Nantaram Lacquerware

สิริญา จิโนตัน

เครื่องเขินนันทาราม

2 เครื่องเขินนันทาราม

เครื่องเขินนันทาราม 3

<< วิหารหลวงพ่อเพชร ในวัดนันทารามที่ชาวไทเขินอพยบเข้ามาอยู่ในบริเวณนี้ เป็นอาคารปูนศิลปะล้านนา ประดับด้วยลายปูนปั้นพรรณพฤกษา ภายในประดิษฐาน “หลวงพ่อเพชร” พระพุทธรูปศักดิ์สิทธิ์คู่วัด อายุมากกว่า ๕๐๐ ปี


ภาชนะเครื่องรัก หรือเครื่องเขิน เป็นภาชนะเคร่ืองใช้ที่สานด้วยไม้ไผ่แล้วเคลือบด้วยรัก เขียนลวดลายประดับตกแต่งด้วยชาด ทองค�าเปลวหรือ เงินเปลว เป็นภาชนะเครื่องใช้ที่นิยมใช้กันในกลุ่มชาวไทเขิน เมืองเชียงตุง และกลุ่มชาวล้านนาทางภาคเหนือของไทย โดยเฉพาะที่จังหวัดเชียงใหม่ มีหมู่บ้านผลิตภาชนะเครื่องใช้ดังกล่าวอยู่ด้วย ซึ่งในภาษาพ้ืนเมืองเรียกส่ิงของเคร่ืองใช้ประเภทนี้รวมๆ ไปว่า เครื่องฮักครัวหาง เครื่องฮักเคร่ืองหาง หรือเคร่ืองฮักเครือ่งค�า บ้างทัง้นีจ้ะเรยีกไปตามลกัษณะการประดับตกแต่งว่าจะตกแต่งด้วยชาดหรอืปิดทองค�าเปลว และเรยีกชือ่ผลติภณัฑ์แต่ละชิน้ไปตามหน้าทีก่ารใช้สอยของ ภาชนะนั้นๆ เช่น ขันดอก ขันหมาก ขันโอ หีบผ้า แอ่บหมาก อูบ ปุง เป็นต้น

ในกรณีที่ต้องการเรียกให้เห็นถึงความแตกต่างของวัสดุที่ใช้ท�าภาขนะนั้น ก็จะเรียกภาชนะนั้นให้ชัดเจน เช่น ขันฮัก หรือบางทีจะเรียกไปตามวัสดุที่ใช้ตกแต่งด้วยว่า ขันฮักขันหาง หรือ ขันฮักขันค�า เป็นต้น แต่โดยทั่วไปในปัจจุบันนี้จะเรียกภาชนะเครื่องใช้เหล่านี้ว่า เครื่องเขิน


ภาชนะเครื่องรักหรือเครื่องเขินที่พบในเขตเมืองเชียงใหม่สามารถแบ่งได้เป็น 3 กลุ่ม คือ

1. เครื่องเขินแบบพื้นบ้านมีลักษณะเป็นงานเครื่องสานท่ีทาด้วยยางรักเพียงไม่กี่ครั้งและประดับตกแต่งอย่างง ่ายส�าหรับเป็นของใช้ในชีวิตประจ�าวัน เครื่องเขินชนิดนี้คงเป็นส่ิงของเครื่องใช้ที่ชาวล้านนาแต่ด้ังเดิมสามารถผลิตขึ้นใช้เองภายในครัวเรือนได้

2. เครื่องเขินเชียงใหม่หรือเขินนันทารามเครื่องเขินนี้มีโคตรงสร้างเป็นโครงสานลายขัดด้วยเส้นตอกไม้ไผ่ที่มีการเหลาให้ได้ขนาดเล็กเรียบบางคล้ายทางมะพร้าวสานขัดกับตอกเส้นบางแบนเป็นรูปแฉกรัศมีจากก้นของภาชนะจนได้รูปทรงตามที่ต้องการ โดยไม่ต้องมีการดามโครงให้แข็งเป็นที่ที่เครื่องเขินชนิดนี้จะมีโครงที่แน่นแข็งแรงเรียบเสมอกันโดยตลอด เมื่อทารักสมุกแล้วขัดก็จะได้รูปภาชนะที่ค่อนข้างเรียบเกลี้ยงบางและมีความเบา การ


