Mevlevî Usûl ve ÂdÂbı

H. Hüseyin Top

H. Hüseyİn Top; 5 Mayıs 1933’de Hatay’ın Erzin ilçesinde dünyaya gel-di. İlk tahsilini müteâkip hâfızlığını ikmâl etti. Erzin vâızı Hacı Mansur Ku-laç’tan Arapça öğrendi. Fıkıh, tefsîr ve hadîs okudu. 1951’de açılan Adana İmam-Hatip Okulu’nda iki yıl okuduktan sonra 1958’de İstanbul İmam-Hatip Okulu’nu bitirdi. 1964’de de İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü’nden mezun oldu. Beylerbeyi Câmii İmam-Hatipliği, Beyoğlu Merkez Vâizliği ve Eyüp Sultan Câmii hatipliği gibi görevlerde bulundu. Emekliliğini müteâ-kıp ilmî çalışmalarda bulunmaktadır. 1993’de Mevlevî Evrâd-ı Şerîfesini Arapçadan terceme ederek yayınlamıştır. Mevlânâ Neş’esinden Esintiler adın-da bir şiir kitabı da yayınlanmış olup Mesnevî Neş’esinden Serpintiler adlı ikin-ci şiir kitabı ile Mesnevî Tercemesi ve Şerhi İlk (1001) Beyit adındaki kitapları yayına hazırlanmıştır.

Arkadaki resim: Hüseyin Fahrettin DedeOrtadaki: Midhad Bahârî Beytur

Öndeki: H. Hüseyin Top

Gülün gönlünde lâleMevlânâ bir şelâleFeyz gelir hâle hâleSebep olur visâle

Kı salT Ma lar

SAV. Sal lallâhü aley hi ve sel lemKV. Ker re mellâhü vec hehûRA. Ra dý yallâhû anhAS. Aley his selâmAVS. Aley hi ve sel lemage. adý ge çen eserya ge. yu ka rý da adý ge çen eserBk. Ba ký nýzKK., Kur’an-ý KerîmVf. Ve fa týH. Hic riM. Mi ladîHz. Haz ret le ris. sa hi fedn. dip not

İçİndeKİler

Sunuş / 15Eseri Takdim / 19

Önsöz / 23

BIrIncI Bölüm

I • Hz. Mevlânâ’nın Hayatı / 29II • Mevlânâ’nın Tasavvuf Anlayışı / 31III • Mevlânâ’nın Yolu: Mevlevîlik / 33

IV • Tarîkatte Silsile / 36V • Mevlevîlikte Zühd ü Takvâ ve Cezbe Yolları / 37

VI • Mevlânâ ve Şems / 40VII • Mevlânâ Dergâhı / 44

VIII • Dergâh Zâbıtânı ve 18 Sayısı / 47IX • Dergâh Zâbıtânı ve Matbah / 48

X • Âstâne-Dergâh- Tekke- Zâviye / 50XI • Meydân-ı Şerîf / 52

XII • Semâ’hâne / 53XIII • Görüşme / 55

XIV • Ziyâret ve Türbe Ziyâretleri / 57XV • Makam Çelebîsi / 62

XVI • Sertarîk / 64XVII • Şeyh / 65

XVIII • Destâr / 72XIX • Destâr (Şeyhlik) Mukabelesi / 74

XX • Halîfe / 76XXI • Hilâfet Verilmesi / 76

XXII • Mesnevî ve Mesnevîhanlık / 80XXIII • Tarîkate İntisab Etme / 86

XXIV • İntisab / 88XXV • Sikke Tekbirleme / 89

XXVI • Semâ’ / 93XXVII • Mevlânâ’nın Semâ’ı / 99XXVIII · Semâ’ Hakkında / 103

XXIX • Dervişlerin Semâ’ı - Erenlerin Semâ’ı / 107XXX • Semâ’ Meşki / 108

XXXI • Mübtedî Mukabelesi / 112XXXII • Semâ’dan Doğan Mânâlar / 113

XXXIII • Semâ’ Âyini - Mukabele ve Post / 114XXXIV • Gü nü müz de Ýcrâ Edil mek te Olan Mevlevî Mukabelesi / 122

XXXV • Şeb-i Arûs Mukabelesi / 144XXXVI • İki ve Daha Fazla Şeyhli Mukabele / 146

XXXVII • Bayramlaşma / 149XXXVIII • Garipler Semâ’ı / 150

XXIX • Niyaz Âyini / 151XL • Mukabele Günleri ve İhyâ Geceleri / 153

XLI • Fark ve Cem’ / 154XLII • Âyin-i Cem’ / 160

XLIII • Semâ Töreni / 162XLIV • Semâ’daki Semboller / 165XLV • Semâ’ın Dünü-Bugünü / 167

XLVI • Semâ’ Ne Anlam İfâde Eder? / 169XLVII • Semâ’dan İçeri: Nefis ve Mertebeleri / 175

XLVIII • Niyaz Hâli ve Baş Kesme / 178XLIX • Ayak Mühürlemek / 179

L • Diğer Sûfî Tekkelerinde Mevlevî / 180LI • Hediyeleşmek- Nezr ve Niyaz / 181

LII • Mevlevîlerin Kıyâfeti / 182LIII • Mevlevîlikte Kadın / 190

LIV • Mevlevîlikte Kıdem ve Bazı Hâtıralar / 198LV • Zikir; İsm-i Celâl ve Namaz / 202

LVI • Zikir Dersi / 207LVII • Evrâd-ı Şerîfe / 209

LVIII • Çile Çıkarmak / 214LIX • Cezâ-Seyyâh Vermek / 220

LX • Somat- Yemek / 221LXI • Somat (Sımat) Sofra Gülbangı / 227

LXII • Post Gül-Bangi / 230LXIII • Âteş-Bâz-ı Velî / 231

LXIV • Aşûrâ / 236LXV • Hastalık, Ölüm ve Defin / 241

LXVI • Selâhaddîn-i Zerkûb’un Vefâtında Mevlânâ’nın Sözleri / 243LXVII • Mevlevîlikte Ölüm / 244

