AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ

BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ

Beynəlxalq münasibətlər və İqtisadiyyat

fakültəsi, əyani şöbəsinin Iqtisadi nəzəriyyə

ixtisası üzrə IV kurs tələbəsi Smile-in

bakalavr ixtisas dərəcəsi almaq üçün

“ƏDV VƏ ONUN AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASININ VERGI

SİSTEMİNDƏ ROLU”

mövzusunda

B U R A X I L I Ş İ Ş İ

B A K I – 2 0 1 2

MÜNDƏRICAT

GİRİŞ.........................................................................................................................3 - 4

Fəsil I. DOLAYI VERGİLƏRİN SOSİAL-İQTİSADİ MAHİYYƏTİ

VƏ BU SİSTEMDƏ ƏDV-NİN YERİ

1.1. Dolayi vergilərin sosial-iqtisadi mahiyyəti......................................................5 - 10

1.2. ƏDV-nin mahiyyəti və dolayi vergilər

sistemində rolu.................................................................................................10 - 14

1.3. Beynəlxalq təcrübədə ƏDV-nin tətbiqi

xüsusiyyətləri...................................................................................................14 - 32

Fəsil II. ƏDV-NİN AZƏRBAYCANDA TƏTBİQİ VƏ SOSİAL-İQTİSADİ

İNKİŞAFIN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ ROLU

2.1. Azərbaycanda ƏDV-nin tətbiqi və inkişaf xüsusiyyətləri.............................33 - 48

2.2. ƏDV sosial-iqtisadi inkişafın təminati kontekstində.....................................48 - 53

NƏTİCƏ ...............................................................................................................54-55

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI.....................................................................................56-57

2

GİRİŞ

Azərbaycan Respublikası müstəqillik əldə etdikdən və yeni iqtisadi sistemə, bazar

iqtisadiyyatına keçdikdən sonra iqtisadiyyatda islahatlar aparılmış, iqtisadiyyatın bir

çox sahələrində olduğu kimi dövlətin əsas maliyyə planı olan dövlət büdcəsi də

yenidən işlənib hazırlanmışdır.

Bazar iqtisadiyyatı şəraitində dövlət büdcəsinin gəlirlərinin öyrənilməsi ən vacib

məsələlərdən biridir. Büdcə gəlirləri dövlət gəlirlərinin yaranmasında yaxından iştirak

edir. Büdcə gəlirlərindən başqa dövlət gəlirlərinə büdcədənkənar fondlar və dövlət

sektorunun vəsaitləri də daxildir. Odur ki, büdcə gəlirləri dövlət gəlirlərindən fərqli

olaraq dar məna kəsb edir.

Dövlət bir sıra tədbirləri həyata keçirmək üçün lazimi miqdarda maliyyə vəsaiti

ilə təmin olunmalıdır. Dövlətin xərclərinin tam maliyyələşdirilməsini təmin etmək

üçün vəsait lazımdır. Deməli, büdcə gəlirləri dövlətin funksiyalarını yerinə yetirilməsi

üçün mərkəzləşdirilmiş maliyyə vəsaitləridir. Bu baxımdan büdcə gəlirləri çox mühüm

əhəmiyyətə malikdir. Onlar pul vəsaitləri fondunun formalaşması prosesində yaranmış

iqtisadi münasibətləri əks etdirir və müxtəlif səviyyəli hakimiyyət orqanlarının

fəaliyyətinin həyata keçirilməsinə xidmət edir.

“Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respubllikası Qanununun IX maddəsinə

əsasən büdcə gəlirləri aşağıdakı bölmələr hesabına formalaşır:

Vergilərdən daxilolmalar;

Vergi olmayan gəlirlər;

Əsaslı gəlirlər;

Rəsmi qaydada alınan vəsaitlər(transfertlər)

Vergilərdən daxilolmalar büdcə gəlirlərinin əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir.

Vergilər – dövlətin və bələdiyyələrin fəaliyyətinin maliyyə təminatı məqsədi ilə vergi

ödəyicilərinin mülkiyyətində olan pul vəsaitlərinin özgəninkiləşdirilməsi şəklində

dövlət büdcəsinə və yerli büdcələrə köçürülən məcburi, fərdi, əvəzsiz ödənişlərdir.

Vergi siyasəti dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olmaqla,

ölkədə bazar münasibətlərinə keçirilməsində, onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya

3

olunmasmda, iqtisadiyyatın inkişaf etməsində və əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəl-

dilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vergi siyasətinin bu tələblərə uyğun olaraq

həyata keçirilməsi, onun nəzəri-metodoloji əsaslarının dəqiq müəyyənləşdirilməsini,

müasir dövrün tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsini, aparılan iqtisadi islahatların apa-

rıcı qüvvəsi kimi iqtisadiyyatın hazırki strukturunu və beynəlxalq standartlara uyğun

qurulmasını tələb edir. Müasir dövrdə vergitutmanın bütün sahələrinin tədqiqinə və

dərindən öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır. Bu, dolayı vergilərə də aiddir. Dolayı

vergilər içərisində isə ƏDV xüsusi yerə malikdir. ƏDV-nin Azərbaycan Respubli-

kasının vergi sistemində roluna həsr etdiyimiz buraxılış işinin mövzusunun aktuallığını

da məhz bununla əsaslandırmaq olar.

Buraxılış işi girişdən, 5 paraqrafı əhatə edən iki fəsildən, nəticə və istifadə

olunmuş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.

Girişdə mövzunun aktuallığı əsaslandırılmış və tədqiqinin əhəmiyyəti

vurğulanmışdır.

Birinci fəsildə dolayı vergilərin və ƏDV-nin sosial-iqtisadi mahiyyəti açıqlanmış,

beynəlxalq təcrübədə ƏDV-nin tətbiqi xüsusiyyətləri nəzərdən keçirilmişdir.

İkinci fəsil ƏDV-nin Azərbaycanda tətbiqi və sosial-iqtisadi inkişafin təmin

edilməsində rolunun təhlilinə həsr olunmuşdur.

Nəticə hissəsində təhlilin gedişində əldə olunan müddəalar ümumiləşdirilmiş və

tövsiyə xarakterli təkliflət irəli sürülmüşdür.

Sonda isə istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısı verilmişdir.

4

FƏSİL I. DOLAYI VERGİLƏRİN SOSİAL-İQTİSADİ MAHİYYƏTİ VƏ

BU SİSTEMDƏ ƏDV-NİN YERİ

1.1. Dolayi vergilərin sosial-iqtisadi mahiyyəti

Bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun vergi sisteminin qurulması tətbiq

edilən vergilərdən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.Vergilər müxtəlif xüsusiyyətlərinə

görə təsnifatlandırılır ki, bunlardan da əsas hesab olunan tutulma üsuluna görə

təsniflandırmanın üzərində dayanaq.

Tutulma üsuluna görə vergilər birbaşa və dolayı vergilərə ayrılırlar. Maddi

sərvətləri toplanması prosesində vergi ödəyicilərinin gəlir və əmlakından bilavasitə

tutulan vergilər birbaşa vergilərdir və bu vergilərin dəqiq məbləği məlumdur.Dolayı

vergilər isə əmtəə, iş və xidmətin qiymətindən tutulan və qiymətlərin üzərinə dövlət

tərəfindən qoyulan əlavə kimi tətbiq olunan vergilərdir.Dolayı vergilərə əlavə dəyər

vergisi, aksiz vergisi və mədən vergisi aid edilir. Tutulma obyektinə görə dolayı

vergilər:

dolayı universal

dolayı fərdi vergilər

Məsələn, əlavə dəyər vergisi dolayı universal vergi hesab olunur. Yəni bu vergi

qanunvericiliklə tətbiq olunması qadağan edilməyən bütün məhsullara, işlərə və

xidmətlərə tətbiq edilir. Aksiz vergisi isə dolayı fərdi vergi hesab olunur. Çünki bu

vergi fərdi qaydada xüsusi müəyyən olunmuş mal və xidmətlərə tətbiq edilir.

Birbaşa vergilərlə dolayı vergilər arasındakı nisbət ölkənin inkişaf

səviyyəsindən asılıdır. Çünki dolayı vergilər üzrə daxilolma vergi aparatının inkişafını

tələb etmir. Azərbaycan iqtisadiyyatında hər il növbəti inkişaf səviyyəsinə nail

olduqca, ümumi vergi daxilolmalarında dolayı vergilər üzrə daxilolmaların xüsusi

çəkisi tərs mütənasib qaydada azalır. Birbaşa vergilər bir qayda olaraq fərdi qazanc və

mülkdən ödənilən vergi sayılır, dolayı vergilərin əksəriyyəti isə real vergilər sayılmır.

İri məbləğdə pul vəsaitlərinin yığılması məqsədi daşıyan dolayı vergilər, dövlət

xəzinəsinin və büdcədən kənar dövlət fondlarının doldurulmasında son dərəcə

5

dayanıqsızlığı ilə fərqlənir. Dolayı vergilər üzrə daxilolmalar təsərrüfat dövriyyələrinin

həcmi ilə müəyyən olunduğuna görə sənaye, ticarət və xidmət sferasında işgüzar

fəallığın artması və ya azalması amilindən asılı olaraq dəyişir. İqtisadi fəallığın aşağı

olduğu dövlətin daha çox maliyyə vəsaitlərinə ehtiyacı olduğu bir vaxtda dolayı

vergilər üzrə daxilolmalar azalır.

Dolayı vergilərin ən böyük nöqsanlarından biri onun dövlətin fiksal

tələbatlarına görə qeyri-elastik olmasıdır. Dolayı vergilərin dərəcələrini qaldırmaqla və

yığım şərtlərini kəskinləşdirməklə dövlətin büdcə gəlirlərinin gözlənilən artımına

həmişə nail olmaq mümkün olmur. Dolayı vergitutma mexanizmi iqtisadiyyatdakı

maliyyə gərginliyini artırır, istehsalı və əmtəə dövriyyəsini sıxışdırır, sahibkarlığın

inkişafına mane olur.

Dolayı vergilər təsərrüfat subyektlərindən onların fəaliyyətlərinin

nəticələrindən asılı olmayaraq tutulur. Dolayı vergilər bilavasitə istehlakçının

xərclərinə əhəmiyyətli təsir göstərdiyi üçün, bu cür vergilərin, xüsusi ilə də ƏDV-nin

təhlilinə vətəndaşın güzəranına təsiri müstəvisində daha ciddi yanaşılmalıdır.

Azərbaycan Respublikası ərazisində tətbiq edilən vergilər içərisində dolayı

vergi statusuna sahib olan əlavə dəyər vergisi, aksizlər və mədən vergisi üzərində

dayanaq. Öz mahiyyətinə görə ƏDV vergi tutulan dövriyyədən hesablanan verginin

məbləği ilə Vergi Məcəllənin müddəalarina uyğun olaraq verilən hesab-fakturalara və

ya idxalda ƏDV-nin ödənildiyini göstərən sənədlərə müvafiq surətdə əvəzləşdirilməli

olan verginin məbləği arasındakı fərqdir. Bu vergi növü üzrə vergitutma obyekti kimi

isə malların satışı, istehsal və qeyri-istehsal xarakterli xidmətlərin dəyəri əsas

götürülür.

Dolayı vergilər içərisində ƏDV-dən sonra geniş tətbiq sahəsinə malik olan

vergi növü aksizlərdir. İqtisadi mahiyyətinə görə aksizlər bir tərəfdən, yüksək

rentabelli məhsul istehsalından əldə edilən əlavə mənfəətin bir hissəsinin dövlət

büdcəsinə tutulması məqsədilə çıxış edirsə, digər tərəfdən, sosial cəhətdən zərərli

malların istehlakıınn məhdudlaşdırlımasında dövlət üçün iqtisadi tənzimləmə aləti

rolunu oynayır.ƏDV kimi aksizlər də əmtəənin qiymətini artıran dolayı vergi hesab

olunur və buna görə də istehlakçı tərəfindən ödənilir. Aksizlərin tətbiqi ilk baxışda

6

ƏDV-ni xatırlatsa da, yəni məhsulun qiymətinə əlavə formasında çıxış etsədə,

onlarında ƏDV-dən fərqli, özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır.Düzdür hə iki vergi

növünün tətbiq sahəsi istehlak malların üzərinə düşür və faktiki olaraq hər iki verginin

ödəyicisi istehlakçılardır.

Ümumilikdə isə həm ƏDV, həm də aksizlər nəticə etibarilə qiymət

formalaşdıran bir komponent kimi çıxış edir. Aksizlərin çox az sayda məhsullara tətbiq

edilməsi, bu vergi növünün iqtisadi inkişafda o qədərdə aparıcı rol oynamadığını

göstərir və faktiki olaraq iqtisadiyyatın tənzimlənməsi üçün çoxda mühüm əhəmiyyət

daşımır. Aksiz- aksizli malların satış qiymətinə daxil edilən vergidir.

Dolayı vergilər qrupuna aid edilən digər bir vergi növü mədən vergisidir.

Düzdür, bəzi iqtisadçılar mədən vergisini birbaşa vergi kimi göstərməyə çalışırlar.

Fikrimizcə, mədən vergisi ƏDV və aksizlər kimi dolayı vergidir. Çünki, dolayı vergilər

malın, işin və ya xidmətin üzərinə əlavə kimi çıxış edir və onların qiymətini

artırır.Bildiyimiz kimi nə mənfəət vergisi, nə gəlir vergisi, nə də digər birbaşa vergilər

bilavasitə qiymət artırıcı rolunu oynamır. Mədən vergisi isə məhz dolayı fərdi vergi

olaraq xüsusi təyinatlı faydalı qazıntılara tətbiq edilir, deməli həmin faydalı qazıntıların

qiymətinə əlavə kimi çıxış edir və onların qiymətii artırır. Zənnimizcə, ölkəmizdə

mədən vergisi üçün geniş vergitutma obyekti mövcuddur və bu vergi növü üzrə büdcə

gəlilərində daxilolmaların artımına yaxin illərdə nail olmaq olar.

Dolayı vergilər içərisində həmçinin ixracat vergisini, gömrük rüsumlarını və

nəqliyyat vergisini də göstərmək olar.

Əmək dəyər nəzəriyyəsinin müəllifi, məşhur ingilis iqtisadçısı U.Petti özünün

«Vergilər və yığımlar haqqında» traktında dolayı vergitutmanın üstünlükləri

haqqında yazmışdı. O, dolayı vergilərin üstünlükləri haqqında aşağıdakıları qeyd

edirdi:

Birincisi, ədalət tələb edir ki, hər bir şəxs istehlak etdiyi qədər vergi

ödəməlidir;

İkincisi, əgər bu vergi müntəzəm yığılırsa, qənaətçiliklə sərf edilirsə millətin

varlanmasına gətirib çıxarır;

7

Üçüncüsü, heç bir şəxs bir dəfə istehlak etdiyi şeyə görə iki dəfə və ya ikinci

dəfə vergi ödəmir.

Dördüncüsü, ödənişin belə bir forması hər an ölkənin inkişafı, iqtisadi artımı,

sənayesi haqqında məlumat almasına imkan verir.1

Vergitutmanın təcrübəsi onun nəzəriyyəsi ilə birgə inkişaf etmişdir. Belə ki,

1769-cu ildə Fransanın dövlət xadimi Abbat Terre dolayı vergilərə üstünlük verərək

dolayı vergilərin diferensiallaşdırılmasını məqsədəuyğun hesab edirdi: «İlkin tələbat

malları (taxıl) vergidən azad olunmalıdır, heyvanlar çox cüzi vergiyə cəlb olun-

malıdır, çaxır nisbətən çox, kobud parçalar çox az, zinət əşyaları çox yüksək və s.»

Müasir şəraitdə birbaşa vergilər üzrə daxilolmaların artması müsbət hal kimi

dəyərləndirilə bilər. Çünki, birbaşa vergilər üzrə daxilolmalar artırsa, deməli hüquqi və

fıziki şəxslərin gəlirləri də artır. Bu isə həm sosial, həm də iqtisadi inkişaf deməkdir.

Görünür ki, dolayı vergilər dövlət büdcəsinin gəlirlərinin formalaşmasında mühüm rol

oynayır və budcə gəlirlərinin artımı məhz vergi daxilolmalarınm artımından asılıdır.

Lakın burada belə bir məsələyə diqqət yetirilməlidir: vergi daxilolmalarının artımı

vergi yükünün ağırlaşdırılması hesabına baş verməməlidir.

Fikrimizcə, dolayı vergilər üzrə daxilolmaların artırılması istiqamətində deyil,

dolayı vergilərin səmərəliliyinin yüksəldilməsi istiqamətində islahatlar aparılmalı, ilk

növbədə regionlarda vergi nəzarəti gücləndirilməli, vergidən yaymma halları aradan

qaldınlmalı, inflyasiyanın qarşısını almaq şərtilə və vergi yükü ağırlaşdırmadan

səmərəli vergi siyasəti həyata keçirilməlidir. Büdcə gəlirlərinin tərkibində vergilər üzrə

daxilolmaları, onlarm da tərkibində dolayı vergilər üzrə daxilolmaları təhlil edərək

qiymətləndirmək daha effektiv nəticə verərdi. Bunun üçün aşağıdakı məlumatlardan

istifadə etmək məqsədəuyğun olardı. Göründüyü kimi, vergi daxilolmaları dinamik

sürətlə inkişaf edir və vergi daxilolmalarının tərkibində dolayı vergilər xüsusi olaraq

diqqəti cəlb edir.

Dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin mühüm tərkib hissəsi vergi

siyasətidir. Vergi siyasəti dövlətin və cəmiyyətin ayrı –ayrı sosial qruplarının maliyyə

ehtiyaclaının təmin olunması, həmçinin milli iqtisadiyyatın inkişaf etdirilməsi 1Петти У., Смит А., Рикардо Д. Антология экономической классики. М.: «Эконовключ», 1993. с. 77-78?

8

məqsədilə ölkənin vergi sisteminin formalaşdırılması üzrə dövlət tərəfindən işlənib

hazırlanan və həyata keçirilən iqtisadi və hüquqi tədbirlərin həyata keçirilməsinə

xidmət edir.

Vergi siyasəti dövlətin həyata keçirdiyi iqtisadi siyasətin tərkib hissəsi olmaqla,

ölkədə bazar münasibətlərinə keçirilməsində, onun dünya iqtisadiyyatına inteqrasiya

olunmasmda, iqtisadiyyatın inkişaf etməsində və əhalinin həyat səviyyəsinin

yüksəldilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Vergi siyasətinin bu tələblərə uyğun

olaraq həyata keçirilməsi, onun nəzəri-metodoloji əsaslarının dəqiq müəyyənləşdiril-

məsini, müasir dövrün tələblərinə uyğun təkmilləşdirilməsini, aparılan iqtisadi islahat-

ların aparıcı qüvvəsi kimi iqtisadiyyatın hazırki strukturunu və beynəlxalq standartlara

uyğun qurulmasını tələb edir. Bu gün vergitutmanın bütün sahələrinin tədqiqinə və

dərindən öyrənilməsinə böyük ehtiyac vardır. Yalnız bütün vergi nəzəriyyələri

dərindən öyrənildıkdən, bu sahədə iqtisadçıların fıkirləri araşdırıldıqdan sonra vergi

sahəsində inkişafa nail olmaq olar.

Müasir şəraitdə vergi siyasətinin əsas məqsədi büdcə gəlirlərini təmin etməklə

yanaşı, ölkə iqtisadiyyatının inkişafını sürətləndirmək, əlverişli investisiya mühiti

yaratmaq və sahibkarlıq fəaliyyətini stimullaşdırmaqdan ibarətdir. Hazırda həyata

keçirilən vergi siyasətinin əsas istiqaməti vergi dərəcələrinin aşağı salınması, vergi

məkanının, vergitutma bazasının genişləndirilməsi, hüquqi şəxs yaratmadan

sahibkarlıq fəaliyyətini həyata keçirən fərdi sahibkarlar arasında vergi yükünün ədalətli

tarazlığının qorunması, iqtisadiyyata investisiya qoyulmasının stimullaşdırılması,

sahibkarlıq fəaliyyətinin inkişafı üçün şəffaf mühitin formalaşması və bunalrın nəticəsi

kimi əhalinin sosial rifah halının yüksəldilməsidir.Vergi siyasəti həyata keçirilən

zaman iqtisadiyyatın tənzimlənməsində dövlətin iştirakı vergi dərəcələri, vergitutma

bazası, vergi güzəştləri və digər bu kimi alətlərinköməyi ilə reallaşdırılır.

