การปองกนและควบคมโรคตองอาศยความรความเขาใจเกยวกบ

ธรรมชาตของโรค (Natural history of disease) ซงม 3

องคประกอบหลกซงมอทธพลเกยวของกบการเกดโรคและการกระจาย

ของโรคในชมชนประกอบดวย (1)

1. มนษย (Host)

2. สงทท าใหเกดโรค (Agent)

3. สงแวดลอม (Environment)

Dr. John Gordon เปนผคนคดเปรยบเทยบความสมพนธระหวาง

มนษย สงทท าใหเกดโรคและสงแวดลอมเหมอนการเลนไมกระดก โดย

มมนษยและสงทท าใหเกดโรคเปนน าหนกถวงอยท งสองขางของไม

กระดก และสงแวดลอมเปนฟลครมอยตรงกลาง ความสมพนธทพบ

แบงไดเปน 2 แบบ คอ

1. มความสมดลยระหวางองคประกอบทงสามจะไมมโรคเกดขน 2. มภาวะไมสมดลระหวางองคประกอบทงสาม จะมโรคเกดขน โดยภาวะทไมสมดลยนอาจเกดขนจาก 2.1 สงทท าใหเกดโรค (Agent) มการเปลยนแปลง เชน เช อโรคมเพมมากขนหรอสงทท าใหเกดโรคมความสามารถในการแพรกระจายโรค หรออาจเกดการปรบตวเองเปนพนธ ใหม จะท าใหเกดโรคมากขนได 2.2 มนษย (Host) มการเปลยนแปลงไป เชน ภมคมกนโรคลดลง รางกายออนแอ หรอมความไวตอการตดเชอมากขน เชน เดกและคนชรา มโอกาสเกดโรคตางๆไดงายขน

2.3 สงแวดลอม (Environmental) มการ

เปลยนแปลง เชนในฤดฝนจะมยงลายเพมขน ท าให

อบตการของไขเลอดออกสงขน หรอในคนทมฐานะ

ยากจน (Low Socio-economic) ท าให

รบประทานอาหารไมพอเพยง ท าใหพบ

โรคขาดอาหารไดบอย ในทางตรงขาม ถาเศรษ

ฐานะด หรอรบประทานอาหารมากเกนไปจะท าใหม

น าหนกเพมกอาจท าใหพบโรคความดนโลหตสง

ไขมนในรางกายกสงขนไดเชนกน

ความสมพนธขององคประกอบทงสามน สามารถน าไปใชเปรยบเทยบการเกดโรค ทงโรคตดเช อ และโรคไรเช อ เชนการเกดอบตเหต ซ งปจจบนเปนสาเหตการตายทสงทสด นอกจากนจะพบวามนษยมสวนสงเสรมใหเกดอบตเหตได ถาหากสภาวะของรางกายไมสมบรณ เชน ตาบอดส หรอเมาสรา นอกจากน สภาวะอารมณกจะมผล เชน วยรนใจรอน ท าใหเกดอบตเหตไดบอย สวนสงทท าใหเกดอบตเหต ไดแกรถยนตทวงดวยความเรวสง สภาพของรถยนตไมเรยบรอย สวนสงแวดลอมไดแก ฝนตก ถนนลน หรอแสงสวางไมเพยงพอ กจะสงเสรมใหเกดอบตเหตไดงายขน

ปฏกรยาสมพนธระหวางรางกายมนษยกบตวเช อโรค (

Agent – Host Interaction ) (2) เมอมนษยไดสมผสกบตวเช อโรค จะมผลเกดขนโดย

ตรงทอาจแบงออกไดเปน 3 ประการ คอ

1. เนองจากมจ านวนเชอโรคไมมากพอ และหนทางเขาสตวมนษยไมเหมาะสม หรอมนษยมภมคมกนโรค

โดยเฉพาะ ฉะนนตวเช อโรคจะไมสามารถทจะไป

เจรญเตบโตและเพมจ านวนภายในรางกาย ท าใหเกด

การตดเช อขนได

2. เมอมการตดเช อขน อาจจะเปนการตดเช อทไมแสดงอาการทางเวชกรรมกได ( Subclinical )

3. เมอมการตดเช อและเปนตนเหตท าใหเกดโรคขน แตจ านวนรายปวยดวยโรคทจะเกดขนนนอาจจะผนผวนไปตามพยาธสภาพของตวเช อโรค เชน ในกรณตวเช อโรคเปนเชอประเภท Poliovirus สวนมากรายปวยดวยโรคทเกดจากเชอนมกจะเกดขนในรปแบบของการตดเช อ แตไมปรากฎอาการของโรคไขสนหลงอกเสบอยางเดนชด ( Inapparent infection) สวนการตดเช อดวยเช อ Measles virus รายปวยดวยโรคไขหดจะเกดอาการและอาการแสดงของโรคไขหดอยางเดนชด ยงไปกวานนรายปวยดวยโรคทแสดงอาการออกมาอยางเดนชด ยงมความรนแรงแตกตางกนออกไปอก ตงแตแสดงอาการนอยๆจนถงแสดงอาการอยางรนแรง และผลสดทายของการปวยดวยโรคกยงผนผวนออกไปอก กลาวคอหายจากการเปนโรคกลบฟนคนเปนปกต หรอหายจากการเปนโรคแตมความพการเกดขน หรอไมหายจากการเปนโรคและถงแกความตาย

