1. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 1

2. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 2 Parathenie: Procesi i zhvillimit te vendit, dhe synimi i anetaresimit ne Bashkimin Europian, sht jo thjesht nj ambicje per kdo,por edhe nj detyrim pr t gjith faktort dhe institucjonet e vndit,ku padyshim bankat kan nj misjon te rndsishm. Anetaresimi i vendit tone ne B.E, eshte jo vetem proces i pakthyeshem, por midis te tjerash, shoqerohet me faktin e pashmangshem te zevendesimit te monedhes sone Lek me monedhen e B.E, Euro. I shtyr nga kjo ambicje dhe ndienja e detyrimit vendosa te trajtoj kete teme per te cilen dua te falenderoj profesoren drejtuese Prof.As.Dokt. Mirela CINI, per te gjith ndihmn q m ka dhn , per plotesimin e mungesave qe une kam pasur ne lidhje me trajtimin e kesaj teme. 3. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 3 HYRJE Paraja: aset q me konsensus t gjer sht pranuar si mjet shkmbimi. Pr shembull, ajo mund t jet n formn e monedhave apo t kartmonedhave ose t njsive t depozituara n nj kart elektronike. Depozitat afatshkurtra pran institucioneve t kreditit I shrbejn funksionit t paras. Sipas prkufizimit teorik n ekonomi, paraja ka tre funksione. Ajo shrben si ; (1) njsi llogaritjeje (2) mjet pagese (3) ruajtse e vlers. Banka qendrore sht prgjegjse pr kryerjen optimale t ktyre funksioneve nprmjet ruajtjes s stabilitetit t mimeve. N ambjentet ekonomike Shqiptare dhe ato Europiane, mjeti kryesor i ekonomise eshte Paraja, e cila e thjeshtesuar shpreh shperblimin per punen apo per sherbimin e kryer. Por kush jane valuta ne qarkullim ne vendin tone dhe ne vendet te B.E-se. Leku Eshte monedha ne qarkullim ne vendin tone. Banka Kombtare e Shqipris u krijua n 2 shtator 1925 n Rom, bazuar ne ligjin nr. 356, date 12 korrik 1925. Krahas t drejts ekskluzive pr emetimin e kartmonedhave, ksaj banke iu rezervua edhe e drejta e emetimit te monedhave metalike. Emetimet e para te kartmonedhave dhe monedhave shqiptare ndodhn n muajt e fundit te vitit 1925, njsia monetare e t cilave sic e permendm pak m lart ishte leku. N ate periudhe 1 lek ishte e barabarte me 0,2 fr ar. Emisioni i pare i emetimit te lekut u ndoq nga nje emision i dyte gjate vitit 1926, ku u emetuan tre kartmonedha me tre vlera, te barabarta me 5 fr ar. Ne njeren faqe te ketyre kartmonedhave ishin germat, firma dhe vula, kurse ne faqen tjeter shpalosej vizatimi i nje ure veneciane, ose e nje djaloshi me kostum kombetar. Duhet permendur fakti se te gjitha shkrimet ishin si ne gjuhen shqipe, ashtu dhe ne ate itailane. 4. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 4 Euro emri i monedhs s vetme evropiane. Ky emr u pranua nga Kshilli Evropian n takimin e tij n Madrid m 15-16 dhjetor 1995, pr t zvendsuar termin ECU. Eshte monedha e perdorur nga 28 vendet te B.E-se. Euroja u prezantua n tregjet financiare t bots si valut m 1999 dhe u hodh n prdorim si monedha dhe banknota fizike m 1 Janar 2002. Ajo zvendsoi ish-Njsin Valutore Evropiane(ECU) me proporcione 1:1. Euro (shenja valutore: ; kodi valutor: EUR) sht valuta zyrtare e Bashkimit Evropian (BE). Pesmbdhjet shtete antare fillimisht, (Austria, Belgjika, Finlanda, Franca, Gjermania, Greqia, Irlanda, Italia,Luksemburgu, M alta, Holanda, Portugalia, Sllovakia, Sllovenia, Spanja) . Valuta gjithashtu prdoret n pes shtete tjera me marrveshje formale gjasht shtete tjera pa marrveshje t tilla. Si rezultat, euro sht valuta e vetme pr mbi 320 milion Evropian. Prfshir zonat q prdorin valuta "t kapura" mbas euros, euroja direkt ndikon rreth 500 milion njerz n mbar botn. Ndrsa jan mbi 100 miliard n qarkullim q prej Janarit 2002, euro shta valuta me vlern m t madhe t prbashkt t monedhave n qarkullim, duke e kaprcyer Dollarin e ShBA (USD). Euroja menaxhohet dhe administrohet nga Banka Qendrore Evropiane (ECB) me baz n Frankfurt dhe Eurosistemi (i cili prbhet nga bankakat qendrore e vendeve t Eurozons). Si bank e pavarur qendrore, ECB-ja ka autoritet t vendos politikat monetare. Eurosistemi merr pjes n shtypjen dhe distribuimin e banknotave dhe monedhave euro, dhe operimin e sistemit pagues t Eurozons. 5. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 5 Euro hyn ne vendin tone ne keto forma: 1.Nepermjet Institucioneve Financiare dhe Bankare Europiane. 2. Nepermjet Rolit te Bankave ne ekonomine e vendit tone. 3. Nepermjet investimeve te Huaja Direkte ne vendin tone (I.H.D). 4. Nepermjet Remitancave. 5. Nepermjet tregetise se kryer nga bizneset ne vendin tone me ato te B.E-se, dhe vendeve te tjera. 5. Nepermjet Industrise se Turizmit. 6. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 6 Me posht jemi munduar te ndajme ne pese kapituj kryesore. Kjo ndarje ne keto kapituj, eshte bere per te pasqyruar te dhena per Bashkimin Europian, Institucionet kryesore Financiare te B.E-se qe operojne me futjen e Euros ne vendin tone etj. I gjithi ky zinxhir i futjes se euros ne vendin tone, ka te beje me MENAXHIMIN E ZEVENDESIMIT TE LEK ME EURO. Kapitujt e Temes. Kapitulli i l-re : Europa, bashkimi Ekonomik dhe Monetar.Eurosistemi. Kapitulli ll-te : Institucionet Financiare Europiane, qe operojne me investimet ne Euro ne vendin tone. Kapitulli lll-te : Institucionet Financiare Bankare ne vendin tone, roli i tyre ne ekonomine e vendit, dhe operacionet financiare te tyre me monedhat Lek dhe Euro. Kapitulli lV-te : Investimet te Huaja Direkte ne Euro, dhe Remitancat ne Euro. Kapitulli V-te : Euronizimi Zevendesimi gradual i Lek me Euro. 7. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 7 Kapitulli i l-re : I. Europa. Bashkimi Ekonomik dhe Monetar. Eurosistemi. I.1. Europa. Evropa (shkruar edhe Europa) sht nj nga shtat kontinentet tradicionale politike, dhe nj pjes e kontinentit gjeografik t Evroazis. Evropa rrethohet n veri nga Oqeani i Ngrir i Veriut, n perndim nga Oqeani Atlantik, n jug nga Deti Mesdhe, dhe n juglindje nga Malet Kaukaz, Deti i zi dhe ngushticat q e lidhin at me Detin Mesdhe. N lindje, Evropa kryesisht ndahet nga Azia nga ndarja ujore e Maleve Urale, Lumi Ural, dhe Deti Kaspik. Evropa mbulon rreth 10.180.000 km ose 2 % e siprfaqes s Toks dhe rreth 7,8 % t siprfaqes s ngurt t Toks. Ajo prbhet nga nj numr i madh shtetesh (60), numri i sakt i t cilave varet nga prcaktimi i kufijve t Evrops, si dhe prfshirja e shteteve gjysm t njohura (p.sh.Kosova). Evropa sht kontinenti i tret m i populluar pas Azis dhe Afriks me nj popullat prej 731.000.000 ose rreth 11 % e Popullsis s Bots. Kuptimi. Fjala "Evrop" ka prdorime t shumta. Kryesoret jan gjeografike dhe politike. Nga ana gjeografike, Evropa sht siujdhesa m perndimore e kontinentit tEvroazis ; limitet e saj jan t prfunduara qart nga deti n Veri, Jug dhe Perndim. Malet Urale zakonisht merren si kufiri lindor i Evrops, s bashku me Lumin Ural, dhe Detin Kaspik. Mund t merret parasysh q Evropa kufizohet n juglindje nga Malet Kaukaze, Deti i Zi dhe ngushticat ujore q e lidhin at me Mesdheun. Nga ana politike, Evropa prbhet nga vendet e Bashkimit Evropian, por mund t ndodhi q t'i drejtohet vendeve q jan antare t Kshillit t Evrops, i cili ka 47 antar ku prfshihen edhe 28 shtetet e Bashkimit Evropian.[4] Emri. N Mitologjin antike greke, Evropa ishte nj princesh Fonenika n t ciln Zeusi e rrmbye pasi mori formn e nj demi t bardh. Ai e drgoi at n ishullin e Krets ku ajo lindi Monosin, Radamantusin dhe Sarpedonin. Pr Homerin, Evropa (Greqisht : ose Eurp) ishte nj mbretresh mitologjike e Krets, dhe jo nj figur gjeografike. M von Evropa u prdor pr Greqin kontinentale, dhe 500 Par.e.s. ky term prdorej edhe pr pjest m n veri.Etimologjikisht, teoria dominuese sugjeron se termi Evrop rrjedh nga rrnjt greke dhe do t thot: eur- gjr dhe op- syri, pra Eurpdo t thot "pamje e gjr" . 8. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 8 Historia. Parahistoria Homo georgicus, i cili jetoi rreth 1,8 milion vjet m par n Gjeorgji, sht hominidi i par i zbuluar n Evrop.Mbetje t tjera hominide, q datojn rreth 1 milion vjet, jan zbuluar n Atapuerka,Spanj. Njeriu Neanderthal (i cili e ka marr emrin nga Neander Valley n Gjermani) s pari migroi n Evrop 150,000 vjet m par dhe u zhduk nga fosilet rreth 30,000 vjet m par. Neanderthalt ishin zvendsuar nga njerzit modern (Cro-Magnons), t cilt u paraqitn rreth 40,000 vjet m par. M von gjat ksaj ere, nj periudh e konstruktimeve megalith zuri vend, ku u ndrtuan shum monumente megalithe si Stonehenge n t gjith Evropn. Antikiteti Klasik Greqia Antike kishte ndikim t thell n qytetrimin perndimor. Kulturat demokratike dhe individualiste perndimore jan shpesh t lidhura me Greqin Antike.Grekt zbuluan "polisin", ose shtet-qytetin. Kto ideale politike greke ishin ri- zbuluar n shek. XVIII nga filozoft dhe idealistt Evropian. Greqia gjithashtu dha ndihma t mdha kulturore: n filozofi, humanizm dhe drejtsi nga Aristoteli, Sokrati, dhe Plato ; n histori me Herodotusin dhe Thucydidesin ; n letrsin dramatike dhe narrative me poezit e Homerit dhe n shkenc me Pythagorasin, Euklidin, dhe Archimedesin. Perandoria Romake Nj ndikim tjetr i madh n Evrop erdhi nga Perandoria Romake q la gjurmt e saj n ligj,gjuh, inxhinieri, arkitektur, dhe qeveri. Gjat pax romans, Perandoria Romake u zgjerua dhe prfshiu, prve Mediteranit, edhe nj pjes tjetr t Evrops. Stoicizmindikoi perandort si Hadriani, Antoninus Pius, dhe Marcus Aureliusin , t cilt kishin shpenzuar shum koh n kufijt verior t Perandoris duke luftuar me Gjermanikt, Pikttdhe Skocezt. Krishterimi u legjitimizua eventualisht nga Konstandini I pas tre shekujsh persekutimi imperial. Terri Evropian. Gjat rrzimit t perandoris Romake, Evropa hyri n nj periudh t gjat t ndryshimeve q historiant e quajn "Koha e Migrimeve". Gjat ksaj periudhe ka pasur nj numr pushtimesh dhe migrimesh mes Ostrogothve, Visigothve, Gotve, Vandalve, Hunve,Frankve, Anglve, Saksonv e, dhe, edhe m von, Vikingve dhe Normanve. Gjat kohve t errta, Perandoria Perndimore Romake ra nn kontrollin e klaneve Kelte, Sllave dhe Gjermanike. Klanet Kelte themeluan mbretrit e tyre n Gaul, paraprirsit e mbretrive Franke q eventualisht themeluan Francn. Klanet Gjermanike dhe Sllave themeluan domenet e tyre respektivisht n Evrop e Mesme dhe Lindore. Kjo oi tek themelimi i Perandoris s Shenjt Romake, e cila eventualisht u koncentrua n principet Gjermane t Evrops Qendrore.Perandoria Lindore Romake u b e njohur n perndim si Perandoria Bizantine. 9. