m©todu peska
Transcript of m©todu peska
Haktuir matenek tradisionál ne’ebé foti husi Suku Makili, Illa Ataúro, Timor-Leste
Hamoris Fali Komunidade nia Matenek Tradisionál ba Moris
ne’ebé Sustentável
MÉTODU PESKA
JAK/2013/PI
MAI ITA HAFOLIN NO HABURAS MATENEK LOKÁL KONA-BA AMBIENTE TASI HODI HALO MORIS
SUSTENTÁVEL BA ITA-NIA KOMUNIDADE
OBJETIVU ESPESÍFIKU:- Atu fó dalan ba membru komunidade hosi Suku Makili, liuliu joventude sira, atu
rekoñese katak matenek tradisionál no ekipamentu ho relasaun ba peska bele utiliza nafatin iha sira-nia moris loron-loron
- Atu tulun membru komunidade sira atu sai konxiente katak métodu peska no ekipamentu balu ne’ebé sira utiliza habelu ho natureza maibé balu bele estraga meiu-ambiente, bainhira mós atu enkoraja utiliza métodu hirak-ne’ebé habelu ho natureza no dezenkoraja utiliza prátika hirak-ne’ebé estraga meiu-ambiente.
Edisaun dahuluk iha fulan – Setembru 2013© UNESCOUNESCO Jakarta, Jl. Galuh (II) No. 5 Kebayoran Baru Jakarta 12110 IndonesiaTelp. (62-21) 739 9818 | Fax: (62-21) 7279 6489 | [email protected]
Hakerek-na’in maka sei responsibiliza ba hakerek no aprezentasaun husi faktu no opiniaun hirak-ne’e. UNESCO la’ós responsavel ba konteúdu livru ida-ne’e nian.
Redasaun liuhosi Roman Luan no UNESCO Jakarta.Hakerek liuhosi Avelino Pereira Fernandes no Marcelo Belo SoaresImprime iha Indonézia.
Fotografia sira © Roman Luan, menus pájina kapa no pájina 5 © Ethan Folk no fotografia pájina 6 © Lisa Hiwasaki/UNESCO. Konteúdu iha livru ne’e protejidu ba direitu autór ba testu. Bele uza konteúdu ne’e mesak de’it ho objetivu atu hala’o estudu privadu, peskiza ka krítika, no la bele rai ka kopia konteúdu ho kualkér prosesu se laiha autorizasaun hakerek. Se hakarak husu buat ruma bele kontakta direitu autór nia na’in, Roman Luan.
ISBN 978-602-9416-08-4
3
MAI ITA HAFOLIN NO HABURAS MATENEK LOKÁL KONA-BA AMBIENTE TASI HODI HALO MORIS
SUSTENTÁVEL BA ITA-NIA KOMUNIDADE
OBJETIVU ESPESÍFIKU:- Atu fó dalan ba membru komunidade hosi Suku Makili, liuliu joventude sira, atu
rekoñese katak matenek tradisionál no ekipamentu ho relasaun ba peska bele utiliza nafatin iha sira-nia moris loron-loron
- Atu tulun membru komunidade sira atu sai konxiente katak métodu peska no ekipamentu balu ne’ebé sira utiliza habelu ho natureza maibé balu bele estraga meiu-ambiente, bainhira mós atu enkoraja utiliza métodu hirak-ne’ebé habelu ho natureza no dezenkoraja utiliza prátika hirak-ne’ebé estraga meiu-ambiente.
Edisaun dahuluk iha fulan – Setembru 2013© UNESCOUNESCO Jakarta, Jl. Galuh (II) No. 5 Kebayoran Baru Jakarta 12110 IndonesiaTelp. (62-21) 739 9818 | Fax: (62-21) 7279 6489 | [email protected]
Hakerek-na’in maka sei responsibiliza ba hakerek no aprezentasaun husi faktu no opiniaun hirak-ne’e. UNESCO la’ós responsavel ba konteúdu livru ida-ne’e nian.
Redasaun liuhosi Roman Luan no UNESCO Jakarta.Hakerek liuhosi Avelino Pereira Fernandes no Marcelo Belo SoaresImprime iha Indonézia.
Fotografia sira © Roman Luan, menus pájina kapa no pájina 5 © Ethan Folk no fotografia pájina 6 © Lisa Hiwasaki/UNESCO. Konteúdu iha livru ne’e protejidu ba direitu autór ba testu. Bele uza konteúdu ne’e mesak de’it ho objetivu atu hala’o estudu privadu, peskiza ka krítika, no la bele rai ka kopia konteúdu ho kualkér prosesu se laiha autorizasaun hakerek. Se hakarak husu buat ruma bele kontakta direitu autór nia na’in, Roman Luan.
ISBN 978-602-9416-08-4
3
Métodu peska tradisionál ne’ebé komunidade sira uza:
1. Luku2. Hakail
3. Uza Naroman4. Opa
5. Hameti6. Uza rede
7. Ai-moruk lokál
LUKULukuPeskadór sira uza kilat tradisionál hodi tiru ikan no kurita. Métodu ne’e maka luku livre (la uza tanke ár) iha área ahu-ruin nian.J Tiru de’it ikan ne’ebé hakarak (seletivu)
no halo impaktu uitoan de’it ba ambiente-tasi kompara ba métodu peska sira-seluk. Bainhira peskadór ida luku mesak, métodu ne’e iha impaktu negativu menus kompara ho luku iha grupu.
L Dalaruma sira harahun ahu-ruin atu hasai kurita, ne’ebé halo impaktu ladi’ak ba ambiente-tasi.
Atividade 1: Aprezenta rezultadu hosi levantamentu no observasaunINTRODUSAUN
Iha tempu pasadu, bei’ala sira uza materiál tradisionál sira hodi kail-ikan porezemplu: tali hakail ne’ebé halo husi ai-fuka, karau-kulit, opa ne’ebé halo husi au no materiál naturál seluk tan.
Tempu ohin-loron, peskadór sira uza ona materiál modernu hanesan: rede modernu, mákina (motór) ba ró, no seluk tan.
Importante atu adapta no uza materiál peska tradisionál balu no métodu peska ho responsabilidade no tuir dalan ne’ebé bele dura ba tempu naruk.
4 5
Métodu peska tradisionál ne’ebé komunidade sira uza:
1. Luku2. Hakail
3. Uza Naroman4. Opa
5. Hameti6. Uza rede
7. Ai-moruk lokál
LUKULukuPeskadór sira uza kilat tradisionál hodi tiru ikan no kurita. Métodu ne’e maka luku livre (la uza tanke ár) iha área ahu-ruin nian.J Tiru de’it ikan ne’ebé hakarak (seletivu)
no halo impaktu uitoan de’it ba ambiente-tasi kompara ba métodu peska sira-seluk. Bainhira peskadór ida luku mesak, métodu ne’e iha impaktu negativu menus kompara ho luku iha grupu.
L Dalaruma sira harahun ahu-ruin atu hasai kurita, ne’ebé halo impaktu ladi’ak ba ambiente-tasi.
Atividade 1: Aprezenta rezultadu hosi levantamentu no observasaunINTRODUSAUN
Iha tempu pasadu, bei’ala sira uza materiál tradisionál sira hodi kail-ikan porezemplu: tali hakail ne’ebé halo husi ai-fuka, karau-kulit, opa ne’ebé halo husi au no materiál naturál seluk tan.
Tempu ohin-loron, peskadór sira uza ona materiál modernu hanesan: rede modernu, mákina (motór) ba ró, no seluk tan.
Importante atu adapta no uza materiál peska tradisionál balu no métodu peska ho responsabilidade no tuir dalan ne’ebé bele dura ba tempu naruk.
4 5
HAKAILLeruk Uza tali lotuk, peskadór sira tuur iha tasi-ibun no soe tali ba tasi laran.
RangkoPeskadór uza tali lotuk no hatun iha tasi klean.
Arrastu manu fulunKesi manu fulun iha kail-isin no hatun iha tasi-laran, dada ho ró. Bainhira ikan haree, hanoin katak ne’e suntu ka kurita no sira halai tuir mai ikan han nune’e ita sei kaer ikan.
Baku manu fulunKesi manu-fulun iha kail-isin no kesi tan tali ne’e ho fatuk. Hatun tiha ba tasi okos no baku sa’e tiha fatuk ne’e hela maka manu fulun hodi habosok ikan (ikan sei hanoin katak ida ne’e suntu ka kurita).
Arrastu suntuKesi boek falsu iha tali ho kail-isin, dada ho ró ki’ik iha tasi-badak ka iha área ahu-ruin durante tempu fulan naroman. Suntu sei hanoin katak ida-ne’e boek no sira sei han foti kail-isin.
Luku ManabePeskadór sira hili manabe. Ida-ne’e hanesan atividade komérsiu, peskadór lokál sira hili, prosesa no fa’an produtu ne’e ba kooperativa.J Ida-ne’e halo impaktu negativu ne’ebé ki’ik. L Bainhira kaer manabe barak liu, sei halo problema ba estabilidade ekosistema nian.
Hale’uGrupu peskadór ho kilat no uza ókulu hale’u no duni ikan ba klaran hafoin tiru ikan hirak-ne’e.J Bainhira peskadór sira kaer ikan iha tasi kle’an, sei la halo impaktu ba ambiente-tasi.L Impaktu negativu mosu bainhira sira hamriik no peska iha ahu-ruin leten, sama no
estraga.
Baku TasiGrupu peskadór uza rede hodi hale’u no duni ikan ba rede hafoin kaer ikan sira ne’e ho fasil. Ida-ne’e halo impaktu hanesan mós Hale’u nian.
Baku LaiPeskadór sira uza ró ba tasi kle’an, kaer tali no kesi ho akadiru-tahan husik iha tasi okos hodi duni ikan ba ahu-ruin nune’e peskadór sira bele tiru iha fatuk-leetJ Métodu ida-ne’e habelu ho natureza
bainhira sira duni ikan uza akadiru-tahan no tiru de’it ikan boot.
L Impaktu negativu iha bainhira peskadór sira uza sinu ne’ebé halo ikan sai fuik.
6 7
HAKAILLeruk Uza tali lotuk, peskadór sira tuur iha tasi-ibun no soe tali ba tasi laran.
RangkoPeskadór uza tali lotuk no hatun iha tasi klean.
Arrastu manu fulunKesi manu fulun iha kail-isin no hatun iha tasi-laran, dada ho ró. Bainhira ikan haree, hanoin katak ne’e suntu ka kurita no sira halai tuir mai ikan han nune’e ita sei kaer ikan.
Baku manu fulunKesi manu-fulun iha kail-isin no kesi tan tali ne’e ho fatuk. Hatun tiha ba tasi okos no baku sa’e tiha fatuk ne’e hela maka manu fulun hodi habosok ikan (ikan sei hanoin katak ida ne’e suntu ka kurita).
Arrastu suntuKesi boek falsu iha tali ho kail-isin, dada ho ró ki’ik iha tasi-badak ka iha área ahu-ruin durante tempu fulan naroman. Suntu sei hanoin katak ida-ne’e boek no sira sei han foti kail-isin.
Luku ManabePeskadór sira hili manabe. Ida-ne’e hanesan atividade komérsiu, peskadór lokál sira hili, prosesa no fa’an produtu ne’e ba kooperativa.J Ida-ne’e halo impaktu negativu ne’ebé ki’ik. L Bainhira kaer manabe barak liu, sei halo problema ba estabilidade ekosistema nian.