การตกแต่งเครื่องเขินชนิดนี้มีลักษณะเด่นที่นิยมการขูดลาย หรือภาษาพื้นถิ่นเรียกกว่า ฮายดอก เมื่อฮายดอกเสร็จแล้วจึงน�ายางรักที่ผสมกับสีชาดถมลงไปในร่องที่กรีดไว้เมื่อขัดแล้วจะมองเห็นเส้นลวดลายสีแดงฝังอยู ่ในพื้นด�า เครื่องเขินในกลุ ่มนี้มักจะท�าเป ็นสิ่งของเครื่องใช ้ที่มีขนาดไม่ใหญ่นัก เช่น ขันหมากหรือเชี่ยนหมาก ขันดอก ขันน�้า ขันโอ ขันโตก แอ่บใส่ของ แอ่บในขันหมาก ถาด กระโถน ตลอดจนกล่องคัมภีร์ ฝาบาตร และ เชิงบาตร เป็นต้น

3. เครื่องเขินแบบสันป่าตองหรือแบบพื้นเมืองเครื่องเขินแบบนี้ส่วนใหญ่มี โครงสานเป็นลายขัดหรือขดให้เกิดรูปทรงแบบต่าง ๆ มีการดามและรัดขอบเป็นชั้นๆ ให้เกิดความแข็งแรงและสวยงามด้วยตอกหรือหวาย การประดับตกแต่งเกิดลวดลายของการสานเส้นตอกไม้ไผ่ในบางส่วนและอีกหลายส่วนเป ็นการถมพ้ืนให ้เรียบเขียนลวดลายด ้วยสีชาดแดงบางก็มีการแตะ ทองค�าเปลว เน้นส่วนส�าคัญของลวดลายให้เด่นชัดขึ้น เครื่องเขินแบบนี้มักจะเป็นสิ่งของเครื่องใช้ขนาดใหญ่


เครื่องเขินเชียงใหม่

ตั้งแต่เดิมคนในเมืองเชียงใหม่และบริเวณใกล้เคียงมีการท�าเครื่องเขิน แบบพื้นเมืองอยู่แล้วซึ่งส่วนใหญ่เป็นเครื่องเขินประเภทใช้โครงสานด้วยไม้ไผ่ ทาด้วยยางรักเพียงไม่กี่ครั้งและตกแต่งประดับประดาอย่างง่าย ๆ ส�าหรับของใช้ประจ�าวันและภาชนะในพิธีกรรม ต่อมาเมื่อมีการน�าเอาชาวไทเขินเข้ามาเป็นช่างท�าเครื่องเขิน ตามแบบอย่างท่ีเคยท�ามาเมื่อครั้งอยู่ในลุ่มน�า้ขืนที่เชียงตุงรูปแบบเครื่องเขินใหม่ๆ จึงได้เกิดขึ้นในระยะหลังจากการผสมผสานรูปแบบดั้งเดิมของเชียงใหม่กับรูปแบบจากเชยีงตงุ เพือ่การสนองตอบความต้องการและรสนิยมใหม่ในล้านนา ดังนั้นจึงกล่าวได้ว่าเครื่องเขินเชียงใหม่ สามารถจ�าแนกออกเป็นสองกลุ่มใหญ่ ๆ ได้คือ “แบบพื้นเมือง” ซึ่งพบมากในชนบทของเชียงใหม่ และ “แบบเครื่องเขินวัวลาย” ซึ่งเรียกชื่อตามละแวกหมู่บ้านที่มรการผลิตเคร่ืองเขินของเมืองเชียงใหม่ ในเขตวัวลาย บ้านนันทาราม

เช่น ขันหมากทรงกระบอก และของจุกจิกทั่วไป กระบุงเล็กหรือขันโอส�าหรับใส่ของถวายพระและเครื่องประกอบพิธีกรรม หีบใส่ผ้าขนาดปานกลางส�าหรับพิธีแต่งงาน เป็นต้น ในภาคกลางก็มีการท�าภาชนะเครื่องรักคล้ายคลึงกับการท�าภาชนะเครื่องเขินของภาคเหนือยอยู่เหมือนกัน แต่เรียกว่า ภาชนะลายก�ามะลอ ภาชนะทีเ่ป็นลายก�ามะลอส่วนมากจะลงพืน้ด้วยชาด ตัดเส้นลายด้วยรกัหรอืบางทีก็พื้นเป็นสีรัก ตัวลายเป็นสีแดงชาดหรือสีอื่นๆ สีที่ใช้เขียนส่วนมากเป็นสีฝุ่นผสมรักเป็นสีพ้ืนๆ ลายก�ามะลอนิยมเขียนลงบนภาชนะเคร่ืองใช้ท่ีมีขนาดใหญ่ เช่น หีบใส่เสื้อผ้าโบราณ แอ่บใส่ข้าวเหนียว พานไม้ และหีบใส่บุหรี่ เป็นต้น


