Narodna književnost

Nada Milošević-Đorđević

Lirika

Prozni oblici

Srpska usmena književnost nastala je, uz nasleđe koje je morala doneti iz stare slovenske

postojbine, na razmeđi istočne i zapadne civilizacije, u susretu sa zatečenom tradicijom na

novom tlu, u neposrednom dodiru s nasleđem antike, a kasnije, u svojevrsnoj odbrani od

orijentalnih uticaja i u prožimanju s njima.

Iz doba do 15. veka raspolažemo pomenima i zapisima i proznih i stihovnih oblika, koji

funkcionišu u okvirima poetike pisane književnosti, ponekad isplivavaju kao samostalne celine,

svedočeći i o formiranosti sopstvenog, usmenoumetničkog sistema.

Petnaesti vek donosi već obilje podataka o postojanju gotovo svih usmenih radova i vrsta, kao i

njihove ocene. Od kraja 15. do 19. veka pojavljuju se rukoveti pesama, priča i drugih umotvorina

koje u nekim svojim primerima dostižu vrhunce umetničke usavršenosti. Čitavi zbornici zapisa

pokazuju veliku metričku i tematsku razuđenost usmene poezije, kao i raznovrsnost proznih

oblika. U poeziji se izdvajaju pesme spevane u dugom stihu, od petnaest do šesnaest slogova,

takozvane bugarštice, koje se pevaju sa ili bez instrumentalne pratnje, nekad u kolu. One su

uglavnom epske tematike, i među kojima se nalazi i zasad najstariji pronađeni zapis epske

pesme, zabeležen s kraja 15. veka. Vitalan i delotvoran sve do našeg vremena, živi i deseterački

stih, sastavljen od deset slogova, najrasprostranjeniji - epski, sa cezurom posle četvrtog sloga, i

lirski, simetrični deseterac sa cezurom posle petog sloga. Deseteračka epska pesma peva se

najčešće uz gusle; može se i kazivati, dok je lirska pesma uvek čvrsto vezana za melodiju.

Od rukopisnih zbornika iz druge polovine 17. i početka 18. veka objavio je poznati srpski pravni

istoričar Valtazar Bogišić zbirku pod naslovom Pjesme iz starijih, najviše primorskih zapisa

(bugarštice), 1878.

Prvi veći zbornik narodnih deseteračkih pesama, opet mahom epskih, zapisivao je od naših

pevača, početkom 18. veka, nepoznati austrijski oficir, na predelima Vojne granice, tada pod

austrijskom upravom. Objavio ga je 1925. godine, pod naslovom Erlangenski rukopis, nemački

slavist Gerhard Gezeman.

Početkom i sredinom 19. veka, pojavile su se prve sistematski objavljene zbirke srpskih narodnih

pesama, pripovedaka, zagonetki i poslovica, koje je Vuk Stefanović Karadžić sakupio "sa toplih

usana naroda". Mala prostonarodna slavenoserbska pjesnarica, 1814; (I-IV), Lajpciško izdanje,

1823-1833; I-IV, Bečko izdanje, 1841-1862); Srpske narodne pripovjetke (1821, sa 166

zagonetaka; i 1853); Srpske narodne poslovice i druge različne kao one u običaj uzete riječi,

1834. Sledi knjiga "ženskih pesma" iz Hercegovine (1866), koje je sakupio Karadžićev saradnik

i pomagač Vuk Vrčević, a Vuk Karadžić ih je pred smrt pripremio za štampu.

Pojavivši se u Evropi, u vreme punog procvata romantizma, srpska narodna poezija doživela je

izvanrednu recepciju. Obelodanjena u antologijskim primerima Vukove zbirke odgovorila je

"krugu iščekivanja" evropske kulturne javnosti, postajući živa potvrda prvo Herderovih, a zatim

Grimovih ideja o usmenom pesništvu. Jakob Grim je počeo učiti srpski jezik da bi pesme mogao

čitati u originalu, svaku novu zbirku srpskih narodnih pesama propratio je tananim poetskim

analizama. Stavio ih je naporedo s Pesmom nad pesmama, da bi to isto učinio i Gete. Grimovom

zaslugom, ali i inicijativom obrazovanog i mudrog Slovenca Jerneja Kopitara, cenzora

slovenskih knjiga, Vukovog savetodavca i zaštitnika, srpskoj narodnoj književnosti omogućen je

ulazak u veliki svet.

Srpske narodne pesme (i pripovetke) prevođene su na nemački jezik gotovo upored os njihovim

objavljivanjem, ponekad i pre toga, neposredno iz Vukovih rukopisa ili kazivanja. Kopitar je za

Grima preveo celu prvu Pjesnaricu, zatim niz pesama u svom prikazu Lajpciške zbirke. Grim se

i sam pojavio kao prevodilac. Tereza Albertina Lujza fon Jakob-Talfi prevela je dvesta pedeset

lirskih i epskih pesama već 1825. godine. U svojoj komparativnoj studiji povodom Vukove

knjige iz 1833. godine ocenila je pojavu zbirki srpske narodne poezije kao "jedan od

najznačajnijih književnih događaja modernog vremena".

Na osnovu njenih prevoda nastaju prevodi na druge jezike. Da spomenemo samo neke među

najranijim, na engleski (Džon Bauring), na francuski (E. Bojar), na švedski (Finac Johan

Runeberg), na ruski (Puškin). Pesme se inače prevode na sve slovenske jezike. Čuvena

mistifikacija srpskih narodnih pesama P. Merimea - Gusle (1827) ima dalekosežnog uticaja u

evropskim književnostima. Na Sorboni Klod Forijel (1831/32), a na Kolež-de-Fransu Adam

Mickjevič (1841) drže specijalni kurs o srpskoj narodnoj poeziji. U Americi, muž T. A. L. fon

Jakob-Talfi, Edvard Robinson, čuveni profesor teologije, drži u Njujorku predavanja o srpskim

narodnim pesmama.

Sveži i zvučni deseterac, nazvan "srpski trohej", postao je ne samo predmet izučavanja već i uzor

spevavanja. Gete je "svoje vlastite ljubavne pesme pevao u trohejima". Tako je trohej "postao

značajna pesnička forma u nemačkoj književnosti", i ne samo u njoj.