LXVIII • Mevlânâ’nın Hastalığı ve Vefâtı / 250LXIX • Mevlevî Cenâzelerinde Telkîn / 257

İkIncI Bölüm

Mevlânâ’dan Son ra Ma kam Çe lebîle ri / 261

1) Çe lebî Hüsâmed din / 2632) Sul tan Ve led / 269

3) Ulu Ârif Çe lebî / 2774) Şem sed din Emîr Âbid Çe lebî / 2855) Hüsâmed din Vâcid Çe lebî / 287

Emîr Âlim Çe lebî / 2876) Emir Âdil Çe lebî / 288

7) II. Emîr Âlim Çe lebî / 2888) II. Ârif Çe lebî / 289

9) Pîr Âdil Çe lebî / 29010) Cemâled din Çe lebî / 291

11) Hus rev Çe lebî / 29212) Fer ruh Çe lebî / 293

13) Bos tan Çe lebî I / 29514) Ebû Be kir Çe lebî / 29715) Kü çük Ârif Çe lebî / 299

16) Hü se yin Çe lebî / 30017) Ab dül halîm Çe lebî / 302

18) Ka ra Bos tan Çe lebî II / 30319) Sad red din Çe lebî / 305

20) Ha cı Meh med Ârif Çe lebî IV / 30621) II. Ebû Be kir Çe lebî / 306

22) Ha cı Meh med Çe lebî / 30723) Meh med Saîd Hem dem Çe lebî / 309

24) Mahmûd Sad reddîn Çe lebî / 31125) Fah reddîn Çe lebî / 312

26) Mus ta fa Saf vet Çe lebî / 31227) Ab dülvâhid Çe lebî / 31228) Ab dül halîm Çe lebî / 313

29) Meh med Bâkır Çe lebî / 31630) Celâled din Bâkır Çe lebî / 317

üçüncü Bölüm

Mev levî Te rim le ri / 323

Sonuç

Ese ri Ta mam lar ken / 341

Ek I: Hü se yin Top’un Ýca ze ti / 341Ek II: Na’t-i Mevlânâ’nýn Met ni ve Ter ce me si / 343

Sunuş

Tabiattan her can lý nýn ge liþ me si, do ðuþ tan sa hip ol du ðu iç gü dü sel bir prog­ra ma bað lý ol du ðu hal de, yal nýz ca in sa noð lu nun ge liþ me si eði tim ve öð re tim ile ken di ira de ve gay re ti ne bað lý dýr. Ýn san ken di si ni is te di ði yön de ge liþ ti re bi len tek can lý dýr. Bil gi edin me de, mes lek se çi min de, spor yap ma da or ta ya ko ya ca ðý cehd ve gay ret sa ye sin de bel li bir yer le re ge le bil me imkâný na sa hip tir.

Ta sav vuf, uy gu la ma ala ný ol ma yan ku ru bir bil gi ve ya fel se fe ben ze ri so yut bir dü þün ce tar zý ol ma dý ðý gi bi, mis ti sizm adý ve ri len ve ta bi at öte si âlem ler den il ham ve ya bil gi al dý ðý ný id dia eden bir ne vi med yum luk ka bi li ye ti de de ðil dir. He le he le ba zý Hindûla rýn yap tý ðý gi bi, gün ler ce aç ve ya su suz kal ma ya da yan­mak; bir ka ya nýn ve ya di re ðin üs tün de gün ler ce hiç uyu ma dan ayak ta di kil mek; bir pi ton yý la ný nýn koy nun da bir lik te kýþ uy ku su na yat mak þek lin de bir ha re ket hiç de ðil dir.

Sö zü nü et ti ði miz bu çe þit fa ali yet le re ta sav vuf di lin de “kesb-i me ha ret” de­ni lir. Me ha ret el de et mek, bel li bir ko nu da be ce ri ve us ta lýk ka zan mak de mek tir. Ta sav vu fun ama cý bu de ðil dir. Hat ta kerâmet ka zan mak da de ðil dir. On da asýl amaç “kesb-i ma’ri fet”tir. Ma’ri fet, ki þi nin ken di ni bil me si, ken di özü nü ta ný ma-sý ve Rab bi ile sü rek li ola rak derûnî (iç sel) bir iliþ ki için de ol ma sý dýr. Açýk ça sý, kal bin ge çi ci he ves ve sev gi ler den kur tu lup ebedî aþk ile, Al lah sev gi si ile dol-ma sý dýr. Hz. Mevlânâ’nýn an la yý þýy la “ku lun ken di kul lu ðu nu is ba ta ça lýþ ma sý-dýr”. Ta sav vuf ta amaç, Al lah’a lâyýk kul ol ma ya ça lýþ mak, bü tün dav ra nýþ lar da yal nýz ca O’nun rý za sý ný gö zet mek tir.

Ger çek te ta sav vu fun he de fi ile di nin ön gör dü ðü he def ara sýn da bir ay rý ca lýk yok tur. Bu iki si içi çe dir, tek ve ay ný þey dir. Kur’ân âye ti “Ben cin le ri ve in san la rý yal nýz ca Ba na iba det et sin ler di ye ya rat tým” (Za ri yat Sûre si, 51/56) di yen ilâhî buy ru ðu ha ber ver mek te dir.