เครื่องเขินนันทาราม ต�าบลหายยา

เครือ่งเขนิถอืเป็นงานหตัถกรรมพืน้บ้านของไทยทางภาคเหนอืทีม่คีวามเป็นงานประณีตศิลป์อย่างหนึ่ง ด้วยการน�าวัสดุในท้องถิ่นตามธรรมชาติมาประดิษฐ์เป็นภาชนะเครือ่งใช้สอยต่างๆ ด้วยลวดลายทัง้ประดับด้วยสชีาด มกุ ทองค�าเปลว เปลือกไข่ได้อย่างงดงาม

เครื่องเขินทางภาคเหนือได้มีการพัฒนาใดด้านการใช้โครงภาชนะอย่างมากมาย มีทัง้โครงวัสดจุ�าพวกโลหะ พลาสตกิ ดนิเผา รวมถึงมกีารตกแต่งลวดลายแบบใหม่ๆ กรรมวธิกีารลงรกักย็งัคงใช้รปูแบบวธิอีย่างเดิม ท่ีเรียกว่าการลงยางรัก ซึ่งจะเรียกงานพวกนี้ว่าเครื่องเขิน ส่วนวิธีการลงยางรักแล้วปิดทองจ�าพวกประตู หน้าต่าง หรือช่อฟ้า จะเรียกว่า งานลงรักปิดทอง


เครื่องเขินแบบฮายดอก หรือลายขุดบ้านนันทาราม

1. ใช้ไม้ไผ่เฮียะจักเป็นเส้นแบน โดยการผ่าเป็นซีกขนาด 1 ซ.ม. เอาผิวออกและจักเป็นเส้นยาว ๆ เพื่อเตรียมสานขึ้นรูปเป็นภาชนะเครื่องใช้ต่างๆ

2. การขึ้นโครงโดยสานเส้นตอกปื้นเป็นโครงแล้วน�าเส้นตอกกลมสานข้ึนรูปภาชนะขันโอเล็ก

3. น�าแบบไม้ขนาดเท่ากับขันโอมาทาบกับเส้นตอกท่ีสานเตรียมไว้เป็นก้นภาชนะ ใช้เชือกผูกเข้ากับแบบแล้วดันโครงพร้อมกับสานให้เข้ากับแบบจนถึงส่วนปากโอ จะได้ภาชนะที่สานเสร็จพร้อมที่จะลงยางรักชั้นแรก

4. เมื่อได้เป็นรูปโครงร่างต่าง ๆ น�ายางรักทาขอบปากโอเพื่อเก็บขอบเส้นตอกกันไม่ให้หลุด ทิ้งไว้ให้แห้ง

5. น�ากากยางรักทาจนทั่วภาชนะ หรือโครงประเภทไม้ไผ่ และน�าภาชนะไปผึ่งอากาศบนตะแกรงไม้ในบริเวณที่มีความชื้นจะท�าให้แห้งเร็ว

6. เมื่อยางรักแห้งแล้ว เอาเหล็กปลายแหลมขูดตกแต่งผิวที่ขรุขระให้เรียบ โดยใช้เครื่องกลึงให้เรียบทั้งด้านนอกและด้านใน แล้วใช้กระดาษทรายขัดผิวภาชนะให้ผิวเรียบเนียน

7. น�ามาลงสมุก (เรียกสมุกว่า “มุก”) สมุกเหล่านี้ส่วนผสมของน�้ารักกรองแล้ว 3 ส่วนผงขี้เถ้าแกลบเผาต�าละเอียด 1 ส่วน (เมื่อทาสมุกที่ขอบปากด้านนอกแล้ว ผึ่งไว้ให้แห้งประมาณ 7 วัน) ปัจจุบันได้ใช้ดินสอพองแทนผงขี้เถ้าแกลบเป็นส่วนผสมของสมุกรัก