S Vukovim vremenom završio se i period "klasičnog" narodnog pesništva, kada je ono dostiglo

vrhunski domet.

Umetničkom dometu srpske narodne poezije nisu doprinele samo one pojave koje su neposredno

prethodile Vukovom vremenu, već i postojanje jedne veoma razvijene usmenopoetske gramatike

nastale vekovnim procesima oblikovanja i klesanja usmenog umetničkog izraza i njegovog

prenošenja od stvaraoca do stvaraoca, s generacije na generaciju.

To potvrđuje i zasad prvi poznati zapis epske pesme, iz 1497. godine, skrivene među stihovima

italijanskog speva Balcino, koju je autor speva Rođero de Pačijenca spontano, ali s gotovo

folklorističkom preciznošću i interesovanjem za istorijski i socijalni kontekst zabeležio slušajući

novodoseljene članove slovenske kolonije u okolini Napulja, a nedavno Miroslav Panić

identifikovao kao bugaršticu.

Savršeno izbrušenim modelom o sužnju nevoljniku koji iz dubine svoje tamnice traži

sabesednika i posrednika, inače čestim u epici, iskazano je stvarno tamnovanje Sibinjanina Janka

(erdeljskog vojvode Janoša Hunjadija) u Smederevskoj tvrđavi, gde ga je srpski despot Đurađ

Branković zatvorio da bi mu naplatio ratnu štetu koju je počinila po srpskim zemljama Jankova

vojska vraćajući se iz bitke na Kosovu 1448. U finoj simbiozi tradicijskog i hrišćanskog

pojavljuje se orao - homerovska ptica glasnik, "u kojoj je najveća snaga", kao prenosilac poruke.

Ova pesma dugog stiha - bugarštica - nastala, po svoj prilici, po zakonitostima oblikovanja

istorijske epohe, odmah posle događaja i u njegovoj neposrednoj blizini, u severnim srpskim

krajevima, prenesena je na migracionom talasu srpskog stanovništva koje je stiglo do Napulja, a

za šta arhivske potvrde i istorijska objašnjenja daje italijanski slavista i istoričar Frančesko

Saverio Perilo.

Da su se bugarštice kao pesme "srpskog načina" izvodile u Erdelju i vek kasnije, posvedočiće

mađarski pisac Šebešćan Tinodi u svojoj Hronici 1554. ("Mnogo ima guslača ovde u Mađarskoj,

/ ali od Dimitrija Karamana nema boljeg, u rackom mačinu.."), a na njihovu široku teritorijalnu

rasprostranjenost ukazaće i podaci sa zapada, s otoka Hvara. Renesansni pesnik i učeni plemić

Petar Hektorović zabeležio je, 1555. godine, šest narodnih pesama izvanredne lepote, tokom

trodnevnog izleta po moru i objavio ih u svom stihovnom putopisu Ribanje i ribarsko

prigovaranje (Venecija, 1568). Njegovi veslači, ribari ispostavili su se, naime, kao vrsni pevači, i

u dokolici "za vreme minuti" kazivali mu bugarštice: "... Sarbskim načinom....", a sudeći po

objašnjenju koje daje ribar Nikola Zet - "Kako meu družinom vasda smo činili", načinom

uveliko uobičajenim za javno izvođenje.

Ono što odlikuje sve ove pomene narodne književnosti i zapise tekstova u petnaestom i

šesnaestom veku jeste bogatstvo oblika i raznovrsnost motiva.

Uporedo s njima pojavljuje se jedinstvena epska tema o jednom događaju koja se odnosi na

Kosovsku bitku iz 1389. godine, oko koje se koncentrišu "male teme" i sklopovi motiva u

korelaciji s njom ali i u međusobnoj, uzajamnoj vezi. U bici su poginula dva vladara, srpski i

turski (knez Lazar Hrebeljanović i sultan Murat), i jedan prestolonaslednik (Jakub, sultanov sin),

a osmanlijska najezda na hrišćanske zemlje zaustavljena je, doduše, privremeno, zahvaljujući

srpskoj vojsci.

S književnog stanovišta, iz perspektive Hegelove teorije epa, bitka je prestavljala idealan

predmet za epsko oblikovanje - "... obimno razgranati događaj u vezi sa celokupnim životom

jedne nacije i jedne epohe". Za Srbe je to bio najvažniji, središnji događaj njihove istorije, prelaz

iz epohe postojanja slobodnih i samostalnih srpskih država u epohu robovanja pod Turcima,

prelomni trenutak od koga počinje i drugačije računanje vremena - na ono pre i posle bitke.

Kosovska epika javlja se u vreme kada svest o državi, pripadnosti toj državi, i svest o viteškoj

dužnosti prema njoj postoji u svakom pojedincu, i kada ep predstavlja istorijsko pamćenje

naroda u razmerama junačke idealizacije. Iako nema neposrednih zapisa pesama iz vremena

odmah posle Kosovske bitke, već samo epski stilizovanih fragmenata teme u pisanim izvorima,

oni pokazuju kako su se istorijske činjenice putem motivskih i jezičko-stilskih obrazaca

transponovale u poeziju, čemu je pomogla i univerzalnost same teme.

Ubistvo turskog sultana Murata, koje je počinio srpski vitez Miloš Obilić, jeste istorijski čin, ali

je isto toliko poetska činjenica. Taj čin je izazvan Miloševom unutrašnjom potrebom da se

žrtvuje za svoj narod i uklopljen je u motivsku shemu viteškog epa uzročno-posledičnom vezom

između klevete i časne potrebe vernog viteza da je skine sa sebe i tako dokaže vernost svome

vladaru. Klevetnik (Vuk Branković, istorijski i epski zet kneza Lazara) po istim zakonitostima

epske sheme postaće izdajnik, kao poslednja karika u lancu da bi se na psihološko-istorijskom

planu opravdale neminovne, tragične posledice bitke.

Od dramatične kosovske večere, načinjene koliko po uzoru na Hristovu večeru toliko i po ugledu

na običajni ritual slavske svečanosti, u srpskom narodu posvećene porodičnom svecu zaštitniku,

do traganja za mrtvim junacima na polju Kosovu - sva zbivanja stilizovanja su u korelaciji

emotivno-ličnog i herojsko-epskog. U bugaršticama je feudalna atmosfera naglašena jače.

