m.timotijevic Bogorodica Smederevska

7/25/2019 m.timotijevic Bogorodica Smederevska

1/31

UDC 75.046.3:271.2-312.47726.54(497.11 Smederevo)

MIROSLAV TIMOTIJEVI

Bogorodica Smederevska

SAETAK: Tokom 17. veka dolazi do oivqavawa kulta Bogorodii-

nih udotvornih ikona, to se odrazilo na privatnu i javnu pobonost uobnovqenoj Pekoj patrijariji. Iz grkih i ruskih oblasti donose se u tovreme mnogobrojne kopije uglednih udotvornih ikona. Neke od wih se za-dravaju u okvirima privatne pobonosti, dok druge dospevaju u hramove ukojima im se ukazuje javno potovawe. Meu ovim ikonama bile su i kopijeBogorodice Vladimirske, najuglednije udotvorne ikone Moskovskog car-stva. Wene kopije dospevaju u staru parohijsku crkvu u Sarajevu, parohijskucrkvu svetog Jovana Krstiteqa u Stonom Beogradu, crkvu manastira Raa naDrini i crkvu manastira Uspewa Bogorodice u Smederevu. Sve ikone sumalih dimenzija i po svemu sudei donete su sa putovawa u Moskovu. Poja-vu ovih ikona mogue je sagledati u irim okvirima uspostavqawa veza iz-

meu obnovqene Peke patrijarije i Moskovskog carstva koje se, u skladusa ideologijom o Moskvi kao treem Rimu i drugom Carigradu, pojavqujekao zatitnik pravoslavnog sveta u Osmanskom carstvu. Bogorodica Vladi-mirska potuje se u obnovqenoj Pekoj patrijariji kao delo svetog Luke,ali i kao paladij moskovskog Carstva ija se zatita prostire i na poro-bqene hriane. Ideologija Moskve kao treeg Rima i drugog Carigrada,meutim, tumaena je u Pekoj patrijariji u skladu da verovawem. Ikonaiz manastira Uspewa Bogorodice u Smederevu objavila se kao udotvoricau vreme austrijskog osvajawa grada 1688, nakon ega je sveano, preko Beo-grada i Bea, preneta u Minhen i smetena u manastir Sveta Ana u Lehelu,gde se uvala kao jedna od najuglednijih udotvornih ikona Bavarske sve doDrugog svetskog rata, kada je unitena prilikom bombardovawa grada.

KQUNE REI: Bogorodica Smederevska, udotvorne ikone, pri-

vatna pobonost, Bavarska

udotvornim Bogorodiinim ikonama oglaenim u vreme austrijsko--turskih ratova krajem 17. i poetkom 18. veka pripadala je i BogorodicaSmederevska iz manastira Svete Ane u Lehelu, nadomak Minhena, gde je po-tovana kao jedna od najuglednih udotvorica Bavarske.1 Na ikonu je ukazano

57

1 G. P. Woeckel, Pietas Bavarica: Wallfahrt, Prozession und Ex-voto-Gabe im Hause Wittelsbachin Ettal, Wessobrunn, Alttting und der Landeshauptstadt Mnchen von der Gegenreformation bis zur

Skularisation und der Renovatio Ecclesiae", Weissenhorn 1992, 217218.


2/31

i u srpskoj sredini, ali i pored toga wena rana povest nije paqivije is-traena.2 Nije pouzdano utvreno u kom se manastiru nalazila, kada je u wegadospela, na koji nain je potovana, kao ni koje su okolnosti wenog udo-

tvornog objavqivawa. Bavarski izvori kazuju da se ikona u vreme austrij-sko-turskih ratova, zapoetih op-sadom Bea 1683, ve nalazila u Sme-derevu. Pet godina kasnije udotvor-no se oglasila, a potom je sveanopreneta u Minhen. Wen translatio"

vezan je za mladog bavarskog izbor-nog kneza Maksimilijana Emanu-ela (Maximilian II Emmanuele, reg.1679 1726), predvodnika austrij-ske vojske u bici za Beograd 1688.

On je nakon osvajawa grada, poredturskih zastava i oruja, poneo inekoliko relikvija iz srpskih cr-kava, a meu wima i Bogorodiinuikonu iz Smedereva.

Ikona je unitena za vreme Dru-gog svetskog rata, ali je wen izgledpoznat po starim opisima i bakro-rezu tampanom u toku prve polo-vine 18. veka.3 Kompoziciona struk-tura grafikog lista pripada jed-nostavnom tipu predstava, estom usredweevropskoj baroknoj popular-noj pobonosti.4 U gorwem delu ba-kroreza je prikazana udotvorica,a ispod we je latinski tekst u ko-jem se kratko navodi wena povest.U tekstu se istie da udotvoricapotie iz grada Smedereva (Semen-

driae)5 u Srpskom kraqevstvu koji

MIROSLAV TIMOTIJEVI *

58

2 V. Kowikui, Crtice iz istorije srpsko-bavarskih kulturnih veza, Sveske Drutvaistoriara umetnosti Srbije 2021 (19891990), 30, sl. 2.

3 Dimenzije grafikog lista su 119 h 84 mm. uva se u Minhenskom gradskom muzeju, Inv.br. 37/1850. Za opis ikone i reprodukciju grafikog lista: P. B. Steiner, Altmnchner Gna-densttten. Wallfahrt und Volksfrmmigkeit im kurfrstlichen Mnchen, Kat. Ausst. Dizesanmuseum,McchenZrich 1977, 58.

4 Niz primera je reprodukovano u: H. Bleibrunner, Andachtsbilder aus Altbayern, Augsburg1971. O ulozi ovih grafika u narodnoj pobonosti: A. Vecchi, Il culto delle immagini nelle stampe

popolari, Firenze 1968.5 Da se Smederevo nakon turskih osvajawa, pa i krajem 17. veka, zvalo Semendria pokazuje

niz izvora, posebno putopisa i geografikih mapa: J. M. Tomi, Opis putovawa preko balkan-

Bogorodica Smederevska,crkva Svete Ane u Lehelu, bakrorez,

prva polovina 18. veka


3/31

je hrianska vojska pod komandom bavarskog izbornog kneza Maksimilijana Emanuela osvojila 6. septembra 1688, i da je potom poklowena jeronim-skom manastiru u Lehelu. Zadravawe starog toponima imalo je u reprezen-

tativnoj kulturi bavarske kneevine jasnu namenu. Wime se iskazivala idejao Bogorodici koja titi bavarsko hriansko oruje proslavqeno pobedamanad nevernicima u dalekim oblastima porobqenog Srpskog kraqevstva.6 Za-dravawe toponima, meutim, nije podrazumevalo i prenoewe starog pre-dawa o udotvorici. Ono je zameweno novom poveu zapoetom objavqiva-wem ikone prilikom osvajawa Smedereva, wenim sveanim prenosom u Beo-grad, a potom preko Bea u Minhen.

. SMEDEREVSKI MANASTIR USPEWA BOGORODICE

Za poznavawe ranije povesti o udotvorici od posebne vanosti je prvideo predawa, prema kojem se ikona dok se nalazila u Smederevu uvala u ma-nastiru pored kojeg je pronaena. Poznati bavarski i austrijski izvori nenavode wegovo ime, niti posvetu, ali je od pomoi iwenica da predawe iz-riito kae da se manastir nalazio u neposrednoj blizini Smedereva. Ugradu su krajem 17. veka postojale dve crkve, to potvruje i grafiki listritera Van der Bera iz 1689, sa panoramskom predstavom austrijsko-tur-skog ratita od Petrovaradina do Smedereva. Na wemu je neposredno poredsmederevske tvrave prikazano naseqe sa dva crkvena torwa, od kojih je jedanpripadao parohijskoj, a drugi manastirskoj crkvi.7 Na mapi Il Regno della

Servia, koju je akomo Konteli da Viwola (G. Conteli da Vignola) izdao u Ri-mu iste godine, Smederevo je oznaeno kao utvreni grad i mitropolijskosedite.8 Prema praksi obnovqene Peke patrijarije to je znailo da se u

* BOGORODICA SMEDEREVSKA

59

skog poluostrva francuskog poslanika de He-a od 1621. i 1626. g., od nepoznatog pisca, SpomenikSKA HHH, drugi raz. 33 (1900), 70. Naziv se moe, uz neznatne varijacije, pratiti od 17. ve-ka: J. Nekovi, Tvrave osloboene od Turaka, Osloboewe gradova u Srbiji od Turaka 18621867, Beograd 1970, Tab. H; L. Pavlovi, Istorija Smedereva u rei i slici, Smederevo 1980,15; M. Cuwak, Smederevska tvrava, Novija istraivawa, Smederevo 1998, 3542.

6 Iste ideje varirane su i na drugim primerima barokne reprezentativne kulture bavar-ske kneevine. Uputan primer je grafika predstava Bogorodice kao zatitnice Bavarske sapoetka kwige Bavaria Sancta objavqene 1615. Za reprint izdawe: C. P. Warncke, Bavaria Sancta,

Dortmund 1981, 11. O ovom delu i wegovom mestu u versko-politikom programu katolike post-tridentske obnove u bavarskoj kneevini: G. P. Woeckel, nav. delo, 4749.7 Istorijsko odeqewe Muzeja grada Beograda, Inv. br. 118. Postojawe parohijske crkve

u vreme austrijske okupacije potvruje ispit smederevskog svetenika Jovana Putnikovia odr-an 24. februara 1733: R. Gruji, Prilozi za istoriju Srbije u doba austrijske okupacije (17181739), Spomenik SKA , drugi raz. 44 (1914), 109110. Da se postojawe parohijske crkve uhrianskom delu spoqaweg grada moe pratiti ve od prvih decenija 17. veka ukazano je u:O. Zirojevi, Smederevo od pada pod tursku vlast do kraja H veka, Osloboewe gradova u Srbi-

ji od Turaka 18621867. god., Beograd 1970, 197198, gde se ukazuje na mogunost da je tridese-tih godina 16. veka postojalo vie parohijskih crkava s obzirom na to da je u varoi iveloosam popova. Ovaj argument nije mogue uvaiti, jer broj svetenika ukazuje eventualno na brojparohija, ali ne i na broj crkava. Upor.: B. Hrabak, Brojnost svetenstva i manastira i organi-zovanost crkve u Srbiji od 1470. do 1570. godine, Bogorodica Gradaka, aak 1993, 125. i daqe.

8 M. Nikoli,Karta Srbije akoma Kontelija da Viwole iz 1689. godine, Istorijski aso-

pis HH (1972), 118.


4/31

gradu, ili u wegovoj okolini, nalazi manastir u kojem je bar nominalno sto-

lovao smederevski mitropolit. Nije teko dokazati da se pod neimenovanimmanastirom, pomenutim u bavarskom predawu o Bogorodici Smederevskoj,

podrazumevala stara crkva Uspewa Bogorodice, smetena u neposrednoj bli-

zini gradskog utvrewa. Meutim, duhovni ivot manastira u toku 16. i 17.

veka jo uvek je nedovoqno poznat, pa ga je za razumevawe ranog potovawa

Bogorodice Smederevske neophodno paqivije preispitati.9

Crkva Uspewa Bogorodice je podignuta u vreme despota ura Branko-

via, najverovatnije neposredno pred pad Smedereva.10 Nakon konanog pada


60

9 O smederevskoj crkvi Uspewa Bogorodice: . Tati, Stara crkva na smederevskom gro-bqu, Starinar (19281930), 5562; . Mano-Zisi, Stara crkva u Smederevu, Starinar (1951), 153174; L. Pavlovi, nav. delo, 121125; V. Risti, Moravska arhitektura, Kruevac1996, 231232, br. 79. O crkvi postoji i nekoliko popularno napisanih monografija: M. Cu-wak,Crkva Uspewa Presvete Bogorodice na Smederevskom grobqu, Smederevo 1987; D. M. Mitoe-vi, Bogorodiina crkva na starom grobqu u Smederevu, Smederevo 1994; M. Cuwak, B. Cvetkovi,Crkva Uspewa presvete Bogorodice u Smederevu, Smederevo 1997.