Hz. Mevlânâ, özel lik le ri kut sal ki tap lar da be lir len miþ olan kâmil in san(Hz. Pey gam ber)ý ör nek al mak ge rek ti ði ni öne ri yor: Onun bü tün söy le dik le ri nin al­týn da ya tan mak sat bu dur. Ýlâhî ki ta býn il ke le rin de Al lah’a han gi yol dan gi di le­ce ði gös te ril miþ, o ki ta býn öð re ti ci si olan Hz. Mu ham med’in hal ve dav ra nýþ la­rýn da da o yol da na sýl yü rü ne ce ði, ne le re dik kat edi le ce ði or ta ya ko nul muþ tur.

16 • Mevlevî Usûl ve Âdâbı

Ta sav vuf, din yo lun da, ken di bil di ðin ce ve ge li þi gü zel yü rü mek de ðil, Hz. Pey gam ber’in izin de uy gun adým la yü rü mek de mek tir. “Rah man’ýn kul la rý, yer-yü zün de yu mu þak adým lar la yü rür ler” (Fur kan Sûre si 25/63). Kim se nin aya ðý­na bas ma dan, ca ný ný yak ma dan, kal bi ni kýr ma dan, ka rýn ca yý bi le in cit me den yü rür ler... Ta sav vuf, ha yat bo yu adam gi bi yü rü me sa na tý dýr. Siz bu na is ter se niz in san ol ma yý öð ren me sa na tý da di ye bi lir si niz.

Bu ra da ke sin olan bir þey var dýr ki, o da ta sav vu fun ger çek te eði tim ve öð re­ti me da ya lý bir sa nat ol du ðu dur: Týp ký as ker lik gi bi, gü reþ ve fut bol gi bi, ter zi lik ve ber ber lik gi bi emek ve ri le rek, eh lin den öð re nil me si ge re ken bir mes lek tir. “Seyr-i sülûk” de ni len þey de bu mes lek te iler le mek, aþa ma aþa ma yol al mak de mek tir. An cak ta sav vuf ta ob je, ya ni üze rin de iþ lem ya pý la cak þey, in sa nýn ken di iç dün ya sý dýr. Ke si lip bi çi le cek, yon tu lup ayýk la na cak olan þey ler, ken di za af la rý mýz, he ves le ri miz, boþ ha yal le ri miz, tut ku la rý mýz, kin, öf ke, kýs kanç lýk, hi le ve gös te riþ gi bi kö tü huy la rý mýz dýr. Ken di iç dün ya mýz da ken di mi ze kar þý aç tý ðý mýz bu ci hat ta, ne re den baþ la yýp na sýl bir stra te ji ve tak tik uy gu la ya ca ðý-mý zý bi le mez sek za fe re ula þa ma yýz. Biz den ön ce böy le bir eði tim al mýþ olan bir us ta nýn yar dý mý olur sa iþi miz bi raz da ha ko lay la þýr. Bir hu kuk dâvâmýz olun ca hak lý da ol sak avu ka ta, has ta olun ca dok to ra, ju do ve ya ka re te öð ren mek is te-yin ce bu iþin us ta sý na git mi yor mu yuz? Saç kes tir mek için ber be re uð ra mý yor mu yuz? Tý raþ ol mak tan ve ayak la to pa vur mak tan da ha ko lay bir iþ ol ma yan ve ruh jim nas ti ði sa yý lan önem li bir ko nu da iþin eh lin den yar dým is te mek te ya-dýr ga na cak ne var dýr?

Ýn san la rýn in san lýk öð ren me si ge rek ti ði ne ina nan ata la rý mýz, ken di is tek le ri ile bu yo la gi re cek ler için tarîkat ve tek ke adý ve ri len bir ta kým halk eði tim ku­rum la rý mey da na ge tir miþ ler. Ahlâk eði ti mi ala nýn da ta sav vuf de ni len en gin ve zen gin bir kül tür bi ri ki mi oluþ tur muþ lar. Ken di le ri nin ka ba­sa ba, vu ru cu­ký rý cý, gör gü süz ve vah þi kal ma sý ný iç le ri ne sin di re me miþ ler. Ýslâm ön ce si Uy gur lar ara­sýn da Bu dizm et ki siy le oluþ ma ya baþ la yan bir kül tür, Ýslâm di ni nin de kat ký la rýy­la muh te þem de ni le cek bo yut lar ka zan mýþ týr.

Türk hal ký ola rak, sev gi ve hoþ gö rü ye da ya lý din an la yý þý mý zý, bü yü ðe say­gý, ek mek ve kâðýt da hil her ni me te kut sal bir de ðer ve ren hür met ve þü kür esa sý na da ya lý ahlâk an la yý þý mý zý bu kül tür sa ye sin de ka zan mýþ ol du ðu mu zu bil me li yiz. Bu kül tü rün mîmar la rý olan Ye sevîler, Mevlânâlar ve Yu nus lar, Ha cý Bek taþ, Ha cý Bay ram ve Ak þem set tin ler ruh ve ma ne vi yat dün ya mýz da hâlâ ge zip do la þý yor lar...

Ne ya zýk ki, kül tü rü müz, bü tün alan lar da ol du ðu gi bi, ta sav vuf ala nýn da da us ta­çý rak iliþ ki si ne bað lý, gör gü ye ve söz lü ri va yet le re da ya lý ola rak dar bir alan içi ne sý ký þýp kal mýþ, ki tap lý eði ti me ge çip, da ha ge niþ kit le le re feyz ver mek­

Mevlevî Usûl ve Âdâbı • 17

ten mah rum bý ra kýl mýþ týr. Ki tap lý bir di nin men sup la rý için bu ih malkârlýk, ko lay af fe di le bi lir bir ku sur de ðil dir. Kül tür dün ya mýz, bi lim sel me tod lar la ya pý la cak ciddî ça lýþ ma la rý has ret le bek li yor.

