1

Prof. dr Jelena Filipović

Beleške iz predmeta: Sociolingvistika

Zimski semestar 2008

Metode istraživanja u sociolingvistici, Dokument br. 2

Metode istraživanja u sociolingvistici

Zasluge prvih dijalektologa iz 19. i s poč. 20. veka

Dijalektologija, kao jedna od relativno tradicionalnih i dobro

utemeljenih filoloških/lingvističkih disciplina indirektno je uticala i na razvoj

sociolingvistike, prvenstveno u metodološkom smislu. Naime, dijalektologija

19. i prve polovine 20. veka u direktnoj je sprezi sa istorijskom lingvistikom,

odnosno razvija se kao njen metodološki aparatus koji obezbeđuje dovoljno

obimne baze podataka na osnovu kojih bi se mogla razumeti i objasniti

jezička promena. Dijahroni lingvistički procesi (jezička varijabilnost u

vremenu i jezičke promene kao njen prvenstveni rezultat), dugo vremena bili

su jedan od fokusa filološke odnosno lingvističke nauke uopšte. Ključna reč u

prethodnoj rečenici je varijabilnost, jer je to u značajnom kontrastu sa

nekim veoma uticajnim shvatanjima i tumačenjima jezika kao stabilnog,

invarijabilnog sistema.

Istorijska perspektiva u lingvističkim istraživanjima bila je dominantna

od sredine 19. veka. Interesovanje filologa i lingvista za evoluciju jezika kroz

identifikaciju genetskih odnosa među jezicima i definisanje jezičkih familija,

koje se prvenstveno obavljalo kroz procese interne i komparativne

2

rekonstrukcije, dva osnovna metodološka postupka unutar istorijske

lingvistike, ubrzo se pretvorilo u osnovnu istraživačku paradigmu i

epistemološki pristup koji je značajno obeležio potonja lingvistička

istraživanja i njihove metodološke postupke.

Kako bismo jasnije sagledali ovu tvrdnju, pozabavićemo se ukratko

istorijom lingvističke nauke uopšte. Prema Sosirovim rečima (de Saussure,

2003), istorija pred-lingvističkih interesovanja za jezičke fenomene može se

jasno sagledati kroz tri različite faze:

1. gramatička analiza (od antičke Grčke naovamo), koja se pre svega

usmerava na pitanje jezičke norme i definisanja sistema logičkih pravila, bez

ikakvog lingvističko-filozofskog utemeljenja;

2. filološki pokret (s početka 19. veka) koji se bavi pitanjima kritičke

analize tekstova, koji takođe nema lingvističko utemeljenje, iako samim

pomeranjem od preskriptivne gramatike otvara značajna pitanja za budući

razvoj lingvističke nauke; i, konačno,

3. period komparativističkih analiza jezika koji vodi ka formulaciji

značajnih pitanja u vezi sa utvrđenjim činjeničnim stanjem (odnosno, sa

potvrđivanjem ideje o genetskoj povezanosti i sličnosti različitih jezika), ali

na koje istraživači još uvek nemaju prave odgovore (jer još uvek previše

pažnje posvećuju pisanom tekstu, sledeći metodološke postupke filologije, i

ne uviđaju jasnu razliku između lingvističkih i filoloških činjenica (odnosno ne

uviđaju značaj govornog jezika i jezičkih formi u spontanom diskursu).

U periodu razvoja ove treće, komparativističke, faze analize jezika,

dijalektologija zauzima značajno mesto kao naučna disciplina i metodološki

postupak koja se bavi izučavanjem jezičke varijabilnosti, odnosno dijalekata.

3

Dijalekti se definišu kao lingvistički varijeteti koji imaju svoje specifičnosti

na svim nivoima lingvističke strukture: fonetsko/fonološkom, morfološkom,

leksičkom, semantičkom, sintaktičkom, diskurzivnom, socio-pragmatičkom,

itd. Njihova lingvistička forma i struktura određuje se kroz identifikaciju

grupa strukturalnih elemenata (grupa izoglosa) i njihove geografske, odnosno

regionalne distribucije (dijatopijska dimenzija), uzimajući u obzir pri tome i

njihovu dijahronijsku (vremensku) dimenziju, odnosno istorijski razvoj. U 19.

veku dijalektologija postaje jedno od centralnih metoda filologa za

izstraživanje i analizu dijahronijskog razvoja indo-evropskih jezika. Živi, pre

svega arhaični, dijalekti postaju nezamenjiv resurs koji ne mogu obezbediti

filološke analize očuvanih pisanih tekstova, pre svega na fonetsko/fonološkom

i leksičkom nivou. U tom smislu, tradicionalna dijalektologija razvija veoma

precizan metodološki aparatus, baziran na ekstenzivnim upitnicima u kojima

se pretpostavljene forme proveravaju veoma često direktnim pitanjima koji

zahtevaju odgovore zatvorenog tipa, uz jasno izdiferencirane kriterijume za

odabir informanata: stariji, neobrazovani muškarci iz ruralnih područja, za

koje se pretpostavljalo da predstavljaju „čuvare lingvističkih ogništa“ svojih

govornih zajednica. Ovakva dijalektološka istraživanja mogu se nazvati

deskriptivnim, jer ona ne teže onome što postaje osnovni cilj potonjih

lingvističkih istraživanja a to je sistemsko objašnjenje funkcionisanja

lingvističkih znakova1. U decenijama koje slede, ogromne baze podataka sa

terena koje su iznedrili dijalektolozi strukturalne orijentacije upotrebljavaju

se kako bi se objasnila sinhrona struktura dijalekata, ali uvođenje, širenje i

prihvatanje jezičkih promena u datoj govornoj zajednici. U svakom slučaju,

1 Odnosno onoga što se u transformativno-generativnoj lingvisitci naziva eksplanatornom adekvatnošću (engl. explanatory adecuacy)