10 O wenoj nameni iskazana su razliita miqewa. Ostao je usamqen stav V. Petkovia,koji smatra da je hram imao status pridvorne crkve: V. Petkovi, Pregled crkava kroz povesnicusrpskog naroda, Beograd 1950, 301302. Na osnovu novijih arheolokih istraivawa pretposta-vqeno je da je hram podignut kao grobna crkva smederevskog mitropolita Atanasija, koji je pre-minuo krajem 1453, ili poetkom 1454: M. Cuwak, B. Cvetkovi, nav. delo, 4043. Rezultati is-traivawa objavqeni su u: M. Cuwak, Iskopavawe unutraweg prostora stare crkve u Smederevu,Graa H (1984), 255256, gde se ukazuje da su u jednom od grobova u naosu, datovanom u sredinu15. veka, pronaeni delovi arhijerejskog ezla. Na grobni karakter hrama ukazali su i stariji

autori. Meutim, pitawe ko je podigao crkvu i ko je u woj sahrawen ostalo je otvoreno: . Ta-

Hram Uspewa Bogorodice, Smederevo


5/31

grada u turske ruke 20. juna 1459, kako kazuju izvori, osvajai su skinuli zvo-

na a hramove pretvorili u xamije.11 Na osnovu kasnijih istraivawa zakqu-

eno je da je mitropolijska crkva Blagovetewa tom prilikom pretvorena u

xamiju sultana Mehmeda Osvajaa, da bi dve decenije kasnije bila sruena.12

Grad je u vreme pada napustio i smederevski episkop kir Jakov i preao na

dvor carice" Mare u Jeevu.13 Sudbina hrama Uspewa Bogorodice je neizve-

snija, jer se on ne navodi u popisu manastira Smederevskog sanxaka iz 1516.

i 1572. On se u turskim izvorima izriito pomiwe kao manastir Preiste

unutar ehera" tek u vreme vladavine Murata (15741595). Tada su u we-

mu ivela dva monaha i plaala namet od 212 aki.14 Broj monaha i ostvare-

ni prihod pokazuju da je stawe u manastiru vie nego oskudno, ali u to vre-

me, sa nekoliko izuzetaka, boqa situacija nije bila ni u veini drugih mo-

nakih zajednica. Mogue je da je dotada crkva bila pusta, ali to otvara ras-pravu o pitawu gde se nalazio stoni hram uglednih smederevskih mitropoli-

ta 16. veka Pavla i Zaharija, o ijoj se delatnosti sauvalo dosta dokumenata.

U nedostatku pouzdanih izvora mogue je samo pretpostaviti da je ve u vre-

me mitropolita Pavla arhijerejsko sedite bilo obnovqeno i nominalno

preneto u manastir Uspewa Bogorodice.15 Ako se ova pretpostavka prihvati,


61

ti, nav. delo, 55; V. Risti, Moravska arhitektura, Kruevac 1996, 201. Uverqivosti pret-postavke da je hram sagraen kao grobna crkva smederevskog mitropolita Atanasija doprinosiiwenica da su novija istraivawa ukazala da je uloga grobne crkve despota ura Brankoviamogla pre da bude namewena hramu Blagovetewa u smederevskom velikom gradu. Upor.: D. Po-povi, Srpski vladarski grob u sredwem veku, Beograd 1992, 131, bel. 75. Za mogunost da je sme-

derevski mitropolit Atanasije preminuo tek 27. marta 1456 M. Jankovi,Episkopije i mitropo-lije srpske crkve u sredwem veku, Beograd 1985, 155.

11 G. Elezovi, Turski izvori za istoriju Jugoslovena. Dva turska hroniara H veka, Brat-stvo HH (1932), 79.

12 O prenosu mitropolijskog sredita iz crkve Svetog Nikole u Branievu u crkvu Bla-govetewa u Smederevu: M. Jankovi, Episkopije i mitropolije srpske crkve u sredwem veku, Beo-grad 1985, 187189. O arhitektonskom izgledu i klesanim ukrasima crkve Blagovetewa Bogo-rodice u Smederevskom velikom gradu: S. Nenadovi, Razmiqawa o arhitekturi crkve Blagove-tewa despota ura u Smederevu, Zbornik Narodnog muzeja u Beogradu HH (1979), 403418;V. Risti, nav. delo, 222, gde se razreava ranija dilema i potvruje da je, pored pridvorne ka-pele u Malom gradu, postojala i mitropolijska crkva u Velikom gradu, koja se poistoveuje saotkrivenim lokalitetom. O pretvarawu crkve u xamiju i wenom ruewu: A. Andrejevi, Pre-tvarawe crkava u xamije, Zbornik za likovne umetnosti Matice srpske (1976), 106, sa izvorima

i starijom literaturom.13 Na to ukazuje iwenica da se smederevski episkop Jakov pojavquje kao prvi od potpi-snika na poveqi koju je carica" Mara izdala svetogorskim manastirima Hilandar i SvetiPavle 21. maja 1466: R. uk, Poveqa carice Mare manastirima Hilandaru i Svetom Pavlu, Isto-rijski asopis HH (1977), 114. Upor.: M. Jankovi, Episkopije i mitropolije srpske crkve usredwem veku, Beograd 1985, gde autor pomiqa na mogunost da je kir Jakov, s obzirom na to dase 1466. nalazi u Jeevu, imao status vikarnog smederevskog episkopa. Verovatnije je pretposta-viti da je smederevski episkop izbegao u Jeevo, prilikom pada Smedereva.

14 O. Zirojevi, Crkve i manastiri na podruju Peke patrijarije do 1683. godine, Beograd1984, 185. Upor.: Ista, Popis manastira Smederevskog sanxaka iz 1516., Saoptewa HH (1994),157160.

15 Tako se na okovu jednog jevaneqa iz crkve Vaznesewa u Toploj nalazi zapis Skova sesije svetoe evangelije pri igumenu kir Danilu u gradu Smederevu 1540.": Q. Stojanovi, Starisrpski zapisi i natpisi, , Beograd 1902, 164, br. 498. Upor.: M. Cuwak, Smederevska tvrava,

novija istraivawa, Smederevo 1998, 35, gde je zapis omakom datovan u 1512, odnosno 1523. i


6/31

u manastiru je stolovao smederevski mitropolit Zaharija, koji je odmah na-

kon neuspele pobune mitropolita Pavla poveo akciju za obnovu Peke pa-

trijarije.16 U starijoj literaturi je pretpostavqeno da je za vreme mitropo-

lita Zaharija crkva obnovqena i oslikana,17 ali su kasnija istraivawa uka-

zala da su radovi nastali poznije, sedamdesetih godina 16. veka,18 ili, to je

verovatnije, na samom poetku narednog veka.19 U svakom sluaju, konzerva-

torsko-restauratorski radovi su pokazali da je obnova graevine bila obim-

na, posebno u gorwim delovima, i da je dotada bila neoslikana. Na osnovu

iwenice da se na junom zidu oltarskog prostora pojavquje lik Svetog

Silvestra, pretpostavqeno je da bi ktitor slikarstva mogao da bude isto-

imeni smederevski mitropolit.20 Kir Silvestar dolazi na elo Smederev-

ske mitropolije po smrti prethodnog mitropolita Sofronija, preminulog

1615.

21

ivot manastira, mada sasvim turo, moe se kontinuirano pratiti

kroz ceo 17. vek, posebno preko onovremenih zapisa.22 U manastiru je 1643.

boravio peski patrijarh Jovan, o emu svedoi zapis ugreban na unutrawi

zid crkve.23 Zapis na zidu u priprati crkve manastira Graanica saoptava

da je 1672. u wemu boravio izvesni Isaija Smederevac.24 Meutim, iz zapisa

nije mogue zakquiti da li je u pitawu svetovwak ili monah smederevskog

manastira Uspewa Bogorodice. Sredinom sedamdesetih godina 17. veka sme-

derevsko-poarevaki mitropolit je postao Joaniije, koji je 1675. na ime

potvrde svog izbora platio Porti 5000 aki.25 Patrijarh Arsenije arno-

jevi posetio je manastir 1680, o emu ostavqa zapis na zidu hrama.26

Nakontoga sledi zapis iz 1682, sauvan u rukopisu manastira Svete Trojice kod

Pqevaqa, u kojem se pomiwe Mihail, boieju milostiju mitropolit Sme-


62

povezan sa Smederevskim manastirom". Meutim, u natpisu se ne govori za koju crkvu je jevan-eqe okovano, pa ni igumana kir Danila nije mogue pouzdano povezati sa smederevskim mana-stirom.

16 Za ovog smederevskog mitropolita vezuje se gradwa priprate i kelija u manastiru i-a. On se pomiwe u peskom i sopoanskom Pomeniku, a wegovo ime se navodi i u predgovoruTrioda tampanog u Mrkinoj crkvi 1566: M. Vasi, Mitropolit Zaharije i iina priprata,Prilozi za kwievnost, jezik, istoriju i folklor (1925), 218222.

17 . Mano-Zisi, Stara crkva u Smederevu, 173.18 S. Petkovi, Srpska umetnost u H i H veku, Beograd 1995. 205206.19 M. Cuwak, B. Cvetkovi, nav. delo, 7677.20 Isto, 81.21 On se 1619. potpisao na kamenoj ploi grobnice koju je podigao svom prethodniku mi-

tropolitu Sofroniju u crkvi manastira Blagovetewa Kablarskog, kao vladika smederevskikir Silvestar": Q. Stojanovi, nav. delo, , 287, br. 1032.

22 M. Cuwak, B. Cvetkovi, nav. delo, 21.23 Oigledno je da je u pitawu pogreka, ili u imenu patrijarha ili u godini posete. M.

Cuwak, B. Cvetkovi, nav. delo, 21.24 Q. Stojanovi, nav. delo, , 181, br. 6991.25 M. Mirkovi, Pravni poloaj i karakter srpske crkve pod turskom vlau (14591766),

Beograd 1965, 117.26 Q. Stojanovi, nav. delo, , 424, br. 1768. Upor.: S. aki, Velika seoba Srba 1689/90 i

patrijarh Arsenije arnojevi, Novi Sad 1982, 25, bel. 28, gde je omakom citiran pogrean

zapis Q. Stojanovia, pa je navedeno da je patrijarh posetio crkvu 1678. a ne 1780.


7/31

derevu".27 U drugom zapisu iz 1683, sauvanom u rukopisanom Molitveniku

preistoj Bogorodici iz manastira Blagovetewa Kablarskog, on se pomiwekao Mihail vladika smederevski i iki".28

O stradawu manastira 1688, kada Turci naputaju Smederevo, kao iprilikom austrijskog povlaewa 23. septembra 1690, nema izriitih arhiv-skih izvora. U jednom zapisu iz 1701, sauvanom u frukogorskom manastiruVrdnik, pomiwe se jevaneqe manastira Smederevskoga", ali to nije pou-zdan podatak da bi se mogao doneti zakquak o wegovom ivotu u to vreme. 29

Iz zapisa na junom zidu naosa saznaje se da je manastir Smederevo" obna-vqan 1703. trudom siromanih ktitora na elu sa kovaem Stefanom.30 Toposredno ukazuje da prilikom prelaska Smedereva iz turskih u austrijske ru-ke i obratno ni manastirska crkva nije ostala poteena. I bavarsko pre-dawe o udotvornoj Bogorodici Smederevskoj govori da je manastir privre-

meno opusteo u vreme austrijsko-turskih ratova voenih 1688. Zavretkomratnih potresa ponovo je oiveo, ali vie nije bio mitropolijsko sedite.Smederevski mitropolit nije uestvovao na crkveno-narodnom saboru koji jeizbegli patrijarh Arsenije arnojevi sazvao 18. juna 1690. Potom seumesto Smederevske pomiwe Branievska mitropolija, pripojena Beograd-skoj. Na elu Beogradske mitropolije u vreme prvog osvajawa Beograda nala-zio se kir haxi Simeon, iz ugledne porodice Qubibratia. 31 Po Qubibra-tievom odlasku u Savinu za novog poglavara je izabran mitropolit Mihai-lo. Dve godine po wegovoj smrti 1711, na arhijerejskom saboru u Sarajevu zanovog beogradsko-branievskog mitropolita imenovan je Mojsej Petrovi.32

Ovo stawe potvrdio je Karlo proirenom poveqom" od 16. novembra1720.33 U vreme austrijske okupacije Srbije, izmeu 1718. i 1739, smederevskacrkva Uspewa Bogorodice pomiwe se kao manastir. Tako jeromonah Visari-on iz manastira Rukomija, dajui biografske podatke vizitacionoj komisijibeogradsko-karlovakog mitropolita Vikentija Jovanovia 20. avgusta 1733,navodi da je jo od turskih vremena bio paroh smederevski dvadeset i osamgodina, a da je nakon smrti supruge primio monaki in v monastirjeSmedereve" i tu ostao tri godine, da bi nakon toga preao u manastir Ruko-mija.34 Na isti status hrama ukazuje i Feliks Kanic navodei da je u jednomrukopisanom planu Smedereva iz vremena austrijske okupacije Srbije iz

bekog Ratnog arhiva naao ovu crkvu upisanu kao Manastir".35


63

27 Q. Stojanovi, nav. delo, , 429, br. 1795; L. Pavlovi, nav. delo, 127.28 Q. Stojanovi, nav. delo, , 432, br. 1818.29 Isto, , 2, br. 2091.30 Isto, , 5, br. 2113. Upor.: L. Pavlovi, nav. delo, 216.31 O. Tomi, Beogradski mitropolit Simeon i wegova hilandarska zadubina, Druga kazi-

vawa o Svetoj Gori, Beograd 1997, 154156.32 D. Ruvarac, Mojsije Petrovi, mitropolit beogradski 17131730. Prilog istoriji srpske

crkve, Spomenik SKA HHH, drugi raz. 31 (1898), 85.33 Isto, 91.34 R. Gruji, Prilozi za istoriju Srbije u doba austrijske okupacije (17181739), 163.35 F. Kanic, Srbija zemqa i stanovnitvo od rimskog doba do kraja HH veka, , Beograd

1985, 145, plan na str. 149. Kod Kanica se navodi narodno predawe prema kojem je crkva zatrpa-


8/31

. IKONA BOGORODICE SMEDEREVSKE, KOPIJABOGORODICE VLADIMIRSKE

Raspoloivi izvori pokazuju da se manastir u blizini Smedereva u ko-jem se objavila Bogorodiina ikona moe identifikovati sa crkvom UspewaBogorodice. Oni ukazuju da je hram od kraja 16. veka imao manastirski status,a da je istovremeno, ili ubrzo potom, postao sedite Smederevske mitropo-lije. Duhovni ivot manastira ostaje i daqe malo poznat. Kada je i na kojinain u wega dospela pomenuta Bogorodiina ikona moe se prosuivatisamo posredno, na osnovu wenog izgleda, mada je i on poznat preko literar-nih izvora i bakroreznih listova.

