Menadzment Plan Kotor 2007

REPUBLIKA CRNA GORA

MENADŽMENT PLANPRIRODNOG I KULTURNO - ISTORIJSKOG PODRUČJA KOTORA

REGIONALNI ZAVOD ZA ZAŠTITU SPOMENIKA KULTURE KOTOR

KOTOR, JANUAR 2007. GODINE

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA� �MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

SADRŽAJ

UVODNA RIJEČ Ministar kulture, sporta i medija

PREDGOVOR Predsjednik Koordinacionog tima 1. SAŽETAK1.1. Kratka vizija

2. UVOD 2.1. Status područja Svjetske baštine Kotora2.2. Kriterijumi 2.3. Poznate ličnosti o području2.4. Granice zaštićenog područja2.5. Izuzetna univerzalana vrijednost 2.6. Značaj područja 2.7. Integritet i autentičnost područja Svjetske baštine Kotora

3. MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

3.1 Cilj Menadžment plana 3.2. Potreba za izradom Menadžment plana3.3 Status Plana3.4. Pravni osnov za izradu i donošenje Plana3.5. Proces izrade Menadžment plana

4. ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA

4.1. Istorijski razvoj 4.1.1. Praistorija i antika4.1.2. Srednji vijek4.1.2.1. Vizantijski period4.1.2.2. Period srpske države Nemanjića 4.1.2.3. Ugarski i bosanski period4.1.2.4. Period autonomije4.1.3. Period venecijanske vlasti ( 1420 - 1797. godine)4.1.4. Period između 1797. i 1814. godine 4.1.4.1. Period prve austrijske vladavine 4.1.4.2. Period ruske vladavine. 4.1.4.3. Period Francuske vladavine. 4.1.4.4. Period Privremene uprave Ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske4.1.5. Druga austrijska vladavina (1814-1918.godine)4.1.6. XX vijek i početak XXI vijeka 4.1.6.1. Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca, (Jugoslavija)4.1.6.2 Italijanska i njemačka okupacija (Drugi svjetski rat 1941 – 1944.g.)

9

11

1316

17

19192020202121

2�

2727272727

31

333333333�3�3�3�3636363737

37383838

SADRŽAJ

STRANA

6 7MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

10.2. Urbani razvoj 10.2.1. Stanje nepokretne kulturne baštine 10.2.2. Prostorno – urbanistička dokumentacija10.2.3. Urbani razvoj zaštićenog područja u XX vijeku i danas10.2.3.1. Stanje gradova i naselja zaštićenog područja10.2.3.2. Prekomjerna i nakontrolisana urbanizacija sa najtipičnijim primjerima devastacije prostora10.2.4. Stanje prirodne sredine u zaštićenom području 10.2.4.1. Kvalitet vazduha10.2.4.2. Kvalitet zemljišta10.2.4.3. Kvalitet vode10.2.4.4. Kvalitet kupališta10.2.4.5. Zagađenja prirodne sredine10.3. Infrastruktura zaštićenog područja10.3.1. Komunalna infrastruktura zaštićenog područja10.3.2. Elektroenergetska infrastruktura10.3.3. Telekomunikaciona infrastruktura10.3.4. Saobraćajna infrastruktura 10.4. Konzervacija, restauracija i održavanje 10.4.1. Konzervacija i restauracija urbanih struktura10.4.2. Održavanje 10.5. Menadžment u turizmu10.6. Kadrovski potencijal i edukacija 10.6.1. Kadrovski potencijal10.6.2. Edukacija

AKCIONI PLAN

11. IMPLEMENTACIJA

11.1 Odgovornost i administracija 11.1.1. Upravljačka grupa11.1.2. Koordinator područja Svjetske baštine11.1.3. Radne grupe11.2. Planovi implementacije11.3. Finansiranje i sredstva 11.4. Priorritetne aktivnosti11.5. Revizija Menadžment plana11.6. Monitoring Menadžment plana LITERATURA

LISTA SKRAĆENICA

4.1.6.3. Period Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (1944- 1991.godine)4.1.6.4. Period od 1991- 2006. godine4.2. Opis načina života lokalne zajednice Srednjovjekovnog Kotora

5. VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA

5.1. Izuzetna univerzalna vrijednost 5.2. Kulturne vrijednosti5.2.1. Kulturni pejzaž5.2.2. Urbanističko - arhitektonske vrijednosti5.2.3. Kulturno - umjetničke vrijednosti5.3. Prirodne vrijednosti5.3.1. Florističko-faunistički aspekt5.3.2. Akvatorij5.3.3. Zona morskog dobra5.4. Društveno - ekonomske vrijednosti5.4.1. Društvene vrijednosti5.4.2. Naučno-obrazovne vrijednosti 5.4.3. Ekonomske vrijednosti5.4.3.1.Turizam5.4.3.2. Saobraćaj

6. FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

6.1. Faktori koji ugrožavaju kulturne vrijednosti6.1.1. Urbanističko - arhitektonske vrijednosti 6.1.2. Kulturno – umjetničke vrijednost6.1.3. Prirodne vrijednosti6.1.4. Društveno- ekonomske vrijednosti 6.2. Rizici koji ugrožavaju vrijednosti

7. POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE

8. VIZIJA

9. OPŠTI CILJEVI MENADŽMENT PLANA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA

10. KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

10.1. Politički i pravni okvir zaštite10.1.1. Lokalno i nacionalno zakonodavstvo 10.1.2. Saradnja državnih organa i institucija sa privatnim sektorom10.1.3. Vlasništvo, upravljanje i promet nepokretnosti i prava 10.1.3.1. Vlasništvo10.1.3.2. Upravljanje10.1.3.3. Promet nepokretnosti 10.1.4. Finansiranje

383839

�1

�3�3�3��6070707171727273737�7�

77

797979808181

83

89

93

97

99100101102102102103103

STRANA

104104107108110113

116117117117118118120120121122122123123128130131131132

13�

1��

1�71�71�7148148148148149149

1�1

1�6

STRANA

SADRŽAJSADRŽAJ

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

8 98

UVODNA RIJEČ

Priroda i čovjek su na području Kotora stvorili neprolaznu ljepotu. Stvarana je vijekovi-ma umijećem mnogih generacija, svih civilizacijskih i kulturnih stilova u harmoničnom odnosu sa prirodom. Iz nje se čita burna istorija drevnog grada Kotora, Perasta, Risna i svih naselja priobalnog dijela kotorsko-risanskog zaliva.

Na ovom malom području, gdje se dodiruju kamenita brda i mediteranski pojas uz more, nalaze se brojne i vrijedne palate, crkve i fortifikacije. Ovdje su preko mora i pomoraca stizali uticaji drugih kultura, a odavde su se , ug-lavnom, preko kotorskih graditelja, umjetnika i zanatlija, širili na područje Balkana.

Zbog cjelovitosti i izuzetnih graditeljskih, umjetničkih, zanatskih, duhovnih i prirod-nih vrijednosti, područje je stavljeno na Listu svjetske baštine UNESCO-a, pod na-zivom „Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora“.

Uvažavajući status područja Kotora, kao dijela kulturne baštine čovječanstva i pre-poruke UNESCO-a, Ministarstvo kulture, sporta i medija je u svojim aktivnostima ve-zanim za kulturnu baštinu, dalo prioritet ovom području.

Vlada Crne Gore je svjesna kulturnih i prirodnih vrijednosti područja svjetske baštine Kotora i mogućnosti koje one daju za održivi razvoj, kao i faktora koji ih mogu ugro-ziti. Donoseći odluku o izradi Menadžment plana, Vlada Crne Gore je u njemu prepoznala način očuvanja i zaštite izuzetne vrijednosti područja, njegovu zaštitu od uticaja štetnih faktora, a posebno od prekomjerne i nekontrolisane urbanizacije.

Zato je veoma značajno što je prvi korak ka sveobuhvatnoj zaštiti, valorizaciji i prezentaciji područja svjetske baštine Kotora učinjen, okončanjem procesa izrade Menadžment plana, za što treba zahvaliti svim učesnicima u njegovoj izradi, a poseb-no Koordinacionom timu i Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kulture Kotor.

Njegovom implementacijom sačuvaćemo izuzetno vriijednu zaostavštinu naših pre-daka, kao istorijsko pamćenje za spoznaju i očuvanje svog identiteta, koristiti je za dobrobit svih i predati novim pokoljenjima.

Ministar kulture, sporta i medija u Vladi Crne Gore

Predrag Sekulić

UVODNA RIJEČ

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORAMENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

10 11

PREDGOVOR

PREDGOVOR

Na ovom prostoru, na raskršću istoka i zapada, sretale su se i prožimale civilizacije, ostavljajući za sobom svjedočanstva postojanja i stvaranja. Tako su nastale izuzetne kulturne vrijednosti, koje se ogledaju u vijekovnoj sintezi iskonske prirode i drevnih graditeljskih formacija sa kultivisanim pejzažom.

U njima su prepoznate vrijednosti od značaja za čovječanstvo, koje su sticanjem kom-ponente univerzalnosti postale dio svjetske baštine.

Zemljotresi razorne moći, ovdje su često uništavali i degradirali kulturna dobra, a ljudi su, težeći za savremenim komfornim životom, nerijetko iz neznanja, narušavali viševijekovni sklad prirode i graditeljstva. Sadašnje generacije, zbog toga, imaju veliku moralnu i istorijsku odgovornost da sačuvaju i zaštite izuzetnu univerzalnu vrijednost područja svjetske baštine Kotora, kako bi se budućim generacijama ona predala u svoj svojoj ljepoti, autentičnosti i raznolikosti.

Menadžment plan područja svjetske baštine Kotora nas vodi ka tom cilju. U procesu njegove izrade sarađivali su i učestvovali predstavnici svih relevantih organa, insti-tucija, nevladinih organizacija i građani. Svestrana podrška i pomoć, koju su dali UNESCO, Vlada Crne Gore, Ministarstvo kulture, sporta i medija i Opšina Kotor, doprin-ijela je da Koordinacioni tim i Radna grupa, uprkos kratkom roku i veoma složenom i odgovornom zadatku, proces izrade Menadžment plana dovedu do kraja.

Međutim, pravi posao tek predstoji na aktivnostima za njegovu implementaciju.To podrazumijeva zajednički rad i drugačija pravila rada i ponašanja, za sve koji odlučuju i brinu o očuvanju i zaštiti područja, za vlasnike i korisnike objekata i pros-tora na njemu, stanovnike i posjetioce.

Biće to dugoročan i složen posao, ali izuzetno vrijedan truda.

Predsjednica Koordinacionog tima za izradu Menadžment plana

Ružica Ivanović

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA12

SAŽETAK 1

13MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

1

1� 1�

1


područjem, prepoznaje izazove i prijet-nje, predlaže politike, daje smjernice i mjere u cilju očuvanja i unapređenja ovih vrijednosti.

Poglavlje 2. navodi koncepte Svjetske baštine u odnosu na područje. Izjava o značaju područja Svjetske baštine Kotora je referenca za sve upravljačke aktivnosti i osnova za razumijevanje njegovih kvaliteta.

U Poglavlju 3. dati su ciljevi i okvir za uspješno sprovođenje Menadžment pla-na. Proces javnih konsultacija, tokom izrade Plana, uključio je kako promociju preko lokalnih medija tako i uključenje svih zainteresovanih strana. Kako je up-ravljanje dinamički proces koji zahtijeva stalno ažuriranje i revidiranje, pažnja je posvećena mehanizmima nadzora i re-vizije. U Poglavlju 4. opisani su istorijski razvoj nasljeđa i životni stil srednjovjekovnog Kotora, budući da je sveobuhvatno pozn-avanje prirodnih i kulturnih resursa i poštovanje tradicije osnova za zdravo up-ravljanje nasljeđem.

U Poglavlju 5. istražene su izuzetne kul-turne, prirodne i socio-ekonomske vri-jednosti ovog područja Svjetske baštine i njihovi razvojni potencijali. U Poglavlju 6. i 7. opisani su izazovi, trenutne prijetnje i razvojni potencijali urbanističkih, kulturno-umjetničkih i prirodnih vrijednosti. Prioritetno pitanje je nekontrolisani urbani razvoj.

Na osnovu tog saznanja u poglavljima 8. i 9. prezentirana je Vizija za budućnost i opšti ciljevi za područje Svjetske baštine Kotora. Budući razvoj područja Svjetske baštine moguć je putem promocije dinamične, živuće multikulturalne za-jednice, koja poštuje i nadgrađuje svo-je nasljeđe. Razvoj će biti temeljen na skladnoj interakciji između kulturnog i

1. SAŽETAK

Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora je upisano na Listu svjetske baštine zbog svojih izuzetnih prirodnih i kulturnih vrijednosti. U srednjem vijeku, ova prirodna luka, na obali Jadrana u Crnoj Gori bila je važno umjetničko i trgovačko središte sa svojim vlastitim čuvenim gra-diteljskim i ikonopisnim školama. Skladna interakcija njegovih istorijskih gradova sa pejzažom i njegov politički, komercijalni i kulturni značaj su neki od kriterijuma koji su odabrani da bi se definisao njegov univerzalni značaj.

Zaštita, očuvanje i razvoj ovog složenog kulturnog pejzaža je pravi izazov. Upis na Listu svjetske baštine podrazumi-jeva dugoročnu posvećenost svih koji su uključeni u taj proces. Stoga osnova mora biti održivi razvoj u cilju održanja i očuvanja izuzetnih univerzalnih vrijed-nosti, za sadašnje i buduće generacije.

Glavni cilj Menadžment plana je da osigura djelotvornu zaštitu i poboljša značaj područja Svjetske baštine, putem ustanovljenja jednog sveobuhvatnog me-hanizma upravljanja. To je prvo i prije svega strateški plan, koji postavlja okvir za integrisano i proaktivno upravljanje. Njegova uloga je, takođe, da tumači i promoviše resurse baštine i da obezbijedi korist od njih za lokalnu zajednicu. Uspješna implementacija Menadžment plana je proces koji zahtijeva koordi-naciju i saradnju na svim nivoima. Smisao upravljanja nad nasljeđem je ključno pi-tanje, te će stoga lokalna uprava snositi najveću odgovornost. Uspostavljena su tri specifična mehanizma da bi potpomogli uspješnu saradnju i nadzor sprovođenja Menadžment plana: Upravna grupa; Koordinator područja svjetske baštine i tematske Radne grupe.

Menadžment plan se bavi identifikaci-jom, opisom i menadžmentom svih as-pekata područja Svjetske baštine. Plan identifikuje ono što je značajno u vezi sa

SAŽETAK


1

16

UVOD 2

SAŽETAK

prirodnog nasljeđa i novog razvoja. Da bi se ovo postiglo, opšti ciljevi Menadžment plana uključuju ojačanje pravne i insti-tucionalne infrastrukture, te osiguranje njene efikasnosti. Integrisana zaštita kul-turnog i prirodnog nasljeđa je neophodna u cilju kontrolisanja i usmjeravanja pro-cesa urbanog i infrastrukturnog razvoja, radi boljeg kvaliteta života zajednice i posjetilaca.

Poglavlje 10. bavi se ključnim pitanjima upravljanja, problemima i zadacima, a završno Poglavlje 11. daje detaljnu strukturu i prioritetne radnje u cilju sprovođenja i nastavljanja procesa up-ravljanja.

Detaljni Akcioni Plan prezentira predložene prioritetne zadatke i mjere u kratkoročnoj, srednjoročnoj i dugoročnoj perspektivi.

1.1. Kratka vizija

Kotor će promovisati svjetski značaj zaštićenog područja, koristeći taj status kao strateški potencijal za napredak lo-kalne zajednice i njenih građana.Područje Svjetskog kulturnog nasljeđa Kotora će, sa sviješću o vrijednosti prirod-nog i kulturnog nasljeđa koje baštini, prosperitet temeljiti na promišljenoj politici upravljanja kulturnom i prirod-nom baštinom, kako bi se zadovoljile potrebe sadašnjih generacija, a budućim generacijama je predati u svoj njenoj lj-epoti, autentičnosti i raznolikosti.

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA 17MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

19MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA18

2. UVOD 2.1 STATUS PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

Imati status svjetskog kulturnog nasljeđa – biti među elitom gradova i lokalite-ta koji baštine univerzalne kulturne i prirodne vrijednosti, biti jedno od 830 mjesta na ovoj planeti, čije vrijednosti pripadaju cijelom čovječanstvu, zaista je velika privilegija. Takav status istovremeno predstavlja i po-drazumjeva veliku odgovornost i obavezu čitave društvene zajednice za očuvanjem i zaštitom tih, od svijeta priznatih i veri-fikovanih, univerzalnih vrijednosti.Status zaštićenog područja podrazumi-jeva obavezu za sve subjekte u sistemu njegove zaštite, da primjenjuju svjetske standarde prilikom donošenja propisa i drugih akata ili u preduzimanju radnji i postupaka, vezanih za to područje, odnos-no da primjenjuju međunarodne propise i principe sadržane u mnogim konvencija-ma i sličnim dokumentima, kao i odluke, preporuke i uputstva UNESCO-ovih organa i tijela. Promišljenom politikom upravljanja kul-turnom i prirodnom baštinom, uz pro-movisanje svjetskog značaja zaštićenog područja, taj status se može iskoristiti kao strateški potencijal za napredak lo-kalne zajednice i njenih gradjana.

2.2 KRITERIJUMI

Kriterijum I - Kulturno dobro koje pred-stavlja jedinstveno umjetničko i estets-ko dostignuće, remek djelo čovjekovog stvaralačkog duhaIako brojni spomenici i naselja u Kotor-skom zalivu (crkve, palate, fortifikacije) posjeduju istinske arhitektonske vrijed-nosti, ni jedan od njih pojedinačno ne is-punjava kriterijum izuzetne univerzalne vrijednosti. Njihov položaj na obali Za-liva, harmonija koju čine sa prostorom, kao i što su dio gradova koji imaju veliki značaj, je ono što doprinosi i čini ih pri-hvatljivim za nominaciju izuzetne univer-zalne vrijednosti.

Kriterijum II - Kulturno dobro koje je izvršilo značajan uticaj na svjetsku kul-turu, na razvoj arhitekture, vajarstva, parkova i uredjenje pejzaža, primijen-jenih umjetnosti ili naselja.Glavna spona Venecije sa južnim dijelom istočne obale Jadrana su aristokratski gradovi kapetana, pomoraca i trgovaca. Kotor, gradovi i naselja oko njega vjekov-ima su predstavljali centar značajnih kreativnih procesa u regionu. Njihova umjetnost, zlatarske i graditeljske škole ostavile su dubok trag i trajno su uticale na umjetnost područja jadranske obale.

Kriterijum III – Jedinstveno, izuzetno ri-jetko i veoma staroPo uspješnoj harmonizaciji gradova i am-bijenta Zaliva, broju, kvalitetu i raznovrs-nosti spomenika i kulturnog nasljeđa i po izuzetnoj autentičnosti i zaštiti, ovo područje se može smatrati jedinstvenim.

Kriterijum IV – Kulturno dobro koje je medju najboljim primjerima vrste grad-jevina, koja predstavlja značajan kul-turni, društveni, umjetnički, naučni, tehnološki ili industrijski napredak.Kotor i Perast su primjeri jedinstvenog i očuvanog autentičnog urbanizma ma-lih gradova, prilagođenog okruženju i sa arhitekturom visokog kvaliteta. Još od početka IX vijeka u Kotoru i nje-govom okruženju nalaze se zrela arhitek-tonska rješenja, evropskog značaja, koja su izraz kasno-antičke tradicije sa rano-vizantijskim uticajima. Naročito je važna romanička umjetnost XII i XIII vijeka, čiji najbolji primjeri imaju sličnosti sa poznatom apulijskom arhitek-turom. Kotor je bio glavni centar preko koga su romanička umjetnička rješenja dospjela na Balkan, naročito na područje Raške države, gdje je stvorena jedinst-vena graditeljska škola, dobro upoznata sa vizantijskim stilom.

2 2UVOD

MANAGMENT PLAN OF KOTOR WORLD HERITAGE SITE

20 21MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

2.3 POZNATE LIČNOSTI O PODRUČJU

Kotor je živi muzej, zato njegove spome-nike treba sačuvati za buduće generaci-je, jer izuzetno malo je mjesta na svijetu gdje se može naći toliko spomenika kul-ture kao u ovom gradu. Amadu Mahtar M´Bo, direktor UNESCO-a

Boka izgleda kao gomila velikih bisera, koje niko ne može ukrasti, jer su toliko veliki da se ne mogu sakriti. Bajron

... ušli smo u Boku Kotorsku, duboko izuvijanu prirodnu luku o kojoj čovjek čita čitavog života; nalik na norveški fjord, bila je u poređenju s nekim dru-gim predjelom ono što je balet prema običnom koraku. Rebeka Vest

Krajevi kao i mnoga bića imaju dušu;.....da je ovo najljepši kraj na svijetu,ali mnogi su uza sve divljenje otišli sa osjećanjem, da je pejzaž Boke nečovječan....Tužan je čovjek jer tako rijetko osjeća pravi glas prirode a njegova se malenkost vidi u tome ,što je i preveć nastojao da prirodu savlada ,dopuni i poljepša. Ima dubokog smisla izreka Bernard Shaw-a da bi ovi predjeli izgubili značenje, kad bi postali rivijera

Frano Alfirević

2.4 GRANICE ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Granica prirodnog područja počinje od kote 228 na Trojici i pruža se u pravcu sje-vera preko kote 524 do kote 768, odakle se prirodnom granicom spušta preko kote 710 do svetionika na Verigama. Granica se sa druge strane Veriga od svetionika pruža u pravcu zapada preko kota 614,313,521 i izlazi na kotu 709, odakle skreće prema

sjeveru i izlazi na kolski put Herceg Novi – Crkvice – kota 1,045, odakle nastavlja pomenutim putem koji je istovremeno i granica potencijalnog nacionalnog parka Orjen do kote 1.086. Granica se i dalje pruža u pravcu istoka pješačkom stazom preko kote 627 i izlazi na kotu 577, nas-tavlja u istom smjeru, kolskim putem ispod Ledenica do kote 565. Granica ide dalje u pravcu juga preko kota 970, 688, do kota 873, odakle skreće u pravcu is-toka preko kote 749 i izlazi na kotu 949, odakle nastavlja u pravcu juga preko kota 915,909, 980 i 1.093, do raskrsnice pute-va Kotor – Cetinje – Lovćen (zvano mjesto Krstac). Granica se od Krsca odvaja u pravcu jugozapada granicom nacionalnog parka Lovćen do kote 1.385, odakle se u pravcu zapada preko kote 556 spušta na početnu tačku na Trojici – kota 228.Područje Svjetske baštine, obuhvata uku-pno 12.000 hektara kopna i 2.600 hektara morske površine.

2.5 IZUZETNA UNIVERZALANA VRIJEDNOST Izuzetna univerzalna vrijednost predstav-lja kulturni i prirodni značaj koji pre-vazilazi nacionalne granice i podjednako je značajan za sadašnje i buduće gener-acije cijelog čovječanstva. 2.6 Značaj područja Prema opštim principima Konvencije o zaštiti svjetskog nasljeđa, izuzetna uni-verzalna vrijednost kulturno-istorijskog područja Kotora sadržana je u kvalitetu njegove arhitekture, uspješno ostvare-nom jedinstvu gradova i naselja sa prirod-nim okruženjem Zaliva i u jedinstvenom svjedočanstvu uloge koju je područje imalo u širenju mediteranske kulture na područje Balkana. Značajan je i kvalitet umjetnosti zanatstva čitave geo-kulturne zone, koje svjedoče o jedinstvenom iz-razu, nastalom sjedinjavanjem istočne i zapadne kulture. Zona karsta, jedinstvena hidrografija i ekstremne klimatske razlike na vrlo ma-lom području posljedica su jedinstvenih morfoloških i morfogenetskih karakteris-tika prirode zaštićenog područja.

2.6 ZNAČAJ PODRUČJA Prema opštim principima Konvencije o zaštiti svjetskog nasljeđa, izuzetna uni-verzalna vrijednost kulturno-istorijskog područja Kotora sadržana je u kvalitetu njegove arhitekture, uspješno ostvare-nom jedinstvu gradova i naselja sa prirod-nim okruženjem Zaliva i u jedinstvenom svjedočanstvu uloge koju je područje imalo u širenju mediteranske kulture na područje Balkana. Značajan je i kvalitet umjetnosti zanatstva čitave geo-kulturne zone, koje svjedoče o jedinstvenom iz-razu, nastalom sjedinjavanjem istočne i zapadne kulture. Zona karsta, jedinstvena hidrografija i ekstremne klimatske razlike na vrlo ma-lom području posljedica su jedinstvenih morfoloških i morfogenetskih karakteris-tika prirode zaštićenog područja. 2.7 INTEGRITET I AUTENTIČNOST PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

Region Kotora kao dio zaliva Boka Ko-torska jedan je od najvećih zaliva na istočnoj obali Jadrana. Uključuje istori-jski grad Kotor kao centar, grad Perast i Risan i 11 naselja uz obalu Kotorsko-ri-sanskog zaliva, predstavljajući izuzetnu univerzalnu vrijednost, preko jedinst-vene i dugoročne interakcije između prirodnog fenomena i ljudske djelatnosti. Ova prirodna luka, koja leži između vi-sokih planina Lovćena (1749 m) i Orjena (1894 m) i brda Vrmac (340 m) je najuža blizu grada Kotora (300 m široka i 1000 m visoka). Kotor je bio važan komerci-jalni, politički, kulturni i umjetnički cen-tar tokom dugog vremenskog perioda, sa čuvenim građevinama, ikonografskim i zlatarskim školama od srednjeg vijeka. Ima veliki broj veličanstvenih spomenika, brojne palate i crkve i nekoliko utvrđenja među kojima je najznačajnija Kotorska tvrđava. Dugi period interakcije i razmjene između kultura istoka i zapada, na ovoj maloj ter-itoriji, formirao je autonomni identitet, kakav ne postoji izvan ovog regiona.

2 2UVOD UVOD


22

2 UVOD UVOD


2


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA2�

MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA 3

2�MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA26 27MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA3 3MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

3. MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

3.1 CILJ MENADŽMENT PLANA

Glavni cilj Menadžment plana je da valori-zuje, zaštiti i promoviše univerzalne vrijed-nosti područja Svjetskog nasljeđa Kotora. Za postizanje tog cilja, Menadžment plan daje viziju upravljanja zaštićenim područjem za višegodišnji period, smjernice za njenu realizaciju, iskazane kroz opšte ciljeve i predložene programe aktivnosti, sa prepozna-tim mehanizmima i nosiocima aktivnosti, ro-kovima za njihovu implementaciju kao i me-hanizmima monitoringa.

3.2 POTREBA ZA IZRADOM MENADŽMENT PLANA

Potreba za izradom Menadžment plana sadržana je u ocjeni stanja kulturnog dobra zaštićenog područja, u Izvještaju Misije UNES-CO/ICOMOS, koja je boravila u Kotoru marta 2003. godine.Izvještaj su pripremili šef Misije Horst Gődicke i Josef Stulz.Sve veći pritisak urbanizacije na prostor Boke može lako prerasti u problem mnogo veći nego što je obnova graditeljskog fonda, jer se na terenu odvija neadekvatna urbanizacija, koja stvara potpuno suprotne efekte. U mnogim mjestima kotorsko-risanskog zaliva stepen ur-banizacije je dostigao granicu, čijim prelas-kom bi vrijednosti zbog kojih je područje upisano na Listu svjetske prirodne i kulturne baštine, mogle biti ozbiljno ugrožene. Do sada nije urađen nijedan plan koji bi se posebno odnosio na zaštićeno područje (menadžment plan i sl.), što zajedno sa nepoštovanjem prostornih i urbanističkih planova, od strane graditelja, pogoršava sveukupno stanje zaštite i naročito narušava kulturni pejzaž, kao najvažniju karakteristiku područja.

3.3 STATUS PLANA

Nacionalno zakonodavstvo u Crnoj Gori ne poznaje ovakvu vrstu planskog dokumen-ta. Menadžment plan po svom statusu nije obavezujući dokumenat. Ali kako je zaštićeno prirodno i kulturno područje Kotora dio Sv-jetske baštine i donosi se na osnovu pre-poruka Komiteta UNESCO-a, tijela čije su ingerencije i preporuke obavezujuće, samim tim ovaj Menadžment plan, će imati status

obavezujućeg dokumenta. Naime, planska do-kumenta kao i zakonski propisi koji se budu donosili, biće rađeni po principu uskladjivanja sa preporukama i smjernicama Menadžment plana područja Svjetske baštine Kotora.

3.� PraVni OsnOV za izraDU i DONOŠENJE PLANA

• Odluka UNESCO-vog Komiteta sv-jetskog nasljeđa, sa 27 sjednice, održane u Parizu, u junu i julu mjesecu, 2003. godine, donijeta na predlog Misije koja je iste go-dine izvršila uvid u stanje kulturne i prirodne baštine zaštićenog područja Kotora .• Akt Vlade Republike Crne Gore, od 27. oktobra 2005. godine• Odluka Skupštine opštine Kotor, od 01.februara 2006. godine

3.5. PROCES IZRADE MENADŽMENT PLANA

Nosilac posla za izradu Menadžment plana područja Svjetske baštine Kotora je Region-alni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, određen od Vlade Republike Crne Gore.

Finansiranje procesa izrade Menadžment pla-na, obezbijeđeno je iz Budžeta Republike Crne Gore, Budžeta Opštine Kotor i UNESCO-a.Za izradu Menadžment plana formirani su sljedeći organi i tijela:

Koordinacioni tim (9 članova) - imenovan od strane Regionalnog zavoda za zaštitu spo-menika kulture, rukovodio je aktivnostima u procesu izrade Menadžment plana.

Predsjednik Koordinacionog timaRužIca Ivanović, direktor Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture

Članovi:• Lidija Ljesar, samostalni savjetnik za zaštitu spomenika kulture i arheologiju u Ministarstvu kultu je u Ministarstvu zaštite životne sred-ine i uređenja prostora;• Zorica Čubrović, arhitekta konzervator u Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kul-ture;• dr Ilija Lalošević, arhitekta konzervator u Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kul-ture;

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA28 29

• Zorana Milošević, arhitekta konzervator u Regionalnom zavodu za zaštitu spomenika kul-ture;• Radmila Muck Radičević, glavni administra-tor Opštine Kotor• Ljilja Radunović, NVO Eko Centar „DELFIN“;• Katarina Nikolić, arhitekta konzervator, NVO Projektor

Radna grupa (22 člana) sastavljena od pred-stavnika relevantnih javnih, republičkih i opštinskih institucija, medija i NVO-a: Regionalni zavod za zaštitu spomenika kul-ture, Organi lokalne samouprave, Ministarstvo pomorstva i saobraćaja, Ministarstvo turizma, Republički zavod za zaštitu prirode, Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom, Turistička organizacija Opštine Kotor, Insti-tut za biologiju mora, Državni arhiv, Pomor-ski muzej Crne Gore, NVO (Expeditio, Društvo prijatelja Kotora i Perasta), i „Skala Radio“. Savjetodavno tijelo (5 članova) sastavljeno od istaknutih predstavnika nauke, obrazovan-ja i kulture.Proces izrade Menadžment plana zaštićenog područja Kotora zasnivao se na peporukama eksperata UNESCO-a i ICCROM-a, kao i pozi-tivnim iskustvima drugih zemalja, prilikom iz-rade planova upravljanja za mjesta Svjetske baštine.Metodologija pripreme Menadžment plana zaštićenog područja Kotora je u skladu sa Smjernicama za upravljanje područjima sv-jetskog kulturnog nasljeđa.Menadžment plan zaštićenog područja Ko-tora je zasnovan na podacima iz nacionalnih strateških dokumenata, analiza, izvještaja, informacija, kao i mnogobrojnih bibliograf-skih jedinica. Međutim, za neke od tema i oblasti koje su tretirane Menadžment pla-nom, nedostajali su relevantni podaci i in-formacije. Upravo ta činjenica je otežavala proces izrade, ali ujedno i pomogla da se jed-nom koordiniranom akcijom učesnika u izradi Menadžment plana, dođe do jednog dijela nedostajućih podataka. To se posebno odno-si na djelove dokumeta, u kojima su opširno opisane vrijednosti zaštićenog područja, a koje u vrijeme nominacije i proglašenja područja, 1979. godine, nijesu bile adekvatno obrađene. Takođe, prepoznavanje nedostataka u postojećim strateškim dokumenatima, i pre-poruka za njihovu doradu ili izradu novih, je jedan od zadataka ovog dokumenta, a u cilju unaprijeđenja budućeg razvoja zaštićenog područja. Proces izrade Menadžment plana otpočeo je

u januaru, 2006. godine, i trajao je godinu dana. Aktivnost, koja je predhodila procesu iz-rade Menadžment plana je Okrugli sto održan u novembru 2003.godine, na kojem se disku-tovalo o potrebi izrade Menadžment plana, a na osnovu preporuka Misije UNESCO/ICOMOS u Kotoru, 26. mart - 3. april 2003. godine, prevod i publikovanje knjige „Smjernice za upravljanje područjima svjetskog nasljeđa“, autora Filden/Jokileto. S ciljem da se dodje do što kvalitetnijeg do-kumenta, pored aktivnosti predvidjenih Ak-cionim planom za izradu Menadžment plana, tokom ovog procesa realizovane su i slijedeće aktivnosti:• Obuka kadrova za izradu Menadžment plana područja svjetskog nasljeđa Kotora, 9-13 januar 2006. godine, u organizaciji British Council , Regionalnog zavoda za zaštitu spo-menika kulture Kotor, Ministarstva kulture i medija, uz angažovanje eksperata, ICCROM-a Rim i UNESCO ROSTE Venecija.• Partnerska pomoć (januar 2006.godine) - prezentacija iskustava na izradi Menadžment plana Ferare-Italija, u orga-nizaciji Regionalnog zavoda za zaštitu spome-nika kulture i Provincije Ferara.• Studijsko putovanje članova Koor-dinacionog tima (septembar 2006.godine)–prezentacija iskustava na izradi Menadžment plana gradova Ferara i Mostar i zaštićenog područja Kotora.• Ekspertska posjeta Katri Lisicin (de-cembar 2006.god).• Uključivanje i informisanje javnosti u proces izrade

Uključivanje i informisanje javnosti u proces izrade Menadžment plana brižlljivo je plani-rano i realizovano od strane Koordinacionog tima. Odabrane su odgovarajuće tehnike uključivanja i informisanja javnosti u odno-su na specifičnost lokalne zajednice. U tom smislu realizovane su sljedeće aktivnosti:

- Na lokalnom radiju „Skala Radio“, jednočasovna emisija „U žiži“, koja se emi-tuje nedjeljom, bavila se temom Menadžment plana, kroz učešće članova Koordinacionog tima i periodične izvještaje sa sjednica Koor-dinacionog tima i sastanaka Radne grupe i, na taj način se, u kontinuitetu, informisala ja-vnost o progresu na izradi Plana.

- Promocija procesa u štampanim medijima.

- Izrada i distribucija promotivnog materijala (liflet 3000kom.), koja je obuh-

3 3

vatila sva naselja u zaštićenom području. Aktivnost je realizovana u saradnji sa NVO Eko Centar „DELFIN“ i Poštom-Kotor. Li-flet je, osim osnovnih informacija o pro-cesu izrade Menadžment plana, ciljevima i učesnicima, sadržao i dio u kojem su post-avljena dva pitanja: 1. Da li smatrate da se u zaštićenom području Kotora grade objekti, koji po vrsti i veličini, ugrožavaju prirodno i kulturno nasljeđe (navedite primjer)? i 2. Koje privredne djelatnosti vidite kao razvojnu šansu zaštićenog područja Kotora?. U ovom dijelu lifleta, gradjanima je sugerisano da od-govore na navedena pitanja.

- Prezentacija procesa izrade Menadžment plana za lokalnu upravu, mjesne zajednice, političke partije, javne ustanove i preduzeća čiji su osnivači država i opština, NVO, preduzetnici, ustanove, građani. U okviru prezentacija, prisutnima je distri-buiran predlog Vizije zaštičenog područja u štampanoj verziji. Tom prilikom pozvani su svi učesnici, da u roku od sedam dana, daju svoje primjedbe i sugestije na ponuđen tekst Vizije, na osnovu kojih je Koordinacioni tim definisao zajedničku Viziju.

- U okviru Informacije o stanju nepokretne kulturne baštine Opštine Kotor koju je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture, pripremio i dostavio Skupštini Opštine Kotor, na razmatranje i usvajanje, poseban akcenat je stavljen na proces izrade, razloge i ciljeve Menadžment plana. Na taj način su svi odbornici lokalnog parlamenta upoznati sa osnovama ovog dokumenta.

- Priprema Web sajta Menadžment plana

Evaluacija realizovanih aktivnosti uključivanja i informisanja javnosti uradjena je koristeći sljedeće indikatore: broj učesnika u radio emisijama, broj postavljenih pitanja, broj članaka u štampanim medijima, broj izvještaja sa sjednica Koordinacionog tima i sastanaka Radne grupe, broj odštampanih i distribuira-nih lifleta, broj pristiglih odgovora na postav-ljena pitanja, broj prisutnih na promocijama procesa izrade Menadžment plana.Zaključeno je da je na ovaj način informisano i uključeno u proces izrade Menadžment pla-na oko 70% stanovnika zaštićenog područja.

MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA MENADŽMENT ZAŠTIĆENOG PODRUČJA



ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA �



ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA� ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA �

4. ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA

4.1 ISTORIJSKI RAZVOJ

4.1.1. Praistorija i antika

Na području Boke Kotorske tragovi ljud-skog postojanja datiraju od najstari-jih vremena, koji se mogu pratiti preko arheološkog naslijeđa, kao izuzetno značajnog potencijala za proučavanje is-torije jednog prostora.Arheološko nasljeđe Boke Kotorske pred-stavlja polaznu osnovu za proučavanje kulturno istorijskih epoha, koje su u kon-tinuitetu ostaviljale svoje, prvenstveno, materijalne tragove u prostoru. Ono nam, prije svega, pomaže da rekonstruišemo istorijska događanja, kao i njihovu vezu sa prirodnim okruženjem.

Povoljni geografski i klimatski uslovi omogućavali su nastanjivanje i prisus-tvo čovjeka, još u neolitu. Pećine na ob-roncima brda, sa obiljem vode, pružale su dobru zaštitu i od same prirode i od neprijatelja, pa su bile nastanjene i u kasnijim praistorijskim epohama (Spila iznad Perasta, Deletina pećina – Dobrota, Brštanova pećina Risan, okapina Lipci).Kontakt sa morskom obalom i morem takođe je počeo veoma rano, prvenstve-no zbog izvora hrane, a kasnije u razvoju pomorstva. Morskim putem su ostvareni prvi kontakti sa civilizacijama mediter-anskog područja, prvenstveno kroz razm-jenu dobara. Prihvatanje kulture ogleda se u formiranju naselja u Risnu, koji je u helenističkom periodu , III –II vijek prije naše ere, imao grčku urbanističku shemu, sa akropolom i podgrađem. Brojni na-lazi luksuzne keramike i novca svjedoče da je grčka kultura bila prisutna u sva-kodnevnom životu.Jačanje ilirske države i njeno sve veće prisustvo na Jadranu krajem III i početkom II vijeka prije naše ere, dovodi do rimsko-ilirskih ratova i porazom Ilira od strane

Rima. Uspostavljanjem rimske dominacije i jurisdikcije dolazi do izmjene u načinu života, koji se ogleda u novim izgledima naselja i kulturi uopšte. Pojava hrišćanstva zamjenjuje mnogobožačke kultove i počinju se gra-diti bazilike i hramovi centralnog tipa za novu religiju. Ostaci takvih građevina su vjerovatno ispod urbanog tkiva Kotora, is-pod sadašnjih crkava, kao što je to slučaj ranohrišćanske krstionice u crkvi Sv. Mari-je Koleđate.Podjela na istočno i zapadno rimsko carst-vo u Boki i Kotoru ima svoju materijal-izaciju izraženu kroz sakralne spomenike kulture i njihovo fresko slikarstvo.Stepen očuvanosti arheoloških lokaliteta koji svjedoče o ovom istorijskom periodu je problematičan. Na pojedinim loka-litetima stanje se može okarakterisati kao alarmantno, primjer je franjevački samostan i crkva Sv. Petra na Šuranju, sa izvjesnim antičkim nalazima u Kotoru. Pojedini lokaliteti su direktno ugroženi nesavjesnošću izvođača – okapina Lipci ugrožena izgradnjom puta Risan – Gra-hovo.

4.1.2. SREDNJI VIJEK

4.1.2.1. Vizantijski period

Vizantijska vladavina prisutna je na području Kotora od propasti Zapadnog rimskog carstva (476.godina) pa do osamo-staljenja države Duklje, pod dinastijom Vojisavljevića (1042.godina), potom pod-pada pod srpsku srednjovjekovnu državu Nemanjića (1185. godina). Najznačajniji istorijski izvori koji svjedoče o periodu vizantijskog Kotora su opis u djelu Kon-stantina Porfirogeneta “De administrando imperio” i legenda o donošenju moštiju sv. Tripuna u Kotor 13. januara 809. go-dine.Ostaci sakralnih građevina vizantijskog razdoblja iz VI do XI vijeka otkriveni su u temeljnoj zoni srednjovekovnih crkava Sv. Marije Koleđate, gdje je pronađena ranovizantijska bazilika sa krstionicom iz VI vijeka, pored temelja romaničke Kat-edrale gdje su konstatovani ostaci prvo-

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA3� 3�MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

bitne krstoobrazne crkve Sv. Tripuna iz početka IX vijeka. Crkva Sv. Mihaila po-dignuta je nad dijelom prethodne sakralne građevine iz ranovizantijskog perioda, sa mlađom fazom vjerovatno iz XI vijeka.

Van starog gradskog jezgra Kotora posto-je ranosrednjovjekovni spomenici: crkva sv. Petra na Šuranju, crkva Sv. Tome na Prčanju kao i brojni fragmenti crkvenog namještaja i dekorativne plastike sa oznakama preromanike IX - XI vijeka.Krajem XI vijeka područje Kotora ušlo je u sastav kraljevine Duklje, koja se otrgla od vizantijske hegemonije. U Kotoru se pominje dvor kralja Mihaila. Međutim, već 1166. godine, u vrijeme osvećenja katedrale Sv. Tripuna ponovo je u gradu legitimna vizantijska vlast.

4.1.2.2. Period srpske države Nemanjića

U sklopu srpske države Nemanjića Kotor se nalazio gotovo dva vijeka (1185-1371 godine). Kroz ovo vrijeme imao je status povlašćenog grada i ulogu glavne luke srp-ske države povezane karavanskim putevi-ma sa zaleđem. To mu je stvaralo ekonom-sku snagu, omogućavalo društveni uticaj i davalo poleta graditeljstvu, zanatima i umjetničkim djelatnostima.Sa južnog primorja i preko Kotora šireni su uticaji na monumentalno graditeljstvo Srbije. U kotorskoj sredini obrazovani su pojedini graditelji sakralnih zdanja raške stilske grupe, među kojima je najpoznati-ji neimar Dečana, fra Vita. Uticaj kotor-skog graditeljstva ogleda se i u arhitek-turi najznačajnih zadužbina Nemanjićkih vladara, kao što su manastir Morača, Ban-jska, sv. Arhanđeli kod Prizrena i drugi.Period od XII do XV vijeka, obuhvata gra-diteljsko-stilska razdoblja romanike, ro-mano-gotike i rane gotike. Iz tog vremena potiče niz sakralnih spomenika i to tro-brodna bazilika katedrala Sv. Tripuna iz 1166. godine, simbol srednjovjekovne au-tonomne komune, zatim crkve: Sv. Luke, Sv. Marije Koleđate, Sv. Ane, Sv. Mihaila, Sv. Pavla.Iz srednjovjekovnog perioda potiču dijelo-vi kotorskih utvrđenja sa starijim grads-

kim vratima na Gurdiću i prema moru, otkrivenim u okviru bastiona Valijer, kao i potezi zidova u sjeveroistočnom i jugo-zapadnom dijelu grada. Značajni ostaci srednjovjekovnih utvrđenja otkriveni su u istraživanjima mletačke Citadele. Ustanovljeno je srednjovekovno porijeklo stambenih zgrada sa karakteristikama ro-manike na oko 50 kuća u Kotoru. Među njima je nekoliko, koje se mogu dato-vati u period rane romanike XII vijeka, a većina u zrelu romaniku XIII vijeka.Iz perioda prelaznog romanogotičkog stila rasprostranjenog u XIV vijeku sačuvani su značajni spomenici stambene arhitekture srednjovjekovnog Kotora, koji je tada dostigao svoj najveći uspon. Među njima se ističu palate Buća, Bolica, Biskupija i dr. O visokom klesarsko-graditeljskom dome-tu ostvarenom i na profanim, a ne samo sakralnim gradnjama, svjedoče i frag-menti sabrani u Lapidarijumu ili razasute spolije.Pored srednjovjekovnog grada Kotora, manastirskog kompleksa sa crkvom Sv. Franja na Šuranju, van gradskih zidina i crkvice Sv. Dujma u Škaljarima, ovom periodu pripadaju i srednjovjekovni os-taci u Perastu i ostrvo Sv. Đorđa ispred grada.

4.1.2.3. Ugarski i bosanski period

Zaštita ugarskog (1371-1378. godine, 1381-1384. godine) i bosanskog kralja (1384-1391.godine) nudila je području Kotora samo privremeno rješenje. Unutrašnji ugarski sukobi nisu dozvoljavali pružanje zaštite dalekim pograničnim gradovima. Teška međunarodna situacija i ratni su-kobi ovog perioda oslabili su ekonomsko-političku snagu kotorske komune.

4.1.2.4. Period autonomije

Samostalnost Kotora otpočela je 1391. godine, trajala do početka mletačke vladavine (1420.) i bila je propraćena brojnim teškoćama i kompromisima iako su je građani sa ponosom nazivali «tem-pora Catharinorum». Grad se opirao

ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA� ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJEVJEKOVNOG KOTORA �

pokušajima osvajanja okolnih velikaša: Balšića, Crnojevića i Sandalja Hranića, smatrajući ih nedovoljno sigurnom zaštitom, budući da su i oni sami bili u čestim međusobnim sukobima. Iznad sve-ga, nije bilo realno da bi oni mogli Kotoru obezbijediti pun zamah trgovine, eko-nomsku podršku, kontakte sa svijetom i zaštitu od nadirućih Osmanlija.

