – nie ma formalnego członkostwa
- wyborcy partii tożsami są z członkami
Struktura organizacyjna:
- ulegała coraz większej formalizacji
- powiązania pomiędzy poszczególnymi ogniwami organizacyjnymi partii -
więzi pionowe ( wertykalne ) i więzi poziome ( horyzontalne )
- obecnie ważniejsze – horyzontalne
- większa rola relacji pomiędzy organami centralnymi partii a grupami interesu
- istotna jest procedura podejmowania decyzji wewnątrzpartyjnych
- wpływ na sposób rekrutacji władz partyjnych, typ przywództwa, stopień centralizacji i decentralizacji w
podejmowaniu decyzji
- istotna efektywność działania partii
- deficyt demokracji – niski stopień uczestnictwa szeregowych członków w wypracowaniu decyzji
Program partyjny:
82
- cele, jakie formułuje partia na następujących poziomach ich wyrażania: ideologii, doktryny, programu i
platformy wyborczej
Ideologia:
- całokształt idei, poglądów na świat i życie społeczne, wartości i cele określonej części społeczeństwa,
czy grupy społecznej, kierunku, prądu politycznego, ekonomicznego, artystycznego
- uporządkowany obraz świata istniejącego i oczekiwanego w przyszłości
- duży stopień ogólności ogólności w określaniu celów i sposobów działania
Doktryna:
- konkretyzacja ideologii
- teoria przełożona na grunt praktycznego działania
Program:
- określa, jak dana partia polityczna ocenia sytuację w odniesieniu do kwestii społecznych,
gospodarczych, ustrojowych, międzynarodowych
- jaki proponuje rozwiązania, aby istniejący stan rzeczy utrzymać, lub zmienić
Platforma wyborcza:
- określenie krótkotrwałych celów działania partii przedstawianych w związku z wyborami
Funkcje partii:
- dążą do zdobycia władzy państwowej
- demokracja: wykorzystanie demokratycznych procedur wyborczych
- działalność na wielu arenach: wyborczej, parlamentarnej, gabinetowej; funkcje dotyczące
społeczeństwa, władzy państwowej, partii jako organizacji
2. Geneza partii politycznych
Podział według Maxa Webera:
A. Partie jako koterie arystokratyczne
- początki parlamentaryzmu angielskiego
- wokół rodów arystokratycznych grupowali się parlamentarzyści i politycy pozaparlamentarni
- nie istniały struktury organizacyjne i programowe
- dążenie do zdobycia władzy i realizacji określonych celów
- np. wigowie i torysi – odsunięcie od władzy Stuartów ( 1689 )
- część politologów – Niderlandy – druga połowa XVI w. – ugrupowania w czasie walk o niepodległość
B. Partie klubowe ( kluby polityczne )
- przełom XVIII/ XIX w.
- a) rozbudowana formalna organizacja
- b) większe znaczenie programu
- c) nie miały charaktery stanowego
- zwiększenie roli mieszczaństwa
- USA, Francja – wynik rewolucji; Polska – Sejm Wielki
83
- 1791 r. – „Zgromadzenie Przyjaciół Ustawy Rządowej z 3 – go Maja” – pierwsza partia w Polsce
C. Partie masowe
Przyczyny powstania:
- pojawienie się parlamentaryzmu
- rozszerzenie praw wyborczych w państwach europejskich i USA
- część partii nawiązywała do tradycji z XVII w. – partia konserwatywna ( torysi ) i liberalna ( wigowie )
- socjaldemokraci – jako nowoczesne partie masowe
Ziemie polskie:
1882 r. – Socjalno – Rewolucyjna Partia Proletariat
1892 r. – Polska Partia Socjalistyczna
1893 r. – Socjaldemokracja Królestwa Polskiego ( od 1900 r. – SDKPiL )
1895 r. – Stronnictwo Ludowe
1897 r. – Stronnictwo Narodowo – Demokratyczne
- ruch robotniczy, ludowy i narodowy
3. Systemy partyjne
- wszystkie partie polityczne w danym kraju
- pominięcie organizacji społecznych, grup nacisku, partii dysfunkcjonalnych
- partie działające legalnie,
- wewnętrzna struktura oraz metody działania oparte na zasadach demokratycznych
4. Typologie i klasyfikacje
A. Podstawowe kryterium ilościowe
- liczba partii czynnie uczestnicząca w życiu politycznym
1. jednopartyjne
2. dwupartyjne
3. wielopartyjne
B. Typologie oparte na kryteriach jakościowych
I Zasada konkurencyjności partii:
1. oparte na zasadzie konkurencyjności
- swoboda tworzenia i działania partii politycznych
- podmioty polityki uznają i szanują tą zasadę
- pełniejsza konkurencyjność – im mniej podstawowych różnic dzieli partie danego systemu
- ostre różnice – konkurencyjność ograniczona, lub wykluczona
2. nie dopuszczające konkurencyjności
- delegalizacja partii w systemie
- niedopuszczenie partii do udziału w wyborach; manipulowanie ordynacją wyborczą
- trwałe wykluczenie partii z udziału w rządach ( partia reprezentowana w parlamencie )
- np. system komunistyczny
II
84
System hegemoniczny:
- partia pozostaje u steru rządów przez dłuższy czas
D. System partyjny zmienny
- regularna zmiana partii rządzących
III
System zideologizowany:
- konkurencja partii opiera się na różnicach ideologicznych
System pragmatyczny:
- argumenty nieideologiczne ( hasła programowe, alternatywy personalne )
IV Poziom spójności społecznej i spójności politycznej
a) dominacyjny
- wysoka spójność polityczna i niska spójność społeczna systemu partyjnego
b) sfragmentaryzowany
- niski poziom obu czynników
c) większościowy
- wysoki poziom obu czynników
d) rozproszony
- wysoka spójność społeczna systemu partyjnego
- niska spójność polityczna
C. Typologie oparte na kryteriach relewantności i liczby partii
„Partie relewantne”
- istotne dla funkcjonowania całego systemu partyjnego, które mogą zmienić jego charakter i kierunek ewolucji
- czasami poziom relewantności wyznacza klauzula zaporowa np. 5%
2 główne kryteria:
a) potencjał koalicyjny partii
b) możliwość stosowania szantażu politycznego ( potencjalnie )
Należy oceniać cały system polityczny:
- np. rola partii małych
- partie antysystemowe – czy ich istnienie wpływa na partie systemowe
D. Kryteria ilościowo – jakościowe
- ilość w połączeniu z kryteriami jakościowymi – charakter władzy politycznej, zakres. Styl i
stopień intensywności rywalizacji politycznej
- liczba partii; ich rozmiar w ramach systemu partyjnego
a) system dwupartyjny
- dwie duże partie z przewagą nad innymi
b) system dwuipółpartyjny
- dwie duże partie i trzecia mała ( duży wpływa na władzę )
c) system wielopartyjny oparty o dominację jednej partii
- duża partia, ale niezdolna do samodzielnego rządzenia
85
- bez jej udziału niemożliwe stworzenie koalicji
d) systemy wielopartyjne bez partii dominującej
- niewleikie różnice między partiami
Kolejny podział:
- liczba partii, dystans ideologiczny oraz światopoglądowy
a) system dwupartyjny ze zmieniającymi się rządami
- dwie bipolarnie zwrócone wobec siebie partie
- samodzielnie formułują rządy
- USA, Nowa Zelandia, Wielka Brytania, Kanada
b) umiarkowany pluralizm
- samodzielny rząd możliwie bez koalicji ( Wielka Brytania, Kanada )
- z koalicjami ( Australia, RFN )
- z koalicjami środka lub wielkimi koalicjami ( Belgia, Holandia, Norwegia )
c) ekstremalny ( spolaryzowany ) pluralizm
- ideologizacja systemu partyjnego
- tendencje do odśrodkowej konkurencji
- spolaryzowany pluralizm z fundamentalną opozycją ( prawicowa, lewicowa ) – brak możliwości rządzenia
przez partie centrowe
- spolaryzowany pluralizm ze zdolnymi do rządzenia partiami centrowymi – obecność partii
antysystemowych; minimalna rola partii centrowych; zjawisko nieodpowiedzialnej opozycji
d) system partii dominującej
- w systemie wielopartyjnym, lub dwupartyjnym
3. Funkcje systemu partyjnego
A. Funkcje polityczne
a) forum legalnej walki o władzę polityczną
- legalne partie, dozwolone środki
b) mechanizm umożliwiający organizowanie wyborów
- zapoznanie z kandydatami, programami
- możliwość wyboru; selekcja kandydatów przez naród
c) integracja i aktywizacja polityczna społeczeństwa
- zwiększenie zainteresowania programami
- wykształcenie więzi łączącej odłamy społeczeństwo
- najaktywniejsze jednostki uczestniczą w procesie wyborczym
b) formowanie ośrodków władzy i wyłanianie ekip rządzących
- tworzenie rządu
- partia opozycyjna, przygotowanie do przejęcia władzy
B. Funkcje kulturowe
- forum kształtowania opinii publicznej
- rozwój kultury politycznej społeczeństwa
- wpływ na kulturę polityczną „klasy politycznej”
86
Bardzo ważna w systemie demokratycznym
W systemie totalitarnym – bez znaczenia
System partyjny powinien zachęcać do:
- do uczestnictwa w życiu politycznym państwa
- pokojowego wymieniania poglądów
- pogłębiania wiedzy społecznej o aktualnej sytuacji politycznej
- stać na straży poszanowania przez „klasę polityczną” niepisanych reguł postępowania, normujących zasady
walki politycznej
87
Państwo, a ideologie, doktryny i programy polityczne
Pojęcie ideologii. Doktryny polityczne. Programy polityczne. Główne doktryny współczesnego państwa
(liberalizm, konserwatyzm, socjaldemokracja, chrześcijańska – demokracja). Ideologie skrajnej prawicy.