Iz starih opisa se saznaje da je udotvorica bila malih dimenzija, da jeslikana na drvetu i da je imala zlatnu pozadinu. Stariji nemaki istrai-

vai smatrali su Bogorodicu Smederevsku kasnovizantijskim delom, ali ni-su ulazili u preciznije odreewe vremena wenog nastanka. Grafiki listpokazuje da je udotvorica pripadala tipu Bogorodice Umiqenija, pod kojimsu podrazumevane raznovrsne predstave Bogorodice koju grli Hrist.36 Zbogtoga je od vanosti istai da Bogorodica Smederevska ponavqa izgled Bogo-rodice Umiqenija poznat po ikoni udotvorne Bogorodice Vladimirske.37

Ona se u popularnoj pobonosti smatrala jednom od ikona naslikanih rukomSvetog Luke pa su wene kopije bile iroko rasprostrawene u celokupnompravoslavnom svetu.

U vreme obnovqene Peke patrijarije u srpske crkve pristiu u sve

veem broju kopije uglednih udotvorica iz ruskih i grkih oblasti. Meuwima se pojavquju i ikone tipa Bogorodice Vladimirske, ali wihovo pore-klo i vreme nastanka nije uvek lako odrediti. Tako je profesor Lazar Mir-kovi za ikonu iz crkve Svetih arhanela u Sarajevu, koja pripada tipu Bo-gorodice Vladimirske, pretpostavio da je slikana u Grkoj tokom 15. ili 16.veka.38 Prema novijim miqewima ona se smatra kopijom moskovskog pala-dija i vezuje se za ruske radionice 16. veka.39 Ako se ovo datovawe prihvati,


64

na u vreme prvih naleta Turaka, da bi se sauvala od razarawa. Na wega se ukazuje i u: S. L. Po-povi, Putovawe po novoj Srbiji, Beograd 1950 (2. izd.), 28.

36 Pojam Bogorodice Umiqenija preuzet je iz ruske nauke, gde se odomaio na osnovu iz-vora iz 17. veka. Za ire okvire uobliavawa ikonografskog tipa i wegovo znaewe: C. Bal-toyanni, The Mother od Good in Portable Icons, Mother of God. Representations of the Virgin in Byzan-tine Art, ed. by. M. Vassilaki, Athens 2000, 149150, sa starijom literaturom. O epitetima kojiprate predstave ovog tipa: G. Babi, Epiteti Bogorodice koju dete grli, Zbornik za likovne

umetnosti Matice srpske 21 (1985), 261274.37 O ikoni Bogorodice Vladimirske: M. Tati-uri, Bogorodica Vladimirska, Zbornik

za likovne umetnosti Matice srpske 21 (1985), 2950. O wenom potovawu: L. A. ennikova,udotvorna ikona Bogomater Vladimirska" kak Odigitri evangelista Luki", udotvornaikona v Vizantii i Drevne Rusi, Moskva 1996, 252. i daqe.

38 L. Mirkovi, Starine Stare crkve u Sarajevu, Spomenik SKA HHH, drugi raz. 65(1936), 10, Tab. H, sl. 2.

39 S. Raki, Ikone Bosne i Hercegovine (1619. vijek), 303304, br. 184. U prilog tome daje sarajevska ikona kopija Bogorodice Vladimirske govori tip petodelne krune na Bogorodii-

noj glavi, kao i takasto slikani beli ukrasi na wenoj kapi koji ponavqaju izgled okova izra-


9/31

bila bi to jedna od najstarijih poznatih kopija Bogorodice Vladimirske sa-

uvana u jurizdikcionim oblastima obnovqene Peke patrijarije. Da je

ikoni iz stare sarajevske crkve iskazivano posebno potovawe pokazuje wen

metalni okov i dva kasnija drvena rama u koje je postavqena. 40 Iz tog vreme-

na verovatno potie i mala okovana ikona Bogorodice Vladimirske iz ma-

nastira Raa na Drini, preneta nakon Velike seobe 1690. u frukogorski

manastir Beoin.41 Kasniji primer je ikona iz crkve Roewa svetog Jovana

Krstiteqa u Stonom Beogradu, iz druge polovine 17. veka.42 U isto vreme je

verovatno nastala i ikona iz Galerije Matice srpske u Novom Sadu, ije je

poreklo ostalo nepoznato.43 Za neke ikone istovetne ikonografske formula-

cije iz junih oblasti Patrijarije i Dalmacije pretpostavqa se da su do-

nete iz Grke. Jedna takva ikona sa kraja 17, ili poetka narednog veka, na

kojoj je pored Bogorodice sa Hristom naslikan apostol Luka, dospela je uzbirku Sekuli.44 Istom tipu pripadale su, po svemu sudei, i neke stare

ugledne udotvorice poput Bogorodice Treskavake, koja se nije sauvala.45

U ranim opisima Bogorodice Smederevske istie se da je ikona bila

tamna, ali to ne ukazuje isquivo na wenu starost, nego i na iwenicu da je

pripadala rasprostrawenoj grupi crnih Bogorodica, u naoj sredini obi-

no nazivanih Bogorodica Arapska. Inkarnati na ikoni Bogorodice Vladi-

mirske iz sarajevske crkve slikani su na isti nain, pa se i ona, poput Bo-

gorodice Smederevske, moe uvrstiti u istu grupu crnih Bogorodica. Ove

ikone ne predstavqaju poseban tip, nego ukazuju na boju inkarnata Bogorodi-

ce i Hrista, a u srpskoj sredini su poznate jo od vremena Svetog Save. Ta-man inkarnat prikazanih likova simbolino je tumaen iskupiteqskom ulo-


65

enog za udotvoricu krajem 15. veka, u vreme mitropolita Fotija. Upor.: L. A. ennikova, u-dotvorna ikona Bogomater Vladimirska" kak Odigitri evangelista Luki", 265, sl. 1, 2.

40 U inventaru crkve iz 1681. pomiwe se okovana ikona Bogorodice sa mladencem", alise ne navodi wen tip niti kultni status: V. Skari, Srpski pravoslavni narod i crkva u Saraje-vu u 17. i 18. vijeku, Sarajevo 1928, 153.

41 Ikona je pomenuta u literaturi, ali nije detaqnije izuavana. Prema naem miqewure je o ikoni Bogorodice Vladimirske slikane krajem 16. ili poetkom 17. veka. Up.: V. Ma-ti, Manastir Beoin, Novi Sad 2006, 106, sl. 52.

42 Ikona sa nalazi u zbirci Budimske eparhije, a objavqena je u: D. Davidov, Ikone srp-

skih crkava u Maarskoj, Novi Sad 1973, 149, kat. br. 4, Tab. L. O srpskoj crkvi u StonomBeogradu, koja je pouzdano postojala sredinom 17. veka: D. Davidov, Spomenici Budimske eparhije,Beograd 1990, 378, sa starijom literaturom.

43 Za kasnije primere, datovane u 17. vek: M. Baji-Filipovi, Zbirka ikona Sekuli, Be-ograd 1967, 82, br. 123; 83, br. 125.

44 Weno poreklo pouzdano potvruju grki natpisi: Isto, 59, br. 70. M. Tati-uri je,istraujui ikonografsko poreklo Bogorodice Vladimirske, ukazala da je ikona istovetnog ti-pa bila paladij Vizantijskog carstva ve u vreme Nikifora Foke: M. Tati-uri, BogorodicaVladimirska, 43. Up.: B. V. Pentcheva, Icons and Power. The Mother of God in Byzantium, The Pen-nsilvania State University Press 2006, 183184. O predstavama Svetog Luke koji slika ikonu ti-pa Bogorodice Vladimirske: E. Smirnova, The Veneration Icons in Russian Iconography, Zograf 26(1997), 121124, Fig. 3,4.

45 S. Smoli-Makuqevi, Sakralna topografija manastira Treskavca, Balcanica XXXV

(2004), 293299.


10/31

gom Bogorodice i Hrista koji su radi spasewa qudskog roda preuzeli na se-

be grehe sveta.46

Bogorodica Smederevska, sudei po barokizovanom izgledu, nastala je

sredinom 17. veka, ili neposredno nakon toga. U novijoj nemakoj literaturi

istaknuto je da dekorativni ornament pozadine i rama ikone, prikazan na

grafikom listu, ukazuje na kijevske radionice.47 Kult Bogorodice Vladi-


66

46 Ovakvo tumaewe, na primer, nalazi se u: ivot Svetog Save od Teodosija monaha, Sta-re srpske biografije, prev. M. Bai, Beograd 1924, 229. O ikonama na kojima se Bogorodiini Hristov lik slikaju tamnim inkarnatom, kao i o wihovom potovawu kod Srba: M. Timotije-vi, Potovawe Bogorodice Brnske kod Srba, Saoptewa HHH (1997), 181190; M. Tati-u-ri, Bogorodica Strasna u ii, Manastir ia, Zbornik radova, Kraqevo 2000, 158160.

47 Na moguu vezu sa kijevskim radionicama ukazano je u: G. P. Woeckel, nav. delo, 218, gde

autor zasniva tezu na baroknim dekorativnim elementima ikone, prenetim na grafiki list.

Bogorodica Vladimirska, kopija, 15. vek


11/31

mirske bio je veoma razvijen u ovom gradu a poivao je na starim korenima,

jer se ikona po prispeu iz Carigrada prvo nalazila u Vigorodskom mana-

stiru, podignutom petnaestak kilometara severno od Kijeva, a tek potom je

preneta u Novgorod, pa u Moskvu.48 Meutim, pre izvoewa pouzdanijih za-

kquaka o mestu slikawa ikone neophodno je ispitati koliko grafiki list

doslovno ponavqa izgled udotvorice. Barokni floralni ornament zlatne

pozadine oigledno pripada originalnom izgledu ikone. Nema ga na bavar-

skim marijanskim slikama, niti na wihovim grafikim predstavama. Ova-

kav tip ornamenta se ne pojavquje na grkim ni na moskovskim ikonama.

Najblii je kijevskim radionicama, pa je na osnovu toga opravdano prihva-

titi pretpostavku da je Bogorodica Smederevska nastala u toj sredini. I

medaqoni sa natpisima su originalni, a po obliku su slini metalnim

ploicama sa natpisima prikovanim na ikonu Bogorodice Vladimirske izmanastira Raa na Drini. Kruna je po svemu sudei kasniji dodatak. Na iko-

ni iz manastira Raa su oko Bogorodiine i Hristove glave postavqeni

venci, a oni su se nalazili i na ikoni Bogorodice Vladimirske koju je Paj-

sije Grk doneo u Beograd. Otvorene krune prikazane na grafikom listu Bo-

gorodice Smederevske esto se sreu na bavarskim udotvornim predstava-

ma,49 dok su na ruskim kopijama Bogorodice Vladimirske retke i u svakom

sluaju drugaije.50 Postavqawe kruna na udotvorne Bogorodiine ikone

razvilo se u katolikoj crkvi tokom 17. i 18. veku u poseban ritual krunisa-

wa bezgrene nebeske kraqice.51

Polazei od iwenice da u Pekoj patrijariji potovawe Bogorodi-inog udotvornog posredovawa i wenih udotvornih ikona raste u drugoj

polovini 17. veka mogue je zakquiti da je ikona dospela u manastir u to


67

Meutim, i u ovom sluaju potrebno je imati na umu da je Kijevo-peerski manastir imao sta-vropigijalni status. To je odreivalo wegov znaaj u oima Srba koje je put u Moskvu vodiopreko Kijeva. Iz pisma Ivana Mazepe upuenog carevima Jovanu i Petru Aleksijeviu vidi se

da je prizrenski mitropolit Nikodim eleo da ostatak svog ivota provede u peerskoj lavristavropigialnoj". Za to mu je, pored pristanka peerskog arhimandrita i kijevskog mitropoli-ta, bilo potrebno odobrewe moskovskih vladara: St. M. Dimitrijevi, Graa za srpsku istorijuiz ruskih arhiva i biblioteka, Spomenik SKA , drugi raz. 45 (1922), 46.

48 V. A. Kukin, T. A. Sumnikova, Drevnea redakci Skazani ob ikone Vladimirsko

Bogomateri, udotvorna ikona v Vizantii i Drevne Rusi, 476. Upor.: D. Stepovik, Ukrajinskeudotvorne ikone, udo u slovenskim kulturama, Novi Sad 2000, 212.

49 H. Bleibrunner, nav. delo, 33, 3940, 45, 59, 9294, 123, 141, 163; G. P. Woeckel, nav. delo,Abb. 180, 181, 189, 385, 400.