4.1.3. Period venecijanske vlasti (1420 - 1797. godine)

Mletačka republika je uzela Kotor pod svo-ju zaštitu 1420. godine, poslije nekoliko molbi gradske opštine. Međutim, moguće je da se grad već 1369. godine stavio pod vrhovnu vlast Venecije. U prilog ovoj tezi ide činjenica da je u to vrijeme Kotor za biskupa dobio Mlečanina Stefana de Ni-gris, što je bilo pravilo za čitavo vrijeme mletačke vlasti. Isto tako, u Arheološkom muzeju u Zagrebu sačuvan je kotorski no-vac sa predstavom Sv. Marka na naličju, na kojem je pročitana 1369. godina.Uslovi koje su formulisali Kotorani o pri-hvatanju mletačke vlasti nisu poznati, jer su pred Senatom usmeno izloženi, ali postoji tekst duždevog akta o mletačkom pristanku od 15. marta 1420. godine, koji, između ostalog, predviđa da sama kotorska opština od carine od soli (»ga-belae«) i drugih, snosi troškove ne samo za mletačkog kneza, već i kaštelana sa posadom. Iz istih sredstava predviđeno je i finansiranje troškova za javne zgrade i radova na fortifikacijama. Kako uglavnom finansijski troškovi određuju stepen au-tonomije, jasno je da su Mlečani priznali Kotoru, bar u načelu, vrlo široka prava. Ipak, kako je nosilac vrhovne vlasti u gradu bio mletački knez, vremenom su se privilegije i autonomija postepeno sužavali, a grad ekonomski nazadovao, jer se od privrednog i trgovačkog pretvorio u vojno središte. Međutim, ta činjenica je imala za posljedicu porast strateškog značaja grada i njegove okoline. Knez je odobravao svaki izdatak, a svi viškovi su se trošili na utvrđenja i vojsku.Otpočeli su veliki fortifikacioni radovi koji su se otegli vjekovima, a Kotor je posta-

jao upravno, vojno i pomorsko središte i značajno uporište Republike, čiji su pos-jedi bili zbijeni uz more i sa svih strana okruženi turskom teritorijom. Ne čudi s toga konstatacija dužda Pjetra Moćenigo iz tog vremena (1475.godine) da je Kotor između dragocjenih mletačkih gradova najdragocjeniji (inter charos charissi-mam).Dugotrajno prisustvo Turaka u Boki i lo-kalne geostrateške pozicije uslovile su učestale zategnutosti i sukobe. Ipak, oni po trajanju i intezitetu, nisu uvijek bili analogni globalnim mletačko-turskim odnosima. Poslije ratova i buna u XV vi-jeku, žustrih intervencija flote Sv. Lige (1538.-39.godine) i kiparskog rata (1570.-73.godine), XVII vijek donio je veoma dugotrajne ratove (kandijski 1645-1669.godine, morejski 1684.-1699.godine). Međutim, bilo je perioda kada su Venecija i Turska bile u zvaničnom ratu, a da se on u Boki nije osjećao. Isto tako, periodi mira znali su biti na lokalnom nivou narušavani raznim zategnutostima, pljačkama i pi-ratskim upadima.Mlečani su u periodu od 1684. do 1687. godine oslobodili od Turaka sjeverni dio Boke od Risna do Herceg Novog. Tada je nastupio period velikog ekonomskog pros-periteta Boke, ali i postepenog gubljenje njenog strateškog značaja.Izuzetna istorijska vrijednost područja u ovom periodu ogleda se u strateškom značaju. Naime u slučaju pada Kotora, u ruke Otomanske imperije pala bi čitava Boka, i po realnim pokazateljima, iz Boke kao prirodne luke Turci bi ugrozili mletačku trgovinu u mjeri da ni jedan brod nebi mogao proći Otrantom, što bi značilo pad Republike. Kada se ova činjenica ima u vidu ra-zumljivi su napori Venecije da sačuva Boku Kotorsku u svom posjedu, o čemu svjedoče i graditeljska ostvarenja ovog perioda. Tada su na području Kotora rel-izovani brojni objekti kulturne baštine: crkve, palate, fortifikacije, od kojih neke spadaju u značajna umjetnička i arhitek-tonska ostvarenja na širem području.Nakon zemljotresa iz 1667.godine i pro-tjerivanja Turaka sa obala Boke, nastu-


pio je period baroknog procvata. Grad Perast zaokružuje svoj urbani izgled gradnjom baroknih palata koje su pri-padale najznačajnijim porodicama tog vremena, a među kojima se ističu palate Zmajevića, Bujovića, Bronza, Smekja, Balovića, Viskovića, kao i kompleks Gospe od Škrpjela i dr. Oblikuju se i nova barokna naselja, Prčanj, Dobrota i niz drugih priobalnih naseobina. U njima nastaju barokna crkvena zdanja čija unutrašnjost dobija reprezenrtativnu obradu po uzoru na mletačke crkve. U to vrijeme započeta je gradnja impozant-nog Bogorodičinog hrama na Prčanju, po projektu mletačkog arhitekte Makarucija (Macaruzzi) zatim mlađe crkve Sv. Nikole u Perastu, po projektu Beatija i mnoge druge, a stariji objekti su barokizovani. 4.1.4. Period između 1797.-1814. godine Padom Mletačke republike područje Bal-kana i istočnog dijela Jadranske obale postaje interesna sfera, oko koje se za prevlast bore ili pregovaraju velike ev-ropske sile Austrija, Rusija, Engleska i Francuska.Istorijski kontinuitet može se pratiti kroz sačuvano nepokretno i pokretno spomeničko nasljeđe na kojem su sve naredne vlasti ostavljale manje ili više prepoznatljiv trag. Tako na primjer arhivska građa, tj. javna administracija raznih uprava koje su se smjenjivale na-kon mletačke (austrijske, ruske, fran-cuske, crnogorske), u Kotoru i Boki, sve do početka XX vijeka je na italijanskom jeziku, očuvan je mletački dijalekat, koji je ostao do danas u lokalnom jeziku, kao romanski element.Diskontinuitet je prisutan u privred-nom razvoju područja Kotora i Boke, koji je rezultat s jedne strane tehničko-tehnološke revolucije u XIX i XX vijeku, a sa druge različitih razvojnih koncepcija i interesa država koje su upravljale ovim područjem. Geostrateški značaj Kotora i Boke bili su presudni da u mirovnim procesima između velikih sila ovo područje budu predmet

njihovog interesovanja, kao značajna oblast, gdje bi se teritorijalno ove zemlje proširile. Na diplomatskom poprištu Ev-rope rješavala se i sudbina Kotora i Boke. Zato su kraj XVIII i početak XIX vijeka obilježeni promjenama vladavina neko-liko evropskih zemalja.

4.1.4.1. Period prve austrijske vladavine

Na osnovu definitivnog mirovnog spora-zuma postignutog, aprila 1797.godine, u Kampoformiju (Campo Formi) u podjeli teritorija između Francuske i Austrije, uz Istru, Dalmaciju i Kvarnerske otoke, Austrija dobija i teritoriju Boke Kotorske. Austrijska vlast u Boki Kotorskoj počinje 22/24. avgusta iste godine dolaskom aus-trijskog generala Matije Rukavine, a nas-tavlja se upravom Tome barona de Bradija (Brady). Boka Kotorska je bila posebna provincija koja je bila administrativno nezavisna od vlade u Zadru i direktno potčinjena dvor-skoj kancelariji u Beču. Ovaj period aus-trijske vladavine karakteriše uspostavl-janje vojne vlasti, koja je imala prevagu i, nešto kasnije, organizacijom civilne vlasti u Boki. Političke, društvene i privredne prom-jene, koje su nastupile dolaskom Austrije, nisu bile podsticajne za kulturni razvoj. Ovaj period su obilježili sukobi sa Fran-cuzima. U zaleđu Kotora se odvijaju pro-cesi jačanja crnogorske države i širenja uticaja Rusije, dok Francuska kroz diplo-matsku djelatnost nastoji da spriječi eks-panziju ruskog uticaja na Balkanu. Ipak, u Perastu se nastavlja izgradnja crkve Sv. Nikole, a na Mulu župne crkve Blažene Marije.

4.1.4.2. Period Ruske vladavine.

Od marta 1806.godine Kotorom i Bokom upravlja Carska Rusija, koja je uplovila sa svojom eskadrom u Sredozemlje i Boku Kotorsku pod komandom viceadmirala Senjavina, kako bi spriječili ulazak Fran-cuza. Geostrateški se smatralo da je Boka ključna pozicija za sprečavanje napredo-vanja Francuza na istok. Ovaj period je

ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA� ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA �

obilježen borbama stanovnika iz Boke Kotorske i Crne Gore zajedno sa ruskom vojskom, protiv Napoleonove vojne sile. Postojala je vojna i civilna uprava, koja je bila nadređena vojnoj. Ruska uprava u Kotoru nije mijenjala postojeću strukturu opština i drugih javnih službi i poštovala je navike stanovništva, običaje i zatečene privilegije. (U Kotoru je sjedište gener-alne direkcije policije i Carski sud visoke policije za čitavu Boku Kotorsku).

4.1.4.3. Period Francuske vladavine.

Period francuske vladavine traje od 1807. do oktobra 1813. godine. Dekretom gen-erala Marmona formirana je Kraljevska generalna delegacija za Boku, za tri sreza. U Kotorskom srezu je bilo sjedište kraljevskog delegata. Kasnije u više navrata Francuzi reorganizuju unutrašnju upravu i od 1809. Kotor i Boka ulaze u sas-tav Ilirske pokrajine, koja je obuhvatila oblasti na Jadranu, od Slovenije do Boke, sa sjedištem u Ljubljani.U svrhu svojih vojnih aspiracija prema Istoku Francuzi su radili puteve (Ko-tor – Budva, dijelove prema lokalitetu Trojica, prema Tivtu). Uticaj francuske revolucije i nove demokratije osjetio se u načinu odijevanja (građansko odijelo umjesto nošnje), pokućstvu, umjetničkim predmetima koji su nabavljani za kuću ili crkve. Opterećenja koja je uvela francuska vlast u vidu poreza, putarina, brodarina, zem-ljarina, izdržavanja vojske, prestanak pomorstva i trgovine i sl. ekonomski su osiromašili Kotor i Boku. Autonomija opština je praktično bila ukinuta. U svrhu organizacije odbrane mnogi kulturno-istorijski spomenici i vjerski objekti su pretvarani u vojna utvrđenja (ostrvo Sv. Đorđe kod Perasta, crkve Sv. Pavla čiji je samostan srušen, Gospa od Anđela, Franjevački samostan).

4.1.4.4. Period Privremene uprave Ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske

Ovaj period počinje 29. oktobra 1813. go-dine, nakon što su borbe Bokelja i Crnogo-raca protiv francuske vlasti potpomognute ulaskom engleske eskadre (zapovjednik Host) oslobodile Boku od francuske vlasti, ali su Francuzi ostali utvrđeni u Kotoru sve do januara 1814.godine, kada u grad ulaze crnogorske snage. Sjedište vlasti se premješta iz Dobrote u Kotor. Privremena uprava ponovo vraća orga-nizaciju starih ustanova i privilegije. Ona organizuje i svoje organe vlasti (Vijeće i Centralna komisija). U junu 1814. godine, nakon kraćih borbi, crnogorski vladika pristaje da se Kotor preda Austriji.

4.1.5. Druga austrijska vladavina (1814-1918.godine)

U ovom periodu radi se na utvrđenju Ko-tora i Boke koja postaje važna baza za austrijsku mornaricu. Austrijska vlast je povratila opštinsku organizaciju sa nekadašnjim pravima (comune amminis-trativo). Radi bojazni od ometanja terito-rijalnog proširenja od strane Srbije i Crne Gore, u ovom periodu austrijske vlasti ve-liku pažnju poklanjaju utvrđivanju svoje teritorije izgradnjom fortifikacija i bro-jnih pomoćnih objekata u svom obalnom i kopnenom dijelu, poboljšanjem uslova obavještavanja (radio – veze) i sl. Osniv-aju i uspostavljaju institucije vojne vlasti sa sjedištem u Kotoru (Sud Zapovjedništva ratne luke).

Kotor je i dalje glavno mjesto i središte razvoja čitavog područja Boke Kotorske, koja osim današnje teritorije obuhvata i Budvu. Trgovački ugovori se sklapaju sa Crnom Gorom i Srbijom (put Kotor – Cetinje 1884. god.). Gradi se i poboljšava gradska infrastruktura (acetilenska, plin-ska i električna rasvjeta grada, kanali-zacija, vodovod, putevi uz staro gradsko jezgro, izgradnja prigradskih naselja), grade se zdravstvene ustanove (grad-ska bolnica), rade se planovi i projekti


o izgradnji hotela i drugih ugostiteljskih objekata, adaptiraju se zgrade radi ot-varanja i smještaja prosvjetnih, kulturnih i drugih javnih ustanova, rade se precizni katastarski planovi kako starog središta grada, tako i njegove okoline. Za ilustraciju istorijskog kontinuiteta koji se održavao uprkos čestim promjenama državnog statusa i vladara, može se nav-esti nastojanje domicilnog stanovništva da očuva svoje stare privilegije i tradi-cionalne običaje u poznatom Bokeljskom ustanku iz 1869.godine i drugom iz 1881. godine. Prouzrokovali su ih austrijski za-koni o opštoj vojnoj obavezi i neprista-janje stanovništva na njih, radi odbrane svojih starih prava i očuvanja nacionalnog identiteta.

4.1.6. XX VIJEK I POČETAK XXI VIJEKA 4.1.6.1. Kraljevina Srba, Hrvata i Slove-naca, (Jugoslavija)

Nakon Prvog svjetskog rata, oslobađanjem od Austro-ugarske 1918. godine, Boka je u okviru pravnog područja Dalmacije i to sve do 1923. godine kada se pripaja Zets-koj oblasti. Formira se Srez bokokotorski u okviru kojeg je bilo 15 opština. Iako ovaj period karakteriše teška ekonomska situacija, ipak se mogu pratiti određene razvojne aktivnosti u Kotoru i njegovom neposrednom okruženju, koje su održale njegov kontinuitet u istorijskom smislu, u pogledu tradicije i geostrateškog značaja (uređenje gradske tržnice, proširenje vodovodne mreže, briga Opštine Kotor o električnoj centrali, izgradnja carinar-nice, razvoj turizma: proširenje kafane «Dojmi», izgradnja hotela «Slavija»; gradnja fabrike hemijske industrije i koz-metike «Rivijera», parabrodarsko društvo «Zetska plovidba», autobusko društvo «Boka» i dr.).

4.1.6.2. Italijanska i njemačka okupacija (Drugi svjetski rat 1941 – 1944.godina)

Od 6. aprila 1941. godine kada je Boka Kotorska bombardovana od strane fašističkih formacija, pa do 21. novem-

ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA � ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA�

bra 1944. karakteriše vrijeme ratnih op-eracija, smjene vlasti fašističke Italije i potom Njemačke. Prema arhivskim po-dacima spaljeno je i uništeno preko 700 građevina, uz preko 400 pomoćnih ob-jekata, što je za ono vrijeme i tadašnju gustinu naseljenosti Boke Kotorske, pred-stavljalo veliki gubitak.

4.1.6.3. Period Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (1945 - 1991.godine)

To je vrijeme ubrzanog oporavka i izgrad-nje zemlje, nakon ratnih stradanja. U odnosu na prethodne periode, ovaj pred-stavlja određeni diskontinuitet, posebno u društvenom razvoju i državno-političkom ustrojstvu. Razvoj Kotora karakteriše industral-izacija (osnivaju se fabrike za različite industrijske grane), ali i obnova i uspon pomorstva, a takođe i turizma. Posebno treba istaći vrijeme nakon zemljotresa 1979. godine, kada je uslijedila obnova starog gradskog jezgra i okolnog područja u čemu su stručno i materijalno participi-rale sve republike bivše Jugoslavije. To je ujedno bila, nakon više vijekova, veća graditeljska intervencija u Kotoru.4.1.6.4. Period od 1991- 2006. godineU ovom periodu razvoj područja se dešava u okviru dva državna statusa, Savezna Re-publika Jugoslavija( 1991-2003) i Državna zajednica Srbija i Crna Gora (2003-2006). Jasno iskazanom voljom gradjana na referendumu u maju 2006. godine, ob-novljena je, nakon skoro jednog vijeka, državnost Crne Gore. Medjunarodnim priznanjem Crne Gore stekli su se us-lovi za direktno učešće u svim medjun-arodnim organizacijama i asocijacijama koje se bave zaštitom kulturne i prirodne baštine, što će omogućiti efikasnije i efektnije implementiranje medjunarod-nih standarda u svim oblastima i kod svih subjekata, koji su zaduženi za očuvanje područja svjetske baštine Kotora.

4.2. OPIS NAČINA ŽIVOTA LOKALNE ZAJEDNICE SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA

Svojim položajem na moru, Kotor je pored susjednog Dubrovnika, u prošlosti predstavljao najvažniju vezu izmedju srednjeg Balkana i Italije. Mnogobrojne knjige, njih oko 180, nastale u periodu od XIV do XVIII vijeka, predstav-ljaju impresivni i nepresušni izvor ogrom-nog broja podataka o najraznovrsnijim aspektima života jednog veoma razvi-jenog srednjovjekovnog grada - komune, kakav je u to doba bio Kotor. Dvije najs-tarije sačuvane knjige zvanične kancelar-ije kotorskog gradskog notarijata, pored naslovnih unesaka notara, sadrže prepise i ovjere testamenata, bračne ugovore, ugovore o gradnji, kupovini, najmu, za-logu ili zamjeni kuća, palata ili terena za gradnju i td. Ovaj značajni materijal oslikava cjelokupni život u gradu, koji je ključao i bujao pod naizgled mirnom površinom.Senzibilitet i ekonomska moć stanovnika Kotora ogledala se po izgledu i uređenju njihovih kuća, a posebno po prizemljima. Srednjovjekovna kotorska kuća razvijena je po vertikali . U prizemlju kuće bili su smješteni magacini ili radionice, na prvom spratu je bio dnevni boravak, na drugom prostorije za spavanje, a u pot-krovlju se nalazila kuhinja sa kaminom. Ovako izdiferencirane prostorije, po svo-joj namjeni i spratnosti, bile su oprem-ljene krajnje funkcionalnim mobilijarom, kojeg su izradjivali domaći majstori drvodjelci. Mobilijar se najčešće sasto-jao od stolica, stolova, klupa, kreveta i škrinja.Zapadni dio grada, prema moru, naselja-vale su poznate plemićke porodice, Buće i Bizanti. Njihovi prizemni prostori bili su luksuzni (kvalitetna tehnika zidanja, krupni otvori, bogato profilisani okviri, sa-mostalni izlozi) pa se može pretpostaviti da su se u njima, pored biranih zanatskih djelatnosti (napr zlatara, krojača), obav-ljali i trgovački poslovi.Radionice su predstavljale značajan seg-ment življenja srednjevjekovnog grada

Kotora. One su po svom položaju, zapra-vo predstavljale proširenja uskih grad-skih ulica. Vrata su bila širom otvorena, a iz žljeba prozora skidalo se puno škuro i formirao izlog, prodajno mjesto. Ra-dionica je bila i trgovina. I sve dok je svjetlost prodirala u njenu unutrašnjost, rad se u njoj burno odvijao. Od postanka grada, lokalno stanovništvo je uvijek bilo upućeno, da isključivo u trgovini i zanatstvu traži izvor svog op-stanka.Trgovci su izvozili sirovine, a uvozili indus-trijske potrepštine. Neki su se predmeti, naravno u ograničenoj mjeri, proizvodili i u samom gradu.Kao i u drugim gradovima i u Kotoru su postojala razna strukovna udruženja, „confraternite“ i „fratalie“. Stojeći pod nadzorom Crkve, udruženjima je bio za-datak da, uz vjersku i humanitarnu stra-nu, zaštite staleške interese. Sačuvan je spomen o bratovštinama: pomoraca, ka-lafata, bačvara, kožara, mesara, krojača, obućara, tesara i drvodjeljaca. Neki od njih, obućari, krojači i pomorci su od-nose, unutar bratovšina, uredili i Statu-tom. Na taj način su predstavljali jedino društveno tijelo gradjanskog staleža, kroz koje je gradjanin, ili još preciznije, zanatlija, mogao da organizuje svoj rad, da djeluje na vjeski i društveni život gra-da, pa čak i da eventualno utiče na vlast, koju je u Kotoru imalo samo plemstvo.

Medju tako brojnim i uspješnim zanatima Kotora, organizovanim bratovštinama, zanat pomoraca, bio je sigurno najteži, ali i najprivlačniji. Od svih udruženja, za ekonomski prosperitet Boke, najznačajnije je bilo bratovština mornara. Pomorst-vom su se bavili svi slojevi stanovništva grada i okoline: gradski plemići kao vlas-nici, trgovci, zapovjedinci i mornari. Za izgradnju brodova koriste se već u XIV vijeku brodogradilišta u Perastu i Kotoru. U kotorskom brodogradilištu, čija zgrada još postoji, gradili su se manji brodovi, dok su se veći brodovi kupovali u Italiji. Brodovi su najčešće plovili po Jadrans-kom, Crnom i Sredozemnom moru, a po potrebi i u Sjeverno more i Indiju (polovi-nom XVI vijeka).



Do XV vijeka, grad je imao i ratnih lađa. Kada je Kotor došao pod vlast Veneci-je, kotorska galija, „galea chatarina“, „triremis chatarina“, bila je uvrštena u mletačku flotu, uz druge galije iz dalma-tinskih gradova. Galijom je uvijek zapo-viijedao jedan kotorski plemić, „supra-comes“, a posada se skupljala iz grada i okoline, koja je bila pod vlašću Venecije. U borbama sa gusarima, i u ratovima Venecije sa Turcima, bokeljski pomorci su bili više puta odlikovani.Polovinom XV vijeka pomorstvo je u procvatu, a pomorci grada i okoline or-ganizovali su se u bratovštine „confrater-nitas nautarum“, sa sjedištem u crkvi Sv. Nikole. Bratovštini su pripadali vlasnici brodova, zapovjednici i mornari. Osim humanitarne svrhe, bratovština je vodila računa i o staleškim interesima uopšte i rukovodila i nadzirala rad brodogradilišta. Troškove je pokrivala taksama, koje su brodovi morali plaćati, i ostavštinama društvenih dobročinitelja.Na vrhuncu svog uspjeha, Kotorsko zanat-stvo je brojalo oko 90 zanatskih radionica. Na osnovu arhivskih izvora, najbrojnije su bile zanatlije zlatara (njih 31) i obućara

( njih 25). Njihove radionice su samim tim bile i najbrojnije i uglavnom skoncentri-sana u blizini crkava. Sljedeći po bro-jnosti bili su zidari i kamenoresci (njih 22 ), zatim kovači (njih 12), pa krznari, sto-lari, krojači, kožari, klobučari, ključari, štitari, mačari, mlinari, pekari, ribari, krčmari, slikari i sl.Podaci o zanatlijama, često su korišćeni za pisanje stranica kulturne i ekonomske istorije Kotora. Iako najreprezentativniji segment načina života lokalne zajednice, uloga srednjevjekovnih zanata nije bila samo proizvodno–uslužnog karaktera. Dje-la srednjevjekovnih zanatlija, savremeni jezik prepoznaje kao primijenjenu um-jetnost. Sačuvana djela srednjovjekovnih zanatlija, bilo ona koja su, klesarskim, kamenorezačkim i slikarskim umjećima, ukrasi mnogobrojnih palata i crkava, ili pak ona koja su najljepši primjerci raznih zbirki Pomorskog muzeja Crne Gore u Ko-toru i Muzeja u Perastu, umnogome su uticala, da sadašnja pokretna i nepokret-na kulturna baština područja Kotora, budu prepoznate kao univerzalne vrijednosti čovječanstva, i kao takve, proglašene Sv-jetskom kulturnom baštinom.

ISTORIJSKI RAZVOJ I NAČIN ŽIVOTA SREDNJOVJEKOVNOG KOTORA�

VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA �

�1MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA�2 �3MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA� VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA �

5. VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA

5.1. IZUZETNA UNIVERZALNA VRI-JEDNOST ZAŠTIĆENOG PODRUČJA OGLEDA SE U VJEKOVNOJ SINTEZI ISKONSKE PRIRODE I DREVNIH GRA-DITELJSKIH FORMACIJA, SA KULTIVISANIM PEJZAŽEM.

Kulturno-istorijsko područje Kotora sadrži višeslojne vrijednosti. Njih čine najprije geografsko-ambijentalna svojstva ko-torskog rukavca Boke Kotorske u kojoj su kontrastno sjedinjeni brdsko zaleđe i duboko uvučen morski zaliv. Milenijum-ska aktivnost mnogih generacija ostavila je za sobom sinteze prirodnog, ruralnog i urbanog. Motivi iskonske prirode pokrive-ni su uz obale i niz padine humanom nadgradnjom, manjim naseljima sa tradicionalnom arhitekturom u kamenu i kultivisanim agrarom u zaleđu. I pored izloženosti promjenama i poremećajima, nasljeđena rješenja uglavnom odoli-jevaju.Sveukupne ambijentalne vrijednosti pros-tora predstavljaju izuzetno značajnu vri-jednost područja Kotora. Tragovi ljudskog postojanja i njegovog stvaralaštva na ovom području, koji dat-iraju još od praistorije, preko tragova graditeljstva svih epoha i civilizacija, istorijskih dokumenta, brojnih primjer-aka pokretne kulturne baštine, svjedoče da je ovo područje bilo važan kulturni, umjetnički i zanatski centar. Kulturne vrijednosti ovog područja, bile su temelji kreativnog pokretanja regiona kroz mnoge vjekoveNaučno-obrazovne vrijednosti, definisane kao izuzetno značajane za zaštićeno područje, predstavljaju naučni potenci-jal za istraživanja u oblasti istorije, arhe-ologije, arhitekture, etnologije i istorije umjetnosti. Društvena vrijednost zaštićenog područja povezana je sa tradicionalnim društvenim aktivnostima i savremenim korišćenjem (upotrebom), a to podrazumijeva brigu i svijest o okruženju i podstiče proces

zaštite i unapređenja kulturnog i prirod-nog nasljeđa. Ona ima značajnu ulogu u uspostavljanju društvenog i kulturnog identiteta na lokalnom i nacionalnom nivou.Ekonomska vrijednost je generisana sa-mim kulturnim dobrom ili procesom nje-gove zaštite. Balansirano upravljanje, valorizacija zaštićenog produčja i dobra upotreba je garancija održivog razvoja.Politička vrijednost daje opšti okvir u smislu stvaranja uslova za djelovanje i sprovođenje smjernica i mjera, kao i in-plementaciji strategije održivog razvoja.Razmatranje pojedinih vrijednosti, zbog kojih je područje upisano na Listu sv-jetskog nasljeđa, od najveće je važnosti u planiranju mjera zaštite i unapređenju istih. Iz tog razloga pristupilo se detaljnoj analizi vrijednosti područja i njihovoj sistematizaciji.

5.2. KULTURNE VRIJEDNOSTI

Kroz istoriju razvoja zaštićenog područja Kotora, urbanističko-arhitektonske i kulturno - umjetničke vrijednosti se međusobno prožimaju i uslovljavaju, čineći neraskidivo jedinstvo, nazivajući se jednim imenom, kulturne vrijednosti. Zbog osobenog prožimanja graditeljskih tvorevina i prirode, cijelo zaštićeno područje predstavlja kategoriju kulturnog pejzaža, u kome su neraskidivo povezani istorija, kontinuitet kulturnih tradicija, društvene vrijednosti i težnje.

5.2.1. Kulturni pejzaž

Područje svjetske kulturne baštine Ko-tora je integralno dobro, naslijeđenih prirodnih i kulturnih vrijednosti, u kojem je raznovrsna i bogata arhitektonska baština prožeta sa prirodom i neodvojiva od nje. Zbog te karakteristike, odnosno prožimanja graditeljskih ostvarenja i prirode, cijelo zaštićeno područje pred-stavlja kategoriju kulturnog pejzaža, u kome su neraskidivo povezani istorija, kontinuitet kulturnih tradicija, društvene vrijednosti i težnje. Karakteristika koja povezuje pros-

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA�� MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

tor zaštićenog područja je homo-genost cjeline, isti graditeljski rječnik, zajednička kulturna istorija.Vještačko ostrvo Gospe od Škrpjela, koje je formirano oko manje hridi u moru naspram Perasta, jedan je od najizraziti-jih oblika kulturnog pejzaža. Tvrđava iznad Kotora, u kojoj se prirodne odlike stjenovitog terena prožimaju sa kamenim zidinama, bastionima, kula-ma, stazama, stepeništima i prostori-ma sa crkvenim zdanjima, jedan je od najkarakterističnijih izraza graditeljstva nastalog vjekovnom simbiozom ljudskih djelatnosti i iskonske prirode. Sistem ponti i mandraća u Dobroti, Per-astu, na Mulu, Prčanju, Stolivu i u drugim mjestima, karakterišu originalni način uređenja obale, što predstavlja poseb-no značajan element kulturnog pejzaža i svjedočanstvo o načinu života i kul-turi stanovanja u priobalju zaštićenog područja. Karakteristični način uređenja prostora ispred zgrada tradicionalne arhitekture, su »odrine« sa lozom ili glicinijama. Njih u istorijskom ambijentu, gotovo uvijek prate popločana dvorišta, terase sa klu-pama, krune bunara, denivelisani platoi, staze sa pergolama na stubovima i drugi elementi iz bogatog inventara kulturnog

nasljeđa vezanog za uređenje slobodnih prostora.U svim priobalnim naseljima, sa obradi-vim imanjima u gornjim zonama iznad nizova kuća, karakteristične su pros-torno-funkcionalne jedinice, formirane u vidu uzdužnih parcela. Obradive par-cele podrazumijevale su gradnju kame-nih podzida, zidanih u suvomeđi, što je karakteristično za cijeli Mediteran. Hu-musni sloj, kojim su pokrivene površine na padinama brda, rezultat je vjekovnog truda. Vinogradi, maslinjaci i voćnjaci na padinama Vrmca, pominju se u mnogim srednjovjekovnim i mletačkim arhivskim izvorima. Rad domaćih ljudi na imanjima, karakterisao je prošlost područja, njeg-ovu privredu i način života. Pejzaž Boke u cjelini, pa time i pejzaž obala Kotor-sko-risanskog zaliva, je sve do sredine XX vijeka zadržao izgled, kakav je postojao i u starijim vjekovima.Dijelovi kulturnog pejzaža su šume kes-tenja, lovorike i hrastova, grupacije boro-va, čempresa, oleandera i pitosfora. Istoj kategoriji pripadaju i staze, koje vode do malih crkvenih zdanja na udaljenim kotama iznad naselja. Postignuti sklad između graditeljstva i prirodnog okruženja u zaštićenom području Kotora, nastao je kao rezultat duge tradicije u više ljudskih djelat-nosti. Obrada zemlje na svim površinama pogodnim za gajenje raznih kultura, razvijena gradnja u kamenu, razvijeno pomorstvo, zanatstvo, umjetnost i raz-granata trgovina, već po sebi su podra-zumijevali visok stepen društvene orga-nizacije. U takvoj klimi su tokom svih epoha prošlosti, racionalnost, razvijanje znanja i kreativnost, nalazili pogodno tlo za stvaranje i usavršavanje.

5.2.2.Urbanističko - arhitektonske vrijednosti

U dijelu Zaliva sa padinama Vrmca i nas-eljima Prčanj i Stoliv mogu se uočiti os-novni elementi poprečnih profila nase-obina: akvatorij sa pristanima (mola) i sidrištima (mandraći) ispred privatnih kuća i ekonomskih zgrada; obalna nas-

elja razvijana od vremena formiranja po-morskih opština; grupacije kamenih kuća sa mediteranskim vrtovima, baštama i voćnjacima agruma; crkve na isturenim položajima okružene grobljima; osunčane padine sa lozom i stablima maslina; grupe starijih seoskih kuća na višim kotama sa okućnicama ruralne ekonomije; padine iznad njih obrasle travom i makijom za ispašu; šumski pojas listopada i četinara; planinska golet na vrhu. Ovakav profil razvijen je na obje strane Zaliva, uz raz-like proistekle iz reljefa i sastava tla. Na položajima sa prostranijim poljima, i u ravnici sa blažim padinama, urbana kom-ponenta zahvata veću dubinu. Na drugi-ma, nasuprot tome, stjenoviti grebeni se spuštaju do same obale, razdvajajući sus-jedna naselja. Neposredna sraslost mora i planinskog okruženja stvara i poseban klimat u kome se prožimaju primorski i gorski uticaji.

U topografiji grada Kotora unutar utvrđenja dominaniraju masivi iskonske prirode neporemećeni djelovanjem ljudi. Strmi obronci Lovćena, ogoljeni ili obrasli vegetacijom, spuštaju se do uskog pojasa obale. Istorijsko jezgro počiva na stjeno-vitoj formaciji, odvojenoj rasjedom od gorskog zaleđa, a koritom Škurde i vrelom Gurdića, od susjednog kopna uz more. Takvi topografski odnosi koji su bili uslov za nastanak naselja na spoju planinskog prevoja i morskog zaliva duboko zašlog u kopno, osigurali su izdvojenost grada kroz vjekove njegove duge istorije.

I u novije doba, kada je urbanizacija obalnog pojasa zatvorila prsten oko Za-

�

liva, ostala je neporemećena vertikalna projekcija srednjovjekovnog perime-tra sa kastelom na vrhu i front bastiona oko naselja uz more. Unutar prostornog trougla tvrđave, sačuvan je neizgrađeni teren, oduvijek posvećen odbrani grada. Po njegovim izohipsama trasirani su pod-zidi za artiljerijske položaje, povezane serpentinama koje vode do kastela.Kretanjem po njima prema vrhu Sv. Ivan u vidno polje postepeno ulazi gradsko naselje, isprva ansambli pod tvrđavom, a potom cjelina obuhvaćena bedemima prema Škurdi i pristaništu. Sa kote kaste-la, 260 m nad morem, otvara se kotorski rukavac Boke sa priobalnim naseobinama ispod Vrmca, od Mula preko Prčanja do Stoliva.Druge dominantne pozicije sa suprotne obale daju nove aspekte iste panorame sa Dobrotom i Orahovcem, Perastom i Ris-nom, Morinjem i Kostanjicom.

Stari grad Kotor

Odbrambena svojstva prirodnog reljefa i nepristupačnost položaja korišćeni su kao elementi primarne zaštite naselja. Najstarije fortifikacije bile su ograničene na podizanje zidina prema nedovoljno zaklonjenim položajima. Nadgradnje su temeljene preko zatečene nezaravnjene stjenovite podloge. Izvedene od istog kamena vremenom su srasle i fizički i vizuelno sa prirodnim fundamentima do te mjere da ih je teško razlučiti. Ovak-vo stanje se zadržalo tokom dugotrajne primjene hladnih oruđa. Uvođenjem va-trenog oružja dolazilo je do mjestimičnih pregradnji visokih kula u torione i formi-ranja platformi za artiljeriju. Vlažna kli-ma i dugo vrijeme učinili su da se i ovakve robustnije forme i škarpirani tereni pokr-iju patinom i ponegdje obrastu vegetaci-jom. Potpuni izostanak svih civilnih grad-nji i profanih funkcija unutar tvrđave, tokom duge istorije do danas, bitno je doprinio očuvanju njenog drevnog i neporemećenog izgledaZa razliku od mnogih drugih primorskih gradova, Kotor je tokom XIX vijeka bio pošteđen rušenja obalnog pojasa kamenih

�VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORAVRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA


i bastioniranih utvrđenja. Njime je ostao čvrsto trasiran opseg urbane formacije, koji se nije bitno mijenjao od dalekog razdoblja srednjevjekovne komune.Slabljenje i prestanak odbrambene funkcije obalnog perimetra u XIX vi-jeku, učinili su mogućim podizanje ma-sivnih zgrada, koje su gornjim etažama nadmašile nivo platformi na fortifikacija-ma. Ponegdje su kortine i bastioni služili kao oslonac fasadnih zidova prislonjenih građevina. U opštem izgledu grada prema moru ili ka suprotnoj obali Škurde, ovak-vi građevinski masivi kasnog porijekla i skromnog značaja dobili su prenaglašenu ulogu. Iza njih su skriveni ili se tek na-ziru stariji stambeni ansambli, kupole i zvonici crkava. Ispitivanje mogućnosti da se pojedinih kuća uklone najviši, po pravilu nadograđeni spratovi, pokrenuto je kroz studijske elaborate, ali nije do sada uključeno u operativne planove.Tokom dva posljednja vijeka podignute su i pojedine zgrade sa spoljašnje strane perimetra. Neke su bile prislonjene uza zidine, kao tržnica ili kafana Dojmi, a druge locirane kraj Gurdića i uz obalu Škaljara. Zemljotres je porušio ansambl Dojmi, dok je pijaca preuređena. Os-taje da se uklone provizorijumi prema Škaljarima, a s vremenom i zgrade uz Gurdić. Time će se osloboditi južni prilaz srednjovekovnom gradu sa značajnim arheološkim lokalitetom.

Struktura Starog grada. Trouglasti ob-lik gradskog plana rezultat je odnosa prirodnih odrednica zbog kojih je naselje i nastalo na ovom položaju: obale mora sa vrelom Gurdić, izvorišta i korita ponor-nice Škurde, kao i stjenovitog masiva na kojem je Kotor utemeljen.Među ulicama ističe se ona koja je tra-sirana po izohipsama u podnožju padine. Povezuje gradska vrata Škurde i Gurdića, prolazeći pored oltarskog dijela Kate-drale. Dvije druge važnije ulice približno su paralelne sa obalnim fortifikacijama.Posebnu pažnju privlače ulice sa krivo-linijskim trasama koje se pružaju između Trga od oružja i Trga Sv. Tripuna, kao i upravna na njih, potom kod palate Drago

�

koja ima dijagonalan položaj u odnosu na okolni raster.Najstariji nadzemni sloj urbane strukture potiče iz razdoblja komune od XII do XIV vijeka. Analize insula i zgrada otkrile su preostale elemente srednjevjekovnog sklopa kakvi se srijeću i u drugim primors-kim gradovima. To su unutrašnja dvorišta u središtu insula (cortile), kratki prilazi zgradama (androna), propisani razmaci između kuća (kolovaja). Mnogi su potpu-no uništeni kasnijim pregradnjama, drugi su oštećeni ili blokirani. Na stjenovitoj padini ispod tvrđave, zgrade i parcele slijede reljef tla. One duž glavne ulice prate trasu, spontano proizašlu iz krivulje izohipse. Kuće u pozadini kaskadno se penju. Do njih se dospijeva stepeništima i rampama. Pojedine zgrade dijelom su fundirane na živoj stijeni koja je dotjer-ana iznad nivoa parcele. Ovakav sastav i konfiguracija terena čine da se jednom uspostavljen urbani poredak trajno održi, nasuprot pojedinačnim gradnjama koje se ruše i obnavljaju.

Trgovi i pjacete. Među postojećim neizgrađenim površinama javne namjene manji broj ima obiljležja trga po formi, funkciji i okolnim zgradama. Ostali javni prostori oblikovani su kao proširenja uli-ca, skverovi, platoi ispred pojedinih crka-va, ili slobodne površine nastale rušenjem predhodnih ansambala. Trg Sv.Tripuna, sa Katedralom i Biskupi-jom, činio je središte vjerskog života i centar crkvene vlasti srednjevjekovne Komune. Služio je za vjerske skupove, a u početku vjerovatno i kao javna sudnica sa katedrom, u lođi između zvonika. Nje-gova prvobitna kontura, približno pravou-gaona, može se djelimično zaključiti na osnovu ostataka kuća sa karakteristikama romanike, na južnoj i zapadnoj strani. Analize okolnih zgrada nisu otkrile os-tatke javnih građevina, kakve su pored katedrala okružavale trgove drugih pri-morskih gradova. Srednjovjekovna kuća sa arkadama, nasuprot južnom zvoniku Katedrale, upućuje na pretpostavku da joj je namjena bila neka javna funkcija.Trg od oružja, sudeći prema pisanim

izvorima, u srednjovjekovnom Kotoru postojao je kao Komunalni trg. S obzirom na osnovnu funkciju, na njemu su se mo-rale nalaziti javne građevine, kakve su postojale u drugim primorskim gradovima (Kneževa palata, Vijećnica, Lođa).Dosadašnje analize postojećeg stanja, nijesu otkrile ostatke zgrada iz tog doba. Najstariji graditeljski slojevi potiču iz razdoblja renesanse, kada je grad već uveliko bio pod vrhovnom vlašću Veneci-je. Izduženo pravougaoni plato trga zat-voren je razvijenim frontom nekadašnje Palate mletačkog providura, podignute uz bedeme ka pristaništu. Od javne Lođe, koja je trg zatvarala sa južne strane, pre-ostao je samo fragment jedne prizemne arkade. Prostor trga bio je dopunjen baroknim ansamblom od koga je sačuvana ugaona Sat kula. Sa prestankom mletačke vlasti dolazi do većih promjena. Palata providura se nadograđuje i koristi kao kasarna. Između nje i bastiona Citadela početkom XIX vi-jeka Francuzi otvaraju Teatar u perime-tru druge kasarne. Na istom mjestu Aus-trijanci potom podižu, do sada sačuvanu, neostilsku Vijećnicu. Njome se zaključuje niz društvenih gradnji. Stambene zgrade na istočnoj strani trga potiču mahom iz XIX vijeka. Prostor renesansno-baroknog trga povećan je na južnoj strani rušenjem Lođe i crkve Sv. Jakova (Sv. Roka) tokom XIX vijeka.Trg od brašna, prostire se na prostoru između dva predhodno opisana trga. Trg je oblika izduženog pravougaonika, ne-pravilnog na južnom kraju. Pravolinijski front zapadne strane čine, pročelja tri srednjevjekovne kuće povezane u ans-

ambl stare plemićke porodice Buća. Na sjevernoj strani do prošlog vijeka je postojala crkva Sv. Nikole mornara, koju je u XIV vijeku podigla ista porodica. I na suprotnoj, južnoj strani mogla se nala-ziti jedna od zgrada Buća, kojoj je pri-padala luneta portala sačuvana u Staroj gimnaziji. Četvrtu, istočnu stranu zat-vara najvećim dijelom palata Pima, čije starije, sjeverno krilo potiče iz perioda renesanse, a postojeći oblik iz perioda baroka.Trg Bokeljske mornarice, zauzima cen-tralnu poziciju u središnjem dijelu grada. Osnova mu je nepravilno razuđena. Među zgradama koje ga okružuju najznačajnija je barokna palata Grgurin, u kojoj je smješten Pomorski muzej Crne Gore, a zatim zgrada u kojoj je sjedište Bokeljske mornarice.Trg Sv. Luke, okružen je sakralnim i društvenim zdanjima Pravoslavne opštine: Sv. Luka, Sv. Nikola, Crkveni dom, kuća Lombardića. Prvobitni plato ispred Sv. Luke proširen je oslobađanjem okoline crkve čime je omogućeno održavanje sabora i vjerskih svetkovina. Podizan-jem masivne zgrade Makin poremećen je tradicionalni sklop.Trg od mlijeka (Trg drva, Paštrovnica), nalazi se blizu Trga Sv. Luke. Osnova mu je u obliku izduženog pravougaonika čija nepravilna forma proizlazi iz položaja okolnih kuća. Spadao je među javne prostore za kupoprodaju hrane, u ovom slučaju mliječnih proizvoda i ogrijevnog drveta, donošenih sa brdskog zaleđa kroz vrata prema Škurdi.Trg od salate (Trg povrća, Zelena pijaca), čini pandan predhodnom. Formiran je u dijelu grada, koji je preko vrata Gurdića neposrednije spojen sa područjem Škaljara, gdje se gajilo povrće. Plato mu je u denivelaciji, nepravilno razuđene osnove. Slobodan prostor je povećan rušenjem crkve Sv. Marka.Pjacete Ispred ulaza u pojedine crkve ob-likovani su platoi (pjacete) kao proširenja ulica. S obzirom na različito hronološko porijeklo postojećih sakralnih građevina i okolnih kuća, ovakva praksa je trajala kroz vjekove. Platoi su formirani pred



crkvama: Sv. Marije Koleđate, Sv. Ane, Sv. Klare, Sv. Nikole, Sv. Josipa, Sv. Franje. Kasnijim rušenjima ansambla između Sv. Marije i gradskih zidina formiran je slo-bodan prostor pokriven zelenilom, koji nosi naziv trga. Veliki neizgrađen prostor sa stablom pokraj crkve Gospe od Anđela nalazi se na mjestu nekadašnjeg dvorišta bivšeg manastira.

Valorizacija graditeljskog nasljeđa Starog grada. Potencijalna spomenička vrijed-nost urbane cjeline Kotora znatno je veća od zbira očiglednih, materijalno sačuvanih podataka. Postojeće stanje sadrži u sebi matrice davnih rješenja i sklopova. U trasama perimetra, mreži ulica i regulacijama insula, mogu se postupno iščitavati nekadašnje granice i struktura naselja i ansambala. Dosadašnji rezultati istraživanja urbane cjeline omogućavaju predhodnu spomeničko-ambijentalnu valorizaciju ansambala i zgrada unutar perimetra. Ona nema ulogu konačog suda, već sadrži pregled i polaznu klasifikaciju prostora i građevina. Potpun kulturno-istorijski i graditeljsko-umjetnički potencijal nije sasvim utvrđen ni za najvrijednije sakralne građevine, koje su pojedinačno ocijenjene kao spo-menici kulture.To pogotovo važi za fond profane arhitekture, koji do sada nije bio, uz mali broj izuzetaka, objekt siste-matskih analiza i komparacija.