8. ลงสมุกทั้งด้านนอกและด้านใน ผึ่งไว้ให้แห้งด้านละ 2 วัน สมุกตอนนี้ส่วนผสม คือ น�้ารักที่กรองแล้ว 1 ส่วน ดินเหนียวละเอียดร่อนแล้ว 1 ส่วน น�้า 1 ส่วน เม่ือแห้งแล้วใช้กระดาษทรายขัดท้ังด้านนอกและด้านในให้เรียบแล้ว ทาสมุกเหลว (มุกเหลว) อีกครั้งหนึ่ง ผึ่งไว้ให้แห้งด้านละ 2 วัน (ถ้าหากเป็นฤดูฝนจะแห้งประมาณ 4 วัน)

9. ทารักที่กรองแล้ว ทั้งด้านในและด้านนอก ผึ่งไว้ให้แห้ง (ด้านในและด้านนอกใช้เวลาอย่างละ 2 วัน) แล้วขัดให้เรียบใช้กระดาษทรายน�้าเบอร์ 220 ,800 ทั้งด้านนอกด้านใน ผึ่งไว้ให้แห้งใช้เวลา 2 วัน จากนั้น (ทารักและท�าตามขั้นตอนเดิมอีก 2 ครั้ง รวมทั้งหมด 3 ครั้ง)

10. น�ามาลงรักเงา (รักเงาอย่างดีที่ 1 กรองแล้ว) หรือถ้ารักไม่ดี ควรใช้ส่วนผสมดังนี้ รักดิบ 2 กิโลกรัม รักเชื้อ 1 ถ้วย แมกนีเซียม 5 กรัม โปแตสเซียม 1 กรัม น�้า 100 กรัม น�้ามันถั่ว 150 กรัม น�าโปแตสเซียมไปตั้งไฟให้ละลาย และน�าน�้ามันถั่วไปตั้งไฟให้อุ่น น�าไปกวนกลางแดด ประมาณ 3-4 ชั่วโมง ก่อนจะน�าไปทาต้องตักออกใส่ถ้วยแก้ว ใส่น�้ามันสนกวนให้เหลวเข้ากันดีแล้วใช้ผ้าขาวบางและกระดาษสารองหลายๆ ชั้น กรองเสียก่อนจึงทาได้ การลงรักเงานั้น ลงด้านนอกแล้ว น�าไปอบในห้องอบให้แห้งประมาณ 7 วัน เมื่อแห้งแล้วทารักเงาด้านในแล้วน�าเข้าห้องอบประมาณ 10 วัน เพื่อให้พื้นรักแข็งน�าไป


ขุดลวดลายได้ดีการทารักเงาเป็นการทาครั้งสุดท้ายของขั้นตอนการลงรัก จึงต้องผึ่งในห้องเพื่อป้องกันฝุ่นละอองไปติด ถมด้วยทรายแล้วเอาน�้าใส่พอให้มีความชุ่มชื้น จะท�าให้รักแห้งเร็วขึ้น

11. การฮายดอกหรือขุดด้วยเหล็กมีคมหรือแหลม เป็นลวดลายตามถนัด

12. การท�าลายสีโดยการใช้สีฝุ่นผสมกับน�้าปูนใส (ปูนขาว) ให้ส่วนผสมเท่า ๆ กัน ใช้กระดาษทรายละเอียดขัดให้เรียบ น�้าสีจะติดอยู่ในร่องที่แกะหรือขุดไว้เป็นสีต่าง ๆ ตามที่ต้องการส่วนที่เหลือก็เป็นสีด�าตามสีรัก ในสมัยก่อนเมื่อ 60-80 ปีมาแล้ว ใช้น�้าปูนขุ่นผสมวัตถุอื่น ๆ เป็นน�้าสี เช่นสีขาวก็ใช้น�้าปูนขาวล้วน สีส้มใช้น�้าปูนกับขมิ้นสีเหลืองใช้น�้าปูนกับหรดาล (แร่ชนิดหนึ่งเป็นสีเหลืองเมื่อจะใช้น�ามาผสมกับน�้าจะได้สีเหลืองขุ่น ๆ ขณะนี้ยังนิยมใช้หรดาลอยู่กับเครื่องเขินลายขุด) ถ้าเป็นสีแดงจะใช้น�้าปูนแดงผสมสีเสียดและขมิ้น ปูนนี้เวลาผสมจะเดือดปุด ใส่เกลือผสมลงไปเล็กน้อย น�้าสีอย่างนี้ใช้ทาลงไปบนภาชนะแล้วเอาผ้าเช็ด สีจะติดอยู่ในร่องที่แกะหรือขุดไว้ แต่ขณะนี้นิยมใช้ สีฝุ่นกันมาก