ในกรณทรายปวยหายจากการปวยดวยโรคตางๆแลว

ผลของการปวยดวยโรคยงมปญหาทส าคญเกดขน

ตามมาภายหลงอก 3 ประการ คอ

1.รายทปวยดวยโรคแลวจะหายกลบคนเขาสสภาพปกต หรอเกดความพการขน เชน ภายหลงปวยดวยโรคไขสน

หลงอกเสบ อาจจะเกดอาการอมพาตตามมาภายหลง

เปนตน

2. ตวเชอยงคงอาศยอยภายในรางกายของรายปวย ไมวาจะ

ปรากฎอยอยางซอนเรนหรออยางเดนชดกตาม สวนมาก

เมอมนษยมการตดเชอแลว สงทหลกเลยงไมไดกคอบคคล

นนจะตองมเช อโรคอาศยอย ซ งอาจจะอาศยอยภายใน

ชวงเวลาสนๆหรอชวงเวลานานๆ ดงนนค าวา “พาหะของ

โรค” ( carrier ) จงน ามาใชเรยกบคคลทมการตดเชอแต

ไมแสดงอาการของโรคออกมาใหเหน และบคคลทเปนพาหะ

ของโรคบางชนด อาจมตวเช อโรคอยภายในรางกายตลอด

ชวตกได แตสวนมากมกจะมเช อโรคอาศยภายในรางกาย

2-3 สปดาหหรอหลายๆเดอน

เชน พาหะของเช อ Poliovirus ,Diphtheria และ

Meningococci เปนตน มการตดเช อบางชนด

เปนการตดเช อแบบซอนเรนอยภายในรางกาย

หมายความวามตวเช อโรคอาศยอยภายในรางกาย

อยางเงยบๆ และการตดเช อแบบนนานๆอาจจะ

ลกลาม และแสดงอาการปวยดวยโรคนนๆขนมากได

บคคลทตดเช อประเภทนจะกลายเปนแหลงเกบเช อท

ส าคญ เชน เช อไวรสของโรค Herpes simplex

และเช อไวรสของโรคไขสกใส เปนตน

3. ปญหานเปนปญหาทส าคญ กลาวคอ

รางกายจะมภมคมกนโรคเกดขนภายหลงจาก

มการตดเช อนนๆแลว แตถาภมคมกนของโรค

ทเกดขนไมสมบรณพอจะท าใหเกดโรคนนซ า

ขนไดอก และบคคลนนจะมการตดเช อของโรค

เดมซ าขนไดอก ซ งอาจแสดงอาการหรอไมก

ได และบคคลนนกจะกลายเปนแหลงเกบเช อ

ซ งพรอมทจะแพรกระจายเชอไปยงบคคลอนได

การปองกนของรางกายมนษย (Host Defenses)

รางกายมนษยเปรยบไดเหมอนกบเปนปอมปราการทแขงแรง

ซงมตวเช อโรคหลายรอยหลายพนชนดเปนศตรทลอมรอบ

เพอทจะหาทางเขาโจมต หรอหาชองทางเขาสรางกาย

มนษย ทงนจะขนอยกบลกษณะความรนแรงของเชอโรค

และกลไกของรางกายทงดานกายวภาค และสรรวทยาทจะ

ปองกนไมใหปวยดวยโรคตางๆ

1. ดานกายวภาค ผวหนงทหอหมรางกายมนษยและเยอมก

(Mucous membrane) ทบทางเดนและทอตางๆของ

รางกาย จะปองกนมใหตวเช อโรคตางๆและสารมพษทอย

ภายนอกรางกายบกรกเขาสภายในรางกาย ผม ตอมเหงอ

และไขมนใตผวหนง จะมาท าหนาทปองกนแรงทจะมากระทบ

กระแทก และชวยควบคมอณหภมของรางกายใหอยใน

สภาพปกต นอกจากนตอมเหงอยงจะหลงน าเหงออกมาบน

ผวหนงซงมฤทธท าลายตวเชอโรคได

2. ดานสรรวทยา ความรสกตางๆของมนษย

จะท าหนาทใหมนษยสามารถหลกเลยง

อนตรายตางๆได เชน การไดกลนเหมนจะกลน

หายใจไดทนท การไอ จาม จะท าหนาทขบสง

แปลกปลอมใหหลดออกไปจากระบบทางเดน

หายใจ

3. การตอสกบตวเช อโรค รางกายมนษยจะม

กลไกการปองกนอยหลายประการ ทจะตอสกบ

การบกรกของตวเช อโรคทจะเขาสภายใน

รางกาย การอกเสบจะเปนกลไกแรกทจะตอส

กบตวเช อโรค โดยอวยวะหรอเนอเยอทเช อโรค

เขาไปอาศยอย จะแสดงการสนองตอบ การ

อกเสบจะเปนการแสดงสนองตอบของรางกาย

ทจะพยายามหอมลอมตวเช อโรคไว มให

แพรกระจายไปยงสวนตางๆของรางกาย และ

จดการท าลายตวเช อโรคนน

การปองกนโรคแบงออกเปนระดบตางๆ ได 3 ระดบ ตามระยะตางๆของโรคดงน คอ 1. การปองกนขนทหนง ( Primary prevention ) การปองกนขนนเปนการปองกนในระยะทยงไมมโรคเกดขน โดยการก าจดหรอลดสาเหตทท าใหเกดโรค ทงนเพอทจะปองกนไมใหเกดอาการหรออาการแสดงของโรคเกดขน โรคทเกดขนอาจแยกออกไดเปนสองกลมใหญตามสาเหตทท าใหเกดโรค คอ