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 9 Mesjeta. Mesjeta ishte e dominuar nga dy "ekelon" t strukturs sociale: fisnikria dhe kleri. Feudalizmi u zhvillua n Franc n Mesjetn e hershme dhe u prhap n t gjith Evropn. Prleshja mes fisnikris dhe monarkis n Angli oi tek shkrimi i Magna Carta dhe themelimi i nj parlamenti.Burimi primar i kulturs n kt periudh erdhi nga Kisha Katolike Romake. Nprmes manastireve dhe shkollave katedrale, Kisha ishte prgjegjse pr edukimin n pjesn m t madhe t Evrops. Gjat shekujve XI dhe XII, ndrhyrje konstante nga klanet nomade Turkike, si Kipchakt dhe Pechenegt, shkaktuan nj migrim masiv t Popullit Sllavik . Evropa u devastua nga Vdekja e zez, nj nga pandemikt m t rrezikshm n historin e njerzimit q vrau rreth 50 milion njerz vetm n Evrop - n at koh nj e treta e popullsis s saj. Modernizmi i hershm. Reneseanca ose Rilindja ishte nj periudh e ndryshimeve kulturore me origjin n Italin shekullin XIV. Ngritje e nj humanizmi t ri u shoqrua me ringjalljen e dituris klasike dhe arabe nga librarit monastike dhe bota Islame. Reneseanca u prhap n Evrop mes shekujve XIV dhe XVII: n kt koh lulzoi arti, filozofia, muzika, dhe shkencat, nn patronazhin e bashkuar mbretror dhe t fisnikris, Kisha Katolike Romake.Reformat gjithashtu lnduan fuqin e Perandoris s Shenjt Romake, ndrsa princt Gjerman u ndan mes besimeve Protestante dhe Katolike. Kjo eventualisht oi tek Lufta tridhjet vjeare (1618-1648), q e rrzoi Perandorin e Shenjt Romake dhe shkatrroi pjesn m t madhe t Gjermanis. Pas Paqes s Westphalias, Franca u b predominuese n Evrop. Shekulli XIX. Koha e Ndriimit ishte nj lvizje e fuqishme intelektuale n shekullin XIX n t cilin mendimet shkencore t bazuara n fakte dhe arsye dominuan. Paknaqsia me monopolin e klerit dhe aristokracis mbi forcn politike n Franc rezultoi n Revolucionin Francez q oi tek Republikn e Par: fisnikria dhe monarkia u rrzuan gjat regjimin e terrorit.Napoleon Bonaparte u forcua pas Revolucionit Francez dhe themeloi Perandorin e par Franceze deri m 1815 . Kongresi i Vjens u mblodh pas rnies s Napoleonit. Kongresi themeloi nj barazpesh t re t fuqis n Evrop t prqendruar n "pes fuqit e mdha": Britania e Madhe, Franca, Prusia, Habsburg Austria dhe Rusia. Revolucioni Industrial filloi n Britani t Madhe n pjesn e fundit t shekulli t 19-t (XIX) dhe u prhap n gjith Evropn. Zbulimi dhe implementimi i teknologjis s re rezultoi me rritje t madhe urbane, punsim masiv dhe ngritjen e nj klase t re puntorsh.[Reformat n sferat sociale dhe ekonomike pasuan, prfshir ligjet e para n punn e fmijve, legalizimin e Unioneve tregtare dhe ndalimin e skllavris. 10. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 10 Gjeografia. N aspektin fiziko-gjeografik, Evropa sht pjes veriperndimore e regjionit m t madh t njohur si Evroazia, ose Afro-Evroazia: Azia shtrihet n pjesn lindore t ktij regjioni. Kufiri lindor i Evrops shpesh prcaktohet nga Malet Urale n Rusi. Gjeografi i shekullit t par ADStrabo, mori Lumin Tanais si kufi si bne edhe burimet e hershme Judaike. Kufiri Juglindor me Azin nuk ka prcaktim t zakonshm. Shumica prdorin Lumin Ural ose,Lumi Emba shrben si kufi i mundshm. Ky kufi vazhdon n Detin Kaspik, kreshtn eMaleve kaukaze ose, si alternativ, Lumi Kura n Kaukaz, dhe vazhdon n Detin e zi;Bosforin, Deti Marmara, dhe Dardanelet prmbyllin kufirin me Azin. Deti Mesdhe n jug e ndan Evropn nga Afrika. Kufiri perndimor sht Oqeani Atlantik; Islanda, megjithse sht m afr Grenlands se Evrops (Amerik Veriore), normalisht prfshihet n Evrop. Ka debat t vazhdueshm se ku ndodhet qendra gjeografike e Evrops.Pr kah prthyeshmria e vijs bregdetare Evropa z vendin par midis kontinenteve n bot. Siprfaqja e ishujve dhe gadishujve prbn 1/3 e siprfaqes s saj, ndrsa vija bregdetare sht e gjat 38 000 km . N disa pjes bregu i detit sht i ult dhe i but, n pjest e tjera lart dhe i rrpinjt.Gadishujt e Evrops: Gadishulli Ballkanik, Gadishulli Apenin, Gadishulli Pirinej (Iberik), Gadishulli Skandinav etj. Relievi Relievi n Evrop ka dallime t mdha brendave zonave mjaft t vogla. Regjionet jugore, sidoqoft, jan m shum malore, derisa duke shkuar n veri terreni ulet nga Alpet, Pirinejetdhe Malet Karpate, mes rrafshnaltave, n fushat e gjra t veriut, q jan m shum n lindje. Kjo fush e madhe njihet si Ultsira e Madhe Evropiane, dhe n zemr t saj ndodhetUltsira Veriore Gjermane. Nj hark rrafshnaltash gjithashtu ekziston prgjat bregdetit veriperndimor, q fillon n pjest perndimore t ishujve t Britanis dhe Irlands, dhe pastaj vazhdon prgjat maleve, fjord-cut, spira e Norvegjis. Klima Evropa shtrihet kryesisht n zonat klimatike mesatare. Klima sht : Kontinentale, Mesdhetare (rreth Detit Mesdhe) Oqeanike (Rrethohet me Oqean), Malore (Pasi Ka Male), Polare ne Veri. Klima sht e but n krahasim me zonat tjera me gjatsi gjeografike t ngjajshme n bot pr shkak t Rryms s Golfit.Rryma e Golfit njihet me emrin prkdhels "Nxemja Qendrore e Evrops", sepse e bn klimn e Evrops m t ngroht se q do t ishte pa t. Temperaturat mesatare jane te ndryshueshme dhe jo stabel. 11. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 11 Hidrografia. Evropa n krahasim me kontinentet tjera ka lumenj t vegjl dhe t shkurtr. T gjith lumenjt e Evrops u takojn pes ujmbledhsve : Ujmbledhsi i Oqeanit Atlantik, Oqeanit t Ngrir, i Detit t Veriut, Detit Baltik, Detit t Zi dhe Detit Mesdhe. Liqenet m t mdhenj dhe m t njohur t Evrops jan: Liqeni Kaspik, Lagoda, Onjega, Venern, Liqeni i Zhenevs, Liqeni Bodense, Liqeni i Zyrihut, liqeni Garda, liqeni Komo, Lago Di Magjore, liqeni Him, liqeni Ballaton, liqeni i Shkodrs, liqeni i Ohrit, liqeni i Presps etj. Tokat Bimore dhe Shtazore. Bimsia e Evrops sht ngusht e lidhur me klimn, relievin dhe tokat. Zona e bimsis s tundrave gjat pjess m t madhe t vitit, tokat jan t ngrira, jan shterp dhe pa materie ushqyese. N jug t tundrs shtrihet zona e tajgs e cila e zn pjesn e madhe t Suedis, t Finlands dhe t Rusis Mbizotrojn tokat e murme, me pak minerale, dika m shum humus, jan t mbuluara me pyje gjethembajts pishat, bredhi, mshtekna etj. Prej fauns dallojm lepurin e bardh, lemingun, derrin e egr, ujkun, ariun e murm, dhelpren, sqarthin etj. Zona e pyjeve t prziera shtrihet nn zonn e tajgave.. N kt zon przihen drunjt gjethmbajts dhe gjetherns, prve pisha e breut, ahu, bungu frashri, bliri tj. Kjo zon shtrihet n : Britanin e Madhe, Franc, Gjermani, Suedin Jugore, Poloni, Rusi Qendrore, Alpe, Karpate etj. Zona stepopyjore dhe stepore ka shtrirje m t madhe n Evropn Lindore, sidomos n Ukrain dhe pjesn jugore t Rusis. N jug shtrihet edhe n Ultsirne Panonis, t Vllahis e deri n Rrafshin e Kosovs. Dominojn formacionit e barit t ult, ndsa prej tokash ka m shum ernozjomi, smonica, toka kafe etj. Zona mesdhetare dallon dukshm nga zonat tjera nga se ktu dominon klima mesdhetare me verra t nxehta e pa reshje dhe dimrat but dhe me reshje. Ktu gjenden formacionet bimore me gjelbrim t prhershm, gjethe Gjeografia Politike. 28 antart e Bashkimit Evropian jan t integruar politikisht dhe ekonomikisht, vet Bashkimi Evropian formon nj pjes t gjeografis politike t Evrops. Demografia. Kontinenti i Evrops ka qen i banuar qysh n kohn e paleolitit dhe neolitit pra para 20 000 e 10 000 vjetsh. Viset e banuara shtriheshin pothuajse n tr territorin e Evrops, por viset m t dendura ishin ato t Mesdheut dhe ludinat e lumenjve, arty ku tokat ishin m t prshtatshme pr tu punuar. N kohn e Bronzit u shnuan dyndje t popullsis n gadishujt e evrops jugore: ibert n gadishullin Iberik, ligurt n gjirine 12. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 12 Liguris (Itali), etrurt t ardhur prej viseve t Egjeut, Ilirt n gadishullin Ilirik (Ballkanik) etj.Eshte popullsi kryesisht e vjeter. Ekonomia. Evropa duke pasur industri t zhvilluar arriti t zhvilloj edhe bujqsin. Bujqsia e Evrops sht e llojllojshme, ngase kt e bjn t mundshme edhe kushtet natyrore dhe niveli i zhvillimit. Bujqsia e Evrops dallohet me shkall t lart t mekanizimit, kimizmit, numr t madh ekspertsh bujqsor, me popullsi t arsimuar bujqsore, me rendimente t larta n bujqsi dhe n blegtori. Dikur Evropa importonte shum prodhime bujqsore, ndrsa tash vendet e zhvilluara t Evrops jan eksportuar t shum prodhimeve bujqsore, sidomos blegtorale. Gjeologjia. Historia Gjeologjike N kohn e lindjes s saj para 500 milion vjetsh Evropa nuk sht akoma e plot. Pjest e saj jan t haprdara mbi t gjith rruzullin toksor: Skandinavia tej m n jug t ekuatorit, Ato merrem me vete nga rryma t fuqishme magme, t cilat vlojn 80 kilometra nn siprfaqen e toks. T shtyra nga shtjella nxehtsie n brendsi t toks pllakat lvizin me ngadal, do vit nga vetm disa centimetra. Togje shkrepash kilometra t gjra ajn lart, prkulen dhe marrin form kubeje. do prplasje e re krijon nj masiv malor. Kshtu lind s pari shtylla kurrizore e Evrops, vargmali kaledonian, me lartsira si ato t Himalajs. Ky sht brthama e nj bashkshkrirjeje t par evropiane. M pas kontinenti i ri bredh gjysmn e rruzullit toksor. Para 300 milion vjetsh ai kaprcen ekuatorin. Stereja sht tashm e mbuluar nga gjelbrimi. Bimt kan pushtuar kontinentin q deri pak m par kishte qen i shkret. Evro Azia.Ajo pjes e Evrops dhe Azis q pr nga kultura dhe historia e tyre jan t ndrlidhura ngusht midis tyre. Shtetet, territori i t cilave jan t shprndara n dy kontinente jan: Rusia: 25 % e territorit t Rusis sht n Evrop. Turqia: 3 % e territorit t Turqis sht n Evrop. Qytete. Qytete Evropiane kan disa karakteristika t prbashkta. Kshtu p.sh pr dallim nga qytete e kontinenteve tjera qytete metropole Evropiane nuk jan t orientuara n ndrtesa t larta. Ato m tepr shtrihen duke zn siprfaqe t mdha dhe dke futur n gjirin e tyre edhe qytete q gjenden pr rreth tyre. Pr kt shkak edhe madhsia e qyteteve ndryshon dukshm nga rrethi i qytetit. Si do q t jet si qytete m t mdha t Evrops llogaritet t jen Moska, Stambolli dhe Londra. 13. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 13 I.2. Bashkimi Ekonomik dhe Monetar. Ideja e bashkimit ekonomik dhe monetar n Evrop lindi rreth gjysm shekulli m par.Ajo ishte pjes e vizionit t liderve politik, t cilt n vitin 1952 themeluan Komunitetin Evropian t Qymyrit dhe elikut (KEQ) , t prbr nga gjasht vende:Belgjika, Franca,Gjermania,Holanda, Italia dhe Luksemburgu.Gjat viteve 50 e m tej u ndrmorn t tjer hapa drejt integrimit evropian; kshtu n 1958 gjasht vendet e msiprme themeluan Komunitetin Ekonomik Evropian (KEE) dhe Komunitetin Evropian pr Energjin Atomike (EURATOM).Kto marrdhnie do t prforcoheshin e thelloheshin m tej n vite, si fillim nprmjet krijimit t Komuniteteve Evropiane (KE), pr t vazhduar m pas n Bashkimin Evropian (BE), me adoptimin e Traktatit t Mastrihtit n vitin 1993. Po kshtu, do t rritej edhe numri i vendeve antare. N vitin 1973, u antarsuan Danimarka, Irlanda dhe Mbretria e Bashkuar, t ndjekura nga Greqia tet vjet m von. Portugalia dhe Spanja u bn antar n vitin 1986,ndrsaAustria,Finlanda dhe Suedia n 1995.Zgjerimi vazhdoi edhe m tej, kur m 1 maj 2004 u antarsuan Estonia, Hungaria, Letonia, Lituania,Malta, Polonia, Qipro, Republika e ekis, Sllovakia dhe Sllovenia. Ndrkoh,Bullgaria dhe Rumania, antart m t rinj t BE-s aderuan m 1 janar 2007. Kriteret te anetaresimit ne B.E-ne. Vendet kandidate q aplikojn pr antarsim n BE duhet t prmbushin disa kushte q njihen si kriteret e Kopenhagenit . Kto kritere krkojn nga vendet q t sigurojn (i) institucione t qndrueshme t cilat t garantojn demokracin, shtetin e s drejts, t drejtat e njeriut, si dhe respektimin e mbrojtjen e minoriteteve dhe (ii) nj ekonomi tregu funksionale, si dhe aftsin pr t prballuar presionet konkurruese, n mnyr q t mund t prmbushin detyrimet e antarsimit, prfshir ktu edhe objektivat e bashkimit politik, ekonomik dhe monetar. I.2.a. Faza drejt BEM-it. 1.Tregu i Prbashkt Evropian (1990-1993). 