การตกแต่งลวดลายบนเครื่องเขิน

การตกแต่งลวดลายลงบนเครื่องเขินที่เป็นแบบดั้งเดิมจะมีอยู่ 2 แบบ คือ การเขียนลายขูด และการเขียนลาย ปิดทองรดน�้า ส่วยการตกแต่งแบบอื่นๆ นั้น เช่น การใช้เปลือกไข่ เกล็ดมุกมาตกแต่งประดับเป็นลวดลาย หรือมีการน�าเอาเทคนิครักสีมาใช้ ท�าให้เครื่องเขินมีสีสันแปลกตาแตกต่างออกไป มีการน�าเอา สีอะครีลิคมาใช้เขียนสีบนผลิตภัณฑ์เครื่องเขิน เป็นต้น นอกจากนี้ก็มีการน�าเอาเทคนิคการตกแต่งผลติภณัฑ์เลยีนแบบของเก่ามาใช้อกีด้วย เหล่านีถ้อืเป็นเทคนคิวิธีสมัยใหม่ที่พัฒนาขึ้นมาในภายหลัง


เทคนิคการขูดลาย

เป็นวธิกีารทีน่ยิมมากทีส่ดุของพม่า คอื วธิขีดูผิวหรือจารให้เป็นลวดลายโดยมีรักด�าเป็นพื้นลานที่ขูดออกเป็นร่องตื้นๆ จะถูกถมด้วยยางรักผสมสีต่างๆ เช่น สีชาดออกส้ม หรือแดง บางครั้งเป็นสีเขียว ซึ่งในการท�าแต่ละขั้นตอนนั้นใช้เวลานานดังนั้นการที่จะได้เครื่องเขินมาแต่ละชิ้นจึงใช้เวลานานเป็นอย่างมาก

เคร่ืองเขินชนิดน้ีมีโครงสร้าง เป็นโครงสานลายขัดด้วยเส้นตอกไม้ไผ่ท่ีมีการเหลาให้ได้ขนาดเล็กเรียบบางคล้ายทางมะพร้าวสานขัดกับตอกเส้น บางแบนเป็นรูปแฉกรัศมีจากก้นของภาชนะจนได้รูปทรงตามความต้องการ โดยไม่ต้องมีการดามโครงให้แข็งเป็นที่ ที่เครื่องเขินชนิดนี้จะมีโครงที่แน่นแข็งแรงเรียบเสมอกันโดยตลอด เมื่อทารักสมุกแล้วขัดก็จะได้รูปภาชนะที่ค่อนข้าง เรียบเกลี้ยงบาง และมีความเบาการตกแต่งของเครื่องเขิน ชนิดนี้มีลักษณะเด่นที่นิยมการขูดลาย หรือภาษาพื้นถิ่นว่า ฮายดอก เทคนิคการตกแต่งผิดภาชนะด้วยวธิกีารขดูลายนี ้ ภาชนะทีจ่ะท�าลวดลายได้จะต้องมผิีวบางรักทีแ่ห่งสนทิและเรียบร้อย การฮายดอกต้องใช้เหล็กปลายแหลมคล้ายเหล็กจารใบลาน กรีดลงไปบนผวิยางรกัของภาชนะ การฮายดอกต้องอาศยัความช�านาญเป็นอย่างมาก โดยที่ไม่ให้เกดิเส้นลกึมาก จนยางรกักะเทาะออก หรอืแผ่วเบาเกนิไปจนท�าให้ลวดลายมองเห็นได้ยาก

เมือ่ฮายดอกเสรจ็แล้วจงึน�ายางรกัท่ีผสมกับ ชาดสแีดงถมลงไปในร่องทีก่รีดไว้รอให้แห้งอีกหลายวันแล้ว จึงจะขัดส่วนนอกสุดออกจนมองเห็นเส้นลวดลาย สีแดงฝังอยู่ในพื้นที่สีด�าของยางรัก จากนั้นจะเคลือบด้วยยางรักใสหรือรักเงา เพื่อเป็นการปิดเคลือบลวดลายทั้งหมดให้ติดแน่นกับภาชนะเครื่องเขินเหล่านั้น