- กลมโรคทเกดจากสาเหตอยางเดยว ( Single

factor) ไดแกโรคตดเช อตางๆ เชน โรคคอตบ โรคไอ

กรน วณโรค เปนตน

- กลมโรคทเกดจากสาเหตหลายอยาง ( Multiple

factors ) ไดแกโรคไรเช อตางๆ เชน โรคหวใจโคโรนาร

โรคมะเรงตางๆ เปนตน

โรคตดเชอมกมวธการปองกนและควบคมทไดผลดกวาโรคไรเช อ

ความส าเรจของงานสาธารณสขในอดตในประเทศทพฒนาทงหลายก

เปนผลเนองมาจากการปองกนขนแรกนเองโดยการปรบปรงและแกไข

เชน งานอนามยสงแวดลอม การใหภมคมกนโรค และการสงเสรม

สขภาพ เปนตน

ปญหาทเผชญหนาประเทศทพฒนาทงหลายขณะน กคอโรคไรเช อ

ไดแก โรคหวใจ โรคมะเรง และอบตเหตตางๆ สวนปญหาทเผชญหนา

ประเทศทก าลงพฒนาทงหลาย ไดแก โรคตดเชอ เปนสวนใหญ

การปองกนระยะแรกเพอไมใหโรคเกดขน จะตองมงไปท ระยะมความไว

ตอการเกดโรค ( Stage of susceptibility

โดยถอหลกดงน คอ

1. เปลยนความไวตอการเกดโรค ( Susceptibility ) ของประชากร เชน การฉดวคซนปองกนโรค การ

ปรบปรงแกไขภาวะโภชนาการใหดขน

2. ลดโอกาสผทมความไวในการเกดโรค

(Susceptibility individual ) ทจะไปสมผสโรค

3. ก าจดหรอลดสาเหตทจะท าใหเกดโรค

การปองกนขนแรกน ประกอบดวยงานทส าคญดงน คอ Ø การสงเสรมสขภาพ ( Health promotion) การสงเสรมสขภาพนบเปนการปองกนทส าคญมากอนหนง เพอเสรมสรางใหรางกายมความสมบรณทงรางกาย จตใจ และสงคม ชวยสนบสนนงานปองกนในระดบอนๆใหดขน งานสงเสรมสขภาพประกอบดวยงานตางๆ เชน งานสขศกษา, งานโภชนาการ, งานสขวทยาสวนบคคล, งานอนามยสงแวดลอม, งานสขาภบาล, งานวางแผนครอบครว, งานอนามยแมและเดก และงานสขวทยาจต

Ø การคมกนเฉพาะ ( Specific protection) การคมกนเฉพาะเปนการปองกนสาเหตของโรคโดยตรง

ในชมชน อาจท าไดโดยการฉดวคซนเพอเพมภม

ตานทานโรค การก าจดสาเหตของโรคโดยตรง และการ

ควบคมพาหะน าโรค

2. การปองกนขนทสอง ( Secondary prevention)

การปองกนในระยะนเปนการปองกนเมอโรคไดเกดขนแลว

เพอทจะลดความรนแรงของโรค ปองกนการแพรกระจายของ

โรค หยดยงการด าเนนการของโรค ชวยลดระยะเวลาการ

เจบปวยและลดระยะการตดตอของโรค การปองกนระดบน

สวนใหญจะกระท าในระยะกอนมอาการ และขณะมอาการ

ของโรคเกดขน การปองกนขนทสองนไดแกการวนจฉยใน

ระยะแรกเร มและใหการรกษาทนท ( Early diagnosis

and prompt treatment) ซงประกอบดวย

Ø การคนหาผปวยในระยะทยงไมมอาการ ( Early

detection of asymptomatic cases) การคนหาผปวยทยงไมมอาการ สวนใหญตรวจพบไดโดย

การตรวจคดกรองโรค ( Screening of diseases)

เชน

- การตรวจวดความดนโลหตในการตรวจสขภาพ

ประจ าปของพนกงาน

- การตรวจภาพรงสปอดเพอดวณโรค และมะเรงปอด

- การตรวจระดบน าตาลในเลอดเพอตรวจด

โรคเบาหวาน

Ø การวนจฉยผปวยไดอยางรวดเรวเมอพบวามอาการ (

Early diagnosis of symptomatic cases ) การตรวจรางกาย การตรวจทางหองปฏบตการ และการ

ทดสอบตางๆ ควรท าโดยเรวและท าอยางมประสทธภาพ

ทงนเพอจะไดท าการรกษาไดทนทวงท ลดระยะเวลาของ

โรค ผปวยหายเรวขน ชวยปองกนและลดความพการ

ตลอดจนภาวะแทรกซอนทจะเกดขน ในกรณทเปนโรค

ตดเช อกชวยปองกนโรคไมใหแพรกระจายไปสบคคลอน

ดวย

3. การปองกนขนทสาม ( Tertiary prevention ) การปองกนขนนเปนการปองกนในระยะมความพการ

หรอปวยมาก ( Stage of disability or

advance disease) การปองกนขนนเปนการชวยลดภาวะแทรกซอนของโรค ลดความพการของโรค

ตลอดจนผลเสยตางๆ ทจะตามมาภายหลงจากการเปน

โรค การปองกนระยะนเปนการปองกนในขณะทโรค

เปนมากแลว นบวาเสยงตออนตรายและไดผลนอยกวา

การปองกนสองระดบแรก การปองกนระยะทสาม

ประกอบดวย

Ø การก าจดความพการ ( Disability limitation) การก าจดความพการนบวาเปนสงส าคญในการรกษาพยาบาลผปวย การทจะสามารถก าจดหรอลดความพการได

Ø การฟนฟสขภาพ ( Rehabilitation ) การฟนฟสภาพของผปวยเพอใหไดมโอกาสใชสวนพการนนใหเกดประโยชนมากทสด สามารถด ารงชวตอยในสงคมไดโดยไมเปนภาระแกสงคมมากนก ท าใหผปวยพการสามารถจะมชวตอยอยางคนทวไป หรอใกลเคยงคนทวไปมากทสดทงทางรางกาย จตใจ และสงคม ผปวยทพการควรจะชวยตนเองในการประกอบกจวตรประจ าวนได สามารถใช เคร องชวยความพการ เชน แขนเทยม ไดถกตอง และคลองตว ตามความพการทตนมอย