Deseteračka poezija Vukove zbirke kreće se pak na području ličnog, porodičnog i opšteljudskog

i u skladnom sazvučju sa svečanim tonovima uspostavlja svojevrsnu prisnost pevača plemićkim i

vladarskim likovima, nacionalnim junacima. Objektivna istorijska zbivanja posmatraju se kao

lična, sopstvena sudbina, da bi se istovremeno svaki lik, svaka individua, potpuno podredio

zahtevima višeg, etičkog reda.

Pojam carstva nebeskog, za koje se opredeljuje srpski knez, idejna je podloga sveukupne ove

poezije. To je misao jevanđeljska, ali i osnovna ideja svake junačke epopeje, u kojoj je smrt na

bojnom polju jedini put da se ratniku osigura večni boravak s one strane života, a večni spomen i

slava na svetu ovozemaljskom. Lazarevo opredeljenje jeste opredeljenje za moralni opstanak

nacije i trajanje u epskom svetu neprolaznosti. Ovaj izbor u punoj slobodi lične volje vrhunsko

ostvarenje dobija u podvigu Miloša Obilića, u izvršenju zaveta koji je dao svome knezu.

Trenucima neposredno posle završene bitke posvećene su dve pesme u Vukovoj zbirci "Smrt

majke Jugovića" i "Kosovka devojka". Obe predstavljaju epiloge ukupnih događaja, svojevrsnu

transpoziciju opšteg na pojedinačno, otadžbinskog na porodično, epskog na lirsko posmatranje

zbivanja. to je učinilo da ih mnogi, naročito strani istraživači, posmatraju kao balade, čije mnoge

odlike one nesumnjivo nose. S druge strane, mnoga tematska područja evropske balade epski

oblikuje izrazito jak epski impuls srpske poezije.

Pesma o Majci Jugovića herojska je tragedija majke koja hrabro podnosi smrt svog muža i svih

svojih sinova, do trenutka kad se duševni bol preobraća u fizički, kada patnja prelazi sve granice

izdržljivosti, i kada nagomilani, potiskivani jad raznosi celo njeno biće. Tananom inscenacijom,

pevač taj trenutak povezuje s pojavom crnih gavranova koji majci u krilo bacaju junakovu

desnicu. Pevač prvo pušta mladu ženu da odmah u njoj pozna, po burmi, ruku odrasla čoveka,

Damjana, svoga muža, da bi majci ostavio duge mučne trenutke prisećanja (Okretala, prevrtala s

njome,/ Pak je ruci tijo besjedila:/ "Moja ruko, zelena jabuko!/ Gde si rasla, gdje l' si ustrgnuta").

Pušta je a se vrati u prošlost, da sagleda malenu ruku sinovljevog detinjstva i da ukrštanjem

srećnih uspomena i tragične stvarnosti presvisne: "A rasla si na kriocu mome,/ Ustrgnuta na

Kosovu ravnom!"

Usmena tradicija o pokosovskom periodu prikazuje sve dublje prodiranje Turaka u unutrašnjost

zemlje kao istorijsku neizbežnost kojoj se srpski despoti i vojvode opiru svom silinom svojih

tragičnih života čuvajući kosovski zavet.

S propašću srpskih srednjovekovnih država istorijsko predanje i epska poezija postali su jedini

integrativni faktor u srpskom narodu, najvažniji članovi u sistemu kulturne komunikacije, način

za duhovni opstanak i opiranje asimilaciji. Umetnička organizovanost u verbalne metričke

obrasce ili živopisne slike - motive osigurala je trajnost kolektivnom pamćenju. Različiti strani

putopisci koji prolaze južnoslovenskim zemljama, mahom od Beča ka Carigradu, u svojim

dragocenim zapisima o životu i običajima stanovništva, upravo se zadržavaju na tom fenomenu.

Benedikt Kuripečić, poreklom Slovenac, koji između 1530. i 1531. putuje kao tumač austrijskog

poslanstva, u svom Putopisu prepričava deo kosovske legende, spominje epsko pevanje o Milošu

Obiliću u krajevima udaljenim od mesta događaja, u Bosni i Hrvatskoj, zapaža i nastajanje novih

pesama. U vremenu kada su Turci uveliko zauzeli sve glavne gradove srpske zemlje, Kuripečić

zapravo ostavlja dokument o poeziji i predanjima kao odbrani od pritiska osmanlijske sile.

Epitaf s nadgrobnog kamena, stećka vojvode Radosava Pavlovića u Rogatici, isklesan "srpskim

pismenima i na srpskom jeziku", bilo da ga je Kuripečić prepisao sam, bilo, još više, da ga je

zabeležio prema interpretaciji svojih bosanskih tumača i uz njihovu epsku idealizaciju,

predstavlja svojevrsnu ispovest ali i usmeni, epski način mišljenja ili pogled na svet: "Ja vojvoda

Pavlović od Radosala, gospodar i knez ove zemlje, ležim ovde u ovom grobu. Dok življah ne

mogaše me turski car nikojim junaštvom, nikakvim darovima, pa ni borbom ni velikom silom sa

moje zemlje potisnuti niti pobijediti. Još manje sam mislio da se odreknem svoje vjere..."

Ceo period od 15. do početka 19. veka ispunjen je stalnim obnavljanjem epskog sećanja na

postojanje nekada slavnih i moćnih sopstvenih srpskih srednjovekovnih država ali i neprestanim

akcijama za oslobođenje u okvirima ondašnjih mogućnosti. Gerilska borba protiv Turaka vodi

sena celom području naseljenom srpskim stanovništvom, i to u dva vida: hajdučkom, unutar

okupirane zemlje, i uskočkom, u njenim pograničnim oblastima, uzduž čitave krajine, od

Varaždina i Karlovca na severu, a preko Senja, Udbine, Kotara, Makarske i Gabele na jugu, do

Boke kotorske i Crne Gore. Kasnije, potiskivanjem Turaka, Vojna krajina se prostire duž Save,

Tise i Moriša, sve do severnog Banata i organizuje se posebna graničarska vojska.