เทคนิคการเขียนลาย (ปิดทองรดน�้า)

การเขียนลายทองรดน�้า หลังจากเตรียมพื้นรักขัดผิวและแห้งสนิทแล้วก็เตรยีมการท�าลวดลาย โดยการเขยีนลายลงบนภาชนะเลย หรือจะใช้แบบปรกุไ็ด้ แบบปรุท�าจากกระดาษไขใช้เข็มปรุเป็นรูตามลาย จากนั้นใช้ดินสอพองเผาไฟบดละเอียดห่อผ้าขาวบางท�าเป็นลูกประคบแตะลงไปบนลายปรุสร้างเป็นลาย แล้วเขียนลายด้วยน�้ายาหรดาล ซึ่งได้มาจากหิน มีสีเหลือง น�ามาละลายโดยฝนกับ หินลับมีด ผสมน�้าแล้วเขียนลงบนพื้นรักบริเวณที่ไม่ต้องการให้ทองติด จากนั้น น�ารักใสอย่างดี มาทาบางๆ แล้วน�าทองค�าเปลวมาปิดให้ทั่วจนเต็ม ถูทองค�าเปลวให้ตดิแน่นด ีน�าไปล้างน�า้หรือรดน�า้ ทองค�าเปลวทีปิ่ดไว้บน ส่วนทีเ่ป็นน�า้ยาหรดาลจะพองตวัหลดุร่อนออกไป เหลอืแต่ส่วนที ่เป็นลวดลายทองทีไ่ม่ได้ลงน�า้ยาหรดาล


ประโยชน์ใช้สอยของผลิตภัณฑ์เครื่องเขินในปัจจุบัน

เครือ่งเขนิ ในปัจจบัุนถือว่าเป็นหัตถกรรมพืน้บ้านชนดิหนึง่ เป็นสิง่ทีม่นษุย์สร้างสรรค์ขึ้นเพื่อประโยชน์ใช้สอยมิได้อาศัยเครื่องจักรท�าด้วยฝีมือตนเอง จะเป็นการเลียนแบบจากสิ่งที่พบเห็นหรือตามความต้องการที่จะน�าไปใช้งาน และการตกแต่ง ประดับประดาให้สวยงามตามความเหมาะสม เช่น ตลับ ถาด แจกัน ขนัน�า้ แอ่บยา กล่องใส่ยาเส้น เช่ียนหมาก เป็นต้น รปูทรงของเครือ่งเขนิเป็นการก�าหนดรปูแบบของวตัถุด้วยการออกแบบ หรอืสิง่ทีผ่ลติขึน้ให้ได้ซึง่ความต้องการของผูใ้ช้สอยความบันดาลใจของผูผ้ลิตทีม่รีปูลกัษณะรปูร่างรปูทรงของเคร่ืองเขนิมาแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน

สิง่แวดล้อมมีส่วนส�าคญัในการก�าหนดการออกแบบรปูทรง อนัประกอบด้วยความงาม ความรูส้กึ และการขึน้รปูด้วยมอือย่างมาก งานเคร่ืองเขนิจึงได้รับการพฒันาให้มคุีณค่าท้ังการผลติ การออกแบบและรปูทรงต่างๆ การสร้างรปูทรงของเครื่องเขินแตกต่างกันตามประโยชน์ใช้สอยจองเครื่องเขินแต่ละชนิด


ซึ่งถือได้ว่าเป็นลักษณะพิเศษไม่เหมือนเครื่องใช้อย่างอื่น สิ่งที่น่าสนใจอย่างมาก คือรูปแบบต่างๆ ตามหน้าท่ีใช้สอยและการเน้นฝีมือการช่างความคิดสร้างสรรค์ที่ใช้วัสดุพื้นบ้านมาใช้ให้เป็นประโยชน์เพี่อการด�ารงชีวิตประจ�าวันได้เป็นอย่างดี งานเครื่องเขินเป็นลักษณะงานหัตถกรรมและศิลปหัตถกรรมซ่ึงมีความคล้ายคลึงกันและมีความแตกต่างกัน ช่างหัตถกรรมมีความสามารถเชิงศิลปะสูงสามารถสร้างงานให้มีความงดงามเป็นที่ประทับใจแก่ผู้ใช้ผู้ชม อาจถือได้ว่างานหัตถกรรมนั้นเป็นงานศิลปหัตถกรรมมากกว่า จะท�าเพื่อนใช้งานเท่านั้น