Adətən dövlət istənilən prosesə təsir göstərmək üçün bir sıra metodlardan

istifadə edir ki, bu da vergi islahatları vasitəslə həyata keçirilir.İstənilən vergi növü

sahəsində azadolma və güzəştlərin tətbiqi birbaşa tənzimlənən və ya stimullaşdırma

prosesinə təsir edir. Son illərdə Vergi məcəlləsində edilən əsaslı dəyişiklər əsasən vergi

9

ödəyicilərinin yükünun yüngülləşdirilməsi istiqamətində edilən dəyişikliklərdir ki,

bunun da cəmiyyətin sosial-iqtisadi inkişafına müsbət və mənfi təsirlər də mövcuddur.

Hazırda isə Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən vergi siyasəti vergi

sisteminin normativ-hüquqi bazasının təkmilləşdirilməsi,vergi mədəniyyətinin

formalaşdırılması, modernləşdirilmiş istehsal-mülkiyyət sistemi əsasında sabit iqtisadi

artım üçün şərait yaradılması, vergi ödəyicilərinin fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin

yaradılması və vergi ödəyicilərinin hüquqlarının maksimum qorunması, vergi yükünün

optimal səviyyədə azaldılması, dövlət vergi xidməti orqanlarının əməkdaşlarının

fəaliyyəti üçün əlverişli şəraitin yaradılması, onların sosial müdafiəsinin təmin

olunması, sahibkarlıq və investisiya fəallığını təsdiq edən, sadə və vegi ödəyicisi

tərəfindən daha tez başa düşülən vergi sisteminin yaradılması, vergi qanunvericiliyinə

əməl edilməsinin praktiki cəhətdən rahat olması və minimum inzibati xərclər cəlb

etməsi üçün müvafiq şəraitin yaradılması prinsipləri üzrə aparılır.

Fikrimizcə, vergi siyasətinin təkmilləşdirilməsi və səmərəli vergi sistemini

qurulması istiqamətində vergi sahəsində olan bütün nöqsanlar aradan qaldırılmalı,

xərci daxilolmaları üstələyən vergi növləri ya ləğv edilməli, ya da bu problemin həlli

ilə bağlı tədbirlər həyata keçirilməli, vergidən yayınma halları minimuma endirilməli.

Inflasiyadan müdafiə olunmaq üçün tədbirlər planı işlənib hazırlanmalı, Vergi

Məcəlləsinə edilən dəyişikliklərin cəmiyyətin sosial-iqtisadi həyatına təsiri qabaqcadan

ətraflı öyrənilməli, iqtisadi inkişafla nəticələnəcək vergi siyasəti həyata keçirilməlidir.

1.2. ƏDV-nin mahiyyəti və dolayi vergilər sistemində rolu

ƏDV dolayı vergi olmaqla məhsulun qiymətinə əlavə formasında çıxış edir.

Əgər mənfəət vergisi müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin, gəlir vergisi işçilərə

ödənilən əmək haqqının həcmini azalmasına səbəb olursa, ƏDV isə müəssisənin

vəsaitlərinin həcmini azaltmır, çünki o, məhsulun istehlakçısı tərəfindən əmtəənin

qiymətində ödənilir. Əlavə dəyər vergisinin iqtisadi mənası ondan ibarətdir ki, o,

istehsalın və dövriyyənin bütün mərhələlərində yaradılmış və satılmış malların, işlərin,

xidmətlərin dəyəri ilə istehsal və dövriyyə xərclərinə aid edilmiş material xərcləri

10

arasındakı fərq kimi müəyyən edilən əlavə edilmiş dəyərin bir hissəsindən tutulur. Bu

vergi hüquqi və fiziki şəxslərin fəaliyyəti prosesində yaranan dəyər artımının

qanunvericiliklə müəyyən olunmuş kəmiyyətinin dövlət büdcəsinə ayrılan hissəsidir.

ƏDV-nin tətbiqi sferası iqtisadi subyekləri deyil, daha çox iqtisadi əməliyyat

və fəaliyyətləri əhatə edir. Buna görə də, ölkənin hüdudlarından kənarda satılan mallar,

göstərilən xidmətlərin ƏDV üzrə vergitutma obyekti olub-olmamasını müəyyən etmək

üçün vergi qanunvericiliyində ƏDV-nin tutulması prinsipinə diqqət yetirmək lazımdır.

Ümumiyyətlə, beynəlxalq praktikada əməliyatların ƏDV-yə cəlb olunmasının iki

prinsipindən istifadə olunur:

Mənşə ölkəsi (malların, işlərin və xidmətlərin istehsal olunduğu ölkə)

prinsipi;

Təyinat ölkəsi (malların, işlərin və xidmətlərin istehlak olunduğu ölkə)

prinsipi.

Məqsədəuyğundur ki, mənşə ölkəsi prinsipinə əsasən daxili və ya xarici

bazarda təqdim olunmasından asılı olmayaraq, mallar ölkə ərazisində qismən və ya tam

təqdim edilibsə, onda həmin əməliyyat ƏDV-yə cəlb olunmalıdır. Onu da qeyd edək

ki, Sovetlər Birliyi dağıldıqdan sonra yeni formalaşan müstəqil dövlətlər (Baltikyanı

dövlətlər istisna olmaqla) öz aralarında ticarəti mənşə ölkəsi prinsipinə əsaslanan vergi

rejimində ƏDV-yə cəlb edirdilər. Bu prinsipə uyğun vergiyə cəlbetmə zamanı

vergitutma bazası müsbət ticarət balansı olan ölkələrin xeyrinə hərəkət edir. Digər

tərəfdən, postsovet ölkələri ilə ticarətin mənşə ölkəsi prinsipi, yerdə qalan, yəni uzaq

xarici ölkələr ilə təyinat ölkəsi prinsipi ilə aparılması daha çox ƏDV-nin iqtisadi

mahiyyətinin deformasiyasına gətirib çıxarırdı. Həmçinin, bu halda yalnız ixracın

dəyərinin ƏDV üzrə vergitutma obyekti kimi müəyyən olunması baş verir ki, bu da

iqtisadi cəhətdən zəif inkişaf etmiş, xüsusilə beynəlxalq bazarda rəqabət qabiliyyəti

aşağı olan ölkələr üçün demək olar ki, qəbul edilməzdir. Bunu da qeyd etməliyik ki,

Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi 1 yanvar 2001-ci il tarixindən qüvvəyə

mindikdən sonar Respublikamızda bu prinsip əsasında vergiyə cəlb etməyə son

qoyuldu. Təyinat ölkəsi prinsipinə görə, mallar ölkə daxilində istehlak üçün nəzərdə

tutulduğu halda, əməliyyat ƏDV üzrə vergitutma obyekti hesab olunur. Bu prinsip

11

tətbiq olunduqda yalnız ölkə ərazisində istehlak olunan bütün malar (işlər və xidmətlər)

ƏDV-yə cəlb olunur. Belə ki, təyinat prinsipi mal, iş və xidmətin ƏDV-yə cəlb

olunmasının istehlak ölkəsində aparılması ilə xarakterizə olunur. Bu, beynəlxalq

prinsipdir və hər bir ölkəyə öz daxili istehlakını ƏDV-yə cəlb etməyə imkan verməklə

yanaşı, həm də həmin ölkələrə mövcud vəsaitlərin paylanmasında daha böyük

nailiyyətlər əldə etməyə və daha az neqativ nəticələrin yaranmasına şərait yaradır.

Tutaq ki, A və B ölkələrinin müxtəlif əmtəə qrupları üzrə ticarət münasibətləri var. A

ölkəsi öz ərazisində ƏDV-nin mənşə prinsipini tətbiq edir. B ölkəsi isə təyinat ölkəsi

prinsipindən istifadə edir. A ölkəsi B-yə mal ixrac edərkən həmin malları gömrük

məntəqəsində ƏDV-yə cəlb edir. Çünki, mənşə ölkəsi prinsipində ixrac ƏDV üzrə

vergitutma obyektidir. B ölkəsi də öz növbəsində idxal olunan mallara ƏDV tətbiq

edir. Beləliklə, B ölkəsi ərazisində satılan həmin mallar iki dəfə ƏDV-yə cəlb olunur.

Deməli, idxal olunan malların qiyməti hər iki ölkədə tətbiq olunan ƏDV dərəcəsi

həcmində artmış olur. Bu da idxal olunan malların yerli bazarlarda realizə olunmasını

çətinləşdirir. Belə bir vəziyyətin aradan qaldırılması üçün ölkələr arasında qarşılıqlı

razılaşma müqaviləsi imzalanır. Eyni zamanda, çox vaxt belə bir vəziyyətin

yaranmaması üçün dünya ölkələrinin əksərində təyinat ölkəsi prinsipindən istifadə

edilməsi məqsədəuyğun hesab edilir. Bununla əlaqədar beynəlxalq təcrübəni təhlil

etdikdə, məlum olur ki, ƏDV tətbiq edilən ölkələrin əksəriyyətində təyinat ölkəsi

prinsipindən istifadə edilir. Azərbaycan qanunvericiliyinə gəldikdə isə ölkəmizdə də

dünyanın əksər ölkələrində olduğu kimi təyinat ölkəsi prinsipindən istifadə olunur.

ƏDV-ni digər vergilərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də vergi

əvəzləşdirilməsi mexanizminin mövcud olmasıdır. Fərdi axrıncı istehlakçılarda ƏDV-

ni geri qaytarmaq imkanı yoxdur, amma müəssisələr təchizat zənciri çərçivəsində

alınan və növbəti mərhələrə satılan (digər müəssisəyə və ya istehlakçılara) məhsullar

və xidmətlər üçün ödənilmiş ƏDV-ni geri ala bilərlər. O cümlədən təchizat zəncirin hər

bir mərhələsində vergi biznes tərəfindən əlavə olunan dəyərin daimi hissəsidir, və

verginin yığması ilə bağlı xərclər dövlətə yox, daha çox bizneslərə düşür. ƏDV ona

görə yaradılıb ki, yüksək satış vergiləri onlardan qaçmağa və fırıldaqlığa səbəb olurdu.

Verginin tənqidçiləri qeyd edir ki, o qeyri-proporsional olaraq aşağı və orta gəliri olan

12

ev təsərrüfatları üçün vergi ağırlığını artırır. Ümumiyyətlə beynəlxalq səviyyədə Əlavə

Dəyər Vergisinə regional inteqrasiya çərçivəsində vergi sisteminin inkişafı və

transformasiyası baxımından vergi harmonizasiyasının əsas aləti kimi baxılır. Vergi

harmonizasiyası vahid Avropa İqtisadi məkanının yaradıldığı zaman yaranmışdı və

dövlətlərarası regional əməkdaşlıq zamanı inkişaf etmişdi. Bu qlobal məsələnin həyata

keçirilməsi məqsədilə ƏDV-nin və digər dolayı vergilərin hesablanması və dərəcələrin

eyni həddə qəbul edilməsi yolunda işlər aparılır.

ƏDV-ni digər vergilərdən fərqləndirən əsas xüsusiyyətlərdən biri də vergi

əvəzləşdirilməsi mexanizminin mövcud olmasıdır. ƏDV-nin tutulması prоsesində

vergi əvəzləşdirməsi meхanizmini Cədvəl 1.1-də əкs etdirilən misal əsasında daha

aydın başa düşməк оlar.

Cədvəl 1.1

ƏDV-nin tutulması prоsesində vergi əvəzləşdirməsi meхanizmi2

Malın hərəкət mərhələləri

Malın alın-dığı qiymət

Malın satıl-dığı qiymət

ƏDV-nin he-sablanmış məb-ləği

ƏDV-nin əvəzləşdirilən məbləği

Büdcəyə ödənilməli ƏDV

İlкin istehsalçı - 100 10 - 10Emal sənayesi 110 200 20 10 10Tоpdan satıcı 220 300 30 20 10Pəraкəndə satıcı 330 400 40 30 10Alıcı 440 - - - -

Göründüyü кimi, istehsal-bölüşdürücü zəncirdə hər bir satıcı satış anında

alıcıdan bu vergini alır. Əldə edilmiş məbləğdən özünün ödədiyi ƏDV-ni çıхır və

qalan məbləği bödcəyə ödəyir.

Sоn nəticədə ƏDV məhsulun sоn istehlaкçısının üzərinə кeçirilir. Dolayı vergi

olmaqla ƏDV məhsulun qiymətinə əlavə formasında çıxış edir. Əgər mənfəət vergisi

müəssisənin sərəncamında qalan mənfəətin, gəlir vergisi işçilərə ödənilən əmək

haqqının həcminin azalmasına səbəb olursa, ƏDV müəssisənin vəsaitlərinin həcmini

azaltmır, çünki o, məhsulun istehlakçısı tərəfindən əmtəənin qiymətində ödənilir.

Beləliklə, ƏDV-də digər dolayı vergilərdə olduğu kimi verginin subyekti ilə vergi

daşıyıcısı üst-üstə düşmür.

2Azərbaycaн Respublikası Vergilər Nazirliyi Statistiк məcmuə. Baкı 2003?

13

Məhsul xaricə satıldıqda o, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb olunduğundan, bu

vergi növü həm də ixrac olunan məhsul istehsalının həcminin artırılmasını

stimullaşdırır.

Hər bir satıcı satış anında alıcıdan bu vergini alır. Əldə edilmiş məbləğdən

özünün ödədiyi ƏDV-ni çıxır və qalan məbləği büdcəyə ödəyir. Son illər bir çox

dövlətlərdə ƏDV üzrə daxilolmaların göstəricisinin yuxarı faizlə (90 faiz) qeydə

alınmasına baxmayaraq, bəzi ekspertlərin fikrincə həmin vergi daxilolmasının nəzəri

olaraq toplanması ƏDV-nin mümkün ola bilən daxilolma göstəricisinin yalnız 50-60

faizini təşkil edir. Eyni zamanda, bir sıra ixracatçılar ƏDV-ni büdcədən geri qaytara

bilmədikləri hallarda, vergidən yayınma məqsədilə müxtəlif üsullardan istifadə edərək

büdcəyə külli miqdar da ziyan vururlar. Bu səbəbdən bəzi dövlətlərin

ekspertləri ƏDV-nin bu və digər çatışmazlıqlarının aradan qaldırılması məqsədilə bu

tədiyyə üzrə inzibatçılığı daha sadə olan analoji satış vergisi ilə əvəz edilməsini təklif

edirlər.

1.3. Beynəlxalq təcrübədə ƏDV-nin tətbiqi xüsusiyyətləri

Dolayı vergilər içərisində beynəlxalq təcrübədə ən çox yayılmış və tətbiq olu-

nan vergi əlavə dəyər vergisi hesab olunur. Lakin ƏDV-in tətbiqinin bütün ölkələr üçün

özünəməxsus xüsusiyyətləri vardır ki, bu da xarici ölkələrin vergi sistemini bir-birindən

fərqləndirməyə imkan verir. Məsələn, Fransada ƏDV-in 2 dərəcəsi tətbiq olunur.

Standart 18,6% və azaldılmış dərəcə 5,5% dərəcə3. Böyük Britaniyada 3 dərəcə tətbiq

olunur (0%,8%,17,5%) və ƏDV dövlət büdcəsi gəlirlərinin təqribən 17%-ni

formalaşdırır. Almaniyada iki dərəcə tətbiq olunur: standart 16% və güzəştli 7% dərəcə.

Aksiz vergisi demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrində tətbiq olunur. Bu

verginində tətbiqinin özünə xas xüsusiyyətbri vardır. Məlumdur ki, aksiz vergisi əsasən

qiymətli əşyalara, spirtli içkilərə, tütün məmulatlarına, neft məhsullarına tətbiq olunur.

Ancaq Fransada aksizli malların siyahısına hətta aviabiletlər və mineral sularda daxil

3 F.Ə.Məmmədоv, A.F.Musayev, M.M.Sadıqоv, Z.H.Rzayev, Y.A. Кəlbiyev. Vergitutmanın nəzəri və metodolоji əsasları. Baкı 2001 S 245-267

14

edilib. ABŞ-da isə ƏDV tətbiq olunmasada aksizlər üçün geniş vergitutma obyekti

yaradılmışdır. Belə ki, ABŞ-da aksiz vergisinə cəlb olunan mallarm siyahısına tütün

məmulatları, spirtli içkilər, benzin, telefon xidməti, sərnişin avtoxidməti, balıqçılıq

ləvazimatları, hətta kibrit də daxildir.

Respublıkamız müstəqilliyini bərpa etdikdən sonra, həyata keçirilən

məqsədyönlü siyasət ölkədə iqtisadiyyatın bütün sahələrində genişmiqyaslı islahatların

aparılmasını təmin etmişdir. Bunlardan idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, dövlət

əmlakının özəlləşdirilməsi, iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri və vergi siyasətinin

həyata keçirilməsini qeyd etmək olar. Son illərdə səmərəli vergi sisteminin

formalaşdırılması, onun qanunvericilik bazasının təkmilləşdirilməsi, vergi orqanları

işçilərinin peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması, ölkədə əlverişli vergi mühitinin və vergi

mədəniyyətinin yaradılması sahəsində əhəmiyyətli işlər görülmüşdür.

Ümumilikdə bu günədək ölkədə həyata keçirilən vergi siyasətini iki mərhələyə

bölmək olar. Birinci mərhələ 1991-1999-cu illəri əhatə edir. Bu dövrdə yeridilən

iqtisadi siyasətin əsas məqsədi ölkənin iqtisadi tarazlığının təmin edilməsinə,

makroiqtisadi sabitliyin möhkəmləndirilməsinə, əlverişli investisiya mühitinin

yaradılmasına, milli istehsalın artırılmasına nail olmaqdan ibarət olmuşdur. Bununla

yanaşı respublikada həyata keçirilən irimiqyaslı islahatlar proqramının tərkib hissəsi

kimi vergilər sahəsində də köklü dəyişikliklər aparılmışdır. Azərbaycan Respublikası

Prezidentinin 17 iyun 1996-cı il tarixli «İstehsal, xidmət, maliyyə-kredit fəaliyyətinə

dövlət nəzarətinin qaydaya salınması və əsassız yoxlamaların qadağan edilməsi

barədə» və 7 yanvar 1997-ci il tarixli «Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və

sahibkarlığın inkişafı sahəsində süni maneələrin aradan qaldırılması haqqında»

fərmanları ilə vergi orqanlarının qarşısında çox mühüm vəzifələr qoyulmuş, ölkə

iqtisadiyyatının dinamik inkişafına xidmət edən səmərəli vergi sisteminin

formalaşdınlması zərurəti ilə əlaqədar müvafiq dövlət orqanlarına tapşırıqlar

verilmişdir. Həmin tapşırıqlar əsasında formalaşdırılması nəzərdə tutulan vergi sistemi

vergi ödəyiciləri və cəmiyyətin hüquq və mənafelərinin qorunmasına, milli

istehsalçıların məhsullarınm rəqabət qabiliyyətinin artırılmasına, qanunsuz sahibkarlıq

fəaliyyətinin qarşısının alınmasma, sosial ədalət və obyektivlik prinsiplərinə əməl

15

olunmasına, ölkənin iqtisadi təhlükəsizliyi və müdafıə qüdrətinin təmin olunmasma

xidmət etməli idi. Vergi orqanlarının strukturunun təkmilləşdirilməsi istiqamətində

aparılan işlər sistemlilik, çeviklik, koordinasiya olunma və təşkilati idarəetmə

mexanizminin tətbiqi kimi bir sıra müsbət keyfiyyətlərə nail olmağa imkan vermişdir.

Bu məqsədlə ilk növbədə görüləsi işlər sırasında vergi xidmətində kompleks

islahatların müfəssəl strateji planı və bu islahatların həyata keçirilməsinin optimal

müddətləri işlənib hazırlanmışdır. Bu plan beynəlxalq standartlara cavab verən yeni

qanunvericilik bazasının yaradılması və təkmilləşdirilməsi, vergi inzibatçıhğının

müasirləşdirilməsi, vergilərin dövlət büdcəsinə tam və vaxtında səfərbər edilməsi

sahəsində ardıcıl tədbirlərin həyata keçirilməsini nəzərdə tuturdu.