ประเภทของผปวยทจ าเปนตองรกษาทางดานฟนฟ

สขภาพ อาจแบงออกได 5 ประเภท คอ

1. ความผดปกตทางประสาทและกลามเนอ ( Neuro-

muscular disorders ) เชน โรคโปลโอ ,โรคเสน

เลอดสมองตบตน

2. ความผดปกตทางกระดกและกลามเนอ (

Musculo-skeletal disorders ) เชน โรคขอตางๆ

3. พวกทโดนตดแขนและขา ( Amputees)

4. ความผดปกตทางหวใจและปอด ( Cardio-

pulmonary disorders) เชน โรคหวใจโคโรนาร ,

โรคปอดเร อรง

5. อนๆ เชน หวไหลขด ( Frozen shoulder )

งานทางดานฟนฟสขภาพของผปวย มดวยกนหลายอยาง เชน - กายภาพบ าบด ( Physical therapy ) การใชเคร องมอตางๆในการชวยบ าบดรกษาผปวยทพการ - กจกรรมบ าบด ( Occupational therapy ) การฝกผปวยทมปญหาเกยวกบความละเอยดออน เชน การใชมอ การใชแขนขาเทยม - อาชวะบ าบด ( Vocational therapy ) การฝกผปวยเกยวกบงานอาชพทเคยท าอย หรอหางานใหมทเหมาะสมให - อรรถบ าบด ( Speech therapy ) ตรวจสอบความพการเกยวกบการพด และปญหาเกยวกบการตดตอ

- การฟนฟสภาพทางจต ผปวยทมความพการทางกาย ยอมมปญหาทางจตมากกวาบคคลทวไป จ าเปนตองใหความชวยเหลอทางดานจตใจ วธการชวยฟนฟสภาพทางจต เชน v สงเสรมเอาใจชวย เชน พดใหก าลงใจใหเกดความสบายใจ หายวตกทกขรอนกบความพการของตวเอง v แนะน าและอธบายใหเขาใจสภาพความจรงตางๆ v ใหเรยนรความจรงตางๆดวยตวของตวเอง v เสรมสรางความเชอมนใหกบตนเอง - การฟนฟสภาพทางสงคม ตดตามผปวยทพการ ผปวยโรคจตโรคประสาท หรอโรคทสงคมรงเกยจ ฝกอาชพทเหมาะสม และหาทางใหสงคมยอมรบผปวยกลบคนสชมชน

แนวทางในการปองกนโรค ควรจะไดด าเนนการตามขนตอน

ตางๆของการปองกนโรค โดยเฉพาะในการปองกนขนทหนง

( Primary prevention) ควรรบด าเนนการปองกน

กอนทจะมพยาธสภาพเกดขน หรอกอนทพยาธสภาพนนจะ

เปลยนแปลงกลบคนสปกตไมได แนวทางในการปองกนโรค

ประกอบดวยสงตอไปน คอ

1. หาจดทจะด าเนนการเพอตดสายใยของการตดตอ (

Chain of transmission )

2. ท าการเปลยนแปลงแกไขสงแวดลอมใหถกสขลกษณะ

และอนามย

3. ท าการปองกนขนแรกขณะทโรคยงไมเกดขนดกวา

ท าการปองกนขนทสอง ซ งโรคเกดขนแลว

4. ด าเนนการก าจดหรอลดปจจยทเสยงตอการเกดโรค

หรอปจจยเสยงของโรคและปจจยทกระตนใหเกดโรค

5. หยดยงการด าเนนการของโรคโดยใหการรกษาพยาบาลอยางรวดเรว และมประสทธภาพเพอลด

ภาวะแทรกซอนของโรค

ในการปองกนและควบคมการระบาดของโรคตางๆ ทง

โรคตดเช อ (Infectious diseases) และโรคไรเช อ

(Non- Infectious diseases) อาศยพนฐานเกยวกบสาเหตของโรค และความสมพนธของ

องคประกอบทงสาม คอ Host, Agent และ

Environment เปนหลกในการวางมาตรการการ

ปองกนและควบคมโรคไดดงน (1)

1. การเฝาระวงโรค (Disease surveillance)

2. สขศกษา (Health Education)

3. การปองกนการกระจายของโรค (Preventing

spread) 4. การใหภมคมกนแกมนษย (Increasing the

resistance of the new host) 5. การรกษาใหทนทวงท เพอลดผลการเจบปวดให

นอยลง (Minimizing the ill effect of cases

that have not been prevented)