4

dijalektologija predstavlja prvi pomak od filološkog metoda (istraživanja i

analize pisanih tekstova, pre svega tekstova lepe književnosti, kao načina za

sticanje znanja o jeziku) ili introspektivnog metoda, u kome se odnos

istraživač - baza podataka - gramatika (shvaćena kao objašnjenje strukture

lingvističkog sistema) uspostavlja se na osnovu posmatranja sopstvenog

jezičkog ponašanja i intuicije, modela koji predstavlja pivotalnu tačku čitave

savremene lingvistike od Sosira naovamo. Dijalektologija uvodi koncept

istraživanja na terenu, interesovanja za živi govor običnih ljudi i time ona

predstavlja jednu od preteča savremene sociolingvistike.

Potrebno je na ovom mestu podvući i vezu između sociolingvistike i

istorijske lingvistike. Sociolingvistika prepoznaje činjenicu da se jezik se ne

može posmatrati u socijalnom vakuumu, te se osvrće i na osnovne postulate

istorijske lingvistike: sve jezičke promene moraju se tumačiti uz uključenje

razmatranje socijalnih faktora. U svim slučajevima, princip promene je isti,

samo su njeni neposredni izvori različiti u interno i eksterno uslovljenim

jezičkim promenama. Zapravo, svaka lingvistička promena započinje kao

jedna od brojnih varijacija u jeziku (individualna ili grupna), ali samo neke od

njih se ustale zahvaljujući internim potrebama lingvističkog sistema ili

određenim socijalnim uslovima (stavovima, ideologijama i sl.) govorne

zajednice. I samo te usvojene, prihvaćene inovacije mogu se smatrati

jezičkim promenama. Inovacija može čak imati i fiziološku (artikulacionu)

bazu, ali je njeno usvajanje, modifikacija i interiorizacija u samom sistemu

mentalni čin koji zavisi od kulturnih, estetskih, vrednosnih ili funkcionalnih

faktora operativnih među govornicima datog varijeteta.

5

Varijacionistička (kvantitativna) sociolingvistika

Varijacionistička sociolingvistika, kao što smo već pomenuli,

prvenstveno se javlja u direktnoj korelaciji sa istorijskom lingvistikom, sa

ciljem da ponudi objašnjenja svih jezičkih promena (objašnjenja koja su do

tada izmicala istorijskoj lingvistici):

„(...) krajnji cilj sociolingvističkih istraživanja je da razreši pitanja od

lingvističkog značaja, na primer, kako se jezici menjaju (...)2 ((Feagin) Figin,

2005: 20)

Tako se varijacionistička sociolingvistika bavi se uspostavljanjem

korelacija između jezičke i društvene varijacije kako bi iznedrila jedinstvenu

teoriju koja bi objasnila širenje i utvrđivanje jezičke promene u sistemu.

Vajnrajh, Labov, Hercog (Weinreich, Labov & Herzog) (1968: 102) jasno

definišu ovaj problem:

„Zašto se promene određenog strukturalnog obeležja dogode u

određenom jeziku u određeno vreme, ali ne i u drugim jezicima koji poseduju

isto obeležje, ili u istom jeziku ali u nekom drugom trenutku?“3

Varijacionistička sociolingvistika uvodi i novi metodološki pristup u

lingvistička istraživanja. To je kvantitativni pristup analizi baza podataka, što

znači da se varijacionistička sociolingvistika oslanja na statističke metode i

2 „(...) the ultimate goal of sociolinguistic research is to resolve questions of linguistic importance, such as how language change comes about (...)“ (prev. J. F.) 3 „Why do changes in a structural feature take place in a particular language at a given time, but not in other languages with the same feature, or in the same language at other times?” (prev. J. F.)

6

velike uzorke u svojim analizama. Kao što je već navedeno u prethodnom

predavanju, Labov (1966) uvodi princip slučajnog uzorka kako bi dobio jasniji

pregled čitavog dijalekta/varijeteta (u njegovom slučaju, jer se on zanima za

varijaciju uslovljenu socijalnim faktorima, radi se o analizi velikog broja

idiolekata koji čine odredjene socijalne dijalekte) u okviru jedne jezičke

zajednice. Drugim rečima, za razliku od tradicionalne dijalektologije,

varijacionistička sociolingvistika, i dalje polazeći od lingvističkih promenljivih

(identifikovanih na osnovu introspektivne metode) ulazi u istraživanje na

terenu koje pretpostavlja da svaki član govorne zajednice mora imati

podjednako pravo da postane učesnik u ispitivanju (otud princip slučajnog

uzorka). Labov (1972) takođe govori i o problemima pri opservaciji

informanata, odnosno učesnika u sociolingvističkim istraživanjima i o

posmatračkom paradoksu (engl. observer’s paradox). Radi se o veoma

problematičnom metodološkom, proceduralnom, postulatu prema kome je

osnovni princip ovakvog sociolingvističkog istraživanja da istraživači

posmatraju učesnike u komunikaciji i u upotrebi jezika bez da su oni toga

svesni. Prema Figinu (2005), svako pitanje sociolingvističkog metoda, bez

obzira da li se radi o intervjuu, etnografskom istraživanju, upitnicima, i sl.

mora se usmeravati na rešavanje ovog paradoksa.