Müasir vergi sisteminin formalaşdırılması sahəsində ən mühüm addım 11

fevral 2000-ci il tarixdə Baş Dövlət Vergi Müfəttişliyinin bazasında Azərbaycan

Respublikasının Vergilər Nazirliyinin yaradılması olmuşdur. Vergi qanunvericiliyinin

təkmilləşdirilməsi istiqamətində atılan ən mühüm addım Azərbaycan Respublikası

Vergi Məcəlləsinin qüvvəyə minməsi olmuşdur. «Azərbaycan Respublikası Vergi

Məcəlləsinin təsdiq edilməsi, qüvvəyə minməsi və bununla bağlı hüquqi tənzimləmə

məsələləri haqqında» Azərbaycan Respublikasının 11 iyul 2000-ci il tarixli qanuna

əsasən Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsi təsdiq edilmiş və bu dövrədək vergi

sahəsində olan qanunlar qüwədən düşmüşdür. Azərbaycan Respublikası Vergi

Məcəlləsinin tətbiq edilməsi barədə Azərbaycan Respublikası prezidentinin 30 avqust

2000-ci il tarixli fərmanına əsasən qüvvədə olan qanunvericilik aktları Vergi

Məcəlləsinə uyğunlaşdırılmışdır. 2003-cü ildən etibarən Vergi Məcəlləsində vergi

yükünün yüngülləşdirilməsi və vergitutma prosesinin sadələşdirilməsi istiqamətində

dəfələrlə əlavə və dəyişikliklər edilmişdir ki, bunların içərisində xüsusilə seçilən

«Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinə əlavə və dəyişikliklər edilməsi haq-

qında» Azərbaycan Respublikasının 6 noyabr 2007-ci il tarixli qanunu göstərmək olar.

Belə ki, bu qanunu əwəlki qanunlardan fərqləndirən bəzi xüsusiyyətləri vardır.Bu

qanunda vergitutma sahəsində yenilik olan ƏDV-nin depozit hesabının yaradılması

nəzərdə tutulmuşdur. ƏDV-nin depozit hesabı ƏDV-nin mədaxili, uçotu, hərəkəti və

dövlət büdcəsinə məxarici ilə bağlı əməliyyatları aparan xəzinə hesabıdır. MDB

16

məkanında ilk dəfə olaraq Azərbaycanda ƏDV-nin depozit hesabının yaradılması ilk

növbədə dövlət tərəfindən ƏDV-nin ödənilməsinə nəzarəti təmin edəcək və vergidən

yayınma hallarının qarşısının alınmasına xidmət edəcəkdir. Bundan əlavə ƏDV-nin

depozit hesabı nağdsız hesablaşmaların aparılmasını nəzərdə tutur ki, bu da nağd

qaydada apanlan hesablaşmaların məhdudlaşdırılmasına gətirib çıxaracaq.

Hesab edilir ki, nağd qanunda aparılan hesablaşmaların məhdudlaşdırılması

ƏDV sahəsində olan bir çox problemləri həll edəcəkdir. Bu qanunu əvvəlki

qanunlardan fərqləndirən digər xüsusiyyət isə vergi qanunvericiliyinin pozulmasına

görə daha sərt tədbirləri özündə əks etdirməsi ilə əlaqədardır. Vergi qanunvericiliyinin

təkmilləşdirilməsi baxımından «Azərbaycan Respublikasında vergi inzibatçılığının

təkmilləşdirilməsi haqqmda 2005-2007-ci illər ücün Dövlət proqramı» mühüm

əhəmiyyət kəsb edir.Bu proqram vergi inzibatçılığı sahəsində aparılacaq islahatların

növbəti mərhələsini təşkil edir. Proqramın əsas məqsədi ölkədə vergi sistemini

beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırmaqla bu sahədə səmərəli inzibatçılığın

yaradılmasına nail olmaqdan və ölkənin sosial-iqtisadi inkişafmın sürətləndirilməsinə

təkan verən vergi daxilolmalannın dinamik artınlmasını təmin etməkdən ibarətdir.

Bütün bu məqsədlərə nail olmaq üçün bir sira vəzifələrin yerinə yetirilməsi nəzərdə

tutulmuşdur. Bu vəzifələrə vergi orqanlannın vergi ödəyicilərinə münasibətdə xidmət

işini təkmilləşdirmək, regionlarda kiçik və orta sahibkarlıq subyektləri üçün özəl vergi

məsləhətxanalarını yaratmaq, vergi ödəyicilərinin hüquqlarının qorunması üçün

mükəmməl apellyasiya sistemini qurmaq, fıziki şəxslərin ümumi gəlirləri haqqında

bəyannamənin verilməsinə hazırlıq işini sürətləndirmək, vergi ödəyicilərinin uçotu

sistemini təkmilləşdirmək, vergi borclannın məcburi alınması sahəsində texnoloji və

inzibati imkanlarını gücləndirmək, vergi sahəsində kadr hazırlığı səvviyyəsini

yüksəltmək, vergi orqanları ilə vergi ödəyicisi arasında elektron əlaqəyə keçidi təmin

etmək və nəhayət bütövlükdə vergi mədəniyyətini yüksəltmək aiddir.

Ümumilikdə isə bu proqram çərçivəsində həyata keçirilmiş modernləşdirmə

tədbirləri nəticəsində ölkədə könüllü vergi ödəmə dərəcəsi artmış, vergi ödəyicilərinə

xidmət sisteminin çevik və təkmil fəaliyyəti təmin edilmiş, vergi saxtakarlığma və

vergidən yaymma hallanna qarşı səmərəli mübarizə sisteminin fəaliyyəti nəticəsində

17

bu sahədə risklər ciddi şəkildə azalmış, vergi yoxlamalarının obyektivliyi artmış, daha

az cari inzibati xərclərlə vergi daxilolmalarınm artırılması təmin olunmuş, büdcə

gəlirlərinin proqnozlaşdırılması üçün daha real məlumat bazası formalaşdırılmış,

ölkədə ümumi vergi bəyannaməsi sisteminə keçid üçün hazırlıq işləri başa çatdırılmış,

vergi ödəyicilərinin hüquqlarının qorunması gücləndirilmiş, vergi borclarının tez aşkar

edilməsində və ödənilməsində səmərəli hüquqi-iqtisadi mexanizmlər və

texnologiyaların tətbiqinə başlanılmış, vergi bəyannamələrinin elektron formatda

göndərilməsi və işlənilməsinə başlanılmış, vergi orqanlarınm vergi ödəyiciləri ilə

tədricən həm bəyannamələr, həm də ödəmələr üzrə kontaktsız münasibətlərə keçməsi

təmin edilmiş, vergi orqanlarında fəaliyyət sahələri və insan resurslarının idarə

edilməsi üzrə müasir, çevik və təkmil menecment sistemi yaradılmış, xidmət etikası

standartlarma riayət edilməsi təmin olunmuş, korrupsiya risklərini ifşa edən

mexanizmlər və qaydaların tətbiqinə başlanılmışdır.

Göründüyü kimi, ölkənin vergi qanunvericiliyi sistemləşdirilmiş, vergilərin

müəyyənedilmə, yığılma və dövlət büdcəsinə köçürülmə qaydaları xeyli

sadələşdirilmiş, vergi siyasətinin istiqamətləri və vergitutmanın prinsipləri müasir

tələblərə uyğunlaşdırılmışdır. Hazırda mövcud vergi sistemində, dolayı vergilərin

tətbiqi sistemləşdirilmiş, ədalətli və çevik vergi sisteminin qurulması istiqamətində

mütərəqqi addımlar atılmışdır.

Qeyd etmək lazımdır kı, əlavə dəyərin vergiyə cəlb edilməsi ideyası ilk dəfə

1920-ci ildə alman sahibkarı Fon Simens4 tərəfindən verilmişdir. ƏDV-nin tətbiqində

“ƏDV tətbiqinin banisi” sayılan fransız iqtisadçısı Moris Lore xüsusi rol oynamışdır.

O, ƏDV-nin fəaliyyət sxemini təsvir etmiş və onun digər vergilərdən üstünlüyünü

əsaslandırmışdır. Оn ildən artıq müddətdə ƏDV Fransadan asılı оlan Коt-d-İvuar

(1986-cı ilə qədər Fil dişi sahili) dövlətində təcrübədən кeçirilmişdir. 1948-ci ildə

Fransada tətbiq olunan ƏDV yalnız istehsal sferasında aparılanəməliyyatları vergiyə

cəlb edirdi, əsas vəsaitlərə görə ödənilmiş verginin əvəzləşdirilməsi isə nəzərə

alınmırdı. 1954-cü ildə ƏDV-nin tətbiqi yenidən dəyişdirilərək müasir dövrdəki

formasına salındı. Avropa ölkələrində vergitutma obyekti kimi əlavə dəyərdən istifadə 4 “Налоги и налогообложение”. Сердюков А.Э, Волкова Е.С. Тарасевич А.Л., Санкт-Петербург-2005 S 456-517

18

edilməsi zərurətini ümumi bazarın yaradılması şərtləndirmişdir. Belə ki, Avropa

İqtisadi Birliyinin yaradılması haqqında 1957-ci il Roma müqaviləsi birliyə daxil olan

dövlətlərin dolayı vergitutma sistemlərinin vahid şəkilə salınmasını nəzərdə tuturdu. 

Məhz buna görə də dünya təcrübəsində tətbiq sahəsinin genişlənməsinə baxmayaraq

ƏDV-ni bəzən “Avropa vergisi” də adlandırırlar. 1967-ci ildə Avropa İqtisadi Birliyi

Şurası ƏDV-nin birliyin üzvü olan dövlətlərin əsas dolayı vergisi elan etdi. 1977-ci ilin

may ayının 17-də Avropa İttifaqı birliyə üzv ölkələrdə ƏDV-nin tutulmasının hüquqi

normalarını vahid şəkilə salınması və tənzimlənməsi barədə direktiv qəbul etdi. 1982-

ci ildən Avropa İttifaqına (Aİ) daxil olmaq istəyən ölkələr üçün vergi sistemlərinə

ƏDV-nin daxil edilməsi zəruri şərt kimi müəyyənləşdirildi. Buna görə də hazırda ƏDV

Aİ-nin büdcəsinin əsas gəlir mənbəyidir. Belə ki, Aİ-yə üzv olan hər bir dövlət ƏDV

daxilolmalarının müəyyən faizini ittifaqın büdcəsinə köçürür. Hazırda ƏDV dünyanın

əksər dövlətləri tərəfindən qəbul olunmuş vergidir. Artıq dünya əhalisinin 70 faizini

təşkil edən 123 ölkə ƏDV-ni tətbiq edir. Bu ölkələr üzrə ümumi vergi daxilolmalarında

ƏDV-nin xüsusi çəkisi orta hesabla 27 faizdən artıq olmaqla onun məbləği ÜDM-in 5

faizinə bərabərdir. ƏDV-ni digər vergilərdən fərqləndirən əsas хüsusiyyətlərdən biri

də vergi əvəzləşdirməsi meхanizminin mövcud оlmasıdır. Əlavə dəyər vergisinin

əvəzlənməsi o anlama gəlir ki, misal üçün Amerikanın hər hansı bir şirkəti öz

ölkəsində ƏDV ödəyirsə, Azərbaycanda bunu ödəməsin. Yəni Amerikadan kimsə

Azərbaycana mal gətirirsə və buna görə ABŞ-da olsa da ƏDV ödəyirsə, sonradan

Azərbaycana gələndə bundan azad olsun. Bu, malın ƏDV-ə bir dəfə cəlb olunması

deməkdir. Məhz bu proses ƏDV-nin əvəzlənməsi adlandırılır. Eyni zamanda, ƏDV

Azərbaycanda ödənilirsə, bu hal ABŞ-da təkrarlanmasın. Amerika üçün bu amilin

müəyyən üstünlüyü var. Çünki burada ƏDV yükü aşağıdır. ABŞ anqlo-sakson vergi

sistemini tətbiq edən ölkədir. Bu sistemdə isə əlavə dəyər vergisi yoxdur, sadəcə olaraq

satış vergisi mövcuddur. Satış vergisi də ştatlardan asılı olaraq dəyişir. Satış vergisinin

ABŞ-da məbləği ştatlar üzrə 7-9 dərəcə arasında dəyişir. Bu baxımdan və

Azərbaycanda ƏDV-nin 18 faiz olması səbəbindən həmin əvəzlənmənin olması ABŞ

üçün məqbuldur. Bu da ABŞ-la Azərbaycan arasında xarici ticarətin dəstəklənməsinə

xidmət edə bilər. Hazırda Azərbaycanla Rusiya və əksər MDB ölkələri arasında ƏDV-

19

nin əvəzlənməsi sistemi tətbiq olunur. Bu baxımdan, güman edirəm ki, ABŞ-la

münasibətdə də bunun qəbul edilməsi məqbuldur. Çünki bütün hallarda ABŞ bizim

əsas tərəfdaşlarımızdan biridir. Praktik olaraq ticarət dövriyyəsinə görə ABŞ

Azərbaycanın üçüncü ən böyük ticarət tərəfdaşıdır. Bu baxımdan da ƏDV-nin

əvəzlənməsi prinsipinin qəbulu məqbuldur. Demek olar ki, ƏDV-nin əvəzlənməsi

bizimlə ABŞ arasında ticarət dövriyyəsi həcminin artmasına gətirib çıxarar. Bu

mənada bizim üçün müsbət əhəmiyyəti var.

AB şurası birliyə üzv ölkələrin 1970-ci ilin yanvar ayının 1-nə qədər

Vahid ƏDV (Avropa) sisteminə keçirilməsi barədə direktiv qəbul etmişdir. Bununla

da, ƏDV, AB üçün dolayı vergi qismində öz təsdiqini tapdı. Bu direktivə görə,

gələcəkdə bu birliyin üzvlüyünə qəbul olmaq istəyən hər bir dövlətin vergi sistemində

ƏDV mütləq olmalıdır. Bu xüsusən də AB-nin xüsusi maliyyə vəsaitlərinin tərkibində

sanballı vergi komponentinin olması ilə şərtlənir. AB-nin büdcəsinin olması məhz bu

komponentdən birbaşa asılı olur (1999-cu ildə birliyin xüsusi vəsaitlərində ƏDV-dən

daxil olmaların payı 66% təşkil etmişdir). ƏDV-nin Avropa sisteminin əsas əlamətləri

AB şurasının müxtəlif illərdə qəbul etdiyi direktivlərlə müəyyən olunur. Bunların

arasında 17 may 1977-ci il tarixində qəbul olunmuş və ƏDV üçün vahid hesablama

bazasını nəzərdə tutan 6-cı direktiv xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Burada vahid

hesablama bazası dedikdə, vergitutma obyektini və verginin hesablanması metodunu

müəyyən edən ümumi qaydalar məcmusu, yəni vergi sövdələşməsinin yeri, gözlənilə

bilən vergi güzəşti və imtiyaz halları, avans ƏDV ödənişinin növbəti satış

mərhələsində nəzərə alınması səviyyəsi, eləcə də ixrac malların ƏDV-dən azad

olunması və idxal mallara ƏDV tətbiqi məsələləri nəzərdə tutulur. Belə bir vahid

bazanın olması birliyə üzv ölkələrdə vahid qaydada ƏDV-nin tətbiqinin zəruri şərtidir

(xüsusən də, Birliyin vahid büdcəsinə vergi daxilolmaları məbləğinin müəyyən

edilməsində bunun böyük əhəmiyyəti vardır). AB şurasının bir sıra direktivləri ƏDV

dərəcələrinin elastikliyini nəzərdə tutur. Bu

direktivlərə görə, 01 yanvar 1993-cü il tarixdən etibarən birliyə üzv ölkələr 2

cür ƏDV dərəcəsi tətbiq edə bilirdilər:

standart dərəcələr,

20

aşağı dərəcələr.

Standart dərəcələrin minimum həddi 15% təşkil edirdi. Aşağı vergi dərəcəsi isə

(5%-dən aşağı olmamaqla) yalnız ayrı-ayrı əmtəə və xidmətlərə, məsələn ərzaq

mallarına, əczaçılıq mallarına və tibbi ləvazimatlara, kitablara, qəzetlərə, sərnişin

nəqliyyatı və digər xidmətlərə tətbiq oluna bilərdi. Bu sıradan güzəştli vergi dərəcələri,

sağlam rəqabətə təsir göstərməmək şərti ilə, təbii qaza və elektrik enerjisinə tətbiq

oluna bilərdi. Bir sıra zəruri istehlak mallarına uşaq yeməkləri, ayaqqabı və geyimlərə -

daha aşağı (5%-dən aşağı) və ya “0” (sıfır) vergi dərəcəsinin tətbiqi 01 yanvar 1991-ci

il tarixinə qədər vergi dərəcələrinin qüvvədə olduğu ölkələrdə mümkün idi (“0” (sıfır)

vergi dərəcəsi hesabına vergi ödəyicisi xammal və material alarkan

ödədiyi ƏDV məbləğini sonradan vergi orqanından geri almaq hüququna malik olur).

İncəsənət əsərləri, əntiq əşyalar, qızıl və bəzi digər əmtəələr üçün ƏDV-nin tətbiqinin

xüsusi qaydası nəzərdə tutulur.

Avropa ittifaqında dolayı vergilərin bir-birinə uyğunlaşdırılmasının əsas

vəzifəsi İttifaq daxilində fiskal sərhədlərin aradan qaldırılması və birliyə daxil olan

ölkələrdə əlavə dəyər vergisinin dərəcələrinin bir-birinə yaxınlaşdırılmasıdır. Ölkənin

vergi sistemində ƏDV-nin olması onun Avropa İqtisadi Birliyinin üzvülüyünə qəbul

edilməsinin əsas şərtidir. Avropa İttifaqına daxil olan ölkələrdə ƏDV-nin dərəcələrinin

bir-birinə yaxınlaşdırılması üçün 1993-cü ildə onun minimal səviyyəsi 15 faiz

həddində müəyyən edildi. Bundan başqa bir sıra ölkələrdə müəyyən məhsullar üçün

ƏDV-nin artırılmış və azaldılmış dərəcələrindən də istifadə olunur. Avropa İttifaqına

daxil olan ölkələrin birindən digərinə və üçüncü dövlətlərə ixrac ƏDV-dən asılıdır.

Avropa İttifaqına daxil olan ölkələrdə ƏDV-nin dərəcələrinin bir-birinə

uyğunlaşdırılmasının real vəziyyəti Cədvəl 1.2də əks olunmuşdur.

Cədvəldən gördüymüz kimi, ƏDV-ni vergi sisteminə ilk daxil edən ölkələr

Fransa və AFR, vergi gəlirlərində ƏDV-in ən yüksək pay aldığı ölkələr Avstrya və

İrlandiya, ÜDM-da ƏDV-in daha yüksək payı olan ölkələr isə Danimarka və

Avstryadır.

21

Cədvəl 1.2

Avropa İttifaqı ölkələrində ƏDV-nin dərəcələri5

ÖlkələrƏDV-nin da-xil edildiyi il

Vergi gəlirlərində ƏDV-nin payı, %

ÜDM-də ƏDV-nin payı, %

ƏDV-nin standart dərəcəsi

Avstriya 1973 21.7 9.1 20Belçika 1971 16 7.5 21Böyük Britaniya 1973 14.7 5.7 17.5Yunanıstan 1987 14.9 5.3 18Danimarka 1967 20.6 9.9 25İrlandiya 1972 21.3 8.4 21İspaniya 1986 13.9 3.9 16İtaliya 1973 15.1 6.2 19Lüksemburq 1970 13 5.4 15Hollandiya 1969 15.7 6.2 17.5Portuqaliya 1986 13.3 4.3 17Fransa 1968 19.9 9 18.6AFR 1968 16.9 6.3 16İsveç 1969 13.4 6.8 25

Avropa İttifaqı daxilində inteqrasiya proseslərinin daha da inkişafı, hər bir

ölkənin iqtisadiyyatın hər hansı bir konkret sahəsində ixtisaslaşdırılması üçün birlik

çərçivəsində ƏDV üzrə klirinq sisteminin tətbiq edilməsi nəzərdə tutulur. Klirinq

idxalatçı ölkələrin ƏDV-dən itkilərinin yerini doldurmalıdır. Çünki ixrac ƏDV-dən

azad olduğundan ixracatçı ölkələrin büdcələri müəyyən itkiyə məruz qalır. Bu

məqsədlə hər bir ölkə öz idxal-ixrac əməliyyatlarında ƏDV-nin ödənilməsi üzrə

məlumatları toplamalı, ƏDV üzrə izafi daxilolmalar klirinq hesablamaları sisteminə

uyğun olaraq xarici iqtisadi əməliyyatlarda ƏDV üzrə mənfi saldosu olan ölkələr

arasında yenidən bölüşdürülməlidir.