การเฝาระวงโรค (Disease surveillance) การเฝาระวงโรค หมายถง การเฝาสงเกต และพจารณา

อยางตอเนองเกยวกบการเกดและการแพรกระจายของ

โรคในทกๆดานทมสวนส าคญตอการควบคมโรคอยางม

ประสทธภาพ ขนตอนส าคญของการการเฝาระวงโรค

ประกอบดวย

1. การรวบรวมขอมลทางดานระบาดวทยา

2. การประเมนผลขอมล

3. การรายงานเกยวกบสถานการณของโรค

ถงแมวาขอมลทไดจากการเฝาระวงโรคจะต ากวาความเปน

จรง แตกมประโยชนในแงของการเฝาสงเกตการ

เปลยนแปลงของโรคในชมชน ซงสามารถน าไปใชปรบปรง

ประสทธภาพในการปองกนและควบคมโรคใหไดผลด โดย

ขอมลเหลานจะเปนพนฐานในการคนพบภาวะการระบาด

ของโรคไดอยางรวดเรว โดยมหลกเกณฑวา ถาอตราปวย

ของโรคเพมขนมากกวา Mean + 2 standard

deviation ของโรคนนถอวามการระบาดของโรคนน และ

จะไดรบการด าเนนการวางแผนในการปองกนและควบคม

โรคไดทนทวงท

สขศกษา (Health Education) สขศกษา หมายถง ขบวนการและวธการทงหมดทจะท า

ใหประชาชนไดรเกยวกบการปองกนโรค สงเสรม

สขภาพ สรางทศนคตในทางรบผดชอบพรอมทง

เปลยนแปลงพฤตกรรมไปในทางทท าใหเปนผทม

สขภาพด ดงนนการใหสขศกษาแกประชาชนหรอ

ชมชน จะเปนสงส าคญประการหนงทจะท าใหการ

ควบคมและปองกนโรคตางๆประสบผลส าเรจอยางถาวร

การควบคมโรคทเกดจากการตดเช อนน สามารถท าไดโดยการกวาดลางแหลงเกบเช อโรคตางๆเพอปองกนไมใหเช อโรคนนถายทอดไปยงบคคลอนๆได ซ งการปองกนการกระจายของโรคมหลายวธ คอ 1. การก าจดแหลงเกบเชอโรค (Reservoir eradication) ถาสตวเปนแหลงเกบเช อโรค วธการก าจดทดทสดกคอฆาสตว นนเสย แตถามนษยเปนแหลงเกบเช อโรค การก าจดเช อโรคอาจด าเนนการโดยใหยาปฏชวนะตางๆเขาไปฆาเช อโรคนนๆ หรอในบางคร งอาจจะตองด าเนนการผาตดเพอน าแหลงเกบเชอออกจากรางกาย เชน การตดถงน าดออกเพราะเปนแหลงเกบเช อโรคไทฟอยด หรอในกรณเปนมะเรงในระยะเร มแรก ถาเราสามารถตดสวนทเปน ออกไดหมดกสามารถปองกนการกระจายของโรคในตวผปวยได

2. ลดการตดตอใหนอยลง (Reduce Communicability) โดยการใหการรกษาทถกตองและทนทวงท กเทากบเปนการปองกนไมใหโรคระบาดตอไปได เชน การฉดยาเพนนซลนใหแกผปวยซฟลส หรอการใหการรกษาโรควณโรคจะท าใหลดการกระจายไปยงผอนได 3. การแยกแหลงเกบเชอโรค (Segregation of the reservoir) หมายถง การแยกบคคลหรอสตวทเปนโรคออกไปจากชมชน ดงนนแมเชอโรคสามารถทจะออกจากแหลงเกบเชอโรคได แตกไมสามารถไปตดตอบคคลอนได วธทใชอยไดแก

Ø การแยกกก (Isolation) หมายถงการแยกบคคลทปวยออกจากชมชนจนกวาบคคลนนจะไมมการตดเชอ และไมแพรกระจายเชอโรคไปยงบคคลอน การทจะพสจนไดวาผปวยพนระยะการตดตอของโรคหรอไม ท าไดโดยการน าอจจาระ ปสสาวะ เสมหะ เลอด ฯลฯ มาตรวจหาเชอซ งขนกบวาจะเปนโรคชนดใด เชน อหวาตกโรคเมอน าอจจาระมาตรวจหาเชอ จะตองไดผลเปนลบ 3 คร งตดตอกนจงจะเลกการแยกกกได โรคบางโรคทเกดเนองจากเชอไวรส เชน หด อสกอใส ไมสามารถตรวจทางหองปฏบตการได การตดสนวาควรจะแยกกกนานเทาใดนน มกจะอาศยประสบการณและความช านาญเปนเคร องตดสน

Ø การกกกน (Quarantine) หมายถงการแยกบคคลหรอสตวทไปสมผสกบผปวย การสมผสนจะกอใหเกดการเสยงทจะเปนโรค จดประสงคของการกกกนน จะกกไว ในชวงระยะเวลาฟกตวของโรค (Incubation period) เมอพนระยะฟกตวของโรคแลว ถาไมมอาการหรอผลการชณสตรโรคใหผลลบ กควรจะเลกกกกนได 4. การคนหาผเปนพาหะของโรคทไมแสดงอาการ (Asymptomatic case finding) อาจท าไดโดยการตรวจชนสตรโรคผทสงสย เชน ตรวจอจจาระในรายทสงสยวาเปนไทฟอยด หรอตรวจเลอดในรายทสงสยวาเปนโรคมาลาเรย

5. การปรบปรงสขาภบาลสงแวดลอม (Environmental sanitation) เนองจากสงแวดลอมเปนองคประกอบท

ส าคญในการกอใหเกดโรคอยางหนง เพราะเชอโรคทออกจากแหลงเกบกกเชอโรคนนสามารถทจะอาศยอยในสงแวดลอมไดในชวงเวลาตางๆกนแลวแตชนดของเชอโรค เชน ไขของพยาธ เช อบาดทะยกอาจอยในดนไดเปนเวลาหลายๆป ฉะนนการปรบปรงสขาภบาลสงแวดลอมดวยการควบคมองคประกอบตางๆอนเปนสงแวดลอมทางกายภาพ (Physical Environment) กจะเปนการแพรกระจายของเชอโรคได การปรบปรงสขาภบาลสงแวดลอมเกยวกบการปองกนและควบคมโรคมอยหลายชนดดวยกน คอ

5.1 การท าลายเชอ (Disinfection) เปนการท าลายเชอท

ออกมาจากแหลงเกบเช อ เชน ปสสาวะ อจจาระ น ามก น าลาย ฯลฯ ของผปวย การท าลายเชอโรคอาจท าไดโดยการใชวธการทางฟสกส หรอ เคม เชน การเผา หรอการใชน ายาฆาเช อ 5.2 การควบคมแมลง (Insect vectors control) เนองจากแมลงเปนพาหะในการน าเช อโรคเปนอยางด คอ การถายทอดเชอทางกลไก (Mechanical transmission) เชน แมลงวนน าเช ออหวาตกโรค และ การถายทอดเชอทางชวภาพ ( Biological transmission ) เชน ยงน าเช อไขมาลาเรย, หมดน าเช อกาฬโรค ฯลฯ การควบคมแมลงแตละชนดมวธการตางๆกน แลวแตชนดและระยะเวลาด าเนนการ โดยสรปแลว การควบคมแมลงสามารถด าเนนการโดย