50 O tipovima kopija i replika Bogorodice Vladimirske: I. Bentchev, Zum Verhaltnis vonOriginal, Kopie und Replik am Beispiel der Gottesmutter von Vladimir und andere russischer Ikonen,Russische Ikonen neue Forschungen, Hersg. E. Haustein-Bartsch, Reklinghausen 1991, 141169. O oko-vu ove udotvorice, na kojem su Bogorodica i Hrist predstavqeni sa otvorenim krunama: L. A.ennikova, udotvorne ikon moskovskogo Kreml, Hristianski relikvii v moskovskom Kre-mle, red. A. Lidov, Moskva 2000, 236237, sl. na str. 237.

51 Zaeci ovog rituala pojavquju se krajem 16. i poetkom 17. veka u italijanskoj posttri-dentskoj marijanskoj pobonosti, a potom se prihvataju i u drugim katolikim sredinama:J. vonHerzogenberg,Zur Krnung von Gnadenbildern vom 18. bis zum 20. Jahrhundert, Intuition und Darstel-

lung, Ed. F. Btner und C. Lenz, Mnchen 1985, 281288.


12/31

vreme.52 Direktni odnosi smederevskih mitropolita i monaha manastira Us-

pewa Bogorodice sa Rusijom nisu potvreni poznatim arhivskim izvorima.

Iz objavqene grae se saznaje da su 17. decembra 1647. u Rusiju dospeli mona-

si srpskog manastira Uspewa Bogorodice, arhimandrit Teodosije i kelar

Kalinik, ali nema pouzdanih dokaza da je re o smederevskom manastiru, a

ne nekom drugom sa istom posvetom.53 Meutim, sagledavano u irim okvi-

rima, Peka patrijarija je u 17. veku odravala este veze sa Moskovskim

dvorom i patrijarijom, tako da je kult Bogorodice Vladimirske bio poznat

monakom krugu i visokoj crkvenoj jerarhiji, kojoj su pripadali i smederev-

ski mitropoliti. Pored direktnih veza, koje su vodile u Moskvu preko Kije-

va, postojao je i niz drugih naina da ikona dospe u Smederevo, posebno zato

to je bila malih dimenzija, kako se izriito navodi u poznatim bavarskim

izvorima. To pokazuje da ona nije posebno naruena i da wena udotvornost

nije unapred pripremana, to je bio sluaj sa uglednim kopijama ije je sli-

kawe zapoiwalo sveanim radwama i posebnim ritualima. Ikona pripada

grupi malih portativnih kopija Bogorodice Valadimirske, esto slikanih u

moskovskim, vladimirskim i kijevskim radionicama. Malih dimenzija su i

druge sauvane ikone Bogorodice Vladimirske, poput one iz Stare crkve u

Sarajevu (20,4 h 23,7 cm), manastira Raa na Drini (18 h 22,5 cm) i crkve

Svetog Jovana Krstiteqa u Stonom Beogradu (25,7 h 31 cm). Ovakve male por-

tativne ikone dospevaju u srpsku sredinu posredstvom privatne pobonosti

pojedinaca upoznatih sa kultom Bogorodice Vladimirske. Wihovim posre-

dovawem ove ikone se potom unose i u hramove, gde im se ukazuje opte po-tovawe zajednice. Ikone veih dimenzija pojavquju se u crkvama Karlova-

ke mitropolije tek u prvim decenijema 18. veka. Jedan od ranih primera je

Bogorodica Vladimirska iz parohijske crkve u Adaevcima, koju je slikao

Rafailo Miloradovi, uenik ruskih putujuih slikara.54

Javno potovawe Bogorodice Vladimirske u novoj sredini utvrivano

je vezom sa moskovskim uzorom nezavisno od mesta nastanka kopije. Bilo je

to opte pravilo, potvreno i kasnijim srpskim primerima o kojima su sa-

uvani obimniji arhivski izvori. Pajsije Grk je iz Kijevo-peerskog mana-

stira doneo kopiju Bogorodice Vladimirske, koja je odmah po prispeu u Be-

ograd 1727. potvrdila svoju udotvornost mnogobrojnim isceqewima.55

Na


68

52 Istovremeno sa prodorom ruskih udotvorica na podruje Balkana i Svete Gore i po-tovawe udotvorica ovih oblasti prihvata se u Rusiji: S. Petkovi, O kultu svetogorskih u-dotvornih ikona u Rusiji, Druga kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1997, 122153.

53 Upor.: St. M. Dimitrijevi, Graa za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka,Spomenik SKA (1922), 38.

54 V. Maricki, Ikone i graanski portreti iz zbirke Muzeja Srema od H do HH veka,Sremska Mitrovica 1995, 4243.

55 Prispee ikone u Beograd i wen prenos u Vinu opisao je monah Pajsije u manastir-skom Pomeniku, koji je delimino objavqen u: I. Ruvarac, Sudbina manastira Vine u Srbiji,Starinar -2 (1887), 3340, pos. 3538. O kultu ove ikone, najuglednije udotvorice Karlo-vake mitropolije: M. Timotijevi, Bogorodica Bezdinska i versko-politiki program patrijarha

Arsenija Jovanovia, Balkanika HHHHHH (2003), 311346.


13/31

zlatnoj pozadini ove posebno slikane ikone nema floralnog ornamenta, a

oko glava Bogorodice i Hrista izvorno su bili postavqani srebrni venci.

Nove srebrne barokne krune dobila je tek po naruxbini patrijarha Arsenija

Jovanovia 1745. Srpskoj sredini je bilo poznato kijevsko poreklo iko-

ne, ali se wen kult uspostavqa u vezi sa moskovskom Bogorodicom Vladi-

mirskom, to se na nekim kasnijim kopijama i istie. Ni Pajsije Grk uPo-

meniku manastira Vine ne naglaava kijevsko poreklo udotvorice, nego

iwenicu da je ona kopija potovanog moskovskog uzora. Tako on kae da je

doneo ikonu presvet vladiici nae Bogorodici i prisno devi Mari,

ko est izobrzio sv. apostol i evangelist Luka, ie naricaetse ikona Vla-

dimirska".56 Ni za smederevskog mitropolita i manastirsko bratstvo nije

bilo od primarne vanosti mesto slikawa ikone nego iwenica da je ona

bila kopija Bogorodice Vladimirske, paladija Moskovskog carstva.

. POTOVAWE BOGORODICE VLADIMIRSKEU PEKOJ PATRIJARIJI

Potovawe Bogorodiine ikone utvruje se u smederevskom manastiru

Uspewa Bogorodice na osnovu iwenice da je ona, kao verna kopija Bogoro-

dice Vladimirske, smatrana predstavom na koju se prenela taumaturgijska

snaga originala.57 Time je ikona od poetka nosila potencijalnu udotvornu

snagu, odnosno bila je instrument" posredovawa izmeu Bogorodice i ver-nika. Upravo ovakav direktan odnos prema udotvoricama bio je razlog da se

one umnoavaju za potrebe privatne i javne pobonosti. Uslov uspenog de-

lovawa ikone i wenih vernih kopija zavisio je od vere samog vernika koji

preko wih Bogorodici upuuje molitve. Snaga ispravne usrdne molitve po-

kree taumaturgijsku snagu ikone iskazivanu kroz wenu blagodat" i mi-

lost". Povesti o Bogorodici Vladimirskoj govore da je isceqivala one koji

joj prilaze sa verom".58 Bila je to stara devocionalna formulacija vaea

za sve udotvorne ikone i wihove kopije, a pomiwe je i Pajsije Grk u opisu

isceqewa Bogorodice Vladimirske koju je odneo u Beograd. Ova formulacija

je, u tom smislu, vaila i za Bogorodiinu ikonu u smederevskom manastiru.

Ikona je kao verna kopija udotvornog uzora posedovala taumaturgijsku snagu

prenetu sa uzora i pre nego to se obretewem" objavila kao zatitnica

hrianske vojske.


69

56 I. Ruvarac, Sudbina manastira Vine u Srbiji, 36.57 O ovom teolokom shvatawu esto je i dosta pisano. Za osnovni sintetiki pregled: G.

Babic, Il modello e la replica nell'arte bizantina dele icone, Arte christiana LXXVI/12 (1988),6176; H. Belting, Likness and Presence. A History of the Image before Era of Art, Chicago, London1990, 19, pos. 67.

58 V. A. Kukin, T. A. Sumnikova, Drevnea redakci Skazani ob ikone Vladimirsko

Bogomateri, 479.


14/31

Ikona se, s obzirom na to da je bila malih dimenzija, nije nalazila na

ikonostasu, nego najverovatnije ispred wega. Bilo je to uobiajeno mesto za

postavqawe potovanih ikona. Ritualne radwe vezane za moskovsku udotvo-ricu nisu prenete u novu sredinu, jer za to nije bilo potrebe, niti uslova.59

Slube ikoni Bogorodice Vladimirske pojavquju se u srpskoj sredini tek u

18. veku i to u oblastima Karlovake mitropolije. Za taumaturgijsko delova-

we smederevske kopije bilo je dovoqno potovawe osnovnih molitvenih

konvencija. Ikona je, dodue, mogla da ima udela u javnoj pobonosti, poput

subotweg bogosluewa pete nedeqe Velikog posta. Ovaj praznik, obino na-


70

59 O optim toposima potovawa udotvorica u ruskoj sredini: A. Lidov, Miracle-WorkingIcons of the Mother of God, Mother of God. Representations of the Virgin in Byzantine Art, ed. by. M.

Vassilaki, Athens 2000, 4756.

Bogorodica Bezdinska, doneta u Beograd 1721.


15/31

zivan Subota akatista, bio je namewen proslavqawu udotvornih ikona. Tomprilikom pred ikonom su, prema ruskim kanonicima, pevani Stihiri i ka-non presvetoj Bogorodici Odigitriji, u kojem se ona proslavqa kao zastupni-

ca i putevoditeqica. U samoj praksi, posebno onoj podsticanoj zvaninommoskovskom ideologijom, u prvi plan se isticala ideja da Bogorodica Vla-dimirska u Moskovskom carstvu ima ulogu paladija koju je u Vizantijskomcarstvu imala carigradska ikona Bogorodice Odigitrije.60 Koliko su i nakoji nain ove ideje bile prisutne u potovawu smederevske ikone mogue jesagledati samo posredstvom optih okvira potovawa Bogorodice Vladi-mirske u obnovqenoj Pekoj patrijariji i wenih veza sa Moskovskim car-stvom.

iwenica da ikona ponavqa lik Bogorodice Vladimirske neminovno jepovezuje sa popularnim uewem o Moskvi kao treem Rimu. Koreni ideje otranslatio imperii" uobliavaju se u Moskvi ve nakon zvaninog odbacivawaFirentinske unije, kada se mewa i stari odnos prema Carigradu, kao uni-verzalnom sreditu pravoslavnog sveta.61 Meutim, ideja o Moskvi kao im-perijalnom centru pravovernog hrianskog sveta stie iri znaaj tek utoku 16. veka.62 U narednom veku ona je postala temeqni princip u odno-su Ruskog carstva sa pravoslavnim duhovnim centrima Osmanskog carstva.Ivan Grozni u eqi da pribavi legitimnost statusa naslednika vizantij-skih vladara trai potvrdu svog carskog dostojanstva od carigradskog patri-jarha, koji je kao poglavar vaseqenske crkve jedini imao pravo da raspolaevizantijskim vladarskim nasleem. Ista shvatawa ogledaju se i u zahtevu mo-skovskog dvora da ruski vladari, poput vizantijskih vasilevsa, budu invoci-rani na bogosluewu u svim crkvama pravoslavnog sveta.

Uewe o ruskom samodrcu kao drugom Konstantinu i Moskvi kao no-vom Rimu poznata su obavetenim hilandarskim monasima ve sredinom 16.veka. Hilandarski iguman Pajsije se u gramoti iz 1550. obraa Ivanu Gro-znom kao edinomu pravomu" vladaru vsem pravoslavnim hristianom", vto-


71

60 Na potovawe Bogorodice Vladimiske kao Bogorodice Odigitrije u 17. veku skrenulaje ranije pawu M. Tati-uri, Bogorodica Vladimirska, 39, sl. 3. Za znatno opirniju argu-mentaciju i ideoloke okvire: L. A. ennikova, udotvorna ikona Bogomater Vladimirska"kak Odigitri evangelista Luki", 271282.

61 G. Alef, Moscovy and the Council of Florence, Slavic Review, Vol. 20, No. 3 (1961), 398401.

62 D. Stremooukoff, Moscow the Third Rome, Sorces of the Doctrine, Speculum, No. 28 (1953),84101; A. Smith, Missionary Peoples, Chosen Peoples, Oxford University Press 2003, 98106, po-glavqe The Third Rome. Pojedini istraivai sagledavaju isticawe ideje o Moskvi kao novomRimu veoma kritino i smatraju da je wen uticaj dolazio vie do izraaja u duhovnoj nego u po-

litikoj sferi. Upor.: D. Obolenski, Vizantijski komonvelt, Beograd 1996, 322323, 436441.Prema drugim miqewima ideja je bila vana za moskovsku spoqnu politiku, i to prevashodnoprema pravoslavnim narodima u Osmanskom carstvu: D. B. Rowaland, Moscow The Third Romeor New Israel?, Russian Review, Vol. 55, No. 4 (1996), 591614, pos. 594595. Za sintetiki pre-gled uewa o novom Rimu u sredwem veku: W. Hammer, The Concept of the New or Second Rome inthe Middle Ages, Speculum, Vol. 19, No. 1 (1944), 5052. O Carigradu kao novom Rimu: P. J. Ale-xander, The Strength of Empire and Capital as Seen through Byzantine Eyes , Speculum, Vol. 37, No. 3

(1962), 339357.