Kada je iniciajlni sociolingvistički metodološki postulat slučajnog uzorka

u pitanju, kritičari su davno postavili pitanje njegove reprezentativnosti:

često je teško odrediti granice govorne zajednice, identifikovati njene

pripadnike i odvojiti ih od onih koji to nisu i veoma često je istraživač jedini

filter, a on ili ona o tome odlučuju na osnovu sopstvene intuicije ili prethodnih

znanja o socio-etničko-rasno-rodnoj strukturi date govorne zajednice.

7

Takođe se postavlja pitanje obima slučajnog uzorka koji treba da

uključi sve reprezentativne govornike i sve njihove reprezentativne «vrste

jezika». Lingvističke promenljive koje uvodi Labov (1963, 1966) su

lingvistički parametri (segmetalni i suprasegmentalni) koji variraju u skladu

sa socijalnim parametrima (starosno doba, pol4, obrazovanje, društvena klasa,

etnicitet) i stilskim parametrima (formalni, neformalni govor). Lingvistički

parametri mogu biti fonološki, morfološki, leksički, sintaksički, itd. U

varijacionističkoj sociolingvistici najčešće izučavani su fonološki i morfološki

parametri.

Nešto određeniji princip odabira ispitanika predstavlja princip odabira

uzorka prema znanju i potrebama istraživača (engl. judgement sampling)

prema kome se ispitanici odabiraju u skladu sa unapred predviđenim

socijalnim promenljivima (na primer, prema mestu rođenja, uzrastu, nivou

obrazovanja, itd.) i to tako da svaka socijalna promenljiva bude zastupljena

sa podjednakim brojem govornika.

Kada je u pitanju obim uzorka, bez obzira da li se radi o slučajnom

uzorku ili o uzorku prema definisanom prema potrebama istraživača, većina

autora se slaže da što je veći, to bolje. Najčešće se radi o desetinama ili čak

stotinama lingvističkih parametara koje se beleže za svakog ispitanika kako

bi se dobilo dovoljno materijala za kvantitativnu lingvističku analizu.

Kvantitativna analiza u svom bazičnom obliku u sociolingvistici podrazumeva

da se lingvistički parametri koreliraju sa socijalnima kako bi se identifikovao

socijalni kontekst u kojima se oni pojavljuju. Na primer, ukoliko za primer

4 U prvim sociolingvističkim istraživanjima pol se pojavljuje kao binarna kategorija (muški i ženski), invarijabilna je i isključivo biološki usmerena. Drugim rečima, rod, kao psiho-socijalno-kulturološka kategorija koja varira u vremenu i prostoru, i koja zavisi od potrebe i namere pojedinca da svoj identitet odredi na različite načine (ne uvek u skladu saa biološkim polom) nije se uzimao u obzir..

8

uzmemo prisustvo glasa (ε), otvorenog prednjeg vokala srednjeg reda u

naglašenim slogovima u srpskom varijetetu mladih u urbanim sredinama,

Beogradu i Novom Sadu, možemo poći od sledeće tabele:

Lingv. varijabla

Druš. varijable

(ε)

(e)

10-25 16-25 26-35

Uzrast

Preko 35

M Pol Ž

formalni Stil neformalni

Mesto rođenja

Popunjavanjem svih rubrika u tabeli za svakog od učesnika u

istraživanju došli bismo prvo do reprezentativne baze podataka u kojoj bi

našle samo osobe koje zadovoljavaju ulazne kriterijume za učešće u ovoj

studiji, a potom bismo uz primenu statističkih metoda mogli da utvrdimo

relevantnost pretpostavljenih socijalnih parametara (na primer, radi se

uzrasnoj grupi od 16 do 35 godina, oba pola, u neformalnom stilu govora).5

U okviru varijacionističke kvantitativne sociolingvistike, koriste se

sledeći oblici rada na terenu:

5 Ovaj primer navodim na osnovu sopstvenih empirijskih opservacija, kao veoma pojednostavljenu ilustraciju kvantitativnog istraživanja. Gore navedena tabela i njena interpretacija ne baziraju se ni na kakvoj sprovedenoj sociolingvističkoj studiji.

9

Liste reči/čitanje određenih odlomaka teksta (samo u najstarijim

istraživanjima, na primer, Labov 1966, sa ciljem da se istraže fonološke

promenljive)

Brza, anonimna anketa (na primer, Labovljeva studija o izgovoru glasa

prekonsonatskog i postvokalnog „r“ u govoru Njujorčana različitih društvenih

klasa, pri kome je pitanje na koje je moguće bilo dobiti samo jedan odgovor

„Gde se nalazi odeljenje ženskih cipela“, koje je u njujorškim robnim kućama

60-ih godina prošlog veka bilo uvek na 4. spratu (engl. fourth floor) bilo

postavljano nasumično odabranim prolaznicima u različitim delovima grada, a

opservacije o odgovorima beležili su istraživači).

Telefonske ankete (u skladu sa principom slučajnog uzorka)

Sociolingvistički intervju (jedan-na-jedan, pri čemu do izražaja

značajno dolazi problem posmatračevog paradoksa, jer tada interakcija

nikako ne može biti potpuno spontana i bez obraćanja pažnje na jezičke

forme koje se u toku intervjua koriste)6.