Eli niz de ki bu ki tap, on beþ asýr lýk ta sav vuf kül tü rü nün, ye di yüz yýl bo yun ca Mev levîhâne ler de na sýl ya þan dý ðý ný, han gi usûl ve âdâb çer çe ve sin de ve ril di ði ni gös ter me ye ça lý þan bir eser dir. Ya za rý bu ko nu nun ya ban cý sý de ðil dir. Kýrk se­ne ye ya kýn bir za man Mev levî kül tü rü ile ha þýr ne þir ol muþ bi ri dir. Ken di si son dev rin Mev levî bü yük le riy le yüz yü ze soh bet imkâný bul muþ bah ti yar lar dan dýr. Bu nun la be ra ber uzun ve yo ru cu bir ça lýþ ma so nun da or ta ya çý kan muh te va, Mev levîle rin zen gin kül tür dün ya sýn dan si ze su nul muþ bir kaç de met çi çek me­sa be sin de dir. Bu ise muh te þem bir mü ze nin içi ni anah tar de li ðin den sey ret mek gi bi bir þey dir.

Kok la ma yý bi le ne bir gül de ye ter. Ha ki ka te su sa mýþ olan ruh la rýn yol bul­ma la rý na bir ký výl cým bi le kâfi ge lir. Ger çek Mev levîli ðin ne ol du ðu nu öð ren mek is te yen ler, onu Mes nevî ve Di van-ý Kebîr’de bu la bi lir ler.

Aziz dos tum ve ço cuk luk dö ne min den be ri yol ar ka da þým olan Hü se yin De­de Efen di’yi, böy le bir ta ný tým reh be ri ha zýr la mýþ ol du ðu için can­u gö nül den kut lu yo rum. Ya za rý nýn da, oku yu cu la rý nýn da Al lah’ýn alîm ve hakîm isim le ri nin te cel le si ne maz har ol ma la rý ný di li yo rum.

Emin Işık

eserý TaKdýM

13 Ni san 2001 gü nü Mevlânâ Celâled din­i Rumî’nin 21. ku þak tan to ru­nu Celâled din M. B. Çe le bi’nin ve fa tý nýn be þin ci se ne­i dev ri ye si için Ga la ta Mev levîha ne si’nde ter tip le nen se ma âyi nin den ön ce mer hu ma da ir bir ko nuþ­ma yap mam is ten miþ ti. Rah met li Çe le bi Efen di için her bi ri bir bi rin den de ðer li aný lar al bü mün den ne le ri se çip de on beþ da ki ka lýk ko nuþ ma ya sý kýþ tý ra cak tým! Ka fam da ir ti ca len söy li ye cek le ri min bir dö kü mü nü o gün âyi ni post ni þin ola rak idâre ede cek olan aziz dos tum Hü se yin Top Efen di’ye an lat mak is te dim. Se­ma ha ne nin al týn da bir oda da ol du ðu nu söy le di ler. Bu lun du ðu oda nýn üze rin de ‘Fasîh De de Oda sý’ ya zý lý idi. Ýzin le ri ni alýp içe ri gir di ðim de Hü se yin Top Efen di ye re bað daþ ku ra rak otur muþ, bir þey ler okur va zi yet te idi. Bi raz dan gi ye ce ði des ta rý ile cüb be si ya ný ba þýn da idi. Oda ise ya pýl dý ðý gün den bu gü ne ken di öz çiz gi le ri ni mu ha fa za et me yi ba þar mýþ tý. Bu bo zul ma mýþ lýk kar þý sýn da göz le rim Fasîh De de’yi, Hü se yin Top De de ile öz deþ leþ tir di: Bir por tre yi çer çe ve si içer­sin de gör müþ tüm.

Bu aziz dos tu ev li lik yo luy la in ti sap et ti ðim Çe le bi ai le si nin bir ya ký ný ola rak ta ný dým ve sev dim. Yýl la ra açý lan dost luk hal ka sýn da onu dýþ tan içe ri ye çe ki le rek ta ný ma imkâný na ka vuþ tum. Ce nab­ý Mevlânâ’ya olan su ka týþ ma dýk bað lý lý ðý­nýn bir ifa de si olan “Ba la rý sý na vah ye den Al la hým, be nim pîri me ne ler il ham et mez ki?” sö zü ha fý za ma yýl lar ön ce sin den nak þol muþ tu. Þah sýn da, ne re dey se kýrk yý la ula þan Mev levîlik kül tü rü ile us ta la rý ný özüm se miþ ti. Soh bet le ri miz de ha fý za sý nýn en hur de te far ru atý at la mý yan vü sa tý içer sin de ha tý ra sý nýn de rin li ði ile Mev levî âdab ve erkâný na da ir di þe do ku nur bir bil gi bi ri ki mi dý þa vu rur­du. Mad de nin yap tý rým gü cü aya ðý mý zýn al týn da ki ze mi ni oyar ken bu bi ri ki min kâðý da düþ me me si ha lin de kay bý mý zýn ne ola ca ðý nýn mu ha se be si ni üzü le rek ya par dým. Ger çi or ta da rah met li üs tad Ab dül ba ki Göl pý nar lý’nýn Mev levî âdab ve erkâný na da ir bir ki ta bý var dý. Bu eser üs ta dýn mu hal led eser le ri nin ya nýn da