Ideologie skrajnej lewicy
1. Liberalizm
Geneza i twórcy
Europa Zachodnia – XVII i XVII wiek
Wielka Brytania , Francja oraz USA
Bunt bogatego mieszczaństwa przeciwko istniejącemu porządkowi i jego pryncypiom
John Lock i Beniamin Constant – twórcy klasycznego liberalizmu
2. Poglądy
człowiek – wolność , swoboda działania - najwyższa wartość
świadomość jednostki i możliwości działania - na własny rachunek w każdej sferze egzystencji
prawo do zdobywania własności ( potem przekazywanie jej spadkobiercom )
aktywność człowieka korzystającego ze swobody czyni świat coraz lepszym ( więcej wie , umie ,
ma ) ; rozwój ku lepszemu
sukcesy , błędy i porażki , czynią człowieka mądrzejszym
postęp – jest nieuchronny
ciągłe zmagania się jednostek – zwycięzcy i przegrani
społeczeństwo – to suma jednostek ; każda jest ważniejsza od społeczeństwa
pluralizm społeczny – każda jednostka jest inna
państwo jest stworzone dla jednostek i przez jednostki – nie powinno przeszkadzać w działaniu
prawa człowieka – każda jednostka wyposażone jest w prawa naturalne – prawo do życia i
zdrowia , szczęścia , do wolności
zdobywanie własności – jedna z dróg do szczęścia
własność prywatna – najważniejszy fundament wolności człowieka
bez własności wolność umiera i jest fikcją
należy chronić własność i właścicieli
nie ma granic posiadania , można bogacić się bez końca
równość – każdy rodzi się równy drugiemu – „równość szans”
słuszne i sensowne istnienie nierówności społecznych
próba „odgórnego” wyrównania szans jednostek – szkodliwe naruszenie ładu
życie polityczne – dostępne dla tych którzy osiągnęli sukces życiowy ( cenzus majątkowy )
rząd – ściśle określone kompetencje
konieczność podziału władzy – K. Monteskiusz – stanowienia , rządzenia i wykonywania
zapobieżenie tyranii i gwarancja praw jednostki
88
Liberałowie klasyczni byli pewni , że uszczęśliwią ludzkość
- rzeczywistość XIX wieku była zupełnie inna
odmienny rozwój liberalizmu w USA ( znacznie szybciej ) i Europie ( Wielka Brytania )
Liberalizm demokratyczny ( demoliberalizm ) – USA, wszyscy są równouprawnionymi
obywatelami w życie politycznym
Joh Stuart Mill ( Brytyjczyk) , Alexis de Tecqueville ( Francuz ) – twórcy lib. dem.
Koniec XIX w. w USA
prawa na papierze i olbrzymie nierówności społeczne
konieczność redukowania nierówności
poszerzenie kompetencji państwa
zwiększenie podatków osób najbogatszych – środki do realizacji zadań państwa
herezje – z punktu widzenia klasycznego lib.
Ukształtował się jako idea liberalizm socjalny – wprowadzony w życie w latach trzydziestych XX
wieku ( wilki kryzys )
Część amerykańskich liberałów – napięcia i wstrząsy społeczne uznali za następstwa porzucenia w
praktyce zasad liberalizmu klasycznego – liberalizm konserwatywny ( neoliberalizm)
Odrzucenie większości podatków , wolna konkurencja i wolność obrotu
Herbert Spenzer – Arytyjczyk , prekursor XIX – wieczny neoliberalizmu
Liberalizm współczesny
I Idee liberalizmu demokratycznego
prymat praw jednostki – równoprawny obywatel w państwie
własność – podzielona nierównomiernie
demokratyczny ustrój państwa ;istnienie parlamentu ;wybory ; samorząd terytorialny ; pluralizm
polityczny
społeczeństwo – suma grup o często przeciwstawnych interesach
upowszechnienie oświaty, bezpłatnej i laickiej
XX w. – Hans Kelsen i Karol Popper
Głównie w państwach kapitalistycznych , które utraciły swą autorytarną lub faszystowską formę (
Portugalia , Hiszpania , Grecja )
II Idee liberalizmu socjalnego
możliwość i konieczność głębokiej reformy kapitalizmu
praworządne państwo o rozszerzonych kompetencjach powinno aktywnie wpływać na sprawy
gospodarcze o socjalne zbiorowości
interwencjonizm gospodarczy i socjalny państwa
rozbudowa aparatu państwa
podatek progresywny – realizacja reform w wybranych sferach życia społecznego
89
własność prywatna – fundament egzystencji człowieka , ale równocześnie funkcja – obowiązek
wobec innych obywateli
egzekucja tych obowiązków należała do państwa
reformy powinny wzbogacać i wzmacniać wolność jednostki – prawa socjalne
walka o realną równość szans
współpraca grup i jednostek
koncepcja „państwa dobrobytu”
III Idee liberalizmu konserwatywnego ( neoliberalizmu )
fundament – nierówność niezbędnym warunkiem urzeczywistnienia wolności każdej jednostki
oraz rozwoju społeczeństwa – wszystkie sfery życia – głównie gospodarka
nietykalność własności
pełna wolność inicjatyw – głównie gospodarczych
redukcja uprawnień państwa
krytyka socjalnej funkcji państwa –
gwarancje socjalne rozleniwiają ludzi , blokują naturalne mechanizmy rozwojowe
niesprawiedliwy podział dochodu społecznego
zagrożenie własności prywatnej
państwo – organizacja praworządna i sprawna ; dążenie do rządów eksperckich
życie polityczne dla elit w majestacie prawa
nurt skrajny ( USA) i umiarkowany ( elementy funkcji socjalne państwa )
Friedrich von Hayek , Milton Friedman
Europa – jedno z wielu ugrupowań , nie pierwszoplanowa
USA – praktycznie opanowanie całości życia społecznego
2. Myśl konserwatywna
A. Geneza
przełom XVIII\XIX wieku
sprzeciw wobec próby realizacji idei oświeceniowych – Wielka Rewolucja Francuska
obrońcy starego ładu – przeciwstawili własne idee ideom wolności , równości , braterstwa
decydujący konserwatyzm brytyjski
Edmund Burke – twórca nowoczesnego konserwatyzmu
B. Poglądy
naczelna zasada : dążenie do zachowania istniejącego stanu rzeczy rozumianego jako pewien ład ,
porządek – zasady określone przez religie i tradycję
niezmienność ładu moralnego – od Boga , religia fundamentem ładu społecznego ; szczególne
miejsce w życiu społecznym
tradycja – skarbnica doświadczeń kolejnych pokoleń ; konieczność przekazywania w nieskażonej
postaci ; wzbogacanie
rozwój – to fakt ; stały , równomierny , stopniowy , nie za szybki
90
rewolucja – gwałt na naturalnym porządku ; nigdy nie daje pozytywnych efektów
realizm i pragmatyzm – gdy sprawy ( społeczne , polityczne ) dojrzewają do zmian , należy je
przeprowadzić
społeczeństwo – spójna całość , organizm , wiele współpracujących i nawzajem sobie potrzebnych
części – solidaryzm
interes całości społeczeństwa – ważniejszy od interesu jednostki
to ład , hierarchia – różne części zajmują różne pozycje i wykonują różne funkcja na rzecz całości
hierarchia i elity – rzecz naturalna i wieczna
prawo własności prywatnej – fundament ładu prawnego i społecznego ; swoboda dysponowania
własnością ; ingerencja państwa tylko w sytuacjach wyjątkowych
silna władza – duże uprawnienia , ale ograniczona – nie mogąca nakazywać wszystkiego
podkreślenie znaczenia praworządności – gwarancje dla praw obywateli
akceptowano ideę imperium – dążenie do zawładnięcia innym niż własne terytoriami ,
społecznościami , państwami
Współczesny konserwatyzm
światopogląd religijny – jako rodzaj filozofii ; bez wiązania z konkretną religią
uznanie reguł demokratycznych – ale niechęć wobec instytucji nowoczesnej demokracji
gospodarka – dwa nurty – 1. Nieprzeprowadzanie reform ; niezbędne minimum 2. Polityka
aktywna – reformy gospodarcze i socjalne
podział na konserwatyzm europejski i północnoamerykański ( 1. inne przesłanki powstania 2.