Treba istaknuti da valorizacija nasljeđa, unutar kompaktne i slojevite strukture grada, ima dva paralelna toka i dvojak cilj: da ustanovi vrijednosti arhitekton-skih entiteta, ali i da procijeni njihovu ulogu u produbljenijoj spoznaji geneze urbane cjeline. Primjena ova dva kriteri-juma na istoj graditeljskoj jedinici dovo-di nerijetko do različitih rezultata: neka pojedinačno vrijedna zgrada ne mora imati i poseban značaj za proučavanje cjeline; nasuprot tome - jedan građevinski frag-ment in situ, sam po sebi malo vrijedan, ima ponekad dragocjenu ulogu kao pro-storni i hronološki reper za istraživanje čitavog kulturnog i graditeljskog sloja. Iz niza takvih međusobno razdvojenih kock-ica sklapa se mozaik urbane cjeline u pro-

�

stornom poretku i vremenskom slijedu.Na osnovu do sada izvršenih istraživanja urbane prošlosti i nasljeđa Kotora, kao i analognih iskustava, moguće je uspostav-iti sljedeću polaznu skalu vrjednovanja: 1) Spomenici kulture. Ansambli i građevine visokog kulturno-istorijskog, graditeljsko-umjetničkog i drugog po-tencijala. Izvorišta podataka o prošlosti grada, društvenim zbivanjima i uticajima razvijenih središta. Kompleksna vrijed-nost nasljeđa: arhitektura, mobilijar, arhivalije i dr. Arheološki ostaci značajnih sakralnih i drugih građevina. U ovu grupu spadaju: Katedrala Sv. Tripuna, srednjovjekovne i neke kas-nije crkve sa arheološkim nalazima prvo-bitnih sakralnih građevina, najvrijednije plemićke palate i razvijeni pojas fortifi-kacija grada i tvrđave. 2) Arhitektonsko-stilski ansambli. Prostorne cjeline nastale u kratkom peri-odu ili formirane kroz više hronološko-stilskih razdoblja. Sačuvani bitni arhitek-tonski elementi izvornog rješenja. Ovdje spadaju ostale crkve i sa-mostani, ansambli stambene i društvene arhitekture. 3) Pojedinačne zgrade sa više faza. Stambene gradnje sa izvornim ob-likom najčešće iz srednjeg vijeka i neko-liko kasnijih etapa. Znatan broj starih kuća uključen je u ovu kategoriju. Povezane u insule i raspoređene oko trgova i duž ulica one čine bitnu podlogu za proučavanje ur-bane strukture srednjovjekovnog Kotora. 4) Neostilska arhitektura. Grad-nje nastale u rasponu od početka XIV vi-jeka do prvih decenija XX vijeka Istaknuti primjerci sakralne, društvene i stambene arhitekture sačuvani su oko pojedinih trgova i duž važnijih ulica. 5) Fragmenti starijih grad-nji. Elementi izvornih rješenja, znatno starijeg porijekla sačuvani na radikalno pregrađenim zgradama. Važni podaci za genezu građevina, insula i urbane cjeline. Ovakvi tragovi starih gradnji uočeni su ili otkriveni pod malterima na mnogim kućama. Detaljnija ispitivanja

su pokazala da je procenat sačuvanosti znatno veći, što ovakve zgrade pomjera u više kategorije. 6) Ambijentalne vrijednosti. Gru-pacije skromnih kamenih kuća bez stilskih oznaka. Ukupno dejstvo zgrada, okućnica i prirodnog tla. Najveći broj primjera raspoređen je na padinama ispod Tvrđave. 7) Neusklađeno sa ambijentom. Višespratne građevine glomaznih volu-mena neusklađene sa raspoloživim pros-torom i mjerilima grada u zidinama. Najvećim dijelom društvene grad-nje iz austrijskog razdoblja uz unutrašnju stranu fortifikacija. 8) Recentni poremećaji. Brojne grube promjene manjeg ili većeg opsega u enterijerima i na pročeljima. Probijanje otvora sa betonskim okvirima. Fugovanje cementnim malterom.

Škaljari

Osnovne vrijednosti prostora Škaljara su neporemećeno prirodno okruženje, ispre-sijecanost terena mnoštvom vodotokova, otvoreni vidici prema zalivu, široki potez morske obale, vegetacija, kulturni pejzaž na padinama Vrmca. Arhitektonske vrijednosti sadržane su u neprevaziđenim kvalitetima tradiciona-lne stambene arhitekture, crkvenog gra-diteljstva, prvoj pojavi industrijske arhi-tekture, kultivisanom groblju. Istorijske tokove ovog područja moguće je pratiti na osnovu materijalnih podata-ka počev od antičkog vremena. Vrijeme iz kog potiče natpis sa nadgrobnog spome-nika, otkrivenog blizu obale, koji prema sačuvanom natpisu svojoj supruzi podiže STATIUS VINDEMIATOR (Statije vinogra-dar), prethodi nalazima iz arheoloških istraživanja vršenih sredinom XX vijeka na lokalitetu na Šuranju, južno od iz-vora Gurdić, gdje su otkriveni ostaci kasnoantičkih građevina, crkve Sv. Petra (VI -IX vijeka) i samostanskog kompleksa Sv. Franja s kraja XIII vijeka. Na fasadi barokne crkve Sv. Marije (Sv. Luke), podignute u centralnom dijelu naselja, u vidu spolija nalaze se dijelovi

reljefne dekoracije karakteristične za pe-riod preromanike (luneta iznad portala, reljefni krst na zvoniku) kao i kapitel sa odlikama zrele romanike. U pločniku ove crkve u sekundarnoj funkciji ugrađena je mermerna ploča čija je bočna strana ukrašena troprutom pletenicom. Najnovija istraživanja crkve Sv. Dujma (XIII – XIV vijeka), su pokazala da se u ok-viru njenog prizemlja nalaze ostaci stari-je građevine, a u zidovima su otkrivene spolije preromaničkih stilskih odlika. Kontinuitet naselja, pored crkvenih spo-menika, potvrđuje i stambena arhitektura čiji oblici, repertoar i karakteristike grad-nje odražavaju veoma dugu tradiciju. Najstarije likovne predstave ovog područja potiču s kraja XVII a najbrojnije iz XVII i XIX vijeka. Srednjevjekovni izgled Škaljara karakterišu krupni feudalni posjedi, na padinama brda Vrmac i ljetnikovcima bo-gatih porodica, smještenim u nižim zona-ma naselja, duž obale. Ovo naselje ruralnog karaktera, sa gušćom koncentracijom kuća oko Stare crkve, svoj nagli razvoj doživjelo je tek poslije drugog svjetskog rata.

Muo

Osnovne urbanističke i arhitektonske vri-jednosti naselja Muo su bile sačuvane u izvornom izgledu sve do početka XX vije-ka. Tada je usljed gradnje novog priobal-nog puta, poremećen prirodni odnos nas-elja prema moru i samo su najisturenije kuće na obali zadržale svoje okruženje sa dvorištem na obali i sopstvenom lučicom za barke.Početkom XX vijeka na Peluzici je izgrađeno i nekoliko novih kuća neostil-ske arhitekture sa četvorovodnim kro-vovima i krovnim pokrivačem od falc-cri-jepa. U to vrijeme u centralnom dijelu naselja izgrađena je nova škola do čijeg isturenog položaja na platou u drugom redu kuća vodi reprezentativno dvokrako stepenište. Stambena arhitektura Mula je do tog vremena imala ujednačnost i kara-kteristike tradicionalnog građenja čije odlike su zajedničke svim priobalnim nas-


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA50 �1MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

eljima zaštićenog područja. Ove odlike čine i najveću vrijednost naselja, budući da su nizovi zgrada koji prate liniju obale postavljeni u poretku koji na najprirod-niji način obezbjeđuje korišćenje svih po-godnosti lokacije.Pored stambene arhitekture čiji najstariji primjeri nijesu dovoljno istraženi, iako se starija kućišta mogu uočiti pored okomi-to postavljenih stepenastih staza koje vode u više zone naselja. Najznačajnije građevine Mula su crkveni spomenici čiji kontinuitet gradnje se može pratiti od sredine XIII do kraja XIX vijeka. Najznačajniji prostor naselja Muo, pored izgrađenih nizova zgrada stambene arhi-tekture na obali i ansambala sa crkvenom arhitekturom predstavlja neizgrađeni pro-stor na padinama Vrmca. Obrastao zele-nilom ovaj prvorazredni kulturni pejzaž skriva srednjevjekovna obradiva imanja kotorske vlastele sa maslinjacima, vino-gradima i voćnjacima. Njihovi podzidi od kamena sačuvani su na fotografijama sa početka XX vijeka i ispod nanosa zemlje i samonikle vegetacije na površinama, koje čine zaleđe najvećeg broja kuća u ovom naselju.

Prčanj

Bitna osobenost Prčanja jeste pejzaž u kome se prožimaju formacije samo-nikle prirode i graditeljstva, kao rezul-tat viševjekovnih ljudskih aktivnosti. Gledajući sa vrha Vrmca prema obali mora, može se razlučiti nekoliko pojaseva koji se nadovezuju i mjestimično prožimaju. Strme padine brda pokriva gusta četinarska šuma, dosad neporemećena. Ispod nje su maslinjaci i livade. Između prvog i drugog pojasa su rijetke stare kuće.U trećem pojasu, bliže moru, podignuti su kameni suvozidovi po izohipsama koji podupiru nasute parcele sa raznim kul-turama. I u ovoj zoni postoje manje gru-pacije starih kuća. Poneke su građene na dominantnim položajima sa zaravnjen-im terasama i ekonomskim dvorištima, strmim stepeništima i pristupnim ram-pama u stijeni.Stara saobraćajnica sastoji se od jednog

�

puta na brdu sa koga se spušta nekoliko uspravnih staza prema moru, prateći kon-figuraciju terena (kose i bujice).Kultni kompleksi (manastiri, crkve i gro-blja), ističu se stablima čempresa.U obalnom pojasu, iza kuća poznatih po-rodica podignutih u epohi baroka, formi-rani su vrtovi sa parterima i pergolama okruženi visokim zidovima. Na platoima između kuća i mandraća njegovane su ze-lene oaze sa klupama za odmor. Tome su služili i kameni banci (pižuli) uz pročelja kuća, osobito prije trasiranja obalnog puta. Na pojedinim potezima sađene su palme prenošene iz podneblja južnog mediterana, kojima su tokom XIX vijeka obilovale obalne šetnice.Situacioni plan današnjeg stanja sadrži elemente opisanog pejzaža, konture zgrada sa krovnim pokrivačima, zastore slobodnih prostora i prometnica, grupa-cije stabala i zelene površine.Prčanj je sagledljiv iz raznih pravaca i sa okolnih mesta na suprotnoj strani Zaliva od Perasta i Škaljara. Topografija položaja na strmim stranama Vrmca omogućava da se vide graditeljske formacije i prirodno zaleđe, od obale mora do vrha brda.Nizovi kuća uz more razvijeni su u pan-orami dužine 3-4 km, sa nekoliko zaliva razdijeljenih rtovima. Među njima domini-raju barokni ansambli na višim kotama sa kamenim stepeništima i razuđenim platoima. Centralnu poziciju i ulogu ima Bogorodičin hram, koji se sagledava kao glavni motiv kultnog kompleksa u kome su još: franjevački samostan, pravoslavna crkva, kapela i groblje. Ovakve topograf-ske okolnosti i rastvorenost panorame iznad akvatorijuma jesu veliki kvalitet Prčanja, ali istovremeno i slabost, uslov-no rečeno. Ovdje se nezasluženo ispolja-vaju, ističu ili nameću i manje uspješne gradnje ili povrede vegetacije.Istovremeno, iz Prčanja se sagledavaju snažni motivi prirode i naseobina na su-protnoj strani Zaliva: lanac starih naseobi-na, obronci Lovćena sa Njegušima i domi-nantnim vrhovima planine. Posmatraču sa viših kota širi se vidokrug; u njega ulaze i motivi samonikle vegetacije Vrmca sa mješavinog gorskog i primorskog kli-

mata, sa čistim i prozračnim okolišem, osunčanim proplancima i šumom u zaleđu. Upravo ovdje, nameću se zaključci o neophodnosti pravilnog odnosa prema neporemećenim rezervatima prirode: oni se ne smiju žrtvovati pojedinačnim in-teresima, stihijskoj izgradnji i dnevnom pragmatizmu. Ukoliko ovo vrijeme ne pos-jeduje materijalne i druge mogućnosti za očuvanje i uklapanje ovakvih pejzažnih vrijednosti u obogaćeni život savremenog čovjeka, onda je najmanje što se može učiniti, da ga prenese bez devastacija budućim naraštajima.U restituciji istorijskog izgleda Prčanja kroz razne epohe, veliku ulogu ima-ju arheološki lokaliteti. Neki među njima definisani su lokacijski, ali ne i hronološki, dok su drugi poznati samo kroz pomene u pisanim izvorima. Povre-mena sondiranja, a potom sistematska arheološka istraživanja daće ozbiljan doprinos upoznavanju kulturno-istorijske stratigrafije i posebno najstarijih gra-diteljskih slojeva duž obala Kotorskog za-liva. U međuvremenu, neophodno je da se arheološki lokaliteti unesu u situacione planove sa potrebnim objašnjenjima i približnim granicama prostiranja, kako bi se izbeglo jače oštećenje, ili čak uništenje prilikom novih gradnji, ili komunalnih radova. Dosadašnji povremeni nalazi u poljima i pod naseljima, sa slojevima iz antike i srednjeg vijeka, osnažuju razloge da se pristupi mjerama prethodne zaštite potencijalnih arheoloških nalazišta u nekadašnjem distriktu drevnog Kotora.Na položajima pogodnim za obradu zem-lje i gradnju kuća nicale su manje nase-obine pripadnika iste porodice. Između njih su postojali širi neizgrađeni prostori. Kroz toponomastiku sačuvani su drev-ni nazivi za pojedine dijelove skupina i geografske elemente. Oni mogu pomoći da se, makar u širim potezima, nazru obrisi drevnih struktura: zaseoci, kultne građevine, kompleksi kultivisane zemlje, izvori, putevi i drugo. To je neophodan korak u traganju za pradavnim izgledom mjesta duge tradicije, koje je mijenjalo svoje središte i strukturu, da bi od niza ruralnih skupina na višim kotama Vrmca,

postalo naselje urbanih osobenosti.Od starije naseobine, Gornjeg Prčanja, očuvana je župska crkva na dominantnoj koti. Njen zvonik deluje kao kula vidiko-vac sa koje se imao širok pregled Zaliva i okolnih naselja. U vremenima opšte nesig-urnosti i čestih sukoba, u izboru lokacija veliku ulogu imali su odbrambeni razlozi. Oni su držali dalje od obale Prčanj, Stoliv, grbaljska sela i mnoge druge, zidinama nezaštićene, aglomeracije. Može se sa ra-zlogom očekivati da se na terenu pronađu temeljni i prizemni ostaci starijih kuća i okućnica Gornjeg Prčanja, savremeni sa gornjom župskom crkvom. Terenske analize i uporedna arheološka sondiranja mogu doprinijeti rasvijetljavanju pitanja položaja srednjevjekovne naseobine na padinama Vrmca i pojedinih ekonomskih zgrada uz obalu.Kao i u drugim oblastima, Prčanj je i u stambenom graditeljstvu postigao najviše kvalitete tokom XVII i XVIII vijeka, u peri-odu baroka. Iz tog razdoblja sačuvane su brojne kuće imućnih i poznatih vlasnika, kao i nekoliko ansambala starih brat-



stava.Neke od kuća brodovlasnika, kapetana i trgovaca dosegle su visoki nivo arhitek-tonske obrade i unutrašnje opremljenosti, u čemu je ispoljena ne samo ekonomska snaga, već i širina kulturnih potreba po-rodica vlasnika. Mnogo toga do danas je nestalo, ili je promijenjeno tokom dugog života. Najbolje je očuvana izvorna ob-rada baroknih pročelja, a u manjoj mjeri enterijeri sa drvenim tavanicama obloženi štuko i bojenom dekoracijom, sa kamenim portalima i pilima, te drvenim vratnicama i stolarijom. Detaljnije, pojedinačne ana-lize sa sondiranjem zidova mogu otkriti važne, mada i fragmentovane ostatke izvorne obrade, kako u kućama tako i u neposrednoj okolini, sa pratećim zgra-dama i vrtovima. Time će se steći mnogo cjelovitija slika o punom graditeljskom dometu sredine, koja je ostavila ovo vri-jedno nasljeđe. Najznačajniji ansambli i palaci upisani su u registar spomenika kulture.Sljedeće hronološko-stilsko razdoblje, XIX i početak XX vijeka, ostavilo je za sobom manji broj izrazitih primjera, u kojima je ostvaren i očuvan cjelovit iz-gled, od unutrašnjeg rasporeda funkcija do obrade enterijera i pročelja, sa karak-teristikama neostilova koji su vladali u to doba. Više je kuća u kojima se kombinuju retardacije uprošćenog baroka i skromni odjeci eklektike XIX vijeka.Najveći broj starih stambenih zgrada pri-pada tipu tradicionalne kamene kuće, kakva je podizana vjekovima, bez velikih promjena rasporeda osnovnih prostorija, sa skromnim stilskim elementima ili bez njih.Po ustaljenoj praksi, u prizemlju su se na-lazile prostorije za rad i ostave (konobe za vino). Na prvom spratu, i drugom gde ga je bilo, raspoređene su sobe, a u pot-krovlju kuhinja sa razvijenom viđenicom. U obalnom pojasu, ovakve kuće pokrivaju širok raspon rješenja, od skromnih anonimnih gradnji, do onih koje nastoje da se približe, po elementima obrade, baroknim zdanjima poznatih familija. Zgrade raznih vlasnika, a sličnih gabari-ta, povezane su u kraće ili duže nizove

kraj obale. One na višim kotama, dalje od mora, pripadale su porodicama zem-ljoradnika.Arhitektura XX vijeka nije ostavila u Prčanju vrjednije realizacije trajnog značaja. Ona se ispoljava kroz brojne pre-gradnje, od zadržavanja osnovnih oblika naslijeđenih sklopova, do radikalnije pre-inake uz probijanje otvora i nadziđivanje. Napuštene zgrade postepeno su pret-varane u ruševine. Na pojedinim lokaci-jama podizane su kuće ili zgrade javnih namjena, koje su označavale prekid sa tradicijom.Nova župska crkva, Bogorodičin hram, najznačajniji je sakralni spomenik gra-diteljstva Prčanja i jedan od najvri-jednijih u Boki. Njen investitor bila je cijela komuna, realizatori poznati arhi-tekti i graditelji iz više generacija. Svo-jom biranom lokacijom, dominantnim položajem i dimenzijama, baroknom im-postacijom i širokim sagledavanjem u oba smjera, graditeljski je simbol nekadašnje autonomne pomorske opštine. Kao takva upisana je u registar spomenika kulture. Korpus sakralne arhitekture čine i stara župska crkva, Franjevački samostan i nekoliko drugih manjih crkava. Na njima je ispoljeno više arhitektonskih stilova, među kojima dominira barok. Posebno je značajna stara župska crkva, sačuvana kao usamljeni simbol nekadašnjeg Gorn-jeg Prčanja. Stoliv

U antičkom razdoblju područje Stoliva moglo je pripadati distriktu Agruviuma. Na područjima van utvrđenog grada, zas-novani su agrarno-stambeni ansambli (vil-lae rusticae) i manje kultne građevine sa nekropolama. Prilikom obrade zemljišta i temeljenja zgrada mogu se pronaći dijelo-vi zidova, odlomci mozaika i fragmenti plastike, a iz nekropola nadgrobni spo-menici i grobni prilozi. Iz ranohrišćanskog perioda mogu se očekivati ostaci sakral-nih kompleksa na antičkim ili novim lo-kacijama.U ranom srednjem vijeku građene su man-je crkve u agrarnim oblastima (župama),

�

nerijetko i nad ostacima starijih kultnih kompleksa. U pisanim izvorima ponekad se pominju sakralne građevine duge tradicije, koja nije prekinuta ni u kasni-jim razdobljima.Tokom srednjeg vijeka, pojedini kotorski plemići imali su posjede na prostorima Vrmca, koji su slično antičkim, sadržavali zgrade za ekonomiju i sezonski boravak. I na teritoriji Stoliva mogu se očekivati ostaci takvih ansambala. Kraj njih i po zaseocima podizane su manje crkve, od kojih su pojedine opstale do današnjih dana (Sv. Vasilije, S. Basilio). Druge crkve na prostoru između Gornjeg i Donjeg Sto-liva, nastale u kasnijim vjekovima mogu sadržati, pod temeljima ili oko njih, os-tatke prethodnih sakralnih građevina, koji treba da budu predmet arheoloških sondiranja.Za razliku od susjednog Prčanja koji je ostvario veće domete u podizanju no-vog naselja i značajnijih građevina, napuštajući potpuno staru lokaciju, Sto-liv se drukčije fomirao. Staro selo, Gornji Stoliv, nastavio je da postoji i živi i onda kada je Donji Stoliv sa izvjesnim urbanim atributima dosegao svoj vrhunac. Između njih su se prostirali kompleksi obradive zemlje, kao i maslinjaci i šume pitomog kestena do danas sačuvane. Pojedine grupacije seoskih zgrada na višim kotama mogle su biti podignute kada je formiran Gornji Stoliv. Zaseoci u brdskoj zoni bili su povezani starim lokalnim putevima, a sa obalama strmim stazama iznad korita potoka.Donji Stoliv se obrazovao analogno dru-gim naseljima duž obala Zaliva. Manje, međusobno razdvojene grupacije zauzi-male su položaje oko nevelikih zatona pogodnih za pristane, u čijem se zaleđu prostiralo obradivo zemljište. Između ovakvih skupina ostali su širi neizgrađeni pojasevi sa pošumljenim kosama i kori-tima bujičnih potoka. Vremenom, prvobi-tne grupacije su se širile duž obale, koja je dobijala maritimna svojstva formiran-jem operativnih obala, mula i mandraća. Ovakav poredak je ozbiljno poremećen trasiranjem obalnog puta tokom XIX vi-jeka.

U centralnom sektoru obalnog područja nalazi se najveći broj starih kamenih kuća. Obavljene hronološko-stilske anal-ize graditeljskog nasljeđa pokazuju, kao i u drugim naseljima, relativno najveći broj onih koje pripadaju tradicionalnoj stambenoj gradnji ustaljenih prostornih rješenja bez stilskih oznaka. Njihovi vlas-nici bili su pripadnici nižih staleža: ribari, mornari, zemljoradnici, zanatlije i sl.Pored skromnijih rješenja, postoje raz-vijeniji ansambli okruženi vrtovima sa pročeljima koja pokazuju karakteristike baroknog stila. Detaljnija pojedinačna istraživanja arhitekture, uz povezivanje sa podacima iz katastra i arhivske građe, pružiće podrobnije podatke. Posebnom tipu pripada kazada (casada), grupacija kuća oko zajedničkog dvorišta ili duž kratke unutrašnje ulice. Razlog grupisan-ja moglo je biti srodstvo posjednika, kao i u drugim naseljima. U Donjem Stolivu postoje ansambli sa centralnom zgradom koja nosi grb vlasnika posjeda i nizom manjih u kojima su mogli boraviti radnici, mornari i ostala posluga.Najrazvijeni ansambli pomorsko-agrarne ekonomije u posjedu pripadnika viših staleža sadržavao je tokom XVI I XVIII vijeka, niz funkcionalno-prostornih el-emenata. Za pristajane manjih brodova u prirodno zaštićenim zatonima formirana su kraća mola, temeljena preko kamenog nabačaja. Sa druge strane mola formi-ran je mandrać, basen za barke. Ispred zgrade uspostavljen je prostrani plato sa operativnom obalom za prekrcaj robe u magacine ili obratno. Kuća je po pravi-lu imala prizemlje i dva sprata sa potk-rovljem. U prizemlju je često skladište


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA�� MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

za robu kojom se trgovalo. Na njemu su bila široka vrata sa masivnim vratni-cama i mali, visoko postavljeni prozori sa rešetkama. Pojedine kuće imale su i posebna skladišta uz njih. Na spra-tovima se nalazio stan vlasnika. Obe etaže su imale središno postavljene ho-love, dvorane iz kojih se ulazilo u bočno postavljene parove soba. Do prve etaže, ponekad i druge, postavljano je kameno stepenište, a do potkrovlja drveno. Vrt je često obuhvatao zgradu sa tri strane i ograđen je visokim zidovima. Iza vrta, na padinama brda, izdizale su se parcele obradive zemlje očišćene od kamena, koji je korišćen za podizanje potpornih i ogradnih suvozidova. Na njima su gajene razne kulture: loza, agrumi, masline. Analizirani sklop razvijene graditeljsko-posjedničke cjeline osoben je za naselja na sjevernoj strani poluostrva Vrmca, okrenutoj prema Kotorskom zalivu. On sadrži više varijanti koje proističu iz prirodnih uslova lokacije, društvene pri-padnosti i djelatnosti vlasnika. Daljim istraživanjima arhivske građe i starih katastarskih planova mogu se doznati po-daci bitni za razvoj, granice i strukturu takvih posjeda u kojima se ispoljavaju so-cijalna struktura, privredne djelatnosti, prožimanje prirode i graditeljstva i kul-tura življenja tadašnjeg društva.

Dobrota

Dobrota obuhvata niz starih naseobina uz obalu od Kotora do Orahovca, na dužini od nekoliko kilometara. Između pojedinih aglomeracija ostali su neizgrađeni pros-tori. U fondu naslijeđene arhitekture ističu se brojni palaci koje su podizali brodov-lasnici, trgovci i kapetani. U ovim pros-tranim stambenim zgradama prožimaju se vrijednosti barokne arhitekture, mo-bilijara i hortikulture pripadajućih vr-tova, koji ih čine nosiocima spomeničkog potencijala Dobrote.Dobrotska stambena arhitektura se može definisati kao jedan od baroknih uticaja nastalog pod uticajem Paladija. U njenom razvoju manifestvuje se uticaj tradiciona-lne arhitekture, i tendencija da građevine

budu monumentalne. Međutim, potreba za gradnjom monumentalnih palata ne dovodi se u vezu samo sa razvojem stila već i sa takmičenjem rodova (bratstava) u podizanju sve većih i bogatijih zgrada kao i sa prestižom pojedinih porodica.Arhitektura Dobrote je tipična i za ostala priobalna naselja Boke Kotorske. Pro-fane zgrade i sakralna zdanja podizani su od kamena sa kamenim okvirima vrata i prozora, balkonima sa konzolama, bal-konskim pločama i balustradama od ka-mena. Glavne fasade su se po kompozici-ji, obradi kamena i ukrasu isticale u odnosu na bočne i zadnju fasadu. Blokovi za zidanje glavne fasade kao i dekorativni detalji kao što su okviri prozora i vrata, konzole, elementi balkona (kamene bal-konske ploče i ograde), stubovi pergola u vrtovima, kamena pila i ukrasni elementi enterijera (umivaonici, ormari) nabav-ljani su sa Korčule i Brača a kamen za obradu ostalih fasada, podove, pločnike dvorišta i dr. poticao je iz obližnjih ka-menoloma (Đurići, Lepetani, Orahovac, Dražin vrt i dr.)

Prvobitna zelena pozadina crkvenih zdanja i stambenih priobalnih komplek-sa u Dobroti dio je njihovog istorijskog značenja, jer su u njoj sadržani elementi karakteristični za organizaciju naselja i njegov razvoj. Zeleni pojas predstavljao je gornje dijelove imanja koja su izvorno pripadala crkvama i porodicama čija su se imanja graničila sa posjedima crkava. Izduženi, približno pravougaoni oblik pr-vobitnih parcela upravljenih na nizove kuća zahvatao je prostor između obale mora i podnožja brda.Palate su nastajale kao izraz najviše eko-nomske moći jedne pomorsko-trgovačke porodice, čiji su se preci naselili u Dobro-ti i formirali stambene cjeline na svojim posjedima, kroz život više generacija. Program stambenih cjelina pojedinih po-rodica u okviru kojih su građeni i palaci obuhvatali su uređenu obalu za prista-janje brodova i ukrcaj robe, magacine, vrtove («đardine»), stambene zgrade, bistijerne za vodu, kuhinje, ekonomske zgrade za rad na imanju, voćnjake i obra-

dive parcele. U okviru takvih ansambala palaci su građeni kao reprezentativne zgrade za stanovanje i društveni život porodice. Najveći uspon i najintenzivniju gradnju Dobrota dostiže u razdoblju od XVII do XIX vijeka, u vrijeme procvata pomorske trgovine brodovima na jedra čiji vlasnici su bili stanovnici Dobrote i drugih naselja Bokokotorskog zaliva. U to vrijeme nastale su dobrotske pal-ate Radimiri, Kamenarovići, Miloševići, Tripkovići, Ivanovići i drugi, od kojih su se mnoge sačuvale do danas. One pred-stavljaju najizrazitije primjere reprezen-tativnih zgrada za stanovanje građenih u stilu baroka. Visokovrijedni ansambl sa crkvom Sv. Mateje podignut je pred ulazom u kotorsku luku, nad grebenom ojačanim potpornim bedemom. Organski dio istorijske cjeline jeste pojas visoke vegetacije koja crkveni ansambl odvaja od susjednih grupacija. Crkva na drugom kraju, posvećena sv. Eustahiji (sv. Stasiji), ističe se prilaznim stepeništem na padini otvorenog terena, baroknim pročeljem, visokim neostilskim zvonikom i zelenom zonom u obalnom po-jasu. Ostale crkve u Dobroti, podignute su tek sa formiranjem naselja na obali, tj. počev od sredine XVI vijeka. Neke od njih predstavljaju porodične kapele građene u okviru stambenih kompleksa značajnih pomorsko-trgovačkih porodica. Bitan element cjelokupne organizacije prostora Dobrote je uređenje obale sa sistemom ponti i mandraća za manje brodove i barke koje su na taj način bile zaštićene od talasa. Društvene promjene kao što je agrar-

na reforma i drugi pokreti mijenjaju harmonični izgled ovog naselja kojeg su činile grupacije kamenih kuća uz more i crkveni kompleksi okruženi zelenilom. Posjedi se usitnjavaju, nastaju i krupne vlasničke transformacije. Period poslije drugog svjetskog rata karakteriše indi-vidualna i gradnja zgrada za kolektivno stanovanje u Dobroti posebno duž magis-tralnog puta koji je izgrađen šezdesetih godina . Intenzivna stambena izgradnja u Dobroti počinje poslije zemljotresa od 1979. go-dine. Zgrade za individualno stanovanje popunjavaju gotovo sve slobodne pro-store između starog priobalnog puta i magistralne ceste kao i sa gornje strane magistralnog puta do podnožja brda. Najveći problem zaštite palaca, među kojima su brojni napušteni i oštećeni, jeste njihova revitalizacija. Izvorna funk-cija, stambeno-reprezentativna, sa veli-kim i visokim prostorijama, nije podesna za stalan boravak. Rješenja se moraju tražiti u oblasti turizma višeg standarda, društvenih i kulturnih funkcija, reprezen-tativnih sjedišta poslovnih organizacija. Statička sanacija i aseizmička ojačanja iziskuju značajne tehničke mjere, pored uvođenja najsavremenijih instalacija. Ovakve poduhvate mogli su dosada da preduzmu samo pojedine organizacije ili imućni vlasnici. Takvi su slučajevi: palata ex Ivanović (Tripković-Ćetković) u posje-du crkve, “Krivi palac” Dabinovića, koji je obnovljen sredstvima vlasnika-brodov-lasnika, palata Tripković i palata Radi-miri. U traganju za rješenjima koja će obezbi-jediti sigurnu budućnost ovim značajnim istorijskim ansamblima i njihovu ak-tivnu ulogu u savremenom životu, bilo bi potrebno da se oni razmatraju u cjelini, a ne pojedinačno-od jednog do drugog slučaja. To će omogućiti da se stekne cjelovit uvid u stanje i probleme koje treba riješiti. Programe revitalizacije bi valjalo raditi za cijeli raspoloživi fond, jer će se uporednom analizom prostornih mogućnosti i funkcionalnih potreba postići

� �VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORAVRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA


najpovoljnije zoniranje i međusobni od-nos planiranih namjena.

Orahovac

Ruralna naseobina koja, kao i druga mjesta oko Zaliva, sadrži dva dijela. Stariji, kopneni, nalazi se u plodnoj kotlini udaljenoj nekoliko stotina meta-ra od mora. Grupacije kamenih kuća rustične gradnje pokazuju tradiciona-lno povezivanje po bratstvima. Nad se-lom dominira srednjevjekovna crkva Sv. Đorđa. Naseobina uz more prati lučnu lin-iju obale. Karakteristično je potpuno ot-sustvo i najskromnijih stilskih elemenata na kućama koje su pripadale porodicama ribara, ratara i drugih stanovnika ove i drugih seoskih aglomeracija.Obnova Orahovca treba da sadrži dva os-novna postupka: saniranje starih kuća u izvornim materijalima i gabaritima, sa adaptacijama unutrašnjosti i mjestimične novogradnje. U cjelini bez izrazitih pojedinačnih vrijednosti treba primen-jivati jednostavna rješenja ograničenih gabarita, koja neće biti nametnuta tradi-cionalnom modulu. U godinama poslije zemljotresa javila se spontana grad-nja na površinama obradive zemlje i u neporemećenom prirodnom okruženju starog zaseoka. Upravo kvalitet gorskog pejzaža nadomak mora nalaže, da se no-vogradnji pristupi sa više planerske širine i na nivou iznad pojedinačnih potreba, privatnih interesa i vlasničkih odnosa.

Perast

Istorijska cjelina Perasta razlikuje se od drugih obalnih naselja kompaktnim sklopom, gustom strukturom i jasnom granicom prema prirodnom okruženju. Mada nikada nija bila omeđena zidinama, ova graditeljska formacija ispoljava ur-banost koja je sadržana u njenom socijal-nom sastavu, dominaciji plemstva, višeg sveštenstva i obogaćenog građanstva, brodovlasnika i pomoraca. Autonomija komune osvajana je na dvovjekovnoj granici dva svijeta: hrišćansko- mletačkog u Kotoru i islamsko-turskog u susjed-

nom Risnu i Herceg Novom. Svojom geo-grafskom pozicijom na ulazu u kotorski ogranak Boke, flotom, pomorskim iskust-vom i svojevrsnom diplomatijom Perast je odlučujuće doprinosio potiskivanju turske sile u kopno do presudne pobjede Alijanse u drugoj polovini XVII veka. Zatvorenost formacije, jedna je od najbit-nijih odlika spomeničke cjeline Perasta, koja ne smije biti poremećena nikakvim gradnjama u neposrednom prirodnom okruženju. Na prilazima Risansko-ko-torskom zalivu, bilo morem kroz Verige ili putevima uz obale, panorama Per-asta se ukazuje kao centralni motiv ur-banog područja Kotora. Njeni su matični elementi: otočić Sv. Đorđa i Gospe od Škrpjela, barokne palate u obalnom nizu, gusta kaskadna formacija uz strme pa-dine sa zvonikom u središtu, utvrđenje na vrhu Sv. Ilija. Barokna ekspozicija koja je u drugim mjestima ostvarivana pri gradnji palaca, župnih crkava i manastira, ovde je prožela cjelinu.Osnovne karakteristike prvobitne urbane strukture i razvoja Perasta sačuvane do danas predstavljaju najznačajnije kultur-no-istorijske, urbanističke i arhitekton-sko- ambijentalne vrijednosti Perasta. Sačuvana urbanistička matrica grada sa urbanom strukturom čiji najstariji dijelo-vi potiču iz XIII –XV vijeka, predstavlja jednu od najznačajnijih vrijednosti Per-asta. Njene osnovne karakteristike čini ulični front zgrada, paralelan liniji obale, ispred koga je stajala prostrana uglavnom neizgrađena obala u funkciji pristaništa i širokog manipulativnog prostora, koji je imao i važnu odbrambenu ulogu.Niz zgrada uličnog fronta činile su stam-bene građevine okrenute pročeljima pre-ma moru, kao i glavne fasade crkvenih zdanja. Od linije uličnog fronta počinjale su ulice, koje su povezivale obalu sa gornjim kotama naselja, formiranog od nizova i od pojedinačnih stambenih, sa-mostanskih i fortifikacionih ansambala. Ove uglavnom upravno postavljene ulice račvale su se u gornjim zonama grada i međusobno činile mrežu koja povezuje cijelo naselje.Najvišu i centralno postavljenu tačku Per-

asta predstavlja tvrđava, za čiji položaj su vezane pretpostavke o antičkom utvrđenju, sagrađenom na istom mjestu kao i o crkvi Sv. Krsta iz XI vijeka, najs-tarijoj u naselju.Najstariji dijelovi stambene arhitekture, koji potiču iz XIII-XV vijeka, mogu se uočiti na nekoliko značajnih lokacija u naselju. U prvom redu, to su lokacije u uvalama Luka i Penčići koje su kao najpo-voljnije u naselju izgrađene u srednjem vijeku. Značajni ostaci najstarijih stam-benih zgrada sačuvani su u okviru kom-pleksa Bronza i Mazarovići. Prema stils-kim karakteristikama ovi djelovi starijih zgrada, uklopljeni u pozniju arhitekturu, mogli bi se svrstati u razdobljeXIII– XV vi-jeka. Najstarije razdoblje gradskog života Per-asta, poznato na osnovu istorijskih izvora XIV vijeka u kojima se pominju zaniman-ja njegovih stanovnika (lađari, bačvari, ciglari, kamenari i dr.), svoju potvrdu na-lazi upravo u ostacima stambenih gradnji na lokalitetima Luka i Penčići, sa povo-ljnostima koje pruža njihov položaj u dvi-jema uvalama.Kula Viskovića pomenuta u istorijskim izvorima iz 1499. godine, sačuvana uz manje pregradnje do danas, predstavlja izuzetno značajan dokument stambene i odbrambene arhitekture Perasta, kroz period od nekoliko vijekova. Stambeni kompleks porodice Martinović, na čijem grbu na fasadi prema Veljoj ulici je zapisana 1547. godina, kao godina koja označava najmlađu fazu gradnje ove pros-trane i u stilsko-hronološkom smislu vrlo složene i slojevite cjeline, ukazuje da je arhitektura sredine XVI vijeka u Perastu podrazumijevala vrlo razvijenu stambenu kulturu, koja se morala naslanjati na starije etape razvoja grada. U tom smis-lu, ova palata predstavlja veoma važnu sponu u uspostavljanju linije razvoja gra-da, budući da u okviru njene arhitekture postoje pouzdani ostaci graditeljskih faza znatno starijih od 1547. godine. Stambena arhitektura Perasta XVII.-XIX vijeka zastupljena je u vidu brojnih kuća i palata. Među najstarijima je stambeni kompleks Marković-Martinović, iz 1623.

godine, i Čizmai-Štukanović iz 1621. go-dine, a najizrazitije primjere tog razdo-blja predstavljaju palata Zmajević iz 1664. godine, palata Šestokrilović iz 1691. godine i palata Bujović iz 1694. godine. Budući da je u mnogima od ovih zgrada sačuvan originalni prostorni raspored, unutrašnja obrada i odnos prema terenu, one svojom dispozicijom, rješenjem, bog-atom arhitektonskom obradom i ukrasom reprezentuju arhitekturu, način života i stambenu kulturu XVII vijeka u Perastu i na području Boke Kotorske.Stambenu arhitekturu XVIII vijeka reprezentuju palate Visković, Smekja, Mazarović, Balović, Čorko, Krilović, Bron-za. Repertoar sačuvanih rješenja, u okviru ovih zgrada, pruža veoma značajan uvid u stambenu arhitekturu zrelog baroka, čije stilske odlike nose ove palate.Stambena arhitektura XIX vijeka za-stupljena je u vidu brojnih stambenih zgrada, izgrađenih duž obale i u višim zonama naselja. Njih karakterišu bogate naslijeđene vrijednosti tradicionalne arhitekture, skromnija arhitektonska ob-rada i ukras fasada.Sakralna arhitektura Perasta nastajala je



u rasponu od IX vijeka, kada je na ostrvu Sv. Đorđa, uspostavljen benediktinski sa-mostan, do druge polovine XIX vijeka, kada su sagrađene crkva Sv. Gosođe, a po-tom i crkva Sv. Mihovila na groblju. Iako nedovoljno proučena, budući da do sada nisu sprovedena potrebna arhitektonska istraživanja, sakralna arhitektura Per-asta predstavlja zaokruženu i kompaktnu cjelinu, u okviru koje je moguće pratiti njen stilsko-hronološki razvoj, kroz više vijekova.Najstarije zgrade crkvene arhitekture su izgrađene na ostrvu Sv. Đorđa. Za crkvu Sv. Ane je ustanovljeno da posjeduje gotičke stilske karakteristike i da je os-likana najkasnije u XV vijeku. Najstarija kapelica na ostrvu Gospe od Škrpjela nas-tala je u prvoj polovini XV vijeka, kada je prema izvorima sagrađena i starija crkva Sv. Nikole.Pored arhitektonskih vrijednosti crkvena zdanja u Perastu posjeduju izrazit kul-turno-istorijski značaj, budući da su se u okviru njih stvarala, sabirala i čuvala raznovrsna umjetnička djela, koja u ve-likoj mjeri odražavaju razvoj umjetnos-ti na području Boke Kotorske, kroz više vijekova. Veoma značajni su spomenici crkve Sv. Ivana Evanđeliste, Sv. Marka i Gospe od Karmena, unutar kojih se mogu očekivati ostaci starijih sakralnih građevina, uklopljeni u poznije barokne gradnje. Iznad naselja visoko u brdu Sv. Ilija nalazi se crkva posvećena Sv. Petki (Sv. Veneran-da) koja je oslikana freskama najkasnije početkom XV vijeka. Nešto niže nalazi se novija kapela, posvećena Gospi od zdrav-

�

lja.Značajnu cjelinu predstavlja samostan sv. Antuna u čije stambeno- ekonomske zgrade su uklopljene starije zgrade, koje su pripadale porodici Mazarović.Za proučavanje načina života u Perastu veoma su značajni primjeri porodičnih ka-pela i crkava, koje su pripadale pojedinim bratovštinama, kao što je kapela Otkup-itelja koja je pripadala porodici Bronza, crkva Sv. Ivana Evanđeliste, sagrađena od strane porodice Nikolić, Gospa od Kar-mena koju su sagradili članovi porodice Balović, Crkva Gospe od Rozarija, građena kao mauzolej Andrije Zmajevića. Graditeljsko-panoramska cjelovitost Perasta kulturno je nasljeđe najvišeg ranga, kome moraju biti podređeni svi budući zahvati. Ta vitalna odlika istori-jske formacije ne smije biti devastirana nikakvim prenagljenim planerskim po-tezima, niti prepuštena crvotočini malih svakodnevnih omaški, propusta i nebrige koji sporo, ali neumitno, nagrizaju ho-mogeni lik cjeline. U panorami Perasta nisu svi elementi podjednake važnosti i kvaliteta, ali pripadaju istom arhitekton-skom redu. Jedan heterogeni dodatak može biti nametnut cjelini od koje se bitno razlikuje, čak i pod uslovom da je pojedinačno uspio. Stoga je izuzetno važno da se sve promjene prilagođavaju i provjeravaju kroz kriterijum graditeljsk-og zajedništva u oblicima, materijalima, tonovima i ostalim znakovima tradiciona-lnog graditeljskog rječnika.

Risan

U naselju duge tradicije, hronološki niz sadrži ostatke nekoliko osnovnih horizo-nata. Na vrhu brda koje nosi naziv Gra-dina sačuvani su dijelovi ilirsko-helenskog utvrđenja, zaštićenog strmim obroncima i koritom Spile. Rimski kulturni sloj, sa lokalitetom Carine, prostire se do mor-ske obale i pod morem, zbog geološkog i seizmičkog utonuća obale. O prostrans-tvu rimskog grada Rizona svjedoče os-taci antičke rimske vile sa mozaicima iz II vijeka, na suprotnom kraju današnjeg Risna (blizu bolnice). U srednjem vijeku naselje se vratilo smanjenom opsegu, sa tvrđavom na Gradini. Turska varoš se razvila pod tvrđavom u ravnici duž toka Spile, sa mahalama, čaršijom i pristaništem. Od malog trga sa ulicom Gabela (Trošarina) počinjao je karavanski put ka zaleđu. Poslije odlaska Turaka, od kraja XVII do kraja XVIII vijeka, slijedio je mletački period, koji je ostavio manji fond zgrada sa obilježjima kasnog baro-ka. U razdoblju austrijske vlasti nastalo je pristanište za parne brodove, a prema njemu na nasutom terenu podignuta je zgrada javne namjene. Uz staro naselje razvio se crkveni kompleks sa grobljem. Izložena graditeljska hronologija trebalo bi da bude sačuvana i naglašena kroz pro-storno planiranje. Rastvorena školjka oko obale Zaliva, raspon i rastresitost starog naselja omogućuju podizanje novih gru-pacija razdvojenih zelenilom. Prostrani vrtovi i bašte sa mediteranskim voćem,

lozom i maslinama odlike su drevnog Ris-na i njegove stambene kulture. Ovakva tradicija proširena na područje novograd-nji, može da postigne dejstvo regulatora, tampon zone starih i novih četvrti, gru-pacija tradicionalnih i novih kuća, pasaž između različitih tema iste kompozicije. Pojedine novogradnje nisu ostvarene navedenim postupcima. Osnovna škola je podignuta na stjenovitom podnožju Gradine sa slobodnim terenima preko arheoloških ostataka. Hotel Teuta fundi-ran je preko obalnog sloja, u zoni klizišta, poznatog već u antičkom periodu.

Strp, Morinj, Lipci, Kostanjica

Na dijelu obale od Risna do tjesnaca Verige nema značajnijih naseobina, osim manjih aglomeracija stambene arhitekture, više crkvenih ansambala i pojedinačnih zgra-da –kula smještenih na obali. Vrijedan prirodni motiv je vrelo Sopot, nad viso-kom stjenovitom obalom i prirodna za-jednica oleandera, koja pokriva hridine. U mjestu Lipci nalazi se pećina na čijem stjenovitom odsjeku na ulazu postoje praistorijski crteži. Između nekoliko manjih aglomeracija ističe se ambijentalna cjelina Morinja, smještenog u dubokoj uvali, sa oniskom močvarnom obalom. Među grupacijama zgrada najvrijedniji su ruševni ostaci na ušću potoka . Prostornu dominantu mjes-ta predstavlja crkva sv. Save, na zaravn-jenom platou, iznad grupacije kuća oko centralne Pjace. Starija crkva, za koju se vjeruje da potiče iz XIII-XIV vijeka, posvećena sv. Jovanu, nalazi se u zaseoku Svrčak. Izgradnjom novih cisterni u bazi tečnih goriva između Morinja i Strpa, stvoren je tehnički kompleks koji, funkcijom, in-dustrijskim oblicima i dejstvom na oko-linu, čini suprotnost strategiji očuvanja zaštićene zone. Topografske okolnosti Kostanjice i uska obala nad kojom se uzdiže strm teren, nisu omogućili prostorni razvoj naseobine. Zahvati se svode na sanacije oštećenih



zgrada i revitalizaciju zastarjelih pros-tornih rješenja kuća.