20 • Mevlevî Usûl ve Âdâbı

bir yan ürün ol du ðun dan bu sa ha da esas lý bir ça lýþ ma ya du yu lan ih ti yaç açýk tý. Hü se yin Top’un bu ese ri Göl pý nar lý Ho ca’dan al dý ðý ýþýk ve hýz la rah met li nin bu ki ta bý ný ile ri ye gö tür me yö nün de mü him bir adým dýr. Da ha sý, ge çen kýrk yý lýn oluþ tur du ðu Mev levî kül tü rün de ki boþ luk lar bu eser le aþýl ma ya ça lý þýl mýþ týr. Fa­kat çok da ha önem li si her ge çen gün maddîle þen ve he do nist an la yý þýn hük mü ve ita ati adý na gi ren dün ya mýz da ruh sa fi ye ti nin te ma di si için el zem ok si je nin bu lu na ma ma sý, bi za ti hi ih san ru hu nu çü rü me ye ter ke den eko no mik bir düz le­min var lý ðý ný tes cil et miþ tir. Do la yý sýy la, böy le si bir or tam da bir merd­i fe ri din çý kýp Mev levîlik kül tü rü ne da ir bir ic ma li yap mýþ ol ma sý ný te þek kür le kar þý la ma lý­yýz. Mev levî kül tü rün de es ki ile ye ni ara sýn da sað lýk lý köp rü le ri ku ra rak ta rihî sü­rek li li ðe hiz met eden bu ve ben ze ri eser le re olan ih ti ya cý mýz zan ne dil me me li dir ki sa de ce in san ru hu nun ya þa ma da mar la rý dýr, fa kat, bel ki de hür ri yet le ri mi zi ik ti sadî düz lem de do lu diz gin gö tü ren he do niz me de bir çe ki dü zen ver me si açý­sýn dan lü zum lu gö rül me li dir. As lýn da rah manî ba ðýþ la rý inkâr eden ler den ya da ilahî rah met ve mað fi ret ten na sip siz olan lar dan tu tun da Al lah’ýn seç ti ði kul la rý­na ik ram olan rab banî cev he ri iþ le me ka abi li ye ti ne ka vu þa ma mýþ la ra ka dar her­kes in san ­ Tan rý iliþ ki sin de bir te ma sa, bir va sý ta ya muh taç týr. Bu te mas sýz lý ðýn sür me si ya da me ta fi zik dü ðüm ler üze rin de is tid lal ler de bu lu nul ma ma sý, sa de ce maddî bir me de ni ye tin ayý bý de ðil, bi za ti hi gaf let te bu lu nan in sa nýn ken di eliy le ümit ka pý la rý ný ka pa týp, ken di si ni de mir bir ka fe se hap set me si dir. Hal bu ki içi ne adým atan in sa nýn kur tul ma þan sý yük sek tir. Ýçin de kalb­i se li mi in þa ya yö ne len in san ise mu hak kak týr ki, se ve ne ve se vi le ne ku cak aça cak týr.

Hz. Mevlânâ; o zat­ý mu kad des, vah det kah ra ma ný o bü yük Hamûþ, Hakk’a vus la týn dan bu gü ne, bir an bi le öl me den, fa kat her an her id rak te ye ni den do­ðu yor, ký nýn dan çýk mýþ ký lýç mi sa li, eser le rin de ki ru ha ni yet le ruh la rý mý zý ay dýn­la tý yor. “Kim Tan rý’nýn olur sa, Tan rý da onun olur.” di yen Hz. Mevlânâ’yý se­vi yo ruz. Çün kü onu sev mek le Al lah’ý sev me nin yo lu nu bu lu yo ruz. O, sa de ce Kur’an’a bað lý dýr. Kur’an dý þýn da hiç bir ka yýt onu bað la mý yor. Kýl dý ðý na ma zýn vak ti ni ve rekâtý ný unu tan, “göz yaþ la rým la ab dest al dý ðým için dir ki na ma zým böy le ateþ li olur” di yen bu mü ba rek in san, için de ka ba ran aþk dal ga la rý ný se ma ede rek din dir miþ ti. Onu her þey Al lah’a gö tü rür ken, ona da her þey Al lah’tan ge­lir ken Hz. Mevlânâ, bu ge liþ ve gi diþ le ri ne ken di za ma nýn da bir yo la bað la mýþ, ne de bu yo lun âdâbý ný bir il mi hal de tes bit et miþ ti. An cak ilâhî aþ kýn lez ze ti ni onun hu zu run da ta dan lar için bu bü yük Hak âþý ðý vus la týn dan son ra, et ra fýn da ke net len miþ te miz ruh la ra, söz le ri ile, yaz dýk la rý ile, yap týk la rý ile âdâb ve erkân ol muþ tur. Mev levîlik, açý lan bu da mar dan yü rü müþ, Türk kül tü rü ne müs tes na bir renk ver miþ, onu þe kil len dir miþ tir. Söz ge li mi Türk mi ma ri si nin en ruh nü­

Mevlevî Usûl ve Âdâbı • 21

vaz ör nek le rin den bi ri olan Ga la ta Mev levîha ne si Hz. Mevlânâ’nýn de ðil, fa kat Mev levî kül tür mi ra sý ola rak dün den bu gü ne ulaþ mýþ týr. Ben zer þe kil de ta rihî sü rük le ni þin Mev levî âdâb ve erkâný na ne ler kat tý ðý nýn, bu ek le me ve ilâve ler le bu gün ulaþ tý ðý çeh re nin esas lý bir mu ha se be si ne Hü se yin Top Efen di’nin him­me tiy le bu ki tap la ka vuþ muþ bu lu nu yo ruz.

Bu ti tiz ça lýþ ma dan bel ki is tidlâl edi le cek so ru lar dan bi ri þu dur: Bir Mev levî âyi ni ni önü ne ge len her kes ic ra ede bi lir mi? Ya da bir otel lo bi sin de ve ya tu ris­tik bir bel de de Türk folk lo rü nün bir par ça sý ola rak, me se la Er zu rum Bar’ýn dan son ra ya pý lan se ma âyi ni usûlü ne uy gun ola rak icrâ edil miþ olur mu?