ดังนั้นงานเครื่องเขินจึงประดิษฐ์ข้ึนเพื่อประโยชน์ใช้สอย ความงามและ ทั้งขบวนการผลิตการสร้างสรรค์ซึ่งได้รับการปรับปรุงเพื่อให้เกิดความประสานสอดคล้องกบัวถิชีวีติของผูใ้ช้ปัจจบุนั รปูทรงของผลิตภณัฑ์เคร่ืองเขินจึงมบีทบาทควบคู่กับหน้าที่ใช้สอยจองผลิตภัณฑ์แต่ละประเภทอย่างมาก ดังนั้นคุณสมบัติและหน้าที่ใช้สอยของรูปทรงผลิตภัณฑ์จึงจัดแบ่งออกได้ 4 ประเภทใหญ่ ๆ ดังนี้

1. เครื่องเขินที่มีรูปทรงเพื่อบรรจุของเหลว เช่น กระบอก กระป๋อง ขวด ถ้วย จาน ชาม โถ ตลับ แจกัน เป็นต้น

2. เครื่องเขินที่มีรูปทรงเพื่อบรรจุของแข็ง เช่น กล่อง ตลับ หีบ กลัก ถ้วย จาน โถ ตู้ ถาด เป็นต้น

3. เครื่องเขินที่มีรูปทรงเพื่อการประดับตกแต่งกาย เช่น ก�าไล ต่างหู สร้อยคอ หวี งอบ เป็นต้น

4. เครื่องเขินที่มีรูปทรงเพื่อการใช้สอยตกแต่งอาคารบ้านเรือน เช่น โต๊ะ เก้าอี้ เตียง ตั่ง ชิ้นงานแกะสลักต่าง ๆ เป็นต้น


งานเครื่องเขินพอท่ีจะแบ่งแยกท่ีมาของรูปทรงได้คือ รูปทรงธรรมชาติ รูปทรงเรขาคณิต รูปทรงประดิษฐ์และรูปทรงอิสระ รูปทรงธรรมชาติได้แก่ รูปทรงจากพืชพรรณไม้ และรูปทรงจากสัตว์รูปทรงเรขาคณิต ได้แก่รูปทรงกระบอก รูปทรงสี่เหลี่ยม รูปทรงรี รูปทรงแปดเหลี่ยม และรูปทรงสามเหลี่ยมรปูทรงประดษิฐ์ เป็นรปูทรงทีเ่กดิจากจินตนาการของนกัออกแบบโดยดดัแปลงมาจากสิ่งที่อยู่ใกล้ ตัวรูปทรงอิสระ เป็นลักษณะของรูปทรงที่ถูกสร้างสรรค์ขึ้นมา มลีกัษณะเปลีย่นแปลงไปตามความคดิฝันของผูอ้อกแบบอาจจะมคีวามคล้ายคลงึกับธรรมชาติเดิมของวัตถุนั้นๆ เช่น คลื่นน�้า หยดน�้า เป็นต้น ความหลากหลายในรปูลกัษณ์ของลายทีป่รากฏบนงานเครือ่งเขนิ สามารถแบ่งแยกจัดหมวดหมูไ่ด้ตามลักษณะที่เรียกขานกันทั่วไปได้ดังนี้

. 1 ประเภทลายประดิษฐ์ ได้รับความบันดาลใจจากลายไทยซึ่งเป็นศิลปะประจ�าชาติน�ามาออกแบบให้สอดคล้องกับผลิตภัณฑ์เครื่องเขินและประโยชน์ใช้สอย

. 2 ประเภทลายเลียนแบบธรรมชาติ ได้แก่ ลายดอกไม้ ลายภาพสัตว์และภาพทิวทัศน์

. 3 ประเภทเรื่องราวเกี่ยวกับวรรณคดี ชาดก ศาสนา และความเชื่ออื่นๆ

. 4 ประเภทเบ็ดเตล็ด มีการเขียนลวดลายลงบนผลิตภัณฑ์ที่เป็นรูปทรงตัวสัตว์ต่างๆ โดยลวดลายเหล่านี้ได้รับอิทธิพลจากลายไทย แต่ดัดแปลงให้ดูง่าย