Ova hajdučka i uskočka heroika svakodnevice ne razlikuje se po svojoj suštini, ali ima različite

oblike delovanja, što se jasno vidi i u pesmama.

Ostavljeni u potpunosti sami sebi u dubini porobljene zemlje, posle turske okupacije Srbije i

Bosne i Hercegovine, hajduci organizuju čete od po deset do četrdeset gerilaca. Ostaju u gori od

proleća do jeseni ("Otišli su o Đurđevu danku,/ Ostali su do Mitrova danka,/ List opade, a snijeg

zapade"). Oni napadaju turske karavane, oduzimaju im blago; s vremena na vreme pojavljuju se

u svom ili susednom selu. U njihovoj zaštiti od progona angažovano je celo stanovništvo, od

jataka - domaćina koji ih prima na konačenje do krčmarica u hanovima, gde se ukrštaju putevi i

razmenjuju obaveštenja. Održavanje konspiracije uske grupe jeste i glavni faktor njihovog

opstajanja.

Za uskoke, međutim, neku vrstu jataka predstavljaju strane hrišćanske države, Mletačka i

Austrija, u okviru kojih, na teritoriji Krajine, oni žive kao profesionalna vojska. Dužnost im je da

čuvaju granice od prodora Turaka, ali i da organizuju veće pohode protiv njih. Neprestano

spremni za rat, polažući svoje živote za "opštu hrišćansku stvar", uskoci borbu protiv Turaka

istovremeno vide kao mogućnost za oslobođenje sopstvenog naroda.

Arhivska građa pruža podatke o njihovim teškoćama, o njihovoj nepokornosti i samosvojnosti, o

nevoljama njihovih porodica, o nastojanju katoličkog klera da ih prevede u katoličanstvo, o

zavisnosti njihovog položaja od političkih odnosa velikih sila, o komunikaciji najpoznatijeg

kotarskog uskoka Stojana Jankovića s patrijarhom Arsenijem Čarnojevićem.

U bezbrojnim megdanima između slavnih hrišćanskih junaka i isto tako slavnih muslimanskih

krajišnika dele se pohvale i jednima i drugima, ali epska pobeda zavisi od toga čija je pesma.

(Vremenom će muslimanske epske pesme, prešavši u ruke profesionalnih pevača, dobiti posebne

kompozicione oblike i postati znatno duže.)

Ženidbe i otmice, preoblačenja i opklade, tamnovanja i oslobađanja iz tamnice čine osnovni

sižejni fond uskočkih pesama, dobrim delom oslonjen na internacionalne motive, ali s jako

izraženim lokalnim i nacionalnim koloritom. Tako je i pesma Ropstvo Janković Stojana,

podstaknuta stvarnim istorijskim događajem, uklopljena u internacionalni obrazac o povratku

dugo odsutnog muža kući na dan kada mu se žena preudaje (obrazac koji je svoje najslavnije

ostvarenje dobio u Homerovoj Odiseji). "Vitez Janko, poznat celom svetu po svojim slavnim

delima u Dalmaciji", kako ga karakteriše njemu savremeni nemački istoričar, zaista je bio u

carigradskoj tamnici i izbavivši se bekstvom vratio se u svoju kulu u Ravnim kotarima.

Pesma iz Vukove zbirke živopisna je, sintetična slika sredine u kojoj pevač stvara, prenosi i čuva

celokupan društveni i moralni sistem srpske civilizacije. Niz sjajnih metaforičkih scena, u kojima

trijumfuje savršen idilični sklad patrijarhalne porodice, krunisan je otvorenim, ishodnim

zadovoljenjem etičkog kodeksa - Stojanovim darivanjem sestre oštećenom mladoženji. Tako,

nasuprot Odiseji, nema ubijanja prosaca.

Hajdučija koja je i kod nas i u praslovenskom vremenu na Balkanu, kao i u mnogim zemljama i

istorijskim epohama, postojala kao odmetništvo od zakona, postaje opšta pojava u 16. veku posle

turskog osvajanja Srbije i Bosne i Hercegovine. Jedno od najboljih, najubedljivijih i tačnih

objašnjenja, kako o socijalnoj tako i o istorijsko-političkoj pojavi hajdučije, daje kroz pesmu

najpoznatiji hajdučki harambaša - epski lik Starina Novak. Žali se na kulučenje i "otkup" ("ja

sam bio čovek siromašan") i u dubokoj jednostavnosti otkriva hajdučiju kao prinudu ("jest mi

bilo za nevolju ljutu") i kao samoodbranu od obesti turskih gospodara. Od seljaka tako postaje

hajduk, od domaćina - zaštitnik naroda, od porodičnog čoveka beskućnik, kome su "mač i puška

i otac i majka,/ dvije male bratac i sekuna,/ oštra ćorda vijernica ljuba,/ tvrda st'jena mekano

uzglavlje,/ kabanica kuća do vijeka". Iz potlačenog čoveka izrasta junak "kadar stići i uteći i na

strašnu mjestu postojati".

Kada je turska svirepost potanko opisana, u neposrednoj je funkciji veličanja junaštva i čestitosti

hajduka, kao što je to u pesmi o Starcu Vujadinu, koji izdrži i najteže muke, i ne samo da ne

odaje svoje drugove već i podstiče svoje sinove na hrabrost.

U poznatoj pesmi iz Vukove zbirke osveta nad Bećir-agom i aginicom priziva se s uvodnom

scenom mučenja mladog hajduka Malog Radojice, kome Turci lože vatru na prsima, prinose

guju prisojkinju, zabijaju klince pod nokte. Pri tom je vrednost pesme koliko u pohvali njegovoj

hrabroj izdržljivosti toliko i njegovoj dubokoj ljudskoj muževnoj slabosti prema ženskoj lepoti.

Pred njom ne može da odoli. Kada se pojavi "Hajkuna đevojka", on prestaje a se pravi mrtav,

zaboravlja jedinu mogućnost svoga izbavljenja - da "mrtav", iznesen iz tamnice, može pobeći.