Društvene mreže7 (engl. social networks)

Koncept društvene mreže u varijacionističkoj sociolingvistici preuzet je

iz istraživanja iz socijalne antropologije tokom 70-ih godina 20. veka (v.

(Milroy) Milroj: 2005). Svi gore navedeni istraživački postupci (liste reči,

ankete, sociolingvistički intervjui) polaze od pojedinca kao predstavnika

6 Ističem da Labov veliki deo svojih istraživanja posvećuje analizi narativnih formi i usvajanju čitanja; u isto vreme, tokom poslednjih decenija Labov svakako prepoznaje značaj etnografskog istraživanja lingvističke varijacije (kontekstualizacija, entekstualizacija, etc.) 7 Poslednjih godina u komunikologiji ovaj termin se odnosi na velike virtualne mreže preko kojih i zahvaljujući kojima veliki broj pojedinaca na globalnom nivou uspostavlja složene mreže društvenih kontakata (na primer, Facebook).

10

određene grupacije. Koncept društvene mreže, nasuprot tome, polazi od

pretpostavke da svaki pojedinac stvara ličnu zajednicu kroz mrežu odnosa sa

ostalim, njemu bitnim pojedincima iz date govore zajednice, u cilju snalaženja

u svakodnevnim životnim situacijama. Tako društvena mreža predstavlja

smislenu konstrukciju koja svakome od nas pomaže da funkcionišemo u svetu

koji nas okružuje. U najširem smislu, društvena mreža može se sagledati kao

neograničena mreža odnosa koja povezuje sve pojedince unutar društva i

unutar koje se različiti društveni interesi pojedinaca i grupa preklapaju,

sudaraju, služe za identifikaciju ili suprotstavaljanje, itd. Tako shvaćen, ovaj

pojam se može lako povezati isa makro-sociolingvistikom koja sagledava šire

kontekste upotrebe jezika i njegovog značenja u životu jedne

sociolingvističke zajednice. Sa stanovišta istraživačkog postupka, metodom

analize društvene mreže istražuje se unutrašnja dinamika društvene grupe

koja uslovaljava i jezičku upotrebu. Tako se istraživanje vrši u grupi (uzorci

jezika se dobijaju od više govornika koji su u medjusobnoj interakciji, a ne u

interakciji sa istraživačem, te je tako dobijeni diskurs autentičniji i na

određeni način oslobođen problema posmatračevog paradoksa: istraživač

mora biti član grupe ili do autentične upotrebe jezika doći uz pomoć

obučenog predstavnika date govorne i društvene mreže). Ovakva vrsta

istraživanja u varijacionističkog sociolingvistici najčešće se koristila kako bi

se objasnio opstanak određenih lingvističkih varijeteta u višejezičnim

zajednicama (gde manjinski jezici trpe pritisak društveno, ekonomski i

političkih jačih i uticajnijih većinskih jezika, ali zbog značaja koji imaju za

zajednicu, odnosno društvenu mrežu, odolevaju i ne nestaju), odnosno u

istraživanjima nestandardnih varijeteta koji imaju značajajan kontra-prestiž

11

(to jest, koji opstaju upravo zbog socio-kulturne vrednosti koji nose unutar

date društvene mreže kao simbol pripadnosti i identiteta, na primer, afro-

američki engleski u SAD).

Kvalitativna sociolingvistička istraživanja

Varijacionistički analitički empirijski model baziran isključivo na

kvantitativnoj statističkoj analizi instistira na jasno izdiferenciranim

socijalnim promenljivima (društvena klasa, pol ekonomski status, itd.), bez

ulaženja u neke druge antropo-sociološke aspekte interakcije jezika i društva

(identiteti, ideologije, kulturni modeli, i sl.) koji ostaju u sferi domena makro-

sociolingvistike i njoj srodnih disciplina: antropološke i kognitivne lingvistike,

sociologije kulture, antropologije, primenjene lingvistike, teorije jezičke

politike i planiranja, da navedemo samo neke.

Kvalitativno istraživanje u sociolingvistici (kao i u ostalim

humanističkim i društvenim disciplinama) svoje utemeljenje nalazi prevashodo

u ethografskoj metodologiji, i razvija se u direktnom kontaktu sa

metodologijom antropologije, antropološke lingvistike, etnolingvistike, itd. U

tom smislu, kao što je već više puta do sada naglašeno, savremena istraživanja

interakcije između jezika i društva (istraživanja njihovih međusobnih odnosa

i uticaja) često se i obavljaju u okrilju interdisciplinarnih paradigmi koji

uključuju aspekte lingvisitičke antropologije (odnosno antropološke

lingvistike), analize diskursa, pragmatike, psiholingvistike, kognitivne

lingvistike, itd. (v. Hajmz, 2000). U istom članku Hamjz, međutim, ističe da

je nepotrebno i nerealno očekivati da dođe do potpunog metodološkog i

teorisjkog fuzionisanja između naučnih disciplina kao što je, na primer,

12

antropologija, koja ima značajnu akademsku tradiciju i koja se i dalje

najčešće određuje u okvirima određene kulturne zajednice ili dela sveta, ili u

okviru određenog institucionalnog konteksta: obrazovanja, zdravstva,

pravnog sistema, itd, i sociolingvistike. Sociolingvsitika, nasuprot

ograničenjima drugih srodnih akademskih disciplina (na primer, pragmatika:

jezičke funkcije, kognitivna lingvistika: značenje u jeziku u kontekstu

kulturnih modela koji nam omogućavaju da razumemo svet oko nas, itd.),

prema Hamjzu mora i treba da insistira na identifikaciji, analizi i objašnjenju

svih lingvističkih karakteristika koje učestuju u formiranju svih aspekata

društvenog života.