5.2.3. Kulturno - umjetničke vrijednosti

Jedan od segmenata koji kulturno-istori-jsko i prirodno područje Kotora čini dije-lom izuzetne, univerzalne vrijednosti sv-jetskog nasljeđa su djela:• Slikarstva: mozaici, zidne slike, zidne dekoracije, ikonostasi, oltari, slike na drvetu, slike na platnu, slike na pa-piru• Vajarstva: kamena plastika, skulpture• Primijenjene umjetnosti: keramički predmeti, metalni predmeti, tekstil, papir, mnoga djela umjetničkih zanata • Nematerijalna kuturna baština: tradicionalne kulturne manifestacije

Ova djela su integralni dijelovi objekata u kojima se nalaze mozaici, zidne slike, zidne dekoracije, ikonostasi, oltari i dr. Po svojim kulturno-umjetničkim vrijed-nostima doprinose značaju objekata u kojima se čuvaju (Pomorski muzej Crne Gore, Muzej u Perastu). Po njiho-voj autentičnosti ovo područje je pre-poznatljivo (pictores greaci, dobrotska čipka, bokokotorske ikone, kotorsko zlatarstvo...). Ova djela odražavaju kon-tinuitet civilizacija, epoha i stilova, od 2100 g. prije nove ere do danas..Arheološki nalazi Najstariji predmeti predstavljaju arheološke nalaze koji sežu u praistoriju do perioda bronzanog doba i neolita (Pećina Spila iznad Per-asta, Brštanova pećina iznad Risna, Da-letina pećina iznad Dobrote). Arheološko nasljeđe ima svoj kontinuitet preko antičkih do srednjevijekovnih lokaliteta što nam omogućava da, na ovom pros-toru, pratimo civilizacijski kontinuitet i smjenu kulturno istorijskih perioda. Od materijalnih ostataka koji imaju fakto-grafski značaj za proučavanje materi-jalne kulture, najstariji su nalazi Male i Velike grude kod Tivta, lokaliteti koji gravitiraju zaštićenom području, a koji

se čuvaju u OJU „Muzeji“ grada Kotora. Ovi nalazi, keramičke zdjele, sjekire od legure zlata, srebra i bakra, zlatne alke za glavu, datiraju se u kulturi tumula, između 2200-1800. godine prije nove ere. Brojni su nalazi koji svjedoče i o duhovnoj kulturi najstarijih stanovnika Boke Kotor-ske.To su, prije svega, crteži sa okapine u Lipcima, jedinstvenom spomeniku na području Crne Gore. Na njima su pred-stavljene scene lova na jelene, nekoliko svastika i jedrenjak sa raširenim jedrima. Crteži su izvedeni krečno-bijelom bojom, direktno na kamenoj podlozi.Uticaj mikenske kulture antičke Grčke ogleda se na lokalitetu Carine u Risnu, u zidanju ilirskog podgrađa i njegovih bede-ma u tehnici kiklopskih zidova u suhozidu (MOENIA AECIA). Rani kontakti ilirskog stanovništva sa kulturom stare Grčke su rezultirali brojnim keramičkim nalazima luksuznih posuda raznovrsnog reperto-ara u umjetničkom duhu radionica južne Italije (GNATHIA VAZE). Ove posude su inicirale izrade lokalnih kopija i osnivanje zanatskih centara na jadranskoj obali pa i u samom Risnu.Za jedan od najstarijih zanatskih centara smatra se kovnica novca ilirskog kralja Balajosa ( II vijek p.n.e.) u Risnu. Brojni primjerci novca nađenog u iskopavanjima u Risnu to više ne dovode u sumnju.Autohtoni ilirski kulturni izraz imamo sačuvan na brojnim cipusima, nadgrob-nim spomenicima rasutim po Boki Kotor-skoj. Na ovim sepulkralnim spomenicima se najbolje sačuvao identitet Ilira, gdje dekorativan prikaz šišarke na vrhu cipu-sa simbolizuje dugovječnost zagrobnog života.Rimska dominacija na ovim prostorima donosi svoje kulturne i umjetničke vri-jednosti, što se ogleda u izgradnji velikih monumentalnih građevina u Risnu, danas posvjedočenim reljefnim arhitravnim gre-dama, stubovima, kapitelima...Duhovni i umjetnički uticaj naročito se vidi u Rims-koj vili urbani sa podnim mozaicima, izve-deni u opusu tesselatumu. Mozaici su izve-deni stilizovano. Površine su podijeljene na stroge i pravilne geometrijske forme. Upotrebljena skala boja: bijela, crna,

sivo-plava. Samo je u prostoriji sa figu-rativnom predstavom upotrebljeno više vrsta kamena, različitog tonaliteta. Na njima su prikazane geometrijske i biljne dekoracije, predstavom boga sna Hipno-sa u jednoj od prostorija gdje se liječilo kroz san (incubacio). Scena gigantoma-hije (borba giganata sa bogovima – borba dobra i zla), prikazana na malenoj gemi nađenoj u Risnu svjedok je poznavanja i shvatanja antičke mitologije.Odraze mediteranskih kulturnih uti-caja Stare Grčke i Rima imamo i u Ko-torskom zalivu preko brojnih nalaza najupečatljivijih kod nadgrobnih spome-nika. Primjeri natpisa sa imenom grčkog ljekara Eukarposa na lokalitetu Mišulić, kao i predstava Atisa božanstva predstav-ljenog kao dječaka sa uperenom buktin-jom na dolje u Centru za kulturu Kotor.Skulptura, slikarstvo i umjetnički zanati Ostaci arhitekture starijih epoha većeg obima su vjerovatno zarobljeni u starom gradskom jezgru Kotora. Izuzetak čini srednjovijekovno gradsko groblje sa os-tacima crkve Sv Franja i samostanom na lokalitetu Šuranj (XIII-XV vijek), kao i benediktinska opatija Sv. Petra. Na ovom lokalitetu su sačuvane grobnice kotorskih građana od vlastele do pučana, zlatnoig doba Kotora (XIV vijek). Ovaj lokalitet je sinonim za kulturne – umjetničke i zanatske vrijednosti jednog perioda isto-rije Kotora.Iz doba procvata preromanike, od IX do XI vijeka, treba izdvojiti fragmente kamene plastike i dijelove preromaničke oltarne pregrade, pronađene prilikom arheoloških istraživanja u crkvi Sv Mihaila u Kotoru kao i ostatke starijeg slikarstva na dijelovima zidova starije crkve. Od ovog slikarstva vidljivi su samo donji dijelovi stojećih svetitelja, naslikani grubo, debelim lini-jama na okernoj osnovi i plavoj pozadini, raspoređeni sa obije strane biskupske stolice formirane u centru oltara. Ove zidne slike su izvedene u fresko-tehnici i prezentirane in situ na ostacima arhitek-ture starije crkve Sv. Mihaila, ispod poda stojeće crkve, na dubini 1,6 m. Datiraju se u XI vijek. Istovremeno treba spomenuti i bro-

jne ulomke, preromaničke i romaničke kamene plastike pronađene prilikom arheoloških istraživanja unutar urbanog jezgra starog grada. Među njima nalazi-mo preplete latinskih natpisa, akantusa i astragala, palmeta, drveća, biljnih lozi-ca sa listovima i plodovima, krinovima, krugovima, rozetama, užetom, kukama i rombovima, dvočlanim i tročlanim pre-pletom, životinjskim figurama i ljudskim likovima. Potiču s vrata, prozora, greda, parapetnih ploča, pregrada, umivaonika, i drugih dijelova kamenog namještaja. To-kom ovih istraživanja pronađeni su i bro-jni fragmenti srednjovjekovne keramike, stakla, novca. Ovi nalazi su djelimično zaštićeni i obrađeni, ali još uvijek nijesu prezentirani.Ostaci kotorskog srednjevjekovnog slikarstva sačuvani su u sljedećim crk-vama: u crkvi Sv. Luke (ostaci zidnog slikarstva sa kraja XII vijeka), u crkvi Sv. Pavla (zidna slika u luneti nad grobnicom Pavla Barija, XIII vijek), u crkvi Sv. Marije (ostaci zidnog slikarstva sa početka XIV vijeka) i u kotorskoj Katedrali (ostaci zid-nih slika iz 1331. god.). Važno je napome-nuti da su ove crkve, crkva Sv. Luke u XII v., crkva Sv. Marije u XIV v. i Katedrala Sv. Tripuna u XIV v. bile u cjelosti oslikane u



unutrašnjosti. Slikari koji su slikali u ovim crkvama živjeli su u to vrijeme u Kotoru. Nalazimo ih u notarskim knjigama u Istorijskom arhivu Kotora. U arhivskim izvorima na-zivaju se pictores Graeci. Slikaju u duhu istočnog slikarstva i vizantijske tradicije. Njihove slike interpretirane su latins-kim natpisima. Ovo je jedna od osoben-osti Kotora i zaštićenog područja koja svjedoči o multikonfesionalnom duhu i u kulturno-umjetničkom i u zanatskom. Ova nit se provlači od srednjeg vijeka do danas, kroz sve segmente života u ovom području.Drvena skulptura koja je imala veliku ulogu u srednjovjekovnoj umjetnosti sla-bo je sačuvanaa. Treba spomenuti drveno Raspeće (XIII vijek), po predanju dar Je-lene Kurtnejske, žene Uroša I Nemanjića, samostanu Sv. Franje u Kotoru 1288. go-dine. Ovo Raspeće čuva se u Riznici ko-torske Katedrale.Gotika je na ovom području stigla u for-mi romano-gotike. Našla je svoj odraz u monumentalnom ciborijumu nad glavnim oltarom kotorske Katedrale (prva po-lovina XIV vijeka). Stubići ciborijuma, koji nose krunu urađeni su od roza kame-na dok je trospratna kruna izrađena od bijelog mermera. Na frizu ciborijuma, u reljefu, prikazane su scene iz života pa-trona crkve Sv. Tripuna.Za raznovrsnost oblika kotorske arhi-tektonske plastike i skulpture, bogat-stvo mašte, vještinu izvođenja svakog ponuđenog ikonografskog programa, od veoma plitkog do voluminoznog treba zahvaliti postojanju razvijene klesarske radionice u Kotoru. Kotorske notarske knjige XIV, XV i XVI vijeka, donose brojne podatke o živoj i konkretnoj djelatnosti desetine kotorskih majstora kamenara i zi-dara, na mnogim palačama, kućama i crk-vama. Generacija kotorskih franjevačkih graditelja, na čijem čelu stoji “mali brat” Vita iz Kotora, graditelj Dečana, radi u ro-mano-gotičkom duhu. Djela kotorskih zi-dara i klesara uvrštena su u mediteranske tekovine srednjovjekovne monumentalne i primijenjene umjetnosti.Romano-gotičko slikarstvo našlo je svoj

prostor na zidovima u crkvi Sv. Mihaila i to na istočnom zidu, u oltaru i preko pojedinačnih kompozicija na sjevernom i južnom zidu.Nosilac nove slikarske aktivnosti u Kotoru bio je Lovro Marinov Dobričević (1420-1478. g.). Pored crkve Sv. Mihaila, Lovro je naslikao i zidne slike na istočnom zidu u crkvi Sv. Ane (Sv. Martina), u čijoj blizini je, kako saznajemo iz arhivskih izvora i živio. Lovrov rad na ovom području je i slika na drvetu Bogorodica sa Hristom, koja se čuva u crkvi Uznesenja Bogorodice na vještačkom ostrvu preko puta Perasta. Ova slika je u narodu poznata kao Gospa od Šrkpjela. Naslikan je jajčanom temperom na drvetu. Njena pozadina je pozlaćena i ukrašena punciranjem. Predstavlja dobar primjer spoja kulturno-umjetničkih vri-jednosti i kvalitetne zanatske izrade. Ima i posebno kultno značenje. Vjeruje se da je oko stijene na kojoj je pronađena sagrađeno je vještačko ostrvo. Lovro Ma-rinov Dobričević se u Kotoru oprobao i kao skulptor. Drvena, bojena i pozlaćena skulp-tura sv. Martina, izrađena je u romano-gotičkom stilu. Danas je izložena u kotor-skoj Katedrali. Sredinom XV vijeka Lovro odlazi u Dubrovnik, gdje je zapamćen kao jedan od osnivača Dubrovačke slikarske škole. U vrijeme dok Lovro radi u Kotoru (polovina XV vijeka) oslikana je crkva Sv. Gospođe u Mržepu, u narodu poznata kao Sv. Bazilije u Stolivu. Autor ovog živopisa nam je ostavio podatke o vremenu nas-tanka živopisa i njegovim naručiocima i to u crkvi u vidu fresko zapisa, koji je ispisan talijanskim i slovenskim jezikom, podjednako vješto izvedenim latiničkim i ćiriličkim slovima. Slikar je na zidovima ove crkve izmještao popularne svetitelje rimokatoličke i istočno-pravoslavne. Tu je sv. Tripun sa modelom Kotora u ruci, predstavljen na zapadnjački način, dok su odmah do njega sv. Đorđe, sv. Dimi-trije i sv. Teodor izvedeni u vizantijskoj tradiciji. Pored pravoslavnih svetitelja sv. Petke i sv. Neđelje postavljen je popu-larni zapadni svetac sv. Franjo. Freske u crkvi Sv. Gospođe u Mržepu se mogu uzeti kao tipičan primjer kotorskog sredn-jevjekovnog slikarstva; slikarstva u koje-

mu se često prepliću i sažimaju heteroge-na strujanja tog doba, mješavina istočnih i zapadnih tendencija u kojima, u ovom slučaju, zajedno egzistiraju vizantijski i gotički elementi.Gotika je svoj trag u Kotoru ostavila na srebrnoj – pozlaćenoj oltarskoj pali, iz sredine XV vijeka, na kojoj su predstav-ljeni likovi 17 svetaca i centralna pred-stava Hrista na prijestolu. Predstavu Hrista na prijestolu je izradio Johan iz Bazela, a predstave svetaca su rad ma-jstora kotorske zlatarske škole. Pala se čuva u kotorskoj Katedrali, a prvi put je postavljena na kameni ciborijum kotor-ske katedrale, poslije 1453. godine. Ras-tavljena je u tri zasebne cjeline 1907. go-dine, a ponovo sastavljena 50-tih godina ovog vijeka. Veličina reljefnih slika je od 49 do 52 cm.Definišući značaj područja i govoreći o kotorskoj zlatnoj oltarnoj pali neophodno je kao posebnu cjelinu izdvojiti kotorske zanatlije, a posebno kotorsku zlatar-sku školu, nastalu u periodu između XV i XVIII vijeka. Prvi pisani izvori o kotor-skim zanatlijama potiču iz XIII vijeka. U XIV vijeku poznati su radovi kotorskih zlatara Melše i Radoslava. Najveći uspon kotorsko zlatarstvo doživljava u XV i XVI vijeku. Najznačajnije djelo zlatarske škole predstavlja već pomenuta srebrna – pozlaćena oltarska pala, na kojoj je rad trajao 10 godina. Radovi kotorskih zlatara sačuvani su, najvećim dijelom u Relikvi-jaru kotorske Katedrale (58 relikvija). Među njima treba izdvojiti srebrnu oplatu za škrinju sa moćima sv. Tripuna sa reljef-nim prikazom mučeništva sv. Tripuna, (XV vijek) i oplatu za relikviju glave sv. Tri-puna – “Slavna glava”, iz XIV-XVII vijeka. Na mnogima od ovih relikvija urezani su natpisi. Prilagale su ih, u najvećem broju slučajeva kotorske bratovštine. Pored umjetničko-zanatskog značaja predstavl-jaju i odraz života grada i odraz njegove kulturno-umjetničke i zanatske moći.Renesansa Na većini predmeta svoj pečat ostavila su renesansna stremljenja i pokušaji kopiranja mode u okruženju, ili istih takvih predmeta donesenih sa strane.

U sagledavanju kulturno-umjetničkog i zanatskog značaja područja nezaobi-lazne su zbirke srebrnih votivnih pločica – ex vota. Ove pločice prilagali su po-morci poslije nevolje na moru, kada bi se zavjetovali za spas svoga života. Rad su najčešće kotorskih zlatara. Crkva Gospe od Škrpjela broji zbirku od 2000 pločica. Veliki broj pločica nalazi se i u crkvi Sv. Mateje i u Bogorodičnom Hramu na Prčanju. Svaka pločica priča istinsku životnu priču i pored kulturno-umjetničkog i zanatskog ima i posebnu duhovnu vrijednost. Treba pomenuti i radove kotorskih zanatli-ja na izradi oružja, pušaka i kubura. Zbirke oružja sačuvane su u zbirkama Muzeja grada Perasta i Pomorskog muzeja u Ko-toru, dok se pojedini predmeti nalaze u privatnim zbirkama. Dio ovog fonda koris-tila je Bokeljska mornarica prilikom svojih memorijalnih obreda. Ističu se zanatlije koji su se bavili izradom mačeva i oklo-pa. Među njima poznato je ime Novaka Kovača i njegovog sina Marka Novakovića koji se u dokumentima susreće sa titulom ‘’ser’’. O značaju Kovača, krajem XIV vi-jeka, tokom XV i na početku XVI vijeka, svjedoči i grb Kovača iz tog vremena na groblju samostana Sv. Franja na Gurdiću, u blizini južnih gradskih vrata.Krajem XVI ili na samom početku XVII vi-jeka oslikana je mala crkva Sv. Đorđa, na stijeni, iznad Orahovca. U to vrijeme ova teritorija nalazi se pod turskom vlašću. Oskudica i nemaština održavaju se i na zidnim slikama. Autor ovih zidnih slika bio je zoograf skromnog slikarskog znanja i obrazovanja koji se trudio da što bolje obavi posao koji mu je povjerila siromašna seoska sredina. Crkva na visokoj stijeni sa zidnim slikama u unutrašnjosti pred-stavlja poseban kulturno-umjetnički i estetski doživljaj. Sama crkva je i tačka vizure; hod do nje je izazov, a pogled is-pred nje seže daleko u Zaliv. Crkva, iako grobljanska, djeluje i kao hodočasnička. Njen položaj u vremenu u kojemu je nas-tala imao je vjerovatno i odbrambeni i osmatrački značaj, jer je iz nje i ispred nje moguće sagledati okolinu i ulazak u zaliv.



Napomene radi, renesansa se u Kotoru odrazila fragmentarno u arhitekturi i arhi-tektonskoj plastici i to najčešće u pre-pravkama i popravkama već postojećih objekata.Barok Za razliku od renesanse barok je, tokom XVII i XVIII vijeka, obogatio grad i njegovu okolinu skulptorskim djelima. Karakteristika ovih skulptura je njihov religiozni karakter. U to vrijeme drveni oltari u crkvama, na ovom području, zam-jenjuju se mermernim. Za nove mermer-ne oltare oslikavaju se oltarne pale, najčešće u tehnici ulja na platnu. Stari drveni oltari se sklanjaju ili uništavaju. U Bogorodičnom hramu na Prčanju sačuvana su dva drvena oltara, iz kraja XVII vijeka. Ovi oltari su preneseni iz stare parohijske crkve. Izvedeni su u duborezu, obojeni su i pozlaćeni. Pripisuju se školi Andrea Brus-tolana. Predstavljaju važno umjetničko i zanatsko ostvarenje i svjedočanstvo pre-lomnog momenta u vremenu i stilu koji sa sobom nosi novu modu i uvodi upotrebu novog materijala. Među mnogim skulpto-rima baroka čija djela se nalaze u Kotoru, Dobroti, Prčanju, Perastu, izdvajamo va-jara Francesca Pensa, zvanog Kabjanka iz Venecije, koji je u periodu između 1704.-1708. g. živio i radio u Kotoru. Njegova najznačajnija djela na ovom prostoru su skulptorsko rješenje relikvijara kotor-ske Katedrale i glavni oltari u crkvama Sv. Klare i Sv. Josipa. Među skulptorskim djelima, koja se čuvaju u Bogorodičnom hramu na Prčanju, treba izvojiti drveno Rapeće, izrađeno 1728. godine, rad An-drea Brustolona, Raspeće izrađeno u mermeru oko 1720. godine, rad Giovani Piazzetta, kao i anđele izrađene u mer-meru 1746. godine, djelo Giovanni Maria Morlaitera, najvećeg predstavnika skulp-ture venecijanskog rokokoa.Jedna od najvećih galerija slika barokne umjetnosti i jedinstveni barokni en-terijer je unutrašnjost crkve Uznesenja Marijinog (Gospe od Škrpjela), na ostrvu preko puta Perasta. 68 slika na platnu ko-jima su obloženi zidovi i svod ove crkve djelo su Tripa Kokolje (1661.-1713.), Peraštanina. Sem unutrašnjosti ove crkve (slika i drvenog enterijera), Tripo Kokolja

je oslikao više slika na platnu i drvetu, koje se čuvaju u drugim crkvama na ovom području. Izveo je i zidne dekoracije u secco tehnici u dijelu palate Zmajević (centralnu sobu sa oltarom i lođu), u unutrašnjosti crkve Sv. Ivana u Perastu. Dekorativno je riješio i unutrašnjost crkve Sv. Ane, iznad Perasta. U ovoj crkvi je u secco tehnici slikao zidani oltar i oltarnu palu na kojoj su predstavljene sv. Ana sa malom Marijom, sv. Veneranda, sv. Lucija i sv. Katarina. Na ovoj oltarnoj pali se i potpisao u poetskoj varijanti na narod-nom jeziku: ‘’...v molitvach tvoiech spo-menise od mene grasnica tripo cocoglia pitur molim.’’ Pojava radova Tripa Ko-kolje u Perastu, krajem XVII i početkom XVIII vijeka, ima veliko lokalno značenje. Njegovo slikarstvo i sami radovi, koji tra-ju 10 godina, unose novi duh u ovo malo primorsko naselje. U to vrijeme, zahvaljujući kapitalu, koji stiču ploveći i trgujući na jedrenjacima, pomorci u ovom području grade palate za svoje porodice. U palatama najčešće na prvom spratu formiraju salone i to po uzoru na mletački princip, četiri sobe i salon (‘’quattro stanze, un’ salon’’). Zi-dovi salona se dekorišu i oslikavaju (os-taci zidnih dekoracija salona porodice Visković; Perast, porodice Mazarović; Perast, porodice Tripković, Dobrota, po-rodice Florio Luković, Prčanj). U salone se unosi namještaj po modi toga vre-mena, slike koje odgovaraju namještaju i ukusu i potrebama vlasnika, zlatom vezene tkanine i razni ukrasni i upotrebni predmeti, najčešće iz Mletaka. Mobili-jar nekih od ovih salona danas je našao svoje mjesto u Pomorskom muzeju u Ko-toru i to mobilijar salona porodice Flo-rio – Luković iz Prčanja i porodice Ivelić iz Dobrote, a mobilijar salona porodice Visković u Muzeju grada Perasta, dok su mnogi nažalost rasuti po cijelom svijetu. U to vrijeme kako u salone novih palata tako i crkve na ovom području stiže veliki broj slika iz Mletaka, među kojima i slike iz Ticijanove i Veronesove škole. U kotorskoj Katedrali čuvaju se: oltarska pala ‘’Raspeće’’, rađena u tehnici ulja na platnu, rad Jakopa da Ponte Basano (1510-

1592), slika na drvetu «Sv. Barolomej apostol, sv. Juraj i sv. Antonino’’, Hieron-ima da Santa Kroče (XVI vijek), oltarska pala ‘’Sv. Ursula’’, rad mletačkog slikara Pijetra de Koster (1612-1702). U crkvi Sv. Klare čuva se slika španskog slikara Luisa de Moralesa (1509-1586), jedina od tog majstora u našim krajevima. U crkvi Sv. Mateje u Dobroti čuva se slika na dasci, Bogorodica sa djetetom, rad Bellinija. Djela Pavla Veronezea, Karla Dolčija, Ivana Solimana i Franza Potence nalaze se u crkvi Sv. Eustahija u Dobroti. Među slikama Bogorodičnog hrama na Prčanju izdvaja se slika na platnu, rad Domenika Tintoretta (1560-1636.), Molitva Hristova u Getsemanskom vrtu, zatim slika Anto-nia Balestre (1666-1746.), Žrtva Adelova.Istovremeno, dok Tripo Kokolja radi slike za crkvu Uznesenja Marijinog na ostrvu Gospe od Škrpjela. U neposrednoj blizini, u Risnu, počinju da djeluju slikari koji se koncepcijski i stilski oslanjaju na vizanti-jsku tradiciju, na vizantijske uzore, preuz-imaju vizantijske tehničko-tehnološke karakteristike slikarstva. Oni slikaju na dasci, a uporedo rade i kvalitetne i oso-bene drvoreze (dveri, nadverja, raspeća, dijelove deizisnih ploča itd.). Karakter-istika njihovih drvoreza je kombinacija primjene boje i to crvene i pozlate. Nji-hovo slikarstvo je spontano, naivno i djel-uje prisno na posmatrača. Bogato je eps-kim repertoarom, dopadljivim portretima i čistim koloritom sa ekspresivnim akcen-tima. Ova stilski povezana grupa slikara i rezbara djeluje, na ovom području, skoro tri vijeka, od XVII do kraja XIX vi-jeka. Slikarsko i zanatsko umijeće prenosi se sa oca na sina. Njihovo dugo trajanje znači na jednoj strani da su bili popularni i da su imali klijentelu, a na drugoj strani ova grupa slikara i rezbara predstavljaju i poseban kulturološki fenomen. Njihovi radovi sačuvani su u crkvi Sv. Petra i Pavla u Risnu, na ikonostasu u crkvi Sv. Luke u Kotoru, u riznici manastira Banja kod Risna, u Zbirci Srpske pravoslavne crkve u Kotoru i u zbirkama mnogih privatnih kolekcionara. U istoriji slikarstva poznati su pod nazivom ‘’Bokokotorska slikar-ska škola’’. Ikonostas u crkvi Sv. Luke, u

sadašnjem izgledu predstavlja kanonski logičnu improvizaciju od zatečenih ikona. Od prvog dokumenta o službi pravoslavne liturgije u ovoj crkvi, iz 1648. godine, do posljednjih intervencija i konzervator-skih radova izvedenih na ikonama 1984. godine, ikonostas je u više navrata mijen-jao izgled. Najstariji dijelovi ikonostasa, Raspeće, nadvernik i carske dveri, radovi su slikara Bokokotorske slikarske škole. Raspeće sa likovima Bogorodice i sv. Jo-vana Bogoslova i nadvernik rad su Dimi-trija Daskala (kraj XVII ili sami početak XVIII vijeka). Prestone ikone na ikonosta-su nijesu datirane, ni stručno obrađene. Ikonostas u kapeli sv. Spiridona, prezi-danoj pri sjevero-istočnom uglu crkve Sv. Luke nastao je kada i sama kapela, osam-desetih godina XVIII vijeka. Prilagođen je unutrašnjem odnosu površina kapele širini između naosa i oltara. Određenu poseb-nost ovog ikonostasa čine jednokrilne carske dveri sa predstavom Hrista, kao velikog Arhijereja. Ikonostas u kapeli sv. Spiridona predstavlja skladnu i original-nu ikonopisnu cjelinu. Zanatski je dobro urađen. Osoben je i po prikazu predstave – Bogorodica izvor života. Ova predstava je česta u jadranskom podneblju, ali je skoro nepoznato prikazivanje ove scene u sastavu ikonostasa. O autoru ovog ikonos-tasa nemamo podataka. Djelo je slikara koji radi u duhu Kritske slikarske škole. Sa tog aspekta ovaj ikonostas, kao cjelina je svjedočanstvo o preplitanju različitih kul-turno-umjetničkih i zanatskih vrijednosti u istom objektu.Vez i tkanje predstavljaju jednu od veo-ma starih djelatnosti na području Kotora. Posebno mjesto po svojoj umjetničkoj vrijednosti ima čipka, posebno zbirka dobrotske čipke u crkvi Sv. Eustahija u Dobroti. Ova zbirka se sastoji od 52 pred-meta i prikazuje razvoj bijelog tekstilnog dekora od XVI vijeka do sredine XIX vi-jeka. To su oltari, ručnici, misne košulje i nekoliko fragmenata visoke čipke. Ni zbirka od 30 primjeraka sačuvana u crkvi sv. Nikole u Perastu, po ljepoti i značaju ne zaostaje mnogo za poznatom dobrots-kom čipkom. U katedrali Sv. Tripuna čuva se desetak vrijednih primjeraka čipki,



�

dok crkva Bogorodičin hram na Prčanju posjeduje tri kvalitetne albe (dvije briselske čipke s kraja XVIII vijeka i jednu venecijansku čipku (‘’Punto di Burano’’ iz XVII vijeka), i četiri oltarnjaka sa veoma vrijednom čipkom. Osim navedenih prim-jeraka u crkvama Biskupskog ordinarijata sačuvan je i veći broj votivnih predmeta etnografskog karaktera, dijelovi narodne nošnje, procesionalni baldahini, kao i veći broj manjih dijelova crkvene odežde, koji imaju ogromnu zanatsku vrijednost, a od kojih mnogi zbog ručnog veza i iz-rade imaju znatnu umjetničku vrijednost. S obzirom da su bili u funkciji raznih kul-turnih dešavanja nesporne su njihove kul-turne vrijednosti.Tekstilni fond zbirki Pomorskog muzeja i Muzeja grada Perasta sačinjavaju nošnje i dijelovi nošnji, ratne i druge zastave kao i pojedinačni primjerci tekstilnih pred-meta. Sa aspekta kulturno-umjetničkih i zanatskih vrijednosti značajni tekstilni fond čine nošnje ‘’Bokeljske mornarice’’ koje su mornari i oficiri ove organizacije koristili prilikom obreda.Tekstilni fond srpske pravoslavne crkve nije veliki po broju primjeraka ali je veoma značajan po svojoj istorijskoj, zanatskoj i umjetničkoj vrijednosti. Čine ga primjerci crkvene odežde (XVII-XIX vi-jek), zastave i sl.Papir je najbrojniji, a i jedan od najvri-jednijih, segmenata kulturno-umjetničkih pa i zanatskih vrijednosti zaštićenog područja Kotora. Čine ga arhivski doku-menti, spisi, diplome, fotografije, knjige, slike na papiru i drugo. Najvredniji dio ovog fonda vlasništvo je i čuva se u Isto-rijskom arhivu u Kotoru, Biskupskoj bib-lioteci, Biskupskom arhivu, Franjevačkoj biblioteci i Biblioteci i Arhivu Srpske pra-voslavne crkve u Kotoru. Dokumenti koji se čuvaju u Istorijskom arhivu u Kotoru datiraju od 1309. go-dine u hronološkom rasponu do današnjih dana. Najstariji dokument, pergamena, je iz 1309. godine. Pisana je latinskim jezikom gotičkim slovima. Pisao ga je notar kotorske komune Petar Vitin. Do-kument ima svoju kulturno-umjetničku i zanatsku vrijednost zbog: oblika i ra-

sporeda slova, načina na koji su naneseni znaci, djeluje kao crtež. Fondovi i zbirke arhivske građe u Istorijskom arhivu Kotora tretiraju sljedeću problematiku: upravu, pravosuđe, vojsku, prosvjetu, kulturu i nauku, socijalne i zdravstvene ustanove, privredu i bankarstvo, društveno-političke organizacije, društva i udruženje, crkve, porodične i lične arhivske fondove, zbirke i ostalo.U vlasništvu Biskupskog Ordinarijata, u Biskupskoj biblioteci i Biskupskom Arhi-vu, sačuvane su veoma vrijedne knjige i arhivalije. Knjižni fond čine knjige od XVI do XX. vijeka, među njima zbirka od 500 rukopisnih knjiga. Veliki broj knjiga, koji se odnosi na period od XVI do XIX vijeka, su unikatna izdanja ili bibliofilski rarite-ti. Ovaj dio fonda kvalitetno i gotovo kompletno je zastupljen u temama koje obrađuju lokalnu problematiku iz istorio-grafije, likovne umjetnosti, književnosti, folklora, naučno-tehničke misli itd. Bisk-upski arhiv čini arhivski fond, dužine 100 m. Datira od 1434. godine u kontinuitetu do današnjih dana. Franjevačka bibliote-ka ima fond od preko 100 inkunabula (15. vijek) i veliki broj starih latinskih knjiga.

Radi se u prvom redu o djelima klasika teološke misli 80-tih i 90-tih godina XV vijeka (Augustin, Bernard, Bonaventura, Petrarka), zatim o medicinskim knjigama, knjigama iz muzikologije i dr. Značajno je istaći da se u ovoj biblioteci čuva knjiga kotorskog teologa i pisca prve polovine XVI vijeka, Dominika Buće. Skoro sve knjige su pisane na latinskom jeziku, slova su gotička, najčešće velike grafičke ljepote, često velikog formata (čak i preko 30x2 cm), perfektne umjetničke i zanatske iz-rade, ponekad sa raskošnim inicijalima koji su presvučeni listićima zlata.Najznačajniji knjižni fond Srpske pravo-slavne crkve čini biblioteka sa 10.000 knji-ga, dijelom teološka a pokriva izdavačku djelatnost na teritoriji bivše Jugoslavi-je, tokom XVIII i XIX vijeka. Biblioteka sadrži dvije kvaziinkunabule, veliki broj bibliostilskih vrijednosti i zbirku rijetkih vrijednih časopisa. Posebnu cjelinu čini kompletna biblioteka episkopa Gerasima Petranovića sa oko 400 rariteta. Arhiv Srpske pravoslavne crkve čini 14 fondova sa 379 fascikli, 163 pomoćne knjige i 23 kutije neobrađenog materijala. Arhivski materijal datira od 1811. godine i odnosi se na podatke o Boki i Dalmaciji, pretežno crkvenog i istorijskog karaktera. Posebnu vrijednost predstavljaju spisi i muzka-lije SPD ‘’Jedinstvo’’, muzikalije ‘’Srpske muzike’’, spisi Društva ‘’Sv. Đorđe’’ kao i spisi Srpske muške i Srpske ženske fonda-cionalne škole.Dio fonda sačinjavaju i biblioteke Pomor-skog muzeja i Muzeja grada Perasta, a važan kulturno umjetnički i zanatski seg-ment ovih fondova sačinjavaju diplome, povelje, brodske knjige, isprave i spisi, kao i crteži i slike jedrenjaka na papiru i zbirke fotografija, koji su najčešće prezentovani kao muzejski eksponati.XIX i XX vijek Tokom XIX vijeka kulturno-umjetnički i zanatski pečat ovom području dali su lokalni umjetnici. Domaći slikar Josip Kljaković je naslikao slike na svodu crkve Sv. Eustahija u Dobroti. Na ovim slikama prikazan je život sv. Eustahija. Slikar Špiro Đuranović iz Đurića, krajem XIX vijeka naslikao je ikonostas u već po-menutoj crkvi Sv. Đorđa iznad Orahovca.

Đuranovićev rad su i slike na platnu na plafonu crkve Sv. Klare unutar starog ur-banog jezgra Kotora. U ckrvi Sv. Ilije u Gornjem i Sv. Marije u Donjem Stolivu nalazi se nekoliko slika slovenačkog slika-ra Josipa Tominca. U pravoslavnoj crkvi Rođenja Bogorodice (Sv. Gospođa) u Per-astu sačuvan je originalni enterijer sa iko-nostasom, ikonama i horskom galerijom iz druge polovine XIX vijeka. Ikonostas u crkvi Sv. Nikole u Kotoru, u današnjem izgledu formiran je poslije 1907. godine. Ikonostas se sastoji od 26 ikona. Prestone ikone su starije, naslikane su krajem XIX vijeka, rad su Franca Ziglera, češkog slikara, i uklopljene su u novi ikonostas. Prema crtežu u boji za prestonu ikonu sv. Nikole, za ovaj ikonostas (Franca Zi-glera), u Veneciji je 1908. godine složen mozaik. Mozaik je uložen u timpanon nad portalom crkve Sv. Nikole 1909. godine. Ovaj mozaik predstavlja prvi noviji prim-jer izrade mozaika na ovom području. Za razliku od ranije pomenutih rimskih mo-zaika koji su izvedeni od kamenih kockica ovaj mozaik je izveden od kockica stak-lene paste.Krajem XX vijeka nastalo je još nekoliko mozaika, izvedenih kombinacijom kame-na i staklene paste i to na zidovima crkve Sv. Eustahija u Dobroti. Rad su hrvatskog slikara Eda Murtića. Osim ovog djela i dru-ga djela savremenog slikarstva, vajarstva i primijenjene umjetnosti našla su svoje mjesto u području svjetskog nasljeđa Ko-tora. U Bogorodičnom Hramu na Prčanju čuvaju se djela Ivana Meštrovića, Tome Rosandića, Vanje Radauša, Nebojše Mitrića, Mihaila Tomića, Mila milunovića i drugih. Bronzana vrata na crkvi Uzne-senja Bogorodice na ostrvu Škrpjelu, preko puta Perasta, izradio je savremeni skulptor Kosta Angeli Radovani. Bronzana vrata na crkvi Sv. Marije u Starom gradu Kotoru, na kojima su predstavljene scene iz života Blažene Ozane, izradio je slikar i skulptore Vasko Lipovac. Vitraž u kotor-skoj Katedrali, na putu prema Relikvijaru djelo je Ivana Dulčića. Ova savremena djela svjedoče o kontinuitetu formiranja uslova za održavanje i stvaranje novih kulturno-umjetničkih i zanatskih vrijed-

� VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORAVRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA


nosti područja svjetskog nasljeđa Kotora.Poseban kulturno-umjetnički i zanatski segment zaštićenog područja Kotora pred-stavlja - Zbirka solidarnosti. Ovu zbirku sačinjava oko 360 slika na platnu, grafika, drvenih skulptura, rada autora iz II po-lovine XX vijeka, koji su živjeli i radili na prostorima bivše Jugoslavije. Svoje radove umjetnici su poklonili području stradalom u zemljotresu 1979. godine. Odlučeno je da Zbirka bude izložena u Kotoru, pa je na čuvanje, obradu i izlaganje ustupljena OJU Muzeji. S obzirom da Javna ustanova Muzeji nema svoj izložbeni prostor zbirka još uvijek nije izložena. Isti je slučaj i sa 18 slika na platnu, legata gradu Kotoru Cate Dujšin Ribar, krajem XX vijeka.Navedena savremena djela slikarstva i va-jarstva svjedoče o kontinuitetu stvaranja na području Kotora i kontinuitetu njegov-anja kulturno-umjetničkih i zanatskih vri-jednosti područja, što ovo područje čini dijelom izuzetne, univerzalne vrijednosti svjetskog nasljeđaNematerijalna kulturna baština Jedan od bitnih segmenata kulturno-umjetničkih vrijednosti zaštićenog područja Kotora čine brojne kulturne manifestacije, koje se smatraju nematerijalnom kulturnom baštinom zaštićenog područja.

Tipični mediteranski grad Kotor, vezan brojnim ekonomsko-kulturnim vezama sa italijanskim, grčkim, levatinskim i španskim gradovima, još od ranih vreme-na naslijedio je tradiciju pučkih zabava koje su se odvijale na ulicama i trgovima. U kotorskim dokumentima od XV vijeka nalazimo pojam “korizma”, što je vezano

za pojam “mesopust” i karnevalske fešte u vezi sa tim strogim uskršnjim postom. Na improvizovanim scenama po gradskim pjacetama gostovale su grupe stranih ili domaćih zabavljača, svirača, pjevača, glumaca u izvodjenju tipičnih srednjo-vjekovnih prikazanja legendi uz baklje. Vrhunac godišnjih slavlja predstavljala je povorka zakrabuljenih maski, najčešće po italijanskim uzorima, sa centralnom figu-rom karnevalskog tipa - Krnjom, u kome su bila sublimisana i akcentirana sva zla i nedaće, koje su morile gradjane tokom protekle godine. Tokom XIX vijeka pa sve do I svjetskog rata, po zapisima skromnog gradsk-og hroničara, majstora Romea Fiorel-lia, održavane su redovne karnevalske svečanosti sa povorkom maski, Krnjom i njegovom udovicom, koja ga je oplakiv-ala, te sudijama, tužiocem i advokatom, čije su uloge bile jasno naglašene. U periodu izmedju dva svjetska rata kar-nevalske fešte su počele postepeno da dobijaju satirično-politički karakter; pa su tako u jeku rata izmedju Italije i Abi-sinije, 1937.godine, maskirani crnci iz gradskog predgradja Muo napali i osvojili grad Kotor. Tradicija karnevalskih fešta, prekinuta u periodu II svjetskog rata, nastavljena je početkom 60-tih godina i traje sve do danas. Svake godine se radi nova figura Krnje i piše novi scenario sudjenja, a tradiciona-lne karnevalske fešte u Kotoru su izrasle u najveću manifestaciju ove vrste u Crnoj Gori. Gospa od Škrpjela, vještačko ostrvce is-pred Perasta, sa istoimenom crkvom, nas-talo nasipanjem kamenja i potapanjem starih i zaplijenjenih brodova natovar-enih kamenom oko morske stijene, hridi (u narodu - škrpijel); običaj nasipanja os-trva zadržao se i danas u vidu procesije čamaca, svakog 22. jula - fašinada, kad lokalno stanovništvo istovaruje kamenje i proširuje površinu ostrva. Unutrašnjost crkve je prebogata različitim vrijednosti-ma i darovima koje su pomorci vjekovima ovdje ostavljali kao poklone, Bogorodici u znak zahvalnosti. To su zavjetne pločice „ Ex- voto“, djela domaćih majstora rez-

bara.Tripundan je najznačajnija religijska svečanost u Boki, koja se održava jos od devetog vijeka, a vezana je za kult svetog Tripuna, koji je umro mučenickom smrću u vrijeme rimskog cara Decija, u trećem vijeku. Kult svetog Tripuna je veoma snažan u Kotoru, Boki i Bariju, a dao je posebno obilježje Kotoru. Mošti svetog Tripuna donesene su u Kotor 809. godine, pa ovaj grad dobija svete mošti prije Du-brovnika, Zadra i Barija. Predanje govori da je Kotorska mornarica učestvovala u dočeku broda sa moštima sveca, 13. januara 809. godine, a njeno učešće u proslavi zadržalo se do danas. Kotorski plemić, Andrija Saracenus početkom IX vijeka podigao je, Tripunu u čast, crkvu o kojoj svjedoči vizantijski car-pisac Kon-stantin Porfirogenet, a nakon zemljotresa 1979. godine, u toku istraživanja Kate-drale, nadjeni su njeni arheološki ostaci. Tripundanske svečanosti počele su u Ko-toru 27. januara lodama - pohvalama sve-tom Tripunu, zaštitniku Kotora i kotorske Biskupije, koje bi pročitao mladi admiral Bokeljske mornarice. Tog dana, uz zvuke kola svetog Tripuna, podignuta je na jar-bol katedrale 1192. godine, prvi put bijela zastava sa likom sveca. Proslave su počinjale u februaru svetom misom u kotorskoj Katedrali i blagoslovom sveca, te svečanim prenosom relikvijara i kad-jenjem svetih mošti. Na Tripundan se u katedrali održavaju svete mise i vanjska proslava praznika - gradskom muzikom i narodnim igrama i procesijama na uli-cama i trgovima grada u kojoj su nošene mošti svetog Tripuna.Prvi počeci pozorišnog života, zabilježeni su još u srednjem vijeku. U Kotoru su, kao i u većini evrpskih gradova toga vremena, početkom XV vijeka, u vrijeme crkvenih praznika, prikazivane pozorišne pred-stave religioznog karaktera ispred kat-edrali sv. Tripuna. Ali, prvo svjetovno pozorište Kotor će dobiti tek 1808. go-dine, kada za tu namjenu dobija vlastitu zgradu od francuskih okupacionih vlas-ti. Nakon 1814. godine i okupacije Boke Kotorske od strane Austrije predstave u pozorištu su najčešće bile izvodjene na

njemačkom, a zatim na italijanskom jezi-ku. Od 1860. godine one su se igrale na narodnom jeziku.Arhivski podaci o kotorskim orguljama iz 1488. i “Oktoih”, “Psaltir” i druge crkvene knjige, štampane na Cetinju ili Obodu izmedju 1494. i 1496. najstariji su značajni tragovi muzičke kulture u Crnoj Gori. Sedam velikih liturgijskih inkunabu-la venecijanskog izdavaca L. A. Djunte s kraja XV i početka XVI vijeka, sačuvanih u samostanu Sv. Klare u Kotoru, kao i 15 orgulja gradjenih kasnije na Crnogorskom primorju, ukazuju na kontinuiranu crkve-nu muzičku praksu u našim krajevima. Osnivanje franjevačke “škole pjevanja” u XIX vijeku u Kotoru, uslovilo je i prve pokušaje stvaranja na području duhovne muzike. I pored njegovanja horske muzike i povre-menog okupljanja grupa tamburaša i duvača, svjetovna muzička praksa gotovo do polovine XIX vijeka najviše živi u nar-odnoj pjesmi i igri.

Bokeljska mornarica je drevna orga-nizaciona struktura, koja je nadživjela duboke i burne društveno-ekonomske i političke promjene i smjene uprava, ostajući XIII vijekova vezana za more, po-morce i tradiciju. Uklapala se u srednjo-vjekovni način života grada, od Vizantije do danas, opstajala i živjela po svojim statutarnim normama kroz sve istorijske mijene. U njoj, ili u saradnji s njom, stru-jao je veliki dio života Kotora, kroz brojne oblike cehovsko- pomorskih djelatnosti, žive trgovačko-privredne aktivnosti, raznih podviga, antipiratskih akcija, uz



�

konstantno njegovanje narodne nošnje i kola, kao i bratske povezanosti njenih članova. “Fides et Honor” znak Bokeljske mornarice, predstavlja znak dugog tra-janja i kontinuiteta, znak raspoznavanja kulturnog identita Boke Kotorske.