Humorom se rasterećuje scena. Hajduk "lijevijem okom progleduje,/ desnijem se brkom

nasmijava", devojka ga pokriva maramicom i ubeđuje roditelje da ga bace u more. I dok prvi put

za devet godina Bećir-aga sa ženom mirno večera i raspreda o radosnom saznanju da se najzad

oslobodio hajduka koji mu je toliko dodijavao, mladi napasnik prisluškuje razgovor pod

prozorom, upada u sobu i krvavo se sveti, da bi zatim iz tamnice oslobodio svoje drugove i

oženio se lepotom devojkom.

Narodne epske pesme videle su u hajducima zaštitnike narodnih prava, osvetnike koji su u Turke

unosili nespokojstvo, odmetnike od zakona, ali tuđeg, okupatorskog.

Ovakve crte je umnogome poneo i najpopularniji srpski junak Kraljević Marko, čija se slava

proširila u svim južnoslovenskim narodima. Živeći svoj epski život više od tri stotine godina,

najvećim delom pod turskom vladavinom, upravo u vreme delovanja hajduka, on neminovno

dobija u epskoj poeziji hajdučke karakteristične osobine ("Svim je Turcim' Marko dodijao"). U

istoriji sin najmoćnijeg srpskog oblasnog gospodara i savladara cara Uroša Nemanjića - kralja

Vukašina Mrnjavčevića, Marko je postao turski vazal posle pobede Osmanlija na Marici 1371.

godine i kao vazal poginuo u bici na Rovinama 1394. godine boreći se protiv hrišćanina, vlaškog

vojvode Mirčete. Da je način na koji je srpski kraljević obavljao svoju vazalsku dužnost mogao

pomoći oblikovanju njegovog epskog lika kao narodnog zaštitnika pokazuju dva podatka. Prvi je

arhivski. Markova oblast je bila zaštićena od upada turske navalne konjice. Drugi je književno-

istoriografski. Dobro obavešteni pisac Konstantin Filozof početkom 15. veka prikazao ga je kao

nevoljnog vazala koji je pred svoju pogibiju rekao: "Ja... molim Gospoda da hrišćanima bude

pomoćnik, a ja neka budem prvi među mrtvima u ovom ratu".

Otud su mogli nastati i motivi u pesmama kako Marko ukida porez koji su nametnuli Turci na

udaju srpske devojke, otud motiv o vešanju tlačitelja naroda Đeme Brđanina. Zato Marko i ore

carske drumove i tako onemogućuje Turcima kretanje kroz srpsku zemlju, zato i krši propise

turskog sultana i u vreme Ramazana čini sve što im je suprotno, a onda se na prekor carev

pravda: "Ako pijem uz ramazan vino,/ ako pijem,/ vera mi donosi". Zato u bugarštici, opet

ostajući veran svojoj religiji, Makro, po majčinom savetu, ide prvo na venčano kumstvo ("Tamo

pođe Kraljeviću u te crkve svete Petke"), pa tek onda odgovara na sultanov poziv za vojevanje

protiv Arapa, savršeno svestan da je caru, kao vazal, neophodan.

Ovaj veliki, plahoviti usamljenik svojim likom povezuje razne periode srpske istorije.

U okviru nemanjićkog doba, Marko se pojavljuje kao zaštitnik legitimiteta carske loze i čuvar

"nejakog Uroša", sina cara Dušana. U čuvenoj pesmi o Urošu i Mrnjavčevićima suprotstavlja se

rođenom ocu i stričevima, koji se otimaju o tuđe carstvo, a sluša svoju majku Jevrosimu, čiji

časni saveti dobijaju poslovičnu funkciju ("Nemoj, sine, govoriti krivo,( Ni po babu, ni po

stričevima,/ Već po pravdi Boga istinoga!/ Nemoj, sine, izgubiti duše:/ bolje ti je izgubiti glavu,/

Nego svoju ogr'ješiti dušu!")

Makro u narodnoj tradiciji druguje sa svim važnijim epskim junacima raznih vremena ili im se

suprotstavlja i svojim prisustvom postaje merilo važnosti i tih junaka i tih događaja, sve do

oslobodilačkih ratova. On se pojavljuje u svim vrstama narodnih usmenih tvorevina, lirskim

pesmama i baladama, epici i mitskim i istorijskim predanjima, poslovicama i izrekama. Markova

poetska biografija postaje svojevrstan okvir psiholoških osobina čitavog naroda, sinteza

usmenopoetskog doživljaja mita, istorije i svakodnevne realnosti i, najzad, magnetsko polje za

internacionalne motive, na kojima se takva biografija i gradi.

Epika bune - kojoj prethode pesme o bojevima za slobodu u Crnoj Gori i koja opeva srpske

oslobodilačke ustanke protiv Turaka početkom 19. veka - nesporan je nastavak hajdučke epike,

ali je njen osnovni idejni oslonac poezija o Kosovskom boju. Mahom ju je oblikovao jedan od

najčuvenijih narodnih pevača Vukovog vremena, svedok događaja guslar Filip Višnjić. Epizujući

realne junake svog vremena on ih je uveo u besmrtnost, uspevši istovremeno da ostvari jednu

životvornu poeziju o seljacima knezovima i knezovima seljacima, koji se osećaju pozvanima da

konačnim oslobođenjem Srbije od Turaka uspostave novu državu, koja će posle više od četiri

veka predstavljati produžetak stare. Ne slučajno, jer, kako je jednom prilikom veliki srpski

antropogeograf Jovan Cvijić zapazio, svaki srpski seljak osećao se potomkom onog plemstva

koje je na Kosovu poginulo. Ta bliskost s kosovskom epikom dosledno je sprovedena i u stilsko-

izražajnim postupcima, na primer, u stihovima o brojnosti turske vojske (Kon do konja, junak do

junaka,/ Bojna koplja kano čarna gora,/ Sve s' vijaju po polju barjaci,/ kano mrki po nebu oblaci).