Di ye ce ðim þu ki, se ma bir iba det tir, bir mi raç týr. Do la yý sýy la bir il mi ha le tâbi dir. Se maý bir ‘þov’ ara cý ad de den le rin onu ne de re ce ye dü þür dük le ri nin an la þýl ma sý hu su sun da Hü se yin Top’un bu ese ri mü him bir boþ lu ðu dol dur­mak ta dýr. Bir baþ ka açý dan bu eser, ka buk la öz ara sýn da ki den ge nin ya ka lan­ma sý na imkân ver mek te dir. Unu tul ma ma lý dýr ki Hz. Mevlânâ araç de ðil amaç týr. Mevlânâ’ya gi den Mevlâ’ya ula þýr. Ruh la rý mý zýn çü rü me si ne mâni ola cak bu him me ti Hz. Mevlânâ’dan ni ye bek le mi ye lim? Se ven Mevlânâ ne den se vi len ol ma sýn? Bu özü bý ra kýp iþi ka buk ta tut mak Hz. Mevlânâ’nýn bi ze ba kan ru­hanî çeh re si ni gör me mek de mek tir. De mek olu yor ki Hü se yin Top bu ese ri ile Mevlânâsýz boþ Mev levî ka lýp la rý nýn dý þýn da öze se fer aç mýþ bir ruh âle mi ni di le ge ti rir ken, se ma ze ni ba le rin den, mut rýp he ye ti ni de bir saz ta ký mýn dan ayý ra bil­me nin in ce li ði ni gös ter mek te dir.

Bu fark lý lýk la rý ile Mev levî kül tü rü nü bil mek, onun Türk kül tü rü için de ki ye ri­ni, us ta la rý ný eser le ri ile ta ný mak bi zim me su li yet le ri miz cüm le sin den dir. Hiz met ede nin him me te ka vuþ ma sý, Hz. Mevlânâ pý na rýn dan ka na ka na iç me si bu gay­re tin mükâfa tý ola cak týr. Bu mükâfat tan sa de ce bu ese ri ya zan de ðil oku yan lar da na sip le ri ni ala cak lar dýr. Bu duy gu lar la ir fan ha ya tý mý za “Mev levî Usûl ve Âdâbý” gi bi gü zel bir eser ka zan dý ran bu sev gi li dos tu teb rik edi yo rum. Sö zün özü ne ge lin ce; Þeyh Ga lib’in de di ði gi bi biz de

‘Efen dim sin bu ci han da iti ba rým var sa sen den dir’ di yor ve baþ ke si yo ruz.

Prof. Ah med Gü ner Sa yar

ÖnSÖz

Bu var lýk âle min de mev cud olan her þey, ha ya ti ye ti ni gö rü nen ve ya gö rün­me yen bir ta kým ku ral lar içe ri sin de de vam et ti rir. Do ðum da, ha yat da, ölüm de ku ral lar la çer çe ve len miþ, ka yýt lan mýþ týr. Ýn san ol sun, hay van ol sun, bit ki ol sun he men her cin sin, ken di grup la rýn da ku ral la rý ve ya þa ma sis tem le ri ay ný dýr; þe­kil le ri ay ný, or gan la rý ay ný dýr ve ay ný yer de dir.

Bu bir yek ne sak lýk týr. Yek ne sak lýk, ha ya týn ana ku ra lý dýr. De ter mi nizm de de ni len bu küllî yek ne sak lýk ol ma say dý, müs bet ilim ler mey da na gel mez di. Zâten ilim de ni len þey, var lýk âle mi nin ve mev cud ya þan tý nýn ku ral la rýn dan, ana liz ve sen te zin den baþ ka bir þey de ðil dir. Ay ný se bep ler ay ný ne ti ce le ri do­ður ma say dý, su he men her yer de yüz de re ce de kay na ma say dý, de ðiþ mez il ke ve ku ral lar ol ma say dý ilim de ol maz dý. Bü tün bun lar, var lýk âle mi nin ve ya þa­nan hayâtýn þu ur lu bir sis tem le ve öz lü ku ral lar la, tek nok ta dan ya ra týl dý ðý ný ve yö ne til di ði ni gös ter mek te dir. Ha yat gi bi din de ku ral lar dan ve pren sip ler den ibâret tir. “Sün ne tul lah, âde tul lah” de ni len de ðiþ mez ku ral lar ka na lýn da akýp gi­den bu nizâmýn, bu hayâtýn de ðiþ mez ku ral la rý ol du ðu gi bi, in sa nýn mânevî ya pý sý na yön ve ren din le rin ve mis tik hayâtýn da vaz ge çil mez, “ol maz sa ol maz” pren sip le ri ve ku ral la rý var dýr. Mânevî ya pý mý zýn ana kay na ðý ve gýdâsý olan din­ler, ta ma miy le di sip lin dir ve bu di sip li ni mey da na ge ti ren de ku ral lar di zi si dir. Maddî ha yat tan mânevî ya pý sö kü lüp atý la ma ya ca ðý gi bi mânevî ha yat tan da din ve mis tik inanç sö kü lüp atý la maz.

Din, ilâhî emir ve ya sak la rý, ilâhî tav si ye le ri ih tivâ eden bir ku ral lar mec­mûasý, serâpâ di sip lin ip le riy le örül müþ, ilâhî bir sý ðý nak týr. Din, inanç sis te mi ile, na maz, oruç gi bi uy gu la ma la rý ile sa ka da sý, duâsý ile baþ tan ba þa ku ral lar ile örü lü ilâhî bir çer çe ve dir. Din le rin bün ye sin den de, an la yýþ ve yo rum nü ans la rý ile, bir ta kým yan yol lar doð muþ tur. Tevhîd yo lun da bu ana he de fe ki lit len miþ olan ve Al lah’a ulaþ mak tan baþ ka gâye si ol ma yan bu akým la ra Tarîkat de nir.