Hale’uGrupu peskadór ho kilat no uza ókulu hale’u no duni ikan ba klaran hafoin tiru ikan hirak-ne’e.J Bainhira peskadór sira kaer ikan iha tasi kle’an, sei la halo impaktu ba ambiente-tasi.L Impaktu negativu mosu bainhira sira hamriik no peska iha ahu-ruin leten, sama no
estraga.
Baku TasiGrupu peskadór uza rede hodi hale’u no duni ikan ba rede hafoin kaer ikan sira ne’e ho fasil. Ida-ne’e halo impaktu hanesan mós Hale’u nian.
Baku LaiPeskadór sira uza ró ba tasi kle’an, kaer tali no kesi ho akadiru-tahan husik iha tasi okos hodi duni ikan ba ahu-ruin nune’e peskadór sira bele tiru iha fatuk-leetJ Métodu ida-ne’e habelu ho natureza
bainhira sira duni ikan uza akadiru-tahan no tiru de’it ikan boot.
L Impaktu negativu iha bainhira peskadór sira uza sinu ne’ebé halo ikan sai fuik.
6 7
UZA NAROMANPetromaxKaer ikan iha tempu kalan uza petromaxL Métodu uza petromax halo impaktu negativu tanba peskadór sira la’o iha ahu-ruin
no sira tenki loke fatuk ka ahu-ruin atu buka ikan iha okos.
LampadaUza hodi kaer ikan iha kalan no tiru ikan iah kalanJ Habelu ba natureza tanba la estraga área
ahu-ruin luan. Luku ho lampada, halo impaktu negativu
uitoan tanba peskadór sira sei la’o iha ahu-ruin leten.
KlarangKesi petromax iha ró hodi kaer ikan daun (uza serapan) no ikan pari (uza iru’an)J Ida-ne’e laiha impaktu negativu
tanba kaer ikan ne’ebé iha tasi nia leten, la’ós iha ahu-ruin.
Sulu KainKesi hamutuk nu’u ka tali-tahan ka fafulu sai futun ida ho naruk maizumenus métru 2 no sunu hodi leno iha meti maran kalan, no kaer ikan no sipu .J Nia impaktu negativu hanesan mós uza
petromax.Tali lokKesi tali todan no permanente liu, kesi kail-isin ho iska no hatun iha tasi kle’an.
Impaktu kona ambiente-tasi bainhira hakail Hakail laiha alvu. Ikan ne’ebé ita lakohi no ki’ik bele kaer hodi halo iska. Karik
tali lakon ho kail-isin bele halo impaktu ba buat moris sira iha tasi okos. Tan ne’e importante ita hametin atu labele husik hela tali no kabat sira iha tasi-laran bainhira hapara peska hotu tiha.
AparelhoKesi tali-bokar naruk ho ankór to’o tasi-kidun. Iha tali klaran kesi kail-isin kada métru 20 hosi tasi okos to’o klaran hodi kail ikan.
Ilapa Kesi tali lotuk ho boia ki’ik, tau iska ba kail-isin no husik namlele iha tasi-leten. Tuir mai peskadór hein no kontrola de’it ho ró.
Klole Tara kail-isin boot ho iska iha tali naruk no husik iha tasi kle’an. Peskadór sira hein iha tasi-badak to’o ikan han iska.
Resale Kesi kail-isin tuirtuir tali naruk, tau iska, kesi fatuk iha akadiru-tahan to’o nia rohan, hatun ba tasi okos no baku sa’e fatuk. Peskadór sira hein to’o ikan han iska.
8 9
UZA NAROMANPetromaxKaer ikan iha tempu kalan uza petromaxL Métodu uza petromax halo impaktu negativu tanba peskadór sira la’o iha ahu-ruin
no sira tenki loke fatuk ka ahu-ruin atu buka ikan iha okos.
LampadaUza hodi kaer ikan iha kalan no tiru ikan iah kalanJ Habelu ba natureza tanba la estraga área
ahu-ruin luan. Luku ho lampada, halo impaktu negativu
uitoan tanba peskadór sira sei la’o iha ahu-ruin leten.
KlarangKesi petromax iha ró hodi kaer ikan daun (uza serapan) no ikan pari (uza iru’an)J Ida-ne’e laiha impaktu negativu
tanba kaer ikan ne’ebé iha tasi nia leten, la’ós iha ahu-ruin.
Sulu KainKesi hamutuk nu’u ka tali-tahan ka fafulu sai futun ida ho naruk maizumenus métru 2 no sunu hodi leno iha meti maran kalan, no kaer ikan no sipu .J Nia impaktu negativu hanesan mós uza
petromax.Tali lokKesi tali todan no permanente liu, kesi kail-isin ho iska no hatun iha tasi kle’an.
Impaktu kona ambiente-tasi bainhira hakail Hakail laiha alvu. Ikan ne’ebé ita lakohi no ki’ik bele kaer hodi halo iska. Karik
tali lakon ho kail-isin bele halo impaktu ba buat moris sira iha tasi okos. Tan ne’e importante ita hametin atu labele husik hela tali no kabat sira iha tasi-laran bainhira hapara peska hotu tiha.
AparelhoKesi tali-bokar naruk ho ankór to’o tasi-kidun. Iha tali klaran kesi kail-isin kada métru 20 hosi tasi okos to’o klaran hodi kail ikan.
Ilapa Kesi tali lotuk ho boia ki’ik, tau iska ba kail-isin no husik namlele iha tasi-leten. Tuir mai peskadór hein no kontrola de’it ho ró.
Klole Tara kail-isin boot ho iska iha tali naruk no husik iha tasi kle’an. Peskadór sira hein iha tasi-badak to’o ikan han iska.
Resale Kesi kail-isin tuirtuir tali naruk, tau iska, kesi fatuk iha akadiru-tahan to’o nia rohan, hatun ba tasi okos no baku sa’e fatuk. Peskadór sira hein to’o ikan han iska.
8 9
Opa Tetaru:Opa ne’e sasukat ki’ik hanesan 80 cm – 1 m. Baibain peskadór sira tau iha bulambur laran. J Impaktu negativu hosi métodu ne’e maka tanba peskadór sira tenki tuku rahun fahi-
fulun, bulimatan, kadiuk no animál tasi seluk hodi tau ba opa laran hodi dada ikan.
Opa Ikngara Opa ne’e atu hanesan koadór no modelu atu hanesan kumu maibé ho sasukat boot liu uitoan. Ohin-loron la hetan tanba la uza ona. Opa ne’e bele uza de’it iha tempu kalan. Iha pasadu peskadór sira ua sulu-kain atu dada ikanL Métodu ne’e nia impaktu negativu atu hanesan kumu.
HAMETIBaibain feto sira hili espésie sira ne’ebé hela iha ahu-ruin leet hanesan kurita, sipu no kadiuk. Iha tasi ninin, sira ke’e ramis iha rai-henek no fatuk laran. Dalaruma mós labarik sira uza rama hodi tiru ikan ki’ikoan sira. Ida-ne’e hanesan métodu ne’ebé kona loloos nia alvu ikan. Maibé iha impaktu
negativu tanba feto peskadór sira ke’e ahu-ruin no rai-henek, la’o iha ahu-ruin leten, oho ikan ki’ikoan sira no uza tuha no ai-fuan sira seluk hodi hamate ikan sira.
OPAKumu Opa ida-ne’e baibain feto sira maka uza hodi kaer ikan durante tasi-maran (maizumenus tasi kle’an métru 0.5 ) J Nia impaktu uitoan de’it tanba uza materiál lokál no
karik tau iha tasi-ibun laiha impaktu ba ambiente-tasi. L Nia impaktu negativu maka opa ne’e kaer de’it maka ikan ki’ik
sira. Sira kaer opa ne’e no duni ikan ki’ik sira tama bá opa laran.
Opa ngitaOpa ida-ne’e nia sasukat ki’ik. Opa ne’e uza hodi kaer ikan iha área hale’u hela ahu-ruin (iha tasi kle’an maizumenus métru 1-2) no taka netik ho ahu-ruin ka fatuk. J Ne’e halo impaktu uitoan de’it tanba uza materiál
lokál sira no ikan ki’ik de’it maka kaer (seletivu). L Iha parte seluk nia halo impaktu negativu tanba
utiliza fatuk barak atu taka no sai hanesan todan iha opa leten.
Opa sesouIda-ne’e opa sasukat boot. Tau iha tasi kle’an (métru 10-30), uza tali naruk atu kaer ikan pelájiku boot no ikan ahu-ruinJ Métodu ne’e kuaze habelu ho natureza tanba nia uza materiál lokál no la estraga
ahu-ruin no kaer de’it ikan boot.L Dalaruma halo impatu negativu tanba tali kait ka opa kona ahu-ruin tanba korrente
sulin.
10 11
Opa Tetaru:Opa ne’e sasukat ki’ik hanesan 80 cm – 1 m. Baibain peskadór sira tau iha bulambur laran. J Impaktu negativu hosi métodu ne’e maka tanba peskadór sira tenki tuku rahun fahi-
fulun, bulimatan, kadiuk no animál tasi seluk hodi tau ba opa laran hodi dada ikan.
Opa Ikngara Opa ne’e atu hanesan koadór no modelu atu hanesan kumu maibé ho sasukat boot liu uitoan. Ohin-loron la hetan tanba la uza ona. Opa ne’e bele uza de’it iha tempu kalan. Iha pasadu peskadór sira ua sulu-kain atu dada ikanL Métodu ne’e nia impaktu negativu atu hanesan kumu.
HAMETIBaibain feto sira hili espésie sira ne’ebé hela iha ahu-ruin leet hanesan kurita, sipu no kadiuk. Iha tasi ninin, sira ke’e ramis iha rai-henek no fatuk laran. Dalaruma mós labarik sira uza rama hodi tiru ikan ki’ikoan sira. Ida-ne’e hanesan métodu ne’ebé kona loloos nia alvu ikan. Maibé iha impaktu
negativu tanba feto peskadór sira ke’e ahu-ruin no rai-henek, la’o iha ahu-ruin leten, oho ikan ki’ikoan sira no uza tuha no ai-fuan sira seluk hodi hamate ikan sira.
OPAKumu Opa ida-ne’e baibain feto sira maka uza hodi kaer ikan durante tasi-maran (maizumenus tasi kle’an métru 0.5 ) J Nia impaktu uitoan de’it tanba uza materiál lokál no
karik tau iha tasi-ibun laiha impaktu ba ambiente-tasi. L Nia impaktu negativu maka opa ne’e kaer de’it maka ikan ki’ik
sira. Sira kaer opa ne’e no duni ikan ki’ik sira tama bá opa laran.
Opa ngitaOpa ida-ne’e nia sasukat ki’ik. Opa ne’e uza hodi kaer ikan iha área hale’u hela ahu-ruin (iha tasi kle’an maizumenus métru 1-2) no taka netik ho ahu-ruin ka fatuk. J Ne’e halo impaktu uitoan de’it tanba uza materiál
lokál sira no ikan ki’ik de’it maka kaer (seletivu). L Iha parte seluk nia halo impaktu negativu tanba
utiliza fatuk barak atu taka no sai hanesan todan iha opa leten.
Opa sesouIda-ne’e opa sasukat boot. Tau iha tasi kle’an (métru 10-30), uza tali naruk atu kaer ikan pelájiku boot no ikan ahu-ruinJ Métodu ne’e kuaze habelu ho natureza tanba nia uza materiál lokál no la estraga
ahu-ruin no kaer de’it ikan boot.L Dalaruma halo impatu negativu tanba tali kait ka opa kona ahu-ruin tanba korrente
sulin.