Kao ključni istraživački postupak koji se u ovako orijentisanim

sociolingvističkim analizama pojavljuje je postupak kvalitativne analize.

Kvalitativna analiza zapravo predstavlja niz metodoloških postupaka koji se

kreću od analiza društvenih mreža, preko analize konverzacije i analize

diskursa, do studije slučaja i etnografije. Kvalitativna istraživanja su uvek

intrepretativnog tipa, odnosno podrazumevaju da opis datog fenomena, a

samim tim i njegova analiza i objašnjenje direktno zavisi od epistemološke

orijentacije, kulturnih modela, stavova i strateških ciljeva istraživača, koji,

opet, sa svoje strane, teže da prepoznaju i adekvatno interpretiraju

istraživani fenomen (u slučaju sociolingvistike, to je jezičko ponašanje,

njegovi uzroci i posledice u različitim društvenim kontekstima, različitim

govornim zajednicama, različitim političkim entitetima, itd.) uvek uzimajući u

obzir kulturne modele stavove i mišljenja svojih ispitanika (v., na primer,

(Denzin and Lincoln) Denzin i Linkoln 2000:3). Drugim rečima, kvalitativno

istraživanje je uvek pokušaj da se razumeju lične priče učesnika u

13

istraživanju i načini na koji se one prepliću ( (Glesne & Peshkin ) Glezne i

Peškin, 1992). Baze podataka koje nastaju na osnovu kvalitativnih istraživanja

bogate su opisima ljudi, mesta, razgovora, konteksta, itd. i ne mogu se lako

obraditi statističkim metodama. Istraživači u ovoj vrsti istraživanja teže da

da razumeju ponašanje svojih subjekata preuzimajući njihov način shvatanja

sveta i dogadjaja, verujući da „svako od nas ima priliku da iskustva

interpretira na više načina u procesu interakcije sa drugima, i da je stvarnost

sazdana upravo iz tih proizvedenih značenja. Stvarnost je, dakle, „društveno

konstruisana“8 (Bogdan & Biklen, 1992). Kvalitativna analiza je često

induktivnog tipa jer u okviru nje istraživači svoje teorije često formulišu i

reformulišu tokom samog rada na terenu na osnovu dobijenih podataka i

njihove interpretacije (engl. grounded theory).

Pristup govornoj zajednici u kvalitativnom istraživanju često je

omogućen zahvaljujući intervenciji “čuvara kapije” (engl. gate keeper),

odnosno osobe koja istraživačaomogućava preporučuje njenim članovima.

Ključni informant (engl. key informant) je osoba koja zna detalje društvene

mreže i može istraživaču da pruži korisne informacije o dinamici međusobnih

odnosa članova zajednice. Čuvar kapije i ključni informant najčešće nisu ista

osoba, mada je i to moguće. Izveštaji sa detaljnim opisima učesnika i

društvenog konteksta u kome se kvalitativno istraživanje obavlja (engl. rich-

thick description) predstavljaju jedan od kamelja temeljca ove metodologije.

Za razliku od kvantitativnih metoda u kojima istraživači teže da svoje

zaključke generalizuju, odnosno da ih primene na srodne fenomene koji nisu

ušli u okvir njihovih istraživanja, kvalitativne studije, zahvaljujući detaljnim 8 "multiple ways of interpreting experiences are available to each of us through interacting with others, and that it is the meaning of our experiences that constitutes reality. Reality, consequently, is 'socially constructed'" (prev. J. F.)

14

izveštajima svojih autora, čitaocima ostavljaju prostor da odluče da li se

njihovi zaključci odnose i na njihove konkretne situacije ili fenomene koji ih

zanimaju. Kvalitativna istraživanja ne bave se validinošću ili pouzdanošću

svojih baza podataka na način na koja to čine kvantitativna istraživanja koja

uključuju statističku analizu. Osnovno pitanje u ovoj vrsti studija je pitanje

verodostojnosti podataka i na osnovu njih donesenih zaključaka.

Kako bi se kriterijum verodostojnosti zadovoljio, tehnike istraživanja,

procedure i postupci koji se primenjuju u kvalitativnom istraživanju moraju

biti jasno definisani i transparentni (v. na primer, ((Halliday) Halidej, 2004).

Zbog toga, svako kvalitetno i pouzdano kvalitativno istraživanje podrazumeva

produženo prisustvo istraživača u datoj govornoj zajednici (što im omogućava

da budu prihvaćeni od strane članova zajednice, da sakupe podatke, provere

validnost svojih pretpostavki, modifikuju ih na osnovu još podataka, itd. (v.

Jovanović, 2008). Produženo bivstvovanje unutar zajednice takođe pruža

mogućnost primene različitih istraživačkih tehnika (intervjua, snimaka

spontanog diskursa u kome učestvuje više članova date zajednice, anketa,

opservacije i impresije samih istraživača, itd.). Poklapanje rezultata

dobijenih upotrebom razlilčitih tehika obezbeđuje veću verodostojnost

istraživačkih zaključaka.