Avropa İttifaqında aksizlərin bir-birinə uyğunlaşdırılması ƏDV dərəcələrinin

bir-birindən fərqlənməsi “turist bazarlıqları”nın və sərhədyanı ticarətin artmasına

səbəb olur. Bu isə xarici ölkələrdə alış-veriş edən vətəndaşların öz ölkələrində büdcə

itkilərinə səbəb olur. Məsələn, Skandinaviya ölkələrində pivə və spirtli içkilərə

aksizlərin yüksək olması bu ölkələrdə “pivə” turizminin inkişafına səbəb olmuşdur.

Belə halların qarşısının alınması üçün Avropa İttifaqı çərçivəsində aksizləri vahid

5 Azərbaycanın vergi хəbərləri. Jurnal. Elm. Bakı 2010. S 150-171

22

şəklə salmaq, aksizli məhsulların qiymətləri arasında nəzərəçarpacaq fərqin

yaranmamasına nail olmaq nəzərdə tutulur.

İqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə ƏDV-in quruluşu ƏDV-nin tətbiqi ilə

bağlı təcrübi təsəvvürləri və mülahizələri, iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin

timsalında müqayisəli izləsək daha məqsədə uyğun olardı.

Slоveniya. ƏDV 1990-cı ilin iyun ayından tətbiq edilir. 2004-cü ilin may

ayında Sloveniya AB-nə üzv daxil olduğu üçün ƏDV-nin tətbiqi sisteminə birlikdaxili

ticarət müddəaları daxil edilmişdir. ƏDV Slоveniya ərazisində və AB ərazisi

daxilində mal və ya xidmətləri təqdim edən, yaxud daşımalar və idxal fəaliyyəti ilə

məşğul olan, eyni zamanda binaların hissələrinin mülkiyyət hüququ onlar istifadə

edilmədikdən öncə və ya iki ildən sonra istifadə edildikdə, ötürüldükdə şəxslər

tərəfindən ödənilir. Sloveniyada ƏDV-nin 2 dərəcəsi mövcuddur:

İstisnalar nəzərə alınmaqla, bütün təqdim edilən mal və xidmətlərin

təqdim edilməsinə tətbiq edilən standart dərəcə - 20% ;

ƏDV qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş siyahı üzrə mal və xidmətlərin

təqdim edilməsinə tətbiq edilən aşağı dərəcə - 8.5%.

Misal üçün, ərzaq malları, dərman ləvazimatları, əlillərin şəxsi istifadəsi üçün

nəzərdə tutulan tibb alətləri, içməli su, kitab və ya çap malları, ev tikintisi, təmiri və

təqdim edilməsi, mədəniyyət və idman tədbirləri üçün biletlər və s.

Fransa.  Büdcə sisteminin əsas həlqəsini, 45%-ni əlavə dəyər vergisi (ƏDV)

təşkil edir. ƏDV xüsusi ödəniş metodu ilə alınır və onun dərəcəsinin 4 növü

mövcuddur:

19,6% - bütün növ əmtəə və xidmətlərə tətbiq edilən normal dərəcə;

22% - bəzək əşyalarına, maşınlara, alkoqollu içkilərə, tütünə müəyyən

hədd daxilində tətbiq edilən dərəcə dərəcə;

7% - mədəni mallara (kitab) tətbiq edilən ixtisar edilmiş dərəcə;

5,5% - ilkin zəruri ehtiyac düyulan mal və xidmətlərə (qida, alkoqollu

içkilər və şokolad istisna olmaqla, tibb preparatları, yaşayış sahəsi, nəqliyyat) tətbiq

edilən dərəcə.

23

ƏDV büdcəyə bəyənnamə əsasında hər ay ödənilir. Müəssisələr vergi idarəsinə

bəyənnaməni və vergi ödənişi üzrə qəbzi təqdim edirlər. Mal dövriyyəsindən asılı

olaraq ƏDV-nin rüblük və illik ödənişi mövcuddur. İxracla bağlı konpensasiyaların

ödənişi ayliq həyata keçirilir. Qalan digər fəaliyyət növləri üçün ödəniş rüblər üzrə

nəzərdə tutulmuşdur. Əgər müəssisənin mal dövriyyəsi ən azı 300 000 avro təşkil

edirsə bu zaman ƏDV ödənilir. Deməli müəssisələr daimi olaraq büdcəyə vəsait

ödəyirlər. Əgər ƏDV-nin məbləği 1350 avrodan az olarsa onda bu müəssisələr onu

ödəməkdən azad olunur. ƏDV-nin məbləği 20 000 avrodan az olan kiçik sənətkarlara

(sənətkarlıq işlərinə görə) güzəştlər tətbiq edilir. ƏDV üzrə imtiyazları investisiya

qoyan müəssisələr əldə edir. Bunun mahiyyəti ondan içarətdir ki, investisiyaya

yönəldilən məbləğ ƏDV hesablanan məbləğdən çıxılır.

ƏDV-dən azad olmalar aşağıdakı fəaliyyət sahələrinə şamil olunur:

tibb və tibbi xidmətlər;

təhsil;

hər növ sığorta, maliyyə xidmətləri;

ictimai və xeyriyyə xarakterli fəaliyyət.

Almaniya. Büdcə gəlirlərində onun xüsusi çəkisi 28% təşkil edir. Əsas vergi

dərəcəsi isə 16% təşkil edir. Əsas ərzaq məhsulları, kitab və jurnallar üzrə aşağı, yəni

7% dərəcəsi ilə vergi tutulur. Sahibkarların cari ildə dövriyyəsi 32,5 min avrodan az

olarsa, onlar növbəti ildə ƏDV ödəməkdən azad olmaq hüququna malikdirlər.

Fəaliyyər vergisinin obyekti kənd təssərüatı, meşə təsərrüfatı və fərdi əmək fəaliyyəti

istisna olmaqla yerdə qalan fəaliyyət növləri ilə məşğul olan müəssisələrdir. Bu

fəaliyyət növləri üçün iki vergi dərəcəsi tətbiq olunur: fəaliyyətdən əldə olunan gəlirin

5%-i və vergi tətbiq olunan əsas istehsal fondlarının dəyərinin 0,2%-i.

Belçika. Dolayı vergilərin xüsusi çəkisinin yüksək olması Belçika üçün də

xarakterikdir. ƏDV-nin standart dərəcəsi 21%-dir. Bundan başqa ƏDV-nin yaşayış

evlərinin tikintisi üçün 12% və kənd təsərrüfatı xammalı, dərman, kitab, qəzet,

kommunal xidmətlər, sərnişin nəqliyyatı xidmətləri, mehmnaxana biznesi üçün 7%

həcmində azaldılmış dərəcəsi var. Banklar, sığorta şirkətləri, hüquqçünas, həkim,

müəllim və xəstəxanaların xidmətləri, beynəlxalq daşımalar ƏDV-dən azadddır.

24

Böyük Britaniya. Vergitutma nəzəriyyəsinin vətəni sayılan Böyük

Britaniyada vergilər 5 əsas qrupa bölünür:

gəlirdən tutulan birbaşa vergilər-bura gəlir vergisi, kapitaldan vergi və

miras qalan əmlakdan vergi daxildir;

dolayı vergilər-bura ƏDV, aksizlər, gömrük rüsumları, gerb rüsumu və s.

daxildir;

yerli vergilər-bu verginin əsasını əmlak vergisi təşkil edir;

işgüzar fəallığa görə vergilər;

digər vergi.

Böyük Britaniyanın vergi sistemində dolayı vergilər arasında əsas yeri ƏDV

tutur. Ölkənin büdcə gəlirlərinin təqribən 17%-i bu vergi növünün payına düşür.

Böyük Britaniyada ƏDV-nin standart dərəcəsi 17,5%-dir. ərzaq malları, kitablar,

dərmanlar, ixrac, mənzillərdə istifadə olunan yanacaq və enerji, yaşayış evlərinin

tikintisi, nəqliyyat xidmətləri uşaq geyimləri, poçt və maliyyə xidmətləri, sığorta

fəaliyyəti, dini mərasimlərlə bağlı xidmətlər və s. ƏDV-dən azaddır.

İsveçrə. Ölkənin vergi sistemini Avropa İttifaqının vergi sisteminə

uyğunlaşdırmaq üçün 1995-ci ildən ƏDV daxil edilmişdir. Bu vergi məhsul

istehsalının və onun bölüşdürülməsinin bütün mərhələlərində tətbiq olunur. ƏDV-nin

3 dərəcəsi var:

standart – 6.5%

xüsusi – 3%

azaldılmış – 2%

ƏDV-nin xüsusi dərəcəsi mehmanxana sektorundakı xidmətlərə tətbiq olunur.

ƏDV-nin azaldılmış dərəcəsi isə ərzaq məhsullarına, alkoqolsuz içkilərə, quşlara,

balığa, tibb məhsullarına, poliqrafiya xidmətlərinə, buğdaya tətbiq olunur.

Braziliya. Braziliyada dolayı vergilərin iki növü var:

Dövlət satış vergisi

Federal Aksiz.

Dövlət satış vergisinin standart dərəcəsi 17%-dir. Federal Aksiz, adətən,

Brüseldə yerləşən Dünya Gömrük Təşkilatının idarə etdiyi İstehlak məhsullarının

25

razılaşdırılmış təsvir və kodlaşdırma sisteminə əsasən aparılmış təsnifata uyğun olaraq

məhsulun dəyərinə əsasən tutulur. Dərəcələr “0” ilə 33% arasında dəyişir və orta

dərəcə 10 %-dir.

Misir. Misirdə ƏDV-nin standart dərəcəsi 10%-dir. 0% ilə arasında 45%

arasında dəyişən digər dərəcələrdə mövcuddur. Bu dərəcələr

aşağıdakı mal və xidmətlərə münasibətdə tətbiq edilir:

qəhvə, bütün növ un məmulatları, sabun, gübrələr, gips və dəmir çubuqlar

(5%);

malların ixracı (0%);

daha yüksək dərəcələr mobil rabitə vasitəsilə yerli və beynəlxalq

telekommunikasiya xidmətləri, bəzi rəngli televizorlar, soyuducular, səs yazma

cihazları, hava kondi- sionerləri, kameralar, ətriyyat, kosmetika (25%).

Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ). Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda “satış

vergisi”6 adlandırılan ƏDV  ilk dəfə Pensilvaniya ştatında tətbiq olunan satışdan vergi,

daha sonralar - yəni 1930-cu ildən başlayaraq 1960-cı ilədək olan müddət ərzində daha

45 ştatda və Kolumbiya dairəsində tətbiq olundu. A ki, hər bir ştat verginin dərəcəsini

müstəqil müəyyən etmək hüququna malikdir. Bununla bağlı faiz dərəcəsi 3-7 faiz

aralığında dəyişə bilir. Əksər Avropa ölkələrindən fərqli olaraq, ABŞ-da ümumi

satışdan vergi və əlavə dəyər vergisi yoxdur. Ölkənin federal büdcəsinə yığılan vergilər

bilavasitə proqressiv gəlir vergisi hesabına formalaşır və ÜDM-in 10%-dən 35%-dək

təşkil edir.

Vergi nəzəriyyəsinin tarixində dolayı vergilərin tətbiqi məsələsinə nəzər

yetirdikdə, bu məsələnin XVIII əsrdən başlayaraq formalaşdığını müşahidə edirik.

Avropanın inkişafının ilk mərhələlərində birbaşa və dolayı vergilərin təyin edilməsi

cəmiyyətin siyasi inkişafından asılı olmuşdur. Mülkiyyətin bərabər bölgüsünə üstünlük

verilən orta əsrin ilk dövrlərində Avropa şəhərlərində demokratik dayaqlar hələ

qaldığından bu dövrün vergi sisteminə əsasən birbaşa vergilər daxil idi. Lakin zamanla

zadəgan sinifi hakimiyyətdə mövqeyini gücləndirdikcə xalqın müqavimətini qırmaq

məqsədilə əsasən zəruri tələbat mallarına qoyulan dolayı vergilərin tətbiqinə üstünlük 6Azərbaycanın Vergi Xəbərləri. Maarif. № 9. 2010. S 35-56?

26

verməyə başladı. Nəticə etibarilə, 1-ci mövqenin tərəfdarları məhz xalqın vəziyyətini

ağırlaşdırdığından dolayı vergiləri zəruri hesab edirdilər. Az müddət sonra meydana

çıxan 2-ci mövqenin tərəfdarları dolayı vergilərin tətbiqinin zəruriliyini əsaslandırırlar.

Belə ki, zadəganlar müxtəlif iltizam və güzəştlərə malik olmaqla yanaşı, birbaşa

vergilərin ödənilməsindən də azad idilər. Bu səbəbdən dolayı vergitutma ideyasının

tərəfdarları, imtiyazlı sinfin nümayəndələrini bu vergilərin ödənişinə cəlb etməklə,

dolayı vergilərə ümumi vergitutmada bərarbərliyi təmin edən bir vasitə kimi baxırdılar.

XIX əsrin sonlarında isə iqtisadçılar birbaşa və dolayı vergilərin tətbiqi məsələsində

tarazlılığın gözlənilməsinin zəruriliyi fikrinə gəldilər. Bəzi düşüncələrə görə, dolayı

vergilər yerli istehsala və idxal mallarının qiymət artımına təsirsiz ötüşmür. İstehlakçı

məhz bu vergilərin faiz dərəcəsinin səviyyəsindən asılı olaraq bahalaşa bilən əmtəələ-

rin istifadəsindən uzaqlaşır ki, bunu da inflyasiyaya təsiredici amil kimi qiymətlən-

dirmək olar. Ümumi Ticarət Təşkilatının (ÜTT) hər hansı bir dolayı verginin tətbiqinə

birmənalı mənfi münasibəti də güman ki, elə bu səbəbdəndir. ÜTT dolayı vergilərin

tətbiqinə qarşı ciddi mübarizə metodlara üstünlük verir. Bununla belə, burada bəzi

qaranlıq məqamlar ortaya çıxa bilir. Məsələn, Azad Ticarət Zonasının varlığı sayəsində

İnkişaf Etməkdə Olan Ölkələrdə (İEOÖ) daxili istehsalın, kiçik və orta sahibkarlığın

inkişaf səviyyəsini ciddi şəkildə aşağı salına bilər ki, bu isə sonuncuların bütün

iqtisadiyyatına ağır zərbə vurmuş olar. Avropa Birliyinin (AB) fəaliyyətinin ilk

dövründə birliyə üzv ölkələrdə dövriyyədən vergi yığımının iki sistemi mövcud idi:

kumulyativ sistem;

əlavə dəyər vergisi (ƏDV).

AB-nin bir məruzəsinə əsasən, Almaniyada ƏDV-nin qaytarılması sahəsində,

müxtəlif vergidən yayınma üsullarından istifadə edilməklə, il ərzində büdcədən 17.85

milyard manat7 (17,0 milyard avro) pul oğurlanır. Bu da bir daha onu təsdiqləyir ki,

hətta inkişaf etmiş iqtisadiyyatı və güclü məhkəmə sistemi olan dövlətlərdə də vergi

sahəsində ƏDV fırıldaqçılığının qarşısının alınmasına tam müvəffəq

olunmur. 1967-ci ilin aprel ayında AB şurası birliyə üzv ölkələrin 1970-ci ilin

yanvar ayının 1-nə qədər Vahid ƏDV (Avropa) sisteminə keçirilməsi barədə direktiv

7D.Ə.Vəliyev, Y.Н.Balaкişiyeva, İ.R.Rəfibəyli, E.E.İmaноv, E.M.Qarabalоv. Vergi hüqüqü. Baкı 2003 S 135-254?

27

qəbul etdi. Bununla da, ƏDV, AB üçün dolayı vergi qismində öz təsdiqini tapdı. Bu

direktivə görə, gələcəkdə bu birliyin üzvlüyünə qəbul olmaq istəyən hər bir dövlətin

vergi sist mində ƏDV mütləq olmalıdır. Bu xüsusən də AB-nin xüsusi maliyyə

vəsaitlərinin tərkibində sanballı vergi komponentinin olması ilə şərtlənir. AB-nin

büdcəsinin olması məhz bu komponentdən birbaşa asılı olur (1999-cu ildə birliyin

xüsusi vəsaitlərində ƏDV-dən daxil olmaların payı 66% təşkil etmişdir). ƏDV-nin

Avropa sisteminin əsas əlamətləri AB şurasının müxtəlif illərdə qəbul etdiyi

direktivlərlə müəyyən olunur. Bunların arasında 17 may 1977-ci il tarixində qəbul

olunmuş və ƏDV üçün vahid hesablama bazasını nəzərdə tutan 6-cı direktiv xüsusi

əhəmiyyətə malikdir. Burada vahid hesablama bazası dedikdə, vergitutma obyektini və

verginin hesablanması metodunu müəyyən edən ümumi qaydalar məcmusu, - yəni

vergi sövdələşməsinin yeri, gözlənilə bilən vergi güzəşti və imtiyaz halları, avans ƏDV

ödənişinin növbəti satış mərhələsində nəzərə alınması səviyyəsi, eləcə də ixrac

malların ƏDV-dən azad olunması və idxal mallara ƏDV tətbiqi məsələləri nəzərdə

tutulur. Belə bir vahid bazanın olması birliyə üzv ölkələrdə vahid qaydada ƏDV-nin

tətbiqinin zəruri şərtidir (xüsusən də, Birliyin vahid büdcəsinə vergi daxilolmaları

məbləğinin müəyyən edilməsində bunun böyük əhəmiyyəti vardır). AB şurasının bir

sıra direktivləri ƏDV dərəcələrinin elastikliyini nəzərdə tutur. Bu direktivlərə görə, 01

yanvar 1993-cü il tarixdən etibarən birliyə üzv ölkələr 2 cür ƏDV dərəcəsi tətbiq edə

bilirdilər:

standart dərəcələr,

aşağı dərəcələr.

Standart dərəcələrin minimum həddi 15% təşkil edirdi. Aşağı vergi dərəcəsi isə

(5%-dən aşağı olmamaqla) yalnız ayrı-ayrı əmtəə və xidmətlərə, məsələn ərzaq

mallarına, əczaçılıq mallarına və tibbi ləvazimatlara, kitablara, qəzetlərə, sərnişin

nəqliyyatı və digər xidmətlərə tətbiq oluna bilərdi. Bu sıradan güzəştli vergi dərəcələri,

sağlam rəqabətə təsir göstərməmək şərti ilə, təbii qaza və elektrik enerjisinə tətbiq

oluna bilərdi. Bir sıra zəruri istehlak mallarına, uşaq yeməkləri, ayaqqabı və geyimlərə

- daha aşağı (5%-dən aşağı) və ya “0” (sıfır) vergi dərəcəsinin tətbiqi 01 yanvar 1991-

ci il tarixinə qədər vergi dərəcələrinin qüvvədə olduğu ölkələrdə mümkün idi (“0”

28

(sıfır) vergi dərəcəsi hesabına vergi ödəyicisi xammal və material alarkan

ödədiyi ƏDV məbləğini sonradan vergi orqanından geri almaq hüququna malik olur).

İncəsənət əsərləri, əntiq əşyalar, qızıl və bəzi digər əmtəələr üçün ƏDV-nin tətbiqinin

xüsusi qaydası nəzərdə tutulur. ƏDV-nin tətbiqi ilə bağlı təcrübi təsəvvürləri və

mülahizələri, iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrin timsalında müqayisəli izləsək daha

məqsədə uyğun olardı.

Ukrayna. Kiyevdə sahibkarların iştirakı ilə keçirilən iqtisadi forumda Ukrayna

hökumətinin əlavə edilmiş dəyərə görə hesablanan verginin tətbiqindən ümumiyyətlə

uzaq durması, onun əvəzində əmtəələrin təqdim edilməsinə hesablanan 3-4 faiz

dərəcəli verginin tətbiq edilməsi barədə variantların hazırlandığı haqda hökumət

rəsmiləri tərəfindən məlumat verilmişdir.