16/31

romu Konstantinu".63 Ideja se potom prihvata i u obnovqenoj Pekoj patri-

jriji. Bilo je to posebno od vremena patrijarha Pajsija, kada u Moskvu od-

laze i ugledni episkopi sa pratwom, pa veze Peke patrijarije sa moskov-

skim carstvom dobijaju dubqi i sloeniji smisao.64 Nezavisno od intenzi-

teta veza Peke patrijarije sa Moskvom, u zvaninim dokumentima 17. veka

kojima se srpski arhijereji i manastiri obraaju moskovskom caru on je sko-

ro po pravilu invociran kao jedini pravoverni vladar hrianskog sveta,

drugi Konstantin, koji stoluje u Moskvi, novom Rimu. Tako se u molitvenoj

gramoti iz 1629. studeniko bratstvo na elu sa arhimandritom Atanasijem

obraa Mihailu Feodoroviu kao vtoromu Konstantinu novoga Rima bogo-

hranimogo grada Moskvi carju".65 Sa slinom invokacijom obraa se stude-

niko bratstvo Alekseju Mihailoviu u molitvenoj gramoti koju je arhiman-

drit Neofit doneo u Moskvu 1662. I ovog puta oni se obraaju ruskom samo-drcu kao vtorom Konstantinu novogo Rima bogohranimago carstvujueg

grada Moskve" vladaru.66 Mihailo Feodorovi se oslovqava na istovetan

nain u molitvenoj gramoti hilandarskog bratstva koju je arhimandrit La-

vrentije doneo u Moskvu 1626. U zavrnom delu pisma upuuje se molitva

Bogu da osnai vladarevu krepku desnicu i omogui mu uspon na Konstanti-

nov presto.67

U veini ovih molitvenih gramota ideja o ruskom caru kao drugom Kon-

stantinu i Moskvi kao novom Rimu povezivana je sa idejom o osloboewu

hrianskih zemaqa koje je porobilo Osmansko carstvo. Polazei od ideje o

prenosu univerzalne hrianske prestonice u Moskvu, molioci ne propu-taju da istaknu da je moskovski samodrac, prihvatajui status drugog Kon-

stantina, preuzeo i ulogu branioca hrianstva. Ispod retorikih formu-

lacija jasno se uoavaju oekivawa molilaca da moskovski car razvije ho-

ruvgu hristianstva" na kojoj se astni krst vzdviet" i da povede bitku za

pobedu hrianstva nad nevernim agarjanima.68 Ideja o Moskvi kao novom

Rimu i moskovskom vladaru kao drugom Konstantinu, sagledavana u toj svetlo-

sti, imala je za pomesne crkve u Osmanskom carstvu, pa time i za Peku


72

63 Gramota je objavqena u: S. M. Dimitrijevi, Dokumenti koji se tiu odnosa izmeu srp-ske crkve i Rusije u H veku, Spomenik SKA, drugi raz. 35 (1903), 2224, br. 14. Up.: S. Petko-vi, Hilandar i Rusija u H i H veku, Kazivawa o Svetoj Gori, Beograd 1995, 143166, pos.144147.

64 Na prihvatawe ove ideje u obnovqenoj Pekoj patrijariji i na wen znaaj skrenuta jepawa u: J. Radoni, Od prve opsade Bea do velike seobe Interesovawe Moskve za Srbe, Vojvo-

dina , 469; . Slijepevi,Istorija srpske pravoslavne crkve, , Diseldorf 1978, 403. Upor.: R.Samarxi, Srpska pravoslavna crkva u H i H veku, Istorija srpskog naroda, /2, Beograd1994, 85.

65 St. M. Dimitrijevi, Graa za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, SpomenikSKA L, drugi raz. 45 (1922), 139.

66 Isto, 141.67 Isto, 117.68 Isto, 121. Ona je ve sasvim jasno uobliena i u gramoti hilandarskog igumana Pajsija

iz sredine 16. veka: S. M. Dimitrijevi, Dokumenti koji se tiu odnosa izmeu srpske crkve i

Rusije u H veku, Spomenik SKA HHHH, drugi raz. 35 (1903), 22.


17/31

partijariju, sasvim realan znaaj, a dosledno tome i drugaije znaewe odonoga koje je propagirala zvanina moskovska ideologija. Ona nije bila op-

te retoriko mesto versko-politike propagande preuzeto iz moskovskih

programa, nego jedno od uporita u borbi za opstanak i obnovu zlatnog doba

etnije, ne samo u verskom, nego i u politikom smislu.69 Razlika izmeu mo-skovske ideoloke propagande i realnih politikih poteza peskih patrija-

raha jasno e se izotriti u vreme Arsenija arnojevia. On svega neko-

liko meseci pre udotvornog objavqivawa Bogorodice Smederevske i wenog

odnoewa za Bavarsku aqe pismo moskovskim carevima u kojem ih, zajednosa bivim carigradskim patrijarhom Dionisijem i vlakim knezom erba-

nom Kantakuzinom, poziva na borbu protiv Turaka i zauzimawe Carigrada,

naglaavajui opasnost za pravoslavqe od nadirawa katolike austrijske

vojske.70 U istovetnom duhu obraa se moskovskim carevima Jovanu i PetruAleksejeviu i skopski mitropolit Jevtimije u gramoti predatoj u septembru

1687.71 Ponavqajui ve ustaqenu formulaciju o drugom Konstantinu i no-

vom Rimu, on ukazuje moskovskim samodrcima na opasnost ne samo od roda

tureckog", nego i od inovernih nemakih cesara, koji su pod svoju vlast pod-vrgnuli ve sedam srpskih pravoslavnih episkopija.

U isticawu ideje o Moskvi kao treem Rimu i drugom Carigradu znaaj-

nu ulogu je imao prenos relikvija i udotvornih ikona u crkve prestonice.

Meu wima je jedan od najznaajnijih bio prenos Bogorodice Vladimirske,koja je u Moskvi simbolino zamenila carigradsku Bogorodicu Odigitriju,

nekadawi paladij vizantijskog carstva, ali i sve druge Bogorodiine re-likvije uvane u wegovoj prestonici.72 Moskva se simbolino tumai kao

drugi Carigrad, a hram Uspewa Bogorodiinog u moskovskom Kremqu kaodruga sveta Sofija. On se naziva crkvom Preiste Vladiice, a sama ikona

Preista Bogorodica Vladimirska. Da su ovakav naziv ikone i weno pove-

zivawe sa moskovskim samodrcima bili poznati srpskoj crkvenoj jerarhiji

pokazuje izvetaj trebiwskog mitropolita Arsenija iz sredine 17. veka, kojipo prispeu u Moskvu izjavquje da je doao videti dom Preiste Bogo-


73

69 Za mogunost da se ideja obnove srpske sredwevekovne drave u politikoj teologijiobnovqene peske Patrijarije sagleda u svetlosti ideje o etnoistorijskom zlatnom dobu: A. D.

Smith, Etnohistory and the Golden Age, Chosen Peoples, 165179.70 Pisma su objavqena: St. M. Dimitrijevi, Odnoaji pekih patrijaraha s Rusijom u

H veku, Glas SKA LH (1901), 159166. O okolnostima u kojima su pisma nastala: G. A. Sanin,Antiosmanska borba ygoslavnskih narodov i vnen politika Rossii vo 2- polovine H naale H vv, Jugoslovenske zemqe i Rusija u 18. veku, Beograd 1986, 3948; R. L. Veselino-vi, Srpsko-ruske veze krajem H i prvih godina H stolea, Jugoslovenske zemqe i Rusija uH veku, 1820.

71 S. Dimitrijevi, Prilozi razpravi Odnoaji peskih patrijaraha s Rusijim u H. Ve-ku" u Glasu L i LH, Spomenik HHH, drugi raz. 34 (1900), 7071, br. 19.

72 O ulozi Bogorodice Vladimirske u propagirawu ideje o Moskvi kao treim Rimu: D.V. Miller,Legends of the Icon of Our Lady of Vladimir: A Study of the Development of Muscovite Natio-nal Consciousness, Speculum, Vol. 43, No. 4 (1968), 657670, pos. 663665; L. A. ennikova, u-dotvorna ikona Bogomater Vladimirska" kak Odigitri evangelista Luki", 271272, pos.

275. Za carigradsku Bogorodicu Odigitriju: B. V. Pentcheva, nav. delo, 129136, 173174.


18/31

rodic i moskovskih udotvorcov i ego gosudarskie presvtle oi".73

irewe potovawa Bogorodice Vladimirske nije bilo samo odraz opte

pobonosti, nego i deo promiqenog propagirawa politike teologije mo-

skovskog dvora. U toj svetlosti je mogue sagledavati pojavu kopija ove ikone

u obnovqenoj Pekoj patrijariji, pa i irim oblastima Balkana. Nije ni-

malo sluajno to se najranije poznate ikone moskovske udotvorice stiu u

obrazovanijim i obavetenijim urbanim sreditima poput Smedereva, Sa-

rajeva i Stonog Beograda.74

Jedan od razloga utvrivawa potovawa Bogorodice Vladimirske u sme-

derevskom manastiru mogao se vezati i za iwenicu da je on, poput Sabornog

hrama u Vladimiru i moskovskom Kremqu, bio posveen prazniku Uspewa

Bogorodice. Ova iwenica se oslawala na tradiciju poznatu u pravoslavnom

svetu ve u toku sredweg veka. Tako je stara crkva Beogradske mitropolije, ukojoj se nalazila udotvorna Bogorodiina ikona potovana kao delo Svetog

Luke, bila posveena Uspewu Bogorodice.75 U hramovima sa ovom posvetom i

kasnije neguje se potovawe udotvornih Bogorodiinih ikona, a neke od

wih su prenete iz Rusije. Sredinom prve polovine 18. veka u manastiru Us-

pewa Bogorodice u Srpskom Kovinu negovalo se potovawe Bogorodice

ernigovske.76 Veza izmeu ovog Bogorodiinog praznika i udotvornih iko-

na uspostavqa se na osnovu verovawa da je poetak wenog udotvornog delo-

vawa vezan upravo za Uspewe. Bilo je to poznato i Agapiju Landosu, iji

zbornik Bogorodiinih udesa zapoiwe opisom ovog praznika.77 Posred-

stvom ovakvih shvatawa pojavquju se udotvorne ikone Uspewa Bogorodice,ije je potovawe prisutno i u srpskoj sredini. Krajem 17. i poetkom 18.

veka veka u manastiru Studenica, ija je glavna crkva posveena Uspewu Bo-

gorodice, uobliava se potovawe udotvorne ktitorske ikone. Wen izgled

je blizak udotvornoj ktitorskoj ikoni Uspewa Bogorodice Kijevo-peerskog


74

73 St. M. Dimitrijevi, Graa za srpsku istoriju iz ruskih arhiva i biblioteka, 39.74 Nije naodmet pomenuti da je Sarajevo krajem 17. i poetkom 18. veka bilo titularno se-

dite dabro-bosanskih mitropolita, odnosno episkopa. Tako je po smrti mitropolita Visari-ona za novog poglavara dabro-bosanske eparhije sa seditem u Sarajevu izabran Mojsej Petro-vi. Upor.: D. Ruvarac, Mojsije Petrovi, mitropolit beogradski 17131730. Prilog istoriji

srpske crkve, Spomenik SKA HHH, drugi raz. 31 (1898), 83.75 Upor.: M. Popovi, Sredwovekovna crkva Uspewa Bogorodice, Zbornik Narodnog muzeja u

Beogradu HH (1979), 497512; M. Popovi, V. Biki, Kompleks sredwovekovne mitropolije uBeogradu, Beograd 2004, 1122, pos. 1213; M. Jankovi, Episkopije i mitropolije srpske crkve usredwem veku, 189191. O beogradskoj udotvorici: M. Tati-uri, Ikona Bogorodice beograd-ske, Godiwak grada Beograda HH (1978), 147161.

76 D. Davidov, Srpski bakrorezi u Budimskoj eparhiji, Zbornik Svetozara Radojia, Beo-grad 1968, 5861.

77 U radu smo koristili Landosovo delo u prevodu Vikentija Rakia: udesa presvetijaBogorodici, Beograd 1837, 13, udo broj 1, gde se opisuju uda koja su se dogodila pri Uspewu Bo-gorodice. O rukopisanim prepisima Bakaievog prevoda ovog dela s kraja 17. i poetka 18.veka: T. Jovanovi, uda presvete Bogorodice Agapija Landosa Krianina u srpskoj rukopisanojtradiciji, udo u slovenskim kulturama, Novi Sad 2000, 278286. Za savremeni prevod: A. Lan-

dos Krianin, uda presvete Bogorodice, prev. T. Jovanovi, Vrac 2000.