naród jako idea 3. poglądy społeczno – gospodarcze )
atylewicowość
selektywna akceptacja liberalizmu – od początkowej negacji ; poszukiwanie punktów stycznych (
własność prywatna )
3. Ideologia socjaldemokracji
A. Geneza
pojęcie „lewica” – rewolucja francuska :
dążenia do zmiany istniejącego stanu rzeczy , ale nie zawsze przedsiębrane przemocą w interesie
biednej większości przeciwko bogatej mniejszości
asocjacjonizm ( asocjacja – zrzeszenie ) – odrzucenie starego feudalnego porządku ; walka z
liberalizmem ; ustrój bez nędzy i wyzysku oparty na zrzeszeniach
socjalizm literacki – opis krzywdy świata pracy
pojawienie się pojęcia socjalizm – urzeczywistnienie idei równości i sprawiedliwości społecznej –
podział dobrobytu miedzy wszystkich członków wspólnoty
socjalizm utopijny – połowa XIX wieku :
gospodarka wolnorynkowa – źródło nieszczęść
reformy w interesie świata pracy – paternalistycznie – ponad jego głowami
fascynacja nowoczesna techniką
91
podział lewicy socjalistycznej na nurt reformistyczny i rewolucyjny
socjalizm reformistyczny – walka o demokratyzację życia państwowego ; państwo obrońcą
interesów całego społeczeństwa – głównie robotników ; stopniowe realizowanie reform ; –
Ferdynand Lassalle
socjalizm rewolucyjny – teza o wynaturzonym systemie społecznym , stałe upośledzenie
większości społeczeństwa
zbrojny zryw , obalenie przemocą struktur politycznych i społecznych ; zbudowanie nowego
społeczeństwa w przyszłości ; Karol Marks i Fryderyk Engels
Manifest komunistyczny :
proletariat – grupa o odrębnych interesach
teza o walce klas
doprowadzenie do rewolucji i zdobycie władzy w państwie
dyktatura proletariatu
1864 r. – I Międzynarodówka
1889 r. – II Międzynarodówka
Druga połowa XIX wieku – narodziny masowego ruchu robotniczego w Europie Zachodniej
wzrost masowej konsumpcji ( technika , wyzysk kolonii )
część robotników wyraźnie odczuwało poprawę położenia
możliwość kompromisu – wyrzeczenie się rewolucji na rzecz idei reform w majestacie prawa
rewizjonizm – Eduard Bernstein – rewizja całości poglądów Marksa i Engelsa – odzrzucenie idei
walki klasowej , czy internacjonalizmu proletariackiego – robotnicy każdego państwa
powinni zajmować się własnym losem
do I wojny światowej – Zachód – rewizjoniści , Wschód – rewolucjoniści
B . Poglądy lewicy socjaldemokratycznej
Karol Kautsky , Harol Laski , Hendri de Man – ideolodzy
Socjalizm demokratyczny
Pluralizm filozoficzny i światopoglądowy
Niezbędność wielkich reform prowadzących stopniowo i legalnie do sprawiedliwości społecznej i
dobrobytu
Przemiany stały się faktem – rewolucja stała się zbędna
Wizja demokratycznego i pluralistycznego systemu politycznego - parlament samorząd
terytorialny
Państwo powinno służyć ludziom i grupom tworzącym społeczeństwo
Współpraca zbiorowości , szukanie porozumienia pomimo różnic , głównie majątkowych
Rozproszenie kompetencji władzy – idea decentralizacji
Gospodarka – częściowe planowanie ; poszerzone kompetencje państwa w zarządzaniu
gospodarką
Państwo - dystrybucja i gwarant dobrobytu dla mniej zamożnych grup społecznych
Nadzór nad rynkiem pracy ( walka z bezrobociem ) i progresywny system podatkowy
92
Różne rodzaje własności – system gospodarki mieszanej
Interwencjonizm – podatki , cła , kredyty państwowe
Antykomunizm
Według socjaldemokratów , dzięki ich działaniom ( rekonstrukcja kapitalizmu ) , współczesny kapitalizm nie
jest taki jak dawniej
4. Idee katolicyzmu społecznego ( chrześcijańska demokracja )
A. Geneza
oparcie o akty naczelne Kościoła – dokumenty papieskie
Leon XIII – 1891 r. – encyklika „Rerum Novarum”
Aggiornamento – uwspółcześnienie
Pius XI – 1931 r. – „Quadragesimo Anno“
Jan XXIII – “Meter et Magistra” ; “Pacem in Terris”
Paweł VI – “Populorum progressio”
Jan Paweł II - “Laborem exercens”, “Centesimus Annus”
Dokumenty II Soboru Watykańskiego 1962 – 1965 r.
B. Poglądy
personalizm chrześcijański – obowiązek katolików do przyczyniania się w budowie
sprawiedliwego ładu społecznego
współpraca z niewierzącymi – jeśli celem jest dobro i godność osoby ludzkiej
potępienie komunizmu
konieczność złagodzenia najbardziej rażących nierówności społecznych miedzy jednostkami i
narodami
każdy człowiek powinien mieć środki niezbędne do życia
prawo jednostki do wyboru zawodu , stanu , oświaty , informacji do udziału w życiu politycznym
. do poszanowania jego osoby , do wolności sumienia i wyznania
zasada solidaryzmu społecznego - pracodawcy mają obowiązek godziwie wynagradzać
pracowników , a pracowników obowiązuje uczciwa praca ; opieka nad dziećmi , słabszymi ,
starcami – obowiązek państwa i społeczeństwa
własność prywatna – gwarant wolności i niezależności człowieka ; dopuszczenie innych form
własności – państwowa , spółdzielcza – jeśli służą człowiekowi
preferowana drobna , rodzinna własność
zasada subsydiarności – ingerencja państwa tylko wtedy , gdy jednostka i rodzina nie mogą
poradzić sobie z problemem
praca ludzka – znaczenie szczególne ; powołanie człowieka ; przeciwstawianie się traktowaniu
pracy tylko jako towaru
rodzina – najważniejszy element społeczeństwa ; państwo to „rodzina rodzin”
obowiązek człowieka troski o pokój na Ziemi , ochronę naturalnego środowiska i zasobów Ziemi
93
Kościół – nie wiąże się z żadnym państwem ; instytucja religijna , a nie polityczna ; prawo do
oceny moralnej działalności państwa
Odrzucenie wolnej konkurencji i zasadę totalnej kontroli państwa nad jednostką
Krytyka rewolucji – niezgodny z prawem bożym środek do realizacji sprawiedliwego ładu
społecznego
Potępienie teologii wyzwolenia – Ameryka Południowa – prawo do samowolnego i z użyciem siły
wprowadzenia sprawiedliwego ładu społecznego
IDEOLOGIE SKRAJNEJ PRAWICY
1. Nacjonalizm - druga połowa XIX wieku
Np. Roman Dmowski; 1903 r. „Myśl nowoczesnego Polaka”
A. Uznanie własnego narodu za najwyższą wartość i tym samym uznanie prymatu
swego narodu nad innymi ( akceptacja nierówności między narodami )
Zasada egoizmu narodowego – interesy narodu są najważniejsze i przede wszystkim o nie trzeba dbać
B. Naród zawsze jest całością
Ważniejsze jest to co łączy wspólnotę
Prymat interesu narodu nad interesami jednostki
Jednostka ma pewne prawa, ale korzystanie z nich nie może zagrozić interesom całej wspólnoty
C. Władza w państwie powinna spoczywać w ręku najlepszych – elity narodu
Naród jest ważniejszy od państwa, to państwo jest dla narodu, a nie odwrotnie
Wzywanie do aktywnej działalności
Z reguły prawne ograniczenia dla mniejszości narodowych
D. Pozytywny stosunek do własności prywatnej
E. Antyliberalizm i antylewicowość
B. ważne: Należy rozróżnić nacjonalizm narodów panujących i uciskanych
2. Rasizm
Druga połowa XIX wieku – Francja
Artur Gobineau ( 1816 – 1882 ) – dyplomata, literat i ideolog
1853 – 1855 „Rozprawa o nierówności ras ludzkich”
A. W sposób naturalny istnieją różne rasy ludzkie – lepsze i gorsze
B. Różnice dotyczą min. Intelektu, koloru włosów, czynniki genetyczne
C. Polityka eksterminacyjna albo segregacyjna
94
Np. III Rzesz, RPA – polityka apartheidu ( segregacji rasowej ) po II wojnie światowej
3. Faszyzm
- po I wojnie światowej Benito Mussolini 1883 – 1945; Adolf Hitler 1889 - 1945
A. Nacjonalizm i rasizm
B. Kult siły i apoteoza gwałtu ( aprobata agresji, terroru )
C. Ekspansjonizm – jawne dążenie dostępnymi środkami do podbojów innych
społeczności
D. Militaryzm – całość życia w państwie oparta na zasadach organizacji wojskowej
E. Stworzenie całkowicie nowego ustroju państwa, skrajnie scentralizowanego i
nowego ładu społecznego
F. System monopartyjny
G. Odrzucenie idei Boga w ujęciu chrześcijańskim
H. Własność prywatna – niezbędna i niepodważalna
Neofaszyzm
Wydobywa na plan pierwszy watki antylewicowe, a głównie antykomunistyczne
Wzywa do obrony ładu i porządku
Tonuje wątki totalitarne i wodzowskie w ramach systemu parlamentarnego
4. Autorytaryzm
Napoleon Bonaparte – prekursor; XX wiek
A. Idea autorytetu – powagi i mocy silnej władzy państwowej w ręku jednostki
B. Istnieje zastany ład, którego trzeba bronić
Organizacja państwowa – silna władza jednostki
C. Sile i niezawisłe państwo jest ważniejsze od społeczeństwa, narodu, grup, czy jednostek
D. Społeczeństwo jest zwartą całością ważniejszą od jego części
Części powinny współpracować ze sobą o solidarnie wspierać się nawzajem
E. Własność prywatna – sprawa kluczowa dla gospodarki
Silna władza głowy państwa – z reguły szef sił zbrojnych; okrojone uprawnienia parlament
IDEOLOGIE ULTRALEWICY
1. Anarchizm
- druga połowa XIX wieku
- ideologia ładu bezpaństwowego
- państwo – najgroźniejszy wróg wolności
- bezwzględna wolność każdego człowieka
- inne formy zniewolenia to: własność prywatna, pieniądz, rodzina, religia
95
Piotr Proudhon ( 1809 – 1865 ) – twórca anarchizmu
- przebudowa społeczeństwa przez reformy
- przekształcenie społeczeństwa w federację licznych zbiorowości powiązanych ze sobą
wieloma dobrowolnymi umowami
- negacja wielkiej własności, ale aprobata małej własności
- życie oparte o samorządy
Michał Bakunin ( 1814 – 1876 )
- anarchizm kolektywistyczny
- rewolucja anarchistyczna – zbrojny zryw przeciwko państwu
- aktywna działalność konspiracyjna i spiskowa
- indywidualne czyny bojowników – zamachy na przedstawicieli władzy ( terroryzm
indywidualny )
- całkowita rezygnacja z własności prywatnej
- kolektywne zarządzanie dobrami
Piotr Kropotkin ( 1842 – 1921 )
- anarchokomunizm
- rewolucja anarchistyczna – spontaniczny, bezkrwawy i długofalowy proces
- przekonywanie ludzi do idei
- dążenie do unaukowienia anarchizmu
- stawał się filozofią naukową teorią rozwoju społecznego
Duże wpływy anarchizmu w Hiszpanii do 1939 r. ; elementy występowały w wielu krajach
Neoanarchizm – Francja, RFN, Ameryka Południowa
2. Syndykalizm
- koniec XIX wieku
- Jerzy Sorel ( 1847 – 1922 )
- „syndicat” – związek zawodowy ( franc. )
- ogromne znaczenie związków zawodowych w walce o społeczeństwo przyszłości
- struktury związkowe miały zastąpić państwo
- związki zawodowe miały stać się organami władzy politycznej, gospodarczej, kult. –
ideologicznej
- a) długotrwały proces reform
- b) działania rewolucyjne, strajki
Francja, Włochy, Hiszpania – przed 1914
96
3. Trockizm
- XX wiek; Lew Trocki ( 1879 – 1940 )
- przed 1917 r. – przeciwnik scentralizowanej partii
- ważniejsza żywiołowa aktywność rewolucjonistów od rozwiązań organizacyjnych
- twórca teorii permanentnej rewolucji – rew. światowej; nie tylko w Rosji
- należy zezwolić na walkę frakcyjną w partii jako element wewnątrzpartyjnej demokracji
1929 r. - wydalony z ZSRR
- wzywał masy proletariackie do antyburżuazyjnej rewolucji i realizacji ideałów socjalizmu i
komunizmu
- zbrojna walka ogarniająca cały świat
Lata sześćdziesiąte – wpływy w Europie Zachodniej
Lata siedemdziesiąte – Ameryka Południowa
4. Maoizm
- XX wiek, Mao Tse – Tung – Chiny od 1949 r. do 1976 r.