“Posledice” sociolingvističkih istraživanja

Kvalitativna analiza u sociolingvistici (i društvenim i humanističkim

naukama uopšte) direktno korelira sa jednim novim epistemološkim pristupom

naučnim istraživanjima i interpretaciji njihovih rezultata. Drugim rečima,

kvalitativna analiza, kakvu sam opisala u prethodnim paragrafima veoma je

15

bliska jednom postmodernističkom pristupu naučnoj teoriji i metodologiji

koji ima eksplicitnu interpretativnu dimenziju, praćenu naučnim skepticizmom

i preispitivanjem tradicionalnih pozitivističkih epistemoloških orijentacija

Zapadnog sveta; dakle jednoj specifičnoj politici znanja i naučnih

istraživanja uopšte koja se bavi preispitivanjem svih tradicionalno

prepoznatih apsolutnih kategorija i pojmova. U slučaju sociolingvistike, tu pre

svega mislim na socijalne promenljive kao što su pol, rod, klasa, rasa,

etnicitet, identitet, jezik, moć, politika i planiranje i sl. (v. Penikuk

(Pennycook), 2006). Ovakvo viđenje nauke udaljava se od pozitivizma naučnog

pristupa u prirodnim i tehničkim naukama koji se vekovima direktno

preslikavao u društvene i humanističke discipline. Evo kako Ferklo

(Fairclough, 2001) opisuje fokus varijacionističke sociolingvistike:

“(...) Sociolingvistika je pod značajnim uticajem „pozitivističkih“ koncepcija u

društvenim naukama. Sociolingvistička varijacija unutar određenog društva

sagledava se u smislu grupe činjenica koje treba sagledati i opisatu uz

upotrebu metoda analognim onima koji se koriste u prirodnim naukama.

Sociolingvistika je jaka u odgovorima na pitanja koja se odnose na

identifikaciju jezičkih činjenica, ali slaba u iznalaženju odgovora zašto su te

činjenice takve kakve jesu i kako se društveni odnosi moći ogledaju u razvoju

tih lingvističkih činjenica: kakvo je poreklo i razvoj datog sociolingvističkog

poretka? Na koji način se on održava? I kako bi se on mogao promeniti u

korist onih koji su datim poretkom ugroženi“9 (Ferklo,2001: 6).

9 „(...) sociolinguistics is heavily influenced by the ’positivist’ conception of social science: sociolinguistic variation in a particular society tends to be seen in forms of sets of facts to be observed and described using methods analogous to those of natural science.

16

Nasuprot gore navedenom, nova sociolingvistika, iznedrena iz makro-

sociolingvistike i srodnih disciplina, ruku pod ruku sa kritičkom socijalnom

teorijom, teži da se kritički odredi prema društvenom ustrojstvu koje se

formira, utemeljuje i transgeneracijski prenosi ili menja uz i kroz upotrebu

jezika. Razumevanje društvenog konteksta, društvenih odnosa moći,

ravnopravnosti ili hegemonije i njihove korelacije sa jezičkim formama,

odnosno sa diskursom i interakcijom, potrebno je kako bi se sagledali i

objasnili određeni makro-sociolingvisički odnosi i procesi čiji su nosioci

predstavnici određene govorne zajednice. Uz objašnjenja, ta nova kritička

sociolingvistika teži da ponudi i mogućnost promene, odnosno teži da ukaže na

bolna mesta u društvenim odnosima koja se očuvavaju i održavaju kroz

određenu jezičku praksu. Pitanja društvene moći, prevazilaženja društvenih i

kulturnih razlika i domaniacije, kao i težnje da se iznađu nove društvene i

kulturne norme (koje prate odgovarajuće jezičke forme) u cilju definisanja

novih, alternativnih projekcija ličnog i grupnog identiteta moguće su teme

ovakve vrste sociolingvističih razmatranja.

Kres (Kress, (2001)): navodi da se mogu identifikovati tri različita

perioda u interpretaciji socijalnih faktora u sociolingvistici (od Sosira do

kritičke sociolingvistike). Naime, nakon perioda čomskijanskog

strukturalizma i kognitivizma u psihologiji, koji preuzimaju određene

aspekte Sosirovog viđenja jezika (podelu na langue i parole), i usredsređuju

Sociolinguistics is strong on ‘what’ questions (what are the facts of variation?), but weak on ‘why’ and ‘how’ questions (why are the facts as they are?; how – in terms of the development of social relationships of power – was the existing sociolinguistic order brought into being?; how is it sustained?; and how might it be changed to the advantage of those hwo are dominated by it?” (prev. J. F.)

17

se na jezik, kompetenciju i dubinsku strukturu, smatrajući da je

kompetencija vlasništvo svesti i mozga svih ljudskih bića (engl. mind), te da je

performansa jednostavno devijacija i nebitna, odnosno nerazgovetna buka

(engl. mere noise), usledila je reakcija u vidu sociolingvističkih istraživanja.

Kroz tu reakciju se zapravo postavlja pitanje varijacije i značenja prema

kontekstu, odnosno pitanje analize socijalnih aspekata lingvističkih formi i

njiihove upotrebe. U tako viđenom razvoju sociolingvistike, koji je ovde već

više puta detaljno razmatran, Kres sagledava tri pristupa u sociolingvističkim

istraživanjima.

1. Korelacioni pristup, koji uspostavlja korelaciju između lingvističkih

formi i socijalnih faktora/konteksta, i prepoznaje činjenicu da govornici

poseduju znanja izvan domena gramatičko-strukturalne kompetencije (na

primer, Hajmzovo uvođenje pojma komunikativna kompetencija). Međutim, u

okviru ovog pristupa, koji se može poistovetiti sa periodom razvoja

varijacionističke sociolingvistike, jezik se i dalje tretira kao autonoman

sistem na koji pojedinci ne mogu da utiču, uz otvorenu težnju da se jezički

fenomeni objasne apsolutističkim, pozitivističkim i često apstraktnim

pravilima sličnim onima koja se formulišu u okviru tradicionalne

transformaciono-generativne lingvistike.