5.3. PRIRODNE VRIJEDNOSTI

Područje unutrašnjeg Bokokotorskog za-liva svojim geografskim položajem pri-pada jugoistočnom dijelu Jadranskog pri-morja a jugozapadnom dijelu Crne Gore i obuhvata površinu od oko 470 km2. Od spoljašnjeg dijela Zaliva (topljan-sko tivatskog), odvojeno je grebenom Devesilje na sjeverozapadu i Vrmcem na jugoistoku. Prodorom Verige, koji od sjeverozapada prema jugoistoku presjeca devesiljsko-vrmački greben, ova dva za-liva spojena su u jedinstven splet zaliva i prodora čiji su pravci pružanja upravni jedni na druge. Sa geomorfološkog aspekta Kotor-sko risanski zaliv je veoma razgranat. Njega sačinjavaju tri manja zaliva od kojih se Morinjski i Risanski nalaze na sjeverozapadu, a Kotorski na njegovom jugoistočnom dijelu. Prva dva zaliva ne zalaze duboko u kopno, dok se treći, tj. Kotorski zavlači veoma duboko u karstnu masu zaleđa. Proširenje prema Orahovcu daje ovom zalivu izgled trougla čija se tjemena mogu označiti na sjeverozapadu linijom koja spaja Verige i Perast, na ju-goistoku Kotorom, a na sjeverozapadu Orahovcem. Osim u horizontalnom, ovo područje je naročito raščlanjeno u ver-tikalnom pravcu. Idući od jugozapada ka sjeveroistoku visina udolina stalno se povećava a naročito u tim pravcima raste visina okolnih grebena i odsjeka kojima je zaliv oivičen sa svih strana. Tako nje-govu sjevernu granicu predstavlja odsjek i greben koji se pružaju od zapada ka is-toku. Sa grebena se diže Radoštak (1446 m) i Kason (873 m) te se po njima može nazvati radoštačko-kasonskim. Južno od ovog otsjeka leži morinjsko-kamenska udolina koja se takođe pruža od zapada ka istoku. Prema istoku zaliv je ograničen

odsjekom iznad kojeg leži Njeguška površ visoka 909 do 920 m. Sa nje se, kao najveća uzvišenja, dižu Pločnik (1228 m) i Mravinjak (1339 m). Južno od morinjsko-kamenske udoline pruža se Svetonikoljski greben, koji se preko više vrhova (Varda 613 m, Jeremino brdo 716 m i Rid 558 m), strmo spušta preme Verigama, dok se istočno od ovog prodora nastavlja greben Vrmca sa vrhovima Boljun (487 m), Velji vrh (712 m), Vrmac (765 m) i Čisti vrh (616 m) koji zatvaraju Kotorski zaliv sa južne i jugoistočne strane. Sa pomenutih visova spuštaju se strmi odsjeci gotovo do same obale mora.

5.3.1. Florističko-faunistički aspekt

S obzirom na dominantni uticaj mediter-anske klime u florističkom i vegetacijskom pogledu Bokokotorski zaliv predstavlja veoma raznovrsno i specifično područje, ne samo u Crnoj Gori, već i šire u odno-su na istočnu obalu Jadranskog mora. Florističke specifičnosti ovog područja još su naglašenije usljed visokih planina koje ograničavaju Bokokotorski zaliv. To dalje uslovljava vertikalnu stratifikaciju flornih i vegetacijskih elemenata od nivoa mora do najvećih vrhova okolnih planina. U biljnom i geografskom pogledu, područje Boke Kotorske, nalazi se na prelazu između zone eumediteranske zimzelene vegetacije i zone termofilne submediteranske listopadne vegetacije. Takav položaj kao i veoma raznorodni fiziografski uslovi, doprinijeli su da se na ovom, relativno malom prostoru, razvije veći broj biljnih zajednica. Floristički sastav ovih zajednica i njihovo stanje, odnosno stepen očuvanosti ili degra-dacije, je veoma heterogen. U većini slučajeva, zbog intenzivnog antropozo-ogenog djelovanja u toku dugog vremen-skog perioda, erozivnih sila i drugih fak-tora, ove zajednice su danas zastupljene u svojim degradacionim oblicima.Ukupan broj vrsta i podvrsta je 834, što predstavlja 27% ili ¼ od cjelokupne flore Crne Gore. U taksonomskom spektru najzastupljenije su familije Fabaceae (10.75%), Poaceae (10.17%), Asteraceae

(9.47%), Lamiaceae (5.31%), Brassica-ceae (4.39%) i Apiaceae (4.27%). Najza-stupljeniji rodovi su: Trifolium (2.66%), Vicia (1.62%), Euphorbia (1.62%), Carex (1.39%), Satureja (1.39%) i Medicago (1.27%).

5.3.2. Akvatorij

Područje Kotorsko-risanskog zaliva pred-stavlja unutrašnji dio Bokokotorskog za-liva. Već sam zaliv Boke Kotorske pred-stavlja posebnost na Mediteranu, dok se akvatorij Kotorsko-risanskog zaliva, po svojim specifičnim biohemijskim svojstvi-ma razlikuje i od spoljašnjeg dijela Zaliva i od otvorenog mora. Ovom najuvučenijem dijelu zaliva pripada 644.085.782 m3 vodene mase , što predstavlja približno 27% od ukupnog volumena Bokokotorskog zaliva. Prosječna dubina Kotorskog za-liva iznosi 26 m (max. 52 m), a Risanskog 25,7m (max. 36m). Okružen je relativno visokim planinama, koje se protežu duž obale. Zaleđe ovog dijela zaliva predstav-lja region sa najvećom količinom pada-vina u Evropi (5000-5500mm/godišnje). Padavine su raspoređene tipično mediter-anski, sa maksimumom u zimskom perio-du i minimumom u ljetnjem. Geografski položaj zaliva uslovio je da je more uglavnom tiho, ali sa izvanredno raznolikim i specifičnim životom, koji je uslovljen velikim brojem izvora, vrulja, potoka, i manjih rječica koje se ulijevaju u njega. Ovi faktori dovode do inten-zivne dinamike vodenih masa, ali samo u površinskom sloju, do oko 5m dubine, što je najviše izraženo u vrijeme maksimal-nih dotoka slatke vode (zima i proljeće, kada su padavine najobimnije). Vrijed-nosti temperature, saliniteta i gustine morske vode su pod velikim uticajem hidrometeoroloških parametara, koji su specifični i podložni čestim lokalnim promjenama. Vrijednosti saliniteta u vodi Zaliva variraju između 8.48 i 38.80 x 10-3 . Samo dno Zaliva uglavnom je prekrive-no debelim naslagama finog mulja, dok je neposredno ispred Risna zastupljena pjeskovita glina. Fizička svojstva morskog dna su jedan od osnovnih činilaca raspros-

tranjenja bentonskih životinja.Naučna institucija odgovorna za proučavanje marinskog područja Crne Gore je Institut za biologiju mora u Ko-toru. Institut vrši monitoring kvaliteta morske vode i stanja flore i faune, kao i procjenu kapaciteta morskih resursa, kroz projekte koje realizuje na nacional-nom i internacionalnom nivou.Specifičan geografski položaj i splet abiotičkih i biotičkih faktora sredine us-lovljavaju da se ekološki uslovi u Bokoko-torskom zalivu u mnogom razlikuju od us-lova na otvorenom moru, pa samim tim od njega čini i poseban biotop. Ribolov i ak-tivnosti vezane za korišćenje organizama iz mora u ishrani lokalnog stanovništva, na području Kotorsko-risanskog zaliva imaju tradicionalan karakter. Zaštićene i ugrožene vrste na području Kotorsko-risanskog zaliva (akvatorij)Magnoliophyta - Posidonia oceanica, Zos-tera noltiiPhaeophyta - Cystosira spinosaPorifera - Geodia cydoniumMollusca -Lithophaga lithophaga, Luria lurida,Pinna nobilis, Tonna galea

5.3.3.Zona morskog dobra

Definisanjem zone morskog dobra kao dio teritorije od posebne vrijednosti za Re-publiku Crnu Goru, prepoznala se i potre-ba da se ovom zonom upravlja na način da se obezbijedi maksimalna zaštita, uređenje i unapređenje morskog dobra. U tom smislu donijet je, 1992. godine, Za-kon o morskom dobru, kojim se uređuje upravljanje morskim dobrom, njegovo korišćenje, unapređenje i zaštita. Morskim dobrom, u smislu ovog za-kona, smatraju se morska obala, luke, lukobrani,navozi, nasipi, sprudovi, kupališta, hridi, limani, grebeni, vrulje, izvori, i vrela na obali, ušća rijeka koje se ulivaju u more, kanali spojeni sa morem, morske vode i teritorijalno more, živa i neživa bogatstva u njima kao i živa i neživa bogatstva epikontinentalnog po-jasa. Poslove upravljanja, zaštite, uredjenja i unapredjenja korišćenja morskog dobra,



obavlja Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom Crne Gore.Pored navedenog, ovo javno preduzeće je nadležno za zaključivanje ugovora o korišćenju morskog dobra, izgradnju i održavanje infrastrukturnih objekata za potrebe morskog dobra.Prema podacima Javnog preduzeća za upravljanje morskim dobrom, ukupna površina kopnenog dijela zone morskog dobra na području opštine Kotor iznosi 215,9 ha, što je 3,73% od ukupne površine prostora koji zahvata Opština Kotor.

Rješenjem o stavljanju pod zaštitu rijet-kih, prorijeđenih, endemičnih i ugroženih biljnih vrsta, u Crnoj Gori zaštićeno je 52 biljne vrste od kojih se na prioblanom dijelu Crnogorskog primorja nalazi 15, a na zaštićenom području sljedeće:1. Hermodactylus tuberosus (L.) Mill. – sabljica, zastupljena na području Boke Kotorske, zaštićena kao rijekta i dekorativna vrsta.2. Rod Ophrys L. – pčelice zastu-pljen je sa 20 tak vrsta i zaštićene su kao rijetke i dekorativne vrste.Od 1968.godine, Republički zavod za zaštitu prirode stavlja objekte prirode pod poseban režim zaštite. Na zaštićenom području to se odnosi na:1. Hrast medunac (Quercus pubes-cens) u Donjem Orahovcu, na udaljenosti oko 10 m od mora. Procjenjuje se da je stablo staro oko 500 godina, visine je oko 25 m, obima na prsnoj visini 4,70 m, a prsnog prečnika 1,50 m.2. Sastojina lovora (Laurus nobilis) i oleandra (Nerium oleander) koja se na-lazi iznad vrela Sopot kod Risna i zahvata porvršinu od 40ha. Na ovom lokalitetu je evidentirano 57 biljnih vrsta, i ovaj objekat prirode ima naučno-istraživački karakter.

5.4. DRUŠTVENO - EKONOMSKE VRIJEDNOSTI

5.4.1.Društvene vrijednosti

Tradicionalan odnos i život u ovom

području stvorio je svijest kod lokalnog stanovništva o vrijednostima kulturnih i prirodnih dobara. Ova svijest manifes-tovana je kao potreba za isticanjem iden-titeta i očuvala se do današnjih dana.Jedna od glavnih društvenih vrijednosti sa socio-kultorološkog stanovišta jeste briga za stanovništvo, stabilan i uravnotežen prirast, logično vezan za rast i razvoj područja, te otvorenost prema evropskim prostorima, vrijednostima i standardima. Dominantne i značajne društvene ak-tivnosti i djelovanja prepoznaju se, kako kroz kolektivne oblike izražavanja, indi-vidualno djelovanje i kroz rad instituci-je. Oblici društvenog života razvijani u kon-tinuitetu, tokom prošlosti područja, da-nas predstavljaju bogatstvo izraženo u brojnim tradicionalnim manifestacijama i feštama. Zahvaljujući bogatom nasljeđu, na ovom području se i danas nastavljaju tradicije umjetničkog , zanatskog i raznovrsnog kulturnog stvaralaštva. I u obrazovnom sistemu područja nastav-lja se školovanje za tradicionalna zvanja i zanimanja, kao što su opšte i muzičko obrazovanje, oblast pomorstva, pojedine vrste zanata, a u novije vrijeme obrazuju se visokoškolski kadrovi za hotelijerstvo i turizam. Svijest o značaju područja i o potrebi njegove zaštite, izražava se od vremena donošenja Statuta Grada Kotora, kao značajnog pravnog dokumenta iz XIV vijeka, do savremenih pravnih akata o zaštiti ovog područja donesenih kako pri-je, uvrštavanja Kotora na Listu svjetske baštine UNESCO-a, tako i nakon dobijanja tog statusaDruštveno djelovanje se ispoljava i u formiranju i funkcionisanju većeg broja institucija sistema, kao što su Pomorski muzej Crne Gore, Lapidarijum u objektu crkve Sv. Mihaila u Starom gradu, Istorijski arhiv, Regionalni zavod za zaštitu spome-nika kulture, Institut za biologiju mora, Muzej Grada Perasta, ali i djelovanjem NVO sektora. Društvena vrijednost iskazana kroz vjer-sku i nacionalnu toleranciju ogleda se

kroz razvijene oblike djelovanja crkvenih zajednica, koji su se očuvali do današnjih dana.

5.4.2. Naučno-obrazovne vrijednosti

Malo je gradova na svijetu, u kojima je civilizacija tako rano počela, preko kul-ture i obrazovanja, da krči sebi put ka dostizanju najvećih vijednosti ljudskog postojanja, duhovnoj kulturi jednog naroda. Postoje brojna svjedočanstva o viševjekovnoj tradiciji obrazovanja u Ko-toru. Najstarija obrazovna ustanova u Kotoru je Stara srednja škola – Gimnazija, os-novana u XIII vijeku. Kao i u drugim kul-turnim gradovima evropskih zremalja, ona je tokom više vjekova objedinjavala osnovnu i srednju nastavu. U XV i XVI vi-jeku, u doba humanizma i renesanse, radila je kao gramatikalno-humanistička škola, u kojoj se pored ostalog, predavala poetika i retorika. U tom periodu, mnogi mladi Kotorani, nakon završene gim-nazije u Kotoru, odlaze na univerzitete u Italiju, najčešće u Padovu, gdje stiču visokoškolsko obrazovanje.

S padom Mletačke Republike, nakon pet vjekova rada, Gimnazija prestaje sa ra-dom. Ovaj prekid je trajao 50 godina, sve do 1864. godine, kada se otvara današnja Gimnazija „Stefan Mitrov Ljubiša“, koja nastavlja život petovjekovne srednje škole. Prema tome, tradicija srednjoškolskog obrazovanja u Kotoru traje skoro sedam vjekova, i svrstava se u najstarije srednje škole u Evropi.Ova školska ustanova, zajedno sa Obods-kom štamparijom Crnojevića, predstavlja najznačajniji spomenik duhovne kulture Crne Gore.Kroz viševjekovnu slavnu pomorsku tradiciju zaštićenog područja Kotora, postojale su, i danas postoje, školske ustanove za obrazovanje pomoraca. Prva među njima osnovana je 1637. godine, u Perastu, u kojoj su pomorske vještine sticali i čuveni pomorci svjetskog glasa, Marko Martinović i Matija Zmajević.U Perastu je 1698. godine, Marko

Martinović, osnovao pomorsku školu, koja je školovala generacije poznatih po-moraca iz lokalnih mjesta, ali i pomorce iz mnogih evropskih zemalja. Posebno poštovanje, ova škola je uživala u car-skoj Rusiji, u vrijeme Petra Velikog, koji je na pomorsko obrazovanje u Perast slao čak i svoje kneževe.U slavu čuvenog pomorca, 1849. godine, osnovana je srednja pomorska škola „Ka-petan Marko Martinović, kada je osnovana i nautička škola u Kotoru.Viša pomorska škola, osnovana 1959. go-dine, a Fakultet za pomorstvo počinje sa radom 1981. godine, u okviru Univerzite-ta Crne Gore.Zastićeno područje Kotora ima izuzetan naučni potencijal za istraživanja u oblas-ti istorije, arheologije, arhitekture, et-nologije, istorije umjetnosti.Jedna od najznačajnijih institucija koja baštini izuzetno vrijednu građu za naučna istraživanja, kako zaštićenog područja Kotora, Crne Gore, tako i građu za istraživanje prošlosti i drugih zemalja u Regionu, je Arhiv u Kotoru.Na osnovu arhivske građe Arhiva u Kotoru napisano je oko 2000 studija i članaka i 80 knjiga. Građu istražuju naučni istraživači i sami arhivisti Arhiva.Čitav fond Istorijskog arhiva Kotor je pop-isan. Postoje razne vrste izrađenih naučno-obavještajnih sredstava. Za cjelokupne fondove i zbirke objavljen je Vodič kroz arhivsku građu Arhiva u Kotoru.Arhiv objavljuje zbirke dokumenata, naučno-stručne radove, izložbe, CD prezentacije i predavanja. Sva građa dostupna je javnosti, a Arhiv ima i svoj internet sajt.

5.4.3. Ekonomske vrijednosti

Kotor je u svojoj dugoj istoriji, kao i u periodima svoje samostalnosti, imao svo-je uspone i padove. Vjekovima su periodi ekonomskog zamaha i razvoja bili vezani za pomorstvo. Pomorstvo je utisnulo snažan pečat i specifične karakteristike ljudima i nas-eljima Boke Kotorske. Pomorska trgovina i plovidbeni putevi vijekovima su otvarali


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA7� 7�

vrata Boke prema drugim kulturama i civilizacijama. More i pomorstvo su za stanovnike Boke bili tradicionalna privredna grana i izvor prosperiteta i blagostanjaTokom osamdesetih godina, prošlog vi-jeka, Kotor je bio među najrazvijenijim opštinama Crne Gore, zahvaljujući po-morskoj djelatnosti, čiji je nosilac bilo preduzeće „Jugooceanija“, i preduzeća za promet naftom i naftnim derivatima „Jugopetrol“. To su bili veliki i uspješni privredni subjekti, sa velikim brojem za-poslenih. Tadašnji udio kotorske privrede u prihodima Republike bio je značajan i iznosio je 10-12 %.Nju karakterišu rela-tivno velika preduzeća, sa uspješnim po-slovanjem i velikim brojem zaposlenih. Broj zaposlenih u Kotorskoj Opštini kre-tao se oko 7000 radnika, od čega više od 5000 u privredi i oko 1800 u vanprivredi, a 80% ukupnog prihoda u Opštini ostvari-vali su „Jugopetrol“ i „Jugooceanija“.Pomorska kompanija „Jugooceanija“, os-novana 1954.godine, pored ekonomske i razvojne komponente, dala je puni do-prinos nastavljanju pomorske tradicije. Period uvođenja sankcija (devedesete godine prošlog vijeka), poklapa se sa periodom transformacije privrede i ovaj, ionako bolan, proces biva dodatno opterećen izolovanošću zemlje od strane međunarodne zajednice i već poljuljana privreda doživaljava kolaps, koji je danas vidan u smislu potpuno druge koncepcije razvoja i novih privrednih snaga i sub-jekata , a giganti kao: „Jugooceanija“, „Jadran Perast“, „Riviera“, „Bokeljka“, nestali su sa privredne mape grada. Od velikih firmi ostao je samo Jugopetrol, sa privatizovanom vlasničkom strukturom i sa 550 zaposlenih radnika . Razvoj turizma i ugostiteljskih uslu-ga dobijaju na značaju i uz trgovinsku djelatnost postaju opredjeljujući vidovi privredne djelatnosti. Porodični biz-nis i mala preduzeća, sa sezonskim ra-dom, karakteristika su najvećeg broja preduzeća.Na području Opštine Kotor, registrovano je : Privrednih društava - DOO (Društvo sa ograničenom odgovornošću) 680, STR

(samost. trgovinske i ugostiteljske rad-nje) 148 zanatskih radnji 88, taxi djelat-nosti 49, autoprevoznici 26, agencije, advokati, ambulante 73, trgovina na ot-vorenom 63.Prosječna nezaposlenost u toku 2005.g je iznosila 2154, i za 13% je manja u odnosu na uporedni period.Sa stanovišta administracije, značajno je u narednom periodu uspostaviti i očuvati vrijednosti kulturne baštine, jednakost pred zakonima za sve učesnike na tržištu, poštovanje urbanističkih zadataka, fis-kalnu disciplinu, ekološke programe i održivi razvoj. Površina teritorije Opštine Kotor iznosi 335 m2, na kojoj živi, prema popisu iz 2003. godine, 22.947 stanovnika. U najvećim naseljima, gradskim i pri-gradskim, živi od ukupnog stanovništva, 57,4 %Dobrota 8. 169Škaljari 4. 002Risan 2. 083Kotor (Stari grad ) 1. 331Prčanj 1. 244Na zaštićenom području, od ukupnog bro-ja 22947 stanovnika opštine Kotor , živi oko 70 % stanovnika.Aktivno stanovništvo na području Opštiine Kotor (prema popisu iz 2003.godine) iznosi 42,8%, a zaposleno stanovništvo na području Opštiine Kotor , iznosi 25,9 %Prosječna zarada u 2004. godini iznosi 344 €, odnosno zarada bez poreza i dopri-nosa iznosi 225 €

5.4.3.1.Turizam

Zahvaljujući statusu Svjetskog nasljeđa, te svojim prirodnim i urbanističko-arhi-tektonskim vrijednostima, duhu prošlih vremena i očuvanoj autentičnosti, zaštićeno područje Kotora ima višestruke potencijale za razvoj turizma. Ipak, uz sve nabrojane potencijale još uvijek ne postoji jasno definisana vizija turističkog proizvoda na lokalnom nivou i strateško određenje ciljeva razvoja područja.Kotorski zaliv i grad Kotor je u sadašnjem trenutnku turistički magnet izletničkim turama. Mali broj ostvarenih noćenja

�

turista na godišnjem nivou i prosječna dužina zadržavanja ukazuje da je eko-nomski efekat mali. Perast, Risan i os-tala mjesta zaštićenog područja su za sada nevalorizovani potencijali. Ali, stvarna turistička atraktivnost zaštićenog područja proizilazi iz njegove jedinstve-nosti istorijskih urbanih jezgara sa okol-nim prirodnim. U 1990. godini Kotor je posjetilo 50940 gostiju, dok je tokom 1991,1992 i 1993 taj broj za 60% manji. Nakon 2000. go-dine broj turista se ponovo kreće između 36-40 hiljada gostiju. Za prvih deset mjeseci 2006. godine Ko-tor je posjetilo 35351 gostiju od čega su 16913 domaći, a 18438 strani. Ostvareno je preko 203 000 noćenja, što je za 3% više nego u 2005. godini. Broj gostiju je manji za 4% u odnosu na 2005. godinu. Izletnički turizam je najzastupljeniji vid turizma u Kotoru. Tokom 2005.godine Kotor je posjetilo preko 370 000 gostiju kroz izletničke programe. Ove godine je taj broj mnogo veći, čak preko 420 000 hiljada turista je posjetilo Kotor, najviše njih je sa područja Dubrovačko-neretvan-ske županije.Kotor je grad domaćin brojnih događaja i manifestacija poput ljetnjeg Internacio-nalnog karnevala, Bokeljske noći, Festi-vala pozorišta za djecu, Smotre mode i dr. Za vrijeme ovih manifestacija Kotor posjeti veliki broj ljudi. Za Bokeljsku noć i Ljetnji karneval Kotor svake godine pos-jeti između 30000 i 40000 gostiju. Kotor je vrlo popularna destinacija za mnoge nautičke turiste, bilo da se radi o velikim kruzing brodovima ili privat-nim jahtama. Kotorsku luku je za prvih deset mjeseci u 2006. godini posjetilo 1005 jahti sa 4536 putnika i 155 velikih brodova sa 36360 putnika. Iz godine u go-dinu postoji tendencija rasta u nautičkom turizmu.Što se tiče hotelskih kapaciteta Ko-tor je ove sezone dobio nekoliko novih, kvalitetnijih hotela apartmanskog tipa, manjih kapaciteta od 15-60 kreveta. Dva postojeća velika hotela (500 i više kreve-ta) trenutno su u fazi rekonstrukcije. U opštini Kotor trenutno ima 10 hotela sa

1057 ležajeva. Što se tiče privatnog smještaja, precizni podaci nisu dostupni, jer veliki broj iz-davalaca soba nije registrovan. Postoji svega oko 600 registrovanih ležajeva, a pretpostavljamo da je realan broj kre-veta u privatnom smještaju između 5-8 hiljada. Kotor, osim privatnog i hotelskog smještaja posjeduje i druge vidove smještaja. na teritoriji opštine Kotor ima 4 kampa sa održivim prometom. Postoji takođe i nekoliko sindikalnih odmarališta, ali se njihova rentabilnost smanjuje iz godine u godinu. Kotor posjeduje više desetina ugostiteljskih objekata, a neki se kvalite-tom posebno ističu.Turističku privredu upotpunjuje neko-liko turističkih agencija. Novim inves-ticionim ciklusom koji osim sređivanja i poboljšavanja postojeće elektrovodo-vodne, putne i kanalizacione infrastruk-ture donosi i nove sadržaje kao što su žičara, spratna garaža, i sportska hala kojima se stvaraju realne pretpostavke za kvalitetniji razvoj održivog turizma.

5.4.3.2. Saobraćaj

Postojeći saobraćajni sistem dio je kul-turnog pejzaža zaštićenog područja od početka XX vijeka. Do vremena izgradnje priobalog puta duž obale čitavog Boko-kotorskog zaliva, lokalni saobraćaj obav-ljao se u najvećoj mjeri morskim putem. Prolazak puta u velikoj mjeri uticao je i izmijenio dotadašnji način života i navike lokalnog stanovništva. Iako je svojim prolaskom izazvao velike promjene u pejzažu i načinu života lo-kalnih stanovnika u vremenu nastanka, s vremenom je ovaj put postao sastavni dio njegovog kulturnog pejzaža. Kada je područje Kotora 1979. godine upisano na Listu Svjetske baštine odnos izgrađenih struktura i prirodnog pejzaža ocjenjen je kao dobro svjetskog značaja. Na osn-ovu toga, možemo reći da postojeći in-frastrukturni koridori ne ugrožavaju am-bientalne i druge vrijednosti zaštićenog područja.

VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORAVRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA �



Zbog činjenice da je postojeća glavna saobraćajnica zaštićenog područja pro-jektovana i građena i na osnovu potreba od prije skoro jednog vijeka, jasno je da saobraćajna infrastruktura je u lošem stanju i da postoji potreba za renoviran-jem mreže i naročito poboljšanjem uloge morskog saobraćaja. Najznačajnija investicija u funkciji unapređenja drumskog saobraćaja, bila je početkom devedesetih godina, prošlog vijeka, izgradnjom višenamjenskog tune-la kroz brdo Vrmac, čija je rekonstrukcija u toku.Stavljanjem u funkciju navedenog tune-la, pored znatno olakšanog pristupa zaštićenom području, ovaj infrastruk-turni objekat je doprinio i poboljšanju vodosnabdijevanja područja. Osim glavnog magistralnog puta, drumski saobraćaj na zaštićenom području odvija se i lokalnim putevima: priobalni put, duž cijelog naselja Dobrota, dijelom prio-balja Orahovca i priobalni put kroz Per-ast. Osim priobalnih lokalnih puteva, u funkciji su stari put kroz naselje Škaljari i magistralni put Kotor –Troica, zbog san-acije tunela Vrmac. Pomorski saobraćaj se odvija preko dvije međunarodne luke: Luka Kotor i Luka Ri-san. Luka Kotor je savremena putničko-turistička i nautička luka, za brodove u linijskom putničkom saobraćaju i brodove na izletničkim i kružnim putovanjima. Smještena na krajnjem unutrašnjem dijelu Bokokotorskog zaliva, posluje u medjunarodnom pomorskom saobraćaju u prevozu putnika i robe i posebno kao destinacija nautičkih turista, brodova i jahti na kružnim putovanjima.Luka Risan ima značajno manji opseg usluga, koje može pružati korišćenjem sopstvenih resursa.Putnički avio saobraćaj obavlja se sa dva medjunarodna aerodroma: Podgorica, udaljen 65 km i Tivat udaljen 4 km. Broj putnika na aerodromima je u konstant-nom porastu u posljednje tri godine i pre-vazilaze dosadašnj prognoze.

VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA�

FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA 6



6 FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA 6

6. FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

S obzirom na činjenicu da je područje Ko-tora dio Svjetske kulturne baštine, pre-poznato po svojoj izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti , od suštinske važnosti je obez-bijediti da njegova autentičnost i kulturne vrijednosti budu očuvane na odgovarajući način. Detaljnom analizom vrijednosti ovog područja, prepoznati su i definisani faktori i rizici koji ga ugrožavaju. Njihova identifikacija je osnova za planiranje op-timalne zaštite, i korišćenja potencijala zaštićenog područja.

6.1. FAKTORI KOJI UGROŽAVAJU KULTURNE VRIJEDNOSTI

6.1.1. Urbanističko - arhitektonske vrijednosti

• Nepotpuna stručna valorizacija prostora i nepostojanje studija zaštite graditeljskog nasljeđa za sva naselja • Nedovoljno poznavanje i proučenost istorijskog razvoja područja, odnosno, karakteristika istorijskih epoha koje su se odražavale na izgled i mnogo-struke transformacije prostora a što neg-ativno utiče na mogućnost prepoznavanja vrijednosti i potencijala • Nedovoljna svijest o vrijednosti-ma i potencijalima prostora u cjelini kao i nedovoljna svijest o arhitektonskim vri-jednostima graditeljskog nasljeđa • Nepodudaranje koncepata raz-voja pojedinih privrednih grana sa pros-tornim potencijalima zaštićenog područja i ograničenjima koja postavljaju kriteri-jumi zaštite (krupni turistički kompleksi, saobraćajna infrastruktura, infrastruk-turne tehnologije: postrojenja, stanice, rezervoari, skladišta )• Nepodudarnost postulata savremene stambene arhitekture sa prostornim potencijalima područja i ograničenjima koja nalažu principi poštovanja vrijednosti tradicionalne arhi-tekture

• Nepodudaranje standardnih plan-erskih koncepata unapređenja stanja naslijeđene baštine sa propisanim kriteri-jumima zaštite • Nedovoljna obučenost stručnih profila za poslove planiranja, projek-tovanja i izvođenja radova u zaštićenom području • Nedostatak stimulacija i olakšica vlasnicima objekata u zaštićenom području prilikom sanacije,restauracije ili konzervacije objekata• Nedovoljni stručni kapaciteti za izvođenje radova u tradicionalnim tehni-kama • Nedovoljni stručni kapaciteti u poslovima proučavanja i zaštite gra-diteljskog nasljeđa • Nedovoljni kapaciteti u poslovi-ma konzervacije i restauracije • Nepostojanje stalnih izvora i kontinuiranog načina sticanja sredstava za zaštitu i unapređenje stanja arhitek-tonske baštine • Neprecizna zakonska regulativa u pogledu stručne kompetentnosti za plani-ranje, projektovanje i realizaciju gradnji u zaštićenom području • Nedovoljna komunikacija između svih subjekata koji učestvuju u procesu upravljanja područjem svjetske baštine

6.1.2. Kulturno – umjetničke vrijednosti

• Nepostojanje unaprijed predviđenih i obezbijeđenih finansijskih sredstava za kozervatorsko-restaurator-ski tretman nalaza, prilikom arheoloških istraživanja i njihovu adekvatnu zaštitu, valorizaciju i prezentaciju;• Nepoštovanjem Zakonom pro-pisane procedure koja ove vrijednosti determiniše;• Nedostatak potpune inventa-rizacije; • Nedostatak konzervatorsko-res-tauratorskog tretmana • Nedostatak adekvatnog prostora za prezentaciju • Nepotpuna valorizacija• Nedovoljna fizička obezbijedjen-ost nekih arheološki lokaliteta • Zidne slike u unutrašnjosti crkava


ugrožene su vlagom, mikroorganizmima, dimom od paljenja svijeća, nedovoljnim osvjetljenjem ili konstantnim prejakim osvjetljenjem. • Nedostatkom informacija o značaju, statičkim i građevinskim inter-vencijama na objektima u kojima se na-laze ( ugrožene su zidne dekoracije)• Nedostatkom dokumentacije o prethodno izvedenim konzervator-sko-restauratorskim radovima, vlagom, crvotočinom, mehaničkim faktorima..., (ugroženi su ikonostasi)• Nedostatkom Zakonom propisane dokumentacije o izvedenim konzervator-sko-restauratorskim radovima, starošću drvene podloge, vlagom, crvotočinom, neadekvatnim uslovima čuvanja i izlag-anja (ugrožene su slike na drvetu)• Nedostatkom dokumentacije o iz-vedenim konzervatorsko-restauratorskim radovima, a vrlo često i ljudskim fakto-rom, neadekvatnim uslovima transporta, starošću samog platna, starošću ramova na koje je platno naštampano, upotre-bom neadekvatnih ramova i okvira, us-lovima čuvanja i izlaganja ( ugrožene su slike na platnu) • Neadekvatnim uslovima čuvanja, starošću papira, biološkim, hemijskim i fizičkim faktorima (ugrožene su slike na papiru)• Nedostatkom permanentne brige i konzervatorsko-restauratorskog tretma-na, neadekvatnim uslovima čuvanja sta-rosti (ugroženi su predmeti od tekstila)• Nedostatkom adekvatnih uslova za čuvanje i izlaganje djela (prostorni kapaciteti, vlažnost, temperatura, osv-jetljenje), nedostatkom ili neadekvatnim konzervatorsko-restauratorski tretm-anima, nedostatkom adekvatnih radioni-ca kroz koje bi se moglo pratiti stanje, izlaganje i transport muzejskih predmeta u okviru mikro (samih muzeja) i mak-ro destinacija (izlaganje van muzeja i slično),veliki broj muzejskih predmeta je u lošem stanju• Nedovoljnim ulaganjem u prateći školski sistem koji bi se ovim vrijednos-tima bavio (Srednja škola, Visoka škola, Fakulteti) • Nebrigom društvene zajednice

prema očuvanju starih zanatskih vještina koje su osnov za adekvatnu zaštitu kul-turnih vrijednosti zaštićenog područja• Nedovoljnim ulaganjem u školski sistem koji bi obučavao adekvatne zanatlije (specijalistički kreativni kursevi i sl.)• Nedostatkom stimulacije i privi-legija vlasnicima privatnih zbirki u cilju zaštite, održavanja, prezentacije i valo-rizacije • Nedovoljno razvijenom sviješću svih aktera u procesu čuvanja, izlaganja i upotrebe vrijednosti zaštićenog područja Kotora, prepoznatih kao umjetničke.

6.1.3. Prirodne vrijednosti

• Nekontrolisanom eksploatacijom biljnih vrsta pogođene su dekorativne i ljekovite biljke • Požarima koji svojim intenzite-tom i opsegom značajno uništavaju biljni i životinjski svijet • Prekomjernim krčenjem pros-tora pod šumskim obrastom uništavaju se staništa mnogih vrsta, mijenja se izgled pejzaža, a to se direktno odražava na izmjenu mikroklimatskih i klimatskih us-lova, odnosno uslova života kako biljnih tako i životinjskih vrsta.• Građevinski radovi, neadekvatne agrotehničke mjere i druge intervencije na zemljištu izazivaju eroziju .• Uzurpacija prostora utiče na poremećaj i uništavanje ekosistemskih vrijednosti • «Vizuelna» devastacija neadekvatnim arhitektonskim rješenjima tj. neusklađenost izgradnje sa prirodnom okolinom• Nedovoljna istraženost zaštićenog prostora Bokokotorskog zaliva i zaštitne zone imajući u vidu njihov značaj i vri-jednost• Nedovoljno definisana, organi-zovana i sprovedena preventivna zaštita na terenu, • Nedostatak programa uprav-ljanja, tj. dugoročnog dokumenta sa kratkoročnim i srednjoročnim fazama• Direktno ispuštanje kanaliza-cionih voda

• Neprimjerena izgradnja priobal-nog dijela• Prekomjerni izlov

6.1.4. Društveno- ekonomske vrijednosti

• Nepovezanost institucija sistema• Migracija stanovništva izazvana prodajom nekretnina• Nepoštovanje i selektivna prim-jena zakonske regulative • Nedovoljno ulaganje u infrastruk-turu • Nedostatak stručnih kadrova • Izumiranje starih zanata• Proces društvene tranzicije započet 90-tih godina• Poremećaj kriterijuma vrijednos-ti prouzrokovan promjenama društveno-ekonomskog i političkog sistema. • Neubiranje pripadajućih ko-munalnih prihoda po osnovu korišćenja prirodnih i kulturnih dobara (zemljišta, vode, javne površine, boravišta).

6.2. RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI

U cijeloj Crnoj Gori, ljudi i njihova imov-ina, kao i sva ostala dobra, stalno su izloženi dejstvu manjih i srednje jakih zemljotresa, a povremeno i dejstvu ra-zornih zemljotresa velike magnitude.Kao izrazito seizmički aktivan prostor Crne Gore, je dio Crnogorskog primorja, koji pored ostalih područja obuhvata seizmogenu zonu Boke Kotorske, a sa-mim tim i područje Svjetskog kulturnog nasljeđa Kotora, koje karakteriše mogući maksimalni intenzitet zemljotresa od IX stepeni po (EMS981);Poslije katastrofalnog zemljotresa iz 1979. godine, na osnovu pregleda i anal-iza svih oštećenih objekata definisan je koncept integralnog razmatranja i kon-trole seizmičkog rizika. Međutim, izostankom odgovarajućeg insti-tucionalnog sistema, kao i nepoštovanje donijetih prostornih i urbanističkih planova nižeg reda, propisanih mjera

aseizmičke zaštite, nivo seizmičkog rizika se povećao u odnosu na rani postzem-ljotresni period. Ovdje su naročito nepovoljno uticali bespravna izgradnja, nelegalno i nestručno izvedeni konzer-vatorsko-restauratorski radovi na spo-menicima kulture, kao i nekontrolisana i prekomjerna urbanizacija. U tim ok-virima, ostaje otvoreno pitanje koliko je područje svjetskog nasljeđa, izuzev stare spomeničke cijeline Kotora, sigurno u seizmičkom pogledu.

Područje svjetske kulturne baštine Koto-ra, izloženo je riziku i od drugih akcide-nata, kao što su požari, poplave i havarije na moru.Požari se na Crnogorskom primorju, pa i zaštićenom području, dešavaju uglavnom u ljetnom periodu, kao posljedica velikih vrućina ili neodgovornog ponašanja poje-dinaca.Uzrok požara mogu biti i dotrajale ili neis-pravne elektroinstalacije, što je posebno opasno za muzeje, arhive i druge objekte u kojima su izloženi ili se čuvaju pokretni spomenici kulture.Postojeće mjere protivpožarne zaštite i kontrola uređaja i aparata za zaštitu od požara nisu adekvatne.Područje svjetske kulturne baštine, odnos-no pojedini njegovi dijelovi ili pojedinačni spomenici kulture su izloženi i riziku od poplava, zbog neadekvatnog odvodnog i kanalizacionog sistema, kao i njihovog nedovoljnog održavanja i čišćenja. Pose-ban problem predstavlja zatrpavanje ili presijecanje prirodnih bujičnih tokova, prilikom izgradnje novih objekata.S obzirom da je u okviru zaštićenog područja i cijeli akvatorijum Kotor-sko-risanskog zaliva, to su florističko-faunističke vrijednosti izložene riziku od raznih brodskih havarija i ekoloških akci-denata.

Smanjenje seizmičkog rizika.Uvođenje aseizmičkog upravljanja fondom postojećih objekata (u smislu dijagnoze njihove seizmičke sigurnosti) neophodno je za standardno urbanističko planiranje. Naznačena problematika mora predstavl-jati područje suštinske i dugoročne brige

6 FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA 6



društvene zajednice, na svim nivoima (od lokalnog do državnog), čemu se mora pristupiti hitno, organizovano, efikasno i efektivno. Na taj način, sistematski bi se prišlo rješavanju tri ključna problema: • Nedovoljne seizmičke sigurnosti pretežnog dijela fonda postojećih ob-jekata.• Nedovoljnog uvažavanje zahtjeva seizmičke otpornosti isigurnosti prilikom promjene namjene, nadgradnje i rekonstrukcije objekata. • Nedostatka adekvatne zakonske i tehničke regulative, primjerene savre-menim konceptima seizmičke evaluacije i ojačanja ovih objekata, kao inedostatka prostornih i urbanističkih pla-nova u kojima se ovaj problem riješava na adekvatan način.Neophodno je korišćenje odgovarajućih mapa u planiranju zemljotresne zaštite, ali je od izuzetnog značaja potreban in-tegralan pristup smanjenju seizmičkog rizika.

Smanjenje rizika od požara • U postupak prostornog i urbanističkog planiranja, uključiti stručna lica iz oblasti zaštite od požara;• Pojačati inspekcijsku kontrolu i na lokalnom i državnom nivou, • Pri projektovanju rekonstrukcija i sanacija muzeja, arhiva, crkvenih riznica i drugih objekata gdje se čuvaju pokretni spomenici kulture, neophodno je ukjlučiti stručna lica iz oblasti zaštite od požara. • Pri projektovanju naselja, stam-benih blokova, višespratnica i sl. obavez-no je učešće stručnog lica iz oblasti zaštite od požara;• Izgradnja požarnih prepreka: ispresijecanost urbanog tkiva, slobodne-neizgrađene površine i sl;• Donošenje odluke na nivou države o mjerama konzervacije ili uklanjanja eksplozivno i požarno opasnih postro-jenja iz napuštenih i zatvorenih fabričkih kompleksa;• Izrada planova zaštite od požara šumskih kompleksa sa prosijecanjem i pravljenjem požarnih puteva te par-celisanjem u smislu požarnih prepreka

i spriječavanja širenja požara na čitave komplekse;• Postavljanje adekvatnih zaštitnih ograda, kontrola pristupa i aktivna kon-trola požarne bezbjednosti;• Postavljanje i kontrola protivpožarnih uređaja u svakom objek-tu.• Pristupiti izradi novih zakonskih akata koja uređuju protivpožarnu zaštitu• Smanjenje rizika od poplava. Specifičan slučaj potrebe zaštite od voda predstavlja Kotor, koji je za vrijeme izuzetnih kiša i juga, djelimično pod vo-dom, jer je visina njegovog pločnika 96 cm iznad mora, a gornja tačka ampli-tude plime dostiže 130 cm. Iz tog razloga potrebno je da se mjere za smanjenje rizika od poplava realizuju integralnim rješenjima,definisanim na nivou Opštine, a ne na parcijalnim.Samo na taj način može da se definiše tehnički izvodljivo, ekonomski i ekološki opravdano i održivo rješenje zaštite od poplava.Smanjenje rizika od brodskih havarija i ekoloških akcidenata. Smanjenje ovog rizika biće jedino moguće ako se pristupi integralnom rješenju za čitav Bokokotor-ski zaliv.To prije svega podrazumijeva jasnu pravnu regulativu i inspekcijsku kontrolu svih brodova radi sprječavanja havarija, odnosno otklanjanja štetnih posljedica i spriječavanja ispuštanja štetnih materija u akvatorijum Bokokotorskog zaliva.

6

7POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE

FAKTORI I RIZICI KOJI UGROŽAVAJU VRIJEDNOSTI ZAŠTIĆENOG PODRUČJA



POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINEPOTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE7 7

kamelije u Stolivu…), već duži niz godina privlači veliki broj turista koji u tom peri-odu borave na ovom području. U obrazovnom smislu, funkcionalna vri-jednost zaštićenog područja sa aspekta prirodnog okruženja, ogleda se i kroz organizovanje kongresnog turizma za edukaciju stručnog i naučnog kadra na valorizaciji prirodnih vrijednosti, kao i edukaciju školske i univerzitetske popu-lacije kroz organizovanje škola u prirodi. Turizam. Područje svjetskog nasljeđa Kotora ima višestruke poten-cijale za razvoj turističkih vrijednosti. Istorijski gradovi Kotor, Perast i Risan su značajna mjesta za razvoj kulturnog turizma, dok je priobalni pojas pogodan za kupališni, nautički i sportski turzam, zaleđe područja za razvoj ruralnog tur-izma, a bogata priroda i planinski lanci za razvoj eko turizma, hiking-a i planin-arenja. Novim investicionim ciklusom kojim se planira poboljšanje postojeće elektro, vodovodne, putne i kanalizacione infra-strukture, stvaraju se realne pretpostavke za razvoj održivog turizma. Za kvalitetno poboljšanje saobraćajne in-frastrukture planira se izgradnja spratne garaže u neposrednoj blizini Starog gra-da. Već duže vrijeme je prisutna ideja da se nad arheološkim lokalitetom na Gurdiću ili u njegovoj neposrednoj blizini izgradi objekat garaže, kako bi u okviru njenog prizemlja, odnosno blizini, bili prezentovani ostaci građevina i sred-njovjekovnog groblja. Ideji o gradnji garaže nad arheološkim lokalitetom su-protstavlja se stav stručnjaka koji sma-traju da srednjovjekovni lokalitet, pored Južnih gradskih vrata, treba urediti kao arheološki park, a garažu postaviti na slo-bodnu površinu. Ideja o gradnji žičare u Kotoru, stara goto-vo jedan vijek, omogućila bi oživljavanje poslova na revitalizaciji gradske tvrđave , turističku valorizacjiju zidina i korišćenje aratraktivnih vizura na grad Kotor i Zaliv. Izgradnjom žičare i spratne garaže valorizovali bi se kotorski bedemi i us-postavila veza Kotora sa zaleđem, odnos-no Cetinjem i Lovćenom. Međutim kod utvrđivanja lokacije za žičaru i garažu i u svim fazama radova neophodno je ak-

7. POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE

Razvoj područja treba da bude označen kroz jedninstveno geografsko područje – stoga proizvod treba da bude promovisan kao jedinstvena cjelina, kao autentični regionalni identitet. U okviru toga zaštićeno područje Kotora treba promo-visati koristeći prefiks UNESCO brenda. Savremena ekonomska vrijednost zaštićenog područja dominantno treba da bude ispoljena kroz kulturnu i prirodnu baštinu, nauku i obrazovanje, turizam, pomorstvo, saobraćaj, ribarstvo, mari-kulturu. Kulturne vrijednosti zaštićenog područja Kotora predstavljaju potencijal za razvoj kulturnog turizma, kao i razvoja svijesti o kulturi i istoriji koju to dobro predstavlja, kao sredstva za integraciju istorijskih dobara u tokove savremenog života.Spoj brojnih pojedinačnh pokretnih i nepokretnih spomenika kulture, tj. cjelo-vitost, i činjenica što se nalaze u har-moniji sa jedinstvenošću prostora Zaliva, što su uključeni u dalje planiranje naselja i gradova koji i pojedinačno imaju veliku vrijednost, je ono što doprinosi i čini ih prihvatljivim za budući razvoj ovoga pro-stora.Kotor i Perast su najznačajniji primjeri sačuvanih autentičnih gradova sa grad-skim planiranjem, dobro uklopljeni u mjesto i unaprijeđeni arhitekturom ve-likog kvaliteta, i predstavljaju značajan potencijal razvoja. Prirodne (faunističko–florističke) vrijednosti zaštićenog područja Kotora ,predstavlljaju dobar potencijal razvoja. Botanika, zoologija, zoogeografija, medicina, farmacija i sl. su oblasti koje je moguće valorizovati kroz razvoj eko turizma ,za koji postoji veliko interesovanje.Osim toga povoljni prirodni i klimatski uslovi su potencijal za razvoj zdravstveno - rekreativnog tur-izma; Promocija manifestacija (fešti) koje su zasnovane na tradicionalnom gajenju raznih vrsta dekorativnih biljaka (Dani


privezišta (pristaništa), marine i luke.Na području Kotorsko-risanskog zaliva, karakteristične su ponte i mandraći, tradicionalni objekti za pristajanje i vezivanje, uglavnom manjih čamaca. Održavanje ovih objekata vrši, Javno preduzeće „Morsko dobro”, u saradnji sa građanima, kojima obezbjeđuje ma-terijal i odobrava obnovu i rekonstruk-ciju u postojećim gabaritima, dok kroz svoje godišnje investicione programe ovo preduzeće vrši rekonstrukcije većih mula i pristaništa. Ovi objekti su u javnoj upotrebi i ne daju se u zakup.Ponte su prostori na izgrađenoj obali koji služe za izvlačenje ribarskih mreža. U odnosu na područje cijele Crnogorske obale, ponte su uglavnom zastupljene u Boki Kotorskoj. Služba zaštite spomenika kulture i postojeća planska dokumentaci-ja, preporučuju njihovo očuvanje u izvor-nom obliku.Mandraći su vještački ograđeni dijelovi mora, koji svojom površinom i dubinom akvatorija omogućavaju vez i zaštitu od nevremena plovilima, koji ih dimenzijama i gazom mogu koristiti. Načinom gradnje i materijalom korišćenim za gradnju (ka-men) predstavljaju specifičnu ambijen-talno-arhitektonsku karakteristiku Boke Kotorske u kojoj su gotovo isključivo za-stupljeni.Privezišta (pristaništa) u odnosu na uku-pnu dužinu Crnogorske obale iskazuju visoku prostornu koncentraciju u zalivu Boke Kotorske (oko 90% ukupne privezišne obale). U zaštićenom području aktivna su pristaništa Sv. Matija, Orahovac, Perast, Risan, Stoliv, Prčanj i Muo i privezište u Risnu.Na prostoru akvatorija, zaštićenog područja, postoje dvije, već izgrađene marine, kao i značajan broj projekata za izgradnju novih. Već izgrađene marine su: Luka Kotor i „Kordić” u Prčanju.Aktiviranjem kratkih pomorskih linija re-dovnog saobraćaja podigla bi se upotreb-na vrijednost ovih pristaništa i umanjila saobraćajna gužva i problem parkinga, posebno u ljetnjim mjesecima. Iako predviđene planskom dokumentaci-jom, na području Kotorsko - risanskog za-liva, još uvijek nema izgrađenih marina za

prihvat većih nautičkih plovila. S obzirom, da je nautički turizam rastuća turistička grana, koja doprinosi visokokvalitetnoj turističkoj ponudi, upotrebna vrijednost lokacija u zoni morskog dobra, na kojima je planirana izgradnja nautičkih sadržaja, uz poštovanje posebnih konzervatorskih uslova, umnogome bi se uvećala, čime bi se dopunila turistička ponuda zaštićenog područja.