10 11
Rede modernuRede antarTau rede iha tasi no ikan ne’ebé la’o peskadór sira sei kait iha rede ne’e. Ida ne’e habelu ho natureza tanba sira tau iha área sees husi ahu-ruin. L Maibé sei estraga ahu-ruin bainhira korrente sulin no rede matan ki’ik sei kaer ikan
ki’ik sira.
Rede Arrastu Uza rede matan ki’ik no bolsu atu halo lasu no dada husi sorin ida ba sorin seluk hosi tasi okos ba tasi-ibun. LL Métodu ida-ne’e laiha impaktu pozitivu.
Nia halo impaktu negativu tanba rede bele halo aat buat hotu bainhira peskadór sira dada rede mai tasi-ninin. Nia sei halo aat ba ekosistema tomak. Peskadór balu sei uza métodu ida-ne’e ho eskala ki’ik tanba regula ona tuir regulamentu peska nian.
Rede SerkuRede boot tau hosi tasi-ninin to’o ahu-ruin, no filafali mai hosi ahu-ruin to’o tasi-ninin. Bainhira tasi-maran, ikan hotu sei hela iha lasu laran.J Métodu ne’e halo impaktu negativu uitoan de’it tanba fasil atu foti fali rede bainhira
tasi-maran
REDERede TradisionálRede AuHalo lutu husi au no tau iha ahu-ruin. Durante tasi nakonu ikan sei sa’e mai tasi ninin no bainhira tasi tun fali (tasi-maran) ikan labele filafali nune’e peskadór sira sei bá tiru ka uza keur hodi sona. Métodu ne’e la uza ona.J Nia halo impaktu negativu
uitoan de’it ba meiu-ambiente tanba utiliza de’it materiál lokál no sistema peska ne’ebé alvejadu.
LutukLutuk hada ho fatuk husi tasi ninin to’o ahu-ruin. Bainhira tasi nakonu ikan sira sei mai iha tasi ninin maibé bainhira tasi tun ka maran ikan labele filafali ba tasi kle’an, ho nune’e peskadór sira sei uza kilat hodi tiru ka uza keur hodi sona ikan hirak ne’e.Lutuk ida-ida iha nia na’in: molok atu halo lutuk sira halo serimónia boot ne’ebé na’in Umane ne’e sei konvida Fetosaa sira mai tulun. Lutuk ne’e lulik. Lutuk ne’e bele uza de’it iha tempu tasi di’ak ka tempu kuda koto-nurak maizumenus durante fulan Novembru to’o Janeiru no Marzu to’o Maiu. Sei halo impaktu negativu
uitoan ba meiu-ambiente tanba foti fatuk no ahu-ruin atu halo lutu/lasu. Lasu ne’e bele mós muda tasi-ibun tuir tempu.
12 13
Rede modernuRede antarTau rede iha tasi no ikan ne’ebé la’o peskadór sira sei kait iha rede ne’e. Ida ne’e habelu ho natureza tanba sira tau iha área sees husi ahu-ruin. L Maibé sei estraga ahu-ruin bainhira korrente sulin no rede matan ki’ik sei kaer ikan
ki’ik sira.
Rede Arrastu Uza rede matan ki’ik no bolsu atu halo lasu no dada husi sorin ida ba sorin seluk hosi tasi okos ba tasi-ibun. LL Métodu ida-ne’e laiha impaktu pozitivu.
Nia halo impaktu negativu tanba rede bele halo aat buat hotu bainhira peskadór sira dada rede mai tasi-ninin. Nia sei halo aat ba ekosistema tomak. Peskadór balu sei uza métodu ida-ne’e ho eskala ki’ik tanba regula ona tuir regulamentu peska nian.
Rede SerkuRede boot tau hosi tasi-ninin to’o ahu-ruin, no filafali mai hosi ahu-ruin to’o tasi-ninin. Bainhira tasi-maran, ikan hotu sei hela iha lasu laran.J Métodu ne’e halo impaktu negativu uitoan de’it tanba fasil atu foti fali rede bainhira
tasi-maran
REDERede TradisionálRede AuHalo lutu husi au no tau iha ahu-ruin. Durante tasi nakonu ikan sei sa’e mai tasi ninin no bainhira tasi tun fali (tasi-maran) ikan labele filafali nune’e peskadór sira sei bá tiru ka uza keur hodi sona. Métodu ne’e la uza ona.J Nia halo impaktu negativu
uitoan de’it ba meiu-ambiente tanba utiliza de’it materiál lokál no sistema peska ne’ebé alvejadu.
LutukLutuk hada ho fatuk husi tasi ninin to’o ahu-ruin. Bainhira tasi nakonu ikan sira sei mai iha tasi ninin maibé bainhira tasi tun ka maran ikan labele filafali ba tasi kle’an, ho nune’e peskadór sira sei uza kilat hodi tiru ka uza keur hodi sona ikan hirak ne’e.Lutuk ida-ida iha nia na’in: molok atu halo lutuk sira halo serimónia boot ne’ebé na’in Umane ne’e sei konvida Fetosaa sira mai tulun. Lutuk ne’e lulik. Lutuk ne’e bele uza de’it iha tempu tasi di’ak ka tempu kuda koto-nurak maizumenus durante fulan Novembru to’o Janeiru no Marzu to’o Maiu. Sei halo impaktu negativu
uitoan ba meiu-ambiente tanba foti fatuk no ahu-ruin atu halo lutu/lasu. Lasu ne’e bele mós muda tasi-ibun tuir tempu.
12 13
Opa tradisionál, bainhira uza halo didi’ak no loos, mak seguru ba ita-nia ambiente!
ISTÓRIA OPA NIAN HUSI BEI’ALA SIRAIstória bei’ala sira nian rekoñese katak opa iha oin rua. Opa ida naran OPA MANUCOCO tanba mai husi FOHO MANUCOCO no ida seluk naran OPA LE’O hosi uma-lisan TUTUN ne’ebé mai husi PLAO AMAT (tubaraun no lenuk).
• OPA MANUCOCO
Rai Ataúro foin moris iha de’it ema ida ne’ebé hanaran DOMATEU (kbiit-na’in/ MAROMAK) iha Manucoco tutun. Iha loron ida ikan ida haksoit husi tasi laran mai iha rai-maran no Domateu atu bá foti ikan ne’e derrepente ikan ne’e sai tiha fali fahi ida. Nia bá taa fafulu ida sabir halo meik atu tuda maibé fahi ne’e fila-an tiha sai labarik-feto ida. Nia bá buka fahi ne’e maibé feto ne’e hateten ba nia katak nia “Ha’u mak fahi ne’e”. Hafoin Domateu hateten fali ba feto ne’e atu fila-an fali ba fahi no feto ne’e halo duni. Derrepente de’it abu-abu taka tiha rai no hafoin rai moos filafali, fahi ida hamriik ona iha ne’ebá. Ho ida-ne’e maka Domateu hateten fali ba fahi katak di’akliu nakfilak-an sai ema atu nune’e sira nai’n-rua bele hela hamutuk. Derrepente de’it aba-abu taka fali rai no hafoin rai moos fali, fahi ne’e nakfilak-an fali ona sai feto ida. Sira na’in-rua hola-malu no kous oan mane na’in-tolu maka hanesan KOLITEU, LEKITOKO no KUTUKIA.
Iha tempu ne’ebá rai Ataúro ne’e mosu de’it rai kloot oan ida iha Foho Manucoco nia tutun. Iha rai kloot oan ne’e maka maun-alin na’in-tolu hodi hela bá. Maske rai kloot liu sira na’in-tolu hanoin hodi halo OPA. Hafoin opa prontu, sira na’in-tolu hatun ba tasi iha fatin keta-ketak. Maun boot KOLITEU hatun ba diresaun Manroni, maun klaran LEKITOKO hatun ninian ba diresaun Makili no alin ikun KUTUKIA hatun ninian ba diresaun Makadade iha-ne’ebé agora iha sinál fosilizadu (sai hanesan fatuk ida) hosi opa ida-ne’e. Foti fali opa, au, fafulu no rota tahan mesak de’it iha opa laran. Sira hakfodak no hanoin katak rai ne’e sei bele halo luan tan tanba opa sira-ne’e tama de’it au, fafulu no rota tahan.
Tuir mai sira buka materiál hodi halo rama-ulun tolu no isin neen no halo juramentu katak se rai ne’e luan duni maka hana rama ne’e sei sai luan. Maun boot KOLITEU uza rota talin tomak hodi hana ba diresaun Manroni no rama-isin monu iha Mantala. Maun klaran LEKITOKO uza rama-talin rota ne’ebé fera tiha ona hodi hana ba diresaun Makili maibé rama-talin kotu no rama-isin monu de’it iha SAKNIAN LIANGUN. Nune’e nia tutan fali rama-talin atu hodi hana tan maibé haree hetan fali manu ida iha uma-leten no nia hana tiha manu ne’e. Manu ne’e monu husi uma-leten no sai fali ema ida naran PAU-KAE MATA-PAKA. Lekitoko kaben ho Pau-Kae Mata-Paka no sai bá jerasaun ulukliu Lulopun. Alin ikun KUTUKIA hana nia rama ba diresaun Makadade no rama-isin monu iha PERANGHARAT.
ATIVIDADE 2: Introdús OpaBaku redeGrupu peskadór sira tau rede iha laran no hale’u hela ahu-ruin no duni ikan sira tama ba rede ka, karik ikan ne’ebé tama iha fatuk leet, peskadór sira sei uza kilat tiru ikan ne’e.J Nia habelu ho natureza
tanba tau iha área sees husi ahu-ruin.
LMaibé sei estraga se karik rede harahun ahu-ruin bainhira korrente suli no se sira uza rede matan ki’ik sira sei mós kaer ikan ki’ik sira.
AI-MORUK (VENENU) LOKÁL TuhaUza ai-abut balu ne’ebé iha venenu. Peskadór kesi ai-abut ne’e hamutuk, tuku iha ahu-ruin no tau iha fatuk kuak ka fatuk okos. Maizumenus minutu 10 nia laran ikan sei bulelu no balu sei mate. LL Métodu ida-ne’e aat liu tanba sei estraga horik-fatin bainhira sira tuku ai-abut iha
ahu-ruin no oho espésie balu tanba ai-moruk ne’e. Governu liuhosi Diresaun Peska bandu ona atu uza ai-moruk hirak-ne’e maibé peskadór barak seidauk hatene hodi husik métodu ne’e.
Ai-metan fuan Habai maran ai-metan nia fuan, tuku halo uut, kahur ho sipu no kadiuk sira no soe iha tasi laran. Nia halo impaktu uitoan ba ambiente tanba espésie sira lamate hotu, espésie balu
sei bele tahan moris bainhira la kaer.
14 15
Opa tradisionál, bainhira uza halo didi’ak no loos, mak seguru ba ita-nia ambiente!
ISTÓRIA OPA NIAN HUSI BEI’ALA SIRAIstória bei’ala sira nian rekoñese katak opa iha oin rua. Opa ida naran OPA MANUCOCO tanba mai husi FOHO MANUCOCO no ida seluk naran OPA LE’O hosi uma-lisan TUTUN ne’ebé mai husi PLAO AMAT (tubaraun no lenuk).