- zbrojna rewolucja
- nieuchronność konfrontacji między dwoma systemami
- zwycięzcą procesu rewolucyjnego będzie chłopstwo
- społeczeństwo socjalistyczne – zbiorowość ludzi żyjących ubogo w warunkach skrajnej
równości
- władza jest uprawniona do kontroli całości życia każdej jednostki
- uniformizacja życia
- militaryzacja struktur państwa
5. Ultralewica studencka
- lata sześćdziesiąte XX wieku
- Goszyzm ( Nowa Lewica )
- idee anarchizmu, trockizmu i maoizmu
- oparcie się w poszukiwaniach ideowych istoty egzystencji człowieka i społeczności na
poglądach Zygmunta Freuda ( psychoanaliza )
- fascynacja postacią Ernesto Che Guevarry ( 1928 – 1967 )
- zryw rewolucyjny miał zniszczyć zastany i skompromitowany ład społeczny
- stworzenie nowego ładu
- jednostka wolna od ograniczeń
Herbert Marcuse ( 1898 – 1979 )
- nastąpi konflikt pokoleń
- młode generacje mają prawo do obalenia gwałtem zastanej cywilizacji
- dokonają tego studenci
- system socjalistyczny i kapitalistyczny musi ulec zagładzie
97
Temat: Jednostka, naród, państwo
Jednostka. Typy aktywności politycznej. Cechy psychiczne uczestnictwa w polityce. Jednostka w stratyfikacji społecznej. Cechy jednostki autorytarnej. Siły polityczne, a jednostka.
JEDNOSTKA
Typy aktywności politycznej:
a) przywódcy
- formalnie lub nieformalnie sprawują najwyższe funkcje
- władza zdobyta legalnie lub nielegalnie
- dążą do utrzymania wysokich stanowisk i hierarchii władzy
b) zawodowi politycy
- specjalizacja w pracy w zespołach politycznych
- praca zawodowa wiąże ich z aktywnością polityczną
c) aktywiści
- działacze społeczni
- aktywnie uczestniczą w stanowieniu pewnych reguł
- hobby; wcielanie w życie ideałów
- różny zasięg aktywności
d) wysoko upolitycznieni obywatele
- z własnej woli i celowo działają w organizacjach politycznych
- głównie działalność profesjonalna
- literaci, intelektualiści, przedstawiciele inteligencji
e) nisko upolitycznieni obywatele
- osoby nie wykazujące zainteresowania władzą i funkcjami publicznymi
- negatywny stosunek do polityki
- interesują się polityką tylko z konieczności kulturowych
f) wyobcowani i apolityczni
- negatywny stosunek do świata polityki
- uczestniczą w polityce z konieczności cywilizacyjnej
Cechy psychiczne uczestnictwa w polityce:
a) siła osobowości
- zaufanie do siebie
- poczucie własnej kompetencji i możliwości działania
b) dyspozycyjność
- zdolność do czynnego uczestnictwa w różnych zmieniających się sytuacjach politycznych
- odgrywanie nowych ról społecznych i politycznych
c) wybiórcza identyfikacja z osiągnięciami życiowymi
- chęć uzyskiwania sławy, prestiżu, reputacji politycznej jako kontynuacji określonych zasług
98
d) predyspozycje intelektualnych zainteresowań poznawczych
- osoby o wysokim stopniu aktywności intelektualnej
- często czynnie włączają się do życia politycznego i osiągają sukcesy
e) ekstrawertyzm
- jednostki poszukujące szerokich kontaktów społecznych
- nawiązujące zwykle powierzchowne porozumienia
- polityka – jako zabawa towarzyska
f) ekstremizm
- jednostki o silnych napięciach psychicznych, często agresywne
- działają na rzecz własnych interesów
- nieustępliwi; skrajne poglądy; radykałowie
- aprobują siłowe rozwiązanie problemów politycznych
Jednostka w stratyfikacji społecznej:
a) „twórcy”
- osoby wytwarzające nowe idee, pomysły
- jednostki pomnażające dziedzictwo kulturowe oraz przeobrażające je cywilizacyjnie
b) „pracownicy”
- dbają o utrzymanie stanu cywilizacyjnego
- średnia społeczność, personel administracyjny
c) „nieprodukcyjni”
- osoby, które nie mogą się same utrzymywać, wymagające opieki
- niemowlęta, małe dzieci, chorzy, inwalidzi, osoby starsze
d) „dewianci”
- działalność ich przynosi szkody społeczeństwu
- przestępcy, wandale
Jednostka autorytarna - cechy:
a) bezkrytyczny stosunek do określonych autorytetów
- podporządkowanie się
- gotowość do uzależnienia się od jakiejś siły wyższej
- Bóg, lub wódz
b) radykalne odrzucenie koncepcji równości
- świat podzielony na ludzi silnych i słabych
- osoby godne podziwu i zasługujące na pogardę
c) myślenie przy pomocy stereotypów
- postępowanie emocjonalne
99
- odrzucanie zachowań i działań racjonalnych
- wiara w przesądy
d) kult siły i twardości
e) projekcja własnych wizji na świat zewnętrzny
- chaos przeciw któremu należy się przeciwstawiać
f) destruktywność, cynizm, niechęć do otaczającej rzeczywistości politycznej, bunt wobec władzy
Świat marzeń – określa się ich mianem wielkich marzycieli
Siły polityczne a jednostka
A. Osoby „wyłączane”
- demokracja preferuje model władzy ludzi przeciętnych
- następuje „wyłączanie” wybitnych jednostek w sprawowaniu władzy – np. zwolnienie z pracy,
zniesławienie, szantaż
- drogi indywidualnego sukcesu i awansu społecznego
- często te osoby stają się przywódcami ruchów społecznych i politycznych
- ujawniają się w nich zdolności przywódcze, organizacyjne, osobowościowe
- akceptacja tłumu; często przejmują władzę
B. Osoby przypadkowe
- jednostka zdobywa władzę w przypadkowym splocie okoliczności
- w określonym miejscu i czasie otrzymuje ważne funkcje polityczne
- zjawisko charakterystyczne dla tzw. Przełomów ustrojowych i politycznych – teoria Zeitgesit ( Zeit –
czas; Geist – duch )
Stabilizacja społeczno – polityczno – ekonomiczna:
- przywódcami zostają zwykle jednostki kompetentne
- określone doświadczenie zawodowe
Czasy chaosu politycznego:
- władzę zdobywają często jednostki przypadkowe
- w parlamencie osoby oskarżone
- tzw. karuzela kadrowa – zmiana stanowisk, ról, funkcji, przy czym władza pozostaje w kręgu tych
samych jednostek
Jednostki zdobywające władzę w wyniku „ducha czasu” zwykle są osobowościami autorytarnymi
- często są to ekstremiści polityczni
- kreowanie kultu jednostki
- wzmacnianie siły przez symbole – pomniki i inne
100
Temat: Władza, państwo, polityka
Władza polityczna: pojęcie. Legitymizacja władzy politycznej. Podział władzy. Funkcje władzy politycznej i jej
sprawowanie. Organizacja władzy państwowej: Pojęcie organu państwowego. Rodzaje organów państwowych.
Kierunki działalności. Administracja publiczna w państwie.