Rusiya. Ölkə başçısı Dmitri Medvedyev Rusiya Sahibkarlar Birliyinin növbəti

yığıncağı zamanı bildirmişdir ki, Vergi Məcəlləsinə bundan sonra gözlənilən əlavə və

dəyişiklərdə 2020-ci ilə qədər dövlətin inkişaf strategiyası mütləq nəzərə alınacaq.

Onun məruzəsindən sitat: “Dövlətin uzunmüddətli iqtisadi strategiyası hazırlanırsa,

burada gələcək vergi islahatları barədə qeydin olması mütləqdir. Bu cür dəyişikliklər

qısa müddət ərzində müəyyən edilə bilinməzsə, o halda digər qanunvericilik aktlarının

da təkmilləşdirilməsi eyni qaydada gecikdirilə bilər. Deməli, bu tip məsələlərin həlli

istiqamətində tarazlaşdırılmamış addımlar atmaq olmaz”. Qeyd edək ki, son illər bu

ölkədə vergilərlə bağlı ən aktual mülahizələr gəlir vergisinin və ƏDV-nin 18%-dən

12%-ə qədər azaldılması ilə bağlı olmuşdur. Avqust ayına qədər təqdim olunmalı

qanun layihəsində yalnız ƏDV ilə bağlı dəyişikliklər gözlənilir.

Slоveniya. ƏDV 1990-cı ilin iyun ayından tətbiq edilir. 2004-cü ilin may

ayında Sloveniya AB-nə üzv daxil olduğu üçün ƏDV-nin tətbiqi sisteminə birlikdaxili

ticarət müddəaları daxil edilmişdir. ƏDV Slоveniya ərazisində və AB ərazisi daxilində

mal və ya xidmətləri təqdim edən, yaxud daşımalar və idxal fəaliyyəti ilə məşğul olan,

eyni zamanda binaların hissələrinin mülkiyyət hüququ onlar istifadə edilmədikdən

öncə və ya iki ildən sonra istifadə edildikdə, ötürüldükdə şəxslər tərəfindən ödənilir.

Son bir il ərzində təqdim edilən mal və ya xidmətin dəyəri 26 250 manatı (25 000

avronu) keçərsə, həmin dövriyyə sahibi olan sahibkara ƏDV məqsədləri üçün

29

qeydiyyat məcburi xarakter daşıyır. Bundan başqa, kənd təsərrüfatı ilə məşğul olan,

kənd və meşə təsərrüfatlarında kodastr əsasında gəlirlər əldə edən şəxslər üçün

ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatın məcburi həddi 78 750 manat (75000 avro)8

məbləğindədir. Kiçik sahibkarlıq fəaliyyəti ilə məşğul olanlar, o cümlədən fermerlər 5

il ərzində qüvvədə qalan ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyata görə vergi orqanına

könüllü müraciət edə bilərlər. Sloveniyada ƏDV-nin 2 dərəcəsi mövcuddur:

1. İstisnalar nəzərə alınmaqla, bütün təqdim edilən mal və xidmətlərin təqdim

edilməsinə tətbiq edilən standart dərəcə - 20% ,

2. ƏDV qanunvericiliyi ilə müəyyən edilmiş siyahı üzrə mal və xidmətlərin

təqdim edilməsinə tətbiq edilən aşağı dərəcə - 8.5%. Misal üçün, ərzaq malları, dərman

ləvazimatları, əlillərin şəxsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan tibb alətləri, içməli su, kitab

və ya çap malları, ev tikintisi, təmiri və təqdim edilməsi, mədəniyyət və idman

tədbirləri üçün biletlər və s.

Fransa. Büdcə sisteminin əsas həlqəsini, 45%-ni əlavə dəyər vergisi (ƏDV)

təşkil edir. ƏDV xüsusi ödəniş metodu ilə alınır və onun dərəcəsinin 4 növü

mövcuddur:

19,6% - bütün növ əmtəə və xidmətlərə tətbiq edilən normal dərəcə;

22% - bəzək əşyalarına, maşınlara, alkoqollu içkilərə, tütünə müəyyən

hədd daxilində tətbiq edilən dərəcə dərəcə;

7% - mədəni mallara (kitab) tətbiq edilən ixtisar edilmiş dərəcə;

5,5% - ilkin zəruri ehtiyac düyulan mal və xidmətlərə (qida, alkoqollu

içkilər və şokolad istisna olmaqla, tibb preparatları, yaşayış sahəsi, nəqliyyat) tətbiq

edilən dərəcə.

Müəssisələr vergi idarəsinə bəyənnaməni və vergi ödənişi üzrə qəbzi təqdim

edirlər. Mal dövriyyəsindən asılı olaraq ƏDV-nin rüblük və illik ödənişi mövcuddur.

İxracla bağlı konpensasiyaların ödənişi ayliq həyata keçirilir. Qalan digər fəaliyyət

növləri üçün ödəniş rüblər üzrə nəzərdə tutulmuşdur. Əgər müəssisənin mal dövriyyəsi

ən azı 300 000 avro təşkil edirsə bu zaman ƏDV ödənilir. Deməli müəssisələr daimi

olaraq büdcəyə vəsait ödəyirlər. Əgər ƏDV-nin məbləği 1350 avrodan az olarsa onda

8Azәrbaycan Respublikasının Vergi Mәcәllәsi 2009-cu il 19 iyun tarixinə edilmiş əlavələr və dəyişikliklər . S130-132?

30

bu müəssisələr onu ödəməkdən azad olunur. ƏDV-nin məbləği 20 000 avrodan az olan

kiçik sənətkarlara (sənətkarlıq işlərinə görə) güzəştlər tətbiq edilir. ƏDV üzrə

imtiyazları investisiya qoyan müəssisələr əldə edir. Bunun mahiyyəti ondan içarətdir

ki, investisiyaya yönəldilən məbləğ ƏDV hesablanan məbləğdən çıxılır.

ƏDV-dən azad olmalar aşağıdakı fəaliyyət sahələrinə şamil olunur:

1. tibb və tibbi xidmətlər;

2. təhsil;

3. hər növ sığorta, maliyyə xidmətləri;

4. ictimai və xeyriyyə xarakterli fəaliyyət.

Braziliya. Braziliyada dolayı vergilərin iki növü var:

1. Dövlət satış vergisi

2. Federal Aksiz.

Dövlət satış vergisinin standart dərəcəsi 17%-dir. Federal Aksiz, adətən,

Brüseldə yerləşən Dünya Gömrük Təşkilatının idarə etdiyi İstehlak məhsullarının

razılaşdırılmış təsvir və kodlaşdırma sisteminə əsasən aparılmış təsnifata uyğun olaraq

məhsulun dəyərinə əsasən tutulur. Dərəcələr “0” ilə 33% arasında dəyişir və orta

dərəcə 10 %-dir.

Misir. Misirdə ƏDV-nin standart dərəcəsi 10%-dir. 0% ilə arasında 45%

arasında dəyişən digər dərəcələrdə mövcuddur. Bu dərəcələr

aşağıdakı mal və xidmətlərə münasibətdə tətbiq edilir:

qəhvə, bütün növ un məmulatları, sabun, gübrələr, gips və dəmir çubuqlar

(5%);

malların ixracı (0%);

daha yüksək dərəcələr mobil rabitə vasitəsilə yerli və beynəlxalq

telekommunikasiya xidmətləri, bəzi rəngli televizorlar, soyuducular, səs yazma

cihazları, hava kondi- sionerləri, kameralar, ətriyyat, kosmetika (25%).

Estoniya. Estoniyanın vergi qanunları daha çox liberal xarakter daşıdığı üçün

istehsalın sürətli inkişafını təmin etmək üçün heç bir şərtlər qoyulmur. Hətta xarici

investorlar üçün tətbiq edilən vergi güzəştlərinə 1994-cü ildən etibarən xitam

verilmişdir. Bir çox ixracatçılar əmtəələr üzrə bazarda daha çox paya sahib olmaq üçün

31

daxili istehsala üstünlük verirlər. Estoniyanın həm fiziki, həm də hüquqi rezidentləri

gəlir vergisini 21% dərəcə ilə ödəyirlər. Lakin yerli hakimiyyət orqanları yığim

faizlərinə ehtiyac olan hallarda 2% nisbətində dəyişiklik etmək hüququna

malikdir. ƏDV-nin faiz dərəcəsi isə 20% həddində müəyyənləşdirilib ki, bu da

Avropanın digər ölkələrinin müvafiq göstəriciləri ilə müqayisədə eynidir (Böyük

Britaniya-18%, Latviya-18% və s.). Estoniyada ƏDV 01 may 2004-cü il tarixdən

tədbiq edilir. Sahibkarlıq fəaliyyəti ilə bağlı mal iş və xidmətlərin təqdim edilməsi,

idxalı ƏDV-yə cəlb olunan əməliyyatlar hesab edilirlər. Hüquqi və fiziki şəxslərin

vergi ili ərzindəki dövriyyəsi üçün qanunla tənzimlənən məbləğ ƏDV məqsədləri üçün

qeydiyyata alınmada məsuliyyəti müəyyən edir. Bu məbləğ ƏDV məqsədləri üçün

tənzimlənən məbləğ həddindən aşağıdırsa, bu halda ödəyici ƏDV qeydiyyatına

könüllü dura bilər. ƏDV-nin standart dərəcəsi 20%-dir, bir sıra hallarda isə aşağı

faizlə, yəni 5% və “0” (sıfır)% dərəcələri ilə verginin tətbiqi nəzərdə tutulur.

Amerika Birləşmiş Ştatları (ABŞ). Bəzi iqtisadi ədəbiyyatlarda “satış vergisi”

adlandırılan ƏDV ABŞ-da pərakəndə satışın yalnız sonuncu istehlakçısından tutulur

ki, ƏDV üzrə daxilolmanın ümumi vergi daxilolmalarındakı xüsusi çəkisi 25-50%

təşkil edir. İlk dəfə Pensilvaniya ştatında tətbiq olunan satışdan vergi, daha sonralar -

yəni 1930-cu ildən başlayaraq 1960-cı ilədək olan müddət ərzində daha 45 ştatda və

Kolumbiya dairəsində tətbiq olundu. Bu sırada Alyaska, Delaver, Yeni Hempşir

Montana və Oreqon ştatları istisnadır. Satış vergisi tətbiq edilən ştatlarda bu tədiyyə

1930-cu illərdə proqressiv xarakter daşıyırdı və yalnız 1934-cü ildə dəyişərək 3 faiz

vahid dərəcə ilə tətbiq edildi.

32

FƏSİL II. ƏDV-NİN AZƏRBAYCANDA TƏTBİQİ VƏ SOSİAL-İQTİSADİ

İNKİŞAFIN TƏMİN EDİLMƏSİNDƏ ROLU

2.1. Azərbaycanda ƏDV-nin tətbiqi və inkişaf xüsusiyyətləri

Leqal iqtisadiyyatın nоrmal fəaliyyət göstərməsi üçün əlverişli vergi şəraitinin

yaradılması dövlətin vergi siyasətinin əsas istiqamətlərindən biridir. Respubliкamızda

bu sahədə daim məqsədyönlü işlər görülmüşdür. Belə кi, mənfəət vergisinin dərəcəsi

45 faizdən 24 faizə, əlavə dəyər vergisinin dərəcəsi 28 faizdən 18 faizə, fiziкi şəхslərin

gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi 55 faizdən 35 faizə endirilmiş, aylıq gəlirin vergi tu-

tulmayan məbləği 150000 manata qaldırılmışdır. Bütün bunların nəticəsində Azərbay-

can Respubliкasında əкsər vergilərin dərəcələri digər ölкələrdəкi analоji vergi dərəcələ-

rindən хeyli aşağıdır. Belə bir müqayisəni aşağıdaкı cədvəlin кöməyi ilə də apara biləriк.

Cədvəl 2.1

Bir sıra ölkələrdə mənfəət vergisi, fiziki şəxslərin gəlir vergisi və ƏDV-nin dərəcələri

Ölкələr Mənfəət vergisi Fiziкi şəхslərin gəlir vergisi ƏDV

Azərbaycan 24% 14-35% 18%Gürcüstan 20% 12-20% 20%Qazaхıstan 30% 5-30% 20%Qırğızıstan 30% 5-33% 20%Rusiya Federasiyası 24% 13% 20%Taciкistan 30% Maкsimal 40% 20%Türkmənistan 25% 8-12% 20%Özbəkistan Maksimal 35% 15-40% 20%Türкiyə 33% 15-40% 18%(1-40%)Almaniya 40% 19-53% 16%ABŞ 34% 15-33% 3-8,25% (satışdan vergi)Fransa 34% Maksimal 56,8% 18,6%Kanada 28% 17-29% 12-13,5% (satışdan vergi)İtaliya 36% 10-50% 19%Yaponiya 40% 10-50% 3%(satışdan vergi)Böyüк Britaniya 33% 20-40% 17,5%İspaniya 35% 20-56% 16%Avstriya 30% 10-50% 20%

33

Cədvəl 2.1-dən göründüyü kimi Azərbaycan Respublikasında mənfəət vergisinin

dərəcəsi həm inкişaf etmiş ölкələrlə, həm də MDB-yə daхil оlan dövlətlərlə müqayi-

sədə хeyli aşağıdır. Fiziкi şəхslərin gəlir vergisinin maкsimal dərəcəsi Кanada və ABŞ

istisna оlunmaqla digər inкişaf etmiş ölкələrdə оlan dərəcədən aşağı, MDB üzvü оlan

dövlətlərlə müqayisədə isə yalnız Özbəкistan və Taciкistandan aşağıdır. MDB üzvü

оlan ölкələr arasında ƏDV-nin ən aşağı dərəcəsi isə Azərbaycan Respubliкasındadır.

Beləliklə, büdcənin cari gəlirləri vergilərdən daxilolmalar və vergi olmayan

gəlirlərin cəmindən ibarətdir. Büdcənin ümumi gəlirlərini isə cari gəlirlərlə yanaşı

əsaslı gəlirlər və rəsmi qaydada alınan vəsaitlər təşkil edir.

Qeyd etdiyimiz kimi büdcə gəlirlərinin formalaşmasını vergilərdən daxilolmalar,

vergi olmayan gəlirlər, əsaslı gəlirlər və rəsmi qaydada alınan vəsaitlər(transfertlər)

təşkil edir. Məhz büdcə gəlirlərinin quruluşunu da onların köməkçi bölmələri və

növləri formalaşdırır. Azərbaycan Respublikasının vergilərdən daxil olmaları

aşağıdakılardan ibarətdir:

Fiziki şəxslərin gəlir vergisi;

Hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi;

Əlavə dəyər vergisi;

Aksiz vergisi;

Hüquqi şəxslərin əmlak vergisi;

Hüquqi şəxslərin torpaq vergisi;

Mədən vergisi;

Yol vergisi;

Sadələşdirilmiş vergi.

Dövlət büdcəsinə son beş ildə vergi və digər ödəmələrin daxil olması haqqında

məlumatı Cədvəl 2.2-də daha ətraflı nəzərdən keçirək. Cədvəldən göründüyü kimi,

büdcəyə daha çox gəlir gətirən vergilər ƏDV və mənfəət vergiləridir ki, onlar da

məənfəət vergisinin 2009-2010-cu ildəki azalmasını nəzərə almasaq daimi artım

tempində hərəkət edir.

34

Cədvəl 2.2

Azərbaycan Respublikası dövlət büdcəsinə vergi və digər daxilolmalar9

Vergilər

Vergi və digər daxilolmalar, min AZN

2007 2008 2009 2010 2011

ƏDV 669 648,9 1 169 893,6 1 180 280,6 1 271 462,7 1 387 662,7Aksizlər 330 585,1 395 810,5 417 368,2 452 027,4 417 394, 4Mənfəət vergisi 2 459 184,6 2 863 950,2 1 329 192,5 1 429 824,9 2 133 993,3Mədən vergisi 123 233,1 147 749,5 121 904,4 130 074,4 129 770,0Torpaq vergisi 27 288,3 30 789,7 26 235,6 35 311,2 35 321,0Əmlak vergisi 72 759,6 113 225,5 66 168,7 101 811,5 103 867,1Fiziki şəxslərin gəlir vergisi

596 596,9 637 800,2 581 873,3 590 235,1 715 656,2

Dövlət rüsumu 50 063,2 59 870,7 72 874,5 89 519,1 104 804,8Yol vergisi 17 144,1 27 365,6 16 462,8 15 168,8 28 095,4Sadələşdirilmiş vergi

48 106,2 65 654,5 63 573,7 65 525,0 100 425,7

Digər daxilolmalar 154 649,0 234 455,8 237 465,7 111 839,9 318 071,4Cəmi 4 549 259,0 5 746 565,8 4 113 400,0 4 292 800,0 5 475 062,0

Müasir vergi sisteminin yaranma tarixi elə də qədim olmayan Azərbaycan

Respublikasının vergi sisteminə nəzər salaq. Azərbaycanda vergi sisteminin təşəkkül

prosesini 3 mərhələyə ayırmaq olar.

I. 1991-1992ci illəri əhatə edən birinci mərhələdə əsasən gəlirlərə və

xərclərə qoyulan vergilər haqqında qanunlar qəbul edilmişdir (1991 ci ilin dekabrında

“Əlavə dəyər vergisi” və ”Aksizlər” haqqında, 1992-ci ilin iyununda “Hüquqi şəxslərin

mənfəətindən və gəlirlərin ayrı-ayrı növlərindən vergilər” və “Fiziki şəxslərdən gəlir

vergisi” haqqında və s.) 1992-ci ilin ortalarından başlayaraq respublikanın müstəqil

vergi xidməti orqanı formalaşmağa başladı.

II. 1993-1996-ci illəri əhatə edən ikinci mərhələdə bazar iqtisdiyyatının tə-

ləblərinə uyğun olaraq bir sıra yeni vergi növləri haqqına qanunlar qəbul

edilmiş,onların normativ-hüquqi bazası yaradılmışdır. Başqa sözlə 1993-cü ilin

fevralında “Torpaq vergisi”,1995-ci ilin martında “Əmlak vergisi” və “Mədən vergisi”,

1996-cı ilin dekabrında “Dövlət yol fonduna vergilər” haqqında qanunlar qəbul

edilmiş, vergi qanunlarının tədbiqi ilə bağlı təlimatlar, əsasnamələr işlənib

hazırlanmışdır.9 www.taxes.gov.az

35

III. 1996-cı ilin sonu 2000-ci il də daxil olmaqla son dövrü əhatə edən üçüncü

mərhələdə cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda baş verən keyfiyyət dəyişikliklərindən asılı

olaraq əvvəlki mərhələdə qəbuı edilmişqanunların təkmilləşdirilməsi istiqamətində

işlər aparılmış,müvafiq vergi qanunlarında dəyişikliklər və düzəlişlər edilmiş, Respub-

lika Prezidenti 1999-cu ilin yanvarında bilavasitə vergi orqanlarına da aidiyyatı olan

“Dövlət nəzarəti sisteminin təkmilləşdirilməsi və sahibkarlığın inkişafı sahə-sində süni

maneələrin aradan qaldırılması haqqında” fərmanı imzalanmışdı. Bu mərhələnin ye-

kunu kimi 2000 ci ilin iyulunda “Vergi Məcəlləsi”nin qəbul edilməsini göstərmək olar.

Ölkə büdcəsinin ümumi daxilolmalarında və xəzinənin sabit daxilolmalarla

təmin edilməsində Əlavə Dəyər Vergisi əhəmiyyətli rola malikdir. Respublikamızda

da ƏDV-dən Avropa Şurası, Yaponiya və bir sıra digər ölkələrdə olduğu kimi bazar

iqtisadiyyatının vergi tənzimlənməsində xüsusi taktik vasitə kimi istifadə edilir.

Birbaşa vergilərin dərəcələrini tədricən azaltmaqla, dolayı vergilərin tətbiq dairəsini

genişləndirməklə və onun hesabına büdcəyə daxilolmaların həcmini artırmaqla dövlət,

milli kapitalın investisiya imkanlarını genişləndirir, gəlirin vergiyə cəlb edilməsinin

liberallaşdırılması kursunu həyata keçirir və şəxsi təşəbbüsü stimullaşdırır.