19/31

manastira, pod ijim je uticajem predawe i uoblieno.78 Na prihvatawe po-

tovawa moskovskog paladija u Smederevu moglo je da utie i seawe da su u

nekadawoj mitropolijskoj crkvi Blagovetewa Bogorodiinog uvane mo-

ti Svetog Luke, koji je prema predawu naslikao Bogorodicu Vladimirsku.79

Na akuelnost apokrifnog predawa o Svetom Luki kao slikaru Bogorodii-

nih ikona u obnovqenoj Pekoj patrijariji ukazuje i Radulova ikona slika-

na za manastir Moraa 1672/73. Na centralnom poqu ikone pojavquje se

upravo ovaj motiv, ali je Bogorodica naslikana kao Odigitrija.80 U manasti-

ru Ravanica, s druge strane, uvana je jedna udotvorna ikona crne Bogoro -

dice, za koju se verovalo da je delo Svetog Luke. Ovu ikonu pomiwe ve u 16.

veku putopisac Marko Pigafeta.81

Razlike izmeu politike teologije moskovske drave i obnovqene Pe-

ke patrijarije upuuju i na razliku u potovawu Bogorodice Vladimirske.

Pozivawe ruskog vladara na krstaki pohod u Pekoj patrijariji nije pod-

razumevalo stvarawe novog univerzalnog pravovernog carstva sa centrom u

Moskvi, nego obnavqawe poretka ustanovqenog pre turskog osvajawa Cari-

grada. Obnovqena Peka patrijarija negovala je seawe na samostalnost

stare srpske drave proslavqawem svetiteqa iz reda vladara, a wihovi kul-

tovi imali su jasnu politiku namenu. Naime, prema muslimanskim zakoni-

ma nije postojala razlika izmeu vere i drutva, crkve i drave. Obnovqena

Peka patrijarija bila je legalno administrativno sredite ne samo ver-

ske, nego i politike organizovanosti celokupnog pravoslavnog stanovni-

tva koje se nalazilo u wenim jurizdikcionim okvirima. Svest o institu-cionalnoj autokefalnosti obnovqene Peke patrijarije neminovno je bu-

dila ideju o politikoj samostalnosti. Time se verski i politiki legiti-

mitet spajaju u jedinstven identitet, koji svoju samosvest pothrawuje sea-

wem na stari idealni versko-politiki poredak. Ta samosvest odreivala je

odnos obnovqene Peke patrijarije prema muslimanskom Osmanskom, ali i

prema pravoslavnom Ruskom carstvu.

Ideal obnavqawa preaweg versko-politikog poretka bio je u su-

protnosti sa idejama o novom univerzalnom pravoslavnom carstvu. Ove raz-

like uoavaju se u tumaewu turskog ropstva kao kazne za ranije poiwene


75

78 M. Timotijevi, Predawe o studenikoj ktitorskoj ikoni Uspewa Bogorodice, Saopte-wa HHHHHH (19981999), 139158. Za predawe o udotvornoj ktitorskoj ikoni Kijevo-peer-skog manastira i udotvornoj izgradwi hrama Uspewa Bogorodice: Paterik Peerski, aboOtenik, Kivo-Peerska Uspenska Lavra, Kiev 2000, 122134.

79 O prenosu i polagawu motiju Svetog Luke u smederevsku mitropolijsku crkvu: D. Po-povi, Moti sv. Luke srpska epizoda, Pod okriqem svetosti. Kult svetih vladara i relikvi-

ja u sredwevekovnoj Srbiji, Beograd 2006, 295317.80 Z. Raki, Radul srpski slikar H veka, Novi Sad 1998, 7275, Tab. H. Prema miqe-

wu S. Petkovia tema se u umetnosti obnovqene Peke patrijarije aktuelizuje posredstvomgrkih uticaja: S. Petkovi, Srpska umetnost u H i H veku, Beograd 1995, 224, sl. 86. Tema

je ostala aktuelna i u umetnosti Karlovake mitropolije: Q. Aimovi,Dve nepoznate ikone Jo-va Vasilijevia, Sveske 17 (1986), 101102, sl. na str. 101.

81 St. Stanojevi, Beleke o nekim starim ikonama, Beograd 1931, 19.


20/31

grehove. Naglaavajui svoj primat u svetskom poretku moskovski vladari su

pad Carigrada tumaili kao pravednu kaznu zbog otuivawa od pravoverno-

sti. U Pekoj patrijariji, kao i u drugim pomesnim crkvama pod osman-skom vladavinom, ovo stawe je tumaeno kao privremena kazna za ranije gre-

hove. Ponovno osvajawe Carigrada znailo je obnavqawe preaweg zlatnog

doba i oslobaawe porobqenih carstava, pa i srpskog. Moskovskoj imperi-

jalnoj doktrini o treem Rimu i drugom Carigradu suprotstavqa se ideja o

kontinuitetu srpske etnije uobliene u starozavetni stereotip o izabranom

bojem narodu Novom Izraiqu". Bilo je to opte mesto, prisutno i u

moskovskoj politikoj teologiji, gde je imalo univerzalno, imperijalno i

misionarsko znaewe nasleeno od Vizantije.82 Slina ideja o bogoizabra-

nom narodu prisutna je i u srpskoj sredwevekovnoj politikoj teologiji, od

Domentijana nadaqe.83 U obnovqenoj Pekoj patrijariji, meutim, ona do-

bija drugaije znaewe i ne povezuje se sa idejom o zlatnom dobu, jer je ono

propalo zbog poiwenih grehova, nego sa wegovom obnovom do koje dolazi

nakon perioda patwe i pokajawa. Ovakvo shvatawe sudbine bojeg naroda, za-

snovano na ideji o usponu i padu u greh, nakon ega sledi kazna, a potom po-kajawe i ponovni uspon, bilo je isto tako dobro poznat stereotip, koji u

osnovi poiva na 137. Pokajnom psalmu.84

Ova shvatawa, nikada eksplicitno iskazana u pismima moskovskim vla-

darima, jasno su uobliena u srpskim hronografima i drugim tekstovima iz

vremena obnovqene Peke patrijarije.85 Ilustrativan primer je Pla po-

vodom pada Carigrada, u izvornoj ruskoj varijanti tumaen kao konaan padgrada.86 U srpskim redakcijama ruskog izvornika isti dogaaj je smatran samo

privremenom kaznom.87 U svetlosti ovakvih shvatawa namee se zakquak da

potovawe Bogorodice Vladimirske u obnovqenoj Pekoj patrijariji, kao

ni uewe o Moskvi kao treem Rimu i moskovskom vladaru kao novom Kon-

stantinu, nije moglo da bude prihvaeno bez izmene ideje o wenoj posred-


76

82 O vezi izmeu ideja o treem Rimu i izabranom boijem narodu: A. D. Smith, MissionaryPeoples, Chosen Peoples, 96106. Za podrobnije tumaewe izvora u ruskoj sredini: D. B. Rowa-land, Moscow The Third Rome or New Israel?, 591614.

83 O prisustvu ovog stereotipa u srpskoj sredwevekovnoj politikoj teologiji: S. Marja-novi-Duani, Vladarska ideologija Nemawia, Beograd 1997, 190216, pos. 194195; B. I.Bojovi,Kraqevstvo i svetost. Politika filozofija sredwovekovne Srbije, Beograd 1999, 331.

84 A. Smith, The Nation as a Sacred Communion, Chosen Peoples, 1943; Isti, Nation and Et-hnoscape, Myths and Memories of the Nation, Oxford University Press 1999, 149157, pos. 151152.Za kritiko pojawewe Smitovih shvatawa: B. Cauthen, Covenant and continuity: ethno-symbolismand the myth of divine election, History and National Destiny. Ethnosymbolism and its Critics, ed. by M.Guibernau and J. Hutchinson, Oxford 2004, 1930, pos. 2125.

85 O recepciji ove ideje u srpskim rukopisanim hronografima 17. veka i tumaewima: M.Bokov, Spis o padu Carigrada 1453. godine i srpski hronografi, , Kwievna istorija 49(1980), 2569; 50 (1980), 183231; 52 (1981), 571601.

86 M. N. Speransk, Povesti i skazani o vztii Carigrada turkami (1453) v russkopismenosti HH vekov, Trud otdela drevnerussko literatur H (1954), 136165; H(1956), 188225, pos. 199.

87 M. Bokov, O srpskoj redakciji hronografskog teksta o padu Carigrada, Kwievnost i

jezik 23 (1979), 273284.


21/31

nikoj ulozi. Naime, potrebno je imati na umu da je smederevskim episkopi-

ma bio poznat prestoniki status Smedereva u vreme Despotovine. Oni su

utvrivali svoj autoritet na iwenici da je grad neposredno pred pad De-

spotovine bio ne samo politiko, nego i crkveno sredite Srba. U svetlo-

sti ovog naslea mogue je jasnije sagledati delatnost smederevskih mitro-

polita Pavla i Zaharija pre i u vreme obnavqawa Peke patrijarije. Mo-

gue je da i u ovoj iwenici poiva deo odgovora na pitawe zato je u sme-

derevskom manastiru utvrivano potovawe Bogorodice Vladimirske, zva-

ninog paladija politikog i crkvenog sredita tadaweg pravoslavnog

sveta. Ispod svodova smederevske manastirske crkve Uspewa Bogorodice, ko-

ja je preuzela ulogu nekadaweg mitropolijskog hrama, potovana je Bogoro-

diina ikona, kao odraz verovawa da ona titei ga jo uvek bdi nad srp-

skim carstvom, koje, privremeno porobqeno od nevernih Agarjana, oekujeosloboewe od strane pravovernih moskovskih vladara.88 U toj svetlosti je

potovawe Bogorodice Smederevske, sagledavano u optim okvirima po-

tovawa Bogorodiinog posredovawa u spasewu qudskog roda, imalo nagla-

en politiki karakter. Vernici upuuju molitve Bogorodici u ime isku-

pqewa linih, ali i u ime iskupqewa optih grehova koji su doveli do tur-

skog ropstva. Ona je zatitnica pojedinca kao vernika, ali i zajednice kao

verske i politike institucije. Ideja o Bogorodiinim udotvornim posre-

dovawima direktno je povezana sa pokajawem i iskupqewem grehova u ve po-

menutom spisu Agapija Landosa.89 Ovo delo je ispod prividne tradicional-

nosti iskazivalo nova shvatawa o sve naglaenijem politikom shvatawuBogorodiinog potovawa. Koliko su ove ideje krajem 17. veka bile opte, i

politiki esto veoma konkretizovane, pokazuje ikona udotvorne Bogorodi-

ce ivonosnog istonika koju su svetogorski monasi poslali na poklon Le-

opoldu , na kojoj su u molitvenom stavu prikazani habzburki imperator i

wegova supruga, sa jasnim aluzijama na vizantinske vasilevse.

Potovawe Bogorodice Vladimirske u smederevskom manastiru, sredi-

tu istoimene mitropolije, odraz je porasta verskog i politikog prisustva

Moskve, drugog Carigrada i treeg Rima, meu pravoslavnim stanovnitvom

Osmanskog carstva. Ikone Bogorodice Vladimirske sve ee se pojavquju u

crkvama obnovqene Peke patrijarije. Ona se potuje kao jedna od naju-glednijih udotvorica pravoslavnog sveta, nastala rukom Svetog Luke, ali i


77

88 Potovawe Bogorodice Vladimirske, poput ideje o Moskvi kao novom Rimu, ostae ak-tuelno meu Srbima i u narednom veku, ali dobija drugaije znaewe: M. Bokov, OrfelinovaIstorija Petra Velikog" i odjeci ideje o Moskvi kao treem Rimu, Zbornik Matice srpske zakwievnost i jezik HHH/2 (1986), 173225. Up.: S. L. Baehr, From History to National Myth:Translatio Imperii in Eighteenth-Century Russiaa, Russian Review, Vol. 37, No. 1 (1978), 113.

89 O Atanasiju Landosu, poznatijem po monakom imenu Agapije: L. Petit, Le moine AgapiosLandos, Echos d'Orient 3 (18991900), 278285. Za ire okvire teolokih shvatawa u kojima na-staje wegovo delo: G. Podskalsky, Griechische Theologie in der Zeit der Trkenherrschaft (14531821), Die Orthodoxie im Spannungsfeld der nachreformatorischen Konfessionen des Westerns, Mnchen

1988, 181. i daqe.