5.2.1 Mechanical control เชน การใชกบดก

หรอการปรบปรงสขาภบาลสงแวดลอม

5.2.2 Chemical control โดยการใชยาฆาแมลง

5.2.3 Biological control การใชสงมชวตชวย

ก าจด

5.2.4 Personal control การระวงปองกนตนเอง

5.3 การก าจดน าโสโครก ( Sewage disposal ) น าโสโครก (Sewage Wastewater ) หมายถงสงปฏกลทเปนของเหลวซงเกดจากการใชน าในกจกรรมตางๆของชมชน ซงอาจเปนของเสยทเปนของเหลว หรอของเสยทมน าพาไป เชน น าทน าสงขบถายของคนและสตว น าทงจากบานเรอน อาคารรานคา โรงงาน ฯลฯ และรวมถงน าฝนท

ไมไดรองรบไวใชประโยชน ปกตถาไมมการก าจดน าโสโครกใหถกหลกสขาภบาล อาจกอใหเกดปญหาตางๆซงมผลทงทางตรงและทางออมตอการสาธารณสขดงน 5.3.1 กอใหเกดการปนเปอนในสงแวดลอม ซงจดเปน Dysgenic factor 5.3.2 กอใหเกดแหลงเพาะพนธของเช อโรคแมลง และสตวน าโรค

5.3.3 ท าใหเกดสภาพทไมนาดและเกดกลนทนารงเกยจ 5.3.4 กอใหเกดการสญเสยทางเศรษฐกจทงทางตรงและทางออม น าโสโครกทไดรบการปรบปรงคณภาพแลวสามารถก าจดไดโดย - ปลอยลงสแหลงน า ( Disposal into water ) - ปลอยลงสผวดน ( Disposal onto the ground ) - การก าจดใตผวดน ( Subsurface irrigation ) วธน

สามารถใชส าหรบน าทงทผานการตกตะกอนขนแรกแลว เชน น าทงจากถงเกรอะ ( Septic tank )

5.5 การสขาภบาลอาหาร ( Food sanitation ) หมายถง การจด

และควบคมอาหารใหสะอาดปลอดภยจากเชอโรค สารพษของเชอโรค

พยาธ และสารเคมทเปนพษตางๆ ซ งเปนอนตราย หรออาจเปน

อนตรายตอการเจรญเตบโตของรางกาย สขภาพอนามย และการ

ด ารงชวตของมนษยซ งท าไดโดยการควบคม และแกไขสงแวดลอม

ตางๆทเกยวของกบอาหาร เชน สถานทประกอบอาหาร สงทจะน ามา

เปนสารอาหาร เคร องมอเคร องใชในการประกอบอาหารและผประกอบ

อาหาร เพราะถาการสขาภบาลไมดจะกอใหเกดการปนเปอนของเชอ

โรค หรอสารพษในอาหารไดท าใหอาหารไดท าใหอาหารขาดคณภาพ

และอาจเปนโทษตอรางกายได

5.6 การก าจดสงขบถายมนษย ( Disposal of

humanwaste ) สงขบถายมนษย (

Humanwaste, Excreta ) หมายถงสงปฏกลทขบ

จากรางกาย ซงรวมถง ปสสาวะ,อจจาระ,เหงอ,น ามก

,น าลาย แตสวนใหญอจจาระและปสสาวะเปนปญหา

ส าคญ และจ าเปนในแงของการควบคมโรค เพราะถา

ก าจดไมถกตองตามหลกสขาภบาล จะท าใหเกดการ

ปนเปอนสงแวดลอม เชน พนดนและแหลงสาธารณะอก

ทงเปนแหลงใหแมลงวางไข ซ งเปนพาหะน าโรคสมนษย

ได

5.7 การก าจดขยะมลฝอย ( Refuse disposal ) ขยะมลฝอยหมายถง สงปฏกลทอยในรปของ ของแขง

อาจมน าหรอความชนตามมาดวยจ านวนหนง ปญหา

สาธารณสขทเกดจากขยะมลฝอยไดแก เปนแหลงเพาะ

พนธ ของเชอโรค แมลงและสตวน าโรคตางๆ อกทงยง

อาจกอใหเกดบาดแผลโดยตรงดวย ดงนนการก าจดขยะ

ฯทถกหลกสขาภบาลจงเปนแนวทางในการควบคมโรค

ไดทางหนง

ภมคมกนในมนษยเราสามารถท าใหเกดขนไดโดยการฉดสารบางอยางเขาไปในรางกายมนษย ( Immunization ) ท าใหเกดภมคมกนขน มอย 2 ชนด 1. Active Immunization คอ การใหภมคมกนโดยการฉดเอาตวเชอโรค หรอผลตผลของเชอโรค ซงท าใหความรนแรงของตวเชอโรคหรอพษของตวเชอโรคลดนอยลงเขาไปในรางนกายมนษย รางกายจะถกกระตนใหสรางภมตานทาน ( Antibodies ) ขนมา ซงภมตานทานน

สามารถตอตานการตดเชอทเกดขนจากตวเชอโรคชนดท

เราใหเขาไปในรางกายได ซ งสามารถแบงเปน 2 พวก คอ

1.1 วคซนทประกอบดวยเชอทงตว ซ งอาจเปน

Ø วคซนตวตาย( Killed vaccine) วคซนประเภทน

ท าไดโดยการเลยงจลชพใหไดจ านวนมากพอแลว ฆา

จลชพเหลานดวยสารเคม เชน

- วคซนปองกนโรคไอกรน (Pertussis vaccine)

- วคซนปองกนโรคไขรากสาดนอย ( Typhoid

vaccine)