• OPA MANUCOCO
Rai Ataúro foin moris iha de’it ema ida ne’ebé hanaran DOMATEU (kbiit-na’in/ MAROMAK) iha Manucoco tutun. Iha loron ida ikan ida haksoit husi tasi laran mai iha rai-maran no Domateu atu bá foti ikan ne’e derrepente ikan ne’e sai tiha fali fahi ida. Nia bá taa fafulu ida sabir halo meik atu tuda maibé fahi ne’e fila-an tiha sai labarik-feto ida. Nia bá buka fahi ne’e maibé feto ne’e hateten ba nia katak nia “Ha’u mak fahi ne’e”. Hafoin Domateu hateten fali ba feto ne’e atu fila-an fali ba fahi no feto ne’e halo duni. Derrepente de’it abu-abu taka tiha rai no hafoin rai moos filafali, fahi ida hamriik ona iha ne’ebá. Ho ida-ne’e maka Domateu hateten fali ba fahi katak di’akliu nakfilak-an sai ema atu nune’e sira nai’n-rua bele hela hamutuk. Derrepente de’it aba-abu taka fali rai no hafoin rai moos fali, fahi ne’e nakfilak-an fali ona sai feto ida. Sira na’in-rua hola-malu no kous oan mane na’in-tolu maka hanesan KOLITEU, LEKITOKO no KUTUKIA.
Iha tempu ne’ebá rai Ataúro ne’e mosu de’it rai kloot oan ida iha Foho Manucoco nia tutun. Iha rai kloot oan ne’e maka maun-alin na’in-tolu hodi hela bá. Maske rai kloot liu sira na’in-tolu hanoin hodi halo OPA. Hafoin opa prontu, sira na’in-tolu hatun ba tasi iha fatin keta-ketak. Maun boot KOLITEU hatun ba diresaun Manroni, maun klaran LEKITOKO hatun ninian ba diresaun Makili no alin ikun KUTUKIA hatun ninian ba diresaun Makadade iha-ne’ebé agora iha sinál fosilizadu (sai hanesan fatuk ida) hosi opa ida-ne’e. Foti fali opa, au, fafulu no rota tahan mesak de’it iha opa laran. Sira hakfodak no hanoin katak rai ne’e sei bele halo luan tan tanba opa sira-ne’e tama de’it au, fafulu no rota tahan.
Tuir mai sira buka materiál hodi halo rama-ulun tolu no isin neen no halo juramentu katak se rai ne’e luan duni maka hana rama ne’e sei sai luan. Maun boot KOLITEU uza rota talin tomak hodi hana ba diresaun Manroni no rama-isin monu iha Mantala. Maun klaran LEKITOKO uza rama-talin rota ne’ebé fera tiha ona hodi hana ba diresaun Makili maibé rama-talin kotu no rama-isin monu de’it iha SAKNIAN LIANGUN. Nune’e nia tutan fali rama-talin atu hodi hana tan maibé haree hetan fali manu ida iha uma-leten no nia hana tiha manu ne’e. Manu ne’e monu husi uma-leten no sai fali ema ida naran PAU-KAE MATA-PAKA. Lekitoko kaben ho Pau-Kae Mata-Paka no sai bá jerasaun ulukliu Lulopun. Alin ikun KUTUKIA hana nia rama ba diresaun Makadade no rama-isin monu iha PERANGHARAT.
ATIVIDADE 2: Introdús OpaBaku redeGrupu peskadór sira tau rede iha laran no hale’u hela ahu-ruin no duni ikan sira tama ba rede ka, karik ikan ne’ebé tama iha fatuk leet, peskadór sira sei uza kilat tiru ikan ne’e.J Nia habelu ho natureza
tanba tau iha área sees husi ahu-ruin.
LMaibé sei estraga se karik rede harahun ahu-ruin bainhira korrente suli no se sira uza rede matan ki’ik sira sei mós kaer ikan ki’ik sira.
AI-MORUK (VENENU) LOKÁL TuhaUza ai-abut balu ne’ebé iha venenu. Peskadór kesi ai-abut ne’e hamutuk, tuku iha ahu-ruin no tau iha fatuk kuak ka fatuk okos. Maizumenus minutu 10 nia laran ikan sei bulelu no balu sei mate. LL Métodu ida-ne’e aat liu tanba sei estraga horik-fatin bainhira sira tuku ai-abut iha
ahu-ruin no oho espésie balu tanba ai-moruk ne’e. Governu liuhosi Diresaun Peska bandu ona atu uza ai-moruk hirak-ne’e maibé peskadór barak seidauk hatene hodi husik métodu ne’e.
Ai-metan fuan Habai maran ai-metan nia fuan, tuku halo uut, kahur ho sipu no kadiuk sira no soe iha tasi laran. Nia halo impaktu uitoan ba ambiente tanba espésie sira lamate hotu, espésie balu
sei bele tahan moris bainhira la kaer.
14 15
Opa efisiente liu tanba sira kaer ikan kona loloos bazeia ba sira-nia sasukat, nune’e ikan oan sira bele sai fali husi opa no moris sai boot. Opa baibain kaer ikan ne’ebé moris atu nune’e peskadór sira hetan ikan fresku no ikan ne’ebé la aat. Opa hirak-ne’e habelu ho natureza tanba barakliu maka halo hosi materiál lokál hosi natureza. Maibé, tanba menus koñesimentu kona-ba oinsá atu tau opa, dalaruma estraga ahu-ruin sira. Opa baibain tau iha tasi kidun ne’ebé tenke hasai ahu-ruin ne’ebé hale’u hela no tau ahu-ruin sira iha opa nia leten atu halo nia haree hanesan buat naturál.
Prosesu haree (foti) ikan iha Opa:a. Prosesu Uza ba opa sengulu diferente ho opa sira-seluk tanba prosesu halo iha regra barak
kompara ho sira-seluk. Opa sengulu mak atu hanesdan opa sesou maibé iha regra la hanesan. Nia sei iha hnulan no hnean ualu iha prosesu halo opa.- Kroot. Ne’e maka foti opa ba dala uluk no sei halo dala ida hafoin liutiha loron
10-15- Klesu ngitan. Ne’e faze daruak ne’ebé sei hala’o liutiha kroot. Faze ida-ne’e sei
halo dala ida bainhira haree ka foti hafoin loron 8- Haree ka foti tan dala 8, konforme tempu ne’ebé sira bele deside rasik to’o dala 8- Haree ka foti ba dala 8, ikus liu ona maka hanaran mnina nlangun katak midar
ona ka livre ona husi regra ka bandu sira hotu
Tuir lolooss opa sesou ne’e iha oin tolu:- Opa hngain hat katak opa sengulu- Opa hngain hetelu katak opa he’ao- Opa hngain henem katak opa henemProsesu ida iha leten ne’e aplika ba opa sengulu de’it.
b. Regra ka bandu sira Uza ba opa henem no he’ao. Opa rua-ne’e nia regras ka bandu hanesan ho opa
sengulu maibé ho diferensa nune’e opa rua-ne’e iha seremónia ketaketak. - Kroot. Ikan bele han no habai maran maibé labele fa’an, tau masin ka ai-manas- Ema ne’ebé bele han maka ema sira-ne’ebé partisipa iha durante hala’o kroot- Opa sengulu sei reluli to’o dala sanulu- Dala ida-ida ne’ebé foti opa tenke tau sinál ho kesi tali ngutun to’o dala sanulu- Ikan ruin tenke haloot didi’ak to’o haree ka foti opa dala sanulu ona
Rai haluan ona tuir to’o fatin ne’ebé rama-isin monu tun. Maun-alin na’in tolu ho Kumata Rua buka tuir rama-isin sira no sira na’in tolu la’o to’o hasoru malu iha fatin ida ne’ebé sai kedas hanesan baliza tuir rama-isin nia dalan. Rai luan ona no ema mós moris ona hosi meius oioin, balu husi sipu, balu husi au, fatuk, ai, haas, tubaraun, lenuk no seluk tan - hodi hela iha fatin tolu ne’ebá maun-alin na’in-tolu harii.
• OPA LE’O / PLAO AMAT
Hafoin rai hamaran ona ema mosu mai hosi fatin oioin: balu mai hosi sipu, balun hosi au, fatuk, ai, haas, tubaraun, lenuk no seluk-seluk tan. Ema hosi lisan TUTUN bá halo to’os iha APAKNGARA. Iha to’os laran ai-fuan nakonu no bua ho malus maibé ai-fuan sira-ne’e sempre lakon mezmuké to’os na’in loro-loron bá hafuhu maibé nunka toma ema ne’ebé na’ok. Iha loron ida nia bá dadeer saan de’it no hetan lenuk ho tubaraun na’ok hela nia aifuan sira; ikusliu sira maka na’ok-teen ne’e. Tubaraun tun husi malus leten halai liu bá tasi maibé lenuk labele halai lalais no to’os-na’in kaer tina nia. Ikus mai lenuk ne’e nakfila tiha sai feto foinsa’e ida no sira kaben hodi kous oan mane rua.
Iha loron ida aman bá buka tiha bibi no inan bá kuru bee, avó-feto hela iha uma haree labarik rua ne’e. Tanba alin tanis beibeik maka avó-feto hodi tarata labarik ne’e katak “tanis fila bá-mai kakorok hanesan inan sira han lumut iha tasi laran”. Nune’e nia inan rona hela avó-feto nia liafuan no halo nia moe tebtebes hodi buka ninia kulit ne’ebé nia la’en subar hela iha lali’an okos. Nia hetan tiha nia kulit, nia lori nia oan rua ne’e la’o bá tasi ibun Lamiri (Pra’uk). Tuur iha tasi ibun nia hoban nia kulit hodi hameno hela bá nia oan sira katak aman mai karik dehan ba nia katak “Ha’u sei filafali ba imi nia avó-mane no inan sira”. Hafoin nia hatais hikas nia kulit no sai lenuk hodi tun ba tasi laran.Bainhira aman ne’e fila hosi ai-laran, nia husu labarik sira ba avó-feto maibé avó hatan katak “Sira tun ona ba tasi tanba hau ko’alia sala ba ó nia kaben”. Aman tuir bá tasi maibé feto ne’e, nia kaben, filafali tiha ona ba nia inan-aman sira. Sira-nia aman tun ba tasi laran, luku tun bá tasi dala tolu, nia tuur ona iha ai-hali ida nia leten. Nia mama bua malus hodi tafui ba hali tahan no hatun ba rai. Inan nia maluk sira mai kuru be’e iha hali hun no hetan hali tahan ne’ebé ho malus been hodi hakfodak no hateke ba ai-leten hetan nia iha ne’ebá. Nia tun hosi ai-leten la’o bá nia kaben nia uma. Iha dalan nia hetan fahi ida sukit hela hudi hun sira.
To’o iha uma, husu ba nia kaben atu filafali maibé nia kaben lakohi tanba nia moe. Nia husu nia kaben nia inan-aman no nia kaben hatan “Ó la haree ha’u-nia aman hamamar hela hudi hun iha leten ne’e?”. Mane ne’e hatan “Ha’u la hetan ema ida. Ha’u hetan de’it fahi ida maka iha ne’ebá”. Nia kaben hatan fali katak “Ne’e maka ha’u nia aman”. Bolu nia inan-aman mai ko’alia hamutuk maibé feto ne’e rekuza nafatin. Tan ne’e feto ne’e nia inan-aman haruka nia fila de’it maibé fó tuir modelu bote/opa ida hodi hameno katak “Bá halo tuir bote (opa) ne’e hodi mai tara hela iha fatuk ahu-ruin sira ne’e atu ami hodi bá tau netik ai-fuan (ikan) ruma hodi sustenta ó-nia oan rua-ne’e”. Inan-aman mos fó tuir sasán balu seluk hodi hameno katak to’o ba tasi ibun tenke fila kotuk hodi soe ba rai-maran. Sasán hirak-ne’e soe ba tasi ibun sai hotu ikan. Nune’e nia bá halo tiha opa hodi bá hatun iha tasi, no loro-loron sira hetan ikan opa nakonu. Opa hirak-ne’e maka naran OPA LE’O/ OPA PLAO AMAT hosi jerasaun LISAN TUTUN.