1. Władza polityczna: pojęcie
Władza
- zjawiska społeczne występujące w zbiorowościach ludzkich
- rodzina, organizacja polityczna, państwo
- zjawisko obecne w przeszłości, współcześnie a także w przyszłości
Znaczenia władzy według Piotra Winczorka
a. Rozumienie władzy w znaczeniu substancjonalno – przedmiotowym
- „mam władzę”, „ktoś ma władzę”
- władza jako przedmiot posiadania;
b. w znaczeniu stosunków między ludźmi
- wskazanie na pewien sposób zachowania jednych osób w stosunku do drugich
- relacje pomiędzy określonymi podmiotami
- podmiot dominujący, podmiot podporządkowany; polecenie, nakaz
c. rozumienie władzy w sensie podmiotowym
- występowanie władzy z właściwością wydawania polecenia, nakazu lub zakazu innym podmiotom
- władza faktyczna lub na mocy prawa, lub inne formy regulujące zachowania w grupach społecznych
d. rozumienie władzy w sensie procesu decyzyjnego
- nie jako działania jednorazowe, lecz wiele działań władzy spełnianej na różnych odcinkach
- projekty decyzji jednych podmiotów, inne – podejmują decyzje, inne – dostarczają informacji, inne – wykonują
decyzje
Zjawisko władzy występuje:
- w dużych grupach społecznych – charakter bezosobowy; obowiązujące normy postępowania
- w małych grupach społecznych – stosunki osobiste
Polityka występuje w stosunkach bezosobowych
- nie jako władza społeczna – ale jako władza wspólnotowo – publiczna
Władza społeczna (władza w sensie ogólnym)
- ktoś ma władzę nad kimś zgodnie z normami działającymi w społeczeństwie
Władza publiczna
- sformalizowana władza grupy społecznej – przymus w realizacji określonych zadań i celów
- podmioty państwowe ale także inne organy samorządu terytorialnego, władzę kościoła
Władza polityczna
- wszelka zorganizowana władza w oparciu o przemoc
- władza jednej grupy ludzi lub innych grup ludzi w warunkach społeczeństwa zróżnicowanego społecznie
101
- zbliżone do terminu władzy publicznej;
Władza państwowa
- władza wyodrębniona, specjalnie powołanego aparatu przemocy, w oparciu o akty normatywne państwa i
działającego w ramach przysługujących mu kompetencji
- stanowi najwęższy krąg znaczeniowy władzy
Według Piotra Winczorka
„Każda władza państwowa jest władzą publiczną (polityczną). Każda władza państwowa i każda władza
publiczna jest władzą, władzą w ogóle. Nie każda władza jest władzą publiczną, nie każda władza publiczna jest
władzą państwową. Władza państwowa to taka odmiana władzy publicznej, która jest realizowana w specjalnej
strukturze organizacyjnej, jaką jest państwo”
Władza polityczna jest najbardziej powszechną władzą we współczesnych społeczeństwach
Cechy:
a. stosunki między ludźmi – wielkimi grupami społecznymi oparte na zachowaniu nadrzędności i
podporządkowania
b. stosunki między grupami społecznymi uzewnętrzniają się w postaci podziału na rządzących i rządzonych
c. władza bywa zorganizowana w formie zinstytucjonalizowanej oddzielnych organizacji i organów oraz
d. procesy decyzyjne bywają oparte na działaniach cząstkowych wielu podmiotów politycznych
2. Legitymizacja władzy politycznej
- sprowadza się do prawowitości tej władzy, czyli uprawnienia rządzących do podejmowania wiążących decyzji,
przy równoczesnej aprobacie rządzonych
- wynika z akceptacji sposobu przejawiania się nadrzędności i podporządkowania w sferze polityki oraz uznania
autorytetu rządzących
- opiera się na czynnym, dobrowolnym przyzwoleniu rządzonych – wyklucza przemoc i strach jako dominujące
źródło podporządkowania
Legitymizacja normatywna
- dana grupa doszła do władzy i ją sprawuje zgodnie z zasadami przyjętymi w konstytucji państwa i innych
aktach prawnych
- a) dojście do władzy b) sposoby sprawowania władzy
- formalistyczne podejście do legitymizacji władzy
Legitymizacja społeczna
- przeświadczenie, że dana grupa rządząca (sposób…) uchodzą w opinii społecznej za uprawnione, należyte,
godne akceptacji
- uznanie dwóch działań a) grupy rządzącej b) sposobu sprawowania władzy
102
Punkt widzenia politologii amerykańskiej:
Legitymizacja ideologiczna
- akceptacja głównych zasad, według których władza jest zorganizowana w systemie politycznym i
rozprzestrzeniona
- a) określenie celów i podstawowych zasad systemu, czyli swego rodzaju wartości systemu
- b) wyróżnienie tych ideałów, celów i zasad, które pomagają w interpretacji przeszłości, tworzą podstawę do
ocen teraźniejszości, wyznaczają wizję przyszłości
Legitymizacja strukturalna
- przekonanie o prawowitym, legalnym i praworządnym charakterze norm reżimu politycznego
- akceptacja społeczna dla panującego porządku prawnego (legitymowanej w jego zakresie pozycji instytucji)
- normy prawne nie mają absolutnej zdolności do legitymowania instytucji, mogą się zmieniać i legitymizować
nowe instytucje
Legitymizacja personalna
- szacunek dla konkretnych osób sprawujących funkcje publiczne
- istotne zachowania osób pełniących funkcje publiczne, ich sposób politycznego działania oraz osobowość
- legitymizacja silniejsza pozwala organom władzy nawet naruszać normy reżimu politycznego i zmieniać
ustalony tryb działania przez system
- przywiązanie do przywódców może się wiązać z przenoszeniem uczuć legitymizacyjnych na nowy reżim i
nawet struktury władzy
- l.p. pomaga w stabilizowaniu zmian, jakim podlega system
Spójność legitymizacyjna na wszystkich poziomach zwiększa rozmiar poparcia niezbędnego dla systemu
Według D. Beethema:
a) L. jest zgodna z ustalonymi regułami
b) Reguły te znajdują usprawiedliwienie w przekonaniach, zarówno sprawujących władzę, jak i
podporządkowanych
c) Istnieje czynne przyzwolenie ze strony podporządkowanego na zależności władcze – przyzwolenie wyrażające
się w konkretnych zachowaniach
Trzy poziomy legitymizacji:
Poziom reguł
- władza jest legitymowana przede wszystkim wtedy, gdy nabywa się ją i sprawuje zgodnie z przyjętymi
regułami
- reguły gry; system prawny i zwyczaje; władza nielegalna – z pogwałceniem reguł
Poziom przekonań
- władza jest legitymizowana, o ile reguły władzy znajdują oparcie o przekonania stron związanych stosunkami
władczymi
103
- pomiędzy grupami posiadającymi władzę i grupami podporządkowanymi powinno występować minimum
przekonań (wewnątrz grup, jak pomiędzy nimi)
Poziom zachowań
- zakłada czynne przyzwolenie ze strony podporządkowanego na zależności władcze – przyzwolenie wyrażające
się w konkretnych zachowaniach
- udział w wyborach powszechnych, formowanie publicznych deklaracji poparcia
Podział według Maxa Webera
Legitymizacja legalna
- posłuszeństwo wynika z faktu istnienia prawa stanowionego i przestrzegania go przez reprezentantów władzy
Legitymizacja tradycyjna
- moc wiary w świętość istniejących od dawna porządków i potęgi panujących
- odziedziczony status społeczny jest głównym źródłem sprawowania władzy politycznej
- zakres władzy rozkazodawczej panującego (pana) wyznaczony jest przez tradycję
- prawowitość wymuszają władcy na podstawie przyjętych obyczajów
- typem władzy tradycyjnej jest władza patriarchalna
Legitymizacja charyzmatyczna
- związana jest z uczuciowym oddaniem osobie pana oraz uznania dla jego niezwykłych talentów (charyzma)
- zdolności magiczne, bohaterstwo, moc ducha i mowy
- osoba przywódcy obdarzona mocami nadzwyczajnymi – jako podstawa istnienia porządku społecznego
- władza proroków, bohaterów wojennych, wielkich demagogów
3. Podział władzy
- zasada ustrojowa i idea polityczna rozpowszechniona od XVII wieku – Europa, Stany Zjednoczone Ameryki
Północnej
John Locke „Dwa traktaty o rządzie” 1690 r.
Charlea Montesquieu (Monteskiusz) „O duchu praw” 1748 r.
- umiarkowany ustrój demokratyczny o charakterze monarchistycznym
- podział na władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą – trzy różne podmioty polityki – sprawa
zasadnicza
- idea podziału i równowagi władz – władze powinny powściągać się wzajemnie w zapędach uzurpatorskich
- funkcjonalnie – władza ustawodawcza odpowiadała za stanowienie prawa; władza wykonawcza – za
realizację i wprowadzanie prawa w życie; władza sądownicza – sądzenie na podstawie prawa powszechnie
obowiązującego
Ważne
- zapewnienie człowiekowi wolności od państwa
- stworzenie szerokiej sfery aktywności wolnej od jego ingerencji
Zastosowanie
- Konstytucja USA 1787 r., Konstytucja 3 maja 1791 r.; Konstytucja Francji z 1791 r. (wrzesień)
104
- kanon w konstytucjach liberalno – demokratycznych
Zasada równowagi i hamowania (checks and balances)
- przyjęta na gruncie amerykańskim
- separacja władz
- nie ma konstytucyjnych mechanizmów związanych z ingerencją jednej władzy do drugiej
- organy władzy mogą się skutecznie blokować; przetargi i negocjacje – aby doprowadzić do kompromisu