เครื่องเขินในปัจจุบัน

ปัจจุบันเครื่องเขินนันทารามมีการก้าวตามโลกที่ดีและทันสมัยมากเพื่อให้คนรุ่นหลังได้เป็นท่ีรู้จักและได้รับความนิยมกัน เครื่องเขินในปัจจุบันมีการผลิตออกมาหลายรูปแบบอย่างมากเพื่อตอบสนองความต้องการของโลกในปัจจุบัน เคร่ืองเขนิถอืเป็นภมูปัิญญาท้องถิน่ ทีม่กีารววัิฒนาการทีด่ใีนเข้ากบัสมยันีแ้ละทกุยคุทกุสมัยเลย แต่กย็งัคงเดมิทีเ่ครือ่งเขนิมกัจะเป็นสิง่ของทีใ่ช้เสมอความสวยงาม ความเป็นไทย ท�าให้ในปัจจุบันนี้ได้รับความนิยมจากคนรุ่นหลัง

เครื่องเขินในปัจจุบันนอกใจได้รับความนิยมภายในประเทศแล้วยังได้รับความนิยมจากต่างชาติอีกด้วยเนื่องจากสินค้าที่เกี่ยวกับเคร่ืองเขินพวกนี้ มีทั้งความสวยงามเดิมท่ีแสดงถึงภูมิปัญญาท้องถ่ินให้เป็นที่รู ้จักทั่วโลก นอกจากความสวยงามแล้วยังเป็นความทนทานด้วย สามารถท�าสินค้าเกี่ยวกับเคร่ืองน�าไปใช้ได้จริงไม่ใช้เป็นเพียงของประดับตกแต่งและท่ีมาแรงในปัจจุบันก็เป็นพวกเครื่องประดับเขินที่ได้รับความนิยมจากผู้หญิงส่วนมากเพราะท�าให้เห็นถึงศิลปะไทยที่ละเอียดอ่อนสวยงามไม่แพ้เครื่องประดับต่างชาติ และราคาก็ไม่ได้แพงมาก

ทั้ งหมดนี้อาจจะเป ็นการแปลงโฉมสินค ้าหัตถกรรมไทยประเภท เครื่องเขินครั้งใหญ่ เนื่องจากมีการปรับเปลี่ยนรูปแบบสินค้าของใช้ในบ้านไปสู่ของใช้ในชีวิตประจ�าวัน และเข้าสินค้าที่คนรุ่นใหม่สามารถใช้ได้ทั้งสินค้าเคสโทรศัพท์มือถือ เคสไอแพด การสร้างสินค้าให้เข้าถึงลูกค้าได้ทุกกลุ่มไม่เว้นแม้แต่กลุ่มคนรุ่นใหม่เป็นการปรับลุคของเครื่องเขินจากเดิมจะมีลูกค้าเฉพาะกลุ่มที่เป็นแฟนพันธุ์แท้เคร่ืองเขินท่ีนิยมน�าไปใช้เป็นของตกแต่งบ้าน ของใช้ในวัด หรือส่งออกไปต่างประเทศ การขยายกลุ่มสินค้าเครื่องเขินไปยังสินค้ากลุ่มไอทีหลากหลายมิติ ทั้งเคสโทรศัพท์มือถือเคสไอแพดหรือสินค้าไอทีต่างๆ รวมทั้งมีการน�าวัสดุโพลีเมอร์มาผสมใช้กับงานไม้ เพื่อให้สินค้ามีความคงทนและมีสีที่ติดทนนาน คงลวดลายไทยไว้ได้ยาวนาน จึงได้สินค้าแต่ละแบบที่มีเอกลักษณ์ และสินค้าบางรายการมีชิ้นเดียวในโลก


© 2015 (พ.ศ. 2558) โดย สิริญา จิโนตัน

สงวนลิขสิทธิ์

พิมพ์ครั้งแรกเมื่อ ตุลาคม พ.ศ. 2558

จัดพิมพ์โดย ภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

เรียบเรียงและออกแบบโดย สิริญา จิโนตัน

ออกแบบโดยใช้ฟอนท์ TH Sarabun New

หนังสือเล่มนี้เป็นส่วนหนึ่งของการเรียนการสอน เพื่อส่งเสริม และต่อยอดศักยภาพการศึกษา

ภายในภาควิชาศิลปะไทย คณะวิจิตรศิลป์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

Nantaram Lacquerware

Documents

Transcript of Nantaram Lacquerware