24 • Mevlevî Usûl ve Âdâbı

“Tarîk” Arap ça’da bir çe þit yol, özel yol, iz le nen yol, yön tem, mes lek de mek tir. Ço ðu lu, Tu ruk ge lir. Tarîkat le re de “tu ruk­ý aliy ye = yü ce yol lar” de nir. Bu yol­lar, din mer kez li ta sav vuf an la yý þý nýn yol la rý, in sa ný ya ra da ný na gö tü ren, ger çek mut lu lu ða ulaþ tý ran Ýlâhî fey zin ka nal la rý dýr.

Her dînin, ken di bün ye sin den bir ta kým tarîkat ler doð muþ tur. Bu, Ýslâmda böy le ol du ðu gi bi di ðer din ler de de böy le dir. Hat ta Hý ris ti yan lýk ta ki tarîkat ler, Ýslâmî tarîkat le ri iki ye üçe kat la ya cak ka dar çok tur ve çe þit li dir.

Di ðer yan dan din ler, mânevî ya pý nýn omur ga sý dýr, ana yo lu dur ve ana ya­sa sý dýr. Ana ya sa la rýn, uy gu la ma da, bir ta kým ka nun ve iç ti had lar la yo rum lan­ma sý gi bi mis tik hayâtýn ana kay nak la rý olan din ler de, kut sal lar da yi ne kut sal ki tap la rýn gös ter di ði is ti ka met te din ve ta sav vuf ulu la rýn ca yo rum lan mak ta, çi­çek le nip renk len mek te, ay rýn tý lar la be lir gin lik ka zan mak ta dýr. Dînin ku ral la rý na ya pý lan bu na kýþ ve süs le me ler, mânevî ha ya týn ren gi ve âhen gi olan tarîkat le ri do ður muþ tur. Her dînin ken di ne öz gü ku ral la rý ol du ðu gi bi, mis tik ha yat ta iz­le ne cek yol olan bu ku ral lar dan do ðan tarîkat le rin de do ðal ola rak ken di le ri ne has bir ta kým ku ral la rý ve uy gu la ma la rý ola cak týr. Ül ke miz de tek ke ler ka pa týl mýþ ol du ðu için, tarîkat ku ral la rý ný, ge le nek le ri ni, ya þa yan ku ral lar ola rak müþâhe de et mek ol duk ça zor laþ mýþ, hat ta imkânsýz hâle gel miþ tir. Tarîkat ler ara sýn da adý ge çen mev levîlik ise as lýn da bir tarîkat ol mak tan öte, bir kül tür, bir san’at, bir aþk ve mânevî neþ’e eko lü dür. Böy le ol du ðu için de mev levîlik âdetâ “ya sak” kap sa mý dý þýn da tu tul muþ, mev levî semâ’ý gü nü müz de de dev let erkâný nýn iz­le di ði bir san’at þâhe se ri ola rak il gi ye ve rað be te maz har ol muþ tur, ol mak ta dýr.

As lýn da yü ce Mevlânâ, ölüm süz eser le ri ni ve rir ken, soh bet ler de bu lu nup semâ eder ken hiç bir za man “Ben bir Mev levîlik tarîka ti ku ru yo rum” tar zýn da bir fik re ka pýl ma mýþ týr. O sâde ce ken di inan cý ný, aþ ký ný ve mis tik he ye ca ný ný do­ya do ya ya þa mýþ bir ulu eren dir.

Hz. Mevlânâ’dan son ra, o’nun nes lin den ge len ler, o’nun pe þin den gi den ler, o’nun yo lun da olan lar, bu bü yük mu ta sav vý fýn ya þan tý sý ný, fi kir le ri ni ve semâýný ör nek al mýþ lar, bun la rý ku ral la ra bað la yýp ku rum laþ týr mýþ lar dýr. Mev levîlik de böy le ce doð muþ tur.

Hz. Mevlânâ, aþ kýn dan ve inan cýn dan bir lav gi bi fýþ ký rýp ta þan coþ ku suy la ve bü tün ben li ðiy le, bað lý ol du ðu Ýslâmýn ku ral la rýn dan ödün ver me yip Al lah’ýn emir le ri ne sa dýk ka la rak, gön lün de kay na yan coþ ku su nu, aþ ký ný do lu do lu ya­þa mýþ ve ya þat mýþ yü ce bir Ýslâm dü þü nü rü, em sal siz bir din bil gi ni, kâ’bý na eri þil mez bir edip ve þâir dir.

Hz. Mevlânâ’dan son ra, o’nun fey ziy le ya þa yan, o’nun meþ’ale­ si ni ta þý yan asil nes li, baþ ta bü yük oð lu Sul tan Ve led ol mak üze re, ken di nes lin den ge len,

Mevlevî Usûl ve Âdâbı • 25

Mevlânâ’ya gö nül ve ren ni ce mev levî bü yük le ri ve mev levî mu hib le ri bu nur þelâle si ni ha vuz la mýþ lar, bir ta kým ku ral lar al tý na al mýþ lar, Mevlânâ mefkûre si ni zevâlsiz bir ge le nek ha li ne ge tir miþ ler; Mev levîle rin ya þan tý sý ný, tek ke ha ya tý ný, özel lik le de semâýný “Âdâb” de ni len bir ta kým ciddî ka yýt ve ku ral lar la çer çe ve­le miþ, yer li ye ri ne oturt muþ lar dýr.

As lýn da Ýlâhî men þe’li bü tün Hakk yol la rý nýn ku ral la rý az çok bir bi ri ne ben­zer. Tarîkat le rin müþ te rek olan bu ana ku ral la rý, on la rýn müþ te rek uy gu la ma la­rý dýr. An cak neþ’e fark lý lý ðýn dan kay nak la nan fark lý uy gu la ma lar ve bu uy gu la­ma la rýn tâbi’ ol du ðu fark lý ku ral lar da var dýr. Bun lar da, her tarîkat için ay rý bir özel li ði, ka rek te ris ti ði ve ken di ne öz gü fark lý uy gu la ma la rý do ðu rur.