22/31

kao zvanini paladij Moskovskog carstva. Ovo politiko znaewe udotvo-

rice dobilo je jo vie na znaaju nakon izbijawa austrijsko-turskih rato-

va, jer se wime iskazivala ideja o zatiti pravovernih moskovskih careva,

od kojih se oekivalo da zaustave nadirawe inovernih katolikih vladara,

ali i da srue Osmansko carstvo, oslobode Carigrad i obnove preawi

pravoverni hrianski poredak, u kojem su srpska sredwevekovna drava i

crkva imale ugledno mesto. Ideje o obnovi srpskog kraqevstva" pothrawi-

vane su u obnovqenoj Pekoj patrijariji negovawem zajednikog javnog se-

awa na sredwevekovnu nemawisku dravu i crkvu. Sakralizovani etniki

prostor, kako pokazuje spis s kraja 17. veka Kniga o serbskih carh i o von

turecko s cesarem i o zapustni zemli serbsko, shvatan je veoma iroko a

odreivan je preko najuglednijih manastira, proizvedenih u mesta zajedni-

kog seawa.90

U popularisawu ideje o obnovi srpskog carstva nije bio zane-mariv ni uticaj baroknog istorizma slovenskih sledbenika ezara Baronija

(C. Baronio), pre svega Mavra Orbinija. Svoj najrazvijeniji izraz ona je do-

bila u Hronikama grofa Georgija Brankovia, ali wegovo hapewe i osniva-

we austrijske Kraqevine Srbije usmerilo je istorijski tok u drugom pravcu.

. UDOTVORNO OBJAVQIVAWE IKONEI PRENOS U BAVARSKU

U vreme kada Jegen Osman-paa pali i naputa Smederevo, monasi ma-

nastira Uspewa Bogorodice sakrivaju ikonu, a prilikom ulaska u grad srp-

skih eta Pavla Nestorovia Dejaka ona se objavquje udotvornim otkriva-

wem. Predawe da je bratstvo prilikom bekstva zakopalo ikonu ukazuje na na-

du u povratak, ali i na verovawe da e ona svojim prisustvom zatititi ma-

nastir od stradawa u smutnim ratnim vremenima. Javqawe ikone, koje potom

sledi, pripada poznatom tipu predawa o obretewu" udotvorica izvaenih

iz zemqe u neoteenom stawu.91 Meutim, to ne podrazumeva nuno da je

ikona i pre objavqivawa potovana kao udotvorna. Weno prethodno po-

tovawe bilo je, po svemu sudei, zasnovano prevashodno na iwenici da je

bila kopija ugledne moskovske udotvorice. Tek objavqivawe ikone hri-anskoj vojsci, koja je nakon vie vekova ponovo ula u Smederevo, bio je

konkretan znak Bogorodiine nebeske zatite i svrstalo je u red udotvo-

rica.

Tekst sa grafike predstave, zasnovan na predawu prilagoenom potre-

bama bavarske sredine, upuuje na oprez, jer 6. septembra 1688, kako se u we-


78

90 D. Ruvarac, Priloci i graa za povest o srpskim manastirima, Starinar, god. 5, br. 2(1888), 4150.

91 Ilustrativan primer je obretewe jedne udotvorne ikone Bogorodice Kazanske u Petro-gradu 1579. Za predawe: E. Poselnin, Bogomater. Polnoe illystrirovannoe opisanie ee zemno

izni i posvennh ee imeni udotvornh ikon, S. Peterburg 1909, 424432.


23/31


79

Osvajawe Beograda 1688, bakrorez


24/31

mu navodi, izborni bavarski knez nije zauzeo Smederevo nego Beograd.92 U

pitawu je namerna greka, jer je osvajawe Beograda bio jedan od najveih voj-

nih trijumfa mladog bavarskog kneza, zeta habzburkog imperatora Leopolda

. Tim povodom izdati su mnogobrojni grafiki listovi i nekoliko medaqa.

Na aversu jedne od wih prikazan je lik Maksimilijana Emanuela, a na re-

versu mapa osvojene teritorije sa Beogradom u sredini.93 Ceo dogaaj je pri-

krivao dubqu politiku pozadinu vezanu za tradicionalno suparnitvo di-

nastikih kua Vitelzbaha i Habzburgovaca oko nasleivawa panskog pre-

stola, pa i titule imperatora Svetog rimskog carstva.94 Suparnitvo se po-

novo aktuelizovalo krajem 17. veka iwenicom da Leopold nije imao mu-

kih potomaka, a nastavilo se i nakon 1678, kada mu se rodio sin, budui

Josif . Do zbliavawa dolazi tek 1685, nakon enidbe Maksimilijana

Emanuela sa Marijom Antonijom, najstarijom erkom Leopolda . Naredne

godine Bavarska ulazi u Augzburku ligu i uzima aktivnije uee u ratu,

pa i sam izborni knez odlazi na ratite. Bitka za Beograd predstavqala je

vrhunac politikog zbliavawa Bavarske i Austrije, ali i to je bilo samo

privremeno. Potowi dogaaji dovode do rata oko panskog naslea, voenog

izmeu 1704. i 1714. Rat se zavrio nepovoqno za izbornog bavarskog kneza,

ali nakon toga dolazi do ponovnog, mada privremenog, zbliavawa Bavarske

i Austrije, pa sinovi Maksimilijana Emanula uestvuju u novom austrij-

sko-turskom ratu i istiu se u ponovnom zauzimawu Beograda 1717.

U vreme priprema za prvo osvajawe Beograda herceg Karlo Lotrinki

(Karl von Lothringer) se teko razboleo, pa je Maksimilijan Emanul linopreuzeo komandu nad austrijskom vojskom. Bitke za Smederevo u stvari nije

ni bilo, jer je odmetnuti Jegen Osman-paa, zet sruenog sultana Mehmeda

, zapalio grad i povukao se prema Sofiji im je zapoela opsada Beograda.

Princ Badenski je u Smederevo poslao iskusnog Pavla Nestorovia Dejaka

sa srpskim etama. On je zauzeo naputeni grad, postavio u wega posadu od

hiqadu peaka i popravio bedeme, a nakon pada Beograda u austrijske ruke

zvanino je imenovan za kapetana u Smederevu.95 Prema predawu vojnici su

prilikom zauzimawa Smedereva pored naputene manastirske crkve prona-

li Bogorodiinu ikonu i dali je bavarskom oficiru, a on ju je predao

Maksimilijanu Emanuelu. Bavarsko predawe o Bogorodici Smederevskoj,


80

92 A. Ivi, Istorija Srba u Vojvodini od najstarijih vremena do osnivawa Potiskopomo-rike granice (1703), Novi Sad 1929, 270. Upor.: G. P. Woeckel, nav. delo, 112.

93 Jedan odlivak medaqe uva se u Muzeju grada Beograda: Muzej grada Beograda, ur. B. Kova-evi, Beograd 2003, 88, br. 82.

94 Bavarsku je u suparnitvu sa Austrijom aktivno podravala Francuska. O wihovom od-nosu neposredno pred osvajawe Beograda: R. Place, Bavaria and the Collapse of Louis XIV's GermanPolicy, 168716877, The Journal of Modern History, Vol. 49, No. 3 (1977), 369393.

95 A. Ivi, nav. delo, 275. O daqoj sudbini Pavla Nestorovia Dejaka, koji je pred kraj1689. imenovan zapovednikom ukupne srpske milicije, a potom postao pukovnik austrijske car-ske vojske: D. Ruvarac, Odlomci o grofu oru Brankoviu, 76; J. Radoni, Od prve opsade Bea doVelike Seobe, 524. Za opirniji opis ratnih operacija: J. Tomi, Deset godina iz istorije

srpskog naroda i crkve pod Turcima 16831693, Beograd 1902.


25/31

okrenuto panegirikom proslavqawu mladog izbornog kneza, ne pomiwe Pa-

vla Nestorovia Dejaka, ali ovog uglednog srpskog ratnika nije mogue mi-

moii pri sagledavawu okolnosti pod kojima se udotvorica objavila. Deja-

kove ete su prve ule u Smederevo, pa je objavqivawe i pronalaewe ikone

sasvim opravdano vezati za ime wihovog voe.

udotvorno obretewe" ikone u smederevskom manastiru neophodno je

sagledati u okvirima optijim od onih koje prenosi predawe. Objavqivawe

udotvornih ikona u naputenim i razruenim crkvama u vreme, odnosno

neposredno pre ili posle, boja bio je jedan od poznatih naina iskazivawa

marijanske nebeske zatite u vreme austrijsko-turskih ratova krajem 17. ve-

ka, i u osnovi se oslawa na staro verovawe u Bogorodicu kao predvodnicu i

zatitnicu hrianske vojske.96 Rani uticajan primer je Bogorodica Kan-

dijska (Maria Candia

) sa glavnog oltara crkve Svetog arhanela Mihaila u

Beu. Ikonu je za vreme borbi oko Krita 1667. primetio austrijski pukovnik

grof Hajnrih Urlih u razorenoj crkvi Svetog Nikole u Kandiji i poneo je u

Be u pratwi jednog pravoslavnog svetenika. Poto je svetenik premi-

nuo na putu, ikona je poklowena bekom sveteniku Kazimiru Dembeckom i

smetena u crkvu Svetog arhanela Mihaila. Ikona je ubrzo postala jedna

od najuglednijih udotvorica Habzburke monarhije, a verovalo se da je ona

spasla Be prilikom turske opsade.97

Predawe o objavqivawu smederevske ikone, kao i ponaawe izbornog

bavarskog kneza sagledavano u ovoj svetlosti, bilo je u skladu sa optim

shvatawima barokne pobonosti usmerene prema potovawu Bogorodice iwenih udotvornih predstava. Ona je Auxilium Christianorum ve u bici kodLepanta, a wene udotvorne prestave istiu se u prvi plan u protivturskoj

propagandi, posebno nakon opsade Bea.98 U izvetajima o ratovima tog vre-

mena sve ee se navodi da su deo plena bile Bogorodiine udotvorice,

koje su potom kao zavetni darovi poklawane crkvama. Neke od ovih ikona,

poput Bogorodice Poke (Maria Potsch) iz beke katedralne crkve Svetog

Stefana, prenete su u prestonicu po nalogu samih habzburkih imperato-

ra.99 Ubrzo potom ustalio se obiaj da se velike pobede na turskom vojskom,

poput bitke kod Temivara, Petrovaradina i Beograda, vezuju za udotvorne

Bogorodiine ikone.100 Jedan od najpoznatijih kultova utvren ovakvim mo-


81

96 B. V. Pentcheva, nav. delo, 61103.97 O ovoj udotvorici i predawu koje se za wu vezuje: H. Aurenhammer, Die Mariengnaden-

bilder Wiens und Niedersterreichs in der Barockzeit. Der Wandel ihrer Ikonographie und ihrer Vere-hrung, Wien 1956, 8283.

98 O znaaju udotvornih Bogorodiinih predstava u ratovima protiv Turaka: F. Matche,Die Kunst im Dienst der Staatsidee Kaiser Karls VI. Ikonographie, Ikonologie und Programmatik desKaiserstils", I, BerlinNew York 1981, 168182, pos. 168172, gde se govori o vremenu vladavi-ne Leopolda .

99 H. Aurenhammer, Die Mariengnadenbilder Wiens und Niedersterreichs in der Barockzeit,8485; G. Wolf, Kultbilder im Zeitalter des Barok, Zeitschrift des deutschen vereins fr kuinstwissen-schaft, Band 43, Heft 1 (1989), 402403.

100 F. Matche, nav. delo, , 177.


26/31

tivima je Bogorodica Tekijska, za koju je podignuta posebna votivna crkva

nedaleko od Petrovaradina. Re je o kopiji ikone Salus Populi Romani, jednojod najuglednijih udotvorica katolikog sveta uvanoj u posebnoj kapeli

rimske crkve Santa Marija Maore (S. Maria Maggiore).101 I ponaawe iz-

bornog bavarskog kneza Maksimilijana Emanuela odraz je istih shvatawa.102

Bogorodica Smederevska postala je potvrda marijanske zatite koju su ui-

vali on i wegove trupe u borbi protiv nevernike vojske Osmanskog carstva.

O znaaju koje je Bogorodiino posredovawe imalo u borbama sa Turcima go-

vori niz propagandnog materijala iz tog vremena. Tako je izborni bavarski

knez objavio jednu medaqu sa svojim grbom, na ijem reversu su bili Mariji-

no ime i deviza Per hoc Signum Victus".103 Optu sliku o naglaenom vero-

vawu u udotvorne Bogorodiine predstave meu austrijskom vojskom koja

prodire u Srbiju potvruju i rezultati arheolokih istraivawa u smede-

revskoj tvravi, gde se u grobnim nalazima datovanim u kraj 17. i prve dece-

nije 18. veka sreu bronzani medaqoni sa likovima potovanih sredwee-

vropskih svetiteqa, poput Ivana Nepomuka i udotvornih Bogorodiinih

predstava, poput Marije Cel (Maria Cell).104


82

101 O podizawu kapele na Tekijama, koja je kasnije znatno izmewena: F. Vilhelm fon Tau-be, Istorijski i geografski opis Kraqevine Slavonije i Vojvodstva Srema, prev. B. Petrovi,Novi Sad 1998, 231. O ikoni Salus Populi Romani: H. Belting, nav. delo, 6869, sl. 21. O ire-wu wenog kulta: G. Wolf, nav. delo, 305306.