Aerodrom Tivat ima poletno-sletnu stazu dužine 2500m, širine 45m. Osnovna sta-za je široka 150m i njeno proširenje na 300m nije moguće zbog već izgrađenih objekata u pristanišnom dijelu aerodro-ma (putnička zgrada, kontrolni toranj, itd.). Da bi se perspektivno riješio prob-lem odgovarajuće širine osnovne staze, predložena je izgradnja nove poletno-sletne staze, koja bi bila dovoljno udalje-na od objekata. Broj putnika na aerodromu Tivat je u po-sljednje tri godine u konstantnom porastu. Ovaj aerodrom je, zbog svoje blizine(oko 4 km), području Svjetske kulturne baštine veoma značajan za unaprijeđenje i razvoj područja, a posebno s aspekta obezbjeđenja uslova za razvoj turizma, na ovoj turističkoj destinaciji.

Ribarstvo. Specifičan geografski položaj i splet abiotičkih i biotičkih faktora sredine uslovljavaju da se ekološki uslovi u Boko-kotorskom zalivu u mnogome razlikuju od uslova na otvorenom moru, pa samim tim od njega čini i poseban biotop.U zaštićenom području, početkom prošlog vijeka, jedna od značajnih tradicionalnih privrednih grana je bilo ribarstvo, o čemu svjedoče podaci o postojanju fabrike za preradu ribe. Kotorski zaliv kao dio Bo-kokotorskog zaliva i danas raspolaže određenim ribljim fondom. Uglavnom se love ekonomski manje vrijedne vrste, kao što su, mala plava riba, inćun, sardela, bukva, lonkarda i palamida. Pored ovih vrsta manje je zastupljen ribolov na eko-nomski isplative vrste riba, kao što su bukva, špar ali i najcjenjenija vrsta riba brancin, zubatac, orada, arbun, ombra itd. Intenzivnijeg komercijalnog ribolova prid-nenih vrsta (kočarenje) u Zalivu nema, jer je važećim Zakonom o morskom ribarstvu

Generalni okvir za formulisanje i sprovođenje saobraćajne politike u Crnoj Gori je težnja da se ostvari dobra pro-hodnost uz što manju povredu prostora, smanjivanje negativnih uticaja saobraćaja na životnu sredinu i povećanje bezbjed-nosti.Strategijom razvoja saobraćaja Crne Gore među 25 prioritetnih projekata predvidjena je izgradnja Jadransko-Jon-skog autoputa, kao načina uključivanja Crne Gore u TEN-T mrežu. Ovim projek-tom predviđa se rekonstrukcija Jadranske magistrale, izgradnja zaobilaznica oko gradova na Jadranskoj magistrali, izgrad-nja trećih traka i sanacija. Uzimajući u obzir rezultate analize izgrađene lučke infrastrukture, odrednice postojećih prostornih planova, zaključke brojnih studija, istraživanja i zvanično us-vojenih strategija, osnovni elementi pro-stornog aspekta kotorskih morskih luka, mogu se vidjeti u priloženoj tabeli.Plovni putevi, prekomorski, obalni i lučki u obalnom pojasu u Bokotorskom zaliva, imaju ukupnu dužinu od 16 Nm (29,6 km). Za obezbjeđenje i funkcionisanje plovnih puteva u Zalivu postoji niz infra-strukturnih objekata.Posebno mjestu u dijelu pomorske infra-strukture zauzima Lučka kapetanija Kotor sa ispostavama H. Novi, Zelenika i Tivat U smislu izgrađenosti lučke infrastrukture, vrste i nivoa pružanja usluga, izgrađena lučko-operativna obala se može kategori-sati na sljedeći način: ponte, mandraći,

tivno učešće Službe zaštite i poštovanje konzervatorskih uslova ove Službe. Pored toga za ublažavanje saobraćajnih problema, posebno za vrijeme turističke sezone, odnosno radi bezbjednosti pješaka i vozača, u budućim strategija-ma, treba predvidjeti zatvaranje priobal-nih saobraćajnica u gradskim naseljima za motorna vozila.Porastom ulaganja u hotelske kapac-itete, sa planiranim investicijama, Ko-tor bi postao privlačna turistička desti-nacija za boravišni turizam, s tim što se povećanje smještajnih kapaciteta mora pažljivo analizirati i odmjeriti u odnosu na vrijednosti zaštićenog područja, kako u pogledu odabira lokacije, gabarita ob-jekata i stila gradnje. U tom smislu Kotor može dati vrlo atraktivnu turističku po-nudu kroz osposobljavanje i uključivanje brojnih palata u tu svrhu i izgradnjom malih hotela u prepoznatljivom ambijen-talnom stilu.Kao i u svim destinacijama, turizam mul-tiplicira i ostale vrste proizvodnje i uslu-ga, kao što su izrada suvenira, proizvod-nja i plasman hrane, pojačan promet u radnjama svih vrsta kao i povećanje broja zaposlenih. Turistički potencijal zaštićenog područja Kotorskog zaliva je toliki da bi stanovništvo područja moglo da živi od njega. Uz uslov da se sisitem zaštite sprovodi sveobuhvatno i uz podršku svih nosilaca razvoja - turistički proizvod zaštićenog područja bi mogao da bude visokokvalitetan i održi njegovu kompe-tentnost na međunarodnom tržištu. Sin-ergija ova dva faktora – stepena zaštite i očuvanosti kulturnih spomenika sa jedne strane i kvalitet turističkog proizvoda sa druge su u uzajamnoj zavisnosti. Potencijali se mogu naći i u sljedećim oblicima turizma: kulturni turizam sportsko - rekreativni turizam nautički turizam ribolovni turizam kongresni turizam religiozni turizam ekološki turizam ruralni turizam zdravstveni i banjski turizam obrazovni turizam turizam treće dobi

POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE7 POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 7


Kada govorimo o turizmu prvenstveno tre-ba razmišljati na hotele visoke kategorije uključujući planirane novoizgrađene ho-tele, kao i hotelski smještaj planiran u objektima koje treba restaurirati. U uku-pnoj turističkoj ponudi poseban akcenat dati na ugostiteljske usluge koje nude tradicionalnu bokeljsku kuhinju. Saobraćaj. Postojeći saobraćajni podsistemi u Crnoj Gori razvijali su se ne-zavisno, tako da sada funkcionišu manje ili više nezavisno. Naime, u postojećem stanju različiti saobraćajni podsistemi ne funkcionišu u cjelini kao jedinstven trans-portni sistem sa tehničko-tehnološkog i or-ganizacionog aspekta. Pozitivni izuzetak čini tehnološka povezanost različitih vi-dova transporta u morskim lukama.


SAŽETAK

trofički odnosi - zaokružen lanac ishrane (bogastvo u hranljivim materija-ma, fito i zooplanktona).U Crnoj Gori trenutno postoji 12 parkova za uzgoj školjki i svi se nalaze u Boki Ko-torskoj (od toga 4 u Kotorskom zalivu). Srednja godišnja proizvodnja je oko 100 tona dagnji.Tokom poslednje tri godine došlo do pozi-tivnih pomaka, ali proces teče sporo. Sto-ga treba što hitnije preduzeti sistemske mjere da se njen razvoj ubrza jer ona ima nesumljive prednosti kao što su : Očuvanje biološke raznovrsnos-ti, a posebno na morskom dnu, koje je ugroženo neracionalnim i neselektivnim ribolovom, Ostvarivanje pozitivnih ekonom-skih efekata kroz proizvodnju kvalitetne hrane u moru, Adekvatno korišćenje odredjenih bio-ekoloških potencijala dijela morskog akvatorijuma u skladu sa prostornim pla-nom namjene mora, Obezbjedjivanje neophodne količine kvalitetne hrane za domaće stanovništvo i turizam, povećavajući vrlo niski nivo potrošnje hrane iz mora.

Nauka i obrazovanje. Zaštićeno područje Kotora ima naučni potencijal za istraživanja u oblasti istorije, arheologi-je, arhitekture, etnologije, istorije um-jetnosti. Ova istraživanja mogu se vršiti kroz:• Istraživanje Istorijskog arhiva Ko-tora• Istraživanje Biblioteke Franjevačkog samostana Sv. Klare u Ko-toru • Istraživanje Arhiva župnog ureda u Perastu• Istraživanje arhiva i biblioteke Srpske pravoslavne crkve u Kotoru• Istraživanje Biskupskog arhiva u Kotoru• Istraživanje zbirke dosadašnjih istraživanja (Regionalni zavod Kotor)• Terenska istraživanja• Saradnju sa drugim istorijskim arhivima (u Veneciji, Beču, Zadru i Spli-tu)

kočarenje zabranjeno. Međutim, obezb-jedjivanjem sigurnog tržišta za plasman brojnije, a jeftinije vrste riba, stekli bi se uslovi za oživljavanje ovog tradicionalnog zanimanja. To bi bilo od višestruke koris-ti za različite oblasti razvoja zaštićenog područja. Omogućilo bi upošljavanje većeg broja ljudi,unaprijedilo turističku ponudu sa tradicionalnim ribljim jelima i doprinijelo promociji ovog područja. Marikultura. Suprotno uvjeren-ju koje je dugi niz godina dominiralo u razmatraju i procjeni prirodnih resursa, okeana i mora da su isti praktično neis-crpni, podaci kao i iskustva ribara po-sljednjih godina ukazuju na ozbiljne poremećaje prirodne ravnoteže i sman-jenju populacija najtraženijih vrsta.Marikultura kao dio akvakulture, uopšte podrazumijeva vještački ciljni uzgoj mor-skih organizama u djelimično ili potpuno kontrolisanim uslovima. U tom kontekstu je uzgoj tržišno interesantnih vrsta riba i drugih morskih organizama, strateško pi-tanje za svaku državu koja hoće da zaštiti svoje prirodne resurse, a istovremeno najefikasniji, mada ne i najbrži način, da se smanji izlovljavaje, preko složenih me-hanizama tržišta. I pored toga što je uzgoj jestivnih školjki posebno dagnji i ostriga jedna od najstarijih najbolje savladanih i najsigurnijih marikulturnih djelatnosti, Crnogorsko primorje je do sada najmanje korišteno u tu svrhu u cijelom mediterans-kom basenu. Razlozi su višestruki ali i bez njihove analize treba istaći da ne leže u nepogodnosti prirodne sredine za razvoj kako ove tako i ostalih marikulturnih ak-tivnosti. Rezultati dugogodišnjih eksper-mentalnih, naučnih i stručnih istraživanja Instituta za biologiju mora pokazuju da je gotovo čitava naša obala pogodna za proizvodnju zdrave hrane iz mora kao i da zadovoljava sljedeće neophodne predus-love za tržišnu proizvodnju: prirodni uslovi (klima i struje); biološki uslovi - prirodan rast i re-produkcija ekonomski interesantnih vrsta morskih organizama na istraživanim loka-litetima; parametri koji se odnose na kvalitet i čistoću vode (a koji zadovol-javaju najstrožije medjunarodne kriteri-jume) ;

POTENCIJALI PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE7

8VIZIJA



VIZIJAVIZIJA8 8

biće u funkciji turizma, prezentovani kao arheološki park, muzej ili atraktivna arheološka lokacija u podmorju.Zbog svojih jedinstvenih geomorfoloških, klimatskih, bioloških i prirodnih vrijed-nosti, u zaštićenom području Kotora će se brižljivo planirati i realizovati očuvanje biodiverziteta. Obezbijediće se stabilnost ekosistema, na osnovu katastra vrsta i podučja (ekosistema) koji se na-laze na Listi zaštićenih vrsta, uz stalno poboljšanje njegovog sastava, strukture i kvaliteta.

Pomorstvo, kao tradicionalna privredna grana, biće respektabilna djelatnost, stari zanati obnovljeni, a uslužne djelat-nosti će dostići nivo evropskih i svjetskih standarda.

U duhu tradicije i razvoja, Kotor će biti obrazovni centar, sa fakultetima za sti-canje znanja iz oblasti pomorstva, tur-izma i zaštite kulturnog nasljeđa.

Kotor i sva naselja u zaštićenom području će čuvati, njegovati i afirmisati svoju multikulturalnost, brojne tradicionalne manifestacije i fešte, svoju duhovnost i posebnost. Univerzalne vrijednosti područja Svjetske kulturne baštine Koto-ra biće polazište za uspostovljanje sarad-nje sa susjednim državama i zemljama regiona, na putu ka evropskim i širim in-tegracijama.

Područje Svjetske kulturne baštine će i dalje biti živo područje, u kojem će skladno i ugodno živjeti i raditi, svi njegovi žitelji. U njemu će se prijatno osjećati svaki građanin svijeta.

Kotor će promovisati svjetski značaj zaštićenog područja, koristeći taj status kao strateški potencijal za napredak lo-kalne zajednice i njenih građana.Područje Svjetske kulturne baštine Koto-ra će, sa sviješću o vrijednosti prirodnog i kulturnog nasljeđa koje baštini, pros-peritet temeljiti na promišljenoj politi-ci upravljanja kulturnom i prirodnom baštinom, kako bi se zadovoljile potrebe sadašnjih generacija, a budućim gener-acijama ona predala u svoj svojoj ljepoti, autentičnosti i raznolikosti.

Razvoj zaštićenog područja baziraće se na uravnoteženim i harmoničnim odnosi-ma između kulturnog i prirodnog nasljeđa i novih sadržaja u prostoru kopna i mora – između socijalnih potreba, ekonom-skih aktivnosti i kulturnog i prirodnog okruženja.

Zbog urbanističko-arhitektonskih i prirod-nih vrijednosti zaštićenog područja Ko-tora, prostorni razvoj će biti planiran rukovodeći se principima integralne zaštite ,odnosno poštovanja tradicio-nalnih urbanističkih modela, očuvanje kulturnog pejzaža zaštićenog područja i njegove cjelovitosti i autentičnosti. Us-postavljanje ravnoteže izmedju potreba savremenog života i očuvanja univerzal-nih vrijednosti.

Područje Svjetske baštine će biti atraktiv-na destinacija za kulturni turizam, jer će se širim društvenim konsenzusom pažljivo brinuti o svim spomenicima kulture, uz saniranje i vraćanje u život palata, starih graditeljskih cjelina, kotorskih bedema i drugih utvrđenja i ruralnih ansambala. Bogatstvo arheoloških lokaliteta i nalaza



9OPŠTI CILJEVI MENADŽMENT PLANA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA



OPŠTI CILJEVI MENADŽMENT PLANA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA 9 9OPŠTI CILJEVI MENADŽMENT PLANA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA KOTORA

Viziju područja Svjetske kulturne baštine moguće je dostići ostvarenjem sljedećih opštih ciljeva:

1. Jačanjem pravne i institucionalne infrastrukture u cilju očuvanja i zaštite univerzalnih vrijednosti područja.

2. Osiguranjem efikasne primjene zako-na i planske dokumentacije, radi očuvanja kulturne i prirodne baštine od prekom-jerne i nekontrolisane urbanizacije;

3. Valorizacijom i revalorizacijom kul-turne baštine;

4. Integralnom zaštitom kulturne i prirodne baštine kroz konstantnu kontro-lu lokalnog urbanog razvoja;

5. Ekonomskim razvojem zaštićenog područja kroz korišćenje potencijala na principima održivog razvoja;

6. Jačanjem kadrovskih kapaciteta na svim nivoima, edukacijom novog i do-edukacijom postojećeg stručnog kadra;

Glavne teme, problemi i zadaci Menadžment plana zaštićenog područja Kotora prezentovani su poglavlju 10. Ključna pitanja menadžmenta i Akcionog plana (Prilog 1). Veza između opštih cilje-va i predloženih zadataka, naznačena je u prvoj koloni tabele Akcionog plana.



SAŽETAK

10KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE



KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10

utiču na upravljanje područjem i na zaštitu univerzalnih vrijednosti područja.

10.1. POLITIČKI I PRAVNI OKVIR ZAŠTITE.Za adekvatnu zaštitu i uspješno up-ravljanje područjem Svjetske kulturne baštine od presudnog je značaja politička i ekonomska stabilnost u državi i u okruženju.Crna Gora je devedesetih godina prošlog vijeka bila u ratnom okruženju, sa političkom i ekonomskom nestabilnošću i enormnom inflacijom, sa sankcijama međunarodne zajednice i velikim brojem izbjeglica iz susjednih država. To je peri-od siromaštva čitavog društva i ugroženih ljudskih, moralnih i kulturnih vrijednosti.Takvo stanje nije omogućavalo ostvarivan-je funkcija države u svim njenim segmen-tima, što se odrazilo i na funkcionisanje pravnog sistema, a samim tim i na zaštitu kulturne baštine.Početkom ovog vijeka počinje oporavak Crne Gore od navedenih teškoća, ubrzava se proces demokratizacije društva i tran-zicije. U tom smislu veoma je značajno otvaranje Crne Gore prema svijetu, a potom obnavljanje državnosti i sti-canje međunarodnog priznanja, što je omogućilo stvaranje stabilnog političkog i ekonomskog ambijenta. Zato, sadašnji trenutak omogućava i traži uspostavljanje i poštovanje pravi-la ponašanja za sve koji žive i rade na području Svjetske kulturne baštine, a posebno onih koji odlučuju i odgovorni su za zaštitu njegovih univerzalnih vrijed-nosti i za razvoj.Zaštita područja Svjetskog nasljeđa pri-marno se postiže kroz sistem pravne i institucionalne zaštite, odnosno preko lokalnog, nacionalnog i međunarodnog sistema zašite.

Na zaštićenom području Kotora registro-vano je, odnosno propisima zaštićeno, 386 spomenika kulture, od čega su spomeničke cjeline Stari grad Kotor, Per-ast i urbano jezgro Risna i 5 arheoloških lokaliteta (Ostaci antičke vile sa mozaici-

10. KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE

Za sveobuhvatno upravljanje područjem Svjetskog nasljeđa, neophodno je dobro poznavanje svih osjetljivih tačaka i opas-nosti po područje, mogućnosti koje pruža status Svjetskog naslijeđa, kao i potpuno poznavanje resursa koje ima područje.Područje Svjetskog nasljeđa je osjetljivo na promjenu i rast, ali su oboje neizbježni i poželjni za razvoj i život područja. Međutim, nekontrolisana i neprimjerena promjena karaktera i suštine zaštićenog područja može postati opasnost za same vrijednosti zbog kojih je prirodno i kultur-no-istorijsko područje Kotora uvršteno na Listu svjetske kulturne baštine. Naročita opasnost za područje može postati prekomjerna i nekontrolisana urbanizaci-ja, koja je od strane Misije UNESCO-a već prepoznata kao rizik i koja bi mogla ugro-ziti univerzalnu vrijednost područja Sv-jetskog nasljeđa Kotora. Nasuprot tome, kontrolisana izgradnja utiče na promjene koje mogu unaprijediti područja Svjetsk-og naslijeđa. Neophodno je obezbijediti da mehaniz-mi adekvatne zaštite i upravljana budu u funkciji izbjegavanja promjena koje bi bile štetne za područje svjetskog naslijeđa.Da bi subjekti u sistemu zaštite područja mogli pratiti i kontrolisati promjene radi očuvanja univerzalnih vrijednosti područja Svjetskog nasljeđa, neophod-na je adekvatna politika u toj oblasti, pravna i institucionalna infrastruktura, te saradnja političkih, stručnih, privatnih i civilnih struktura. Postoje i mnoge mogućnosti koje nudi status Svjetskog nasljeđa kao što su: poboljšanje upravljanja i stanja područja, poboljšavanje njegove dostupnosti i korištenja i doprinos kulturnom i eko-nomskom životu lokalne zajednice i pos-jetilaca. Pitanja koja su prezentovana u ovom po-glavlju su ključna za područje Svjetskog nasljeđa, jer posredno ili neposredno,


ma u Risnu, Carine, podmorje između rta strpačkog i rta Murove, kompleks samo-stana Sv. Franjo sa srednjovjekovnim gro-bljem i praistorijski crteži-Lipci), s tim što i unutar spomeničkih cjelina postoje i pojedinačno zaštićeni objekti. Prema važećem Zakonu o zaštiti spomeni-ka kulture, iz 1991.godine, Centralni regi-star spomenika kulture vodi Republički za-vod za zaštitu spomenika kulture Cetinje, a Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor vodi Registar spomenika kulture za spomenike sa područja opština Kotor, Tivat i Herceg Novi. Međutim, oba registra nijesu u dovoljnoj mjeri ažurirana i usklađena.Takođe, formirani su i pojedinačni dosi-jei, u kojima se za sve spomenike kulture nalazi akt o utvrđivanju svojstva spome-nika kulture, a veći broj dosijea sadrži i druge relevantne podatke o spomeniku, kao i svu pravnu i projektnu dokument-aciju.Pored toga, posebno se vode imenici spo-menika kulture, u formi kartoteke, foto-dokumentacija, te studije zaštite gra-diteljskog nasljeđa za istorijske gradove i naselja. U navedena dva Zavoda, od 2006. godine, teku aktivnosti na reviziji Registara spo-menika kulture, sređivanju dokumentaci-je i potrebnih evidencija, radi njihovog usklađivanja i ažuriranja, odnosno dopun-javanja dokumentacije novim podacima o spomenicima kulture.Područje svjetske kulturne baštine je, u skladu sa važećim propisima, relativno dobro snimljeno i dokumentovano kao to-talitet, istorijske cjeline i kao pojedični spomenici ili kompleksi.Cjelokupna dokumentacija, koja se nalazi u Regionalnom Zavodu za zaštitu spome-nika kulture Kotor, dostupna je na uvid svim zainteresovanim građanima. Nakon zemljotresa iz 1979. godine zaštićeno područje je u velikom dijelu bilo devastirano. Pred lokalnom zajedni-com i državom je bio težak i ozbiljan za-datak, kako sanirati posljedice katastro-falnog zemljotresa u kojem je najveći dio graditeljstva bio značajno oštećen. Iste godine područje Kotora je upisano na

Listu svjetske prirodne i kulturne baštine, što je u praksi umnogome uticalo na ustanovljavanje standarda za kvalitetnu konzervaciju. Najveći dio konzervator-skih radova u zaštićenom području real-izovan je u narednoj deceniji, a svi prin-cipi zaštite su se bazirali na preporukama iz međunarodnih konvencija i propisa. Međutim, dešavanja iz devedesetih go-dina uticala su da se propisi, kojima se reguliše zaštita spomenika kulture i zaštićenog područja ne primjenjuju do-sljedno, a planska dokumenta ne sprovode u potpunosti, čime je očuvanje izuzetnih vrijednosti postalo veoma otežano.Sam pravni sistem, ma kako bio dobar, ne može obezbjediti potpunu zaštitu koju zahtijeva područje Svjetskog nasljeđa, posebno kada je ono tako specifično I kompleksno kao što je područje Kotora. Propise je potrebno primjenjivati zajed-no sa principima planiranja, baziranim na studijama i analizama, te mjerama za smanjenje identifikovnih faktora i rizika, koji prijete ugrožavanju vrijed-nosti zaštićenog područja. U tom smislu neophodno je i podizanje svijesti o vri-jednostima i značaju područja, te sarad-nja i koordinacija aktivnosti svih aktera u sistemu zaštite područja Svjetskog nasljeđa Kotora. 10.1.1. Lokalno i nacionalno zakonodavstvo

Pravna zaštita Svjetske kulturne baštine obezbjeđuje se propisima i dru-gim pravnim aktima lokalne zajednice i države.Svoju brigu za Svjetsku kulturnu baštinu i opredjeljenje za očuvanje njenih vri-jednosti i država i lokalna zajednica iska-zale su donošenjem odgovarajuće pravne regulative.

Na lokalnom nivou donijeti su slijedeći propisi-odluke:- Odluka o proglašenju Kotora i njegovog područja za prirodno i kulturno –istorijsko dobro od posebnog značaja - 14.juna 1979. godine.- Odluka o opštim uslovima

za izvođenje radova na objektima u zaštićenom prirodnom i kulturno-isto-rijskom području Kotora - 16. februara 1981. godine, kojom se određuju uslovi za sanaciju, izgradnju, dogradnju i rekon-strukciju objekata i svih vrsta zahvata u prirodnoj sredini, a sa ciljem da se odgov-ori zahtjevima Pariške konvencje o zaštiti Svjetske prirodne i kulturne baštine.- Odluka o uređenju grada i naselja Opštine Kotor - 1997. godina i najnovija 2006. godina- Statut Opštine Kotor, 2004. g.

Nacionalni propisi:- Zakon o obnovi spomeničkog područja Kotora, iz 1991.godina, koji je dao dobar osnov nastavku procesa obnove Kotora, kako u normativnom tako i finan-sijskom smislu. - Zakon o zaštiti spomenika kulture (1977. godina i novi iz 1991. godine), ko-jim se uređuje sistem zaštite i korišćenja spomenika kulture, ostvarivanje poseb-nog društvenog interesa, prava i obaveza pravnih i fizičkih lica u vezi zaštite spo-menika kulture kao i način organizovanja i finansiranja Zavoda za zaštitu spome-nika kulture. Ovim Zakonom je propisano da spomenici upisani u Listu svjetske kul-turne baštine uživaju posebnu zaštitu.- Zakon o obnovi i revitalizaciji starih gradova postradalih u katastrofal-nom zemljotresu od 15. aprila 1979.go-dine, donijet 1984.godina.- Pravilnik o sadržaju i načinu vođenja Registra spomenika kulture ( 1979.godina i novi iz 1992.godine)- Pravilnik o uslovima i načinu na koji se mogu vršiti arheološka istraživanja i iskopavanja spomenika kulture ( 1980.godina i novi iz 1992. godine)- Pravilnik o uslovima za obavljanje stručnih poslova i stručnih ispita u oblasti zaštite spomenika kulture, 1992.godina.

Pored navedenih osnovnih propisa koji regulišu zaštitu kulturne baštine, kao i zaštitu Svjetske kulturne baštine, pravna zaštita obezbjeđuje se i drugom pravnom regulativom, kao što su:

- Deklaracija o ekološkoj državi Crnoj Gori- Zakon o planiranju i uređenju prostora- Zakon o morskom dobru,- Zakon o zaštiti prirode - Zakon o izgradnji objekata

Postojeća pravna regulativa, posebno ona koja reguliše zaštitu kulturnog nasljeđa, prepoznaje Svjetsku kulturnu baštinu, ali nije u dovoljnoj mjeri normirala neo-phodne instrumente za adekvatnu zaštitu njenih kulturnih vrijednosti.Osnovni zakon, koji reguliše zaštitu spo-menika kulture, nije usklađen sa sistems-kim zakonima, donijetim poslije njegovog donošenja i koji su usklađeni sa evropskim standardima.

10.1.2. Saradnja državnih organa i insti-tucija sa privatnim sektorom

Nakon dugog perioda socijalističkog društveno–političkog uređenja bivše SFR Jugoslavije i egzistiranja društvene svo-jine, sa rijetkim privatnim vlasništvom, nisu se ni razvili poznati oblici sarad-nje između ova dva sektora, kao što je to slučaj u drugim evropskim zemljama. Izlaskom iz socijalizma i uspostavljan-jem novog sistema vlasništva, vraćanjem privatnog vlasništva u preduzetništvo i privredu, kao i razvojem civilnog društva, uspostavljaju se i novi oblici saradnje. Ova saradnja ostvaruje se pojedinačno i preko nevladinih organizacija i fon-dacija. Pojedinačan način je uobičajena potreba komunikacije prema državnim organima i institucijama, radi ostvarivan-ja pojedinačnih prava i interesa, prema opštinskim i republičkim organima i insti-tucijama. Radi ostvarivanja bolje sarad-nje i bržeg ostvarivanja prava i interesa opštinski i republički organi sve više uvode nove načine komunikacije i skidaju tzv. bi-znis barijere. Broj nevladinih udruženja i fondacija je u porastu i sve više su uvažena i prisutna u ukupnom društvenom životu, sa uticajem i na opštinske i na republičke organe uprave, sa kojima sarađuju i ost-varuju zajedničke projekte. Naročito su

KEY MANAGEMENT ISSUES10 KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10


za ulaganje kapitala i otvaranje novih investicija. Primorje, pa tako i Kotor, prepoznate kao nove privlačne turističke destinacije, postaju atraktivne za ulag-anje u hotelijerstvo i turizam. To je sve uslovilo veliki porast prometa nepokret-nosti u zaštićenom području Kotora, koji je ujedno i višestruko podigao cijenu nepokretnosti. Naročito su interesantni objekti autentnične urbane arhitekture, stare kamene kuće, stare palate u urban-im cjelinama i gradovima, u Starom gradu Kotoru, Perastu, Risnu, Prčanju i Stolivu. Takođe, u prometu su i velike površine neurbanizovanog zemljišta. Kupci su u najvećem broju slučajeva, nerezidenti stranog porijekla. Tako je u 2006. godini, zabilježen broj od 924 ugovora o kupo-prodaji nekretnina.

Navedena situacija, pored pozitivnih efekata, koje ima na lokalnu zajednicu i njene stanovnike, dolaskom investi-tora i novih investicija, nosi sa sobom i određene opasnosti.Pred lokalnom zajednicom i državom je veliki izazov u smislu pronalaženja načina za zahtijeve investitora, s jedne strane, i zaštite vrijednosti područja Svjetske kul-turne baštine, s druge strane.U tom smislu, neophodna je promišljena i funkcionalna politika, koja će naći mjeru i ravnotežu za nove intervencije u prostoru, radi izbjegavanja promjena karaktera i suštine područja Svjetske kulturne baštine. Takođe, veoma je značajno i osjetljivo pitanje istorijskih gradova Kotora, Risna i Perasta, sa aspe-kta očuvanja života u njima, odnosno nji-hove duhovnosti, načina života i njegov-anje tradicionalnih običaja, koji zajedno sa graditeljskim nasljeđem predstavljaju vrijednosti identiteta.

10.1.4. Finansiranje

Nakon zemljotresa iz 1979. godine, ukupno nastradalo područje, dobilo je finansijsku pomoć od Republika koje su bile u sastavu tadašnje SFRJ. Finansijska sredstva, koja su se tada nazivala, Solidarni doprinos za postradalo područje, bila su tolika, da

odobrenja izdaje resorno Ministarstvo za uređenje prostora.Takođe, organi lokalne uprave, vrše ins-pekcijski nadzor kod izvođenja radova na rekonstrkuciji i izgradnji svih objekata u zaštićenom području. Za radove na ob-jektima za koje odobrenja izdaje mini-starstvo nadležno za uređenje prostora, inspekcijski nadzor je u nadležnosti tog ministarstva.Pored toga, lokalna zajednica donosi urbanističke planove i projekte za svoje područje, a u skladu sa planovima višeg reda, koje donosi država, uz predhodno mišljenje Ministarstva kulture, sporta i medija, u čemu učestvuje i Regionalni zavod.Upravljanje područjem Svjetskog kul-turnog nasljeđa u cilju zaštite i očuvanja njegovih izuzetnih vrijednosti podra-zumjeva, pored primjene propisa i sprovođenja planske dokumentacije i ad-ekvatnu saradnju nadležnih državnih i lo-kalnih organa uprave i ustanove za zaštitu spomenika kulture.U predhodnom periodu, pored nedo-sljedne primjene propisa i nepoštovanje planske dokumentacije, izostala je i ad-ekvatna saradnja između subjekata u sistemu zaštite područja Svjetske kul-turne baštine.

10.1.3.3. Promet nepokretnosti Zemljište, objekti i spomenici kulture u zaštićenom području su u slobodnom prometu. U periodu od zemljotresa 1979. godine, pa do 2004. godine, promet nepokretnosti bio je ujednačen i kretao se na otprilike istom nivou, što se mjeri brojčanim poka-zateljima od oko 300 kupoprodajnih ugov-ora godišnje. Nakon ovog perioda nastupa period povećanog prometa nepokretnos-ti. Crnogorsko primorje postaje intere-santno za kupce, naročito strane, tako da i nepokretnosti u zaštićenom području Kotora postaju predmet kupoprodaje. U 2005. godini, bilježi se porast u prometu nekretnina. Otvaranjem Crne Gore pre-ma Evropi i svijetu, kao i obnavljanjem njene državnosti, ona postaje privlačna

Dio zaštićenog područja, koji predstavlja područje na višim kotama, do vrhova brda, gdje je i granica zaštićenog područja, je u vlasništvu Opštine Kotor

10.1.3.2. Upravljanje

Svatajući značaj kulturnog nasleđa u zaštićenom području , Skupština Opštine Kotor je u maju 1980. godine formirala Opštinski zavod za zaštitu spomenika kulture . Zavod je tako preuzeo brigu o zaštiti spomenika kulture na području cijele Opštine Kotor i poslove na sanaciji i revitalizaciji velikog broja urušenih i oštećenih spomenika kulture - sakral-nih, profanih (stambenih i javnih) i for-tifikacionih objekata, uz saradnju sa Republičkim zavodom za zaštitu spome-nika kulture iz Cetinja i drugih srodnih institucija iz republika bivše SFRJ. Usljed naglašenog interesa u oblasti zaštite Sv-jetskog kulturnog dobra, kroz obnovu, permanentno očuvanje, evidentiranje i proučavanje spomenika kulture, za područje Boke Kotorske, Republika Crna Gora je 1992. godine, odlučila da ova in-stitucija preraste u Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor.Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture, osnovan je kao javna ustanova, od strane Vlade Republike Crne Gore, koja obavlja poslove na proučavanju, evidentiranju i izradi dokumentacije spo-menika kulture i drugog graditeljskog nasljeđa ovog područja, bavi se zaštitom spomenika kulture, što podrazumijeva izdavanje uslova i davanja saglanosti za radove na rekonstrukciji, sanaciji, res-tauraciji, konzervaciji i izgradnji svih objekata u zaštićenom području i vrši konzervatorski nadzor nad izvođenjem ovih radova. Zavod takođe, učestvuje u postupku prostorno–urbanističkog plani-ranja u zaštićenom području. Organi lokalne uprave Opštine Kotor, na osnovu uslova i saglasnosti Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture, izdaju zakonom predviđena odobrenja za rekonstrukciju, sanaciju i izgradnju objekata, dok za javne, vjerske, hotel-ske i objekte velikih površina, potrebna

važni u oblasti zaštite životne sredine, očuvanje tradicije, graditeljstva, dalje u organizovanju i očuvanju tradicional-nih autentničnih manifestacija, kao što su karnevali i lokalne bokeljske fešte. U ovim posljednjim, u potpunosti su preu-zeli ulogu organizatora, a sa Opštinom su uspostavili partnerski odnos.Dakle, prava saradnja državnih i lokalnih organa i institucija sa privatnim sektorom je u fazi uspostavljanja i stvaranja us-lova za međusobno uvažavanje, kako bi daljim razvojnim procesom prerasla u fazu partnerstva.

10.1.3. Vlasništvo, upravljanje i promet nepokretnosti i prava

10.1.3.1. Vlasništvo

Vlasnički odnosi, devedesetih godina, suštinski su promijenjeni i transformisani promjenom društveno-političkog sistema. Njegova osnovna karakteristika je prelazak iz većinskog društvenog vlasništva u državno i privatno vlasništvo.Na području Svjetske kulturne baštine prisutne su obje vrste vlasništva na nepokretnostima, kako na pojedinačno zaštićenim spomenicima kulture, tako i na objektima koji se nalaze u istorjiskim jezgrima i ruralnim sredinama. U tom smislu, na području svjetske kul-turne baštine, stanje s aspekta vlasništva na nepokretnostima (zemljište i objekti) je slijedeće:Zemljište u širem prioblanom pojasu je većinski privatno vlasništvo, gdje domini-raju zemljišne parcele do 1.000 m2. Mali dio zemljišnih parcela je u vlasništvu Opštine, a neznatni dio u vlasništvu pra-voslavne i rimokatoličke crkve. Profani objekti (Stambeni objekti) su u privatnom vlasništvu, a kolektivni st-ambeni objekti u etažnom privatnom vlasništvu. Jedan mali broj stambenih objekata je u crkvenom vlasništvu. Javni objekti i fortifikacioni objekti su u vlasništvu Opšine Kotor i Republike Crne Gore. Sakralni objekti su u vlasništvu pravo-slavne i rimokatoličke crkve.

KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10 KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10


revitalizacije, koji je uslijedio nakon zemljotresa, izvršene određene prenam-jene i adaptiranja shodno novim namje-nama i savremenim načinom korišćenja. Spoljašnji izgled objekata i fasade ug-lavnom su očuvani, ali je unutrašnjost izmijenjena i preoblikovana. Funkcional-no i tehničko prilagođavanje ovih objeka-ta je u ekspanziji posljednjih 15 godina. Prilikom sanacije sakralnih spomenika kulture, najčešće je saradnja imalaca spomenika kulture sa stručnim službama u institucijama zaštite, ovog, za zaštitu spomenika kulture važnog procesa, bila na korektnom nivou, a konzervatorsko-restauratorski radovi urađeni na visokom nivou. U slučajevima, gdje je saradnja izostala prilikom obnove sakralnih ob-jekata, nepoštovanjem konzervatorskih principa i planskih dokumenata, došlo je do devastacije spomenika kulture. Arheološki lokaliteti još uvijek nijesu sistematski istraženi, a samo jedan (Ri-sanski mozaici), je djelimično turistički valorizovan. Pojedini arheološki lokaliteti su devastirani neovlašćenim izronjavan-jem (Podmorje Rta Strpačkog i Rta Mu-rovina – Risan). Sistematska istraživanja obavljaju se u Risnu na ostacima antičke rimske vile i na Carinama. Prvi put rekog-

sagledano i prezentovano u Izvještaju o stanju nepokretne kulturne baštine Crne Gore, koju je uradilo Ministarstvo kulture i medija, Navedeni Izvještaj Vlada RCG usvojila je 2005. godine, i tim povodom donijela odgovarajuće Zaključke, kao i prijedlog mjera za poboljšanje stanja u oblasti zaštite nepokretne kulturne baštine.Zamljotresom iz 1979. godine, područje Svjetske baštine Kotora, u većoj mjeri je porušeno, a stanovništvo iz urbanih cjelina, iseljeno. Proces obnove urbane cjeline Starog grada Kotora, oštećenog zemljotresom otpočeo je izradom i verifi-kacijom planova i projekata i izvođenjem radova na sanaciji i rekonstrukciji. Nakon konstruktivne sanacije i opremanja infra-strukturom koji su trajali oko deset godi-na, objekti profalne arhitekture privede-ni su predviđenim namjenama, a sakralni objekti u okviru urbane cjeline privedeni su kultu. Procesom revitalizacije ur-bane cjeline, koji je u najvećem dijelu završen devedesetih godina prošlog vije-ka, uspostavljen je kontinuitet vjekovnog življenja. Posljednjih deset godina karakterišu in-tervencije na objektima u urbanoj cjelini Stari grad Kotor. U postupku sprovođenja urbanističkih planova definisane nam-jene se mijenjaju, a evidentna je po-java favorizovanja jednoličnih poslovnih sadržaja (ugostiteljsto, trgovina). Para-lelno sa tim odvija se i proces izm-jene vrste stanovanja. Uređenje javnih površina, trgova i ulica na kojima su postavljene terase ugostiteljskih objeka-ta koje svojom površinom, mobilijarom i nadstrešnicama remete i ugrožavaju komunikacije i vizure gradskih jezgara predstavljaju poseban vid devastacija. Narušavanje graditeljskog nasljeđa nele-galno izvedenim investiconim radovima na pojedinim objektima ogleda se u: za-mjeni drvene stolarije bravarijom, zam-jeni podova prizemlja od kamenih ploča drugim materijalima (keramika, laminat), instaliranju klima uređaja, satelitskih an-tena i drugih instalacija na fasadama.U objektima profane arhitekture u području Svjetske baštine su procesom

Službe zaštite. Isto tako, vlasnik se oslobađa plaćanja carine, na robu koju koristi za obnovu, održavanje i restau-raciju spomenika kulture, a vlasnik koji obavlja djelatnost zaštite i vlasnik sakral-nog spomenika kulture oslobađa se komu-nalnih doprinosa. U organima lokalne vlasti, posljednjih godina, započele su aktivnosti u cilju obezbjeđivanja stalnih i drugih izvora pri-hoda, za zaštitu i očuvanje univerzalnih vrijednosti zaštićenog područja, što će uz sredstva budžeta Republike i već prisutnih značajnih donacija međunarodnih i dru-gih organizacija i fondacija, obezbjediti finansijske uslove za uspješniju zaštitu i upravljanje područjem Svjetske kulturne baštine.

10.2. URBANI RAZVOJ .Specifičnost prirodnog okruženja, zaliv, pejzaž, bogatsvo i raznolikost biodiver-ziteta, u harmoniji sa autentičnim vri-jednostima svih stvorenih dobara, kako gradskih aglomeracija tako i fragmena-ta gradskih i naseljskih struktura, daju posebnost čitavom području i čine ga je-dinstvenim. Milenijumska aktivnost niza generacija ostavila je za sobom sinteze prirodnog, ruralnog i urbanog. Postepenim gubljenjem dijelova tradicio-nalnih gradnji, mijenja se izgled pejzaža u cjelini, čime se trajno gube njegove karakteristike. Otuda je veoma važno pravovremeno shvatanje vrijednosti svih vrsta elemenata u repertoaru tradicio-nalnog graditeljstva. Jer iako svaki od elemenata ne predstavlja sam za sebe izuzetnu vrijednost, on zajedno sa ostalim elementima iste vrste i u svom izvornom poretku, čini intergralni dio harmoni-zovane cjeline, gdje svaki od dijelova predstavlja izraz iste graditeljske logike i graditeljskih ideja prošlosti.