2. Instituti Monetar Evropian (1994-1998). 3. BQE dhe euro.( 1999). 14. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 14 Rruga drejt BEM-it n Evrop kaloi n tre faza. 1. Faza e par (1990-1993) u karakterizua nga ngritja e nj tregu t prbashkt evropian nprmjet heqjes t t gjitha pengesave t brendshme ndaj lvizjes s lir t personave, t mallrave, t kapitalit dhe t shrbimeve brenda Evrops. 2. Faza e dyt (1994-1998) filloi me krijimin e Institutit Monetar Evropian dhe u prqendrua m s shumti n prgatitjet teknike pr monedhn e prbashkt evropiane, n shmangien e deficiteve t larta dhe n konvergimin e politikave ekonomike dhe monetare t shteteve antare (pr t siguruar stabilitetin e mimeve dhe financa publike t shndosha). 3. Faza e tret nisi m 1 janar t vitit 1999, me fiksimin e parevokueshm t kurseve t kmbimit,bartjen e kompetencave t politiks monetare tek Banka Qendrore Evropiane(BQE) dhe prdorimin e euros si monedh e vetme. M 1 janar 2002, kartmonedhat dhe monedhat euro u hodhn n qarkullim n vendet pjesmarrse dhe n fund t shkurtit 2002 kartmonedhat dhe monedhat kombtare nuk gzuan m kurs ligjor. Politika ekonomike t qndrueshme dhe pavarsia e bankave qendrore. I.2.b. KRITERET E KONVERGJENCS Vendet q dshirojn t adoptojn euron si monedhn e tyre duhet t arrijn nj shkall t lart "konvergjence t qndrueshme". Shkalla e konvergjencs vlersohet n baz t disa kritereve t shprehura n Traktatin e Mastrihtit, i cili prcakton se nj vend duhet t ket: nivel t lart t stabilitetit t mimeve ; financa publike t shndosha; kurs kmbimi t qendrueshm; norma interesi afatgjata t ulta dhe t qendrueshme. Angazhimi per shtetet te reja per ne Bashkimin Europian. Me fjal t tjera, pr shtetet e reja antare hyrja n Bashkimin Evropian nnkupton angazhimin e tyre pr t adoptuar euron si qllim prfundimtar, sigurisht pas plotsimit t kritereve t konvergjencs . BQE dhe Komisioni Evropian prgatisin raporte periodike dyvjeare ose raporte me krkes t nj shteti antar me derogim - mbi prparimin e br drejt prmbushjes s kritereve t konvergjencs. Raportet e 15. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 15 konvergjencs, ndr t tjera, marrin parasysh edhe faktor q ndikojn n integrimin e vendit n zonn euro.Kto raporte shrbejn si baz pr vendimin e Kshillit Evropian pr t lejuar ose jo nj vend antar t marr pjes edhe n Eurozon. I.2.c. KARAKTERI STIKAT KRYESORE T EUROZONS Prpara se t hynin n Eurozon, vendet antare prfaqsonin ekonomi relativisht t hapura.Megjithat, sot ato jan pjes e nj ekonomie m t madhe dhe shum m tepr autonome. Prmasat e Eurozons e bjn kt ekonomi t krahasueshme me ato m t rndsishmet n bot, si ekonomia e Shteteve t Bashkuara apo e Japonis.Me nj popullsi prej 329 milion n 2009, Eurozona sht nj nga ekonomit m t mdha n bot.N t njjtn periudh, Bashkimi Evropian numron 28 shtete antare dhe nj popullsi prej 601 milion banor, krahasuar me Shtetet e Bashkuara dhe Japonin q kan prkatsisht 299 dhe 128 milion banor. Pr sa i prket prodhimit t brendshm bruto (PBB) t shprehur sipas paritetit t fuqis blerse , n vitin 2012 Shtetet e Bashkuara t Ameriks prfaqsonin ekonomin m t madhe n bot me 20.5% t PBB-s botrore, t ndjekura nga Eurozona me 15.2% dhe Japonia me 6.0%.Nse vendet e zons euro do t llogariteshin m vete, pjesa e secilit do t ishte shum e vogl, ku ekonomia m e madhe prbnte vetm 3.9% t PBB-s botrore n 2012. I.2.e. PRPARSIT E EUROS 1. Nj treg trsisht i prbashkt pr mallrat dhe shrbimet. 2. Rreziqet nga kursi i kmbimit dhe kostot e transaksioneve u eliminuan. 3. Integrimi i tregjeve financiare. Me Bashkimin Ekonomik dhe Monetar (BEM) ,Bashkimi Evropian shnoi nj tjetr hap t rndsishm drejt krijimit t tregut t brendshm. Tashm bizneset dhe konsumatort e kan m t leht t krahasojn mimet dhe t gjejn furnizuesit m t leverdisshm pr ta n Eurozon.Ve ksaj,BEMi ka sjell stabilitet ekonomik dhe monetar n t gjith Evropn, gj q ndihmon n rritjen e qndrueshme ekonomike dhe krijimin e vendeve t puns.Po kshtu, monedha e prbashkt i dha fund rregullimeve q shkaktoheshin nga luhatjet e papritura t kursit t kmbimit t monedhave t mparshme kombtare. 16. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 16 mPrdorimi i monedhave dhe kartmonedhave euro q nga 1 janari 2002, e ka br m t thjesht udhtimin npr Eurozon, pasi mimet e mallrave dhe t shrbimeve jan lehtsisht t krahasueshme, kurse pagesat kryhen n t njjtn monedh n t gjitha vendet e saj. Tregu monetar ndrbankar i Eurozons sht trsisht i integruar. Tregu i obligacioneve t shprehura n euro, ka nj nivel t mire integrimi, intensiteti dhe likuiditeti, si dhe paraqet mundsi t shumta zgjedhjesh pr sa i prket investimeve dhe financimeve. Tregu i aksioneve t Eurozons shihet gjithmon e m shum si nj treg i prbashkt. Aktiviteti i shkrirjes dhe prthithjes n sektorin bankar sht rritur nnEurozon si n nivel kombtar ashtu edhe n nivel ndrkufitar. I.3.Eurosistemi (burimi ; http://eeas.europa.eu/delegations/the_former). I.3.a. Perberja : Prfshin 1. BQE-n dhe bankat qendrore kombtare t shteteve antare t BE-s, q kan adoptuar euron (sot 28 vende). 2. Unioni Ekonomik dhe Monetar (EMU). 3. Banka Evropiane e investimeve. 4. Fondi Evropian pr investime 5. Fondacione te tjera Financiare investuese me Euro, etj. Pjesmarrja ; Vendet anetare te B.E-se. 17. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 17 Funksionimi ; a) Politik : Skema e thjeshte e funksionimit politik te Eurosistemit. b) Financiar : Skema e thjeshte dhe menyra e funksionimit te Eurosistemit. 18. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 18 I.3.b. DETYRAT E EUROSISTEMIT Eurosistemi ka katr detyra kryesore. 1.S pari, zbaton politikn monetare t miratuar nga Kshilli Drejtues i BQE-s, q do t thot vendimet mbi normat baz t interesit t BQE-s (norma e interesitminimal mbi operacionet kryesore t rifinancimit ,normat e interesit pr kredin njditore dhe t depozitave njditore si edhe aty ku sht e prshtatshme, vendime q kan t bjn me objektivat monetar dhe ofertn e rezervave). Prgjegjsia pr zbatimin e politiks monetare i prket Bordit Ekzekutiv, i cili pr t kryer kt detyr u jep udhzime bankave qendrore kombtare. Pr shembull,Bordi Ekzekutiv prcakton nj her n jav shprndarjen e likuiditetit pr sektorin bankar nprmjet operacioneve kryesore t rifinancimit. 2.3.Detyra e dyt dhe e tret e Eurosistemit sht kryerja e operacioneve t kmbimit valutor dhe mbajtja e administrimi i rezervave valutore t shteteve t Eurozons. Bankat qendrore kombtare t Eurosistemit kan transferuar rezerva valutore n BQE, q kapin nj total prej 40 miliard eurosh, nga t cilat 85% jan n zotrime dhe 15% n ar. Pr kto rezerva t vendosura pran BQE-s, q ndryshe quhen edhe pretendime t remunerueshme , bankat qendrore kombtare prfitojn interesa n euro. Bankat qendrore t Eurosistemit jan t prfshira n administrimin e rezervs valutore t BQE- s: ato veprojn si agjent t saj duke zbatuar udhzimet pr menaxhimin e portofolit, q ajo prcakton. Pjesa e mbetur e rezervs valutore t Eurosistemit i prket bankave qendrore kombtare dhe administrohet prej tyre.Operacionet mbi kto lloj rezervash rregullohen nga Eurosistemi, veanrisht ato t cilat e tejkalojn nj nivel t caktuar dhe q krkojn miratimin e BQE-s. 4.Detyra e katrt kryesore e Eurosistemit sht nxitja e funksionimit normal t sistemit t pagesave.Gjithashtu, Eurosistemi kontribuon n mbikqyrjen financiare t sistemit dhe ofron kshillim pr ligjvnsit lidhur me fushat e tij t kompetencs dhe prpilon statistika financiare dhe monetare. 19. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 19 I.3.c. OBJEKTIVI I EUROSISTEMIT. Objektivi kryesor i Eurosistemit sht ruajtja e stabilitetit t mimeve . Pa cnuar arritjen e objektivit t ruajtjes s stabilitetit t mimeve, Eurosistemi mbshtet edhe politikat t prgjithshme ekonomike t Komunitetit Evropian. Neni 2 i Traktatit t Bashkimit Evropian prcakton se Bashkimi Evropian ka pr qllim promovimin e prparimit ekonomik dhe social, rritjen e nivelit t punsimit si dhe zhvillimin e qndrueshm dhe t balancuar. Eurosistemi kontribuon n prmbushjen e ktyre objektivave duke ruajtur stabilitetin e mimeve. Gjithashtu, ai mban parasysh kto objektiva gjat ndjekjes s objektivit t tij t stabilitetit t mimeve. N rast konflikti t ktyre objektivave, BQE-ja duhet ti jape prioritet ruajtjes s stabilitetit t mimeve. Eurosistemi vepron sipas parimeve t ekonomis s tregut t hapur dhe t konkurrencs s lir q mbshtet shprndarjen efikase t burimeve. I.3.d. KOMUNIKIMI I EUROSISTEMIT. SISTEMI TARGET 2 Sistemi TARGET 2 (Trans-European Automated Real-time Gross settlement Express Transfer) zvendsoi gjeneratn e pare t sistemit TARGET, i cili filloi t funksiononte n janar t vitit 1999, n t njjtin vit kur u lanua monedha euro. Ashtu si paraardhsi i tij, sistemi TARGET 2 mundson shlyerjen e operacioneve t bankave qendrore, t transfertave ndrbankare me vler t madhe n monedhn euro si dhe t pagesave t tjera n kt monedh. TARGET 2 siguron procesimin n koh reale, shlyerje n bankn qendrore dhe prfundimtare (te klienti).Megjithat, ndryshe nga sistemi TARGET, ku procesimi i pagesave ishte i decentralizuar nga bankat qendrore kombtare, sistemi i ri prdor nj platform t vetme t prbashkt q funksionon e pavarur nga kto banka. Kjo platform ofron nj shrbim m t mir dhe t harmonizuar, nprmjet ekonomive t shkalls, dhe mundson komisione m t ulta dhe kosto m t leverdishme. Sistemi i pagesave TARGET 2 nuk ka kufi pr vlera minimale apo maksimale. 20. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 20 Duke prdorur sistemin TARGET 2 pr pagesat n vlera t mdha, n mnyr t veant ato n lidhje me veprimet ndrbankare, pjesmarrsit e tregut marrin nj shrbim m shum dhe japin nj kontribut t rndsishm n reduktimin e rrezikut sistemik n Bashkimin Evropian, q do t thot rreziku i prhapjes nprmjet efektit ngjits n zona t tjera pr shkak t rritjes s numrit dhe vlers t veprimeve ndrbankare. Brenda ktij kuadri, nj zhvillim tjetr sht lanimi i Zons s Vetme t Pagesave Euro (Single Euro Payments Area - SEPA), me t ciln t gjitha pagesat jo-cash n euro konsiderohen si pagesa t brendshme dhe ndryshimi midis veprimeve kombtare dhe ndrkufitare do t eliminohet.TARGET . I.3.e. Valuta ne perdorim te Eurosistemit. KARTMONEDHAT Kartmonedhat euro hyn n qarkullim m 1 janar 2002.Ato kan shtat prerje: 5, 10, 20, 50, 100, 200 dhe 500 euro. Prmasa e secils prerje sht n prpjestim t drejt me vlern nominale t saj. Kartmonedhat prshkruajn stilet arkitekturale t shtat periudhave t kulturs dhe historis evropiane: periudhn klasike, romake, gotike, rilindase, baroke dhe rokoko, arkitekturn e hekurit dhe xhamit dhe arkitekturn moderne t shekullit XX, duke pasqyruar 3 element kryesore t arkitekturs: dritaret, portat dhe urat.Asnj nga motivet e paraqitura n kartmonedha nuk jan ndrtesa apo monumente ekzistuese. Dritaret dhe portat n ann e prparme t do kartmonedhe simbolizojn shpirtin e iltrsis dhe t bashkpunimit n Evrop. Ana e pasme e do kartmonedhe tregon nj ur. Kto elemente sigurie prfshijn: filigramn,hologramin, fillin e siguris dhe bojn e dukshme t ndryshueshme. Pr t ndihmuar njerzit e verbr ose me shikim t kufizuar jan prfshir edhe veori t tjera si germa t gdhendura dhe shifra t mdha. MONEDHAT Nj euro ndahet n 100 qindarka. Gjithsej jan tet monedha euro: 1, 2, 5, 10, 20, 50 qindarka, 1 euro dhe 2 euro. Secila prej monedhave ka nj faqe evropiane dhe nj faqe kombtare. Pavarsisht prkatsis kombtare, t gjitha monedhat euro mund t prdoren pa dallim n t gjitha vendet antare t Eurozons. 21. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 21 I.3. g. MBIKQYRJA BANKARE Prgjegjsia e drejtprdrejt pr mbikqyrjen bankare dhe stabilitetin financiar u mbetet autoriteteve kompetente t secilit vend antar t Bashkimit Evropian. Megjithat, n prputhje me Traktatin , Sistemi Evropian i Bankave Qendrore ka pr detyr t kontribuoj n zbatimin normal t politikave t ndjekura nga autoritetet prgjegjse pr mbikqyrjen e kujdesshme t institucioneve t kreditit dhe stabilitetin e sistemit financiar. Kjo detyr prmbushet kryesisht n tre drejtime. S pari, SEBQ-ja monitoron dhe jep nj vlersim rreth stabilitetit financiar n nivel Eurozone/Bashkimi Evropian. Ky aktivitet plotson dhe mbshtet veprimtarit prkatse n nivel kombtar t bankave qendrore dhe t autoriteteve mbikqyrse me qllim ruajtjen e stabilitetit financiar n vendet prkatse. S dyti, SEBQ jep kshilla pr formulimin dhe rishikimin e krkesave rregullatore dhe mbikqyrse t institucioneve financiare.Nj pjes e mire e ktij kshillimi realizohet nprmjet pjesmarrjes s BQE-s n organet prkatse rregullatore dhe mbikqyrse evropiane dhe ndrkombtare siKomiteti i Bazelit pr Mbikqyrjen Bankare, Komiteti Bankar Evropian dhe Komiteti i Mbikqyrsve Bankar Evropian. S treti, BQE-ja promovon bashkpunimin midis bankave qendrore dhe autoriteteve mbikqyrse pr shtje me interes t prbashkt (pr shembull,mbikqyrja e sistemit t pagesave,menaxhimi i krizs financiare). Kto aktivitete organizohen me ndihmn e Komitetit t Mbikqyrjes Bankare (nj nga komitetet e SEBQ t prmendura n paragrafin 2.7), i cili mbledh s bashku ekspert t bankave qendrore dhe t autoriteteve mbikqyrse t BE-s. I.3.k. FUNKSIONET KRYESORE T EUROSISTEMIT JAN: formulimi dhe zbatimi i politiks monetare pr Eurozonn; kryerja e operacioneve n tregun e kmbimit valutor dhe ruajtja e administrimi i rezervave valutore zyrtare pr vendet e Eurozons; emetimi i kartmonedhave euro; dhe mbshtetja pr funksionimin e duhur t sistemit t pagesave. 22. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 22 FUNKSIONE T TJERA JAN: t mbledh informacionin e nevojshm statistikor nga autoritetet kombtare dhe nga agjentt ekonomik, si pr shembull nga institucionet financiare; t mbikqyr zhvillimet n sektorin bankar dhe financiar; dhe t prkrah shkmbimin e informacionit midis Sistemit Evropian t Bankave Qendrore dhe autoriteteve mbikqyrse t do vendi. BE dhe E.C.B. mbeten t angazhuara aktivisht n uarjen prpara t procesit t permiresimit t infrastrukturs n vend. N kuadr t Marrveshjes s Stabilizim- Asocimit q ka me Shqiprin, BE ofron asistenc t gjithanshme nprmjet fondeve t Instrumentit t Asistencs Prpara Antarsimit (IPA). Kuadri i ardhshm IPA do t filloj n 2014 dhe pritet t jet sipas strategjive sektoriale. Banka do t mbetet e angazhuar pr projektet e prbashkta t bashkfinancuara me Komisionin e BE-s dhe BEI-n, duke prfshir edhe projektet e lindura prmes WBIF. Projektet e kohve t fundit pr rrug, si jan rreth-kalimet e Fierit dhe Vlors, rrugt rajonale dhe rurale, si edhe projekti n Portin e Durrsit pr ndrtimin e nj terminali t ri pr tragetet dhe rehabilitimin e kalatave 7 dhe 8, priten t ecin drejt prfundimit. Bashkpunimi i ardhshm n sektorin e transportit pritet t prqendrohet m shum te projektet pr hekurudhat dhe portet. Hekurudha Tiran-Durrs do t jet projekti i par pilot gjat 25 viteve t fundit n sektorin hekurudhor, pr t cilin sht duke u prgatitur projekti i hollsishm me asistencn e Komisionit t BE-s. Projektet n t ardhmen do t synojn rritjen e integrimit rajonal, sidomos nprmjet nj kapaciteti m t madh transportues, perms modernizimit t hekurudhave drejt IRJ te Maqedonis dhe Malit t Zi dhe perms rritjes s veprimtarive komerciale n portet e tjera, si Vlora, Porto Romano, Shngjini, etj. Krahas ktyre, sektori i trajtimit t ujrave dhe i kanalizimeve sht nj sektor ku Banka, s bashku me BE-n, BEI-n, BB-n dhe donator t tjer dypalsh do t synoj t trajtsoj kuadrin e duhur financues q nxit mbulimin e kostove dhe qndrueshmrin n koh. Si perfundim te gjitha keto projekte dhe te tjerat, shoqerohen me futjen ne vendin tone te monedhes Euro, e cila do te sherbeje per tu perdorur nga perfituesit te ketyre investimeve. 23. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 23 Kapitulli II-te : Institucionet Financiare Europiane, qe operojne me investimet ne Euro ne vendin tone. Ne vendin tone B.E-ja operon nepermjet Institucioneve Financiare Europiane te cilat jane. 1. Banka Qendrore Evropiane ECB. 2. Banka Investive Evropiane EIB 3. Bnka Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim EBRD. 4. Fondet e Unionit Evropia (disa prej tyre). 4.1 Programi PHARE 4.2 Programi CARDS 4.3 Agjencioni Evropian pr Rindrtim AER 4.4Programi TEMPUS. Etj. II-1. Banka Qendrore Evropiane-E.C.B. Ajo sht themeluar m 1 qershor 1998 dhe sht nj nga bankat qendrore m t reja n bot. Ruan stabilitetin e mimeve n Eurozon. M3: agregati monetar M3 sht prcaktuar nga Banka Qendrore Evropiane si paraja n qarkullim plus zotrimet e rezidentve t Eurozons (prve bankave qendrore) si: depozita njditore, depozita me afat deri n dy vjet, depozita likuide deri n tre muaj, repo, zotrime n tregun e paras, letra me vler me maturitet deri n dy vjet. Selia sht n Frankfurt II-1. a. Detyrat e Banks: -Emitimi i Euro-s -Prcaktimi dhe menaxhimi i kapitalit -Prcaktimi dhe mbajtaja e rezervave monetare. 24. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 24 Strategjia mbshtetet n dy shtylla kryesore: Shtylla e pare Paraja. Shtylla e dyt ; Vlersimi i prgjithshm, i ardhmris s ecuris s mimeve dhe i rreziqeve q krcnojn stabilitetin e mimeve n Eurozon. Selia ; Frnankfurt Gjermani. II-1. b. Organet te Bankes Qendrore.E.C.B. Kshilli Qeveriss Drejtues prbhet nga Presidenti Zv/Presidenti dhe 28 guvernatort e Bankave Qendrore. sht organi m i lart vendimmarrs i Banks. Kshilli drejtues: nj nga organet vendimmarrse t Banks Qendrore Evropiane. Ai prbhet nga t gjith antart e Bordit Ekzekutiv t Banks Qendrore Evropiane dhe guvernatort e bankave qendrore t vendeve antare t Bashkimit Evropian, t cilat kan adoptuar monedhn euro . Bordi ekzekutiv Bordi Ekzekutiv: nj nga organetvendimmarse t Banks Qendrore Evropiane. Ai prbhet nga Presidenti, Zvendspresidenti i Banks Qendrore Evropiane dhe katr antar t tjer. Fig : Funksionimi i E.C.B. 25. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 25 II-1. c. OPERACIONET FINANCIARE M T RNDSISHME TE BANKES. 1.Operacionet rifinancuese prdoren pr t siguruar likuiditet t mjaftueshm n sistemin bankar dhe pr t sinjalizuar pozicionin e politiks monetare. Ato kryhen nj her n jav dhe kan maturitet dyjavor. 2.Operacione rifinancimi afatgjata jan transaksionet q sigurojn likuiditet, por q kryhen n frekuenca mujore dhe kan maturitet tremujor. 3.Operacionet rregulluese kryhen n raste t veanta me qllim rregullimin e normave t interesit dhe administrimin e likuiditetit n treg kur ka luhatje t papritura t tij. 4.Vendosja e rezervs s detyrueshme mbi institucionet e kreditit, synon t stabilizoj krkesn pr parat e banks qendrore. Secili nga institucionet e kreditit duhet t mbaj nj depozit pran Eurosistemit, e llogaritur si prqindje e depozitave t klientve t institucionit. Kjo gj stabilizon normat e interesave n tregun e paras. 5.Kredia njditore e ofruar nga Banka Qendrore Evropiane i lejon pals tjetr (institucioneve financiare si bankat) t marrin likuiditet njditor nga Eurosistemi. E kundrta ndodh pr depozitat njditore q institucionet mbajn pran Banks Qendrore Evropiane 6.Sistemi TARGET ; Tregu i Eurozons nuk mund t funksiononte pa mbshtetjen n sistemin e pagesave t njohur me emrin TARGET. Ky sistem lidh s bashku sistemet e pagesave t 15 vendeve antare t Bashkimit Evropian me njra-tjetrn dhe me Bankn Qendrore Evropiane. Kjo mundson transferimin e sasive t konsiderueshme t parave ndrmjet llogarive bankare nga nj cep i Bashkimit Evropian n cepin tjetr brenda pak minutave, n mos brenda pak sekondave. Sistemi TARGET lehtson zhvillimin e nj tregu t njsuar t paras n Evrop dhe mundson pagesat ndrmjet vendeve, prej rreth 400 miliard euro n dit. 26. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 26 II-2.Banka Investimeve Evropiane EIB. U themelua me marrveshjn e Roms, kurse punen e filloi me 1959. Roli: T mundsoj financat afatgjate pr investime n projekte q kan t bjn me BE-n Selia: Luksemburg Antart: 28 vendet antare t BE-s Investon 50% / 50% ne vendin ku ka projektin per investim. Masa e Investimit - 25 milion euro. II.2.a. Fushat kryesore te Investimit te E.I.B-se. Energjetik Infrastruktur Industri. Etj. Investimet tipike t tjera te Banks Investimet n ndrmarrje t vogla dhe t mesme Ndrtimi i infrastrukturs transportuese Prodhimin e energjis, transferin dhe distribuimin Infrastrukturen telekomunikuese Ruajtjen e ambientit natyror dhe urban Investimet n kapitalin njerzor. Etj. II.2.b. Organet te E.I.B-se. a) Bordi i guvernatorve 28 antar. Formon politikat dhe rregullat kreditore. b) Bordi i drejtorve 29 anetare (Bordi i drejtorve: nj nga do Shtet antar plus nje anetar nga komisioni Evropian). Bordi vendos pr dhnien e kredive. c) Komiteti Menaxhues sht organ ekzekutiv nn autoritetin e Presidentit. Te tjera : Banka Evropiane e Investimeve (BEI) sht Banka e Bashkimit Evropian. Ajo sht pronsi e Shteteve Antare dhe misioni i saj sht t huazoj para pr investime q 27. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 27 prkrahin synimet e Bashkimit Evropian pr shembull, n fushn e rrjeteve t energjis dhe transportit, qndrueshmrin e mjedisit dhe inovacionit. Fokusi i BEI-s sht rritja e vendeve t puns dhe potencialit zhvillimor n Evrop, prkrahja e veprimeve lidhur me klimn dhe prkrahja e politikave t BE-s prtej kufijve t vet. far bn BEi Banka Evropiane e Investimeve sht huadhnsi dhe kreditori m i madh multilateral, q ofron financa dhe ekspertiz pr projekte t shndosha dhe t qndrueshme investimi, kryesisht n BE. BEI nuk prdor parat nga buxheti i BE-s. Ajo financon vetveten me an t lshimit t bonove n tregjet financiare botrore. BEI sht vlersuar me AAA. BEI zakonisht huazon deri n 50 % t kostos s projektit. Duke vepruar si nj katalizator, ajo trheq kofinancimin nga burime t tjera. Pr kredi mbi 25 milion euro, BEI huazon drejtprsdrejti n organet shtetrore dhe ato t sektorit publik, si jan qeverit dhe ndrmarrjet. Pr kredi m t vogla, BEI mundson linja kreditore pr bankat komerciale dhe institucione t tjera financiare, t cilat pastaj i huazojn fondet e BEI-s pr ndrmarrjet e vogla dhe t mesme ose projektet m t vogla t ndrmarra nga huamarrsit e sektorit publik. Brenda BE-s, BEI ka gjasht prioritete pr aktivitetet e veta t kreditimit: 1. Prmirsimi i kohezionit dhe konvergjenca midis vendeve dhe rajoneve t BE-s; 2. Prkrahja e ndrmarrjeve t vogla dhe t mesme; 3. Mbrojtja dhe prmirsimi i mjedisit dhe komuniteteve t qndrueshme; 4. Zbatimi i ekonomis s njohurive; 5. Ndihma n zhvillimin e Rrjeteve Tej-Evropiane pr transport dhe energji (TEN); 6. Krijimi i furnizimeve t qndrueshme, konkurruese dhe t sigurta t energjis. Si funksionon BEI. BEI sht institucion autonom q merr vet vendimet e huamarrjes dhe kreditimit sipas meritave t do projekti vemas dhe n baz t mundsive t ofruara nga tregjet 28. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 28 financiare. Banka bashkpunon me institucionet e tjera t BE-s, sidomos me Komisionin Evropian, Parlamentin Evropian dhe Kshillin e Ministrave.Vendimet e Banks Evropiane t Investimeve merren nga organet n vijim: a) Bordi i Guvernatorve prbhet nga ministra (normalisht ministrat e financave) t t githa Shteteve Antare. Ky bord prcakton politikn e prgjithshme t Banks pr kreditim. b) Bordi i Drejtorve, i kryesuar nga Presidenti i Banks, prbhet nga 29 antar, 28 t emruar nga ShtetetAntare dhe nj nga Komisioni Evropian. Ky bord miraton operacionet e huamarrjes dhe kreditimit. c) Komiteti i Menaxhimit sht organi me orar t plot ekzekutiv i Banks. Ky komitet trajton punn e prditshme t BEI-t. II-3.Banka Evropiane pr Rindrtim dhe Zhvillim BERZH- EBRD (1991) Organizimi i saj me Presidentin e Bankes. II-3.a.Organet kryesore t Banks Bordi i Guvernatorve 28 guvernator Bordi i Drtejtorve Ekzekutiv- 24 antar Presidenti i Banks - me mandat 4 vjear Dy sektore operative: 1.Sektori pr investime komerciale; dhe 2.Sektori pr zhvillim. Selia sht n Londr Objektivi kryesor nepermjet Investimit per ; Rindrtimin e Evrops Qendrore, Lindore dhe Juglindore. II-3.b. Vendet ku operon me investime ; Albania, Armenia, Azerbaijan, Belarus , Bulgaria, Croatia, Estonia, Georgia, Hungary, Jo rdan, Kazakhstan,Kosovo, Kyrgyzstan, Latvia, Liechtenstein, Lithuania, Macedonia, Mold ova, Mongolia, Montenegro, Poland, Romania, Russia, Serbia,Slovakia, Slovenia, Tajikist an, Turkmenistan, Ukraine ,Uzbekistan dhe Bosnje Hercegovina. 29. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 29 Gjer n fund t vitit 2012, Banka ka nnshkruar gjithsej 56 projekte n Shqipri, me nj vler totale investimi nga BERZH-i prej 667 milion Euro qysh prej fillimit t operacioneve n vitin 2002. Mesatarisht, pr do 1 Euro investim nga BERZH-i jan thithur 2,5 Euro investim nga partnert e tjer, duke nnkuptuar nj vler projektesh gjithsej prej 2,33 miliard Euro. Shperndarja e portofolit t investimit ne Euro te BERZH, derimetani sht si vijon: 37 pr qind pr infrastruktur, 33 pr qind pr energjetik, 22 pr qind pr industri, tregti dhe agrobiznes dhe 7 pr qind pr institucione financiare. Kjo shprndarje prfaqson n prgjithsi nevojat dhe mundsit pr investime n ekonomin shqiptare gjat kesaj periudhe. Gjat periudhs 2002-2011, Banka i rriti veprimtarit e financimit n Shqipri, pjesrisht n prgjigje t nj zvoglimi t burimeve alternative t fondeve n kushtet e krizs evropiane t borxhit sovran dhe t efektit q ka pasur kjo kriz n vendet fqinje si Greqia dhe Italia. Gjat vitit 2011, Banka arriti rekorde t reja me nj vllim vjetor pune prej 96 milion Euro dhe me shum bruto t lvrimeve prej 93 milion Euro. Pjesa q z sektori privat n portofolin e BERZH-it n Shqipri sht rritur gradualisht gjat periudhs s strategjis s mparshme pr Shqiprin, nga 27% n vitin 2002 n 56 % n vitin 2012. Nj prirje tjetr pozitive gjat viteve t fundit sht zvoglimi i prqindjes s shumave jo t trhequra: nga 44 % n vitin 2002 n 30 % n vitin 2011. 30. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 30 BERZH.ka miratuar strategjine e saj per investimet ne vendin tone. Pas miratimit t Strategjis, Banka ka angazhuar 230 milion Euro pr 25 projekte t reja. Edhe pse kushtet e tregut kan qen t vshtira, Banka ka pasur bashkpunim t fuqishm per investime n sektorin privat dhe n sektorin publik. Bashkpunimi me BE- n, nprmjet kuadrit t WBIF-s (Projekt i B.E-se) dhe gatishmris s fondeve t B.E- se, e ka rritur mundsin pr ti prballuar investimet publike, duke e ndihmuar Qeverin t kaprcej disa prej kufizimeve t shkaktuara nga hapsira e kufizuar fiskale dhe kriza ne vend. Jan zhvilluar programe t tjera teknike n fusha t tilla si transporti, energjetika, infrastruktura komunale dhe prmirsimet ligjore dhe rregullatore n mbshtetje t reformave sektoriale dhe zhvillimit t sektorit privat. Nga operacionet financiare te investimeve te BERZH, me shume eshte investuar ne Bizneset ne masen 50 %, nga vendet pjesmarrse ne projekt investim. 31. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 31 II- 4. Fondet e Unionit Evropian. 4.1. Programi PHARE 4.2. Programi CARDS 4.3. Agjencioni Evropian pr Rindrtim AER 4.4.Programi TEMPUS 4.5. Fondi Evropian pr investime II-4.1. Programi PHARE 1989. PHARE prqndrohet n dy projekte kryesore: 1. Ndrtimi i institucioneve demokratike 2. Mbshtetja e investimeve 4.2 Programi CARDS Investimet n periudhn 2000-2012 jan: - Zhvillimi institucional dhe legjislativ n harmoni me normat e UE-s - Zhvillimi i qndrueshm ekonomik me reforma t nevojshme - Zhvillimi dhe hapja e bashkpunimit rajonal midis vendeve t Ballkanit Perndimo - Kthimi i refugjatve dhe personave t zhvendosur 4.3 Agjencioni Evropian pr Rindrtim AER Selia sht n Selanik Qendrat operative Prishtin, Beograd, Podgoric dhe Shkup. 4.4 Programi TEMPUS Aktivitetet ndahen ndahen n 3 faza: Faza e par 1990-94 Faza e dyt 1995-99 Faza e tret 2000-12 Aktivitetet e ktij Programi jan shtrir n drejtim t: - Ndihms n krijimin e programeve t reja msimore - Ndihms institucioneve arsimore q t ristrukturohen - Mbshtetje n hartimin dhe implementimin e reformave dhe zhvillimin strategjik, etj. 32. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 32 Me poshte jane paraqitur grafikisht se si ka qene shperndarja e ivestimeve ne million Euro, nga ana e fondeve te mesiperme, qe kane investuar ne vendin tone prej vitit 2002- 2012. Per keto te dhena jane perdorur informacioni i grumbulluar nga Raportet te Bankes se Shqiperise, dhe INSTAT. per vitet ku shqyrtohet keto inestime. Nga keto programe jane perfituar shumat te mesiperme, me te dhenat te pasqyruara ne grafikun, te cilat jane ne mil, Euro. Shic shihet ne fillimin e vitit 2000 peshen me te madhe me investime e ze programi Phare me 10 mil.i ndjekur nga programi Cards me 8 mil.pas tij investimet me programin A.E.R.me 5 mil. Euro dhe ne fund nga programi TEMPUS ME 2 mil. Euro. Ne vazhdimesi kemi investimet simbas grafikut, ku masen me te madhe te investimeve e kane ne vitet 2008-2009 dhe ne vazhdimesi jane ulur per shkak te krizes. 4.5. Fondi Evropian pr investime BEI sht aksioneri kryesor n Fondin Evropian t Investimeve (EIF) q financon investimet n ndrmarrjet e vogla dhe t mesme, t cilat prbjn 99 % t ndrmarrjeve n BE dhe punsojn mbi 100 milion evropian. Ndrmarrjet e vogla dhe t mesme shpesh e kan shum vshtir t marrin financat e nevojshme pr t investuar dhe pr tu zhvilluar. Fondi Evropian pr Investime plotson kto nevoja prmes kapitalit dhe instrumenteve pr rrezik financiar q arrijn vlern n disa miliard euro n vjet. 33. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 33 Kapitulli III-te : Institucionet Financiare Bankare ne vendin tone.Roli i tyre ne ekonomine e vendit, dhe operacionet financiare te tyre me monedhat Lek dhe Euro. Ekonomia jon aktualisht perjeton rritme relativisht t larta rritje.Bashk me karakteristikat dhe vshtirsit e fazs n t ciln ndodhet,ekonomia jon mbart me vete edhe potenciale ende t pashfrytzuara zhvillimi.Sistemi financiar,dhe konkretisht ai bankar sht pa as m t voglin dyshim,katalizatori apo m sakt laboratori ku zhvillimet ekonomike marrin formn dhe trajtn e duhur.Aktiviteti bankar prbn nj drejtim te rndsishm t transferts s burimeve dhe fondeve.Subjektet sufiitare n burime dhe fonde i transferojn ato tek subjektet defiitare.N kt mnyr prshpejtohet zhvillimi ekonomik dhe bashk me t shtohet dhe pasuria kombtare.Aktiviteti bankar luan rol te rndsism n prcaktimin e standarteve te jetess n ekonomit moderne.Aftesia e institucjoneve bankare pr t stimuluar dhe mbledhur kursimet e publikut dhe pr t kanalizuar fondet e investimeve fitimprurse t njsive ekonomike,i lejon ato q t jen ndr faktort percaktues ne rrugn e zhvillimit ekonomik.N vndet si Shqipria ku format alternative t financimit,si tregjet e kapitalit nuk jan zhvilluar ende ndikimi i bankave per qarkullimin e Lek dhe Euro rritet n mnyre t ndieshme. N kt kndvshtrim dshiroj ti bj nj pasqyrim t shkurtr rolit te bankave n ekonomin shqiptare, qe ka te beje me perdorimin e monedhave Lek dhe Euro duke ju prgjigjur pyetjeve t tilla si: 1. N far niveli zhvillimi ndodhet aktualisht sistemi yn bankar? 2. Sa i sigurt sht sistemi bankar? 3. Sa ndihet roli i ti n shpejtimin ekonomik t vndit ? 4. far duhet br q rritja ekonomike t jet e qndrushme ? 5. Sa e ka ushqyer sistemi bankar si nj kanal kryesor kreditues,ekonomin shqiptare gjat viteve t fundit? 6. Cilat ishin faktort e rritjes s rolit t bankave n kreditimin e ekonomis?etj 34. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 34 III-1.a . ZHVILLIMET NE SEKTORIN BANKAR SHQIPTAR Ndryshimet e thella politike n Shqipri n fillimet e viteve90 e bnin t domosdoshme kryerjen e reforms n ekonomin shqiptare, q do t bnte t mundur transformimin nga sistemi i ekonomis s planifikuar drejt sistemit t ekonomis s tregut. Nj element mjaft i rndsishm n fushn reformave strukturore pr t gjitha vndet q u futn n rrugn e ekonomis s tregut ishte edhe reforma n fushn e sistemit financiar e atij bankar. Reforma n kt fush mori nj rndsi t madhe n arritjen e stabilizimit makroekonomik. Sistemi financiar n vndin ton i konceptuar si trsi e tre komponentve: institucioneve, tregjeve dhe instrumenteve financiare, ka prballuar mjaft sfida e vshtirsi n rrugn e zhvillimit e t konsolidimit t tij. Nuk mjaftuan kushtet e disfavorshme makroekonomike, financiare dhe prapambetja n zhvillimin e institucioneve bankare e financiare n t cilat kjo reform filloi, por ajo u prball edhe me mjaft vshtirsi t brendshme t saj q buronin nga rritja e vazhdueshme e kredive t kqija, mungesa e eksperiencs n fushn e mbikqyrjes bankare, ineficienca e sistemit t pagesave etj.. Kto vshtirsi arritn kulmin me krizn e piramidave, q shrbeu si nj shkndij q destabilizoi gjith vndin dhe e futi ekonomin shqiptare n nj kolaps t plot. Pr vet trashgimin dhe nivelin e arritur t zhvillimit, sistemi bankar z peshn m t rndsishme n sistemin financiar t vndit ton. Vitet 1991-1992 shnuan krijimin e sistemit t ri bankar nga pikpamja e organizimit sipas modelit t vndeve perndimore.Kuadri ligjor n kt periudh bri t mundur kalimin e sistemit bankar nj nivelor n sistem bankar dynivelor. Si bank e nivelit t par u krijua Banka e Shqipris (BSH) me atributet e nj banke qndrore, ndrsa n nivelin e dyt operonin tre banka me kapital shtetror: Banka Kombtare Tregtare (BKT), Banka e Kursimeve (BK) dhe Banka e Bujqsis dhe e Zhvillimit q shpejt ndrroi emrin n Banka Tregtare Agrare (BTA). Zhvillimet e viteve t mvonshme u karakterizuan nga kryerja e reformave n kto banka si dhe krijimi dhe zgjerimi i veprimtaris bankare nga banka t reja private. Reforma n sistemin bankar, e cila synonte rritjen e efektshmris n tregun bankar, krahas realizimit, fillimisht t ristrukturimit, u mbshtet n privatizimin e tyre.Si rrjedhim n Shqipri operojn 16 banka. 35. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 35 Struktura e sistemit bankar dhe financiar n fund t vitit 2012 prbhet nga 16 banka tregtare, 21 subjekte financiare jobanka, 1 zyr prfaqsimi e banks s huaj, 322 zyra t kmbimit valutor, 126 shoqri t kursim-kreditit dhe 2 unione t shoqrive t kursim- kreditit. Sipas origjins s kapitalit n strukturn e sistemit bankar, 13 banka jan me kapital privat trsisht t huaj dhe 3 banka me kapital privat t huaj dhe vendas (si tregohet n grafikun 1). Ndrkoh, n strukturn e subjekteve financiare jobanka, 5 subjekte financiare jobanka jan trsisht me kapital privat t huaj, 3 subjekte jan me capital privat t huaj dhe vendas, 2 subjekte jan me kapital publik vendas dhe 11 subjekte me kapital privat vendas. Zyrat e kmbimit valutor dhe shoqrit e kursim- kreditit jan n pronsi private vendase. III.1.b. Raporti per Ekonomine Shqiptare b.1. Ne kontekstin Makroekonomik. Ekonomia shqiptare bie n sy n rajon, gjat ktyre viteve t fundit, si nj ekonomi q i ka br ball krizs globale ndjeshm m mir se vendet fqinje. Ndrkoh q Evropa juglindore ka hyr n nj recesion t thell n vitin 2009 dhe ka br prpjekje t mdha pr rimarr veten, PBB-ja e Shqipris ka vijuar t rritet do vit, paka se me nj shkall m t ult n raport me periudhn prpara krizs. PBB-ja reale u rrit me 3,6 pr qind n 36. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 36 vitin 2009 dhe 3,8 pr qind n vitin 2010, duke theksuar izolimin relativ t ekonomis nga tronditjet ekonomike gjetk, pjesrisht fal fluksit t drgesave private nga jasht dhe krkess s brendshme relativisht t qndrueshme. Mirpo, shifrat m t fundit makroekonomike nxjerrin n pah nj ngadalsim t veprimtaris ekonomike, sidomos n kushtet e prkeqsimit t situats n disa tregje kye t BE-s, si Greqia dhe Italia. Shkalla e rritjes s ekonomis u ngadalsua n 3,1 pr qind n vitin 2011 dhe pritet t bjer m posht n nj shkall t parashikuar (tani pr tani) n 1,2 pr qind n vitin 2012. Ngadalsimi mund t shpjegohet me disa faktor t ndryshm. Rritja e eksporteve ka rn ndjeshm pas mesit t vitit 2011 si pasoj e nj krkese m t dobt nga jasht vendit. Edhe krkesa e brendshme sht ngadalsuar, duke pasqyruar besimin n rnie dhe nj nervozizm n rritje t konsumatorve dhe investitorve n lidhje me t ardhmen afatshkurtr ekonomike. Rritja e kreditimit pr ekonomin sht shum e vogl e shprehur me shifra vjetore dhe niveli i kredive problematike mbetet e lart n rreth 19 pr qind e kredive gjithsej. Niveli i drgesave private nga jasht, nj burim jetik t ardhurash pr shum shqiptar, ka qndruar i lart mjaft mir, por mund t pritet t bjer m tej pr shkak t problemeve ekonomike n Greqi dhe Itali, q jan dy vendet kryesore prej nga vijn drgesat private nga jasht. Nga ana e jashtme, prqindja q zn eksportet e Shqipris n PBB-n e saj sht e ult n krahasim me vendet fqinje, edhe pse kjo prqindje sht rritur gjat periudhs s strategjis, me rritjen e mundsive pr hyrjen e eksportuese shqiptar n tregjet jasht vendit. Eksportet kryesore vijojn t jen tekstilet dhe mineralet. Deficiti I llogaris korrente sht ende i madh, rreth 13 pr qind i PBB-s n vitin 2011. Prkundr vazhdueshmris s deficiteve t llogaris korrente gjat ktyre viteve, rezervat valutore mbeten n nj nivel relativisht t mir (duke mbuluar rreth 4,5 muaj importe n vitin 2011) dhe borxhi i jashtm gjithsej sht m pak se 40 pr qind I PBB-s, m i ulti n rajonin e Evrops Juglindore. Flukset hyrse t investimeve t huaja t drejtprdrejta (IHD) n fakt jan rritur gjat viteve t fundit, me mesatarisht 1 miliard Euro, gjat periudhs 2009-2011, prkundr prirjes rajonale. Mirpo, kto shifra jan ndikuar shum nga disa privatizime kryesore,ndrsa gjer tani, IHD-t n formn e investimeve t reja n Shqipri jan t kufizuara. 37. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 37 Persa i takon t ardhmes, parashikimet afatshkurtra pr ekonomin jan tejet t paqarta, n kushtet e paqartsive t tanishme (mesi i vitit 2012) rajonale dhe botrore. Shqipria sht mjaft e pambrojtur nga pasojat e negative, po t kemi parasysh lidhjet e ngushta tregtare dhe investuese me Greqin dhe Italin, megjithse autoritetet n vend kan br nj pun t lvdueshme pr tu prgatitur pr situatat e ndryshme t prhapjes s krizs dhe pr ta mbrojtur sa m shum ekonomin dhe sistemin financiar nga pasojat e krizs. N periudhn afatmesme, Shqipria ka nj potencial t madh pr t arritur vendet e tjera: PBB pr frym, e korrigjuar pr standardet e fuqis blerse, sht dika m pak se 31 pr qind e mesatares s 28 Shteteve Antare t BEs,sipas vleresimeve t Eurostat-it. Mirpo, pr ta realizuar kt potencial do t jet I nevojshm nj angazhim i vazhdueshm, si edhe zbatim i prioriteteve t reformave, t cilat evidentohen m posht. Burimet private t kapitalit N nivel Kombetar, Shqipria historikisht sht mbshtetur tek fondet e donatorve dhe t institucioneve financiare ndrkombtare ndrsa mundsia e prdorimit t burimeve private t kapitalit ka qen e kufizuar. Gjithsesi, n nntor 2010 pati nj ngjarje historike, me prezantimin e par t Eurobondit shqiptar: nj obligacion pesvjear prej 300 milion Eurosh, me kupon 7,5 pr qind. Pas ksaj ngjarjeje, autoritetet nuk kan pasur dshir t dalin prsri n tregjet ndrkombtare t kapitalit pr shkak t situats aktuale t paqndrueshme n ekonomin botrore. Dy prej agjencive ndrkombtare t vlersimit t kreditit, Standard & Poors dhe Moodys, e vlersojn borxhin shtetror t Shqipris me notn e mosinvestimit: B+ nga S&P dhe B1 nga Moodys n qershor 2012 (Fitch ratings ende nuk jep vlersim pr Shqiprin). III-2. PESHA QE ZE SEKTORI BANKAR NE EKONOMINE SHQIPTARE T gjitha bankat jan shkundur nga pozicjonet e tyre t mparshme ,duke ju prgjigjur konkurencs n rritje q ka ardhur nga tregu.Jan t shumt faktort q kan prcaktuar kt rritje t madhe t konkurencs n periudha t ndryshme,megjithat sht e rndsishme q rezultantja e t gjitha arsyeve sht nj zhvillim m i madh i sistemit bankar dhe nj fluks m i madh kapitalesh drejt ekonomis vendase.Nj fakt i vecant per tu prmendur n kt zhvillim sht se bankat jo vetm kan orjentuar 38. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 38 investimin e fondeve t depozituesve shqiptar drejt ekonomis s vendit,por edhe kan huazuar fonde t huaja pr ti investuar n ekonomi.Ky sht nj tregues i rndsishm i rritjes s interesit t operatorve t mdhenj bankare ndrkombtare si dhe i lidhjes gjithnj e m t madhe t tregut financiar vendas me tregjet e huaja.Ky zhvillim i aktivitetit kreditues erdhi n rritje q gjat viteve 2007-2008 ,vite t cilat u karakterizuan nga rritja e ndieshme e nivelit t reklamimit t produkteve bankare.Zhvillimet e tregut bankar ndruan kah ndjeshm.N fakt ky ndryshim i kahut nuk i erdhi si rezultat i drejtprdrejt i ndikimit t efekteve t krizs finanziare ndrkombtare.Ishte sjellja e konsumatorit vendas ajo q filloi gjenerimin e nj sre efektesh n politikat e mtejshme t bankave.Depozituesit vendas,nn efektin e nj morie lajmesh negative nga tregjet financiare ndrkombetare ,filluan t trhiqnin depozitat e tyre nga bankat.N keto kushte ,bankat u prballn me sfidat e menaxhimit t situats s likuiditetit dhe harxhuan mjaft burime dhe energji n kt drejtim.Sistemi bankar i shndetshm ka qn arsyeja q Shqipria ka mundur t prballoj krizn ekonomike. Sistemi bankar i prballoi me sukses ndikimet e krizs ekonomike botrore. Faktet tregojn se fal politiks qeveritare dhe duke qn q bankat shqiptare nuk jan pjesmarrse n bursat evropiane dhe botrore, kan br q asnjra nga kto banka t mos ket probleme falimentimi, e shqiptart t mos humbasin kursimet e tyre.Bankat e shqipris prballuan m s miri dhe n koh krkesat e depozitusve duke br t mundur jo vetm prballimin e situats por edhe qetsimin e sjelljes irracionale t individve dhe sheshimin e dyshimeve pr nj rrezik t mundshm t sistemit bankar.Megjithat ,kto zhvillime nuk kaluan pa prekur zhvillimin e veprimtaris bankare.Trheqjet e depozitave solln nevojn e nj administrimi m t mir t likujditetit t bankave si dhe t parashikimeve pr situatat e ardhme.Kto zhvillime solln uljen e likujditetit t bankave ,megjithse asnjher nuk ran n nivele t atilla,sa t rrezikojn stabilitetin financiar dhe ecurin e mtejshme.Pas ksaj situate ,bankat filluan t prballen me rreziqe q vinin nga tregu .Rreziku m i ndjeshm ishte ai i kursit t kmbimit,ndaj operatort bankar kan filluar ta kanalizojn huadhnien m shum drejt monedhs vendase.Nj rrezik tjetr i rndsishm sht rritja e kredive me probleme te cilat arrijne ne nivelin 13.5% te totalit te kredive ose 620 miljon dollar .Ne gjashtmujorin e par t vitit 2010 depozitat jan rritur me mbi 10 % dhe kredidhenia sht rritur me mbi 5 %, tregues pozitive keto t sistemit bankar. Bankat kan luajtur 39. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 39 nj rol t rndsishm n zhvillimin e ekonomis shqiptare gjat viteve t fundit.Pervec nxitjeve q ka ofruar qeveria,bankat kan qn burimi m i rndsishm i kapitalit n drejtim t ekonomis,duke u siguruar bizneseve likujditetet e nevojshme pr investime dhe rritje t aktiviteteit.N kt mnyr bankat kan mar pozicjonin e tyre klasik t ndrmjetsimit t qarkullimit t kapitaleve duke zn akoma m shum pozicjonin e merituar ne ekonomin e vendit.Pozicjoni i tyre mund te shiihet si nga aspekti sasior ashtu dhe nga ai cilsor.N terma sasior zhvillimi i sistemit bankar konstatohet n rritjen e fort te raportit t totalit t aktiveve ndaj PBB-s 81%.