16 17
Opa efisiente liu tanba sira kaer ikan kona loloos bazeia ba sira-nia sasukat, nune’e ikan oan sira bele sai fali husi opa no moris sai boot. Opa baibain kaer ikan ne’ebé moris atu nune’e peskadór sira hetan ikan fresku no ikan ne’ebé la aat. Opa hirak-ne’e habelu ho natureza tanba barakliu maka halo hosi materiál lokál hosi natureza. Maibé, tanba menus koñesimentu kona-ba oinsá atu tau opa, dalaruma estraga ahu-ruin sira. Opa baibain tau iha tasi kidun ne’ebé tenke hasai ahu-ruin ne’ebé hale’u hela no tau ahu-ruin sira iha opa nia leten atu halo nia haree hanesan buat naturál.
Prosesu haree (foti) ikan iha Opa:a. Prosesu Uza ba opa sengulu diferente ho opa sira-seluk tanba prosesu halo iha regra barak
kompara ho sira-seluk. Opa sengulu mak atu hanesdan opa sesou maibé iha regra la hanesan. Nia sei iha hnulan no hnean ualu iha prosesu halo opa.- Kroot. Ne’e maka foti opa ba dala uluk no sei halo dala ida hafoin liutiha loron
10-15- Klesu ngitan. Ne’e faze daruak ne’ebé sei hala’o liutiha kroot. Faze ida-ne’e sei
halo dala ida bainhira haree ka foti hafoin loron 8- Haree ka foti tan dala 8, konforme tempu ne’ebé sira bele deside rasik to’o dala 8- Haree ka foti ba dala 8, ikus liu ona maka hanaran mnina nlangun katak midar
ona ka livre ona husi regra ka bandu sira hotu
Tuir lolooss opa sesou ne’e iha oin tolu:- Opa hngain hat katak opa sengulu- Opa hngain hetelu katak opa he’ao- Opa hngain henem katak opa henemProsesu ida iha leten ne’e aplika ba opa sengulu de’it.
b. Regra ka bandu sira Uza ba opa henem no he’ao. Opa rua-ne’e nia regras ka bandu hanesan ho opa
sengulu maibé ho diferensa nune’e opa rua-ne’e iha seremónia ketaketak. - Kroot. Ikan bele han no habai maran maibé labele fa’an, tau masin ka ai-manas- Ema ne’ebé bele han maka ema sira-ne’ebé partisipa iha durante hala’o kroot- Opa sengulu sei reluli to’o dala sanulu- Dala ida-ida ne’ebé foti opa tenke tau sinál ho kesi tali ngutun to’o dala sanulu- Ikan ruin tenke haloot didi’ak to’o haree ka foti opa dala sanulu ona
Rai haluan ona tuir to’o fatin ne’ebé rama-isin monu tun. Maun-alin na’in tolu ho Kumata Rua buka tuir rama-isin sira no sira na’in tolu la’o to’o hasoru malu iha fatin ida ne’ebé sai kedas hanesan baliza tuir rama-isin nia dalan. Rai luan ona no ema mós moris ona hosi meius oioin, balu husi sipu, balu husi au, fatuk, ai, haas, tubaraun, lenuk no seluk tan - hodi hela iha fatin tolu ne’ebá maun-alin na’in-tolu harii.
• OPA LE’O / PLAO AMAT
Hafoin rai hamaran ona ema mosu mai hosi fatin oioin: balu mai hosi sipu, balun hosi au, fatuk, ai, haas, tubaraun, lenuk no seluk-seluk tan. Ema hosi lisan TUTUN bá halo to’os iha APAKNGARA. Iha to’os laran ai-fuan nakonu no bua ho malus maibé ai-fuan sira-ne’e sempre lakon mezmuké to’os na’in loro-loron bá hafuhu maibé nunka toma ema ne’ebé na’ok. Iha loron ida nia bá dadeer saan de’it no hetan lenuk ho tubaraun na’ok hela nia aifuan sira; ikusliu sira maka na’ok-teen ne’e. Tubaraun tun husi malus leten halai liu bá tasi maibé lenuk labele halai lalais no to’os-na’in kaer tina nia. Ikus mai lenuk ne’e nakfila tiha sai feto foinsa’e ida no sira kaben hodi kous oan mane rua.
Iha loron ida aman bá buka tiha bibi no inan bá kuru bee, avó-feto hela iha uma haree labarik rua ne’e. Tanba alin tanis beibeik maka avó-feto hodi tarata labarik ne’e katak “tanis fila bá-mai kakorok hanesan inan sira han lumut iha tasi laran”. Nune’e nia inan rona hela avó-feto nia liafuan no halo nia moe tebtebes hodi buka ninia kulit ne’ebé nia la’en subar hela iha lali’an okos. Nia hetan tiha nia kulit, nia lori nia oan rua ne’e la’o bá tasi ibun Lamiri (Pra’uk). Tuur iha tasi ibun nia hoban nia kulit hodi hameno hela bá nia oan sira katak aman mai karik dehan ba nia katak “Ha’u sei filafali ba imi nia avó-mane no inan sira”. Hafoin nia hatais hikas nia kulit no sai lenuk hodi tun ba tasi laran.Bainhira aman ne’e fila hosi ai-laran, nia husu labarik sira ba avó-feto maibé avó hatan katak “Sira tun ona ba tasi tanba hau ko’alia sala ba ó nia kaben”. Aman tuir bá tasi maibé feto ne’e, nia kaben, filafali tiha ona ba nia inan-aman sira. Sira-nia aman tun ba tasi laran, luku tun bá tasi dala tolu, nia tuur ona iha ai-hali ida nia leten. Nia mama bua malus hodi tafui ba hali tahan no hatun ba rai. Inan nia maluk sira mai kuru be’e iha hali hun no hetan hali tahan ne’ebé ho malus been hodi hakfodak no hateke ba ai-leten hetan nia iha ne’ebá. Nia tun hosi ai-leten la’o bá nia kaben nia uma. Iha dalan nia hetan fahi ida sukit hela hudi hun sira.
To’o iha uma, husu ba nia kaben atu filafali maibé nia kaben lakohi tanba nia moe. Nia husu nia kaben nia inan-aman no nia kaben hatan “Ó la haree ha’u-nia aman hamamar hela hudi hun iha leten ne’e?”. Mane ne’e hatan “Ha’u la hetan ema ida. Ha’u hetan de’it fahi ida maka iha ne’ebá”. Nia kaben hatan fali katak “Ne’e maka ha’u nia aman”. Bolu nia inan-aman mai ko’alia hamutuk maibé feto ne’e rekuza nafatin. Tan ne’e feto ne’e nia inan-aman haruka nia fila de’it maibé fó tuir modelu bote/opa ida hodi hameno katak “Bá halo tuir bote (opa) ne’e hodi mai tara hela iha fatuk ahu-ruin sira ne’e atu ami hodi bá tau netik ai-fuan (ikan) ruma hodi sustenta ó-nia oan rua-ne’e”. Inan-aman mos fó tuir sasán balu seluk hodi hameno katak to’o ba tasi ibun tenke fila kotuk hodi soe ba rai-maran. Sasán hirak-ne’e soe ba tasi ibun sai hotu ikan. Nune’e nia bá halo tiha opa hodi bá hatun iha tasi, no loro-loron sira hetan ikan opa nakonu. Opa hirak-ne’e maka naran OPA LE’O/ OPA PLAO AMAT hosi jerasaun LISAN TUTUN.
16 17
d. Prosesu halo opa - Opa anan: suaknopun, ngiruhnain, huhu, angikrin, memanu ren, putin, ngulah
hlain lelengan, hnean he’ao, umang ralam, lemusak, dolin lemusak, rate. Parte ki’ik husi opa nian ne’e tenke halo uluk tanba nia maka determina opa nia
sasukat no forma.
- Opa matan: ngleten dedaru, hleon ron, ngrapak tú dan, ngrapak nemnaru henem, hngain herua, hngain tú dan, hngaten (kretu henem), krapak remata opa anan
Opa matan maka hanesan odamatan ka kuak ne’ebé ikan bele tama bá opa laran no opa ne’e iha odamatan ka kuak rua (ida husi liman-karuk no seluk husi liman-loos)
- Hretun: hnetud Nia hanesan ai-kle’uk ida ne’ebé liga ka hametin opa anan nia odamatan rua- Klesad: putin hea no tahak helima, lelutin, rirahn, seru Ne’e refere ba au-fafulu ne’ebé uza hodi hale’u opa- Retama: lelutin no rirahn Tali hirak-ne’ebé uza hodi kesi opa no liga ba nglesad- Hngelun Ne’e refere ba ai haat husi fafulu ne’ebé tau iha odamatan rua no opa nia klaran
hodi kesi ba ngaruhn- Ngaruhn lemeran rurin Au baluk balu ne’ebé kesi iha opa nia li’ur - Hatungesin no ngaruhn Au ida-ne’ebé uza hodi kesi fatuk hanesan todan. Au ne’e liga ba opa nia okos- Reklengan: lima, ai-tema, hatu hnean Au baluk haat ne’ebé kesi iha opa nia okos. Ida-ne’e peskadór sira uza hanesan
kaer fatin bainhira atu tula opa ba ró leten
Ró tradisionál hodi lori opa
- Ingaho no ai-arahn tenke tau ulun sa’e ba foho- Bainhira peskadór sira atu ba foti opa tenke ba fanun fali ingaho ho ai-arahn - Durante loron 3 tau opa iha tasi; labele tesi fuuk, liman- ka ain-kukun hasarahun
no labele halo haksesuk-malu ka barullu iha uma-laran - Haksesuk-malu hotu tenke haloos ka hadame malu tiha molok atu ba tasi hodi
tau opa
Uza ba opa sengulu:- Opa sengulu sei reluli to’o dala hitu katak ema seluk labele han ikan ne’e; ema
ne’ebé liman-fatin (kaer opa ne’e hodi temi nia naran) no ema ne’ebé fó kaben (haraik rahun di’ak) sira na’in-rua maka bele han ikan ne’e to’o haree ka foti ba dala 7
- Ikan ne’ebé hetan husi opa hahú husi kroot to’o haree ka foti ba dala 7, tenke fera hotu, habai maran, bele tau masin maibé labele fó ema seluk han
- Opa sengulu nia tali apun ketak no ingaho mós ketak. Ida-ne’e signifika katak tali apun no ingaho opa sengulu nian ba opa henem no opa he’ao. Maibé ba opa henem no he’ao nian bele tau hamutuk.