ƏDV AR Vergi sistemində 01 yanvar 1992-ci il tarixindən tətbiq olunur. Qüv-

vədə olan Vergi Məcəlləsinə əsasən ƏDV - vergi tutulan dövriyyədən hesablanan ver-

ginin məbləği ilə təqdim edilmiş vergi hesab-fakturalarına və ya idxalda ƏDV-nin ödə-

nildiyi göstərən sənədlərə müvafiq surətdə əvəzləşdirilməli olan verginin məbləği ara-

sındakı fərq kimi qəbul olunur. Respublikada tətbiq olunan ƏDV-nin anlayışı, tətbiqi

prinsipləri, faiz normaları və s. haqqında çoxlu sayda fikir yürütmək, müzakirələr təşkil

etmək mümkündür. Bu mənada ƏDV-dən azadolmaların tətbiqi ölkə əhalisinin təbəqə-

ləşməsi probleminin qarşısının alınmasında ciddi tədbir kimi görünə bilər. İnkişaf et-

miş ölkələrdə ƏDV-nin (satış vergisinin) tətbiqinə münasibətini araşdırarkən, bu tədiy-

yənin tətbiqinin sosial yönümlülüyə meyilli olmasını da müşahidə etmək mümkündür.

Bu səbəbdəndir ki, verginin faiz dərəcələrinin müəyyənləşdirilməsi və faiz dərəcələri-

nin dəyişdirilməsi barədə təkiflər paketinin müzakirələrində bu cür dəyişikliklərin

ümumi qaydada həyata keçirilməsinə deyil, araşdırmaların nəticələrindən asılı olaraq

ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrinin inkişafı məqsədi daşıyan layihələrə uyğun olaraq həyata

36

keçirilməsinə üstünlkük verilir. İstənilən ehtiyacın təmin edilməsi ilə bağlı prioritet sa-

hələrdə qiymət artımının qarşısının alınması cəmiyyətdə inkişafın zamini kimi baxılır.

Bu inkişaf isə əsasən tədavüldə olan pul vəsaitləri dövriyyəsinin artımında, iqtisadi-si-

yasi vəziyyətin stabilliyi üzrə dövlətin etibarının daha da möhkəmlənməsində özünü

göstərir. Gündəlik ehtiyac və təlabatların ödənilməsi üçün bazarın təkliflər və çeşidlər

barədə müxtəlifliyini və diqqətə yönələn sektorların inkişafını realizə etmək üçün

“Vergi siyasəti” adı altında cəmləşdirə biləcəyimiz rıçaqların olması mütləq haldır. İn-

kişaf tempini gündəlik fəaliyyət və zəruri ehtiyacların ödənilməsi zamanı əhalinin

formalaşmış təbəqələri arasında bərabər şəkildə bölüşdürərək tətbiq edilməsi dövləti-

mizin yüksələn xətlə irəliləyişinin bariz nümunəsidir. Azərbaycan Respublikasının

Vergi Məcəlləsinin 164 və 165-ci maddələrinə əsasən ƏDV-dən azad olmalar və “0”

dərəcə ilə cəlb edilmə halları və tətbiq ediləcək fəaliyyət növləri göstərilmişdir. Malla-

rın təqdim edilməsinin, işlər görülməsinin və xidmətlər göstərilməsi zamanı ƏDV- dən

azad olmalar və “0” dərəcə ilə cəlb edilmə hallarına diqqət yetirilərkən dövlətin iqtisadi

tərəqqi sahəsində atılan addımların surətliliyi və nəticəsinin dayanaqlığı, əhalinin sosial

yönümlu inkişafı prizmasından atıldığı qabarıq nəzərə çarpır. Aşağıdakı işlərin görül-

məsinə, xidmətlərin göstərilməsinə və əməliyyatların aparılmasına görə ƏDV sıfır (0)

dərəcəsi ilə tutulur:

- xarici ölkələrin diplomatik və analoji nümayəndəliklərinin rəsmi istifadəsi,

həmçinin bu nümayəndəliklərin diplomatik, inzibati və texniki işçilərinin, o cümlədən

onlarla yaşayan ailə üzvlərinin şəxsi istifadəsi üçün nəzərdə tutulan mal və xidmətlər;

(bu hal o ölkələrlə münasibətdə tətbiq edilir ki, həmin ölkələ tərəfindən göstərilən iş,

xidmət və əməliyyatlara görə ƏDV sıfır dərəcəsi ilə tətbiq edilsin).

- xaricdən alınan əvəzsiz maliyyə yardımları (qrantlar) hesabına malların idxalı,

qrant üzrə resipiyentlərə malların təqdim edilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin

göstərilməsi;

- malların və aşağıda göstərilən xidmətlərin ixracı:

- patentlərin, lisenziyaların, ticarət markalarının, müəlliflik və digər analoji

hüquqların mülkiyyətə verilməsi və ya güzəşt edilməsi;

37

- məsləhət, hüquq, mühasibat, mühəndis və ya reklam xidmətlərinin, həmçinin

məlumatların işlənməsi üzrə xidmətlərin və digər analoji xidmətlərin göstərilməsi;

- işçi qüvvəsinin verilməsi üzrə xidmətlərin göstərilməsi;

- daşınan əmlakın icarəyə verilməsi (nəqliyyat müəssisələrinin nəqliyyat

vasitələri istisna olmaqla);

- müqavilənin əsas iştirakçısı adından yuxarıda göstərilən xidmətlərin yerinə

yetirilməsi üçün hüquqi və ya fiziki şəxsi cəlb edən agentin xidmət göstərməsi.

- Azərbaycan Respublikasının Milli Bankına qızıl və digər qiymətlilərin

göndərilməsi;

- beynəlxalq təşkilatların, xarici dövlətlərin hökumətlərinin, habelə dövlətlərarası

və hökumətlərarası sazişlərə əsasən xarici hüquqi və fiziki şəxslərin ayırdıqları

kreditlər və borclar hesabına, həmçinin bu kreditlər və borclar hesabına həyata

keçirilən layihələrdə Azərbaycan tərəfinin payı 49 faizdən çox olmadıqda, həmin

vəsaitlər hesabına kreditləri və borcları alan şəxs tərəfindən malların (işlərin,

xidmətlərin) alınması və bunların idxalı.

Qeyd etmək lazımdır ki, ƏDV-yə sıfır dərəcə ilə cəlb edilmə ilə ƏDV-dən

azadolma arasında prinsipial fərq mövcuddur. Belə ki, ƏDV-dən azad olunan

əməliyyatlar aparan şəxs mal, iş və xidmət alarkən satıcıya ödədiyi ƏDV məbləğini

sonradan büdcədən əvəzləşdirə bilməz. Çünki həmin şəxs özünün istehsalı olan mal, iş

və ya xidmətləri satarkən ƏDV-ni hesablamır. Bu halda o, alış prosesində ödədiyi

ƏDV-ni əvəzləşdirmək hüququnu itirir. Ona görə də həmin şəxs mal, iş və xidmətləri

aldığı zaman ödədiyi ƏDV-ni bu mal, iş və xidmətlərin maya dəyərinə daxil edir.

Sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb olunan əməliyyatlar aparan şəxslər isə müvafiq

əvəzləşdirmə hüququna malik olurlar. Yəni satış prosesində ƏDV-ni sıfır dərəcəsi ilə

hesablamalarına baxmayaraq, həmin şəxslər alış prosesində ödədikləri ƏDV-ni

büdcədən geri almaq hüququ əldə edirlər. ƏDV-in 1995-2011-ci illər ərzində büdcə

gəlirlərindəki artım tempinə Cədvəl 2.3-də nəzər salaq. Buradan məlum olur ki, ƏDV-

nin büdcə gəlirlərində payının ən yüksək səviyyəsi 2007-ci və 2009-cu illərdə, ÜDM-

də payının ən yüksək səviyyəsi isə 2009-cu və 2011-ci illərdə müşahidə olunmuşdur.

38

Cədvəl 2.3

ƏDV-in büdcə gəlirlərindəki artım tempi10

İllər Əlavə dəyər vergisi (mln manatla)

Əlavə dəyər vergisinin cəmi büdcə gəlirlərində

payı, %

Əlavə dəyər ver-gisinin ÜDM-də

payı, %1995 3,1 0,7 0,11996 4,4 0,9 0,21997 11,8 2,3 0,41998 14,4 3,1 0,41999 15,8 2,9 0,42000 19,1 2,7 0,42001 25,3 13,8 0,52002 33,5 3,7 0,62003 40,9 3,3 0,62004 45,2 3,1 0,52005 60,0 2,9 0,52006 737,8 19,0 4,12007 1179,2 19,6 4,42008 1910,9 17,7 4,82009 2012,8 19,5 5,82010 1926,0 16,7 5,12011 2121,6 17,6 5,3

Mühüm əhəmiyyət kəsb edən məsələlərdən biri də Respublikamızda Əlavə

Dəyər Vergisi ödəyicilərinin qeydiyyata alınmasıdır. Aşağıda sadalanan şəxslər ƏDV-

in ödəyiciləri hesab olunur:

ƏDV-nin ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçən və ya qeydiyyatdan keçməli

olan şəxs. 

Azərbaycan Respublikasına ƏDV tutulan malları idxal edən şəxslər bu cür

idxal malları üzrə ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar.

Azərbaycan Respublikası ərazisində ƏDV-nin məqsədləri üçün

qeydiyyatdan keçmədən iş görən və ya xidmət göstərən qeyri-rezident şəxs. 

Qeyd etdiyimiz kimi ƏDV-nin ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçən və ya

qeydiyyatdan keçməli olan şəxs ƏDV-nin ödəyicisidir. Qeydiyyatdan keçən şəxs

qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi andan etibarən ƏDV ödəyicisi olur. Qeydiyyata dair

10 www.taxes.gov.az

39

ərizə verməli olan, lakin qeydiyyatdan keçməmiş şəxs qeydiyyata dair ərizə vermək

öhdəliyinin yarandığı dövrdən sonrakı hesabat dövrünün başlanğıcından etibarən ƏDV

ödəyicisi sayılır. ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçmədən və daimi

nümayəndəlik yaratmadan iş görən və ya xidmət göstərən qeyri-rezident şəxs həmin

işlər və ya xidmətlərə görə onların həcmindən asılı olmayaraq vergi ödəyicisi sayılır.

Bu zaman qeyri-rezidentin təqdim etdiyi işləri, xidmətləri alan şəxs vergi agenti sayılır.

Həmin vergi agenti ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatda olub-olmamasından asılı

olmayaraq ƏDV-ni qeyri-rezidentdən tutmağa və təyinatı üzrə ödəməyə borcludur.

Hüquqi şəxs yaratmadan göstərilən birgə sahibkarlıq fəaliyyəti ƏDV-nin məqsədləri

üçün ayrıca şəxs sayılır. Aksizli malların istehsalçıları ƏDV-nin ödəyiciləri sayılırlar.

Qeyd etmək lazımdır ki, vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müş-

təridən və ya hər hansı digər şəxsdən aldığı, yaxud almağa hüququ olduğu haqqın

ƏDV nəzərə alınmadan məbləği (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da

daxil olmaqla) əsasında müəyyən edilir. Əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın

əvəzində mal, iş və ya xidmət alırsa, yaxud almağa hüququ varsa, bu malların, işlərin

və ya xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və

ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daxil edilir.

Aşağıda göstərilən hallarda vergi tutulan əməliyyatın dəyəri təqdim edilmiş malların,

görülmüş işlərin və ya göstərilmiş xidmətlərin ƏDV nəzərə alınmadan formalaşan də-

yərindən (hər hansı rüsumlar, vergilər və ya başqa yığımlar da daxil olmaqla) ibarət olur:

Əvəzli və ya əvəzsiz qaydada vergi ödəyicisi öz işçilərinə və digər şəxslərə

mal verməsi, iş görməsi və ya xidmət göstərməsi, habelə barter əməliyyatı vergi

tutulan əməliyyat sayılır.

Vergi ödəyicisi malları(işləri, xidmətləri) ƏDV-ni ödəməklə əldə edirsə və

müvafiq əvəzləşdirmə alırsa və ya alma hüququna malikdirsə, belə mallardan qeyri-

kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi, fövqəladə hallardan başqa malların

itməsi, əskik gəlməsi, xarab olması və ya oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilirsə, ləğvetmə vaxtı onun sahibliyində

qalan mallar həmin vaxt və vergi tutulan əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar

kimi qiymətləndirilir.

40

Vergi tutulan idxalın dəyəri malların Azərbaycan Respublikasının gömrük

qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilən gömrük dəyərindən və mallar

Azərbaycan Respublikasına gətirilərkən ödənilməli olan rüsumlardan və vergilərdən

(ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir.

Idxalın bir hissəsi kimi sayılan xidmət göstərildikdə, onun ƏDV nəzərə alınmadan

dəyəri Vergi tutulan idxalın dəyərinə əlavə edilir.

Bildiymiz kimi Nazirlər Kabinetinin 2012-ci il 7 may tarixli qərarı ilə əlavə

dəyər vergisi üzrə gömrük borcunun hesablanması idxal olunan mallara münasibətdə

gömrük sərhədini keçən gündən, ixrac olunan mallara münasibətdə isə mallara dair

bəyannamənin təqdim olunduğu gündən başlanır və həmin gün qüvvədə olan vergi

dərəcəsi əsas götürülür. Uyğun olaraq Respublikamızda ƏDV məbləği aşağıdakı

qaydada hesablanır:

ƏDV = (D + A + R) x V/100 (2.1)

D - Malların gömrük rəsmiləşdirilməsi zamanı müəyyən edilmiş gömrük dəyəri;

A - aksiz vergisi; R - gömrük rüsumları; V - qüvvədə olan vergi dərəcəsi.

Şəxsin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyat haqqında ərizəsində göstərilən məlu-

matlar vergi orqanı tərəfindən 30 gün müddətində qanunvericiliklə müəyyən edilmiş

qaydada araşdırılır. Ərizədəki məlumatlar düzgün olduqda, araşdırmanın nəticələri üz-

rə müəyyən edilmiş formada akt tərtib olunur və ərizədə göstərilən məlumatlar ƏDV

qeydiyyatı üçün əsas verdikdə vergi orqanı şəxsi ƏDV ödəyicilərinin reyestrində qeydə

almağa və ona 5 iş günündən gec olmayaraq qeydiyyat bildirişi verməyə borcludur.

Akt iki nüsxədə tərtib olunur və bir nüsxəsi şəxsə təqdim edilir. Şəxsin ərizəsindəki

məlumatların düzgün olmadığı müəyyən edildikdə, araşdırmanın nəticələri üzrə müəy-

yən edilmiş formada əsaslandırılmış akt tərtib olunur. Akt iki nüsxədə tərtib olunur və

bir nüsxəsi şəxsə təqdim edilir. Şəxs aktı aldığı gündən 5 gün müddətində dəqiqsizlik-

ləri aradan qaldırıb vergi orqanına təqdim etməlidir. Təqdim edilmiş ərizədə dəqiqsiz-

liklər olmadıqda şəxs qeydiyyata alınır və bu barədə şəxsə vergi orqanı tərəfindən bil-

diriş göndərilir. Şəxs yuxarıda göstərilən qaydada dəqiqsizlikləri aradan qaldırmadıqda

41

və qeydiyyata alınmadıqda qanunla müəyyən edilmiş qaydada məsuliyyət daşıyır.

ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi ƏDV ödəyicisinə bir dəfə verilir və onda sax-

lanılır. ƏDV ödəyicisinin qeydiyyat bildirişi itirildikdə və ya yararsız hala düşdükdə

vergi ödəyicisinin müraciəti əsasında ona bildirişin surəti verilir. Qeydiyyat hansı

tarixin əvvəl başlanmasından asılı olaraq aşağıdakı tarixlərin birində qüvvəyə minir:

məcburi qeydiyyat zamanı – qeydiyyat haqqında ərizə verməyə dair öhdəliyin

yarandığı aydan sonrakı hesabat dövrünün birinci günündə;

könüllü qeydiyyat zamanı – qeydiyyat haqqında ərizənin verildiyi aydan

sonrakı hesabat dövrünün birinci günündə;

vergi ödəyicisinin qeydiyyat haqqındakı ərizəsində göstərilən tarixdə.

ƏDV-nin məqsədləri üçün qeydiyyatdan keçməyə borclu olan, lakin qeydiyyat

üçün ərizə verməyən vergi ödəyicisini vergi orqanı öz təşəbbüsü ilə qeydiyyata alır və

ona qeydiyyat bildirişi göndərir.

Vergi orqanlarında ƏDV ödəyicilərinin reyestri aparılır və ƏDV-nin məqsədlə-

ri üçün qeydiyyatdan keçirilmiş bütün vergi ödəyiciləri bu reyestrə daxil edilirlər.

ƏDV ödəyicisinin ƏDV məqsədləri üçün qeydiyyatı ləğv edildikdə onun barəsində

məlumatlar ƏDV ödəyicilərinin dövlət reyestrindən silinir və verilmiş qeydiyyat

bildirişi geri alınır. Vergi ödəyicisinin vergiyə cəlb olunan əməliyyatlarının ümumi

məbləği əvvəlki tam 12 təqvim ayı ərzində 45000 manatdan çox deyilsə, o ƏDV-nin

məqsədləri üçün son qeydiyyatın qüvvəyə mindiyi tarixdən etibarən bir il keçdikdən

sonrakı istənilən vaxt qeydiyyatın ləğv olunmasına dair ərizə verə bilər. ƏDV-nin

məqsədləri üçün qeydiyyatın ləğv olunması vergi orqanına qeydiyyatın ləğv

edilməsinə dair ərizənin verildiyi gün qüvvəyə minir. Vergi ödəyicisi ƏDV üzrə

hesablanmış vergiləri üç ay ərzində tam ödəmədikdə və vergi orqanının yaranmış

borcun ödənilməsi barədə yazılı xəbərdarlığını aldığı gündən 30 gün müddətində borc

üzrə ödəməni həyat keçirmədikdə, şəxsin (iri vergi ödəyiciləri istisna olmaqla) ƏDV

qeydiyyatı ləğv edilə bilər. Bu zaman 3 gün müddətində həmin şəxsə müvafiq bildiriş

təqdim edilir.

42

ƏDV-nin dərəcəsi hər vergi tutulan əməliyyatın və hər vergi tutulan

idxalın dəyərinin 18 faizidir. Vergi tutulan dövriyyə hesabat dövrü ərzində vergi

tutulan əməliyyatların ümumi dəyərindən ibarətdir.

Beleliklə demək olar ki, Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı

beynəlxalq müqaviləyə uyğun olaraq beynəlxalq təşkilatın, yaxud xarici hüquqi və ya

fiziki şəxsin əvəzsiz köçürmələri ilə ödənilmiş malları alan və ya işlərin və xidmətlərin

nəticələrini həmin əsaslarla əldə edən şəxs vergi orqanına vergi hesab-fakturaları

verərkən, həmin mallara, işlərə və ya xidmətlərə görə ödənilmiş ƏDV-nin vergi

orqanına ərizə verildiyi vaxtdan 45 gün ərzində11 geri almaq hüququna malikdir.

ƏDV-nin düzgün hesablanması, vaxtında büdcəyə ödənilməsi və

bəyannamələrin vergi orqanına müəyyən edilmiş müddətlərdə verilməsi üçün vergi

ödəyiciləri və onların vəzifəli şəxsləri Azərbaycan Respublikasının vergi

qanunvericiliyinə uyğun olaraq məsuliyyət daşıyırlar.

Sadalanan vergidən azad edilən malların göndərilməsindən, işlərin

görülməsindən və xidmətlərin göstərilməsindən başqa, müstəqil sahibkarlıq fəaliyyəti

və ya hüquqi şəxs yaratmadan birgə sahibkarlıq fəaliyyəti çərçivəsində malların

göndərilməsi, işlərin görülməsi və xidmətlərin göstərilməsi, Azərbaycan

Respublikasının ərazisində həyata keçirilirsə, vergi tutulan əməliyyat sayılır. Aszərbaycan

Respublikasının hüdudlarından kənarda xidmətlər göstərilməsi və ya işlər görülməsi vergi

tutulan əməliyyatlara daxil edilmir.

Vergidən azad edilən idxal istisna edilməklə malların idxalı vergi tutulan idxal

sayılır. Tranzit yük daşınması qaydasında, müvəqqəti idxal şəklində Azərbaycan

Respublikası ərazisinə buraxılan mallar və ya gömrük qanunvericiliyinə uyğun olaraq

daxili istehlak üçün idxal edilmiş və ya qəbul edilmiş sayılmayan mallar ƏDV-nin

məqsədləri üçün idxal malları hesab edilmir.