10.2.1.Stanje nepokretne kulturne baštine Stanje Zakonom zaštićenih nepokret-nih spomenika kulture na području Sv-jetske baštine Kotora sveobuhvatno je

se od tih sredstava sanirao gotovo čitav Stari grad Kotor, rekonstruisala i nadogra-dila Luža (gradsko pristanište, riva), je-dan dio sakralnih objekata na zaštićenom području, kao i završili još neki investi-cioni objekti koji su bili pretpostavka za razvoj grada kao svjetskog kulturnog dobra. Posebno je važno preseljenje in-dustrijskih pogona iz neposredne blizine Starog grada, u Grbaljsko polje, odnosno van zaštićenog područja. Posljednje dvije decenije prošlog vijeka, finansiranje zaštite područja svjetskog nasljeđa obezbjeđuje se prvenstveno iz budžeta Republike, kako za finansiranje djelatnosti Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture, tako i za sanaciju i rekonstrukciju značajnih spomenika kul-ture.Lokalna zajednica nema utvrđena i obezbjeđena sredstva u budžetu Opštine, za zaštitu, očuvanje i prezentaciju kul-turnog nasljeđa, odnosno nema utvrđene stalne izvore prihoda za tu svrhu. Međutim, važećim propisima opštini je dato ovlašćenje za ubiranje prihoda po osnovu korišćenja poslovnih pros-torija (spomenička renta), u zaštićenom području, kao i od prodaje predmeta sa prepoznatljivim znakom dijelova spomeničke cjeline i pojedinačnih spome-nika. Finansijska sredstva obezbjeđena po navedenom osnovu koriste se za ob-novu i zaštitu područja Svjetske baštine, ali ove mogućnosti lokalna zajednica nije u potpunosti iskoristila. Iz budžetskih sredstava Opštine, fi-nansiraju se investicije koje se odnose na infrastrukturna ulaganja, odnosno rješavanje pitanja od vitalnog interesa za lokalno stanovništvo i posjetioce, što do-prinosi unapređenju i razvoju zaštićenog područja.Opština svojim sredstvima finansira ili učestvuje u finansiranju projekata, koji su u funkciji obnove i zaštite pojedinačnih spomenika kulture (objekti sa javnom funkcijom i arheološki lokaliteti).Troškove čuvanja i redovnog održavanja pojedinačnog spomenika kulture obave-zan je snositi vlasnik objekta, s tim što ima pravo na besplatnu stručnu pomoć

KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10 KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10


pogledu obaveze održavanja spomenika kulture po osnovu ostvarenih prihoda i fi-nansiranja djelatnosti Zavoda iz budžeta Republike, ne predstavljaju cjelinu potrebnog finansiranja ukupnog sistema zaštite. Iz navedenih razloga, pored os-talog, nije zaživjelo zakonsko rješenje i obaveza da opštine, odnosno njihovi nadležni organi, preuzimaju brigu o spo-menicima kulture koji se ne održavaju ili se nenamjenski koriste.• Operativne nadležnosti Zavoda, a posebno obustava nelegalnih radova i radnji kojima se može oštetiti spomenik kulture i povraćaj objekta u prvobitno stanje, nijesu razrađene i dovoljno ute-meljene.• Zbog nedostatka inspekcijskog nadzora u oblasti zaštite kulturne baštine, bez specifičnih ovlašćenja i mjera, sistem zaštite kulturne baštine uskraćen je za ključni operativni i preventivni segment i podložan je devijacijama koje su se i ostvarile. • Postojeća rješenja o arheološkim istraživanjima i iskopavanjima nijesu cjelovita, a pitanje podvodne arheologije praktično je neuređeno.• Kulturni pejzaž, kao posebni seg-ment nepokretne kulturne baštine, Zako-nom nije definisan i zaštićen. Posebnu i najveću opasnost i nadolazeći problem za nepokretnu kulturnu baštinu, područje Svjetske baštine Kotora, pred-stavlja sve veća i nekontrolisana urban-izacija koja može da ugrozi vrijednosti zbog kojih je Kotor uvršten na Listu sv-jetske kulturne baštine. Zbog opasnosti od urbanizacije za zaštićeno područje Kotora, pristupilo se i izradi Menadžent plana

10.2.2. Prostorno – urbanistička doku-mentacija

Prvi značajni korak u prostorno- urbanističkom planiranju prostora učinjen je planom „Južni Jadran“. Ovaj planski elaborat urađen je uz pomoć Ujedinjenih nacija i usvojen je 1969. godine, na os-novu kojeg je vršeno urbano planiranje područja.

utiče to što nijesu određene granice nji-hove zaštićene okoline. Pri tome, kod arheoloških lokaliteta ovaj problem je u toliko veći, jer aktom o proglašenju, tj. utvrđivanjem arheološkog lokaliteta za spomenik kulture, nijesu utvrđene nje-gove granice.• Utvrđivanje svojinskih prava vršeno je isključivo na osnovu stanja pre-thodnog državinskog upisa i bez valjanog dokaza o pravu svojine. Nepostojanje zabilješke u evidenciji nepokretnosti da je određeni objekat ili lokalitet spomenik kulture, negativno utiče na tretman tog objekta prilikom promjene vlasništva, privođenja namjeni i preduzimanja inves-ticionih aktivnosti.Postojeći sistem zaštite nepokretne kul-turne baštine sadrži određene nedostatke koji u praksi, sami po sebi, otvaraju prob-leme i teškoće u primjeni mjera zaštite a naročito:• Održavanje spomenika kulture (tekuće i investiciono) primarna je obave-za njihovih vlasnika i korisnika i zasniva se na principu ostvarenih prihoda od spome-nika kulture. Ovo rješenje podrazumijeva da su svi spomenici kulture u funkciji i da se po osnovu njihovog korišćenja ostvaru-ju sigurni, izdašni i transparentni prihodi koji omogućavaju održavanje objekata na zadovoljavajućem nivou, a njihove imaoce čine odgovornim za neadekvatno stanje. Takođe, ovo rješenje podrazumi-jeva da se prihodi od spomenika kulture mogu kontrolisati i da se može utvrđivati da li su dovoljni za održavanje svakog objekta posebno. Praksa, a i stanje spo-menika kulture prezentovano u ovom Izvještaju, pokazuju da se ovo zakonsko rješenje nije potvrdilo i da se, realno, gen-eralno ne može ni primijeniti. Primarnost održavanja spomenika kulture po osnovu ostvarenih prihoda isključila je potrebu definisanja drugih stalnih izvora prihoda i formiranja namjenskih sredstava, što je uslovilo da se održavanje spomenika ne vrši programski i organizovano, već ad hoc pojedinačnim intervencijama čiji se efekti značajno umanjuju za kratko vri-jeme. • Postojeća zakonska rješenja u

zaštite sadrži značajne nedostatke koji utiču na njenu validnost. Pri tome, neo-phodno je stvoriti uslove da se dokumen-taciona baza podataka radi u digitalnoj formi i u skladu sa evropskim standardima u ovoj oblasti.• Centar za arheološka istraživanja nije formirao dokumentaciju o arheološkim istraživanjima i arheološkom materijalu, a poseban problem predstav-lja što nije izvršeno rekognosciranje tere-na i izrađena Arheološka karta Crne Gore koja, kao strateški dokumenat, treba da sadrži prikaz svih postojećih i potencijal-nih arheoloških lokaliteta u Crnoj Gori i, na taj način, omogući njihov adekvatan tretman u postupku izrade i donošenja planova i investicionih programa.• Neadekvatan odnos organa lo-kalne vlasti prema nepokretnoj kulturnoj baštini ispoljava se naročito kroz proces izrade urbanističkih planova u koji se institucije zaštite spomenika kulture ne uključuju blagovremeno. Obrađivači pla-nova, ne uvažavajući principe zaštite, prilikom tretmana postojećeg stanja, ug-lavnom nameću rješenja za legalizaciju bespravne gradnje, neprimjerene dograd-nje i nadgradnje objekata, a infrastruk-turna i druga razvojna rješenja naselja sa zaštićenim cjelinama ili spomeničkim jedinicama pretpostavljaju njihovom am-bijentalnom izgledu i skladu.• Inspekcijski organi, a u prvom redu građevinska inspekcija, ne kontrolišu legalnost radova i njihovih izvođača na spomenicima kulture. Za radove na san-aciji ili rekonstrukciji skoro svih objekata koji su spomenici kulture ili na kojima su prepoznata spomenička svojstva potreb-na je građevinska dozvola. Dozvola Za-voda u tom pogledu je samo prethodni uslov za izdavanje građevinske dozvole i po sadržaju i značaju ne predstavlja njenu zamjenu. Konzervatorski nadzor nad izvođenjem radova na spomenicima kulture, koji je u nadležnosti Zavoda, nema kapacitet inspekcijskog nadzora, što znači da se međusobno ne isključuju. • Na zaštitu pojednih spomenika kulture, a naročito sakralnih objeka-ta i arheoloških lokaliteta, nepovoljno

nosciranje podmorja Rta Strpačkog i Rta Murovina u Risanskom zavilu, obavljeno je 2004.godine.Nezadovoljavajuće stanje nepokretne kul-turne baštine u području Svjetske baštine Kotora je rezultat uticaja različitih fak-tora, naročito: • Spomenici kulture, tj. poje-dine spomeničke jedinice koje nijesu privedene namjeni, nalaze se u pot-puno zapuštenom ili ruševnom stanju i, zbog odsustva organizovane i osmišljene zaštitarske aktivnosti prema njima, prepušteni su neposrednom i neminovnom uticaju zuba vremena i vandalskom odno-su pojedinaca.• Fizička lica, kao vlasnici spome-nika kulture, zaštiti svojih objekata i za-konskoj obavezi u tom pogledu, sve češće pretpostavljaju komercijalne interese i aktuelne mogućnosti njihovog ostvarivan-ja korišćenjem ovih objekata. Pri tome, spomenička svojstva i zaštićeni status ob-jekata ne vide kao vrijednost i potencijal razvoja, već kao nepotrebno ograničenje prava svojine.• Institucije zaštite spomenika kul-ture (Republički zavod za zaštitu spome-nika kulture na Cetinju, Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture u Kotoru i Centar za arheološka istraživanja u Pod-gorici), nijesu se u potpunosti nametnule i afirmisale kao osnovni nosioci zaštite nepokretne kulturne baštine. • Organizaciona struktura Regional-nog zavoda i njegova kadrovska i tehnička osposobljenost nijesu primjereni potre-bama stalnog uvida u stanje spomenika kulture, efikasnog konzervatorskog nad-zora i sprovođenja mjera na sprečavanju nelegalnih i nestručnih radova, kao ni neposrednog izvršavanja konzervatorskih radova u cilju saniranja oštećenja.• Za zaštitu nepokretne kulturne baštine od presudnog značaja su do-kumentaciona osnova i permanentna istraživanja na osnovu kojih se formira nova dokumentacija i postojeća upot-punjava informacijama o spomeničkim vrijednostima i identitetu spomeničkih jedinica. Dokumentacija o spomenicima kulture koja se nalazi kod institucija

KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10 10KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE


su i nazvana. Paralelno sa gradnjom stambenih naselja za kolektivno stanovanje, naglo se širi st-ambena izgradnja individualnih stambenih zgrada, podstaknuta potrebama domaćeg stanovništva kao i razvojem turizma kao privredne djelatnosti, a koji podrazumi-jeva izdavanje dijela prostora privatnih kuća tokom trajanja turističke sezone. Gradnja individualnih stambenih zgrada, zauzima ne samo prostore između zgrada tradicionalne arhitekture u priobalnom dijelu istorijskih naseobina, već se širi u vidu novih stambenih zona koje pokrivaju padine brda u zaleđu naselja, ili se pak javljaju na prostorima nedirnute prirode duž obalnog puta. Nagli razvoj podstiče gradnju novih turističkih objekata većih kapaciteta, se-zonskih ugostiteljskih objekata na obali, objekata zdravstvenog turizma i infra-strukturnih kapaciteta. Gradnja apart-manskih naselja započeta 90-ih godina, svoj novi zamah dobija tokom posljed-nje decenije podizanjem niza stambenih zgrada tzv. »urbanih vila«, lociranih na rijetkim preostalim slobodnim prostorima urbanizovanih zona u istorijskim naselji-ma zaštićenog područja Kotora.

I. Krupne društvene promjene nastale sa prvom pojavom industrijalizacije u prvoj polovini XX vijeka, a posebno na-kon drugog svjetskog rata, tokom etape socijalističkog razvoja zemlje, našle su svoj odraz u urbanizaciji prostora u nas-eljima koja predstavljaju kontakt zonu is-torijskog grada Kotora, kao i u graditeljs-kim poduhvatima u naseljima duž zaliva. Smještaj industrije, krupnih poslovnih zgrada, turističkih i infrastrukturnih ob-jekata kao i stambenih gradnji obilježio je urbanizaciju Škaljara, Dobrote, Risna, Perasta i drugih mjesta u priobalju zali-va, u periodu od drugog svjetskog rata do zemljotresa 1979. godine. II. Period poslije zemljotresa karakteriše gradnja tri velika stambena naselja, za smještaj stanovnika Starog grada, koji su ubrzo poslije prirodne stihije bili evakui-sani iz svojih stanova i zgrada iz istorijskog jezgra Kotora, radi njegove sanacije i ob-nove. Savremena naselja izgrađena prvih godina poslije zemljotresa, dobila su na-zive Škaljari, Sveta Vrača i Sveti Stasije. Prvo je smješteno na padinama Vrmca, naspram Starog grada Kotora, a druga dva zauzimaju površine iznad najznačajnijih sakralnih kompleksa Dobrote, po kojima

urbani razvoj i tretman očuvanja i zaštite prostora i graditeljskog nasljeđa, pojav-ljuju ograničenja u gotovo svim planovi-ma.Da bi se taj problem donekle prevazišao, lokalna uprava je pokrenula postupke izmjena postojećih planskih dokume-nata, za promjene na pojedinim lokaci-jama, te tako ušla u veliku opasnost od urbanističke devastacije prostora, jer se parcijalnim izmjenama prostor ne sagle-dava u cjelini. Za područje morskog dobra, što za zaštićeno područje predstavlja obuhvat uskog priobalnog pojasa, od morske obale do magistralnog puta, urađen je Prostorni plan posebne namjene za područje mor-skog dobra Crne Gore. Ovaj planski doku-ment daje razvojne smjernice za područje u njegovom obuhvatu.U novom planskom ciklusu, poštujući hijerarhijski red planskih dokumenata, shodno važećem Zakonu o planiranju i uređenju prostora, potrebno je, što prije, pristupiti izradi novog PPO, kao strateškog dokumenta, najvišeg reda, koji će sadržati smjernice iz Menadžment plana područja Svjetske kulturne baštine, odnosno dati uput za dalju plansko-urbanističku razradu, shodno tim smjer-nicama, kao obavezujućim.

10.2.3. Urbani razvoj zaštićenog područja u XX vijeku i danas

Urbani razvoj zaštićenog područja Koto-ra, XX vijeka, može se sagledati kroz tri etape, i to:

Do 1979. godine, ovaj planski doku-ment sprovodio se u prostoru direktno i na osnovu njega donijetih parcijalnih urbanističkih projekata, za pojedina nas-elja.Nakon zemljotresa, za potrebe sanacije postradalih područja, pristupilo se in-tenzivnoj prostorno planskoj aktivnosti. Kao najhitniji donijet je, 1984. godine, Urbanistički projekat starog urbanog jezgra grada Kotora, kao urbanistički plan najdetaljnije urbanističke razrade, do nivoa idejnog rješenja.Dalja planska aktivnost bila je usmjerena na izradi Prostornog plana opštine (PPO), strateškg plana najvišeg reda, koji obuh-vata teritoriju cijele opštine, i na izradi Generalnog urbanističkog plana (GUP), koji obuhvata teritoriju dijela Kotorskog zaliva, odnosno Stari grad, Škaljari, Muo i Dobrotu. Ovaj plan dao je razvojne smjernice, na osnovu koga su donijeti detaljni urbanistički planovi u njegovom obuhvatu. Ova dva planska dokumenta usvojena su 1987. godine i predstavljali su polaznu plansku osnovu za dalju ur-banizaciju, donošenjem planova detaljne razrade. Tako su, u periodu do 1998. go-dine, donijeti planovi detaljne razrade za cijelo područje i to za Dobrotu i Škaljare 1989. godine, za Muo 1992. godine, za Donji Stoliv 1992.godine i Prčanj 1994. go-dine, Orahovac i Dražin Vrt 1998.godine. Za grad Perast urađena je Studija zaštite graditeljskog nasljeđa Perasta, a u toku je izrada plana najdetaljnije urbanističke razrade. Prvi urbanistički plan Risna doni-jet je 1989. godine, a sada važeći plan je iz 2005. godine. Za područja Strpa, Lipca i Kostanjice urbanistički plan je iz 1991. godine, a za područje Morinja, urbanistički plan je donijet 1980. go-dine. Sva navedena planska dokumenta tre-tirala su zaštitu kulturne baštine, kroz posebne segmente planova, a za potrebe nekih planova, graditeljsko nasljeđe je obrađeno kroz posebne studije.Na osnovu izloženih podataka, može se konstatovati da je područje Svjetske baštine Kotora potpuno pokriveno plans-kom dokumentacijom, ali da se za dalji



strani grada i Narodni dom ispred trga u istorijskom jezgru. Socijalistički period karakteriše izgradnja fabričkog komplek-sa »Ljekobilje«, koji svojom veličinom, modernim strukturama i položajem uz priobalni put, unosi nove forme u tradi-cionalni koncept uređenja ovog naselja.Urbanizacija grada izazvana stanjem poslije zemljotresa, unosi tri nove vrste poremećaja urbane strukture grada. U prvom redu to je gradnja hotela »Teuta«, na obali mora, ispred arheološkog loka-liteta Carine i gradnja Doma kulture u centralnom dijelu. Drugi poremećaj nas-tupio je gradnjom grupacija novih stam-benih zgrada na položaju stare Slanice i uz put prema Gorici. Treća vrsta savre-menih gradnji odnosi se na stambene zgrade individualnih vlasnika koje zauz-imaju najpogodnije terene uz more, kao što je arheološki lokalitet Carine, zatim slobodne prostore na padini Gorice i nas-elja Mahala.

Strp, Lipci, Morinj, Kostanjica Izgradnjom rezervoara za tečna goriva između Morinja i Strpa, stvoren je tehnički kompleks koji funkcijom, industrijskim oblicima i dejstvom na okolinu čini su-protnost strategiji očuvanja zaštićenog područja. Ambijentalna cjelina Morinja, smještenog u dubokoj uvali sa oniskom, močvarnom obalom, sačuvana je od pretjerane ur-banizacije, koja se do danas uglavnom odnosila na izgradnju savremenih kuća. Topografske okolnosti i uska obala nad ko-jom se uzdiže strm teren, nisu omogućili prostorni razvoj Kostanjice. Zahvati su se do sada uglavnom svodili na san-acije oštećenih zgrada i revitalizaciju zastarjelih prostornih rješenja kuća. U novije vrijeme javljaju se zahtjevi za gradnju reprezentativnih kuća, na pros-toru između priobalnog puta i obale, što je u suprotnosti sa načelima utvrđenim odlukama opštine, donesenim nakon proglašenja područja za dobro Svjetske baštine.

brda, poprima linearni karakter sa gusto izgrađenim tkivom, u kome se gubi origi-nalna struktura naselja, autentični izgled i izraziti kvalitet pejzaža.

Orahovac U godinama poslije zemljotresa, javila se spontana gradnja na površinama obradive zemlje i u neporemećenom prirodnom okruženju starog zaseoka.U okviru gornjeg dijela naselja, kao i u priobalnoj zoni, nastale su nove kuće čija je arhitektura najčešće neprilagođena principima tradicionalne gradnje. U tom smislu, zgrada modernog hotela, u cen-tralnom dijelu naselja, predstavlja jedan od najnovijih primjera. Najveća povreda pejzaža nastala je grad-njom novih kuća u neposrednoj blizini srednjovjekove crkve Sv. Đorđa, čiji izo-lovani položaj na stijeni iznad naselja, predstavlja najvrijedniji motiv Orahov-ca.

Perast Urbanizacija istorijskog jezgra Perasta dogodila se 70-ih godina prošlog vijeka, sa izgradnjom hale konfekcije »Jadran«, koja je nastala na mjestu pet srušenih kuća u centralnom dijelu grada. Osim pročelja, koje je obloženo kamenom, sve ostale fasade i krov hale izgrađeni su sa karakteristikama industrijske arhitek-ture. Prolaskom savremene saobraćajnice iznad naselja izazvani su novi poremećaji urbane strukture, jer su gornje parcele grada, kao i tvrđava sv. Krsta, presječene gradnjom puta i fizički odvojene od cjeline, kojoj pripadaju. Brigom Stručnih službi zaštite spomenika kulture i opštinskih organa uprave stav-ljeno je pod kontrolu širenje grada uz novu saobraćajnicu. Takođe, sačuvana je imaginarna granica naselja zajedno sa izvornom urbanističkom matricom grada.

Risan Istorijski grad Risan u pogledu urbanizaci-je preživljava slične faze razvoja. Između dva rata sagrađena je moderna zgrada bol-nice na dominantnom položaju na južnoj

Kotor Kotor karakterišu neporemećene pejzažne vrijednosti Starog grada i uzoran tretman urbanističkih i arhitektonskih vrijednosti, sačuvanih unutar gradskih zidina.Međutim, savremenom urbanizacijom zahvaćen je prostor u neposrednoj blizini njegovih prirodnih granica sa sjeverne i južne strane, što ugrožava vrijednosti is-torijske cjeline grada i njegovu okolinu.

DobrotaUslijed naglog razvoja koji karakteriše socijalistički period, širenje grada se odvijalo u slobodnim zonama, koje su najbliže istorijskom jezgru grada. Južni dio Dobrote je već prije zemljotresa iz 1979. godine, poprimao izgled i funkcije sekundarnog centra Kotora sa brojnim savremenim gradnjama (Plagenti i Zlatne njive), lociranim između dva puta, kao i na padinama brda. Izuzetne povoljnosti naselja za stanovan-je i potrebe grada, nastale nakon zem-ljotresa u kome je oštećen postojeći st-ambeni fond, doprinijele su novom talasu urbanizacije u kojoj prevagu nose indi-vidualne kuće, zatim stambena naselja, zgrade za kolektivno stanovanje, objekti zdravstva, školstva, saobraćaja i turizma. Novogradnjama se popunjavaju slobodni prostori između pripobalnih zgrada i pal-ata, prostori između starog priobalnog puta i magistralne ceste, kao i padina brda. Naselje, koje su karakterisale grupacije kuća sa palatama duž obale, crkveni kom-pleksi na istaknutim pozicijama i pros-trani neizgrađeni prostori do podnožja

Period poslije zemljotresa karakteriše premještanje industrije iz Škaljara u Grbaljsko polje, kao i probijanje tunela kroz brdo Vrmac, koji novim saobraćajnim rješenjem spaja Kotor sa tranzitnim putem Tivat - Budva. Iseljavanjem in-dustrije, stvorene su nove mogućnosti za osmišljeno korišćenje prostora fabrika socijalističkog razdoblja, kao i fabrika nastalih 30-ih godina XX vijeka, od kojih neke od građevina, imaju značaj prve po-jave industrijalizacije na ovom području. III. Najnovija faza započela je otvaran-jem Crne Gore, koju karakteriše dolazak investitora, na ove prostore, kako stranih tako i domaćih. Njihovim prisustvom na zaštićenom području enormno se povećao promet nekretnina. Naime, predmet ku-povine su zemljište, stare kuće i stanovi. Najveću opasnost za zaštićeno područje predstavljaju zahtjevi novih vlasnika za gradnjom na neporemećenim zelenim površinama uz more i na površinama viso-ko u brdu, iznad postojećih aglomeracija. Ista pojava prouzrokuje progušćavanje postojećeg izgrađenog tkiva duž obala, kao i povećavanje postojećih kapaciteta nadziđivanjem novih spratova ili uklan-janjem zgrada tradicionalne arhitekture da bi se na njihovom mjestu izgradile nove zgrade znatno većih dimenzija.

10.2.3.1. Stanje gradova i naselja zaštićenog područja

Nepoznavanje i nedovoljno uvažavanje činjenice, da se na Listi svjetske kulturne baštine nalazi cijeli prostor unutar grani-ca zaštićenog područja, a ne samo Stari grad Kotor, te da su režimom zaštite Sv-jetskog nasljeđa obuhvaćeni svi dijelovi zaštićenog područja, bilo da je riječ o građevinama, kulturnom pejzažu ili samo-nikloj prirodi, za posljedicu ima neprim-jerenu plansku dokumentaciju. Dokumen-tacija koja nije usklađena sa principima zaštite svjetske kulturne baštine, sa jedne strane, kao i obim intervencija, izgled i kapacitet novih građevina, mijenjanje autentičnog pejzaža, sa druge strane, prijete da ugroze osnovne vrijednosti zaštićenog područja.



u izdvojenim zonama građene su vikend-ice. Po obimu novogradnji i izboru lokaci-je koja se negativno odražava u vizurama prema Prčanju, kao i negativnom odnosu prema graditeljskom nasljeđu, posebno se izdvajaju savremena naselja Pančevačko i Šarena gomila. U novije vrijeme,slobodni prostor uz gotičku palatu Tri sestre, koju je karakterisao usamljen položaj uz oba-lu, ispunjen je novogradnjama, čiji kapac-iteti i izgled ugrožavaju, kako ovu palatu, tako i naslijeđene vrijednosti Prčanja.

Stoliv U Stolivu je podignut veći broj kuća za stalno stanovanje ili za odmor, kako kraj obale, tako i na višim kotama zaleđa. Gru-pisanje je raznoliko: linearno duž puta i kaskadno na strmom terenu, u manjim ansamblima gušćeg rasporeda.Rezultati uklapanja u okruženje i tradicio-nalnu graditeljsku cijelinu su nejednaki. Djeluju najmanje uspjelo jednospratne kuće sa potkrovljem, podignute uz sam rub puta, posebno zbog neizbježnih be-tonskih garaža, nad kojima su terase. Ponavljanjem istog rješenja na više sus-jednih čestica, stvoren je koridor tvrdih građevinskih linija, neprilagođen oblici-ma stare arhitekture i okolne prirode. U istom, obalnom pojasu znatno povoljnije djeluju kuće sa baštama na prirodnim pla-toima, iznad nivoa mora. Na položajima gdje je teren u blagom padu sa terasas-tim parcelama obradive zemlje, kuće su najbolje uklopljene u pejzaž: neglomazni volumeni porodičnih zgrada; praćenje izohipsi; korišćenje prirodnih zaravni umjesto formiranja betonskih terasa; zadržavanje razvijenih stabala smokve, nara i osobito masline koje sporo raste; podizanje odrina sa lozom; očuvanje ka-menih potpora parcela i staza.Ideja i praksa podizanja apartamanskih naselja u ovim krajevima po prvi put je realizovana u Stolivu, kroz gradnju nas-elja “Pobeda”. Rezultati neprihvatanja važećih načela zaštite graditeljskog nasljeđa odražavaju se u velikoj mjeri u izgledu i funkcionisanju samog nasel-ja, kao i u nepovezanosti sa istorijskim tkivom.

Škaljari Haotičnost u izgledu naselja, nastala kao rezultat stihijsog planiranja u toku više etapa razvoja tokom prošlog vije-ka, kada je formiran stambeni kompleks »Rakite«, nastavljena je i u periodu na-kon upisa područja Kotora na Listu sv-jetske kulturne baštine. Heterogenost funkcija, neusklađenost savremene st-ambene arhitekture sa uslovima zaštite, nedefinisanost budućih namjena ter-ena napuštenih fabrika, problem perma-nentnih promjena u izgradnji na obali, zapuštenost arheološkog lokaliteta u neposrednoj blizini Starog grada, kao i nepoštovanje prirodnih odlika naselja, čine konzervatorske i urbanističke prob-leme ovog prostora najkompleksnijim u okviru cijelog područja.

MuoSavremeno doba se u razvoju ovog nasel-ja, odražava kroz popunjavanje slobodnih prostora gradnjom savremenih kuća za stanovanje, kao i kroz dograđivanje bro-jnih aneksa na zadnjoj strani postojećih zgrada, čime se narušavaju vrijednosti grupacija i nizova tradicionalne arhitek-ture, karakterističnih za priobalni prostor naselja. Među savremenim kućama nameću se vo-luminozne i brojnim otvorima rastvorene zgrade, koje gutaju prostor neophodan za dvorišta, bašte i zelenilo. U najnovije vrijeme, izgrađena je i grupacija zgrada sa stanovima za prodaju, smještena u južnom dijelu naselja. Njihovom izgrad-njom narušena je postojeća struktura naselja i urbanistički koncept, predviđen važećim urbanističkim planom.

Prčanj Uporedo sa saniranjem starih zgrada i ob-novom života poslije zemljotresa, podi-zane su u sve većem broju novogradnje za stalno i povremeno stanovanje, odmor i turizam, društveni standard i zdravstvo. Porodične zgrade su locirane u obalnom pojasu između starih kamenih kuća, kao i u zaleđu na terasastim nizovima parcela, koje su u prošlosti formirane za gajenje mediteranskih kultura. Na višim kotama i

KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE 10

Naselje Sveta VračaNovo naselje je smješteno na jednoj od najvrijednijih lokacija Dobrote. Ono pres-jeca zamišljenu osu između crkvenog kompleksa Sv. Matije, na obali mora, i crkve Sv. Vrače, sagrađene na višim kota-ma zelenog pojasa. Ovo naselje po svojim kapacitetima spa-da u najveća savremena naselja na ovom području. U odluci da se izgradi savreme-no naselje na ovom mjestu sadržana je i namjera da se ono «sakrije» u prostoru is-pod samog brda, odnosno, što više udalji od priobalne zone u kojoj se odvija život i gdje bi se nametalo svojom arhitek-turom, za koju se unaprijed pretpostav-ljalo da će predstavljati atak na ambi-jent. Pri tome, previdjela se veoma važna činjenica da se u naseljima duž obala Bo-kokotorskog zaliva, zahvaljujući prirod-nim uslovima terena, vizure pružaju počev od površine mora do vrha brda. Sagledlji-vost velikog dijela zaštićenog područja sa mora i sa gotovo svih tačaka priobalnog puta spada u najvažnije vrijednosti ovog prostora. U tom smislu analizi lokacije za gradnju novog naselja u blizini crkve Sv. Vrače, nije bila posvećena odgovarajuća pažnja niti su sagledani uticaji koje će novoizgrađeno naselje imati na širi pros-tor.Prateći sadržaji izgrađeni u okviru nas-elja obezbjeđuju, da ono funkcioniše relativno zasebno, čime se još više naglašava njegova izolovanost prouzro-kovana nepodudarnošću njegovih robust-nih fizičkih struktura sa karakteristikama istorijskog ambijenta (saobraćajnice, arhitektura, instalacije).Izgradnjom naselja na području Sv. Vrače

10.2.3.2. Prekomjerna i nekontrolisana urbanizacija sa najtipičnijim primjerimadevastacije prostora

Urbanizacija zaštićenog područja započeta sredinom prošlog vijeka, naročito je in-tenzivirana izgradnjom novih savremenih naselja, za smještaj stanovništva poslije razornog zemljotresa iz 1979. godine, novogradnjama porodičnih zgrada, kao i gradnjom novih turističkih, zdravstvenih i drugih objekata. Najkrupnije promjene u prostoru, izaz-vane savremenom urbanizacijom, prouz-rokovala je gradnja savremenih stam-benih naselja Škaljari, Sveta Vrača i Sveti Stasije, kao i gradnja apartmanskog nas-elja „Pobeda“u Stolivu. Stepen promjena u prostoru zaštićenog područja, izazvan navedenim savremen-im gradnjama može se okarakterisati kao prekomjerna i nekontrolisana urbanizaci-ja. Novo naselje Škaljari Naselje zahvata širok prostor naspram grada Kotora i neizbježan je u vizurama sa gradskih vrata, gradske rive, pijace uz gradske bedeme. Njegovom gradnjom trajno je izmijenjen pejzaž, naspram grada Kotora, svojstven ovom podneblju u kome je obrada zemlje na terasastim parcelama tokom prošlosti predstavljala značajan oblik privređivanja. Terasaste parcele pripadaju istorijskom nasljeđu u istoj mjeri kao i ostale vrste graditeljske baštine.Gradnjom savremenog naselja izgubljene su granice između starog naselja Škaljari i susjednog naselja Muo, koje su do tada označavale njihov opseg. Novoizgrađena struktura u vizuelnom smislu stapa u cjelinu ove dvije međusobno različite aglomeracije.Sa druge strane, ovo naselje je uspjelo za relativno kratko vrijeme od četvrt vijeka da oformi svoj identitet, čiji je najznačajniji pokazatelj činjenica da su njegovi stanovnici izabrali da ostanu u njemu u vrijeme kada su po završenoj sanaciji Starog urbanog jezgra Kotora, bili u prilici da se vrate u svoje stare stanove.

10KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE


Pejzaž sa nizovima obradivih parcela, postepeno se urbanizovao i pokrivao gradnjama. Čestice agrara, postajale su dvorišta, a prilazni putevi pretvarani u stambene ulice. Na pojedinim mjestima formirani su parkinzi, podizane garaže i druge prateće zgrade. Arhitektonsko ob-likovanje i uklapanje u pejzaž ostvareno je u širokoj skali kvaliteta.Najprihvatljivije djeluju one kuće koje su bliske u rasporedu i formatu starim gradn-jama. Imaju pravilan gabarit pravougaone osnove, dvoslivan krov pokriven kanali-cama, svijetlo obojene fasade, grilje na prozorima, korišćenje okolnog terena za formiranje platoa, terasa, vidikovaca, obzirno postupanje sa zatečenim razvi-jenim stablima. U slijedeću grupaciju mogu se staviti kuće sa više stambenih jedinica pod istim krovom sa razuđenim traktovima, velikim lođama-balkoni-ma, na sve strane i po svaku cijenu, sa traženim efektima i raznovrsnim materi-jalima. Na dnu skale su kreacije samoukih vlasnika-graditelja, koji uprkos uslovi-ma, savjetima ili zabranama, presađuju svoj privatni ukus u ambijente gde je stoljećima vladala kultura sinteze prirode i građenja.

Konzervatorski uslovi za gradnju navede-nog kompleksa, izdati od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor, na-lagali su očuvanje i prezentaciju arhi-tektonskih i ambijentalnih vrijednosti postojeće stambene cjeline, uz poseban naglasak na očuvanju vrtnog rješenja. Za gradnju novih zgrada u gornjem dijelu imanja, uslovi su nalagali poštovanje us-lova terena, postojeće parcelizacije, kao i projektovanje novih kapaciteta u skladu sa prostornim mogućnostima lokacije. U pogledu oblikovanja date su smjernice za primjenu koncepta tradicionalne st-ambene arhitekture, koji podrazumijeva niz varijanti prožimanja i jedinstva slo-bodnog i izgrađenih prostora.Odnos prema naslijeđenoj arhitekturi u gradnji ovog naselja, pokazuje činjenica, da se od izdatih konzervatorskih uslova odstupilo u najvećoj mjeri. Umjesto kraćih nizova niže spratnosti postavljenih paralelno sa izohipsama, nastali su dugački nizovi postavljeni up-ravno na izohipse. Predviđeni kapaciteti znatno nadmašuju prostorne mogućnosti lokacije. Bez obzira što su zgrade oblikovane uz korišćenje pojedinih elemenata tradicio-nalne arhitekture, kao što su dvovodni i četvorovodni krovovi, viđenice, otvorene lođe na vrhu kula, oblici otvora, ograde stepeništa i izgled balkona, ukupan pris-tup dao je rezultat u vidu heterogenih rješenja i haotičnog izgleda cjeline. Novogradnje porodičnih zgradaU zaštićenom području Kotora, savre-mena urbanizacija zahvata slobodne pro-store svih priobalnih naselja gradnjama u okviru starijih parcela na obali, kao i pokrivajući neizgrađene parcele u višim zonama. Najizraženija je savremena gradnja porodičnih stambenih zgrada. U obalnom pojasu, porodične zgrade su locirane između starih kamenih kuća, kao i u zaleđu na terasastim nizovima parce-la, koje su u prošlosti formirane za gajen-je mediteranskih kultura. Na višim kota-ma, i u izdvojenim zonama građene su vikendice. Nerijetko, radovi su izvođeni godinama, sa postepenim useljavanjem.

Međutim, elementi kao što su dvovodni krovovi, tip manjih balkona, propor-cije otvora, odnos «punog i praznog» u rješenju fasada, javljaju se istovremeno sa elementima karakterističnim sa savre-menu stambenu arhtekturu. Karakteristike terena grubo su narušene usjecanjem saobraćajnice u tkivo ter-ena, mijenjajući njegove topografske karakteristike, reljef i vegetaciju. Umjerenije dejstvo ovog naselja na pano-ramu Dobrote i ukupan pejzaž, u odnosu na naselje Sveta Vrača, postignuto je manjim kapacitetima naselja kao i man-jom spratnošću. Ozelenjeni slobodni pro-stori između zgrada, iako nedovoljno ar-tikulisani za sadržaje, koji bi obogaćivali stanovanje, donekle ublažavaju utisak većih betoniranih površina, kao što su pot-porni zidovi, staze i prilazna stepeništa.

Naselje «Pobeda» u StolivuNa prostoru današnjeg apartmanskog nas-elja «Pobeda» u Donjem Stolivu, nalazio se rijetko sačuvani primjer ograđenog posjeda, imućne pomorsko-trgovačke porodice, sa svim elementima orga-nizacije života i kulture stanovanja, karakterističnim za razdoblje od 17 - 19. vijeka, kada su takva imanja formirana na padinama Vrmca.Uslovi za nastanak apartmanskog naselja stambene zadruge «Pobeda», korespondi-raju sa pojavom ideje o planiranju i grad-nji stambenih kompleksa sa stanovima za prodaju namijenjenim za sekundarno stanovanje, sezonski boravak, odmor i turizam.

narušen je istorijski kontekst prostora, u kome crkva Sv. Mateja sa svojom okoli-nom, zauzima izuzetno značajno mjesto.

Naselje Sveti Stasije Za lokaciju novog naselja, građenog za stanovnike starog urbanog jezgra Kotora, koji su iseljeni zbog potrebe temeljne rekonstrukcije i seizmičke sanacije grada poslije zemljotresa iz 1979. godine, iz-abran je zeleni pojas u zaleđu crkve Sv. Eustahija (Sv. Stasije), u Dobroti. Kao i u slučaju naselja Sv. Vrača, i ovo savremeno naselje u Dobroti nazvano je imenom najistaknutije istorijske građevine koja tu postoji.Zona zahvaćena gradnjom obuhvatila je terene na višim kotama iznad crkve Sv. Stasije, čija silueta sa zvonikom, kao prostornom dominantom, se do izgradnje savremenog naselja u panorami Dobrote, isticala kao jedan od najvrijednijih ele-menata njene kompozicije. Zelena pozadina crkve Sv. Stasija, dio je njenog istorijskog značenja, jer su u njoj sadržani elementi karakteristični za orga-nizaciju naselja i njegov razvoj. U ovom slučaju zeleni pojas predstavljao je gornje dijelove niza imanja. Izduženi, približno pravougaoni oblik prvobitnih parcela, up-ravnih na nizove kuća, zahvatao je pros-tor između obale mora i podnožja brda.Naselje Sveti Stasije je urađeno u skladu sa savremenim principima organizacije stanovanja, što se ogleda kako u strukturi naselja, tako i u rješenju saobraćaja, koncipiranog prema savremenom urbanističkom modelu.U oblikovanju zgrada može se uočiti približavanje tradicionalnoj arhitekturi u primjeni elemenata iz njenog repertoara.



10.2.4.3. Kvalitet vode

Izvori vode su dovoljno jaki za kvalitet-no vodosnabdijevanje korisnika na području opštine. Kvalitet vode za piće je, u najvećem dijelu područja, zadovoljavajući, ali je stanje infrastruk-turnih objekata i uređaja za vodosnab-dijevanje, mahom loše, pa se velike količine vode gube u sistemima. Osim toga, karakterističan za područje Kotora je prirodni fenomen, povlačenja izvorišta Škurda, što prouzrokuje ulivanje morske vode u sistem za vodosnabdijevanje. Ova pojava je u zimskom periodu kratkotra-jna, ali je posebno izražena u ljetnjem periodu, naročito kod dužih sušnih peri-oda, kada prouzrokuje velike probleme stanovništvu i ukupnoj komunalnoj infra-strukturi. Detaljnom analizom problema vodosnab-dijevanja, sa ciljem unapredjenja vo-dosnabdijevanja, definisala se potreba za realizacijom sljedećih proojekata. - Formiranje sanitarnih zona - Obnova i sanacija sistema vodosnabdi-jevanja

Realizacijom navedenih aktivnosti obezbijediće se formiranje sanitarnih zona, koje će smanjiti upotrebu hlora i tako uticati na kvalitet vode i zdravlje građana, kao i spriječavanje gubitaka vode u vodovodnom sistemu.Formiranje sanitarnih zona je projekat čija realizacija će biti dugoročna, jer su većinom na krševitom području, a podzemni sistemi vode su kompleksni i traže dugotrajnije istraživanje i provjer-avanje.Za obnovu sistema vodosnabdijevanja preporučuje se upotreba jednostavne i efikasne tehnologije. Planove za rekonstrukciju i proširenje sistema neophodno je pripremiti fazno,kako bi se omogućila postupna izgradnja.

toru. Različite vrste ljudskih djelatnosti, koje predstavljaju život u zaštićenom području, nose sa sobom opasnosti po ekosistem mora i kopna.

10.2.4.1. Kvalitet vazduha

Na području Crnogorskog primorja, a samim tim i na zaštićenom području, nema većih zagađivača vazduha. Lokalno zagađenje, u najvećoj mjeri, potiče od saobraćaja. On je najdinamičniji u ljetn-joj sezoni i nepovoljni efekti se mogu os-jetiti na malom prostoru, uz frekventne saobraćajnice i u gradskim jezgrima. Na osnovu zvaničnih Informacija o stanju životne sredine u Republici Crnoj Gori, iz 2002. 2003. 2004. i 2005. godine, može se zaključiti, da je kvalitet vazduha mjeren na stanici u Kotoru, a sa aspekta sadržaja osnovnih pokazatelja zagađenosti vazduha, uglavnom zadovoljvajućeg, čak izuzetno dobrog kvaliteta.

10.2.4.2. Kvalitet zemljišta

Ministarstvo zaštite životne sredine je tokom 2003. 2004. i 2005. godine, sprov-elo Program ispitivanja štetnih materija na lokacijama koje su najviše izložene zagađivanju. Na osnovu rezultata dobi-jenih analizom 40 parametara, konsta-tovano je stanje zemljišta, sa aspekta prisustva opasnih i štetnih materija. Na području opštine Kotor, tokom 2003. go-dine, analizirano je zemljište na 6, a to-kom 2004. i 2005. godine na 4 lokacije. Zagađenost zemljišta pored manjih ko-munalnih deponija je evidentna, ali je u granicama dozvoljenog.U 2003. godini, evidentirano je povećano zagađivanje zemljišta u blizini najpromet-nijih saobraćajnica, što je posljedica povećanog broja vozila, izražene din-amike saobraćaja, starosti vozila i ne davanja benificija za korištenje goriva (bezolovni i eko-dizel), čiji bi negativ-ni efekat na životnu sredinu, bio znatno manji, od uobičajeno korišćenih.

prostoru sagradi novi hotel. U sjevernom dijelu Risna, na obalnom dijelu arheološkog lokaliteta Carine početkom 80-ih godina XX vijeka sagrađen je hotel „Teuta“. Po svom položaju, veličini i arhitektonskim karakteristika-ma, ovaj hotel je potpuno neuklopljen u prostor istorijskog jezgra Risna. Na prostoru Markovog rta na Prčanju, po-dignut je stacionar zdravstvenog turizma sa bungalovima. Stacionar je građen kra-jem 80-ih godina, u maniru tog vremena. Zajedno sa objektima na obali, koji su pripadali starijem zdanju istog komplek-sa i uređenim terenima za odmor i rekre-aciju, objekat zauzima najistaknutiji dio priobalnog prostora na sjevernom dijelu Prčanja. Ovaj objekat predstavlja prim-jer narušavanja karaktera i autentičnosti kulturnog nasljeđa. U neposrednoj blizini grada, u drugoj po-lovini prošlog vijeka, podignute su po-slovne zgrade Jugooceanije i Jugopet-rola, zgrada SDK i Osnovnog suda. One su smještene na istaknutim lokacijama u priobalnom prostoru,u neposrednoj blizini Starog grada.

Analizom principa kojima se rukovodilo u urbanističkom planiranju tog vreme-na, zaključuje se, da principi uklapanja savremenih objekata u istorijski kontekst prostora i njegov pejzaž, nijesu postav-ljani kao preduslov uspješnosti arhitek-tonskih ostvarenja. Doktrina očuvanja i zaštite prirodnog i kulturnog nasljeđa današnjeg vremena, nalaže drugačiji pristup, koji podra-zumijeva obziran odnos prema karak-teristikama prostora, te podređivanje pragmatičnih ciljeva uslovima zaštite naslijeđenih vrijednosti.

10.2.4. Stanje prirodne sredine u zaštićenom području

Kako područje Kotorsko-risanskog zaliva predstavlja niz veoma osjetljivih ekosiste-ma, gde je jako izražen antropogeni fak-tor, tako na kvalitet prirodnih vrijednosti utiče gotovo svaka intervencija u pros-

Popunjavanjem prostora novogradnjama u priobalnom dijelu područja, gube se granice između naselja, od kojih svako posjeduje svoju autentičnost. Takođe, gube se odlike urbanističke matrice pojedinačnih naselja, jer se u okviru stare parcelacije javljaju nove gradnje, koje narušavaju izvornu prostornu orga-nizaciju, u okviru tradicionalne cjeline.