Ta bliskost je očuvana i u motivskim obrascima, u blagoslovu ustaniku Milošu od Pocerja,

imenjaku slavnog kosovskog viteza Miloša Obilića ("Veseli se, Pocerac Milošu,/ Desna ti se

posvetila ruka/ Koja znade pogubiti Meha,/ Svim Turcima hrabrog poglavara"). Pesme su,

takođe, povezane u jednu celinu, ali je, uz potpuno samožrtvovanje junaka, epika ustanka

epopeja optimizma, s vizijom o konačnom oslobođenju srpskih zemalja. Svoju veliku,

probuđenu nadu Bosanac Filip Višnjić oblikovaće u nadahnutim stihovima koje će staviti u usta

Karađorđu; "Drino vodo, plemenita međi,/ Izmeđ Bosne i izmeđ Srbije,/ Naskoro će i to vreme

doći/ Kad ću ja i tebeka preći/ I čestitu Bosnu polaziti!"

Neposredni povod za ustanak, seča knezova i otkrivanje plana dahija da poseku sve srpske

starešine, a potom a sve muškarce starije od petnaest godina "takođe oštrici mača predadu", Filip

Višnjić je, uz izvrsno poznavanje istorijskih podataka, pretočio u monumentalnu pesmu Početak

bune protiv dahija. U njoj je data čitava koncepcija ustanka, neumoljivo realna, sa svojim

surovim ali i svetlim slikama. Dosegnuvši ono što je za epsku poeziju najteže, Višnjić je

oblikovao panoramu događaja, a sveopšti nezadrživi pokret narodnih masa iskazao je sjajno

nađenim poređenjem iz prirode ("Usta raja k'o iz zemlje trava"). Stihom pregnantnim

asocijacijama objasnio je trenutak odluke ("Jer je krvca iz zemlje provrela").

I ostale pesme koje s ovim svojevrsnim epom čine celinu oblikuju hroniku ustanka. One verno

beleže topografiju bojeva i njihov tok, predstavljaju pomenik srpskim ratnicima, ali daju i

njihove ubedljive psihološke portrete, počev od Karađorđevog pa do jednog od najplemenitijih

likova i srpske istorije i srpske epike - kneza Ive od Semberije, koji od Turaka otkupljuje roblje

po cenu doživotnog osiromašenja.

Ponekad surova slikovnica krvavih prizora, etika bune manje je osvetničko naslađivanje nad

srpskom pobedom nego filozofsko nadnošenje nad događajima, razumevanje za patnje

protivnika stečeno sopstvenim gorkim iskustvom. U tome je i veličina pesme Boj na Mišaru, u

kojoj se priznanje poginulim turskim poglavarima spaja sa samilošću prema Kulinovoj udovici.

Lirika

Lirska narodna poezija predstavlja veoma složenu, usmenu umetnost reči. Tek pažljivim

razlistavanjem otkrivaju se skriveni slojevi veoma starih pogleda na svet koji su predstavljajući

survivale, urastali u umetničko oblikovanje i produžili da žive uporedo s novijim motivima.

Za srpsku usmenu lirsku poeziju karakteristično je da iskazuje osećanja putem spoljnih zbivanja,

mahom posredno, u najstarijim vremenima, izražavajući želje, molbe, radosti i tuge kolektiva,

kasnije i individualne emocije. Uvek u sprezi s nekom drugom umetnošću - muzikom, igrom,

pokretom, mimikom, ali sa svim tim umetnostima zajedno, narodna lirska pesma deo je

svakodnevnog života.

Nastala je u funkciji stočarske i agrarne magije, povezivanja sa svetom stihije i božanstva, bila je

spona s precima; ona je i emotivni izraz životnog toka svakog pojedinca, od rođenja do smrti,

iskaz erotske i ljubavne čežnje, i zato se pojavljuje u toliko različitih oblika: obrednih i

porodičnih, mitoloških i hrišćanskih, pesničkih i ljubavnih.

Obredne pesme, danas mahom odumrle, ravnaju se prema zemljoradničkom kalendaru, prema

vremenu setve i ubiranja plodova, slede prirodni ciklus i vezuju se za položaj Sunca, njegovo

rađanje, jačanje i umiranje.

Porodične obredne pesme prema savremenoj podeli, sa svoje strane, prate isti, sada čovečji

životni krug - rođenja (uspavanke), sazrevanja (svadbene pesme) i smrti (tužbalice), a unutar

toga kruga najrazličitija zbivanja koja su ga se doticala u svakodnevici uslovljenoj i istorijskim i

društvenim događajima.

Klasična srpska narodna lirika u obliku u kome je do nas došla prevashodno je lirika sela, pre

svega izraz različitih vidova patrijarhalne kulture, koja je vekovima opstajala pod našim

podnebljem.

Patrijarhalna zdruga, u čijem se okviru zbiva sadržina većine lirskih pesama, ograničava

mogućnosti ženinog bitisanja. "Ženske pesme" iskazuju u poslovičnoj konciznosti zahteve koji

se pred nju postavljaju. Ti su zahtevi, međutim, uvek isključivo etičke, nikada materijalne

prirode. Nevesta treba u mladoženjinu kuću da donese svako dobro "a najviše bilja od umilja/da

je mirna kuća u koju će". "Budi, snaho, sobom dobra, /to su darovi", zahtev je koji mladoženjina

porodica ponavlja u svadbenim pesmama, a on se, s druge strane, usklađuje s uverenjem

siromašen neveste: "ako budu roda gospodskoga / primiće mi cvijet za darove".

Iako neke od pesama progovaraju o siromaštvu, nekad s tugom, nekad s duhovnim sarkazmom, u

njim nema ni traga o staleškoj, klasnoj podjarmljenosti, o zavisnosti od gospodara. Čak ni

prisilan, mukotrpan kolektivni rad, o kome ima podataka u srpskim srednjovekovnim

spomenicima, nije našao mesta u narodnoj lirskoj poeziji. Opevan je kao težak samo ukoliko je

reč o prisilnom radu pod turskim gospodarima. Socijalne nevolje u potpunosti su prekriljene

nacionalnim.

Posleničke pesme zadržavaju se na druženju, na mobi kao zadružnoj, dobrovoljnoj pomoći u

korist svih i kolektivni rad pretvara se u duhovito takmičenje, u nadžnjevanje momka i devojke,

u pohvalu devojačkoj vrednoći i izdržljivosti (Nadžnjeva se momak i devojka,/ momak nažnje

dvadeset i tri snopa,/ a devojka dvadest i četiri/ Kad ujutru beo dan osvanu,/ momak leži, ni

glavu ne diže,/ a devojka sitan vezak veze!).