102 G. P. Woeckel, nav. delo, 213217.103 Isto, 113.

104 Graa je objavqena u: M. Cuwak, Nekropola u jugoistonom delu Velikog grada Smederev-ske tvrave, Saoptewa HHHHH (1995/96), 176, sl. 4/b; 179180, sl. 14/2. O ranijimarheolokim istraivawima: M. Cuwak, M. orovi-Qubinkovi, Smederevska tvrava, sa-kralni kompleks, Arheoloki pregled 24 (1985), 174178; M. Cuwak, Smederevska tvrava, sa-kralni kompleks, Arheoloki pregled 25 (1986), 8689. Na aversu bronzanog medaqona izgroba br. 7. prikazana je Marija Cel, a na reversu Sveta porodica, sa Bogom Ocem i golubomSvetog Duha iznad we. Na aversu medaqona iz groba broj 42 prikazana je Marija Cel, a na re-versu Ivan Nepomuk. S obzirom na to da su u pitawu katoliki sredweevropski svetiteq i u-

dotvorna Bogorodiina predstava, mogue je sasvim realno zakquiti da pripadaju vremenu au-strijske okupacije Smedereva izmeu 1688. i 1690, ili 1718. i 1739. Marija Cel je u baroku po-sebno potovana kao zatitnica vojnika. Prema verovawu ona je zatitila ugarskog kraqa Lu-

dviga u bici sa Turcima 1350, koji joj je u tu ast podigao votivnu crkvu. Zbog toga vojnici uborbama sa Turcima krajem 17. i u toku prve polovine 18. veka esto nose medaqon sa wenim

likom. Za Mariju Cel: H. Aurenhammer, Die Mariengnadenbilder Wiens und Niedersterreichs in derBarockzeit, 165167. Za predawe o Ludvigu , delom vezano i za srpsku sredwevekovnu istoriju:P. S. Srekovi, Pregled istorijskih izvora o knezu Lazaru i Kraqeviu Marku, Spomenik SKAHHH, drugi raz. 32 (1900) 89. Nakon izbijawa austrijsko-turskih ratova ovo predawe se pono-vo aktuelizuje. U to vreme tampaju se popularni grafiki listovi koji proslavqaju MarijuCel kao zatitnicu vojnika. Ilustrativan primer je bakrorez koji je izdao Srbima dobro po-znati beki graver Johan Georg Vinkler (G. C. Winkler). Bakrorez je objavqen i prokomentari-san u: Z. Szilardfy, Barokk szentkpek Magyarorszgon, Budapest 1984, No. 14. Sline bronzane me-

daqone nosila je i bavarska vojska koju je predvodio Maksimilijan Emanuel 1688. Meutim,na ovim medaqama se pojavquje votivna predstava udotvorne Bogorodice koja se nalazila uminhenskoj Avgustinskoj crkvi i lik Svetog Nikole Tolentinskog: G. P. Woeckel, nav. delo,147149, Abb. 97, 98. Na osnovu wih nije mogue zakquiti da su u ovim grobovima sahrawe-na duhovna lica, kako je to pretpostavqeno u: M. Cuwak, Smederevska tvrava, Novija istrai-vawa, 180. Ovakvi votivi su bili rasprostraweni u svim drutvenim slojevima i strukturama.

Odlivani su u razliitim materijalima, a jeftine bronzane odlivke nosili su siromaniji


27/31

Bogorodica Smederevska je odmah po objavqivawu, u pratwi vojske iz-bornog bavarskog kneza, sveano preneta u Beograd. U sveanosti su svakako

uestvovale i srpske ete Pavla Nestorovia Dejaka, ali je wima data spo-

redna uloga. Isto je bilo i sa pravoslavnim svetenstvom, o ijem prisu-

stvu prilikom sveanog prenosa nama podataka. Na uee pravoslavne je-

rarhije i svetenstva prilikom slinih prenosa udotvorica u vreme au-

strijsko-turskih ratova ukazuje niz poznatih primera, poput prenosa Bogo-rodice Kandijske. U tom smislu ni translatio" novoobjavqene smederevske

udotvorice u Beograd nije morao da bude izuzetak. Ipak, ritual je ideolo-

ki gledano bio pre svega izraz trijumfa izbornog bavarskog kneza. Dosled-

no tome i verski deo prenosa organizovali su svetenici u pratwi wegove

vojske. Ve ovim inom Bogorodica Smederevska je uvedena u krug katolikepobonosti, u kojem je daqe i ostala.

Ikona je kratko boravila u Beogradu, a potom je sveano preneta u Be.

Maksimilijan Emanuel stigao je u austrijsku prestonicu 19. septembra

1688, samo desetak dana po osvajawu Beograda. Sledeeg dana po wegovom tri-

jumfalnom ulasku u Be u katedralnoj crkvi Svetog Stefana je odrano bla-

godarewe Bogorodici, u prisustvu celog dvora, na elu sa Leopoldom . Nablagoderawu je bio i grof Georgije Brankovi, poto se igrom sluaja zate-

kao u Beu.105 On je o Bogorodici Smederevskoj, postavqenoj u centar blago-

darewa, mogao da sazna i ranije, posredstvom prepiske sa Pavlom Nestoro-

viem Dejakom.106 Smederevo je, zajedno sa Beogradom, ubrzo nakon toga pono-

vo palo u turske ruke. Time su se okolnosti u gradu znatno izmenile, pa nijebilo pokuaja da se odneta ikona zameni kopijom, to je ponekad bila prak-sa. Ni kasnije, kada austrijska vojska ponovo zauzima Smederevo, nema pome-

na o udotvornoj ikoni pronaenoj u manastiru Uspewa Bogorodice. Seawe

na ikonu se ugasilo, mada je u drugim sredinama bilo sluajeva da je ono u

popularnoj narodnoj pobonosti i daqe ivelo punim intenzitetom.107

Bogorodica Smederevska je iz Bea sveano preneta u Minhen, zajednosa ostalim trofejima. Tim povodom u bavarskoj prestonici je organizovan

efemerni spektakl, sa slubom i blagodarewem u katedralnoj Bogorodiinoj


83

vernici. Za daqa istraivawa u ovom pravcu od vanosti je iwenica da pronaeni votivnimedaqoni pripadaju krugu frawevakih a ne avgustinskih kultova, to ide u prilog wihovomaustrijskom a ne bavarskom poreklu.

105 N. Radoni, Od prve opsade Bea do Velike seobe, Vojvodina , 510.106 Isto, 521. Poto je Nestorovi postao kapetan Smedereva, grof Brankovi iz tog

razloga i zapoiwe svoju politiku delatnost upravo u ovom gradu, u koji aqe jenopoqskogepiskopa Savu i monaha Dositeja 9. jula 1689. Za mogunost da se pod imenom Sava krije jeno-poqski episkop Isaija akovi, blizak prijateq grofa Brankovia, kasniji saradnik patrijar-ha Arsenija arnojevia, a potom i karlovaki mitropolit: N. Radoni, Od prve opsade Beado Velike seobe, Vojvodina , 522, bel. 42.

107 Ilustrativan primer je potovawe Bogorodice ikloke u Barawi nakon wenogprenosa u frukogorski mitropolijski manastir Grgeteg sredinom januara 1756. O prenosuikone u Grgeteg: D. Ruvarac, Protokol voen na zapovest mitropolita Pavla Nenadovia od Pa-vla Georgijevia sinela, Srpski Sion H (1904), 507. O kasnijem potovawu ikone u Barawi:

Autobiografija Nikanora Grujia, izd. I. Zeremski, Sremski Karlovci 1907, 13.


28/31

crkvi. Minhenski jezuita Volfgang Rauer (W. Rauscher) propovedao je tom

prilikom u slavu bavarskog oruja koje je pobedniki vojevalo pod nebe-

skom zatitom Marijinog imena, o emu je svedoila i Bogorodica Smede-

revska.108 Za vreme sveanosti ratni trofeji Maksimilijana Emanuela, od

kojih su najpoznatije dve turske zastave, bili su izloeni u minhenskoj kate-

dralnoj crkvi. Jednu od zastava izborni bavarski knez je ostavio Bogorodi-

inoj crkvi u Minhenu, a wen izgled poznat je posredstvom litografije iz

druge polovine 19. veka.109 Koliki se znaaj pridavao ovim trofejima pokazu-

je iwenica da je drugu zastavu poslao na poklon papi Inoentiju H.

Ostale ratne memorabilije zadrao je Maksimilijan Emanuel u svojoj

prestonici. Meu wima se isticao veliki slikani krst sa raspetim Hri-

stom, kasnije smeten u kapelu Svete Marije Magdalene u zamku Nimfen-

burg, nadomak Minhena, gde se i danas nalazi.

110

U nemakoj literaturi senavodi da je on nastao u 15. veku u Dalmaciji, mada za takvu pretpostavku ne-

ma osnova. Prema jednom izvoru re je o krstu uzetom sa ikonostasa beograd-

ske crkve poznate u narodnom predawu pod imenom Ruica. Feliks Kanic u

svojoj kwizi o Srbiji, pomiwui crkvu Ruicu u beogradskom Dowem gradu,

kae: Krst sa wenog oltara odneo je Maks. Emanuel u Bavarsku i sad se na-

lazi u Nimfenburgu kod Minhena."111 Narodno predawe sauvalo je seawe

na beogradsku crkvu Ruicu. O wemu Vuk Stefanovi Karaxi u Geograf-

sko-statistieskom opisaniju Serbije, objavqenom uDanici za 1827, kae: U

dowem gradu, uav na Savsku kapiju na desno, stoji jo stara crkva Ruica,

koja se pjeva u narodnim pjesmama; no sad vie nije rianska bogomoqa,nego turska barutana."112 Meutim, ve neto oprezniji Milan . Milie-

vi u kwizi Kneevina Srbija, objavqenoj 1876, kae: Ruica sadawa

crkva, sa svim je pravilan barutni magacin, ozidan po Vobanovoj sistemi,

ali narodno verovawe hoe da je to Crkva Ruica koja se u pesmi peva, pa

neka mu i bude: kako ko veruje onako mu i biva."113 Ovaj magacin je u stvari

pretvoren u pravoslavni hram tek nakon predaje beogradske tvrave knezu

Mihailu Obrenoviu i prvi put je svetkovala svoju slavu 8. septembra 1868,

to su zabeleile i ondawe novine.114 Poznati izvori o Beogradu sa kraja

17. i poetka 18. veka ne pomiwu ovu crkvu, pa se po svemu sudei navod Fe-

liksa Kanica ne zasniva na pouzdanim osnovama. Prema drugom izvoru, inise uverqivijem, princ Evgenije Savojski naao je krst u popaqenoj crkvi

Svetog Nikole u Sremskim Karlovcima i poklonio ga izbornom bavarskom


84

108 G. P. Woeckel, nav. delo, 215.109 Isto, 215.110 Isto, 218; V. Kowikui, nav. delo, 3031, sl. 3, 4.111 F. Kanic, nav. delo, , 51.112 V. Stefanovi Karaxi, Geografsko-statistiesko opisanije Serbije, Danica. Zabav-

nik za godinu 1827, Be 1827, 43; pretampano u: Danica, 1826, 1827, 1828, 1829, 1834, pr. M.Pavi, Sabrana dela Vuka Stefanovia Karaxia, kw. 8, Beograd 1969, str. 135.

113 Milan . Milievi, Kneevina Srbija, Beograd 1876, 38.

114 O prvoj slavi crkve Ruice: Vidov Dan, 187 (1868), u rubrici Beogradske novosti.


29/31

knezu.115 Naime, Turci su prilikom povlaewa 1688. spalili Karlovce a tomprilikom je stradala i stara crkva Svetog Nikole. Popravqena je tek nakonsklapawa Karlovakog mira 1699.116 U tom smislu Evgenije Savojski je mogao

da uzme krst iz poruene crkve i pokloni ga izbornom bavarskom knezu, kojiga zajedno sa udotvoricom odnosi u Minhen.

iwenica da je Bogorodica Smederevska kopija Bogorodice Vladimir-ske, dela Svetog Luke, bila je vana za uspostavqawe wenog potovawa usmederevskom manastiru. Ona nije bila nevana ni za bavarskog izbornogkneza, jer je Vladimirska Bogorodica bila dobro poznata baroknoj marijan-

skoj pobonosti katolikog sveta. Wen ugled poiwe da se iri krajem 16.veka, nakon ponovnog prenosa u Moskvu i proizvoewa u paladij Moskovskogcarstva, a bila je i jedna od retkih ikona pravoslavnog sveta koju je Vilhelmfon Gumpenberg (W. von Gumppenberg) ukquio u svoj ilustrovani zborniknajpoznatijih udotvorica hrianskog sveta Atlas Marianus, objavqen 1657,a pretampan 1672.117 Pod uticajem Gumpenbergovog zbornika BogorodicaVladimirska se ukquuje i u druge kwige o udotvoricama, posebno one


85

115 T. Smiiklas, Dvjestagodinjica osloboenja Slavonije, I, Zagreb 1891, 32. Up.: P. Vasi, To-pografija Sremskih Karlovaca, Novi Sad 1978, 16.

116 V. Mati,Stara crkva Svetog Nikole, Karlovake crkve, Beograd 2003, 1726, pos. 19.

117 W. Gumppenberg, Atlas Marianus, Mnchen 1672, 691.

Turska zastava zarobqena prilikom osvajawa Beograda 1688,Bogorodiina crkva u Minhenu, litografija iz druge polovine 19. veka

7/25/2019 m.

m.timotijevic Bogorodica Smederevska

Documents

Transcript of m.timotijevic Bogorodica Smederevska