Öte den be ri Mev levîli ðin âdâbý ve usul le ri ile il gi li bir ki tap ha zýr la ma mý ar zu la yan sa yý sýz is tek le kar þý laþ tým. Özel lik le Ba tý dün ya sýn dan ge len yo ðun ta­lep ler se be biy le, nihâyet yol bü yü ðü müz, Ma kam Çe lebîmi zin de is tek ve emir­le ri ile bu âdâb ki tap çý ðý ný ka le me al dým.

Mev levîli ðin âdâb ve erkâný ile il gi li Ah met Eflâkî De de’nin “Me na kýb’ül Ârifîn”i ile Sâkýp De de’nin “Sefîne”sin den, An ka ravî Ýs ma il Rusûhî De de’nin “Minhâc’ül Fu karâ”sýn dan ve özel lik le Rah met li Ab dül ba ki Göl pý nar lý ho ca nýn “Mev levî Âdâb ve Erkânı” ki ta býn dan baþ ka önem li bir kay nak mev cut de ðil­dir. Cid di ve dik kat li bir araþ týr ma cý olan Göl pý nar lý ho ca da, mezkûr ese ri ni bu bah si ge çen kay nak lar dan der le miþ tir.

Fakîr, bu nâçiz ese ri ha zýr lar ken Ab dül ba ki Göl pý nar lý’nýn söz ko nu su ki ta­bý ný kay nak ola rak al dým. Bu me yan da ken dim ce yap tý ðým ba zý dü zen le me ler­le, Þey him Mid hat Bahârî Bey tur’dan ve yol bü yük le rim den edin di ðim bil gi le ri esas ala rak ve gü nü müz de ki uy gu la ma nü ans la rý ný da öz ve özet ola rak göz önün de tut tum. Ne ti ce de bu nâçiz risâle yi yaz ma ya ça lýþ tým. Gay ret biz den, inâyet yü ce Al lah’tan, him met O’nun yü ce rasûlün den, yü ce Mevlânâ’dan ve bu nur yo lu nun ulu la rýn dan dýr. Bu ki ta bý ya zar ken de ek sik lik le ri min bi lin cin de ol du ðu mu ar ze de rim.

Fakîr, bun dan tak ri ben on yýl ön ce “Hz. Mevlânâ’nýn Mübârek Duâla rý” adýy la ya yýn lan mýþ olan Mev levî evrâd­ý þerîfe’si ni, rah met li Celâled din M. Bâkýr Çe lebî’nin em riy le ter ce me et miþ idim. Bu âdâb ki tap çý ðý ný da za ma ný­mýz da ki mev levîle rin ön de ri, yol bü yü ðü müz Fâruk Hem dem Çe lebî’nin is te ði ve em riy le ka le me al dým. Bun lar, bu fakîr için çok an lam lý te vec cüh ler ve çok gü zel te cellîler dir.

Bu duy gu ve dü þün ce le rin göl ge sin de, bu nâçiz ese ri mi, Çe lebî âile si nin Vâli de Sultâný Fat ma Güzîde Çe lebî An ne baþ ta ol mak üze re, onun ehl­i bey ti­ne, hâne hal ký na, kýy met li eþim Ay sel Top Ha ný me fen di ye ithâf edi yo rum.

26 • Mevlevî Usûl ve Âdâbı

Bu meyânda Hz. Mevlânâ’nýn bü tün eser le ri ni Türk çe ye çe vi re rek bu eþ­siz hazîne le ri kül tü rü mü ze ve ir fan hayâtý mý za ka zan dý ran Ab dül ba ki Göl pý nar lý Ho ca ile, mürþîdim, efen dim, se beb­i hidâye tim Mid hat Bahârî Bey tur Efen di Hz.’ni, bu fakîri elin den tu tup efen di me gö tü ren rah met li Re þid Sa rý ca’yý, mev­levîli ði ye ni den ihyâ eden mev levî ulu la rýn dan mûsikî ho cam Saa ded din He­per’i de bu ve si le ile ha yýr la ve rah met le an mak be nim için bir borç tur.

Not la rý mý zý dak ti lo et mek sûre tiy le eme ði ni esir ge me yen Avu kat Ha ti ce Öz­çe le bi ile bu ese rin ir fan ha ya tý mý za ka zan dý rýl ma sý hu su sun da des tek ve ren Prof. Dr. Ah med Gü ner Sa yar’a ve Doç. Dr. Emin Iþýk’a þük ran la rý mý su na rým. Mev levîlik ko nu sun da eser le rin den ya rar lan dý ðým sa yýn Meh med Ön der’e, sa­yýn Fev zi Ha lý cý’ya, Kon ya Mevlânâ Mü ze si Mü dü rü sa yýn Er do ðan Erol’a, Prof. Dr. Mus ta fa Tah ra lý’ya ve Er tuð rul Ýn ce ka ra’ya da bir vefâ bor cu ola rak, þük ran­la rý mý ar ze de rim.

Ön söz le il gi li bu sa týr la rý mý bað lar ken Hz. Mevlânâ’nýn 21. ku þak to ru nu, Ma kam Çe lebîsi mer hum Celâled din M. Bâkýr Çe le bi’ye yü ce Mevlâ’dan mað­fi ret di ler, mev levîle rin ba þý, say gý de ðer Fârûk Hem dem Çe lebî’ye ha yýr lý, sað lýk ve esen lik do lu bir ömür niyâz ey le rim.

25.03.2000, Bey ler be yi