Posredni, distancirani način iskazivanja srpske lirske pesme, kako je to već više puta zapaženo,

ispoljio se u potpunom prožimanju i jedinstvu sadržine i forme. Dešavanje, koje je u lirskoj

poeziji samo sredstvo za oblikovanje emocije, zahtevalo je traganja pevača sa najpogodnijim

uporednim zbivanjem ili opisom koji će tu emociju izraziti.

U pesmi iz rukopisa nepoznatog Peraštanina "Đevočica pelen bere... mimohodi drobnu ružu" i

dvostrukom simbolikom - radnje i značenja - otkriva svoje duševno stanje. Izgubivši u ratu

dragog prinuđena je da se uda za nedragog.

Čak i monolog, koji bi trebalo da bude najpogodniji oblik za neposredno iznošenje osećanja, u

narodnoj lirskoj pesmi vrlo često predstavlja samo iskazivanje zamišljenog zbivanja u čijem se

okviru osećanja objektivizuju ("Volim s dragim po gori oditi,/ glog zobati, s lista vodu piti/

studen kamen pod glavu metati,/ neg' s nedragim po dvoru šetati,/ šećer jesti, u svili spavati").

U obilju motiva srpske narodne lirike treba istaći često ponavljani motiv beskrajne ljubavi sestre

prema bratu, nežni odnos snahe i devera, uzdizanje devojačke časti, što osvetljava vedriju stranu

patrijarhalne kulture.

Iako preteže poezija sete, ima i pesama o bujnoj zadovoljenoj strasti, o duhovnom nadigravanju i

prkosnom izazivanju momka i devojke, o pobuni protiv konvencija. U mnogim pesmama

preovlađuje radosno osećanje života. Pesme zavise ne samo od vremena već i od kraja gde su

nastale (senzualnije su u južnoj i istočnoj Srbiji, smelijeg izraza u gradovima).

Izuzetno raznovrsnost stiha, od četverca do šesnaesterca, srpska lirika ima tri osnovna strukturna

tipa: monološki, dijaloški i narativno-opisni, koji se smenjuje ili upotpunjavaju, te od toga zavisi

da li će lirska pesma biti jednočlane, dvočlane ili tročlane kompozicije. Poseban vid čine lirske

pesme, takozvani bećarci, koje se sastoje od samo dva deseteračka stiha vedrog, obesnog i

podsmešljivog tona ("Ide lola i podig'o glavu/ zap'o nosom o dudovu granu").

Nedeljive od prirode i podneblja, ali i kulture, religije i istorije srpskog naroda, opstalog na međi

različitih civilizacija, srpske lirske pesme, kako je Grim zapazio, "sjedinjuju prednosti orijentalne

i zapadne lirike". "Njihovo biće je", kaže Grim, "potpuno evropsko, i samo po tananosti i

bogatstvu misaonih veza... podsećaju na orijent, ali ne omamljuju. One imaju miris ruže, a

nikako ružinog ulja".

Prozni oblici

Svojim osnovnim karakteristikama prozna usmena tradicija uklapa se u međunarodni sistem

žanrova i može se podeliti na dve osnovne kategorije - na kategoriju pripovedaka (priče o

životinjama i basne, bajke, religiozne priče, novele, šaljive priče i anegdote) i na kategoriju

predanja (mitološka, etiološka, istorijska i kulturno-istorijska i legende - delovi folklorizovanih,

apokrifnih i kanonskih biografija svetaca). Tome treba dodati i bogat repertoar oblika

prihvaćenih u novijoj nauci o folkloru, koja je, u znatnoj meri, stavivši u prvi plan samo proces

pripovedanja, prihvatila u svoje okrilje i sva ona ostvarenja što se kreću u okvirima ponovljivih

sintaksičkih i kompozicionih struktura.

Dosta bliski pojmu žanra kao "idealnog" modela vrste, upravo zato što su se formirali vekovima

u okviru jedinog kontinualnog književno-poetskog sistema, usmeni oblici su taj model sledili, ali

su ga i menjali, međusobno se prožimali, ponašajući se kao dinamička konstrukcija.

Karakteristika gotovo svih vrsta pripovedaka jeste tendencija ka realističnosti i ka istoricizmu,

čak i u onim oblicima koji teže umetnički fiktivnom, kao što je bajka.

Tako se, na primer, u bajci o Pepeljuzi susret s carevićem događa u seoskoj crkvi za vreme

"leturđije". Tipska struktura bajke o odlasku glavnog junaka u daleka prostranstva, gde treba da

izvrši "neizvršive" zadatke, objektivizuje se u siže o srpskom graničaru koji, da bi se oslobodio

večne straže na granici između Austrije i turske, hrišćanstva i islama - mora doneti "tri vražje

dlake".

Odlazak u svet avanture u poznatom internacionalnom tipu priče o životinji koja beži od

okrutnog gospodara, i kojoj se pridružuju i ostale izmučene životinje, konkretizovan je u srpskoj

verziji odmetanjem životinja u hajduke kao jedinom mogućnošću odbrane od zla.

Viša sila, koja u religioznim pripovetkama proverava ponašanje ljudi, susrećući se s njima na

ovom svetu i nagrađuje ih ili kažnjava prema hrišćanskom i nacionalnom kodeksu, pojavljuje se

često i kao nacionalni svetac, na primer, sveti Sava. Za srpsku usmenu književnost

karakteristično je da se mnoge tipične prozne vrste iskazuju u epskom stihu, kao i da herojsko-

etička komponenta dobija svoj koncentrovani, ponekad porodični izraz u ratničko-patrijarhalnoj

anegdoti. Duhovita verbalna nadigravanja, podvale, mudri odgovori na postavljena pitanja, koji u

noveli često vode radnju, u šaljivoj priči su osnovno motivsko tkivo.