- Dala ida-ida ne’ebé foti opa tenke tau sinál ho kesi tali hngutun (sari lek) to’o dala 7 atu hatene tuir loron atu haree no foti opa
- Dala ida-ida haree opa, ikan ne’ebé han labele soe nia ruin sira maibé tenke tafui ho malus been no tara didi’ak hela hahú husi kroot to’o haree ka foti opa dala 7
- Ingaho no ai-arahn tenke tau ulun sa’e ba foho bainhira atu fila ba uma no sei fila ulun tun ba tasi bainhira atu ba haree no foti fali opa
- Iha tempu atu ba foti opa tenke fanun fali ingaho ho ai-arahn molok atu tun ba tasi
- Hatún opa ba dala uluk durante loron 3 labele tesi fuuk, liman- ka ain-kukun, hasarahun no labele halo barullu iha uma-laran
- Uma-laran tenke hadame malu molok ba hatun opa iha tasi laran Ba utilzasaun opa henem no opa he’ao hosi kroot, klesu ngitan no prosesu tuirmai,
ema hotu bele han ikan. Maibé kona-ba ba regra no bandu sira hala’o tuir ida-idak nia prosesu.
c. Durasaun opa to’o fulan: - Neproro fulan 3 - Aat hotu liutiha fulan 4
18 19
d. Prosesu halo opa - Opa anan: suaknopun, ngiruhnain, huhu, angikrin, memanu ren, putin, ngulah
hlain lelengan, hnean he’ao, umang ralam, lemusak, dolin lemusak, rate. Parte ki’ik husi opa nian ne’e tenke halo uluk tanba nia maka determina opa nia
sasukat no forma.
- Opa matan: ngleten dedaru, hleon ron, ngrapak tú dan, ngrapak nemnaru henem, hngain herua, hngain tú dan, hngaten (kretu henem), krapak remata opa anan
Opa matan maka hanesan odamatan ka kuak ne’ebé ikan bele tama bá opa laran no opa ne’e iha odamatan ka kuak rua (ida husi liman-karuk no seluk husi liman-loos)
- Hretun: hnetud Nia hanesan ai-kle’uk ida ne’ebé liga ka hametin opa anan nia odamatan rua- Klesad: putin hea no tahak helima, lelutin, rirahn, seru Ne’e refere ba au-fafulu ne’ebé uza hodi hale’u opa- Retama: lelutin no rirahn Tali hirak-ne’ebé uza hodi kesi opa no liga ba nglesad- Hngelun Ne’e refere ba ai haat husi fafulu ne’ebé tau iha odamatan rua no opa nia klaran
hodi kesi ba ngaruhn- Ngaruhn lemeran rurin Au baluk balu ne’ebé kesi iha opa nia li’ur - Hatungesin no ngaruhn Au ida-ne’ebé uza hodi kesi fatuk hanesan todan. Au ne’e liga ba opa nia okos- Reklengan: lima, ai-tema, hatu hnean Au baluk haat ne’ebé kesi iha opa nia okos. Ida-ne’e peskadór sira uza hanesan
kaer fatin bainhira atu tula opa ba ró leten
Ró tradisionál hodi lori opa
- Ingaho no ai-arahn tenke tau ulun sa’e ba foho- Bainhira peskadór sira atu ba foti opa tenke ba fanun fali ingaho ho ai-arahn - Durante loron 3 tau opa iha tasi; labele tesi fuuk, liman- ka ain-kukun hasarahun
no labele halo haksesuk-malu ka barullu iha uma-laran - Haksesuk-malu hotu tenke haloos ka hadame malu tiha molok atu ba tasi hodi
tau opa
Uza ba opa sengulu:- Opa sengulu sei reluli to’o dala hitu katak ema seluk labele han ikan ne’e; ema
ne’ebé liman-fatin (kaer opa ne’e hodi temi nia naran) no ema ne’ebé fó kaben (haraik rahun di’ak) sira na’in-rua maka bele han ikan ne’e to’o haree ka foti ba dala 7
- Ikan ne’ebé hetan husi opa hahú husi kroot to’o haree ka foti ba dala 7, tenke fera hotu, habai maran, bele tau masin maibé labele fó ema seluk han
- Opa sengulu nia tali apun ketak no ingaho mós ketak. Ida-ne’e signifika katak tali apun no ingaho opa sengulu nian ba opa henem no opa he’ao. Maibé ba opa henem no he’ao nian bele tau hamutuk.
- Dala ida-ida ne’ebé foti opa tenke tau sinál ho kesi tali hngutun (sari lek) to’o dala 7 atu hatene tuir loron atu haree no foti opa
- Dala ida-ida haree opa, ikan ne’ebé han labele soe nia ruin sira maibé tenke tafui ho malus been no tara didi’ak hela hahú husi kroot to’o haree ka foti opa dala 7
- Ingaho no ai-arahn tenke tau ulun sa’e ba foho bainhira atu fila ba uma no sei fila ulun tun ba tasi bainhira atu ba haree no foti fali opa
- Iha tempu atu ba foti opa tenke fanun fali ingaho ho ai-arahn molok atu tun ba tasi
- Hatún opa ba dala uluk durante loron 3 labele tesi fuuk, liman- ka ain-kukun, hasarahun no labele halo barullu iha uma-laran
- Uma-laran tenke hadame malu molok ba hatun opa iha tasi laran Ba utilzasaun opa henem no opa he’ao hosi kroot, klesu ngitan no prosesu tuirmai,
ema hotu bele han ikan. Maibé kona-ba ba regra no bandu sira hala’o tuir ida-idak nia prosesu.
c. Durasaun opa to’o fulan: - Neproro fulan 3 - Aat hotu liutiha fulan 4
18 19
AMEASA no PROBLEMA: - Iha tempu oin mai lisan (kostume) no tradisaun sei lakon
no laiha tan servisu hamutuk (iha grupu)- Ambiente ahu-ruin sei sai aat hotu tanba métodu peska
destrutivu sira hanesan: uza opa ngita no opa tetaru.
Ameasa no problema sira liuliu tanba uza opaDiferensa entre utiliza opa iha tempu uluk no ohin loron:o Iha tempu uluk, peskadór barak uza Opa tanba laiha alternativa seluk atu kaer ikano Iha tempu ohin-loron, peskadór balu de’it maka uza opa tanba ekipamentu modernu
domina ona
Vantajen no dezvantajenTempu Uluk Vantajen:§ Atividade barak maka habelu ho
natureza, liu-liu ba opa boot hanesan opa sesou no nia seremónia sira
§ Unidade no valór kulturál tane aas tebtebes
Dezvantajen :§ Opa ki’ik sira la habelu ho natureza
tanba tuku rahun fahi-fulun, bulimatan, kadiuk no buat seluk hodi tau ba opa laran
Prezente Vantajen : • Peskadór sira sei uza nafatin sistema
tradisionál• Unidade tane aas
Dezvantajen :• Laiha peskadór barak maka interese
ba métodu ne’e tanba sasán hirak-ne’e bele uza de’it iha tempu badak (tenke halo foun fali liutiha fulan 4-5) no sira prefere atu uza ekipamentu ne’ebé modernu
ATIVIDADE 3: Halo diskusaun kona-ba ameasa no problema sira tanba utiliza métodu peska trasidionál.
Peskadór ida halo hela opa
e. Materiál hodi halo Opa: - Au ki’ik, au boot no tali
f. Prepara ba tasi: - Kesi tali ba opa: tali-matan laheliri, tali
inan lahelana- Paok loen- Hatu mohak, uhak
g. Tempu di’ak atu tau opa:- Setembru - Outubru (iha tasi kle’an
depende ba tali nia naruk)- Uza iha fatin sees husi ahu-ruin
20 21
AMEASA no PROBLEMA: - Iha tempu oin mai lisan (kostume) no tradisaun sei lakon
no laiha tan servisu hamutuk (iha grupu)- Ambiente ahu-ruin sei sai aat hotu tanba métodu peska
destrutivu sira hanesan: uza opa ngita no opa tetaru.
Ameasa no problema sira liuliu tanba uza opaDiferensa entre utiliza opa iha tempu uluk no ohin loron:o Iha tempu uluk, peskadór barak uza Opa tanba laiha alternativa seluk atu kaer ikano Iha tempu ohin-loron, peskadór balu de’it maka uza opa tanba ekipamentu modernu
domina ona
Vantajen no dezvantajenTempu Uluk Vantajen:§ Atividade barak maka habelu ho
natureza, liu-liu ba opa boot hanesan opa sesou no nia seremónia sira
§ Unidade no valór kulturál tane aas tebtebes
Dezvantajen :§ Opa ki’ik sira la habelu ho natureza
tanba tuku rahun fahi-fulun, bulimatan, kadiuk no buat seluk hodi tau ba opa laran
Prezente Vantajen : • Peskadór sira sei uza nafatin sistema
tradisionál• Unidade tane aas
Dezvantajen :• Laiha peskadór barak maka interese
ba métodu ne’e tanba sasán hirak-ne’e bele uza de’it iha tempu badak (tenke halo foun fali liutiha fulan 4-5) no sira prefere atu uza ekipamentu ne’ebé modernu
ATIVIDADE 3: Halo diskusaun kona-ba ameasa no problema sira tanba utiliza métodu peska trasidionál.
Peskadór ida halo hela opa
e. Materiál hodi halo Opa: - Au ki’ik, au boot no tali
f. Prepara ba tasi: - Kesi tali ba opa: tali-matan laheliri, tali
inan lahelana- Paok loen- Hatu mohak, uhak
g. Tempu di’ak atu tau opa:- Setembru - Outubru (iha tasi kle’an
depende ba tali nia naruk)- Uza iha fatin sees husi ahu-ruin
20 21
SERIMÓNIA DADA RÓ NO HAREE OPA
Tinan- tinan Igreja Katólika selebra festa São Pedro. Loron São Pedro nian tuir loloos iha 29 Juñu maibé tanba iha atividade seluk hala’o iha loron ne’e maka muda fali ba 30 Juñu. Festa peskadór
halo iha loron São Pedro nian tanba nia mós peskadór ida. Peskadór husi Makili fiar katak São Pedro sei fó bensa ba sira-nia atividade peska. Peskadór sira selebra prosesu dada ró, lori opa
ba tasi, foti ikan no oferese ikan ba ema hotu ne’ebé partisipa iha serimónia no ramata ho Misa.
A. DADA RÓEma hatun ona ai-hun boot hodi halo ró iha ai-laran. Halo hotu tiha ró ne’e sira determina tempu hodi dada tun ba tasi.
Karik Lisan Itara maka halo ró, sei konvida Lisan Sa’et hodi mai dada ró husi ai-hun to’o tasi ne’ebé ró ne’e sei ba para iha parte Harat. Maibé ida ne’e ba ró ne’ebé halo ho ai-saria, bainhira ró ne’e maka halo ho ai lele, sei ba para iha Tua Sa’et.
Bainhira Lisan Sa’et maka halo fali ró, sei bolu Lisan Itara hodi ba partisipa iha serimónia dada ró. Ró ne’e sei dada husi ai-hun ba to’o parte Timuk ka Tua Sa’et. Ba ró ne’ebé halo husi ai-lele, sei lori diretamente ba tasi-laran hodi ba hoban. Karik ró ne’e halo husi ai-saria bele dada tun ba fatin ne’ebé de’it tuir sira-nia hakarak.
Bainhira lisan sira halo konvite ba malu, fetosaa sira hahú halo maksadik ba Umane sira, atu nune’e Umane bele rekoñese katak iha tempu dada ró, fetosaa bele sa’e tuir ró ne’e. Fetosaa ne’ebé maka maksadik ona, Umane tenki simu hotu.