W systemie europejskim
- podział i równowaga – w oparciu o współdziałanie władz
- uzupełnianie i wspieranie np. inicjatywa ustawodawcza
4. Funkcje władzy politycznej i jej sprawowanie.
a) Funkcja integracyjna
- związana z nadrzędnymi wartościami i interesami podmiotów polityki
- zapewnienie stabilizacji i normalności funkcjonowania systemu politycznego
- rozwiązywanie konfliktów związanych ze sprzecznymi interesami różnych grup społecznych
- integracja – władza polityczna musi zachowywać się aktywnie – różne działania dla zespalania grup
społecznych
- integracja polityczna w zakresie całości terytorialnej, współżycia grup ludzkich, przestrzegania zasad
organizacji i funkcjonowania organizmów społecznych
- działania integracyjne związane z systemem ekonomicznym, systemem kulturowym i innymi dziedzinami
życia społecznego
- wspólny rynek, rozpowszechnianie wartości kulturowych wzmacniających tożsamość wspólnot politycznych
Konkurencyjne ośrodki władzy politycznej
- niebezpieczeństwo działań dezintegracyjnych i podział wspólnoty
b) Funkcja dystrybucyjna
- narzucanie kryteriów i regulacji podziału dóbr materialnych i niematerialnych pomiędzy podmioty
- rozdział polityczny stanowisk (aparat rządzenia, nagrody odznaczenia, tytuły honorowe)
- rozprowadzanie różnego rodzaju dóbr i wartości wytworzonych poza systemem politycznym
- duże znaczenie budżetu państwa – kreacja władzy państwowej – wpływ różnych podmiotów polityki
- centralny regulator i koordynator postanowień – godzenie sprzecznych potrzeb i interesów społecznych wielu
podmiotów polityki
- sprawy socjalne – ważna rola w łagodzeniu konfliktów społecznych
- prawo – ustalanie reguł i procedur wykonania decyzji; zmiany – częste nowelizacje; dopasowywanie regulacji
krajowych do zasad wspólnot międzynarodowych – proces zbliżania narodów
105
c) Funkcja ochronna
- zapewnienie zewnętrznego bezpieczeństwa systemu społecznego w otoczeniu międzynarodowym
- bezpieczeństwo wewnętrzne – trwałość systemowych reguł i mechanizmów gwarantujących stabilność pozycji
podmiotu władzy politycznej
- działania w ramach polityki zagranicznej - stosunki między systemami różnych państw i narodów
- zapewnienie bezpieczeństwa zbiorowości ludzkiej, jednostek
d) Funkcja strukturotwórcza
- tworzenie różnych form organizacyjnych – umożliwienie innym podmiotom politycznym udział w życiu
politycznym
- bezpośrednie lub pośrednie wpływanie na procesy decyzyjne w systemie politycznym
- sprawowanie władzy – domena wąskich grup społecznych
- podziały społeczne – stopień dostępu do władzy politycznej (sprawowanie bezpośrednie lub wpływ na władzę)
- dojście do władzy nowych grup społecznych – np. poprzez wykształcenie
Władza polityczna spełnia funkcje poprzez różne działania publiczne. Wśród tych najważniejszych należy
wymienić:
a) tworzenie i modyfikacja struktur, które tworzą porządek prawno – normatywny obowiązujący podmioty
polityczne
b) wydawanie aktów normatywno – prawnych pod różnymi nazwami (ustawy, dekrety, rozporządzenia) jako
podstawy działania podmiotów
c) określanie zakresu działania poszczególnych instytucji i organów państwowych, aby zachować podział działań i
uniknąć nakładania się kompetencji
d) obsadzanie stanowisk publicznych w instytucjach i organach państwowych oraz stwarzanie im sprzyjających
warunków aktywności
e) zabezpieczenie warunków materialnych i organizacyjnych działań publicznych
Sprawowanie władzy politycznej
- podejmowanie decyzji politycznych i realizacja tych decyzji
- rządzenie i zarządzanie – czyli administrowanie ludźmi i rzeczami
Według W. Pietrasa rządzenie związane jest z czterema typami decyzji
a) decydowanie – co jest treścią interesów poszczególnych grup społecznych w danych warunkach (konkretyzacja
interesów)
b) decydowanie – kompetencje różnych podmiotów (zakres realizacji interesów o skonkretyzowanej treści)
c) decydowanie – cele, dla których możliwe jest użycie społecznego zasobu środków przymusu oraz do ich
dyslokacji
d) decydowanie – skład personalny grup podejmujących i egzekwujących decyzje w poszczególnych zakresach
Rządzenie to działalność operacyjna polegająca na podejmowaniu i realizowaniu decyzji politycznych,
podejmowanych w ramach struktur instytucjonalnych systemu politycznego
106
- działania partii politycznych, parlamentów, rządów, głowy państwa, sądów
- wymóg funkcjonalny – istnienie wyodrębnionej grupy ludzi zajmującej się rządzeniem i zorganizowaniem w
strukturach instytucjonalnych
- elita polityczna (elita władzy, klasa polityczna, klasa rządząca)
- rządzenie to rozstrzyganie konfliktów i sporów – zaspokajanie potrzeb ludzkich i interesów, zapewnienie ładu i
porządku wewnątrz kraju; pozycja państwa w stosunkach międzynarodowych
- działania zapewniające środki na funkcjonowanie aparatu państwowego
- działania instytucji – wydawanie aktów prawnych, decyzji administracyjnych, orzeczeń sądowych
Działania władcze organów władzy i instytucji publicznych
- oparte na przymusie i wymuszaniu zachowania posłuszeństwa
- ewentualne sankcje o charakterze fizycznym – ograniczenie wolności; sankcje materialne – (pieniężne)
Środki sprawowania władzy politycznej według Piotra Winczorka
a) przymus fizyczny
- sytuacje zagrożenia; łamanie istotnych norm systemu politycznego
b) bodźce materialne i moralne
- realne stosowanie kar i nagród
c) zabiegi perswazyjno – ideologiczne
- wskazanie na wspólne interesy władzy z interesami podmiotów podporządkowanych
d) regulacje i kontrola informacji
- ukierunkowanie kształtowania świadomości i postaw ludzi (możliwość manipulacji)
Zarządzanie:
- administrowanie – przedłużenie rządzenia
- konkretyzacja ogólnych działań rządzenia i wykonawstwo decyzji rządzenia
Programowanie działania
- opracowanie projektów wizji rozwojowej różnych dziedzin życia publicznego
- projekty aktów działania politycznego
- propozycje decyzji różnych innych rozwiązań z zakresu działania publicznego
- specjaliści i eksperci poszczególnych dziedzin życia publicznego
Tworzenie struktur i organizacji instytucjonalnych (administracji)
- powoływanie odpowiednich instytucji zarządzania
- określanie zakresu ich działania
- powoływanie zespołów pracowniczych, wyposażenie w środki materialne i techniczne
- powstają akty rządzące w dostosowywaniu do realizowanych celów i zadań systemu politycznego
Formowanie zespołów pracowniczych
- dobór ludzi na odpowiednie stanowiska, powierzanie im zadań do wykonania
- istnieją określone wymogi
Gromadzenie informacji
107
- zbieranie wiadomości o działaniach ludzkich w różnych dziedzinach życia, o sposobach organizacji i
funkcjonowania instytucji publicznych, o efektach wytarzania dóbr materialnych i duchowych
- sprawozdania i informacje dla elit rządzących; możliwość manipulacji władzy (dane dotyczące dóbr i wartości)
- odpowiednie instytucje i wyspecjalizowane zespoły ludzkie – gromadzenie informacji, przetwarzanie –
statystyki, opisy działań, raporty informacyjne
Wydawanie postanowień i decyzji i władzy politycznej
- forma oświadczeń władzy publicznej; wyrażenie woli na pewne zachowania lub ich zakaz
- forma aktów władczych – rozporządzenia, zarządzenia, uchwały, decyzje administracyjne
- instytucje władzy publicznej – administracyjne i samorządowe
Ludzie specjalnie do tego przygotowani:
- służba cywilna, korpus cywilny, administracja, biurokracja
5. Organizacja władzy państwowej
Pojęcie organu państwowego
- a) organ państwowy jako wyodrębniona część aparatu państwowego
- według A. Burda „organ państwowy to część aparatu państwowego, którą wyodrębnia się od pozostałych
części tego aparatu tym, że w ramach działania całości wypełnia określone zadania i stosownie do tych zadań
jest szczególny sposób zorganizowania”
- b) organ państwowy to osoba lub zespół osób
- według A. Łopatki „organem państwa jest osoba lub grupa osób, która według obowiązującego prawa
podejmuje działania władcze uważane za działania państwa”
Wyspecjalizowane instytucje
- związek elementów osobowych oraz strukturalno – organizacyjnych i funkcjonalnych
- występują w imieniu państwa; określone zadania i funkcje – organy państwowe
Cechy charakterystyczne dla organu państwowego
a) Określone działania władcze
- szczególny atrybut wyróżniający
- akty prawne – ustawy, rozporządzenia, wyroki sądowe, decyzje administracyjne
- działania o charakterze organizatorskim – sprawy gospodarcze, socjalne, kulturalne
b) wyodrębniona struktura organizacyjna
- dostosowanie do zadań poszczególnych organów
c) wyraźnie określone zakresy kompetencyjne
- określone ustawowo lub uchwałami organów samorządowych
- kompetencje mają charakter zindywidualizowany
d) organy państwowe działają w imieniu państwa i na rachunek państwa
- wykonują funkcje państwowe
- możliwość stosowania przymusu (skuteczność) – w odróżnieniu od organizacji społecznych
108
Według S. Zawadzkiego
„Organ państwowy to odpowiednio zorganizowana instytucja, utworzona na podstawie przepisów prawa i
powołana do wykonywania określonych zadań w imieniu państwa, przy zastosowaniu środków wynikających z
charakteru władzy państwowej”
Aparat państwowy
a) Kryterium podmiotowe (A. Burda)
„zespół ludzi w szczególny sposób zorganizowany, spełniający w określonym trybie zadania państwowe i
wyposażony w tym celu w specyficzne środki stosowania przymusu”
- organizacja aparatu, tryb działania, rodzaj stosowanych środków przymusu – unormowane przepisami prawa
- celowo zorganizowany, części wyodrębnione funkcjonalnie
- określone komórki z zadaniami państwowymi
b) Kryterium przedmiotowe (A. Łopatka, S. Zawadzki)
„ogół odpowiednio ze sobą powiązanych organizacyjnie organów państwowych wraz z obsługującymi je
urzędami i oddanymi do ich dyspozycji formacjami zbrojnymi oraz ogół zakładów i przedsiębiorstw
państwowych”