Šaljiva priča se pojavljuje u nizu fleksibilnih oblika, od humorističke igre rečima do inscenacije

u kojoj dolazi do izražaja humor situacije, naravi i karaktera. Kao predstavnici nacionalne

psihologije, ali i nosioci samo po jedne opšteljudske osobine, bila to mudrost, glupost,

pokvarenost... pojavljuju se tipski likovi u potenciranim situacijama, u kojima će te osobine doći

do najboljeg izražaja. Najpoznatiji je nacionalni tipski lik dovitljivac Era, seljak koji pobedu nad

protivnikom (najčešće Turčinom, ali i raznim predstavnicima vlasti) zadobija umom i žilavom

upornošću.

Realistički, i svojevrstan "nadrealistični", humoristički korpus obuhvata veliki broj raznorodnih

oblika priča koje se i danas stvaraju (anegdote, vicevi, priče iz života=.

Predanja predstavljaju osobenu usmenu istoriju ljudskog i nacionalnog duha. Razjašnjavaju i

tumače sve što je nastalo i opstalo i na duhovnom i na materijalnom planu, i težeći za

uverljivošću, vezuje se za mesta i pozivaju na svedoke i očevice koji bi potvrdili istinitost

kazivanja. Polazna pretpostavka na kojoj se predanja zasnivaju - da u njihovu verodostojnost ne

smeju sumnjati ni pripovedač ni slušaoci - zahtevala je poseban vid umetničkog oblikovanja.

Komunicirajući putem sižejnih obrazaca, emotivno obojenih slika - motiva, usvojenih u tradiciji,

kojima iskazuje narodno mišljenje o istorijskom događaju ili liku, istorijsko predanje iznosi ga

kao autentičnu, kulturno-istorijsku činjenicu. Dobijajući svoju figurativnost, narodno mišljenje

kao takvo opstaje i prenosi se s generacije na generaciju poistovećujući se s obrascem koji se

iskazuje. Uvek pod određenim emotivnim nabojem, često s elementima mitskog, istorijsko

predanje povezuje slušanje s precima. U srpskoj tradiciji veoma razvijena, istorijska predanja

igraju važnu ulogu u očuvanju nacionalnog identiteta i samosvesti. Takva su predanja o Marku

Kraljeviću, njegovoj natprirodnoj moći, sticanju snage, odabiranju konja, i njegovim tragovima

širom zemlje, koji "dokazuju" istinitost kazivanja o njemu ili o svetom Savi i Svetom Simeonu,

koji se poput antičkih bogova, ili hrišćanskih anđela, pojavljuju u bitkama ispred pukova, štite

ratnike svog naroda i omogućuju im pobedu. S druge strane, takva su i predanja o negativnim

junacima. Jednom uvedena slika izdajstva ili uzurpatorstva prestola, ubice ili izdajnika

primenjena na određenu ličnost tako se žilavo održava u tradiciji da je teško potiskuju gole

istorijske činjenice. Tako Vukašin Mrnjavčević ostaje ubica "nejakog Uroša", sina cara Dušana i

prestolonaslednika srpskog carstva, a Vuk Branković - pojam izdajnika.

Demonološka predanja kratkom inscenacijom dramatizuju verovanja u natprirodna bića (iz

međunarodnog ili nacionalnog kataloga), dajući njihov portret i ponašanje u susretu s ljudima; u

okviru internacionalnih shema ta predanja konkretizuju ambijent. U prožimanju s istorijskim i

kulturno-istorijskim predanjima i epskom poezijom demonološka predanja doprinose

remitologizaciji herojskog sveta, koji je u srpskoj tradiciji prevashodno istoričan.

Veoma rasprostranjena etiološka predanja, kojima je tumačenje porekla pojava i "stvari" u

prirodi i društvu osnovna funkcija, pri čemu samo postojanje pojave služi kao dokaz "istinitosti"

kazivanja, takođe se jednim svojim delom naslanjaju na istorijska predanja. Tako su po nizu

varijanata ptice kukavice postale od sestara kneza Lazara, koje su posle kosovske pogibije

neutešno kukale za njim.

Vredno je pomena da su predanja, koja su još braća Grim izdvojila od kategorije pripovedaka,

naglasivši da su pripovetke (Marchen) poetičnije a predanja (Sagen) istoričnija, tek sredinom

ovog veka ušla u žižu interesovanja evropske i američke nauke, i za njih je tek 1963. godine

usvojena međunarodna podela. Vuk Karadžić je, međutim, više od jednog veka ranije ovakvu

klasifikaciju anticipirao. U njegovom, za života neobjavljenom delu - Život i običaji naroda

srpskoga, poglavlje pod naslovom Vjerovanje u stvari kojijeh nema odgovara demonološkim

predanjima evropske klasifikacije, poglavlje o Postanju gdjekojih stvari poklapa se s grupom

etioloških predanja, dok poglavlje pod naslovom junaci i konji njihovi obuhvata istorijska i

kulturno-istorijska predanja. Izvanredan poznavalac usmene građe, s osećajem za njen oblik i

njenu funkciju, Vuk Karadžić je, iskazavši opisnom terminologijom suštinu ovih kategorija,

preduhitrio međunarodni naučni tim za celo stoleće.

Vuk narodnu prozu, kao i ostale usmene tvorevine, posmatra kao izraz narodnog duha, ali mu je

isto toliko stalo do jezika kojim se taj duh iskazuje a tvorevine oblikuju. Njegov životni cilj da

postavi narodni jezik u osnovicu književnog umnogome je diktirao i njegove stavove prema

vrstama usmene književnosti. Već u Rječniku 1818. godine Vuk objavljuje više od dvadeset

šaljivih pripovedaka i predanja o funkciji objašnjavanja pojedinih reči, da bi kako i sam kaže,

"pokazao šta narod o riječi kojoj misli i pripovijeda". U predgovoru zbirci pripovedaka iz 1821.

godine, koja je izašla u Beču, u podlisku prvih srpskih književnih novina, proširiće svoja

razmišljanja: "Pjesme, zagonetke i pripovijesti (poslovice) to je gotovo narodno knjižestvo kome

ništa više ne treba nego ga vjerno, čisto i nepokvareno skupiti; ali u pisanju pripovijetki već treba

misliti i riječi namještati (ali opet ne po svome vkusu, nego po svojstvu Srpskoga jezika.."). U

tom smislu se Karadžić i poduhvatio stilizacije priča. Koliko je to bilo teško, požalio se još u

Rječniku.