ATIVIDADE 5: Introdús informasaun kona-ba serimónia Opa
SOLUSAUN / ALTERNATIVA:
- Reforsa kostume no tradisaun sira ne’ebé di’ak ka harii no muda métodu sira ne’ebé halo aat ka estraga
- Opa ngita sei bele uza nafatin maibé tenke tau iha fatin ne’ebé uluk tau nanis ona (labele muda ba fatin foun)
- Di’ak liu lalika uza ona opa tetaru tanba tenke harahun buat seluk hanesan: sipu, kadiuk, ahu-ruin, bulimatan, fahi-fulun, bulambur sira no buat seluk hodi dada ikan no subar opa
- Dokumenta no rekoñese importánsia hosi tradisaun no lisan sira hanesan riku-soin komunidade nian iha tempu oin mai
Tuir istória amtuak sira nian katak Opa ne’e iha oin rua:• Opa Manucoco ne’ebé mai husi Foho Manucoco Opa oin tolu ne’ebé ohin-loron uza maka Opa Manucoco.• Opa Le’o/ Pla’o Amat ne’ebé mai husi Lisan Tutun Opa Le’o ne’e ohin lorin la uza ona. Karik ita hakarak atu halo fali Opa Le’o tenke
halo tuir serimónia rituál tanba lulik tebes.
ATIVIDADE 4: Diskusaun kona-ba Solusaun / Alternativa
22 23
SERIMÓNIA DADA RÓ NO HAREE OPA
Tinan- tinan Igreja Katólika selebra festa São Pedro. Loron São Pedro nian tuir loloos iha 29 Juñu maibé tanba iha atividade seluk hala’o iha loron ne’e maka muda fali ba 30 Juñu. Festa peskadór
halo iha loron São Pedro nian tanba nia mós peskadór ida. Peskadór husi Makili fiar katak São Pedro sei fó bensa ba sira-nia atividade peska. Peskadór sira selebra prosesu dada ró, lori opa
ba tasi, foti ikan no oferese ikan ba ema hotu ne’ebé partisipa iha serimónia no ramata ho Misa.
A. DADA RÓEma hatun ona ai-hun boot hodi halo ró iha ai-laran. Halo hotu tiha ró ne’e sira determina tempu hodi dada tun ba tasi.
Karik Lisan Itara maka halo ró, sei konvida Lisan Sa’et hodi mai dada ró husi ai-hun to’o tasi ne’ebé ró ne’e sei ba para iha parte Harat. Maibé ida ne’e ba ró ne’ebé halo ho ai-saria, bainhira ró ne’e maka halo ho ai lele, sei ba para iha Tua Sa’et.
Bainhira Lisan Sa’et maka halo fali ró, sei bolu Lisan Itara hodi ba partisipa iha serimónia dada ró. Ró ne’e sei dada husi ai-hun ba to’o parte Timuk ka Tua Sa’et. Ba ró ne’ebé halo husi ai-lele, sei lori diretamente ba tasi-laran hodi ba hoban. Karik ró ne’e halo husi ai-saria bele dada tun ba fatin ne’ebé de’it tuir sira-nia hakarak.
Bainhira lisan sira halo konvite ba malu, fetosaa sira hahú halo maksadik ba Umane sira, atu nune’e Umane bele rekoñese katak iha tempu dada ró, fetosaa bele sa’e tuir ró ne’e. Fetosaa ne’ebé maka maksadik ona, Umane tenki simu hotu.
ATIVIDADE 5: Introdús informasaun kona-ba serimónia Opa
SOLUSAUN / ALTERNATIVA:
- Reforsa kostume no tradisaun sira ne’ebé di’ak ka harii no muda métodu sira ne’ebé halo aat ka estraga
- Opa ngita sei bele uza nafatin maibé tenke tau iha fatin ne’ebé uluk tau nanis ona (labele muda ba fatin foun)
- Di’ak liu lalika uza ona opa tetaru tanba tenke harahun buat seluk hanesan: sipu, kadiuk, ahu-ruin, bulimatan, fahi-fulun, bulambur sira no buat seluk hodi dada ikan no subar opa
- Dokumenta no rekoñese importánsia hosi tradisaun no lisan sira hanesan riku-soin komunidade nian iha tempu oin mai
Tuir istória amtuak sira nian katak Opa ne’e iha oin rua:• Opa Manucoco ne’ebé mai husi Foho Manucoco Opa oin tolu ne’ebé ohin-loron uza maka Opa Manucoco.• Opa Le’o/ Pla’o Amat ne’ebé mai husi Lisan Tutun Opa Le’o ne’e ohin lorin la uza ona. Karik ita hakarak atu halo fali Opa Le’o tenke
halo tuir serimónia rituál tanba lulik tebes.
ATIVIDADE 4: Diskusaun kona-ba Solusaun / Alternativa
22 23
4. Han no hemu hotu ona sira hahú dada ró ba tasi akompaña ho hananu sira.
Liafuan knananuk: HLERI KAKLAIEiiiiii...... dada rala sa’e sorokan ei......Pitunu Kanapira sa’e Kanapira(Sira husu ba bei’ala sira atu hatudu dalan hodi to’o Lalehan la’o tuir pasu) Fig. 4. Hahú dada ró ba tasi
Mahasatu letenEhei.. Kuru Keli lima.....
Sira hananu knananuk ne’e wainhira opa ne’e ikan Mahas maka tama barak. Sira laran-kmanek ho ema ne’ebé halo opa ne’e, porezemplu (Kuru Keli - ema ne’ebé
halo opa). NB: sira bele hananu knananuk ne’e fila-fila.
5. To’o dalan klaran, Fetosaa sira sei sa’e ró ne’e hodi lori Tais (Kngohi), Sasik (Osa Lolon) no Surik (Opi). Kngohi reprezenta ró-laan (ro ilaran), Osa lolon reprezenta ai-riin (ro ilak na’in), Opi reprezenta ró nia kamudin (ro ilin). Ne’e signifika katak Fetosaa sira tulun ró ne’e atu halai lalais ba to’o nia fatin. Sasán saida maka Fetosaa lori sei dudu ba nia folin.
Fig. 5.1. Fetosaa sei sa’e ba ró hodi hatais tais (Kngohi); Fig 5.2. Fetosaa sei sa’e ba ró hodi kaer Sasik (Osa Lolon) no kaer Surik (Opi)
Prosesu dada ró ba tasi:1. Iha loron determinadu família sei halo avizu ba
ema hotu ho kuri ho painso ne’ebé lian boot. Ema sei mai no halibur hamutuk iha ai-hun ida.
2. Ró-na’in sei prepara ai-han tradisionál hanesan:
ai-farina, koto, lehe, batar, tua no ikan. Ema seluk mós sei lori tua hodi ba tau hamutuk.
Fig 2. Ró-na’in sira (Umane) prepara hele ai-han tradisionál
Fig 1. Ema Katuas ida hu’u hela Kuri
3. Inan-feton sira fó ai-han ba ema ne’ebé mai asiste serimónia ne’e no Tali Opun, sira sei han no hemu hamutuk hodi hananu knananuk.
Fig 3. Partisipante sira han ai-han lokál no hemu tua-mutin
Liafuan knananuk nian: RETU REDAI
Ehehe he.... e.....Tina nau u rala…. e.....
U paun Koli Hatulela......(signifika: husu bensa ba bei’ala
atu hatudu dalan ba sira)
24 25
4. Han no hemu hotu ona sira hahú dada ró ba tasi akompaña ho hananu sira.
Liafuan knananuk: HLERI KAKLAIEiiiiii...... dada rala sa’e sorokan ei......Pitunu Kanapira sa’e Kanapira(Sira husu ba bei’ala sira atu hatudu dalan hodi to’o Lalehan la’o tuir pasu) Fig. 4. Hahú dada ró ba tasi
Mahasatu letenEhei.. Kuru Keli lima.....
Sira hananu knananuk ne’e wainhira opa ne’e ikan Mahas maka tama barak. Sira laran-kmanek ho ema ne’ebé halo opa ne’e, porezemplu (Kuru Keli - ema ne’ebé
halo opa). NB: sira bele hananu knananuk ne’e fila-fila.
5. To’o dalan klaran, Fetosaa sira sei sa’e ró ne’e hodi lori Tais (Kngohi), Sasik (Osa Lolon) no Surik (Opi). Kngohi reprezenta ró-laan (ro ilaran), Osa lolon reprezenta ai-riin (ro ilak na’in), Opi reprezenta ró nia kamudin (ro ilin). Ne’e signifika katak Fetosaa sira tulun ró ne’e atu halai lalais ba to’o nia fatin. Sasán saida maka Fetosaa lori sei dudu ba nia folin.
Fig. 5.1. Fetosaa sei sa’e ba ró hodi hatais tais (Kngohi); Fig 5.2. Fetosaa sei sa’e ba ró hodi kaer Sasik (Osa Lolon) no kaer Surik (Opi)
Prosesu dada ró ba tasi:1. Iha loron determinadu família sei halo avizu ba
ema hotu ho kuri ho painso ne’ebé lian boot. Ema sei mai no halibur hamutuk iha ai-hun ida.
2. Ró-na’in sei prepara ai-han tradisionál hanesan:
ai-farina, koto, lehe, batar, tua no ikan. Ema seluk mós sei lori tua hodi ba tau hamutuk.
Fig 2. Ró-na’in sira (Umane) prepara hele ai-han tradisionál
Fig 1. Ema Katuas ida hu’u hela Kuri
3. Inan-feton sira fó ai-han ba ema ne’ebé mai asiste serimónia ne’e no Tali Opun, sira sei han no hemu hamutuk hodi hananu knananuk.
Fig 3. Partisipante sira han ai-han lokál no hemu tua-mutin
Liafuan knananuk nian: RETU REDAI
Ehehe he.... e.....Tina nau u rala…. e.....
U paun Koli Hatulela......(signifika: husu bensa ba bei’ala
atu hatudu dalan ba sira)
24 25
Liafuan knananuk: REKAISEhehe he.... e.....
Tina nau u rala.....e.....U paun Koli hatulela ma......
(Signifika: sira husu bensa husi bei’ala ala sira atu hatudu dalan)
Liafuan knananuk: HLERI KAKLAIOo....... loi o..... loi sama lete
Samalete tutu watu lili penu ralan(Signifika: Ró ne’ebé halai hela iha laloran leten no bainhira soke ba laloran bee labele
tama nakonu iha ró laran)
U Paung e.... sou ngeok re hea ma...Pikngura kreu-kreu topo lili nan ou...
(Signifika: Ema ida ne’ebé hamriik iha kiar hun ida nia okos, husu ba bei’ala sira atu hatun kiar liu hosi manu pombu verde)
9. Han hotu tiha Umane sei mama ho Fetosaa sira hodi fó batar talin ida (fukun 20), bua kesak 20 (hilu 2) no hahan tasak ne’ebé han la hotu.
10. Rohan hosi pasu ne’e maka Umane sei despede Fetosaa sira ho tebe-tebe
Fig 6.1. Umane oferese ai-han ba Fetosaa;
Fig 6.2. Fetosaa han no hemu;
Fig 6.3. Umane no Fetosaa tebe hela
6.36. Tuir dalan, Fetosaa sira sei lori ai ngoun hodi tuda Umane sira signifika katak halo
maña ba Umane sira.