Vergi ödəyicisinin haqqı ödənilməklə və ya əvəzsiz qaydada öz işçilərinə və

digər şəxslərə mal verməsi, iş görməsi və ya xidmət göstərməsi, habelə barter

əməliyyatı vergi tutulan əməliyyat sayılır.

11 “Yeni dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı”. “Qloballaşan Azərbaycan” Sivil İnkişaf Mərkəzi, Məqalə toplusu, Bakı-2010. S 23-34

43

Vergi ödəyicisi malları (işləri, xidmətləri) ƏDV-ni ödəməklə əldə edirsə və mü-

vafiq əvəzləşmə alırsa və ya almaq hüququna malikdirsə, belə mallardan (işlərdən, xid-

mətlərdən) qeyri-kommersiya məqsədləri üçün istifadə edilməsi, fövqəladə hallardan

başqa malların itməsi, əskik gəlməsi və ya oğurlanması vergi tutulan əməliyyat sayılır.

Vergi ödəyicisinin qeydiyyatı ləğv edilirsə, ləğvetmə vaxtı onun sahibliyində

qalan mallar həmin vaxt və vergitutulan əməliyyat çərçivəsində təqdim edilən mallar

kimi qiymətləndirilir.

Malları ƏDV-yə cəlb edilən əməliyyatlar nəticəsində əldə edən, lakin bu malları

əldə edərkən ƏDV-ni əvəzləşdirməyə hüququ olmayan şəxsin həmin malları

göndərməsinə vergi tutulan əməliyyat kimi baxılmır. Əgər mallar əldə edilərkən

əvəzləşdirilməsinə qismən yol verilməmişdirsə, vergi tutulan əməliyyatın məbləği

əvəzləşdirmənin qismən yol verilmiş payına mütənasib olaraq azaldılır.

ƏDV ödəyicisi kimi qeydiyyatdan keçməyən şəxslərin ƏDV tətbiq etməklə

aparılan əməliyyatları, habelə ƏDV-dən azad edilən və ya sıfır dərəcə ilə ƏDV-yə cəlb

edilən, lakin ƏDV tətbiq etməklə aparılan əməliyyatları vergitutma obyektidir.

Vergi tutulan əməliyyatın dəyəri vergi ödəyicisinin müştəridən və ya hər hansı

digər şəxsdən aldığı, yaxud almağa haqqı olduğu haqqın ƏDV nəzərə alınmadan

məbləği (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daxil olmaqla) əsasında

müəyyən edilir.

Əgər vergi ödəyicisi vergi tutulan əməliyyatın əvəzində mal, iş və ya xidmət

alırsa, yaxud almağa haqqı varsa, bu malların, işlərin və ya xidmətlərin ƏDV nəzərə

alınmadan bazar dəyəri (hər hansı rüsumlar, vergilər və başqa yığımlar da daxil

olmaqla) vergi tutulan əməliyyatın dəyərinə daxil edilir.

Mallar (işlər, xidmətlər) vergi ödəyicisi tərəfindən haqqı ödənilməklə və

ya əvəzsiz qaydada işçilərə və ya digər şəxslərə verildikdə, mal mübadiləsi (barter)

edildikdə, ƏDV-ni ödəməklə və müvafiq əvəzləşmə əldə etməklə alınmış mallar (işlər,

xidmətlər) qeyri-kommersiya məqsədləri üçün, eləcə də ƏDV-dən azad olunan

əməliyyatların həyata keçirilməsi üçün istifadə edildikdə, habelə vergi ödəyicisinin

qeydiyyatı ləğv edildikdə onun sahibliyində malların qalması zamanı vergi tutulan

44

əməliyyatın dəyəri həmin malların (işlərin, xidmətlərin) ƏDV nəzərə alınmadan

formalaşan dəyərindən ibarətdir.

Vergi tutulan idxalın dəyəri malların Azərbaycan Respublikasının gömrük

qanunvericiliyinə uyğun olaraq müəyyən edilən gömrük dəyərindən və mallar

Azərbaycan Respublikasına gətirilərkən ödənilməli olan rüsumlardan və vergilərdən

(ƏDV nəzərə alınmadan) ibarətdir.

Bildiymiz kimi dünyanın əksər ölkələrində ƏDV fırıldaqçılığının ildən-ilə art-

dığını müşahidə etmək olar. Respublikamızda da vergidən yayınma hallarının böyük

bir qismi ƏDV-nin payına düşdüyü üçün bu sahədə saxtakarlıq hallarının qarşısının

alınması Vergilər Nazirliyinin qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biridir. Bu sa-

hədə Vergilər Nazirliyi tərəfindən həyata keçirilən mühüm tədbirlərdən bir də dünyada

analoqu olmayan ƏDV depozitinin və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi ol-

muşdur. "ƏDV-nin depozit hesabı" altsistemi ƏDV üzrə yayınmaların qarşısının alın-

ması və bu sahəyə avtomatlaşdırılmış nəzarətin həyata keçirilməsi üçün nəzərdə tutulur.

Bu sistem vasitəsilə vergi ödəyicisinə verilmiş vergi hesab-fakturası üzrə

alınmış malların (iş və xidmətlərin) dəyəri ödənilərkən ƏDV -nin ödənilməsi, ƏDV -

nin depozit hesabında uçotun aparılması, ƏDV -nin hərəkəti, bu hesab üzrə aparılan

əməliyyatlardan ƏDV-nin əvəzləşdirilməsi və dövlət büdcəsinə köçürülmə işlərinin

yerinə yetirilməsi təmin olunur

Avropa Şurasına daxil olan ölkələr, Yaponiya və bir sıra digər dövlətlərdə

olduğu kimi, respublikamızda da ƏDV-dən bazar iqtisadiyyatının vergi tən-

zimlənməsində xüsusi taktik vasitə kimi istifadə edilir. Birbaşa vergilərin dərəcələrini

tədricən azaltmaqla, dolayı vergilərin tətbiq dairəsini genişləndirmək və onun hesabına

büdcəyə daxilolmaların həcmini artırmaqla dövlət milli kapitalın investisiya

imkanlarını genişləndirir, gəlirin vergiyə edilməsinin liberallaşdırılması kursunu həyata

keçirir və şəxsi təşəbbüsü stimullaşdırır. Müvafiq olaraq dövlət büdcəsinə vergi

daxilolmalarında ƏDV-nin xüsusi çəkisi 2009-cu və 2010-cu illər üzrə 28,7% və 29,6

% 12təşkil etmişdir.  2010-cu ildə dövlət büdcəsinə vergi daxilolmaları 4.292,8 milyon

manata, ƏDV üzrə daxilolma isə 1.271,5 milyon manata qədər artmışdır.

12 “2009, 2010-cu il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu

45

2008-ci ildən Azərbaycanda ilk dəfə olaraq əlavə dəyər vergisi üzrə əməliyyat-

ları həyata keçirmək üçün xüsusi hesabdan - ƏDV depozit hesabından istifadə edilmə-

yə başlanmışdır. Bunun üçün 2007-ci ildə Nazirlər Kabinetinin müvafiq qərarına əsa-

sən «Vergi ödəyicisinə verilmiş elektron vergi hesab fakturası üzrə alınmış malların (iş

və xidmətlərin) dəyəri ödənilərkən ƏDV-nin ödənilməsi, ƏDV-nin depozit hesabında

uçotun aparılması, ƏDV-nin hərəkəti, bu hesab üzrə aparılan əməliyyatlardan ƏDV-

nin əvəzləşdirilməsi və dövlət büdcəsinə köçürülməsi Qaydaları» təsdiq olunmuşdur.

Əlavə dəyər vergisinin depozit hesabı - ƏDV-nin mədaxili, uçotu, hərəkəti və dövlət

büdcəsinə məxarici ilə bağlı əməliyyatlar aparılan vahid xəzinə hesabıdır. ƏDV-nin

depozit hesabı Dövlət Xəzinədarlığı Agentliyində açılır və bu hesaba vəsaitlər ƏDV

qeydiyyatında olan və digər vergi ödəyicilərinin bank hesablarından daxil olur. Nəzərə

almaq lazımdır ki, ƏDV depozit hesabının tətbiqi vergi ödəyicilərinə bir sıra

üstünlüklər verir. Belə ki, ƏDV depozitinin tətbiqi ilə vergi ödəyiciləri banka

getmədən, depozit hesabı vasitəsilə digər vergi ödəyicilərinin sub-uçot hesablarına,

dövlət büdcəsinə, gömrük orqanlarına ödənişlər həyata keçirə bilərlər. ƏDV depoziti

vasitəsilə ödəyici istənilən iş günlərində və qeyri-iş vaxtında ödənişlər həyata keçirə

bilər. Burada  daxil olmuş və ödənilmiş ƏDV məbləğlərinin elektron uçotu vərəqəsi

aparılır, həmçinin aparılmış əməliyyatların elektron arxivi və müxtəlif parametrlər üzrə

axtarış sistemi xidməti mövcuddur. ƏDV fırıldaqçılığının ən geniş yayılan üsullarından

biri saxta hesab-fakturalardan istifadədir. Ümumiyyətlə, saxta hesab-fakturalardan

istifadə etməklə vergidən yayınma hallarına indiyə qədər bir çox ölkələrdə rast gəlinir.

Hər bir fəaliyyət sahəsinin elektronlaşdırılması istiqamətində vergi hesab-fakturalarının

da elektronlaşdırılması bu sahədə dələduzluğun qarşısını müəyyən qədər almışdır.

Ölkəmizdə elektron hesab-fakturaların tətbiqinə ötən ildən başlanmışdır.

Elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi bu sahədə mövcud olan saxtakarlıq hallarını

minimuma endirməklə yanaşı, vergi ödəyiciləri üçün bir çox digər üstünlüklərə də

malikdir. Ödəyici elektron vergi hesab-fakturasını öz iş yerində rahat şəraitdə, vaxt və

maliyyə itkisinə yol vermədən hazırlayıb təqdim edə bilər. Kağız formadan fərqli ola-

raq, elektron vergi hesab-fakturalarının çatışmaması və ya korlanması hallarının baş

verməsi mümkün deyil. Elekton vergi hesab-fakturalarının tətbiqi əvvəllər bu sahədə

46

mövcud olan texniki səhvləri də minimuma endirmişdir. Elektron vergi hesab-faktura-

sının digər üstünlüyü buradakı məlumatların birbaşa mühasibatlıq sisteminə inteqrasi-

yası və elektron arxiv xidmətinin mövcudluğudur.ƏDV depozit hesabının və elektron

vergi hesab-fakturalarının tətbiqi vergi inzibatçılığının təkmilləşdirilməsinə və çevik

nəzarət sisteminin yaradılmasına müsbət təsirini göstərmişdir. Belə ki, ƏDV depozit

hesabının və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi vergi orqanlarına əvəzləşdiril-

miş ƏDV məbləğlərinə proqram təminatı vasitəsilə avtomatik nəzarət etməyə, saxta

vergi hesab-fakturalarının tətbiqinin və ƏDV fırıldaqçılığının qarşısının alınmasına,

alınmış və ya satılmış mallar haqqında mərkəzi məlumat bazasının yaradılmasına,

ƏDV depozit hesabı üzrə aparılan ödənişlərə nəzarət etməyə və ƏDV bəyannamə-

lərinin kameral yoxlanılmasının keyfiyyətini yüksəltməyə imkan vermişdir. Nəticədə

ƏDV depozit hesabının və elektron vergi hesab-fakturalarının tətbiqi vergidən yayınma

hallarının azalmasına və vergi daxilolmalarının artmasına səbəb olmuşdur.

Hal-hazırda isə ABŞ-da satış vergisi ştatlar səviyyəsində yığılır ki, hər bir ştat

verginin dərəcəsini müstəqil müəyyən etmək hüququna malikdir. Bununla bağlı faiz

dərəcəsi 3-7 faiz aralığında dəyişə bilir. Hər bir ştat satılan malın növü, alıcısı və ya

malın istifadə təyinatından asılı olaraq satış vergisindən azadolmaları fərdi şəkildə

müəyyən edir. Malın növünə görə satış vergisindən azadolma vətandaşın maddi

vəziyyətlərini təmin edən zəruri mallar üzrə nəzərdə tutulur.

Hazırda vergi qanunvericiliyində ƏDV üzrə bir sıra azadolmalar müəyyən edilmişdir:

1. Malların ixracından başqa, malların təqdim edilməsinin,

işlər görülməsinin və xidmətlər göstərilməsinin aşağıdakı növlərindən, habelə idxalın

aşağıdakı növlərindən ƏDV tutulmur:

1.1. özəlləşdirilmə qaydasında dövlət müəssisəsindən satın alınan əmlakın

dəyəri, habelə dövlət əmlakının icarəyə verilməsindən alınan icarə haqqının büdcəyə

ödənilməli olan hissəsi;

1.2. maliyyə xidmətlərinin göstərilməsi;

1.3. milli və ya xarici valyutanın (numizmatika

məqsədlərindən başqa), həmçinin qiymətli kağızların göndərilməsi

və ya idxal edilməsi;

47

1.4. Azərbaycan Respublikasının Milli Bankının aktivlərində

yerləşdirilməsi üçün nəzərdə tutulan qızılın, habelə valyuta

sərvətlərinin, xaricdə istehsal edilmiş Azərbaycan Respublikası pul nişanlarının,

yubiley sikkələrinin və digər bu qəbildən olan qiymətlilərin idxalı;

1.5. idxal olunan əmlak istisna olmaqla müəssisənin nizamnamə fonduna

(kapitalına) pay şəklində hər hansı əmlakın qoyulması (əmlakın pay şəklində qoyuluşu,

onun müqabilində bilavasitə digər əmlakın əldə edilməsi ilə əlaqədar olmadıqda;

1.6. tutulan məbləğlər hədlərində dövlət hakimiyyəti, yerli özünü idarəetmə və

digər səlahiyyətli orqanların tutduğu dövlət

rüsumu, icazə haqları, yığımlar və onların tutulması müqabilində göstərdiyi xidmətlər;

1.7. kütləvi informasiya vasitələri məhsullarının alqı-satqısının bütün növləri

üzrə dövriyyələr, mətbu kütləvi informasiya vasitələri məhsulları istehsalı ilə bağlı

redaksiya, nəşriyyat və poliqrafiya fəaliyyəti (reklam xidmətləri istisna olmaqla);

1.8. orta məktəb dərslikləri, uşaq ədəbiyyatının və büdcədən

maliyyələşdirilən dövlət əhəmiyyətli nəşrlərin istehsalı ilə bağlı redaksiya, nəşriyyat

və poliqrafiya fəaliyyəti;

1.9. dəfn və qəbiristanlığın mərasim xidmətləri;

1.10. Azərbaycan Respublikası Milli Bankının qanunvericiliklə nəzərdə tutul-

muş vəzifələrinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı mal idxalı, iş görülməsi və xidmət göstərilməsi.

1.11. Azərbaycan Respublikasına, o cümlədən onu təmsil edən hüquqi şəxslərə

neft-qaz ehtiyatlarının kəşfiyyatı, işlənməsi və hasilatın pay bölgüsü, ixrac boru

kəmərləri haqqında və bu qəbildən olan digər sazişlərə uyğun olaraq verilməsi nəzərdə

tutulan əsas fondların, daşınan əmlakın və digər aktivlərin Azərbaycan Respublikası

Dövlət Neft Fonduna hər hansı şəkildə təqdim edilməsi üzrə əməliyyatlar.

1.12. Metropolitenlə sərnişindaşıma xidmətləri.

2.2. ƏDV sosial-iqtisadi inkişafın təminati kontekstində

İnkişaf etmiş ölkələrin ƏDV (və ya satış vergisi) üzrə yanaşma tərzini

araşdırarkən sosial yönümlülüyə yaxınlığını aydın görürük. Vergi faiz dərəcələrini

48

müəyyənləşdirərkən və faizlərin endirimi barədə təklif paketlərinə baxış zamanı

endirimin ümumi yox, ayrı-ayrı fəaliyyət sahələrinin inkişaf tempinə uyğun layihələrin

hazırlanmasına ehtiyac olması nəzərə çarpır. İstər mədəni, istər mənəvi, istərsə də

müəyyən maddi ehtiyacların ödənilməsi ilə bağlı prioritet sahələrin qiymət artımının

qarşısının alınması və ya ümumiyyətlə, qiymət endirimin təmin edilməsi cəmiyyətin

inkişafının təmin edilməsi kimi baxılmalıdır. Bu inkişaf tədavüldə olan pul

vəsaitlərinin dövriyyəsinin yüksəlməsi, dövlətin iqtisadi, siyasi baxımından

dayanaqlığına inamın artırılması kimi özünü biruzə verə bilər. Müxtəlif sahələr

deyərkən bir neçə sahəni nəzərdən keçirmək olar.

Azərbaycan da təhsildə islahatlara çağdaş standartları mənimsəməklə

başlamalıdır. Təhsildə də, digər sektorlarda olduğu kimi, “Avropa standartları” var və

bu standartlar “Bolonya prosesi” çərçivəsində formalaşır. “Bolonya prosesi” ilə

Avropa Təhsil Zonası yaranır. 1999-cu ildə 29 Avropa ölkəsinin təhsil nazirlikləri

2010-cu ilə qədər konsensus və əməkdaşlıq içərisində Avropa Ali Təhsil Zonası

yaratmaq məqsədilə Bolonya Deklarasiyasını imzaladılar. Respublikamız da artıq bu

prosesə qoşulmuş ölkər sırasında yer almaqdadır. Boloniya Deklarasiyasının əsas

məqsədləri - asanlıqla başa düşülən və müqayisə edilə bilən dərəcələr sisteminin

adaptasiya edilməsi, iki əsas pillə üzərinə qurulan bir sistemin adaptasiya edilməsi

(bakalavr/magistratura), kredit sisteminin qurulması, çətinlikləri aşaraq sərbəst hərəkət

imkanlarının tətbiqi üçün dinamizmin dəstəklənməsi, keyfiyyət təminatı kimi Avropa

Əməkdaşlığının təqdimi ali təhsil proqramlarında Avropa aspektlərinin dəstəklənməsi

şəklindədir. 2001-ci ildə Bolonya Deklarasiyasına Praqa Deklarasiyası çərçivəsində

ömür boyu təhsil, ali təhsil qurumlarını və tələbləri aktiv olaraq “Bolonya prosesi”nə

qoşmaq, Avropa Ali Təhsil Zonasının cazibəsini artırmaq hədəfləri əlavə edildi.

“Bolonya prosesi” 2003-cü ildə imzalanan Berlin Deklarasiyası və 2005-ci il Berlin

Deklarasiyası ilə daha da inkişaf etdirildi. Bu prosesdən gözlənilən əsas faydalar

universitetlərin öz potensiallarını ölçə bilmələri, universitetlərin akademik dünya

tərəfindən daha yaxşı tanınması, universitetlərin Avropada və dünyada rəqabət

qabiliyyətinin artması, Avropa Birliyinin çalışmalarını əldə edə bilmə, şəbəkələrə daxil

49

olma və müvəffəqiyyətli çalışmalardan nümunə götürə bilmə imkanlarının təmini və

bu çalışmalar üçün Avropa Birliyindən maliyyə dəstəyinin təminindən ibarətdir.