- jednostki organizacyjne w kraju i za granicą – przedstawicielstwa dyplomatyczne, konsularne, handlowe,
kulturalne
- organizacja hierarchiczna
- rozbudowany i skomplikowany
- wielkość – zależna od różnych czynników – wielkość państwa, struktura organizacyjna, cele i zadania
organizowane w państwie
Modele aparatu państwowego
Model centralistyczny
- centralne organy państwowe (jeden organ) zastrzegają sobie maksymalną liczbę spraw zależnych od ich
decyzji
- organy niższe aparatu państwowego – jako jednostki pośredniczące; przygotowanie spraw; dostarczanie
informacji potrzebnej do podjęcia decyzji
- praktycznie – jako biura organów centralnych
Model zdecentralizowany
- organy usytuowane niżej centralnych posiadają maksimum uprawnień do podejmowania decyzji
- organy centralne mają zastrzeżone uprawnienia do kontroli i nadzoru; ogólne sprawy zarządzania państwem
a) model zdecentralizowany – administracyjny
- organy niższe mają duże uprawnienia
- władze centralne mogą wpływać na sposób załatwienia sprawy
- ograniczona samodzielność organów państwowych (pewne możliwości działania)
109
b) model zdecentralizowany – samorządowy
- organy lokalne posiadają kompetencje w określonym zakresie spraw
- władze centralne – ingerencja – jako nadzór prawny – uchylanie działania organu lokalnego, zaskarżenie do
sądu administracyjnego
Nie istnieją modele wzorcowe
- niektóre piony organów państwowych organizuje się w sposób bliższy modelowi centralistycznemu
(administracja specjalna, prokuratura) inne w modelu zdecentralizowanym (organy samorządu terytorialnego)
System organów państwowych
Według J. Trzcińskiego
„zespół cech odzwierciedlających zależności funkcjonalne i organizacyjne pomiędzy różnymi organami państwa
składającymi się na organizacyjną jedność”
Jedność systemu organów państwowych
a) Jedność celów działania
- realizacja w różnych formach dla wszystkich organów celów państwa
b) Jednolite stosunki organizacyjne
- wszystkie konstytucyjne organy państwowe włączone są w organizacyjną wspólnotę i podporządkowane
jednolitym zasadom organizacyjnym i funkcjonalnym
c) decydująca rola organów przedstawicielskich
- w stosunku do pozostałych organów państwowych
Organy państwowe w strukturze organizacji i działania państwa polskiego można zaliczyć do następujących
systemów:
a) System organów przedstawicielskich
- pochodzenie z wyborów powszechnych; odpowiedzialność przed wyborcami
- parlament – organ najwyższy; przedstawicielstwa lokalne
- organy kolegialne, kadencyjne; działalność sesyjna
b) System organów administracyjnych
- pochodzenie z powołania (rząd) lub z nominacji (wojewoda)
- działalność wykonawcza – zadanie podstawowe
- podlegają kontroli organów przedstawicielskich
c) System organów sądowych
- pochodzenie z nominacji organu naczelnego
- wymierzanie sprawiedliwości za naruszanie prawa; rozstrzyganie sporów międzyludzkich
- niezawisłość sędziowska – cecha wyróżniająca
d) System organów kontroli
- pochodzenie z powołania organów przedstawicielskich i organów administracji państwowej
- kontrola organów wykonawczych
- wyniki kontroli przedstawiane organom przedstawicielskim
110
6. Rodzaje organów państwowych
I Struktura organizacyjna organu państwowego
a) Organy jednoosobowe
- władza publiczna w rękach jednej osoby
- decyzje jednej osoby i odpowiedzialność
- prezydent, minister, wojewoda
b) Organy wieloosobowe
- organy kolegialne; wiele osób
- wspólne decyzje, solidarna odpowiedzialność
- parlamenty, rady gminy
- wyrażanie różnych opinii, spojrzenie wielostronne, debata
II Zakres terytorialny działania organów
a) Organy centralne
- funkcje w skali całego państwa
- pozycja organów jest zróżnicowana
- organy przedstawicielskie (parlamenty) – organy wykonawcze (rząd)
- naczelne organy administracji – rząd i ministrowie; niżej – urzędy centralne
b) Organy terenowe
- organy administracji państwowej – terenowe organy administracji ogólnej (wojewoda) i terenowe organy
administracji specjalnej (kurator)
- organy samorządowe – rada gminy, wójt – funkcje administracji lokalnej
III Powierzane zadania, spełniane funkcje, rola pełniona w mechanizmie działania państwa
a) Organy o kompetencji ogólnej
- parlament, rada gminy, rada ministrów
b) Organy o kompetencji branżowej
- minister, kurator, naczelnik urzędu skarbowego
IV Sposób powoływania
a) Organy pochodzące z wyboru
- z reguły organy przedstawicielskie
b) Organy pochodzące z nominacji
- wyznaczenie osoby (osób) na określone stanowisko
- jednoosobowe (wojewoda), wieloosobowe (rząd)
c) z dziedziczenia
- współcześnie coraz rzadziej
111
- określone zasady konstytucyjne, akty prawne, normy zwyczajowe
Mogą występować także inne podziały
W skali makrospołecznej można wyróżnić następujące rodzaje organów państwowych rozwijających działalność
publiczną:
ustawodawcze, administracyjne, sądowe i kontrolne
a) Organy ustawodawcze
- działalność prawodawcza – podstawowa
- na czele hierarchii organów państwowych
- przedstawicielski charakter i demokratyczna legitymizacja
- różne nazwy – kongres, zgromadzenie narodowe, sejm – parlamenty
- francuskie parler – „mówić”, „prawo mówienia”; angielskie parliament – „rozmowa”
- jedno i dwuizbowa struktura
- państwa federacyjne – dwuizbowość
- często ważne SA przesłanki historyczne – np. Polska – Sejm i Senat
- system kadencyjny – 4, 5 lat; inne
- określone struktury parlamentu; organy kierownicze, organy pomocnicze; własne regulaminy (tryb pracy)
b) Organy administracyjne
- wykonawstwo, realizacja zadań państwowych – określają organy ustawodawcze
- specyficzne formy organizacyjne i funkcjonalne
- wybór osób na stanowiska o określonych kryteriach
1. Model monokratyczny
- skupienie całej władzy wykonawczej w rękach jednego organu państwowego (USA- przydent)
2. Model dualistyczny
- dwa człony władzy wykonawczej – prezydent i rząd
I System gabinetowy
- ograniczone uprawnienia głowy państwa
- rząd z szerokimi uprawnieniami wykonawczymi
System kanclerski
- odmiana systemu gabinetowego
- silna pozycja kanclerza
System resortowy
- główne sprawy rozstrzyga rząd jako organ kolegialny
- ministrowie samodzielnie kierują działami administracji
- odmiana systemu gabinetowego
II Model półprezydencki
- duże uprawnienia głowy państwa i rządu – podział
III Model departamentalny
- departament kieruje działem administracji państwowej
112
- duża rola parlamentu (Szwajcaria)
Organy sądownicze
- tworzą samodzielny rodzaj organów państwowych
- rozstrzyganie sporów prawnych (niezależny organ państwowy) – w oparciu o obwiązujące prawo
- różne nazwy – władza sądownicza, organy wymiaru sprawiedliwości, sądownictwo
Organy kontrolne
- kontrola organów wykonawczych
- kontrola administracji publicznej
a) kontrola organów samej administracji – kontrola wewnątrz – administracyjna, kontrola resortowa, instancyjna,
prokuratorska
b) kontrola wykonywana przez parlament i Urząd Prezydenta
c) kontrola wykonywana przez organy niezawisłe, tj. sądy, inspekcje
d) kontrola społeczna sprawowana przez organizacje społeczne, samorządy zawodowe
e) kontrola wykonywana poprzez inspekcje specjalne państwowe
7. Kierunki działalności organów państwowych
Prawodawstwo. Wykonawstwo. Wymiar sprawiedliwości. Kontrola
a) Prawodawstwo
I stanowienie podstaw ustrojowych państwa w formie aktu zasadniczego konstytucji lub ustawy konstytucyjnej
II stanowienie podstaw ustrojowych organizacji i działania organów państwowych w formie ustaw
III stanowienie materialnych podstaw prawnych funkcjonowania organów państwowych w formie ustaw
- określone dziedziny stosunków społecznych – np. ochrona środowiska
IV stanowienie materialnych podstaw prawnych natury norm generalnych postępowania obywateli i stosunków
między organami państwa i obywatelami w formie kodeksów i ustaw
- np. kodeks cywilny
b) Wykonawstwo
- organizacja działalności państwa
- charakter wykonawczo – zarządzający; opary na aktach ustawodawczych
- organizowanie życia społecznego, gospodarczego , kulturalnego kraju oraz zabezpieczenie praw i wolności
obywatelskich
- organy administracji państwowej
- aparat administracyjny państwa – działania o charakterze wykonawczym i zarządzającym
- dualizm administracji – administracja rządowa i samorządowa
- duża specjalizacja w ramach administracji
c) Wymiar sprawiedliwości
113
- rozpoznawanie i rozstrzyganie sporów prawnych (sprawy cywilne, karne, administracyjne, ubezpieczeniowe,
pracy, konstytucyjne, międzynarodowe) – sądy powszechne
- istnieją sądy szczególne (wojskowe)
- monopol w rozstrzyganiu sporów prawnych
d) Kontrola
- ocena określonego stanu rzeczy w myśl obowiązującego prawa
- wykrycie nieprawidłowości
- zasady kontroli – bezstronna, kompetentna, efektywna
- kryteria kontroli – legalność i celowość
- rodzaje kontroli – wstępna, faktyczna, następna (po dokonaniu określonego działania)
- lub wewnętrzna i zewnętrzna
8. Administracja publiczna w państwie
Rodzaje administracji ze względu na polityki państwie
Redystrybucja i polityka socjalna
- w większości wypadków charakteryzuje działanie administracji scentralizowanej, jednolitej, powszechnej i
standardowej, opartej na rozbudowanej schematycznej biurokracji, podlegającej silnym naciskom ideologicznym
ze strony partii politycznych oraz silnym naciskom grup interesu
Polityka rozwojowa
- powinna być realizowana w sposób zdecentralizowany
- ma charakter punktowy – dotyczy w różnym stopniu różnych obszarów – i często lokalny
- odnosi się do pojedynczych przypadków
- podstawą dla niej jest poszukiwanie partnerów także poza strukturami władzy publicznej (partnerstwo
publiczno – prywatne; partnerstwo obywatelskie)
- poddawana naciskom politycznym związanym z różnymi interesami np. partyjnymi
Polityka regulacyjna
- wymaga odpowiedniego umocowania ustawowego, jak i efektywnej biurokracji