Ø วคซนตวออนฤทธ ( Attenuated – live

vaccine) วคซนชนดนท าจากการน าจลชพทเลยงมาผานกรรมวธตางๆ จนไดจลชพเช อสายทมพษออนไม

กอใหเกดโรค แตไมสามารถเพมจ านวนในรางกายได

และสามารถกระตนใหรางกายสรางภมตานทานได เชน

- วคซนปองกนโรคไขสนหลงอกเสบ (Attenuated-

live Oral Poliomyelitis vaccine) - วคซนปองกนโรคหดเยอรมน ( Rubella virus

vaccine) - วคซนปองกนวณโรค (BCG vaccine)

1.2 วคซนทเปนสวนประกอบของเชอทใชกนมากไดแก Toxoid ตางๆวงท ามาจาก Exotoxin น ไปผานขบวนการท าลายพษทจะกอใหเกดโรคโดยใชสารเคม ซ งวคคซนชนดน

สามารถกระตนใหรางกายสรางภมตานทานพษ Antitoxin ขนได เชน - วคซนปองกนบาดทะยก ( Tetanus toxoid ) - วคซนปองกนโรคคอตบ ( Diphtheria toxoid ) 2. Passive Immunization คอการท าใหภมคมกนโรคโดยการฉดเอาผลตผลของสตวหรอของมนษยทเราทราบวามภมตานทานตอการเกดเชอนนๆเขาไปในรางกายมนษย

การรกษาใหทนทวงทเพอลดผลการเจบปวดใหนอยลง (

Minimizing the ill effect of cases that

have not been prevented ) เปนการปองกนขนทสอง ( Secondary

prevention ) เมอโรคไดเกดขนแลว เพอทจะลดความรนแรงของโรคปองกนการแพรกระจายของโรค

หยดยงการด าเนนการของโรค ชวยลดระยะเวลาของ

การเจบปวย ลดระยะการตดตอของโรค

ดงนนการวนจฉยผปวยไดอยางรวดเรวเมอพบมอาการ ( Early Diagnosis of Symptomatic cases) โดยอาศยการตรวจรางกายและการทดสอบทางหองปฏบตการอยางรวดเรวและมประสทธภาพ จะชวยใหท าการวนจฉยและรกษาไดทนทวงท ซ งจะชวยลดระยะเวลาของโรค ท าให ผปวยหายเรวขน เปนการชวยปองกน และลดความพการ ตลอดจนภาวะแทรกซอนทจะเกดขน ซ งถาเปนโรคตดตอกจะชวยปองกนโรคไมใหแพรกระจายไปสบคคลอนดวย

โรคตดตอและโรคไมตดตอสามารถแบงกลมไดหลายวธ

ดวยกน เชน แบงตามสาเหตของโรค เปนโรคตดเช อและ

โรคไมตดเช อ แบงตามความสามารถในการแพรกระจาย

ของโรค หรอแบงตามระยะเวลาของโรคเปนโรค

เฉยบพลนและโรคเร อรง

โรคตดเช อ ( infectious disease ) หมายถง โรคท

คนหรอสตวปวยจากการตดเช อโรค ซงไดแก เช อ

แบคทเรย ไวรส หนอนพยาธ ปาราสต เช อรา เปนตน

โรคตดเช อเกอบทกชนดสามารถแพรตดตอไปสผอนได

ทงโดยทางตรงจากการสมผสอยางใกลชด และทางออม

โดยผานทางสตว เชน ยง หรอสงของ เชน น าหรอ

อาหาร

โรคตดตอ ( communicable disease ) จงหมายถงโรคทเกดจากเชอโรคหรอพษของเชอโรคชนด

ใดชนดหนง ถายทอดจากคน สตว แมลง ทมเช อไปส

คนปกต

โรคไมตดตอ ( non-communicable disease ) หมายถงโรคทกอใหเกดพยาธสภาพในคน โดยทสาเหต

หรอพยาธสภาพทเกดขนไมสามารถถายทอดหรอตดตอ

ไปสบคคลอน ทงโรคตดเช อและโรคไมตดเช อ หากเกดพยาธสภาพ

เปนระยะเวลานาน จะเรยกวา เปนโรคเร อรง ตวอยางโรค

ตดเช อทเร อรงไดแก วณโรค โรคเร อน สวนตวอยางของ

โรคไมตดเช อทเปนเร อรง ไดแก โรคเบาหวาน โรคหวใจ

โรคความดนโลหตสง โรคมะเรง เปนตน

โรคตดตอยงสามารถแบงเปนกลมตามสภาพของปญหาในขณะใดขณะหนง เชน ในปจจบนสามารถแบงเปน 6 กลม คอ 1. โรคตดตอทเปนสาเหตการตายทส าคญของประเทศ ( diseases of high mortality) ไดแก ไขมาลาเรย วณโรค ปอดบวม อจจาระรวง และโรคเอดส 2. โรคตดตอทเปนสาเหตการเจบปวยทส าคญของประเทศ (diseases of high morbidity) ไดแก โรคหนอนพยาธ โรคอจจาระรวง โรคไขเลอดออก และกามโรค

3. โรคตดตอทยงเปนปญหาอยในบางพนท (endemic sporadic diseases) เชน อจจาระรวงอยางแรง ไขสมองอกเสบ โรคเทาชาง 4. โรคตดตอทมอบตการณต าและก าลงใกลจะหมดไป (diseases of low prevalence) เชน โปลโอ คอตบ ไอกรน บาดทะยก โรคเร อน และพษสนขบา 5. โรคตดตอทไมมรายงานในประเทศไทยแลว (eradicated diseases) ไดแก ไขทรพษ กาฬโรค และคดทะราด 6. โรคตดตอทเปนปญหาใหม (emerging or re-emerging diseases) ไดแก วณโรคทดอตอยารกษาหลายชนด โรคเทาชาง โรคเอดส และโรคอนๆทอาจเกดการแพรระบาดได เชน อโบลา กาฬโรค ไข เหลอง เปนตน