2, Pristup izbora. Sa razvojem funkcionalne gramatike (koja se

najčešće povezuje sa imenom M. Halideja (Halliday), jezički sistem se

saledava kao resurs značenja baziran na jezičkim funkcijama (na primer,

ideaciona funkcija, interpersonalna funkcija, tekstualna funkcija, itd.). U

ovakvoj interpretaciji interakcije između jezika i njegovih govornika,

18

govornik bira između opcija unutar funkcija, odnosno u skladu sa značenjem

planirane poruke odlučuje na koji će deo fonološke ili sintaksičke strukture

staviti akcenat (na primer, na agensa ili na rezultat, na pacijensa ili na proces

akcije (aktiv vs. pasiv; tema, rema, i sl.). Dakle, govornik je aktivan u odabiru

funkcija i opcija koje su mu na raspolaganju u okviru socijalnog aparatusa

kojim barata.

3. Kritički pristup svaku delatnost govornika smatra uslovljenom

njihovim procenama socijalne situacije. Analiza diskursa/teksta koji oni

proizvode unutar svojih društvenih zajednica, istraživačima može razotkriti

psiho-socio-kulturološke razloge za izbore koje čine. A kada se razumeju

lingvistički izbori, onda je lako razotkriti i razumeti i socijalne faktore koji

su ih prouzrokovali. Pojam DRUŠTVENE MOĆI koja je u osnovi svih

društvenih i komunikativnih interakcija stavlja se u fokus kritičkog pristupa.

U tom smislu društveni znak postaje i lingvistički znak koji se formira u

skladu sa interesima govornika (epistemološkim, strateškim, društveno-

istorijskim interesima u širem smislu, itd.): govornici u svakom trenutku

kreiraju značenja, transformišu kulturno-lingvističke resurse koji im stoje

na raspolaganju, ali uvek u skladu sa poimanjem odnosa moći u datoj

interakciji i širem društvenom kontekstu. Kritička sociolingvistika, prema

Kresu (2001), treba da se, dakle, bavi razotkrivanjem delatnosti i interesa

govornika/pripadnika društvenih zajednica kao tvoraca značenja uz svesno

prepoznavanje istorije i snage jezičkih resursa i njihovog uticaja na

stvaranje značenja. Ovako viđena kritička sociolingvistika značajno se

približava kritičkoj analizi diksursa čiji osnovni cilj postaje i zajednički

imenitelj ove dve naučne discipline: kritička analiza diskursa teži da

19

„istraži društvenu interakciju tako što se usmerava na njene

lingvističke elemente, ali u isto vreme teži da ukaže na najčešće skrivene

determinante u sistemu društvenih odnosa, kao i skrivene efekte koje oni

mogu imati na sistem.“10 (Ferklo, 2001: 4)

Drugim rečima, kritička sociolingvistika, baš kao i kritička analiza

diskursa bavi se analizom jezika/govora/teksta/diskursa u (re)produkciji

odnosa moći, hegemonije i dominacije određene pod-grupe unutar šire

društvene zajednice nad predstavnicima drugih pod-grupa, sa ciljem da kroz

identifikaciju jezičkih fenomena koji doprinose društvenoj nejednakosti

utiče na njeno iskorenjivanje. (v. Van Dijk, 1993).

U našoj zemlji, Ranko Bugarski još 1986. godine baveći se analizom

ciljeva sociolingvistike u svetlu tadašnjih epistemoloških orijentacija,

postulira mogući razvoj jedne društveno angažovane sociolingvistike:

„(...) što se same sociolingvistike tiče, ona je danas kadra da ponudi svoj

autentičan prilog ne samo daljem razvoju lingvistike nego, posredno, i boljem

razumevanju praktičnih društvenih problema u domenima višejezičnosti,

jezičke standardizacije i jezičke kulture, obrazovanja u celini i nastave

jezika posebno, i mnogim drugim, a time – smemo li da budemo toliki

optimisti? – i unapređivanju kvaliteta ljudskog života u današnjem svetu.“

(Bugarski, 1986: 294) 10 “(Critical language study) analyses social interactions in a way which focuses upon their linguistic elements, and which setsout to show up their generally hidden determinants in the system of social relationships, as well as hidden effects they may have upon the system.” (prev. J. F.)

20

Sa zadovoljstvom konstatujem da se optimizam izražen u gore navedenom

citatu na početku 21. veka pokazuje kao potpuno opravdan! U prilog tome

govore i delovi uvodne reči urednika uglednog Journal of Sociolinguistics,

objavljenog u prvom broju ovog akademskog časopisa 1997. godine koji

dodatno daju na značaju ovakvoj metodološko-strateško-epistemološkoj

orijentaciji u sociolingvistici:

“Posebno smo zainteresovani da održimo i proširimo doprinos

sociolingvistike razumevanju socijalnog konflikta. Sa zadovoljstvom

konstatujemo da je u porastu interesovanje za načine na koje sociolingvistika

može ne samo da identifikuje i (naučno) modelira konflikt i diskriminaciju,

već takođe i utiče na društvene promene. Neki od očiglednih domena u kojima

sociolingvistika može da doprinese (unapređenju društvene jednakosti) su

jezička obrazovna politika i jezička politika i planiranje uopšte. Ali takođe

postoji mnogo drugih dimenzija društvenog života u kojima sociolingvistika

može i treba da bude relevantna kako u primenjenom, tako i u

teorijsko/deskriptivnom smislu. To mogu biti rod, rasa, starosna dob, klasni

odnosi i sociolingvistički procesi (stereotipi, stavovi, inferencije) koji vode ka

društvenoj koheziji ili diskriminaciji (...). Jedan od izazova koji ovaj časopis

pred sebe iznosi je da preispita aktuelne fokuse sociolingvističkih

istraživanja, da sagleda alternative i da primeni nove pristupe koji su

teorijski utemeljeni, intelektualno podsticajni i, kad god je to moguće,

društveno produktivni.“11 ((Coupland, Jaworski, Bell & McEwen) Kopland,

Džavorski, Bel i Mek-Juen, 1997: 3).

11 We are particularly keen to maintain and extend the contribution that sociolinguistics has

21

Relevantna terminologija:

Dijalektologija

Istorijska lingvistika

Dijahronija (dijahronijska varijacija)

Dijatopija (dijatopijska varijacija)

Varijacionistička/kvantitativna sociolingvistika

Jezičke/lingvističke promenljive (varijable)

Društvene (socijalne) promenljive (varijable)

Princip slučajnog uzorka (random sample)

Odabir uzorka prema znanju i potrebama istraživača (judgement

sampling)

Liste reči, brze anonimne ankete, telefonske ankete, sociolingvistički

intervju, društvene mreže

Prestiž i kontra-prestiž

Kvalitativna sociolingvistička metodologija

Antropologija, antropološka lingvistika, lingvistička antropologija,

kognitivna antropologija

Etnografija made to understanding social conflict. There is a welcome growth of interest in how sociolinguistic research can not only model conflict and discrimination but also potentially e¡ect social change. Some of the most obvious domains where sociolinguistics can contribute are language education and language planning. But there are many other dimensions of social life where sociolinguistics has an applied as well as a theoretical/descriptive relevance. These include gender, race, age and class relations and the sociolinguistic processes (behaviours, stereotypes, inferences, attributions) that drive social cohesiveness and discrimination (…). Part of the challenge for this Journal is to reconsider current emphases in sociolinguistics, to conceive of alternatives, and to implement new approaches that are theoretically rich, intellectually rewarding and, where appropriate, socially productive.” (prev. J. F.)

22

Etnolingvistika

Sociologija kulture

Primenjena lingvistika

Teorija jezičke politike i planiranja

Pragmatika

Analiza diskursa, analiza konverzacije, studija slučaja

Čuvaj kapije (gate keeper)

Ključni informant (key informant)

Detaljni izveštaji (rich-thick description)

Pozitivizam vs. interpretacija

Kritička analiza diskursa

Kritička sociolingvistika

Lista referenci:

BOGDAN, R .C., & S. K. BIKLEN. 1992. Qualitative research for education: An

introduction to theory and methods (2nd ed.). Needham Heights, MA:

Allyn and Bacon.

BUGARSKI, Ranko. 1986. Jezik u društvu. Beograd: XX vek.

COUPLAND, Nikolas, Adam JAWORSKI, Allan BELL & Virpi Yanne MCEWEN. 1997.

Editorial. Journal of Sociolinguistics. 1 (1): 1-5.

DENZIN, Norman K. and Yvonna S. LINCOLN (eds.) 2000. Handbook of

Qualitative Research. Thousand Oaks, CA: SAGE Publications.

FAIRCLOUGH, Norman. (1989; 2001). Language and Power (second edition).

Essex: Pearson Education Limited.

23

FEAGIN, Crawford. 2004. Entering the Community: Fieldwork. In: J.K.

Chambers, Peter Trudgill & Natalie Schilling-Estes (eds.) The Handbook

of Language variation and Change. Blackwell Publishing, pp. 20-39.

GLESNE, C., & A. PESHKIN, 1992. Becoming qualitative researchers: An

introduction. White Plains, NY: Longman.

HOLLIDAY, Adrian. 2004. Issues of Validity in Progressive Paradigms of

Qualitative Research. TESOL Quarterly 38.731-734.

HYMES, Dell, 2000 The emergence of sociolinguistics: A dialogue with

Samaran. Journal of sociolinguistics, 4 (2): 312-315.

Jovanović, Ana. 2008. Student and Teacher Perceptions of Their Learning

Environment. Doktorska disertacija, Purdue University, W. Lafayette,

IN, USA.

KRESS, Gunther. 2001. From Saussure to Critical Sociolinguistics: The turn

towards a social view of language.

http://faculty.washington.edu/thurlow/readings/kress(2001).pdf (veb

strani pristupljeno 11. oktobra 2008)

LABOV, W. 1963. The social motivation of sound change. Word 19: 273-309.

LABOV, W. 1966. The social stratification of English in New York City.

Washington, D.C.: Center for Applied Linguistics.

LABOV, W. 1972, Some principles of linguistic methodology. Language in

Society, 1: 97-120.

LAZARATON, Anne. 1995. Qualitative Research in Applied Linguistics: A

Progress Report. TESOL Quarterly 29.455-472.

van DIJK, Teun A. (1993), Principles of critical discourse analysis. Discourse

& Society, 4(2): 249-283.

24

WEINREICH, U.; W. LABOV; M. I. HERZOG (1968): Empirical foundations for a

theory of language change, University of Texas Press.