%. Struktura e aktivit t sistemit bankar vijon t financohet kryesisht nga depozitat e publikut dhe t jet i prqendruar n aktivitetin e kredidhnies, i cili sht i orientuar kryesisht drejt financimit t sektorit privat.N fund t vitit 2012, portofoli i kredis prbnte rreth 49% t totalit t aktiveve t sektorit bankar. Si rezultat, veprimtaria bankare ka vijuar t thelloj shkalln e ndrmjetsimit n ekonomi gjat vitit 2012. Sektori bankar shqiptar n prgjithsi sht n pronsi t huaj. Nga gjashtmbdhjet bankat q ushtrojn aktivitet n Shqipri, vetm dy jan me shumic pronsie t subjekteve shqiptare. Bankat n pronsi t huaj zn rreth 90 pr qind t t gjitha aktiveve bankare n Shqipri. Kreditimi pr sektorin privat n Shqipri sht rritur n mnyr t vazhdueshme gjat dekads s fundit. Kriza financiare e ka ngadalsuar ritmin e vrullshem t rritjes s kreditimit t katr viteve t mparshme (kreditimi u rrit me mbi 600 pr qind nga viti 2004 n vitin 2008), por Shqipria nuk e prjetoi largimin nga prdorimi i levs financiare dhe krizn kreditore q preku disa prej fqinjve t saj n Evropn Juglindore. Gjat vitit 2010 dhe 2012, kreditimi i sektorit privat u rrit me nj ritm m t ngadalt, mesatarisht me 10 pr qind me terma vjetor, pr shkak t rnies s krkess pr kredi (pasiguri m e lart dhe m pak shpenzime pr investime tek bizneset plus zhvillime t pafavorshme n sektorin e pasurive t paluajtshme tek familjet) si edhe pr shkak t kushteve m t shtrnguara t huadhnies tek bankat (kryesisht pr shkak t paqartsis makroekonomike dhe nivelit t lart t kredive problematike).4 Kredit pr familjart prbjn nj prqindje m t vogl t kredive gjithsej n raport me periudhn prpara krizs. Kto kredi jan prekur nga ndryshimi i krkess dhe I praktikave huadhnse m shum se kredit pr biznesin. Kjo s bashku me perceptimet e rritura t rrezikut n ekonomi jan pasqyruar n nj ndryshim t strukturs se 40. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 40 maturitetit t kredive. Kredit afatshkurtra prbjn nj prqindje m t madhe t kredive gjithsej n krahasim me periudhn prpara krizs. Figura e meposhtme paraqet te dhena per Bankat ne vendin tone. Nga kjo figure kuptojme se ne zerat e llogaritjes se kapitaleve te bankave, llogarite behen edhe me valuten Euro, qe tregon se sistemi bankar shqiptar e aplikon zyrtarisht perdorimin e euros, ne menaxhimin e financave te veta. III-2.a. Kthimet nga Bankat. Kthimi eshte sasia e perfituar, nga depozitimi i nje shume te caktuar ne sistemin bankar. Ky llogaritet mbi shumen e depozituar, dhe nga % e interesit te vendosur nga banka per depozitat. 41. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 41 Llojet te kthimeve jane. Kthimi nga kapitali (RoE) u vlersua n 3.8% nga 0.8% nj vit m par. Megjithat nj rritje e RoE-s nuk tregon domosdoshmrisht nj sistem financiar m t fort (pasi rritja e tij mund t vij si rezultat i rritjes s aktiveve me rrezik). Nj analiz m t detajuar t faktorve q kan ndikuar n prmirsimin e RoE-s e jep zbrthimi i prbrsve28 t saj: Kthimi nga aktivet (RoA) rezultoi 0.33%, rreth 5 her m i lart se nj vitm par. Sipas grupeve t bankave, ecuria e ktyre dy treguesve paraqitet n grafikun n vijim. G1- SH.K.K.(Shoqeria e Kursim Kreditit, Unioni Jehona dhe Unioni Shqiptar i Shoqrive t Kursim-Kreditit) dhe nga dy SHKK t pavarura (SHKK Elbasan dhe SHKK Perlat). G2- Bankat te nivelit te I-re. G3-Bankat te nivelit te ll-te. 42. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 42 III-2.b. Shperndarja e kredise se dhene nga Bankat. Teresia e monedhes Euro te future ne ekonomine shqiptare simbas zerave, nepermjet bankave te niveleve te ndryshme dhene Bizneseve dhe Individeve ne Shqiperi, eshte si me poshte. Kredia e dhene Bizneseve ne Euro, per periudhen 2002-2012 eshte shprehur si me poshte ; Nga grafiku I mesiperm duket se Bankat ne vendin tone kane dhene shuma te medha kredish per Bizneset. Keto kredi qe ne total arrijne masen 226,155,398 mil.Euro jane shperndare ne zera te ndryshme simbas interesit qe ka paraqitur biznesi per to. Peshen me te madhe e ze kredia per perdorimin ne investimet te pasurise se paluajtshme ku ne kete lloj hyne edhe investimi ne ndertim, kjo kredi eshte ne masen 79,264,890 mil. Euro. Peshen me te vogel e ka zeri I kredise per investimet ne punesimin dhe shtimin e vendeve te punes e cila arrin ne masen 28, 229, 651 mil.Euro, ku perfshihen zerat per projektet te punesimit te hartuara nga firma dhe biznese te ndryshme. 43. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 43 Kredia e dhene Individeve ne Euro, per periudhen 2002-2012 eshte shprehur si me poshte ; Nga grafiku I mesiperm duket se Bankat ne vendin tone kane dhene shuma te medha kredish per Individet. Keto kredi qe ne total arrijne masen 76,044,310 mil.Euro jane shperndare ne zera te ndryshme simbas interesit qe ka paraqitur individi per to. Peshen me te madhe e ze kredia per perdorimin ne investimet te aktiviteteve per biznes., kjo kredi eshte ne masen 65,992,671 mil. Euro. Peshen me te vogel e ka zeri I kredise per investimet ne mallra jo te qendrushem e cila arrin ne masen 1,806,451 mil.Euro, ku perfshihen zerat per blerjen e paisjeve dhe sherbimeve te ndryshme nga individi. Ky ndrmjetsim per futjen e mases se madhe te Euros ne ekonomine shqiptare, nepermjet bankave ne vend, duke iu referuar rritjes s totalit t aktiveve t sistemit bankar ndaj Prodhimit t Brendshm Bruto.N terma cilsor,institucjonet bankare jan rritur gjersisht si aktivitete fitimprurse,duke patur nj zhvillim t brndshm institucjonal n struktura dhe n burime njerzore.Sot,bankat jan ato biznese t cilat kan zbatuar m s shumti parimet e qeverisjes korporative,krahasuar me bizneset e tjera n vend,duke krijuar struktura hierarkike e vendimarrse t prshtatshme. Bankat jane nje investitor i rendesishem per aktivitetet dhe operacionet financiare ne vend me monedhen Euro, gje qe stimulon shtimin e perdorimit te Euros ne vend. 44. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 44 III-3.1. Mnyra e funksjonimit t ekonomise dhe ndikimi i bankave. Bankat qendrore kontrollojne oferten e bazes monetare permes blerjes dhe shitjes se aseteve Procesi I krijimit te parase analizohet permes mekanizmave te shumefishte te depozitave qe nxitet nga rritja e rezervave te bankes Ne procesin e parase marrin pjese 4 subjekte ekonomike: Banka qendrore Banka komerciale Depozituesi dhe huamarresi Skematikisht mund ta paraqesim si me poshte funksionimin e Ekonomise e pare nga kendveshtrimi I rolit te bankave. N kt diagram verejm dy forma t lvizjes s aktivitetit ekonomik: 1. Lvizja reale ose materiale. Prfshin lvizjen e faktoeve t prodhimit n pjesn e siprme, dhe t mallrave e sherbimeve n pjesn e poshtme te grafikut. 2. Levizja n vlere ose monetare. Perfshin levizjen e t ardhurave dhe t shpenzimeve n diagramen e brendshme t grafikut. Gjithashtu nga skema e msiprme, si dhe nga sa u tha m siper duket qarte roli i banks pr nj funksion eficent t ekonomis. Ne qender te sistemit ndodhen Bankat, te cilat jane te te gjitha llojeve, dhe kane rol kryesor ne ekonomine e vendit. Bankat kane rol te rendesishem edhe per futjen ne 45. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 45 ekonomi te sasirave te medhaja te valutes Euro, dhe stimulimin e perdorimit te saj sa me gjere ne vend te monedhes vendase Lek. Kjo sepse nepermjet sistemit te kursimit, depozitimit dhe hadhenies bankat stimulojne qe keto te sherbehen me Euro, dhe nepermjet normave te interesit te bejne qe qytetaret te shtojne perodorimin e Euros dhe zevendesimin e saj ne vend te monedhes vendase Lek. III-3.1.a. Kerkesa dhe Oferta per parane. Si dihet sipas nj prej koncepteve m themelore t ekonomis shte se niveli i kursimeve duhet t jet i barabart me nivelin e investime t brendshme. Parimi i krkess dhe oferts sht i zbatueshm edhe n kt kontekst.Dim q krkesa prbhet nga kerkesa pr investime, ndrsa oferta prbhet nga kursimet, kapitali I akumuluar dhe mundesia per tju pergjigjur kerkeses. Prania e krkess dhe oferts jan t domosdoshme pr operimin e nj tregu, n rastin ton t tregut t parase. D- Kerkesa e parase percaktohet nga: i - Kosto oportune e parase (norma e interesit) S - Faktoret e sistemit te pagesave PY - Te ardhurat nominale. S- Oferta monetare percaktohet nga B.Qendrore . 1+C/D S = ______________ B + Re/D+ C/D Oferta Varet nga: Baza monetare dhe multiplikatori C/D=raporti para ne dore-depozite = norma e rezerves se detyrueshme Re/D= Raporti rezerve e tepert- depozite B = Baza monetare aktuale . 46. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 46 Multiplikatori i Parase. Mund ta shohim ne dy hapa:Psh. 1. BQ blene 1 mil. Letra me vlere nga publiku .Dime qe publiku mban parate ne bankat komerciale .Ne kete rast banka rrit bilancin per 1 mil.(rrit depozitat dhe rezervat totale) 2. rritja e rezervave totale con ne rritjen e rezerves se detyrueshme me 10%.Nga ktu 1.000 000- 100 000=900 000 qe eshte rezerve e tepert .Banka jep hua rezerven e tepert nje firme apo personi .Frima blen mallra, dhe prap ato I deponon ne banka Ne kete menyre rritet oferta e parase N rolin e krkuesit dhe ofruesit t parase mund t paraqiten t gjitha subjektet q marrin pjes n aktivitetin ekonomik. Krkuesit(Huamarsit) Ofruesit(Huadhnsit) 1. Firmat 1. Familjet 2. Qeveria 2. Firmat 3. Familjet 3. Qeveria 4. T huajt 4. T huajt Pikprrja e kurbs s krkess pr para me at te oferts pr para prbjn pikn e ekulibrit monetar. E thn ndryshe: Kur krkesa pr para sht e barabart me ofertn pr para ateher tregu i paras sht n ekujlibr. Ky ekujlibr sht i vshtir q t arrihet n nj ekonomi pasi gjat aktivitetit ekonomik, midis levizjes monetare dhe asaj reale krijohen mosprputhje. Nga nera ane kemi subjekte ekonomike q kursejn e kerkojn t shtyjn shpenzimet pr nj periudh t ardhshme dhe paraqiten si kursimtare ose huadhns. Ndrsa nga ana tjetr, kemi subjekte ekonomike q dshirojn e kan nevoj t konsumojn e t investojn n periudhn aktuale, por nuk kan burime dhe paraqiten si shpenzues ose huamarres.Ashtu sikurse shumica e tregjeve t produkteve t konsumit t prgjithshm, edhe tregu i paras ka nevoj pr ndrmjetsues midis siguruesit dhe prdoruesit t fondeve me qllim ekujlibrin dhe funksionimin n mnyre sa m efiente t tregut t paras. Pikrisht ndrmjetsimi financiar sht roli i bankave n kt treg. N munges t tyre tregu i paras do t ishte jo efient dhe kalimi i fondeve nga kursimtart te prdoruesit e tyre do t ishte m i veshtir dhe m i ngadalt. Nuk do t ishte e mundur t gjendej nj burim i vetm fondi i mjaftueshm pr t financuar projektet e ndryshme. Edhe ne rast se do t bhej bashkimi i disa ofruesve t fondeve , nuk do t ishin t gatshem t gjith te hiqnin dor 47. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 47 nga kursimet e tyre pr nj koh t gjat dhe t huanin me t njjtin cmim t paras. Kjo gj ndodh sepse shtja e rakordimit t kritereve t vendosura nga zotruesit e fondeve me kriteret e vendosura nga prdoruesit e tyre do t haste vshtiresi. shtje si keto dhe t tjera do t krkonin koh t gjat pr tu zgjidhur dhe do t pengonin realizimin n koh t investimeve nga prdoruesit pontencial te fondeve. Nga ana tjetr ky nivel i ult i investimeve do t shoqrohej me nj ritm t ult t rritjes s prodhimit pr nevojat e komunitetit, gj q do t onte n nj ritm shum t ult t zhvillimit ekonomik. Pr kt jan t domozdoshme bankat (ndrmjetsuesit financiare) t cilt prshtasin krkesn pr investime t formave t ndryshme me kursimet e disponueshme n treg. N kt mnyr banka minimizon diferencat midis krkess dhe oferts pr fondet e lira n dimensionin koh dhe sasi, si dhe vlerson riskun me an t diferences s cmimit pr fondet e investuara. III-3.1.b. Siguria e sistemit bankar. Rritja e aktiveve,pasiveve,kredidhnja,kapitali arsioner tregojn pr nj ecuri dhe forcim t sistemit bankar.Nga viti n vit sistemi bankar ka psuar rritje t ndieshme drejt arritjes optimale.Vlen t prmndet fakti q numri i bankave n sistemin ton bankar ka patur nj rritje t evidentushme.Aktualisht operojne 16 banka,ku dy prej tyre jan me kapital 100% vendas dhe pjesa tjetr jan me kapital t huaj.Bankat t cilat kan kapital t huaj dhe ushtrojn aktivitet n shqipri jan t shprndara n nj pjes te mir t Europs ,kan t ardhura t cilat gjenerohen si rezultat i puns s shtrir n nj rritje t gjer gjografike.Banka t cilat punn e tyre nuk e mbshtesin vetm n t ardhurat e fituara n nj shtet,por n shum.Siguria e sistemit bankar vjen dhe si rrjedhoj e kti fakti.Edhe nse nj bank nuk do t funksjononte sipas parashikimeve strategjike t menaxherve t saj,kompesimet e humbjeve q ajo mund t kishte n nj perjudh t caktuar mund t mbuloheshin nga t ardhurat q mund t gjeneronte e njjta bank e lokalizuar n nj ose disa shtete.Bankat me kapital t huaj gzojn sisteme menaxhimi m t sofistikuara,si rrjedhoj e eksperjencs,din t hyjn n treg dhe t joshin kategori t ndryshme t klientels,gjithashtu menaxhojn m mir krizat q mund t prballet aktiviteti i banks s saj. 48. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 48 III-3.1.c. Pasigurit dhe rreziqet. Pavaresishte nga ecuria pergjithesishte e mire e sistemit bankar,rritja e konkurences ne kete ambjent do te shtoje dhe ekspozimin e tij nadaj rreziqeve,si rrezultat i kombinimit te faktorve te brendshem me ata te jashtem.Rreziqet e jashtme do te vine kryesishte nga bashkeveprimi i sistemit bankar me ekonomine reale dhe permasat e tyre do te ndikohen nga aftesia e bankave per te vepruar ne menyre te qendrushme ne nje mjedis ekonomik vazhdimishte ne ndryshim.Rreziqet e brendshme do te vine si rezultat i sforcimeve ne kapacitetet e brendshme te bankave,nderkoh qe ato perpiqen te marrin pjes ne mundesite e ardhshme per fitim.Gjithashtu duhet permendur se pozicjoni i seciles banke ne lidhje me keto rreziqe,do te ndikohet nga faktore qe varen nga madhesia e tyrte,mundesia per te hyre ne tregjet financiare nderkombetare dhe aftesia e tyre per te nxjere dhe perdorur ekspertize profesjonale. Ne fakt,sistemi yne bankar ka perpara sfida te vecanta.Bankat e vogla dhe ato te cilat nuk kane perkrahje financjare nga jashte duhet ta kuptojne shpejte pozicjonin e tyre te ri dhe te veprojne ne perputhje me te.Keto sfida mund te kaperxehen me masa qe do te synojne pranimin e standarteve te larta ne cilesine e ofruar per sherbimet e tyre bankare,permiresimin e teknologjise se perdorur ne kerkim te risive dhe ne krijimin dhe mbajtjen e grupeve te tregjeve me ane te specjalizimit.Keto masa do te kene sukses nese do te mbeshteten plotesishte edhe nga aksjoneret,duke ditur se ne kete menyre do te kontribuojne ne rritjen e vlerave te bande dhe do te prezantojne mundesi te reja per zhvillimin e ardhshem ekonomik. Nje njedis i qendrushem makroekonomik me nivele pergjithesisht te ulta te inflacjonit,jo vetem ne tregun vendas por edhe ne ate rajonal,ka mbeshtetur ecurine pergjithesishte te mire te ekonomise shqiptare.Bankat po ndihmojne dhe njekohesishte po perfitojne nga kjo ecuri nepermjet ekspozimit te tyre ndaj sektorve te ndryshem ekonomik ne zhvillim.Sidoqofte bankat duhet te bejne kujdes nga cekujlibrat financjare qe mund te krijohen ne sektore te ndryshem te ekonomise dhe te perpiqen te llogarisin dhe te perfshijne efektet e tyre ne aktivitetin bankar.Ky objektiv i domosdoshem nuk eshte dhe aq i lehte per tu arritur,sidomos ne rastet kur infrastruktura e pergjithshme lokale per te 49. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 49 mbledhur informacjonin dhe per te verifikuar verte tesine e tij,vecanerisht per ekspozimet financjare nuk eshte e zhvilluar.vec kesaj bankat duhet te monitorojne me kujdes ekspozimet per rreziqe te mundshme nga bashkeveprimi i tyre me pjesen tjeter te institucjoneve finanncjare nderkohe qe rriten,duke ditur qe mund te kete rrugekalime ligjore qe lejojne arbitrazhe ligjore te demshme. Situata ka akoma per me shume kujdes po ti referohemi rreziqeve te brendshme.Drejtimi i mire dhe monitorimi i ngushte jane dy kerkesa thelbesore per te mundesuar vendosjen e nje strukture te brendshme te kontrolleve dhe procedurale te nje banke te qendrushme.keto kontrolle dhe procedura duhet te mbulojne ne menyre te pershtatshme te gjith sektoret e aktivitetit bankar,pasi kane nevoj per vleresimin e vazhdushem te rreziqeve qe krijohen ne drejtimet kryesore te aktivitetit dhe mundesojne krijimin e nje infrastrukture mbeshtetese,percaktojne qarte pergjegjesit dhe linjat raportuese si dhe mundesijne krijimin dhe mbajtjen e nje stafi te motivuar,gje kjo shume e rendesishme per nje ambjent ne ndryshim.Disa nga fushat ku bankat shqiptare hasin mangesi jane:procesi vendimmarres i qendrushem,i bazuar ne nje analize te plote;aspekte te ndryshme te aktivitetit bankar me personat perkates;administrimi profesjonal i mardhenjeve me personelin.per me teper,asimetrite lidhur jo vetem me permasat e bankave,por edhe me perberjen e aktiveve te tyre dhe ekspozimin under sektorve te caktuar bankare,kane ndikuar ne disa raste sjelljen ne treg te disa bankave.Pavaresishte permiresimit te vazhdushem te sherbimeve bankare, akoma k araste qe deshmojne mungesen e transparences te bankave kundrejt klienteve te tyre per produktet bankare.Ky problem perkeqesohet akoma me shume naga kultura financjare e ulet e publikut te gjere.hyrja ne tregun tone e bankave te huaja,me nje tradite te gjere bankare dhe me nje reputacjon nderkombetar pozitiv,ka sherbyer si faktor vendita ne adoptimin e standarteve me te larta per nje drejtim me te mire dhe keto banka duhet te jene te vetdijshme per kete rol. Identifikimi dhe vleresimi i rrezikut jane nje tjeter fushe ne te cilen bankat tona kane akoma rruge per te bere.Ato duhet ti krijojne dhe ti perforcojne keto struktura te brendshme,ndersa ekspertiza e nevojshme eshte ne proporcjon me kompleksitetin e 50. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 50 aktivitetit te tyre ddhe me ekspozimet perkatese.Me kalimin e kohes ndersa efikasiteti i tregut do te permiresohet dhe natyra e rrezikut do te ndryshoj,bankave do tu duhet te ndermarin nje proces qe do ti lejoj ato te pershtatin karakteristikat e aktivitetit te tyre me keto ndryshime.Edhe nje here,me shume pritet nga bankat qe kane qene me aktive ne tregun tone.ato duhet te luajne nje rol drejtues ne zhvillimin e aftesive re administrimit te rrezikut dhe te promovojne djalogun brenda industrise bankare. III-4. RAPORTI DEPOZIT-KREDIDHENIE Viti 2010 shnon nj prmirsim t dukshm t sistemit bankar, sidomos pr sa i prket rikthimit t depozitave n sistem dhe pr rrjedhoj edhe t rikuperimit t dukshm t norms s fitimit. Ajo q vazhdon t jet nj shqetsim i ndjeshm pr bankat, n vendin ton, sht rritja e vazhdueshme t kredive t kqija III-4.a. Depozitat Totali i depozitave n banka, n fund t vitit 2010, arriti n 816 miliard lek, sipas t dhnave nga Shoqata e Bankave. Nga kjo shum, pjesn m t madhe, ose rreth 700 miliard lek, jan depozita q zotrohen nga individt dhe vetm 124 miliard lek jan depozita q zotrohen nga biznesi. Depozitat n sistemin bankar gjat ktij viti jan rritur me ritmet 15 pr qind, duke shnuar nj stabilitet pas pasojave t krizs financiare ndrkombtare t vitit 2008. Sipas panorams q vet bankat japin, nprmjet shoqats s tyre, msohet se m shum se 80 pr qind e depozitave n sistem i disponojn individt dhe pjesn tjetr korporatat. Si rezultat i ksaj situate, treguesi i paras jasht bankave ka rezultuar me rnie t vazhdueshme. Forcimi i besimit n sistemin bankar, si dhe aktiviteti i ult ndrmjetsues ndaj sektorit publik n fundin e periudhs jan faktort kryesor q kan ndikuar n krkesn e ult pr mjete monetare likuide. N dy muajt e fundit t vitit 2010 sht shnuar nj rritje mujore e depozitave prtej mesatares mujore historike, e ndikuar kryesisht nga qarkullimi m i shpejt i paras, n saj t rritjes s vllimit t kredidhnies s sektorit bankar pr ekonomin. N prputhje me kto zhvillime, vrojtimet e Banks s Shqipris pran konsumatorit tregojn pr nj tendenc n rritje t kursimeve n ekonomi. 51. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 51 Grafiku m posht, paraqet prbrjen e depozitave ne Euro sipas afatit t mbetur t maturimit. Konstatohet nj rritje e vlers s depozitave me afat 6-12 muaj, e cila kryesisht ka ardhur si rezultat i rnies s depozitave me afat t mbetur 1-3 muaj. Depozitat me afat maturimi 1-5 vjet, edhe pse prbjn nj pesh t vogl, jan rritur gjat periudhs me rreth 30%. III-4.b. Norma e interesit t depozitave Norma e interesit t depozitave sht nj ndr elementet kryesore q prdor nj bank tregtare pr t terhqur klient drejt saj. N qoft se nj bank ofron interesa t larte pr depozitimet, t shoqruar me nj nivel t lart sigurie dhe cilesie n shrbim, ateher klientt jan t siguruar. Mirpo, normat e interesit t depozitave prbjn kosto pr bankat tregtare. N tregun tone bankar, bankat pranojne depozitime pr maturitete dhe monedha t ndryshme. N prgjithsi, normat e interesit si n lek ashtu dhe n valut, varen nga politikat vetjake t bankave tregtare, si ruajtja e 52. 2013 RRUGA DREJT B.E-se nepermjet zevendesimit te monedhes Lek ne Euro. Dritan L E N A Menaxhimi i zevendesimit te Lekut me Euro 52 konkurrences n tregun bankar, t qnit agresiv pr t fituar pjes n kete treg, trheqja drejt tyre e nj monedhe t caktuar etj. Normat e interesit pr depozitimet n valut, varen kryesisht nga politikat monetare t bankave qndrore t monedhave prkatese. Pr shembull, normat e depozitave n euro dhe n dollare varen nga ecuria e normave t interesit ne kto monedha, t percaktuara nga Banka Qndrore Evropiane dhe FED. Pr sa u prket normave t interesit t depozitave n lek, ato prshtaten n varesi t sinjaleve t politiks monetare t Bankes s Shqiperis apo dhe ecuris s yield-it t bonove t thesarit. - Norma e depozitave (12 M) % 6.59 6.57 6.59 7.55 6.26 6.73 6.78. III-4.c. Kreditimi N fund t gjashtmujorit t dyt t vitit 2012, teprica