Bu gün təhsil xidmətinə cəlb edilmiş elmi-pedaqoji kadrların ixtisas səviyyəsi-

nin təkmilləşdirməsi və müasir təhsil sisteminə yiyələnmənin sürətləndirilməsi, peda-

qoq təcrübəsinin mənimsənilməsi üçün kursların yaradılması, texnologiyanın yeniliklə-

rindən istifadə etməklə nəzəri-praktiki informasiya mübadiləsi imkanlarının genişlən-

dirilməsi, yerlərdə pedaqoji xidmət heyətinin mərhələ-mərhələ cavanlaşdırılması, daha

yeni elmi-pedaqoji kadr ehtiyat fondunun təşkil olunması kimi istiqamətlərdə atılan hər

bir addım Azərbaycanda ziyalılıq səviyyəsinin yüksəlişinin zaminidir. Bu zəmanəti isə

təhsil sisteminə müvafiq maliyyə dəstəyi vermək vasitəsilə yaratmaq mümkündür. Hö-

kumət dövlət xəttilə mümkün dəstəkləri versə də, bu sırada qeyri-hökumət sahəsinin

dəstəyi də hiss olunmalıdır. Beynəlxalq təcrübəyə nəzər salsaq, bir çox iqtisadi inkişaf

etmiş ölkələrin təhsil sistemində maliyyə təminatı məsələlərinə diqqət yetirsək, qeyri-

hökumət təşkilatlarının, iş adamlarının, hətta müəyyən şərtlərlə holding və korporasi-

yaların ölkədə təhsil müəssisələri ilə sıx iş birliyi yaratdıqlarını aydın görə bilərik. Bu

iş birliyi əsasən tədris vəsaitlərinin təminatı, makro səviyyəli problemlərin həlli yolları-

nın müəyyən olunması, müxtəlif səviyyəli təhsil pilləsini başa vurmuş kadrların uyğun

işlə təminatı, təhsil dövründə təcrübi məşğələlərin təşkili və s. istiqamətlərdə müşahidə

olunur.

İqtisadıyyatı inkişaf etmiş ölkələrin tətbiq etdiyi vergi siyasətinə nəzər

yetirildikdə, əksər halda ya tibb xidmətinin bütövlükdə, yaxud da əczaçılıq avadanlığı

və məhsullarının ƏDV-dən azad edildiyini və ya müəyyən güzəştlərin tətbiq

olunduğunu müşahidə etmək mümkündür. Güzəştlər və ya azadolmalar əsasən təcili

yardım, stasionar yardım, ambulatory yardım, təcili stomotoloji yardım, təcili

vaksinasıya və sair tibbi xidmələrə tətbiq edilir. Bu sahənin xidmətinə ehtiyac duyan

əhali təbəqəsinə münasibətdə xidmətin göstərilməsi vəziyyəti də xarici ölkə

hökumətlərinin daim qayğısı ilə əhatə olunur. Əsasən əhalinin təqaüd və yetkinlik

yaşına çatmamış hissəsinin ehtiyacları təmin edilir və ya bu təminatla bağlı köməklik

göstərilir. Tibbi sığorta ilə təmin olunmayan bir çox vətəndaşlar mütamadi şəkildə bu

cür xidmətlərdən istifadə etməkdədirlər.

50

Müasir həyat tərzini informasiyasız və sürətsiz təsəvvür etmək mümkünsüzdür.

Bu tərzin sürətlərindən biri də informasiya mübadiləsindəki sürətdir. Bu sürəti isə

internet təmin edir. Son qısa müddət ərzində Azərbaycanda internet xidmətinin inkişafı

beynəlxalq səviyyədəki sürətə yaxınlaşa bilməsə də, dinamikliyi ilə seçilir. Bu sahədə

maliyyə dəstəyi insana oksigenin lazım olduğu qədər lazımlıdır. İnterneti daim

təkmilləşən yeni texnologiyasız, innovasiyasız təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Əgər

nəzərə alsaq ki, müntəzəm innovasiya və yeni texnologiya əlavə kapitaldır, deməli,

xidmətin maya dəyərinə düz nütənasib amildir. Bu halda, internet xidmətindən

istifadənin genişləndirilməsi, yəni dəyərinin stabil saxlanılması və ya aşağı salınması

üçün digər mümkün xərclərin azaldılmasına diqqət yetirmək lazımdır. Azərbaycanın

internet xidməti bazarında satış qiymətinin müəyyən qədər aşağı düşməsi xidmət

şirkətləri arasında rəqabətin güclənməsinə, təklif edilən xidmət səviyyəsinin

yüksəlməsinə gətirib çıxara bilər. Dövlət tərəfindən sahibkarlara bu kimi diqqətin

yetirilməsi və şəraitin yaradılması yalnız məqbul qiymətləndirilə bilər. İnternet xidməti

məkanının genişlənməsi yeni şirkətlərin yaranmasına da rəvac ola bilər. Eyni zamanda

elektron bank xidmətinin Azərbaycanda inkişafını surətləndirmək və beynəlxalq

standartlara uyğunlaşdırmaq mümkündür. Nəticə etibari ilə, bir neçə mühüm

məqamları, ən əsası isə cəmiyyətin elmi-mədəni, eyni zamanda maddi potensialının

inkişafına tez bir zamanda nail ola bilərik. İnternetüstü əməliyyatların aparılması

xidməti Azərbaycanda hələ ki, yalnız bank sferasında hiss olunur. “Elektron bankinq”

əməliyyatları zamanı xidmətin istehlakçısı istənilən zaman təqdim edilən xidmətlərdən

istifadə edə və gərəkli məlumatlardan yararlana bilir. Azərbaycanda “elektron ticarət”

xidmətindən istifadə edilsə də, bu sahədə xidməti təklif edən yerli müəssisələrimiz o

qədər də çox deyil. Sayt vasitəsilə əmtəə və xidmətin son istehlakçıya təqdim edilməsi

və ya çatdırılması üzrə kifayət qədər imkanlar yaradılmışdır. Eyni zamanda, istənilən

an üçün bu şəkildə təqdim edilən məhsul və xidmətin həm reklam olunması, həm

təqdim edilməsi vəziyyəti, həm də bu cür ticarətin tərəfləri barədə, həmçinin

dövriyyələr barədə statistik nəticələri əldə etmək mümkündür. Elekton ticarətdə ƏDV-

nin tətbiqi məsələsi isə günün mürəkkəb sayılan beynəlxalq problemlərindən biridir.

Bu xidmət sahəsi sərhədsiz olduğu üçün dövriyyənin hansı ölkədə vergiyə cəlb

51

edilməsi məsələsində çətinlik yaranır. Odur ki, tamamilə yeni sayılan və eyni zamanda

olduqca səmərəli hesab edilən bu xidmət sahəsində vergitutma məsələsinə beynəlxalq

təcrübədə çox ehtiyyatla yanaşılır. Beləliklə, pul dövriyyəsinin nağdsız qaydada

aparılmasını, alıcı və satıcı barəsində dolğun məlumatın olmasını, xidmət

əməliyyatlarında bank və sığorta sistemlərinin iştirakını, xidmətin hər bir dövlətin

verdiyi xüsusi razılığa əsasən yerli provayderlərin nəzarəti ilə həyata keçirilməsini

tələb edən internet xidməti, bir sıra labüd makroiqtisadi problem-riskləri, həmçinin

vergi ödənişindən yayınma risklərini də minimuma endirir. Daha doğrusu, yeni

texnologiyaların və innovasiyaların müntəzəm tətbiqi, bunu idarəedəcək heyətin

təcrübəsinin artırılması kimi xərclər hesabına, hökumət makroiqtisadi problemlərinin

həllinə, o cümlədən vergidən yayınma hallarının qarşısının alınması sahəsində sərf

ediləcək həm maliyyə baxımından, həm də zaman baxımından külli miqdarda

inzibatçılıq xərclərinə qənaət etmiş olur. Bununla, həmin qənaət edilmiş vəsaitlərin bir

daha sosial yönümlü xərclərə yönəldilməsi imkanları yaranır. Elektron ticarətin inkişaf

etdirilməsi və genişləndirilməsi özəl sektor üçün də əlverişlidir. Bu ticarətin ilkin

mərhələsi (təklif, sifariş, ödəmə) elektron formatda olduğu üçün sahibkar bu malın

anbara yığılması və oradan satışın vasitəçisi olan - rabitə xidmətinə təqdim etməkdən

başqa bir xərc çəkmir. Deməli, malın maya dəyəri də o qədər də yüklənmir. Sahibkar

malı baha satmaqdansa, daha çox mal satışına üstünlük verir, çünki bu, həmin

sahibkarın satış reytinqi üçün vacib göstəricidir. Elektron ticarətin inkişafı və

genişləndirilməsi istehlakçılar üçün də səmərəlidir. Tələb edilən mal stasionar

məntəqədə təklif edilən alternativ mal ilə müqayisədə həm ucuz başa gəlir, həm də çox

zaman rabitə xidmətçisi vasitəsilə birbaşa evə çatdırılması baxımından komfortludur.

Elektron ticarətin inkişaf etdirilməsi imkanlarının geniş olması, mal və xidmət

istehsalının artımını şərtləndirir. Deməli, iş yerlərinin stabil qalmasını və say artımına

gətirib çıxarır. Bu ticarət istər ölkədaxilində, istərsə də beynəlxalq səviyyədə sağlam

rəqabəti təşviq edir, yalnız keyfiyyətli mal və xidmətin təklifinə, yalnız düzgün rəqabət

aparanların şəffaf üstünlüyünə şərait yaradır. Əhalinin nağd pul dövriyyəsinin azaldılıb

nağdsız dövriyyəsini artırır, qənaətlər hesabına pul əmanətini gücləndirir, bank-sığorta

sisteminə inamı artırır, pul ilə əlaqəli criminal riskləri minimuma endirir. Bank və

52

sığorta sisteminin dövriyyəsini artırmış olur ki, bununla da hökumətin maliyyə-pul

siyasətini möhkəmlədir. Əhalinin ticarət mədəniyyəti səviyyəsini artırır, izafi ticarət

məntəqələrinin sayı azalır, əsasən ixtisaslaşmış ticarət obyektləri genişlənir, yaşayış

kapitalının sahəsini artırır.

İnkişaf etmiş ölkələrin bir çoxunun vergi nəzəriyyələrinin tətbiqi məsələlərinə

diqqət yetirmiş olsaq, 1996-cı ildə nəzərdə tutulan müddəaların bəzilərinin yenidən

tətbiqinə ehtiyac olduğunu duya bilərik - xalq təhsili sahəsində tədris-istehsalat prosesi

ilə bağlı olan xidmətlər, uşaqların və yeniyetmələrin dərnəklərdə, bölmələrdə studiya-

larda təhsilinə, idman qurğularında istifadəyə görə haqq, habelə uşaqların məktə-

bəqədər müəssisələrdə saxlanılması, xəstələrə və qocalara baxılması sahəsində. Və ya

digər müddəa - təhsil müəssisələrində ictimai-iaşə obyektlərinin gəlirləri ƏDV-dən

azaddır. Lakin bu gün təhsil və səhiyyə xidmətləri bu siyahıda yer almır. Eyni zamanda

siayhıya internet xidməti də daxil edilməmişdir. Bu 3 istiqamət bir-biri ilə çox sıx

əlaqəli xidmətlərdir. Nə təhsili, nə də səhiyyəni sürətli informasiya mübadiləsi

olmadan təsəvvür etmək mümkünsüzdür. Nəzərə almaq lazımdır ki, hökumət həm

təhsil, həm səhiyyə, həm də internet xidmətinə istənilən məbləğdə maliyyə dəstəyi

verməklə, bu xidmətlərin inkişafına şərait yaratmaqla gələcəkdə bilavasitə

savadsızlıqdan doğan problemlərə (yoxsulluq, cinayətkarlıq, terror və s. problemlərə)

və bilavasitə səhhətlə bağlı problemlərə (ölümün say artımı, uşaq doğumunun sayının

azalması, infeksion xəstəliklər və s. problemlərə) çəkiləcək külli miqdarda xərclərini

azaltmış olur.

53

NƏTİCƏ

Büdcə gəlirlərinin həcm və quruluşunda baş verən dəyişikliklər digər sosial-

iqtisadi göstəricilərin dinamikasına ciddi təsir göstərir. Başqa sözlə desək, büdcə gəlir-

lərinin optimal səviyyəsinin formalaşdırılması istehsal tutumunun genişləndirilməsinə,

məşğulluq səviyyəsinin yüksəldilməsinə, istehsalın səmərəliliyinin artırılmasına zəmin

yaradır. Deməli, bazar münasibətlərinin və büdcə proseslərinin idarə edilməsinin zəruri

şərtlərindən biri onların inkişafının etibarlı proqnozlaşdırılmasıdır. Vergi siyasətinin

bütün parametrlər üzrə optimallaşdırılması effektiv iqtisadi tədqiqatların, o cümlədən

empirik tədqiqatların nəticəsində müəyyən edilə bilər. Bu baxımdan, büdcə-ver-

gi siyasəti üzrə iqtisadi tədqiqat bazasının gücləndirilməsinə ciddi ehtiyac vardır.

Azərbaycanın iqtisadi potensialı kifayər qədər böyükdür. Lakin son illərdə büdcədə

kifayət qədər artım templərinə baxmayaraq, hesab edirik ki, ölkənin iqtisadi potensialı

mövcud büdcə reallıqlarına uyğun gəlmir. Respublikamızda həyata keçirilən büdcə-

vergi siyasətinin əsas məqsədi neftdən asılı olmayan büdcəni inkişaf etdirmək və qeyri-

neft sektorundan büdcəyə daxilolmalarını artırmaq olmalıdır. Büdcə-vergi siyasətinin

təkmilləşdirilməsi məqsədilə həyata keçirilməli əsas tədbirlər aşağıdakı prioritet

istiqamətlərdə olmalıdır:

➢ büdcə qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsi;

➢ büdcə gəlirlərinin artırılması;

➢ büdcə xərclərinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi;

➢ dövlət borcunun idarə edilməsi mexanizminin təkmilləşdirilməsi.

Bu proqramda həyata keçirilməsi planlaşdırılan büdcə-vergi siyasəti büdcə

proqnozlaşdırılmasının səmərəliliyinin artırılması məqsədilə büdcə qanunvericiliyinin

təkmilləşdirilməsi istiqamətində mövcud normativ hüquqi baza təhlil ediləcək, vergilər

arasında mühüm yeri olan Əlavə Dəyər Vergisinin tətbiqi qaydaları təkmilləşdiriləcək,

habelə idxalda ƏDV-dən azadolmalar minimuma endiriləcəkdir.. Fikrimizcə,

Azərbaycanda da xarici ölkələrdə olduğu kimi iş, mal və xidmətlər üzrə ƏDV-nin

müxtəlif dərəcələrinin tətbiq olunması məqsədəuyğun olardı. Bu ilk növbədə

inflyasiyanın qarşını alar, vergidən yayınma hallarmı minimuma endirər və bununla da

54

büdcə gəlirlərində ƏDV-nin payının artmasına gətirib çıxarar. Mikrosəviyyədə, yəni

müəssisə baxımından nəzərdən keçirdikdə məlum olur ki, «əlavə dəyər» müəssisənin

mal və xidmətlər alqı və satqısı qiymətlərində özünü göstərən fərqdir. Bu fərq

vergitutmada müəssisənin həmin mal və xidmətə əlavə etdiyi dəyər hesab edilir. Bu

əlavə dəyər müəyyən bir istehsal mərhələsində müəssisənin istehsal amilləri

müqabilində etdiyi bütün ödəmələrin (əmək haqqı, mənfəət, amortizasiya, faiz, kirayə

haqqı) məcmusudur, müəssisənin vergiyə cəlb edilən məhsul üçün çəkdiyi bütün

xərclərin yekunudur. Vergi əlavə dəyər vergisi adlandırıldığı üçün ilk baxışda elə başa

düşülə bilər ki, həmin verginin məqsədi yalnız hər istehsal mərhələsində əlavə edilən

yeni dəyərləri vergiyə cəlb etməkdir. Əslində isə onun əhatə dairəsi daha genişdir və

bu vergi istehlak üzərinə qoyulan vergi hesab edilir.

Beləliklə, təklif olaraq qeyd edə bilərik ki, vergi qanunvericiliyindəki azad-

olma və güzəştlərə yenidən baxılması və bəzi lüzumsuz güzəştlərin məhdudlaşdırıl-

masına nail olunması, inkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsinə əsaslanaraq dolayı ver-

gilərin tətbiqinin təkmilləşdirilməsi, yığılan vergilərin toplanılmasınm səmərəlilik

əmsalının yüksəldilməsi, vergi nəzarətinin ədalətli aparılması, vergidən yayınma və

yaxud vergi ödənişinin gecikdirilməsinə görə tətbiq edilən maliyyə sanksiyaları və

cərimələrin artırılması, aksiz vergisi tətbiq edilən malların siyahısının genişləndiril-

məsi, dolayı vergilər üzrə bəzi kateqoriya ödəyicilərə vergi krediti, vergi ödəyicilə-

rinə xüsusi kompensasiyaların müəyyən olunması, eyni zamanda ƏDV-nin büdcə

gəlirlərində payınm azalması yolu ilə gündəlik təlabat mallarının, xüsusilə ərzaq

məhsullarının və elm və təhsilin inkişafına xidmət edən məhsulların, kitabların

qiymətinin bir qədər aşağı salınması sosial rifahın təmin olunmasına yardımçı olar.

55

İSTİFADƏ EDİLMİŞ ƏDƏBİYYAT

1. “2010-cu il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

2. “2011-cu il dövlət büdcəsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

3. “Büdcə sistemi haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu.

4. Azərbaycan Respublikasının Vergi Məcəlləsi. Bakı-2011.

5. A.Kərimov: Mühasibat uçotu, vergilər. Bakı-2008.

6. A.Musayev: Vergi siyasətinin iqtisadi prblemləri. Bakı-2004.

7. F. Məmmədov, A.Musayev, Y.Kəlbiyev, M.Sadıqov, Z.Rzayev: Vergilər və

vergitutma. Bakı-2006.

8. Ş. Bədəlov: Büdcə sistemi. Bakı-2003.

9. “Vergi və Vergitutma” Məmmədov F.Ə., Musayev A.F., Sadıqov M.M.,

Kəlbiyev Y.A., Rzayev Z.H. Bakı-2010.

10.“Əlavə Dəyər Vergisi”. İsgəndər Əliyev, Bakı-1998.

11.“Vergi, sahibkarlıq və gömrük haqqında qanunlar, normativ-hüquqi aktlar

toplusu”. Eldar Əfəndiyev Bakı-1999.

12. “Vergi və gömrük işi: Qanun, qərar və təlimatlar toplusu”. S.Məmmədov,

F.Yusifov, Q.Bayramov, A.Mehdiyev, Bakı-1996.

13. “Yeni dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı”. “Qloballaşan

Azərbaycan” Sivil İnkişaf Mərkəzi, Məqalə toplusu, Bakı-2006.

14. “Azərbaycanın vergi xəbərləri” Elmi-metodiki jurnal, Bakı-2009.

15. “Налоги и налогообложение”. Сердюков А.Э, Волкова Е.С. Тарасевич

А.Л., Санкт-Петербург-2005.

16. Azərbaycaн Respublikası Vergilər Nazirliyi Statistiк məcmuə. Baкı 2003.

17. Azərbaycanıн statistik göstəriciləri. Bakı 2003.

18. Azərbaycanın vergi хəbərləri. (Jurnal)

19. F.Ə.Məmmədоv, A.F.Musayev, M.M.Sadıqоv, Z.H.Rzayev, Y.A. Кəlbiyev.

Vergitutmanın nəzəri və metodoloji əsasları. Baкı 2001.

20. A.F.Musayev, Y.A.Кəlbiyev, A.A.Hüseynov. Azərbaycan Respublikasının

vergi xidməti: islahatlar və nəticələr. Bakı-2002.

56

21. A.F.Musayev, A.A.Qəhrəmanov. Vergi mədəniyyəti. Bakı 2004.

22. A.F.Musayev. Vergi siyasətinin iqtisadi problemləri. Bakı 2004.

23. D.Ə.Vəliyev, Y.Н.Balakişiyeva, İ.R.Rəfibəyli, E.E.İmanov, E.M.Qarabalоv.

Vergi hüqüqü. Bakı 2003.

24. Azərbaycanın vergi xəbərləri jurnalı.

25. Azərbaycanın Statistik göstəriciləri 2010. Bakı, “Səda”, 2010.

26. Allahverdiyev H.B., Qafarov K.S., Əhmədov Ə.M. İqtisadiyyatın dövlət

tənzimlənməsi. Bakı: «Nasi», 2002.

27. Rzayev Z.H. və Xəlilov Ş.İ. İqtisadi tərəqqi və vergi siyasəti. Bakı,

“Çaşıoğlu”, 2008. 272 s.

28. Бабашкина А.М. Государственное регулирование национальной

экономики. М.: Финансы и статистика, 2007.

29.Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi:

www.sc@azstat.org

30.Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi saytı:

www.azstat.org

31.Azərbaycan Respublikası Vergilər Nazirliyinin rəsmi saytı:

www.taxes.gov.az

32.Azərbaycan Milli Bankının rəsmi saytı:

www.nba.az

57