7. To’o iha tasi ibun, Fetosaa ka Ana Hata tun husi ró. Etapa ida-ne’e hanaran Turun Ana Hata. Umane tenke tara bote kalili ne’ebé nakonu ho sasán ruma ba Fetosaa molok hatun sira husi ró ne’e. Sasán hirak ne’e maka hanesan: bikan, kanuru, kopu, sabaun, minamorin, fore, fore-rai no kiar.
8. Umane sei bolu Fetosaa atu mai no oferese ai-han no tua mutin. Bainhira han daudauk, sira hahú hananu. Ai-han ne’ebé fó, karik han la hotu, Fetosaa tenke lori fila ba uma.
6.1
6.2
26 27
Liafuan knananuk: REKAISEhehe he.... e.....
Tina nau u rala.....e.....U paun Koli hatulela ma......
(Signifika: sira husu bensa husi bei’ala ala sira atu hatudu dalan)
Liafuan knananuk: HLERI KAKLAIOo....... loi o..... loi sama lete
Samalete tutu watu lili penu ralan(Signifika: Ró ne’ebé halai hela iha laloran leten no bainhira soke ba laloran bee labele
tama nakonu iha ró laran)
U Paung e.... sou ngeok re hea ma...Pikngura kreu-kreu topo lili nan ou...
(Signifika: Ema ida ne’ebé hamriik iha kiar hun ida nia okos, husu ba bei’ala sira atu hatun kiar liu hosi manu pombu verde)
9. Han hotu tiha Umane sei mama ho Fetosaa sira hodi fó batar talin ida (fukun 20), bua kesak 20 (hilu 2) no hahan tasak ne’ebé han la hotu.
10. Rohan hosi pasu ne’e maka Umane sei despede Fetosaa sira ho tebe-tebe
Fig 6.1. Umane oferese ai-han ba Fetosaa;
Fig 6.2. Fetosaa han no hemu;
Fig 6.3. Umane no Fetosaa tebe hela
6.36. Tuir dalan, Fetosaa sira sei lori ai ngoun hodi tuda Umane sira signifika katak halo
maña ba Umane sira.
7. To’o iha tasi ibun, Fetosaa ka Ana Hata tun husi ró. Etapa ida-ne’e hanaran Turun Ana Hata. Umane tenke tara bote kalili ne’ebé nakonu ho sasán ruma ba Fetosaa molok hatun sira husi ró ne’e. Sasán hirak ne’e maka hanesan: bikan, kanuru, kopu, sabaun, minamorin, fore, fore-rai no kiar.
8. Umane sei bolu Fetosaa atu mai no oferese ai-han no tua mutin. Bainhira han daudauk, sira hahú hananu. Ai-han ne’ebé fó, karik han la hotu, Fetosaa tenke lori fila ba uma.
6.1
6.2
26 27
4. Bainhira dada sa’e opa ba ró leten, no loke opa-matan hodi hasai ikan, ne’e maka bolu kroot opa. Peskadór uza ai-sanak ida (ingalan) hodi dada sai ikan husi bubur laran, no hananu hela hanesan ne’e.
Para kini kai laTara nala i’an pohn
(siginifika: kait hasai ikan husi opa laran uza ingalan)
5. Sira lori ikan hotu ne’ebé foti ona husi opa foun ba fatin ne’ebé feto sira hein
Fig 8.1. Ikan ne’ebé foti; Fig 8.2 Peskadór sira lori ikan ba fatin ne’e ema hein ona
6. Peskadór sira lori ikan ba tau iha Ingaho (tipu lafatik ne’ebé halo husi tali-tahan)
Fig 9. Peskadór sira tau ikan iha Ingaho
B. FOTI IKAN HOSI BUBUR
KROOT OPAProsesu:Halo hotu tiha opa, peskadór sira lori tun ba tasi, husik hela loron 10-15 days nia laran (ba Opa Ngitan no Opa Sesou).
1. Mane sira prepara ekipamentu sira hanesan ró no kose (Fig 7.1)
2. Inan-feton sira prepara ai-han tradisionál hanesan ai-farina, koto, lehe, ikan tunu no tua-mutin hodi hein iha ai-hun, fatin ne’ebé determinadu
3. Mane sira dudu ró ba tasi (Fig 7.2)
7.1
7.2
28 29
4. Bainhira dada sa’e opa ba ró leten, no loke opa-matan hodi hasai ikan, ne’e maka bolu kroot opa. Peskadór uza ai-sanak ida (ingalan) hodi dada sai ikan husi bubur laran, no hananu hela hanesan ne’e.
Para kini kai laTara nala i’an pohn
(siginifika: kait hasai ikan husi opa laran uza ingalan)
5. Sira lori ikan hotu ne’ebé foti ona husi opa foun ba fatin ne’ebé feto sira hein
Fig 8.1. Ikan ne’ebé foti; Fig 8.2 Peskadór sira lori ikan ba fatin ne’e ema hein ona
6. Peskadór sira lori ikan ba tau iha Ingaho (tipu lafatik ne’ebé halo husi tali-tahan)
Fig 9. Peskadór sira tau ikan iha Ingaho
B. FOTI IKAN HOSI BUBUR
KROOT OPAProsesu:Halo hotu tiha opa, peskadór sira lori tun ba tasi, husik hela loron 10-15 days nia laran (ba Opa Ngitan no Opa Sesou).
1. Mane sira prepara ekipamentu sira hanesan ró no kose (Fig 7.1)
2. Inan-feton sira prepara ai-han tradisionál hanesan ai-farina, koto, lehe, ikan tunu no tua-mutin hodi hein iha ai-hun, fatin ne’ebé determinadu
3. Mane sira dudu ró ba tasi (Fig 7.2)
7.1
7.2
28 29
Peskadór sira dalabarak hananu (hananu espesífiku ba opa no tipu ikan balu) atu lori opa no kolleita ikan hosi opa:
- Sira bele hetan ikan oioin maibé karik sira hetan tipu ikan kualidade di’ak barakliu, sira sei uza naran ikan hirak-ne’e hodi hahanu
- Fó forsa ba sira atu hean ró
Liafuan: Mahasatu lete – E’ hei Kuru Keli liman o….
Baibain sira hananu knananuk ne’e bainhira opa hetan ikan barak, liuliu ikan ne’ebé hanaran Mahas. Sira senti laran-kmanek ho ema ne’ebé halo opa ne’e porezemplu
(Kuru Keli - ema ne’ebé homan opa).
Pi’ Oru leu-lue – E’ hei Pao oru Leu-leu
Peskadór sira baibain hananu knananuk ne’e bainhira ikan tama barak, liuliu ba tipu ikan ne’ebé hanaran Oru Mapu.
La paru-la paru – E’ hei La soni-la soni
Peskadór sira baibain hananu knananuk ne’e bainhira sira hetan ikan oioin, la’ós oin ida de’it.
7. Peskadór sira hamoos ikan balun hodi tunu maibé la tau masin no ai-manas. Prosesu tunu ikan ne’e hanaran Roi Idahan. Ikan ne’ebé restu no hakarak habai maran maka bele tau masin. Tuir lisan, sira fiar katak karik la halo tuir bandu ne’e sira sei la hetan tan ikan iha tempu tuir mai.
Fig. 10.1; 10.2. Peskadór sira tunu ikan (Roi idahan)
8. Opa na’in sira fahe ikan ba ema sira ne’ebé partisipa iha serimónia ne’e hodi han.
9. Durante serimónia ne’e, sira sei fó sai fali loron 8 tuir mai atu haree no foti fali opa ba dala rua maibé tenki la’o tuir regra sira ne’ebé iha.
30 31
Peskadór sira dalabarak hananu (hananu espesífiku ba opa no tipu ikan balu) atu lori opa no kolleita ikan hosi opa:
- Sira bele hetan ikan oioin maibé karik sira hetan tipu ikan kualidade di’ak barakliu, sira sei uza naran ikan hirak-ne’e hodi hahanu
- Fó forsa ba sira atu hean ró
Liafuan: Mahasatu lete – E’ hei Kuru Keli liman o….
Baibain sira hananu knananuk ne’e bainhira opa hetan ikan barak, liuliu ikan ne’ebé hanaran Mahas. Sira senti laran-kmanek ho ema ne’ebé halo opa ne’e porezemplu
(Kuru Keli - ema ne’ebé homan opa).
Pi’ Oru leu-lue – E’ hei Pao oru Leu-leu
Peskadór sira baibain hananu knananuk ne’e bainhira ikan tama barak, liuliu ba tipu ikan ne’ebé hanaran Oru Mapu.
La paru-la paru – E’ hei La soni-la soni
Peskadór sira baibain hananu knananuk ne’e bainhira sira hetan ikan oioin, la’ós oin ida de’it.
7. Peskadór sira hamoos ikan balun hodi tunu maibé la tau masin no ai-manas. Prosesu tunu ikan ne’e hanaran Roi Idahan. Ikan ne’ebé restu no hakarak habai maran maka bele tau masin. Tuir lisan, sira fiar katak karik la halo tuir bandu ne’e sira sei la hetan tan ikan iha tempu tuir mai.
Fig. 10.1; 10.2. Peskadór sira tunu ikan (Roi idahan)
8. Opa na’in sira fahe ikan ba ema sira ne’ebé partisipa iha serimónia ne’e hodi han.
9. Durante serimónia ne’e, sira sei fó sai fali loron 8 tuir mai atu haree no foti fali opa ba dala rua maibé tenki la’o tuir regra sira ne’ebé iha.
30 31
Terminolojia:- Kuri maka sipu boot ida uza hodi bolu ema halibur no partisipa iha serimónia- Tais maka hena tradisionál ne’ebé halo husi kabaas- Sasik maka besi-metan. Nia hanesan simbolu husi bei’ala sira ne’ebé hana rai Illa
Ataúro sai luan- Tali opun maka ema sira ne’ebé sei kaer tali hodi dada ró ba tasi- Umane maka terminolojia hodi temi oan mane sira. Sira hanesan ró-na’in- Fetosaa ka Ana Hata maka termu refere ba oan feto sira- Tebe-tebe maka dansa tradisionál- Ingaho maka hanesan lafatik ne’ebé halo husi tali tahan- Roi idahan maka prosesu tunu ikan - Opa maka bubur ne’ebé homan hosi fafulu, au, ai no tali hodi kaer ikan- Bihawa mak fatin ida-ne’ebé rama isin hodi para ka monu iha área Bikeli. Rama
ne’e hana husi Maun-boot.- Perangharat maka fatin ida ne’ebé rama-isin hodi para ka monu iha área
Makadade. Rama ne’e hana husi Maun-klaran.- Pisin maka fatin ida ne’ebé rama-isin hodi para ka monu bainhira rama talin kotu
iha área Makili. Rama ne’e hana husi Alin-ikun.- Saknian liangun maka inur ida ne’ebé rama-isin hodi monu iha área Makili/Vila.
Rama ikus ne’ebé tiru husi Alin-ikun.- Ho pusi hongara maka dodok no dois iha fatin hotu- Kumata maka ema ne’ebé iha kbiit hodi halo milagre- Apakngara maka fatin ida ne’ebé ema ida hodi halo to’os iha área Makili.- Lamiri maka fatin ida iha tasi ibun parte área Makadade- Reluli maka seremonia halo bandu ka halulik- Tali Hngutun maka tali ne’ebé kesi hodi tau sinál bainhira peskadór sira atu ba tau
no haree opa- Ai-arahn maka ai ne’ebé prepara hosi au hodi tunu ikan- Ingaho (tipu bote ne’ebé halo ho akadiru-tahan)- Bote maka fatin hodi tau sasan
32