1. โรคตดตอน าโดยแมลง

2. โรคตดตอจากการสมผส

3. โรคตดตอทปองกนไดดวยวคซน

4. โรคตดตอทวไป หรอโรคตดตออนๆ

โรคไมตดตอแบงออกเปน 4 กลม ตามสาเหตปจจยทท า

ใหเกดโรค ดงน

1. กลมพฤตกรรมสงคม หมายถง โรคไมตดตอทม

สาเหตจากการด าเนนชวตหรอวถชวต (life style)ท

เสยงตอการเกดพยาธสภาพของรางกายและท าใหเกด

การเจบปวยหรอเสยชวต เชน โรคตบแขงและโรคพษ

สราเร อรงจากการดมสรา โรคปอดหรอหลอดลมจาก

การสบบหร เปนประจ า เปนตน

2. กลมสงแวดลอม หมายถงโรคตดตอทมสาเหตจากสงแวดลอมทเปลยนแปลงไป กอใหเกดมลภาวะเปนพษขน และท าอนตรายตอรางกาย เชน โรคจากการสมผสสารกมมนตรงส โรคทางเดนหายใจจากการสดสารเคมในโรงงานอตสาหกรรม โรคจากพษสารตะกว 3. กลมพนธกรรม หมายถง โรคไมตดตอทเปนความผดปกตภายในรางกายทเปนผลมาจากการรบเอาลกษณะทางกรรมพนธจาก บดา-มารดา เชน โรคทาลสซเมย โรคเบาหวาน 4. กลมอนๆ ทไมสามารถจดเขาใน 3 กลมขางตน เชน โรคลมชก โรคพการแตก าเนดโดยไมไดเปนจากพนธกรรม รวมทงโรคทมสาเหตมากกวา 1 กลม เชน การตดสารเสพตด ซ งเปนจากพฤตกรรมและสงแวดลอม เปนตน

การปองกนและควบคมโรคระหวางประเทศ

สวนใหญด าเนนการเฉพาะทเกยวกบโรคตดตอ เพราะ

มงเนนทจะปองกนการแพรระบาดของโรค มาตรการท

ส าคญประกอบดวย การด าเนนการตอนกทองเทยว ผ

อพยพสนคา สตว และผลตภณฑจากสตว ตลอดจนวธการ

เดนทางโยกยาย หรอการล าเลยงสงของดงกลาว ทงนเพอให

เปนไปตามกฎหมายโรคตดตอระหวางประเทศซงก าหนดขน

โดยองคการอนามยโลก หรอตามกฎหมายในแตละทองท

รวมทงการปกปองประชาชนจากโรคซงมชกชมในประเทศ

หนง ไมใหแพรระบาดเขาประเทศอนๆ

โดยมการก าหนดความส าคญของการรายงาน ทงการ

รายงานผปวยและรายงานการระบาด โดยแบงโรคออกเปน

5 ประเภทดวยกน คอ

ประเภทท 1 โรคททกประเทศตองรายงาน ซงหมายถง

โรคตดตออนตราย 4 โรค คอ อหวาตกโรค ไขทรพษ กาฬ

โรค และไขเหลอง รวมทงโรคอนๆทองคการอนามยโลก

ก าหนด

ประเภทท 2 โรคทมกจะตองรายงานเมอเกดขน ไมวาทใด

เพอความรวดเรวในการควบคมโรค เชน คอตบ

ประเภทท 3 โรคทก าหนดใหรายงานเปนบางทองท ทเปน

แหลงระบาด

ประเภทท 4 โรคทไมตองรายงานเกยวกบผปวย แตให

รายงานการระบาด เชน โรคอาหารเปนพษ

ประเภทท 5 โรคทไมจ าเปนตองรายงาน ไดแก โรคหวด ขอมลดงกลาวจะชวยใหประเทศตางๆสามารถรบ

สถานการณ ความรนแรงและประสทธผลของงาน

ควบคมโรค และจดเตรยมมาตรการรองรบการระบาด

ตอไป สวนกจกรรมการปองกนและควบคมโรค จะเปนไปตาม

แนวทางของแตละประเทศทก าหนดขน ซ งมกจะองจาก

ค าแนะน าขององคการอนามยโรค

การปองกนและควบคมโรค ตองอาศยความรพนฐาน

เกยวกบธรรมชาตของโรค และปจจยสามทางระบาด

วทยา ไดแก โฮสท สงแวดลอม และสงทท าใหเกดโรค

จดทเขาด าเนนการปองกนและควบคมโรคมสามระดบ

ไดแก การปองกนขนทหนง การปองกนขนทสอง และ

การปองกนขนทสาม การปองกนและควบคมโรคจะตอง

เลอกจดทเขาด าเนนการปองกนทเหมาะสมเพอตด

สายใยของการตดตอ

1. ศกษา ภมรสถตย.เอกสารการสอน เร อง หลกการปองกนและ

ควบคมโรค.จฬาลงกรณมหาวทยาลย.2539

2. สโขทยธรรมาธราช มหาวทยาลย. เอกสารการสอนชดวชา

วทยาการระบาด และการควบคมโรค หนวยท 1-7.กรงเทพมหานคร.

หางหนสวนจ ากดหนงเจดการพมพ.2526

3. ไพบลย โลหสนทร.ระบาดวทยา.ภาควชาเวชศาสตรปองกนและ

สงคม คณะแพทยศาสตร จฬาลงกรณมหาวทยาลย,2538.

4. ไพจตร ปวะบตร. เอกสารการสอน เร อง หลกการปองกนและ

ควบคมโรค.ภาควชาเวชศาสตรชมชน คณะแพทยศาสตร

มหาวทยาลยนเรศวร, 2544