- podlega przetargowi interesów oraz naciskom ideowym partii politycznych
- może mieć charakter scentralizowany oraz lokalny
Polityka rdzenia
- powinna mieć charakter ponadpartyjny – wynika z racji stanu państwa
- jest powszechna (narodowa) i scentralizowana; standardowa i systematyczna
Administracja publiczna w rozumieniu ustrojowym państwa
a) wskazanie na praktyczną i ogólną odpowiedzialność administracji publicznej - jako struktury władzy
wykonawczej – za rządzenie (czyli tzw. stan spraw państwowych
b) działalność administracji jest wtórna wobec ustawodawstwa (nie jest suwerena i jest uruchamiana wyłącznie
przez wyraźne wskazanie prawne) i odbywa się pod kontrolą sądownictwa
114
c) podkreślenie potrzeby aktywnego działania biurokracji – przez stwierdzenie, że mamy do czynienia nie tylko z
działalnością wykonawczą, ale także organizatorską
d) celem działania administracji publicznej powinna być realizacja interesu publicznego, czyli dobra wspólnego,
którego praktyczny wymiar definiowany jest przez legitymizowane organy państwa demokratycznego w postaci
prawodawstwa
Znaczenie administracji publicznej we współczesnym państwie
Przyczyny wzrostu roli administracji
a) wzrastający stopień komplikacji procesów społecznych, któremu to procesowi towarzyszy wzrost tempa
dokonujących się zmian i ich ścisła wzajemna zależność
b) wzrost znaczenia organizacji jako sposobu na opanowanie rzeczywistości, czego jednym z wymiarów jest wzrost
znaczenia administracji publicznej w regulacji życia społecznego
c) indywidualne i zbiorowe formy aktywności w istotny sposób zależą od regulacji prawnych oraz od woli i
struktur administracyjnych
d) stały wzrost zatrudnienia w administracji publicznej
e) przewaga struktur władzy wykonawczej na władzą ustawodawczą
f) autonomizacja administracji – wzrastający poziom swobody decyzyjnej
Żaden współczesny, w pełni rozwinięty system polityczny nie może osiągnąć wysokiego poziomu
wewnętrznej spójności bez nowoczesnej administracji
- administracja publiczna, jako narzędzie zarządzania państwem, powinna stanowić funkcjonalny mechanizm
wspomagania demokratycznej polityki
- ciągłe reformy struktur administracji publicznej – częste niezadowolenie społeczne z funkcjonowania
administracji w państwie („biurokracja”)
- współczesny model demokracji różni się od klasycznych
Klasyczny model biurokracji – Max Weber
- rozważania o biurokracji powiązał z jej znaczeniem jako niezbędnego narzędzia panowania racjonalnego
- stworzył „typ idealny” sztabu administracyjnego z wyznacznikami – reguły, kompetencje, organy, hierarchia,
fachowość, profesjonalizacja i dokumentacja
Konieczne
- działanie struktur państwa opierać się powinno na ciągłym zobowiązaniu do przestrzegania ustanowionych
zasad prawnych będących zarówno regulacjami technicznymi, jak i normami (reguły)
- procedowani urzędowe oparte powinno być na podziale zadań (kompetencje)
- organ z określonymi kompetencjami
- struktura organów – instancyjność, nadzór i kontrola; możliwość skargi; drogi odwoławcze od decyzji
(hierarchia)
- fachowe (prawnicze) wykształcenie urzędników
- działania urzędowe muszą znajdować potwierdzenie w aktach; wydawanie poleceń na piśmie (dokumentacja)
115
- realizacja przez „biurokratyczny sztab administracyjny” – kierownik (z wyboru; sukcesja) oraz armia
pojedynczych, indywidualnych biurokratów
10 weberowskich zasad sztabu biurokratycznego
1. Urzędnicy są osobiście wolni i posłuszni wyłącznie rzeczowym obowiązkom urzędowym
2. Pracują w trwałej hierarchii urzędowej
3. Mają trwałe kompetencje urzędowe
4. Zostają zatrudnieni na podstawie kontraktu według selekcji, a zatrudnienie, jeżeli nie zachodzą warunki
nadzwyczajne, ma charakter trwały
5. Kryterium ich przydatności do pracy opiera się na kwalifikacjach fachowych
6. Wynagradzani są stałymi pieniężnymi pensjami, które zależą od rangi, a po zakończeniu służby publicznej mają
gwarancję emerytury
7. Pracę w urzędzie traktują jako swój jedyny lub główny zawód
8. Pracując w urzędzie mają jasno określoną drogę kariery (według kryterium wysługi lat, osiągnięć, oceny
przełożonych)
9. W pracy są obdzielenie od środków administrowania, nie mogą zawłaszczyć urzędu
10. Podlegają ścisłej i jednolitej dyscyplinie urzędowej i kontroli
- biurokracja to swego rodzaju techniczna sprawność państwa
Wnioski z modelu weberowskiego
a) oparcie działania na formalnych kompetencjach
- określenie zakresu i zasad administracyjnego egzekwowania władzy przez reguły, które wyznaczają jego
zadania, odpowiedzialność, regularność czynności urzędowych, planowość i decydują o kwalifikacjach
niezbędnych
b) działanie w kontekście hierarchii urzędowej i instancyjności
- urzędnicy pracują w stałych relacjach podrzędności i nadrzędności
c) obowiązek stałego dokumentowania swoich działań
- konieczność powołania biura – miejsca gromadzenia, przechowywania, tworzenia i wydawania dokumentów
d) założenie posiadania przez urzędnika wyszkolenia fachowego
- specjalizacja w administracji
- formalizm administracyjny (potwierdzenie wykształcenia przez standardowe egzaminy, dyplomy i tp.)
e) wyłączność
- praca w biurokracji urzędnika określa cały kontekst życie – jest źródłem jego utrzymania, określa jego pozycję
społeczną wprowadza istotne ograniczenia w życiu pozaurzędowym (np. przepisy antykorupcyjne)
f) „rzemieślniczy” charakter pracy urzędniczej
- znajomość czynności urzędowych zdobywa się poprzez doświadczenie posługiwania się nimi oparte na
wcześniejszej wiedzy
- jako szczególny rodzaj kunsztu
Wyznaczniki reform administracji publicznej
116
- istotne zmiany w XX w. i na początku XXI w.
Przeobrażenia sytuacji międzynarodowej i zmiany w postrzeganiu wagi poszczególnych funkcji państwa
- transformacja w państwach bloku wschodniego po 1989 r. – budowa ustroju demokratycznego (gwarancje
wolności, sprawiedliwości, dążenie do dobra wspólnego)
a) Współzależność państw
- dwa równoległe procesy – globalizacja i integracja gospodarcza – wzajemnie się warunkują, jednocześnie
stanowią swoje uzupełnienie
- integracja – Unia Europejska, NAFTA – ma obronić interesy partykularne przed globalizacją na zasadzie
mechanizmu działającego według tej samej logiki (ponadnarodowej)
- globalizacja oznacza wzmożoną konkurencję między systemami politycznymi i gospodarczymi oraz dużo
większa otwartość na zewnętrzne wstrząsy pochodzące ze źródeł, które znajdują się poza kontrolą państwa
- państwa musza zbudować taki system administracji publicznej, by był on efektywny, minimalizujący koszty –
podnoszący konkurencyjność, zdolny do szybkiej reakcji i kompatybilny z zachowaniami rynkowymi
- wyzwanie zbudowania wspólnej przestrzeni administracyjnej – funkcjonalność prowadzonych polityk
- nacisk harmonizacynjy w krajach członkowskich, przyjmowanie kompatybilnych procedur
- rozbudowa poziomych struktur biurokratycznych
- problem nowego modelu suwerenności
b) Żądania partycypacyjne i demokratyzacyjne
- naciski społeczeństw na powiększenie ich udziału w sprawowaniu władzy
- różny charakter nacisków – ideowy, gospodarczy, technokratyczny, obywatelski, populistyczny
- presja na reformy decentralizacyjne, tworzenie biurokracji otwartej i przejrzystej
c) Kryzys państwa dobrobytu
- recesja, zmiany demograficzne (proces starzenia się społeczeństw), podwyższona presja konkurencyjna
- rozbudowane oczekiwania obywateli – funkcja socjalna państwa (renty, emerytury, zasiłki, opieka zdrowotna)
– wzrost kosztów, droższe technologie
- rozbudzone oczekiwania ludzi co do jakości usług
- konieczność reform budżetowych w państwach – przekonanie o konieczności zmniejszenia interwencji
państwa
- rosnąca presja na przejście od państwa socjalnego do państwa pomocniczego
d) Zagrożenie dla bezpieczeństwa państwa, stabilności i ładu publicznego
- ataki terrorystyczne na świecie
- liczne konflikty etniczne lub napięcia na tym tle
- nierówności społeczne, wykluczenie społeczne, marginalizacja, alienacja – deprawacja, wzrost zachowań
kryminalnych
- niski poziom egzekucji prawa
- presja na wzmacnianie struktur porządkowych w państwie, rozbudowa systemu nadzoru i kontroli
- rosnąca liczba obostrzeń i kontroli zachowań obywateli –
- zaostrzenie porządkowej i ochronnej funkcji państwa
117
Zakres i kierunek reform administracji publicznej
- zależy od tego, jakiego rodzaju oczekiwania kierujemy wobec państwa?
- za wypełnienie jakich zadań rozliczamy administracje publiczną?
- jaki poziom regulacji i stopnia ingerencji w życie obywateli uznajemy za dopuszczalny?
a) wykorzystanie mechanizmów rynkowych i podwyższenie wydajności działania biurokracji
b) decentralizacja uprawnień – elastyczna biurokracja jako cel
c) przejrzystość i otwartość biurokracji
d) postęp informatyczno – technologiczny
Rodzaje reform współczesnej administracji publicznej
a) Wprowadzenie do zarządzania państwem elementów orientacji rynkowej
- wydajność ekonomiczna (ograniczenie wydatków publicznych, otwartość rynku pracy w sektorze publicznym)
- wprowadzenie modelu menedżerskiego w administracji publicznej
- inny sposób zarządzania zasobami ludzkimi – bardziej otwarty i wewnętrznie konkurencyjny
b) reformy decentralizacyjne
c) otwarcie administracji publicznej na obywateli (reformy partycypacyjne)
- osiągnięcie wysokiego poziomu etycznego biurokracji
- zbudowanie kanałów dialogu pomiędzy obywatelami a biurokracją
- zwiększenie podmiotowości obywateli
Przekształcenia kultury działania administracji publicznej
a) Zmiany w zarządzaniu systemem finansów publicznych (budżetem)
b) Zmiany w działaniu służby cywilnej
c) Zmiany w obszarze przejrzystości i jawności działań państwa
d) Zmiany w relacji pomiędzy administracją rdzenia (ministerstwa) a autonomicznymi instytucjami publicznymi
e) Przebudowa instytucjonalna
f) Współpraca z podmiotami prywatnymi
g) Delegowanie kompetencji