Turistički i zdravtsveni objekti, društvene i poslovne zgrade Gradnja turističkih objekata u zaštićenom području izaziva najveće poremećaje u prostoru. Savremeni koncept razvoja turizma,koji podrazumijeva zgrade znat-nih kapaciteta i odgovarajuća tehnološka rješenja, predstavlja opasnost za očuvanje tradicionalne arhitekture i vri-jednosti pejzaža. Turizam zahtijeva gradnju na naja-traktivnijim lokacijama pored obale, čije prirodne karakteristike i zatečene izgrađene formacije, podređuje komerci-jalnim potrebama. Prvi hotel u zaštićenom području, „Slavi-ja“, izgrađen je krajem XIX vijeka, u ok-viru prostranog uređenog parka, u blizini Starog grada. Ovaj hotel srušen je nakon zemljotresa, da bi na njegovom mjestu bio podignut današnji hotel „Fjord“ sa pratećim sadržajima. Svojim volumeni-ma, oblicima i spratnošću, hotel „Fjord“ predstavlja barijeru u vizurama, kako sa mora prema brdima na južnoj strani, tako i prema zalivu sa prilaza Kotoru. U slučaju realizacije, već prisutne ideje o rušenju ovog hotela i izgradnji novog na njegovom mjestu, ne bi se smjele pono-viti iste greške.Sedamdesetih godina prošlog vijeka raz-voj turizma u Kotoru obilježio je hotel, koji se takođe zvao „Fjord“, smješten na obali mora na samom početku Dobrote. Svojom arhitekturom sa odlikama vre-mena u kojem je egzistirao, ličio je na obližnje zgrade, koje su dale pečat tom vremenu. Zbog oštećenja u zemljotresu hotel je srušen, a na njegovom mjestu sagrađen je Ugostiteljsko-rekreacioni centar. Nakon dvije decenije ovo zdanje je srušeno. Postoje ideje da se i na ovom



Bokokotorski zaliv je veoma osjetljivo područje sa aspekta antropogene eutro-fikacije, a naročito je ugrožen njegov najplići dio - Kotorski zaliv. To je posebno vidljivo u ljetnjim mjesecima, kada je izmjena vodenih masa slabo izražena, između unutrašnjeg,Kotorsko-risanskog zaliva i spoljašnjeg Tivatsko-herceg-novskog. Kako bi se odredio stepen eutrofikaci-je Bokokotorskog zaliva, na osnovu međunarodne klasifikacije stepena eutro-fikacije, vršena su mjerenja koja su poka-zala sljedeće rezultate:- niska providnost mora (3-6m)- promjena uobičajene boje mora do ze-lene, žute i žuto-smeđe- visoka zasićenost kiseonikom na površini (preko 160%) - visoka koncentracija mikrofitoplank-tona ( 103 – 106 dm-3)- porast ukupne biomase zooplanktona, a i uobičajenog ritma sezonskih oscilacija sa maksimumom kroz ljeto umjesto u proljeće i jesen- visoke koncentracija bakterija (> 10000 dm-3).Uslijed ovih problema, upotrebna vrijed-nost korišćenja mora za kupanje i rekre-aciju, ali i za uzgoj i ulov ribe i školjki, se smanjuje iz godine u godinu. Na području Kotorsko-risanskog zaliva postoje određene lokacije, sa dobrim i izuzetnim kvalitetom morske vode, posebno na nenaseljenim dijelovima, na potezu od Orahovca do Perasta. Međutim, u svim urbanizovanim mjestima prim-jetan je opadajući trend kvaliteta morske vode, što govori o konstatnom uvećanom prilivu otpadnih voda. Unapređenje kvaliteta morske vode za kupanje i razvoj marikulture i ribarstva je moguće sakupljanjem i odvođenjem otpadnih voda u kanalizacioni sistem Ko-tor-Trašte. Rješavanju ovog problema se mora što hitnije pristupiti, jer je za poboljšanje kvaliteta mora, neophodan izvjestan vremenski period.

padnih voda, koje se ispuštaju direktno u Zaliv, bez ikakvih tretmana prečišćavanja. Kanalizacioni ispusti su veoma brojni, što gradski, što pojedinačni, a ni jedan od kanalizacionih ispusta nije postavljen na adekvatnoj dubini, ili ako jeste, da-nas je u oštećenom stanju, te se otpadne vode izlivaju u plitkom, priobalnom dije-lu. U nepovoljnim hidrometeorološkim uslovima, ovo zagađenje dostiže takvu mjeru, da voda mijenja izgled i boju, javlja se pjena po površini vode i osjeća se karakterističan jaki i neprijatan miris. Funkcionalnost velikog broja kanaliza-cionih ispusta kao i septičkih jama, nije poznata, jer ne postoji stalna kontrola. Kanalizacioni sistem Kotor-Trašte, koji je izgrađen za odvođenje otpadnih voda sa područja Opštine Kotor, u otvoreno more, nije potpuno u funkciji.Industrijsko zagađenje je evidentno u po-jedinim zonama kao što su Luka Kotor i slivovi otpadnih voda »Autoremonta«. U zavisnosti od djelatnosti, sastav otpadnih voda pojedinih zagađivača je različit. Otpadne vode »Autoremonta« ispuštaju se u obližnji potok, koji uz svoj tok služi kao recipijent privatnim i društvenim ob-jektima i uliva se u Kotorski zaliv. Ove vode imaju povećanu elektroprovodlji-vost, veoma mali sadržaj rastvorenog kis-eonika, nešto malo bakra i olova, mineral-nih ulja, a sadržaj fosfata i deterdženata, prelaze granice propisane klase. Voda se bez obrade ispušta u recipijent. Protok vode i njena količina nije stalan, a potok, kao primarni recipijent, aktivan je samo u periodu kiša.

Proces antropogene eutrofikacije (obogaćivanja mora hranljivim solima djelovanjem čovjekovih aktivnosti sa kop-na), je danas jedan od najčešćih faktora zagađivanja priobalnog mora. Posljedice antropogene eutrofikacije su: povećanje organske produkcije, promjene u sastavu i odnosima među vrstama u planktonu i bentosu, smanjenje providnosti, prom-jena boje mora, trend opadanja kiseon-ika u slojevima pri dnu, uz istovremeno povećanje kiseonika na dubinama, kao i pojava učestalih cvjetanja fitoplanktona.

koje se mogu koristiti za ribarstvo i uzgoj i vode koje se mogu koristiti za kupanje. Vode koje se mogu koristiti za kupanje, podjeljene su na klase i to: Klasa I – vode otvorenog mora i Klasa II – vode u zalivi-ma.Javno preduzeće za upravljanje morskim dobrom od 1996.godine prati kvalitet morske vode za kupanje i rekreaciju na javnim kupalištima. Na području opštine Kotor, program se svake godine realizuje na 10 do 17 lokacija. Na svim lokalitetima, shodno Uredbi o klasifikaciji voda, analizirani su sljedeći parametri morske vode i to mikrobiološki parametri: ukupne koliformne bakterije (TC/100ml) i fekalne koliformne bakterije (FC/100ml); i fizičko-hemijski parametri: temperatura, salinitet, gustina, koncen-tracija kiseonika, zasićenje kiseonikom, koncentracija vodonikovih jona (pH), providnost mora, boja mora, mineralna ulja i tragovi masnoće i plivajući čvrsti otpad.Prema analizama u proteklom periodu, morska voda, na mjernim mjestima na području Opštine Kotor, je uglavnom zadovoljavajućeg kvaliteta za kupanje i rekreaciju (II klasa), osim na lokacijama: ispred hotela “Fjord”, Dobrota, i povre-meno Prčanj i Sv. Stasija gdje kvalitet u pojedinim godinama prelazi granice doz-voljene za kupanje i rekraciju. Takođe, treba navesti i lokalitete: Perast, i Oraho-vac gdje je kvalitet morske vode, povre-meno čak izuzetnog kvaliteta - I klase. Iako je, po svojoj ljepoti, posebno istak-nut Kotorsko-risanski zaliv nije najatrak-tivnije područje za kupanje na Crnogor-skom primorju. U prvom redu, na ovom području nema velikih pješčanih plaža, ali bi se taj nedostatak mogao nadomjestiti autentičnim oblicima obalne infrastruk-ture. Međutim, u ovom Zalivu je kvalitet morske vode, generalno uzevši, lošijeg kvaliteta. Glavni uzrok ovako lošeg stanja je neriješen problem ispuštanja kanali-zacije u more, gdje usljed spore cirku-lacije vode, dolazi do razvoja bakterija i pojave eutrofikacije. Dominantni oblik zagađenja potiče od komunalnih (fekalnih i atmosferskih), ot-

10.2.4.4. Kvalitet kupališta

Kako su pješčane plaže rijetke na području Opštine Kotor, kupališni pros-tor se nadomješćuje korišćenjem ponti i mandraća, koji su izvorno imali funkciju veza i zaklona, za barke i brodice. Jedna od djelatnosti Javnog preduzeća „Morsko dobro“, je unaprijeđenje kvalite-ta organizacije i usluga na uređenim kupalištima i za dio djelimično uređenih kupališta obezbijedi svu neophodnu in-frastrukturu , koja zadovoljava potrebe turista. Međutim, imajući u vidu specifičnost izgrađene obale u Kotorsko-risanskom zalivu (ponte i mandraći), od kojih ve-liki broj ima i svoju kulturno istorijsku vrijednost, to se ova infrastruktura mora zadržati u svom autentičnom i original-nom obliku. Neizgrađeni dijelovi obale (Kostanjica, dio između Perasta i Risna i dio Risna i Perasta) predstavljaju stjenovito - kame-nitu obalu, sa velikim brojem podvodnih izvora, i kao takvi su vrijednost biodiverz-iteta akvatorija, pa zbog toga na ovim po-tezima ne bi trebalo uređivati kupališta, već zadržati njihovo korišćenje u izvor-nom “divljem” obliku.

10.2.4.5. Zagađenja prirodne sredine

a) Zagađenje bukomIspitivanja zagađenja bukom u Crnoj Gori vrše se od 2004. godine, ali u Informaciji o stanju životne sredine nema podataka o zagađenju bukom na konkretnim lokaci-jama u opštini Kotor. Međutim, evident-no je, tokom ljetnje sezone u posljednjih nekoliko godina, da je nivo buke ispred ugostiteljskih objekata i na plažama, u skoro svim primorskim opštinama, prelazio maksimalno dozvoljene granice.

b) Zagađenje moraZa ocjenu boniteta voda primjenjuje se Uredba o klasifikaciji i kategorizaciji voda, kojom su određeni parametri na osnovu kojih se vrši klasifikacija i kate-gorizacija vode, prema namjeni i to: na vode koje se mogu koristiti za piće, vode



- Završetak kanalizacijskog sistema Kotor – Industrijska zona – Trašte

Realizacija navedenih projekata po-drazumijeva saradnju lokalne uprave sa opštinama u regionu jer Opština Ko-tor ne obuhvata čitavu Boku Kotorsku.Na taj naćin obezbijediće se smanjenje zagađenja otpadnih voda, a samim tim i poboljšanje kvaliteta mora.

Kanalizacionim sistemom, na području Opštine Kotor, upravlja lokalno Javno preduzeće „Vodovod i kanalizacija“.

10.3.2. Elektroenergetska infrastruktura

Problem energetike više nije samo prob-lem energetskih potencijala, njihove eksp-loatacije, transformacije i korišćenja, već i međusobne zavisnosti između tri „E”: (Energetike, Ekologije i Ekonomije). Zato su danas EEE u Crnoj Gori, kao u osta-lom i na najširem međunarodnom planu, postali jedan od najbitnijih, jedinstvenih i višedimenzionalnih problema razvoja.Tome treba dodati i probleme sa preno-snom mrežom (konfiguracija terena, česte vremenske nepogode, dotrajalost i slaba propusna moć vodova na nekim područjima koji uzrokuju česte kvarove i ispade iz sistema).Elektronergetsku infrastrukturu je potrebno razvijati kroz funkcionalno i prostorno objedinjene sisteme: proizvod-nja električne energije, prenos, transfor-macija i distribucija, i dr. Sve planove i druge razvojne dokumente u ovoj oblasti treba praviti polazeći od saznanja o tome da Crna Gora raspolaže ograničenim en-ergetskim resursima, te da korišćenje treba da bude racionalno i efikasno. Prioritet ima obnavljanje, rehabilitacija i osavremenjavanje i ekološka sanaci-ja postojećih postrojenja, uvođenjem savremenih tehnoloških, proizvodnih, prenosnih i distributivnih sistema u ovoj oblasti, sa ciljem da se sistem prilagodi potrebama privrede i domaćinstava.Zaštićeno područje Kotora je pokriveno elektroenergetskom mrežom. Međutim razne neracionalnosti u korišćenju

dosnabdjevanje, mahom loše, pa se ve-like količine vode gube u sistemima. Osim toga, karakterističan za područje Kotora je prirodni fenomen, povlačenja izvorišta Škurda, što prouzrokuje ulivanje morske vode u sistem za vodosnabdijevanje. Ova pojava je u zimskom periodu kratkotra-jna, ali je posebno izražena u ljetnjem periodu, naročito kod dužih sušnih peri-oda, kada prouzrokuje velike probleme stanovništvu i ukupnoj komunalnoj infra-strukturi.Detaljnom analizom problema vodosnab-dijevanja, sa ciljem unapređenja vo-dosnabdijevanja, definisala se potreba za realizacijom sljedećih projekata. - Formiranje sanitarnih zona - Obnova i sanacija sistema vodosnab-dijevanja

Realizacijom navedenih aktivnosti obezbijediće se formiranje sanitarnih zona, koje će smanjiti upotrebu hlora i tako uticati na kvalitet vode i zdravlje građana, kao i spriječavanje gubitaka vode u vodovodnom sistemu.

Otpadne vodePrema usvojenom konceptu prije 20-tak godina planirano je da se sve otpadne vode, sa obje strane Kotorsko- risanskog zaliva, sakupe u crpnu stanicu Kotor, koja je locirana u Škaljarima, a preko nje u sistem za odvođenje otpadnih voda Ko-tor – Trašte. Ovaj sistem omogućava odvođenje otpadnih mora daleko od nas-elja zaštićenog područja. Međutim, iako je izgrađen krajem 90-ih godina XX vije-ka, sistem funkcioniše samo u pojedinim dijelovima područja.Kako se gotovo sva industrija, koja je godinama bila skoncentrisana u najužem dijelu Zaliva, premjestila van zaštićenog područja, to je i problem ispuštanja in-dustrijskih otpadnih voda uklonjen. Smanjenje zagađenja mora i podzemnih izvorišta vode u Kotorsko-risanskom za-livu, moguće je kroz realizaciju projeka-ta:- Izgradnja uređaja za pročišćavanje ot-padnih voda – kako velikih tako i manjih sistema

zbog prevelike količine vode (nakon pa-davina) ili se nivo vode spusti ispod za-hvata pumpe. Voda je dobrog kvaliteta, osim u ljetnjem periodu kada zaslani

- Gornjegrbaljski izvori se nalaze na relativno velikim visinama i voda se do potrošača transportuje gravitaciono. Ovim izvorima gravitira ruralno područje, tako da se voda uglavnom koristi za snab-dijevanje ovih naselja, osim zimi, kada se dio vode gravitaciono dovodi do nas-elja Škaljari kod Kotora.Voda je dobrog kvaliteta.

- Izvorišta u Orahovcu početkom ljeta obično presuše ili se nalazi neznatna količina slane vode, a tek nakon zaslan-jenja izvorišta u Tabačini ovdje se javlja znatna količina pitke vode.

U sistemu vodosnabdijevanja se upotre-bljavalju sljedeće pumpne stanice:PS Tabačina Pumpe i oprema su stari preko 15 godina i česti su prekidi u radu pumpne stanice. PS Orahovac će biti uskoro rekonstui-sanaPS Tunel je izgrađena kao privremeno rješenje, a biće u upoterbi do završetka radova u tunelu. PS Spila u Risnu je opremljena sa dvije jednostepene pumpe i jednom potopnom. Oprema nije u zadovoljavajućem stanju. Pored toga u vodovodnom sistemu se na-lazi i nekoliko pumpnih stanica za pre-pumpavanje u više zone:PS Škaljari je opremljena sa tri pumpe. Pumpe i oprema su ugrađene 2002. go-dine, i nalaze se u dosta dobrom stanju. PS Sveta Vrača je opremljena sa dvije pumpe. Upravljanje pumpnom stani-com je automatizovano, a 2004. godine, ugrađeni su novi pumpni agregati.PS rezervoar Risan je opremljena sa dvi-je pumpe. Pumpe i oprema su ugrađeni 2002. godine, i u dobrom su stanju. Izvori vode su dovoljno jaki za kvalitetno vodosnabjevanje svih građana opštine Kotor. U većini područja kvalitet vode za piće je zadovoljavajući, ali je stanje in-frastrukturnih objekata i uređaja za vo-

10.3. INFRASTRUKTURA ZAŠTIĆENOG PODRUČJA

Zaštita kulturnog i prirodnog nasljeđa suštinski je dio socio-ekonomskog plani-ranja razvoja. Zato je osnovno da se uspostavi lista priroritetnih interesa svakog kulturnog dobra. Infrastruktura je značajna karakteristika svakog područja, sa aspekta kvaliteta života i očuvanja prirodnih i kulturnih vrijednosti.

10.3.1. Komunalna infrastruktura zaštićenog područja

VodosnabdijevanjeVodosnabdijevanjem u Opštini Kotor, up-ravlja lokalno Javno preduzeće „Vodovod i kanalizacija“. Vodosnabdijevanje se od-vija u dva režima: zimski i ljetnji.Zimski režim vodosnabdijevanja traje od prvih jesenjih pljuskova, pa obično do sredine jula, kada glavno izvorište Škurda u Tabačini zaslani. Ljetnji režim vodosnabdijevanja počinje zaslanjenjem glavnog izvorišta u Tabačini, a završava se prvim jesenjim pljuskovi-ma. Ovaj period se odlikuje nedovoljnim količinama pitke vode i izuzetno velikom potrošnjom vode (turistička sezona). Vo-dosnabdijevanje se vrši iz izvorišta u Ora-hovcu, tunelu Vrmac i gornjegrbaljskih izvorišta.

Glavni izvori su:- Izvorište Škurda predstavlja najvažnije izvorište, zato što u najvećem dijelu godine ima dovoljne količine vode, a izvorište se nalazi u neposrednoj blizini Starog grada. Kvalitet vode je dobar osim u ljetnjem periodu, kada voda zaslani. - Izvorište u tunelu Vrmac se takođe na-lazi u neposrednoj blizini naselja. Očekuje se povećanje izdašnosti, jer se u okviru radova na završetku tunela izvode i ra-dovi na proširenju vodozahvata. Kvalitet vode je dobar tokom cijele godine.

- Izvorište Spila ima promjenljivu izdašnost. Postoje periodi od po nekoliko dana kada se izvorište ne može koristiti



darda. Sprovedena aseizmička sanacija predstavljala je prvi korak i preduslov trajnijeg ozdravljenja. Slijedeći poduhvat bilo je uvođenje savremenih kućnih insta-lacija, a posebno komunalne infrastruk-ture. Zbog toga su izvedeni obimni i teški radovi. U podzemne armirano-betonske galerije, postavljeni su glavni ogranci vodovoda, kanalizacije, struje, telefona i dr. To je, ulični prostor i pročelja, ras-teretilo kablova i olakšalo popravke bez raskopavanja trgova i ulica. Na mjesto izlivanja otpadnih voda, preko lokalnih kanala u zaliv, ostvarena je izrada kolek-tora sa crpnim stanicama do otvorenog mora.Time je bitno unaprijeđena ekološka situacija. Omogućeno je stvaranje zdrave životne sredine, pogodne za stanovanje i razvoj turizma.Najstariji urbani horizonti Kotora, nala-ze se ispod nivoa mora i pod temeljima zgrada. Njihovo otkrivanje i proučavanje, suočeno je sa velikim ograničenjima i teškoćama. Arheološke sonde doprle su do neporemećenih slojeva i ostataka sakralnih građevina in situ, iz ranovizan-tijske epohe. Iz dubljih naslaga urbane

očuvanja zaštićenog područja. Glavni saobraćajni tok u zaštićenom području odvija se kopnenim putem, Jadranskom magistralom koja prati liniju obale duž cijelog Kotorsko-risanskog za-liva i dalje na jug i sjever.Zbog činjenice, da je postojeća glav-na drumska saobraćajnica zaštićenog područja projektovana i građena na osn-ovu potreba od prije skoro jednog vijeka, jasno je, da je u lošem stanju i da postoji potreba za renoviranjem mreže .Privođenje kraju rekonstrukcije tunela Vrmac, trenutno je najznačajnija infra-strukturna saobraćajna investicija.S obzirom na loše stanje lokalne putne mreže, započete su aktivnosti na njihovoj rekonstrukciji. Održavanje lokalnih pute-va u nadležnosti je opštinske Direkcije za uređenje i obnovu Kotora.Odlaganje izgradnje zaobilaznice, uz-rokuje, da je taj projekat kasnije teže realizovati, jer se naselja šire, čime je, ranije planirana lokacija za obilaznicu, sve više ugrožena i dovedena u pitanje.Unapređenju postojećih i izgradnji novih drumskih saobraćajnica mora se pristupi-ti uz očuvanje biodiverziteta, a naročito prirodnih, pejzažnih i kuturnih vrijednosti zaštićenog područja, uz primjenu najviših standarda u planiranju i projektovanju saobraćajne infrastrukture.

10.4.KONZERVACIJA, RESTAURACIJA I ODRŽAVANJE

Nakon zemljotresa 1979.godine, zbog stepena oštećenosti i iseljavanja stanovništva iz Starog grada, akcenat je stavljen na obnovu istorijskog jezgra Ko-tora, mada i obnova drugih naselja traje u kontunuitetu do danas.10.4.1. Konzervacija i restauracija ur-banih strukturaZemljotres je zatekao Kotor sa mnogim zapuštenim zgradama, dotrajalim insta-lacijama i poremećenim funkcijama. Kra-jnji cilj kompleksne obnove urbane cjeline bila je obnova kuća, društvenih zdanja, sakralnih građevina i javnih prostora sa podizanjem građevinsko-tehničkog stan-

realizovani na bazi fiber-optičkih kablo-va i potpuno su usaglašeni sa aktuelnim zahtjevima. Većina lokalnih mreža real-izovana je u proteklih desetak godina na bazi savremenih bakarnih kablova.Trenutno postoje dva operatora mobilne telefonije (Promonte i T-COM) koji koriste 2G GSM tehnologiju. Operatori imaju slične karakteristike i to u pogledu: broja korisnika i strukture mobilne telefonije. Dominantni internet provajder je Inter-net CG. Internet CG oslanja se na transmisionu infrastrukturu Telekoma CG. Trenutno je raspoloživ i bežični pristup Internetu. Radio-difuzni centar vrši usluge prenosa i distribucije signala radija i TV za potrebe Javnog servisa RTV CrneGore.

Poštanski i telegrafski saobraćaj Osnovne karakteristike poštansko- tele-grafskog saobraćaja, kojeg vrši Pošta Crne Gore,su slijedeće:− dobro razvijena mreža i veoma dobra informatička podrška;− dominantna uloga i učešće na tržištu poštanskih i srodnih usluga.

10.3.4. Saobraćajna infrastruktura

Jedan od izazova sa kojima se susreće zaštićeno područje i koji zahtijeva dugoročno rješenje predstavlja problem saobraćaja i transporta. Zbog prirode i veličine saobraćajnih infrastrukturnih sistema, ovaj problem se mora posma-trati kao regionalni.U čitavoj zoni zaštićenog područja Koto-ra, postoji opšti konflikt između potreba razvoja, s jedne, i zaštite prirodnog i kul-turnog pejzaža, s druge strane. Pri odabiru pristupa za pronalaženje rješenja, pored brige o zaštiti samog područja, neophodno je uzeti u obzir činjenicu da je riječ o modernom, naseljen-om i ekonomski aktivnom području. Samo zaštićeno područje i okruženje, iziskuju pristup putem različitih saobraćajnih sredstava. Svakako saobraćajna infra-strutura, koja je sastavni dio grada, pred-stavlja ključnu pretspostavku razvoja saobraćaja u regiji, ali često i prijetnju

električne energije i niska energetska efi-kasnost postojećih uređaja, kao i česte vremenske nepogode, otežavaju elek-troenergetsku situaciju. Iz tih razloga, u toku godine vrlo često se dešavaju prekidi u snabdijevanju električnom energijom, čime su najviše pogođena naselja Muo i Prčanj. Pri obnavljanju i unapređenju uvog siste-ma neophodno je elektroenergetsku in-frastrukturu udruživati sa drugim infra-strukturnim koridorima.Na području Svjetskog nasljeđa, prednost treba dati kablovskim vodovima. Sa us-vajanjem novih tehnologija na području prenosa i distribucije električne energije, treba maksimalno iskoristiti postojeće trase i infrastrukturne koridore, a nove planirati tamo gdje nema drugih mogućih rješenja.

10.3.3.Telekomunikaciona infrastruktura

Djelatnost telekomunikacija obavljaju javni telekomunikacioni sistemi, dvije regulatorne agencije (Agencija za teleko-munikacije i Agencija za radio-difuziju) i Pošta crne Gore, u oblasti: − Fiksne telefonije (jedan operator)− Mobilne telefonije ( dva operatora)− Radio-difuzije (javni servis i privatni emiteri);− Internet (postoji dominantni operator,) i funkcionalni telekomunikacioni sistemi.

Povezivanje svih mrežnih grupa oslan-ja se na fiber-optičku infrastrukturu. Očigledno, na ovoj izuzetno kvalitetnoj i pouzdanoj transmisionoj infrastrukturi postoje ogromne rezerve relevantne za dalje proširenje kapaciteta, a što je os-tvarivo intervencijom samo na perifernoj opremi (na bazi optičkog multipleksiran-ja), tj. bez revizije kablovske infrastruk-ture.Takođe, na bazi fiber-optičkih kablova os-tvarene su veze sa zemljama u okruženju, Srbijom, Bosnom i Hercegovinom, Hrvats-kom i Albanijom.Interkonekcioni kapaciteti prema opera-torima mobilne telefonije i prema teleko-munikacionim resursima EPCG takođe su



primjera gdje je značajno graditeljsko ostvarenje zadržalo originalni sklop, mogućnosti promjena su dosljedno redu-kovane. Zahvati su mahom ograničeni na aseizmičko ojačanje konstrukcija i nove instalacije. U rasponu između optimalnog i realnog, nalazi se srednje rješenje, kojim se zadržava postojeći volumen, a starije faze se ističu na pročeljima, oslobođenim malternih obloga. Unutrašnji sklop se prilagođava zahtjevima savremenog života. Ponegdje se pomjeraju pregradni zidovi na trase nekadašnjih, posebno ako se time uspostavlja prostranost glavnih odaja originalnog sklopa. Uspostavljanje pređašnjih oblika, postaje moguće, samo na pojedinim dijelovima zatečene strukture, gdje su izvorni el-ementi sačuvani ispod kasnijih naslaga. Palata Drago, sanirana poslije zeml-jotresa, radi smeštaja Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotora, je upečatljiv primjer takvog pristupa. U njenom stari-jem, gotičkom krilu, raspored radnih je-dinica podešen je prema tradicionalnoj podjeli i položajima originalnih fasad-nih otvora. U poznijem, baroknom krilu, sačuvana je cjelovitost dvorana sa drven-im tavanicama.Barokne palate sadrže mnogo više sačuvanih izvornih elemenata neophod-nih za pouzdanu restauraciju prvobitnih dispozicija. Palata Grgurin, podignuta poslije zemljotresa iz 1667. godine,

sačuvan naos, bio ispregrađen na stam-bene ćelije. Upadljiva degradacija monu-mentalnog prostornog rješenja, izvedena je bez većeg razaranja zasvedenih kame-nih konstrukcija. Za razliku od prethodnih crkava ovdje nema nikakvih dilema oko odnosa prema izvornom i naknadnom, kao što ne postoje veće teškoće da se pouz-dano obnove oštećeni dijelovi sačuvanih sklopova.Najkompleksniji rezultati postignuti su na Katedrali Sv. Tripuna, gdje su otkrivene strukture izvornog rješenja, a da pritom nisu eliminisani vitalni dijelovi posljedn-jih faza gradnje. Uspostavljanje izvornih rješenja struk-tura stambenih zgradaU sklopu obnove naslijeđene arhitekture, jedan od ciljeva je bio uspostavljanje izvornih reprezentatativnih sklopova. Takvom poduhvatu stoje na putu dva ograničenja. Prvo, čini nestanak mnogih elemenata prvobitne arhitektonske ob-rade, osobito na ansamblima najstarijeg porijekla u stilsko - hronološkom rasponu romanika-gotika-renesansa. Drugo, pre-preku postavljaju vlasnici zgrada, koji ne žele da smanje korisni prostor eliminaci-jom naknadnih etaža i aneksa, kojima su poremećena prvobitna rješenja.Opseg i vrste intervencija na srednjo-vekovnim stambenim zgradama, uslov-ljeni su vrijednošću arhitekture i stepe-nom sačuvanosti izvornih rješenja. Kod

Ratna razaranja i kataklizme stvorili su paralelno svojevrsnu hronologiju degra-dacije. Mnoge promjene urbanog tkiva du-guju svoj nastanak, ne toliko spontanom djelovanju života, koliko nenadanim ha-varijama. One su sudbinski određivale genezu grada i ostavljale dubokog traga na njegovim graditeljskim formacijama. Njima se mogu objasniti prostorne praz-nine i vremenske cezure, kakve se ne zapažaju u drugim gradovima uporedive istorije, ali staloženije evolucije.Restauracija sakralnih građevinaSinteza sistematskih istraživanja i ustanovljenih konzervatorskih princi-pa, uspostavili su optimalnu ravnotežu između namjeravanog i mogućeg, na grupi srednjovekovnih crkava koje su ob-novljene poslije zemljotresa (Katedrala sv. Tripuna, Sv. Luka, Sv. Marija, Sv. Ana). Postavljeni cilj, da se izvede restauracija oštećenih ili uništenih elemenata izvorne arhitekture, ostvaren je u znatnom ste-penu. Poduhvat je temeljen na pouz-danim materijalnim ostacima i tragovima originalnih rješenja, preostalim poslije davnih havarija.Komparativna analiza, izvornog i zatečenog, nije stvarala velike dileme. Primat je dobijalo uspostavljanje integ-riteta prvobitnog i unikatnog, pred rela-tivnim vrijednostima poznijeg i standard-nog. Restauracija izvornog, zaustavljala se na granici koja odvaja pouzdano od hipotetičnog. Zbog toga je izostala ob-nova pojedinih vitalnih dijelova prvobi-tne arhitekture. Ovakvim konzervators-kim stavovima i zahvatima dat je i trajan prilog produbljenoj spoznaji originalnih rješenja srednjovekovnih crkava Kotora. Istovremeno, novootkrivenim podacima trajno su otklonjene neke neutemeljene tvrdnje o arhitektonskim rješenjima po-jedinih tipova sakralne arhitekture.Restauracija spomeničkog integriteta u nekim slučajevima se postiže već samom eliminacijom bezvrijednih naslaga i pre-gradnji, ispod kojih je očuvana izvorna arhitektura. Poslije toga gotovo da nema potrebe za fizičkom obnovom elemenata prvobitnog rješenja. Izraziti primjer za to je crkva Sv. Pavla gdje je, cjelovito

stratigrafije, potiču izolovane iskopine koje se eventualno mogu razvrstati pred-metno i hronološki, ali bez saznanja jesu li nađene na izvornim lokacijama, ili kas-nijim slučajnim mjestima. Najraniji gra-diteljski slojevi nad zemljom potiču iz razdoblja srednjovekovne komune.Terenske analize izvršene su po građevinskim blokovima (insulama), kao ćelijama gradskog tkiva, u kojima su pojedinačne zgrade međusobno srasle. To je bilo od posebnog značaja na mjes-tima sakralnih građevina, koje su se suk-cesivno transformisale putem proširenja ili redukcija, kao i kod stambenih ansam-bala, koji su često narastali povezivan-jem susjednih kuća u prostorno-vlasničke cjeline patricija.Obavljena terenska istraživanja i ana-lize gradnji intra muros svih insula i pojedinačnih zgrada, ustanovljeno je, da je najveći broj zgrada nastao kao zbir nekoliko faza sa elementima različite stilsko-hronološke pripadnosti. Jednima je sačuvan primarni sklop, a promijen-jeni fasadni otvori ili obrada pročelja, a drugima je povećan broj etaža ili je poremećen unutrašnji raspored.



razlog njihovog davnog postavljanja. One su činile masku preko starih pročelja, koja su dobila otvore novih oblika i rasporeda, nerijetko na mjestima prethodnih ili iz-vornih. Novootkrivena slika često sadrži aglomerat tehnika, oštećenja, pregradnji i spolija. Izvorno visok kvalitet klesarsko-zidarskih radova, često je bio degradiran prepravkama i širokim namazima preko uskih spojeva klesanih kvadera. Takav manir ponovljen je i prilikom posljednje obnove, posebno na starim kućama gdje su radovi izvođeni u privatnoj režiji sa nestručnim radnicima.Najmanju mjeru potrebnih zahvata na kamenim pročeljima, čini čišćenje osla-bljenih spojnica i fugovanje, na osnovu tragova izvornih tehnika. To je postiza-no na zgradama gdje je obnova fasada izvođena uz precizne uslove i stručni nad-zor službe zaštite. Od posebne važnosti, bilo je određivanje receptura maltera za fugovanje, sa primjenom gašenog kreča i mljevenog kamena uz ograničenje cemen-ta, ili bez njega. Kvalitet i trajnost posti-zani su primjenom tradicionalne tehnike, brižljivim nanošenjem malterne smjese, višednevnim vlaženjem i glačanjem spo-jnica tokom sušenja i početnog vezivan-ja.Veći stepen restauracije, ostvaren je na nekoliko zgrada, gdje su sačuvani frag-menti omogućili pouzdanu obnovu iz-vornih okvira otvora, vjenaca i kamene plastike. Ovakav postupak se pokazao kao efikasan, na građevinama čiji su ot-vori bili izmijenjeni, ali je sačuvano origi-nalno zidanje okolnih dijelova fasada sa fragmentima prvobitnih okvira. Povratak izvornosti cjeline, nije izazivao dileme, jer su raniji otvori činili organski dio stil-ske kompozicije, a kasniji su mahom bili atipični, svedeni na fizičke funkcije osv-jetljavanja i provjetravanja.Na mnogim zgradama, koje su nastajale u XIX vijeku, kao potpune novogradnje, primjenjivan je mješovit materijal u lošijoj tehnici. To je iziskivalo oblaganje ravnih fasadnih polja između otvora, ali takođe i okvira i vijenaca, kada su rađeni od opeka. Razdvajanje ravnih i profilisan-ih elemenata naglašavano je i polihromi-

im konzolama). Može se očekivati, da budućim istraživanjima, budu pronađene zazidane niše, fragmentovana pila i niz različitih spolija u zidovima mlađeg pori-jekla. Mada su često skromni, ovakvi na-lazi su veoma korisni, jer doprinose de-taljnijoj i pouzdanijoj restituciji izvornih oblika mnogih profanih gradnji. Poneki od njih mogu biti restaurirani (niše, kamena pila), ili izvađeni iz zidova i postavljeni u enterijeru (spolije kamene plastike).Restauracija eksterijeraGeneza mnogih istorijskih građevina, a preko njih i urbane cjeline Kotora, iščitava se u velikoj mjeri na fasadama. Rijetke su stilski i hronološki homogene zgrade. Većina je pretrpjela nekoliko pregradnji, koje su se ispoljile na fasa-dama kroz promjene otvora i tehnike zi-danja. Fazna slojevitost često je skrivena malternim oblogama, koje po pravilu pripadaju nekom kasnijem razdoblju. Njihovim djelimičnim skidanjem u toku istraživanja, ili potpunim uklanjanjem tokom sanacije, došlo se do važnih po-dataka. Oni dokumentuju, da je pori-jeklo građevina znatno starije od dosada poznatog i, arhitektonska obrada po pravi-lu bogatija od zatečene i neposredno sa-gledljivija. Stilsko-hronološke atribucije kuća, izvedene su prvenstveno na osnovu terenskih analiza fasada, zbog relativnog obilja i pristupačnosti podataka koje pos-jeduju.Uslovi za obnovu zgrada sadrže u većini slučajeva i trajno oslobađanje kamenih pročelja od naknadnih malternih obloga, kojima su zarobljene preostale vitalne odrednice arhitekture. Nastojanje da se ovaj svojevrsni istorijski arhiv u kamenu, učini sagledljivim, posebno je važno u Kotoru, koji je tokom XIX I XX vijeka, pretrpio oblaganje malterom mnogih starih pročelja. Novi podaci otkriveni na eksterijerima, postaju široko pristupačni opštoj spoznaji i daljim proučavanjima. Takvim brojnim istorijskim i graditeljskim pojedinosti-ma, postupno se formira realnija slika o prošlosti i spomeničkom potencijalu Ko-tora.Skidanjem malternih obloga, otkriva se

sačuvala je originalnu jedinstvenost baroknog rješenja. Poslije neophodne sanacije, u njoj je izložena stalna postav-ka Pomorskog muzeja Crne Gore. Time je omogućeno razgledanje jednog, od neko-liko vrijednih, enterijera, koji su mahom nepristupačni javnosti. U ansamblu Pima, koji je izbjegao degra-daciju poslije propasti Venecije, održala

se izvorna artikulacija prostora. Ona će biti nastavljena činjenicom, da je palata u posjedu jedne porodice, koja je koristi u cjelini. Za obnovu su najpovoljniji unutrašnji sklopovi onih palata, gdje su promjene nastale ubacivanjem novih pregrada ili dogradnjom aneksa, ali bez uništenja starih konstrukcija. Nasuprot ovakvoj po-godnosti, stoji prepreka zatečenih funkci-ja i podjela, kojima su isparcelisane stare arhitektonske cjeline. Na građevinama poput palate Bizanti, gdje je poremećena izvorna struktura unutrašnjim pregrada-ma i parcelacijom dvorana na više soba, arhitektonski je lako ostvariva integraci-ja baroknog sklopa. Kod ovog i sličnih slučajeva, zahtjevi službe zaštite, svojim opsegom, nadmašuju planove korisnika. Restauracija enterijeraGlobalne terenske analize, izvršene 1980. i 1981. godine, bile su dopunjene djelimičnim otkrivanjem enterijera u vrlo ograničenom broju kuća. Skidanje mal-ternih obloga i mjestimična sondiranja, dale su nove podatke, važne za genezu zgrada. U mnogim kućama tek predstoji otkrivanje i očuvanje unutrašnjih oblika zidanih konstrukcija (kameni svodovi nad prizemljem, fragmenti pločnika i elemen-ti uništenih drvenih tavanica sa profilisan-



i kvalitetom kamenih pločnika, čije održavanje je i ovdje kao i u drugim područjima predmet zajedničke brige. Pločnici u Kotoru su izrađivani od ka-mena krečnjačkog sastava, koji se tokom niza vijekova vadio u kamenolomu Đurići iznad Kamenara. Ovaj kamen je vrlo pogo-dan za obradu, a nijansiran je u crvenoj, sivkastoj i oker boji. Dekorativni slogovi pločnika ovog područja se razlikuju među sobom, ali najviše ih ima geometrijskih. Kameni pločnici predstavljaju veoma značajno svojstvo urbane arhitekture i kulture, stoga se njihovoj obnovi pokla-nja posebna pažnja, nastojanjem da se prilikom popravki ili zamjene oštećenih partija sve njihove karakteristike zadrže. O održavanju javnih površina zaštićenog područja stara se Javno komunalno preduzeće Kotor. Sakupljanje otpada vrši se u kontejnerima, raspoređenim na nekoliko punktova u Starom gradu Ko-toru, Perastu i Risnu, kao i na punktovima duž priobalnog puta i na drugim mjestima u ostalim naseljima. Otpad iz kontejnera se odvozi kamionima na privremenu sani-tarnu deponiju “Lovanja” van zaštičenog područja, koja posjeduje savremenu tehnologiju za odlaganje otpada. Ovom deponijom se privremeno, za tri godine, na adekvatan način rješava odlaganje ko-munalnog otpada, za opštine Kotor, Tivat i Budva. Javno komunalno preduzeće posjeduje komunalna vozila – kompaktore za sku-pljanje i transport otpada, kao i vozila za čišćenje ulica sa vakum sistemom. Kontejneri najčešće narušavaju ambi-jentalne i arhitektonske vrijednosti pro-stora, jer su postavljeni na istaknutim lo-kacijama, u istorijskim gradovima, pored puteva i na obali mora. Komunalnim održavanjem nisu obuhvaćeni kompleksi kao što su kotorska tvrđava, istočni dio grada (prema brdu), tvrđava sv. Križa u Perastu i niz drugih značajnih lokaliteta. Područje Svjetskog kulturnog nasljeđa zahtijeva znatno bolje održavanje komu-nalne higijene i u pogledu čišćenja, načina odlaganja i transporta, kao i proširenje zona održavanja na kompletno zaštićeno

čiji oblik, boja i ukupan izgled se u ve-likoj mjeri razlikuju od izgleda starih kro-vova, pokrivenih originalnom patiniranom kanalicom tamnocrvene boje. Nerijetko, stara kanalica se zamjenjuje srodnim pokrivačima (“meridijan”, ”meridijal” i sl.), čime se unose sasvim nove vrste u istorijsko tkivo zaštićenog područja, što je u suprotnosti sa konzervatorskim prin-cipima.

Prilikom održavanja kamenih fasada post-oji rizik od temeljitog uklanjanja origi-nalnih spojnica od maltera čije tehnike, zajedno sa tehnikama obrade kamenih blokova i načinom zidanja, sadrže po-datke o porijeklu i genezi građevina, neophodne za datovanje. Stoga se u praksi preporučuje zadržavanje zdravih originalnih spojnica i dopuna na mjes-tima oštećenja. Za recepture maltera preporučuju se produžni malteri, tonski prilagođeni boji originalnog patiniranog maltera. Za održavanje zapuštenih kamenih fasada preporučuje se pranje mlazom vode pod pritiskom i premazivanje zaštitnim sred-stvima za koja se unaprijed provjerava da li se sa njihovim nanošenjem stvara tanki sjajni film što se isključuje. Takođe, se isključuje i štokovanje kamena, kao vid obnove fasada, jer se na taj način gube podaci o originalnoj obradi kamena, što predstavlja bitnu karakteristiku vremena i stila gradnje. Kod održavanja vrata i prozora u tradicio-nalnoj arhitekturi preporučuje se čuvanje zdrave stolarije uz potrebne konzervator-ske intervencije i bojenje, po uzoru na originalne boje za koje se ispitivanjem utvrđuje da su prvobitne. U konzervatorskim smjernicama za održavanje građevina isključuje se upotreba plastificirane stolarije vrata i prozora. Međutim, mnogi vlasnici ignorišu ta uputstva i originalnu drvenu stolariju zamjenjuju ovim savremenim proizvo-dom, navodeći njegove tehnološke karak-teristike, kao primarne u odnosu na kara-kteristike originalne stolarije, koje čine jednu građevinu spomenikom.Kotorsko područje se ističe raznovrsnošću

pokazala iskustva iz različitih regiona, prilikom kasnijih zemljotresa, na tako saniranim zgradama dolazilo je do daljih oštećenja kamenih zidova. To se događalo upravo zbog neposrednog djelovanja ro-busnih armirano-betonskih sklopova, koji su sami odolijevali zemljotresu, prenoseći razorne sile na kamene zidove isječene i oslabljene lošim zahvatima. Drugi tehnički postupak, koji je izazvao rezerve i otpore istraživača i konzervato-ra graditeljskog nasljeđa, jeste armirani torkret beton, kojim su oblagani kame-ni zidovi, fasadni sa jedne, a unutrašnji konstruktivni sa obje strane. Obloge su povezivane sa armirano-betonskim ta-vanicama. U sklopu sanacije nekoliko značajnih sakralnih građevina, primjenjena je metoda saniranja zidanih kamenih struk-tura, koja je ranijih godina korišćena u međunarodnoj praksi. Ona sadrži kom-binovan postupak injektiranja i armiran-ja. Ovakva metoda posjeduje veliku pred-nost u sanaciji spomenika kulture, jer se njome postiže ojačanje starih konstruk-cija, bez demontaže i preziđivanja, a uz očuvanje izvornog opusa zidova, lukova i svodova, time i njihovih spomeničkih svo-jstava.

10.4.2. Održavanje

Održavanje dijelova graditeljskog tki-va, koji su najčešće skloni propadan-ju, a samim tim i često promjenljivi, u drugačijim društvenim uslovima u odnosu na društveni kontekst prošlosti, nosi rizik od postepenog gubljenja originalnih kara-kteristika pojedinih elemenata, kao i od trajnog nestajanja tradicionalnih materi-jala, oblika i tehnika gradnje. To se u prvom redu odnosi na krovne pokrivače, obradu spojnica na kamenim fasadama, izgled prozora i vrata kao i na popločavanje ulica i trgova, a u manjoj mjeri i na druge elemente urbanog diza-jna.Stariji format primorske kanalice koja predstavlja najzastupljeniju vrstu krovnog pokrivača u tradicionalnoj arhitekturi, zamjenjuje se kanalicom novog formata

jom. Kod obnova izvođenih poslije 1979. godine, zadržan je opisani postupak, kao nerazdvojni element izvorne arhitekton-ske obrade.Restauracija eksterijera u sklopu obnove izvornog oblika, izvedena je najpotpunije na srednjovekovnim crkvama, uz prim-jenu izvornih materijala i tehnika, a re-zultati su većinom publikovani. Izložena polazišta, sa tehnologijom ob-nove i revitalizacije istorijskog jezgra Ko-tora, u značajnoj mjeri, su primjenljiva i na tradicionalne naseobine u priobalju akvatorija. Ono, što ove čini drugačijim, jeste simbioza prirode i graditeljstva, rastresitost aglomeracija, prelazni oblici ruralnog i urbanog u arhitekturi, razvi-jenost okućnica mješovite ekonomije, površine kultivisanost agrara u alternaciji sa masivima autohtone prirode. Metode aseizmičkog ojačanja poslije zemljotresa 1979. godine

Poslije zemljotresa, na osnovu propisane metodologije, izvršen je pregled svih zgrada, sa analizom stanja konstrukcija, kategorizacijom oštećenja i procjenom sredstava potrebnih za sanaciju. Za grad Kotor, unutar zidina, formiran je poseban elaborat sa prikazom svih objekata, koji sadrži sve propisane podatke.Na zaštićenom području, najprije su izvođeni hitni sanacioni radovi, koji su sadržali aseizmička ojačanja starih ka-menih struktura, prema standardnim tehničkim propisima. Već tokom prvih re-alizacija, pokazalo se, da su neke metode aseizmičkih ojačanja neprihvatljive, pogotovo na građevinama istorijskog značaja i arhitektonskih kvaliteta. Jedna od primijenjenih metoda, sastoja-la se u izradi armirano-betonskih tavan-ica, sa masivnim elementima ubačenim u kamene zidove, serklažima i ugaonim stubovima. Formiranje takvog armirano-betonskog sklopa, iziskivalo je velika usjecanja i slabljenja kamenih zidova, upravo na mjestima najveće otpornosti, na uglovima sa prevezom monolitnih blo-kova. Matičnu ulogu je, potom, preuzi-mao novougrađeni kruti korpus. Kako su



se kontakt zona Starog grada rasteretila pritiska velikog broja automobila, čime bi se kontrolisalo i zagadjenje vazduha i sačuvale okolne zelene površine. Novi, udaljeni parking prostori, podrazumi-jevaju i obezbjedjenje posebnih staza za starije i hendikepirane osobe.Sa ciljem da se negativnosti kontrolišu i svedu na najmanju moguću mjeru, neo-phodno je uraditi menadžment ponude, kojim bi se planirao održivi razvoj tur-izamaDa bi se zaštitilo područje i unaprije-dila turistička ponuda, neophodno je uraditi detaljnu analizu uticaja raz-voja turističkih kapaciteta na zaštićeno područje, kao i izradu procjene uticaja pritiska masovnih turističkih manifestaci-ja na zaštićeno područje u odnosu na ka-pacitet i ograničenja.Analize pomenutih procjena pružiće potrebne informacije pri izradi Programa aktivnosti menadžmenta u turizmu, zas-novanih na potrebama, mogućnostima i ograničenjima zaštićenog područja.

10.6. KADROVSKI POTENCIJAL I EDUKACIJA 10.6.1. Kadrovski potencijal

Područje Svjetske kulturne baštine može se očuvati i održavati samo ako postoji dovoljan broj stručnog i obučenog kadra, svjesnog vrijednosti područja, Ovo se odnosi kako na stručni potencijal u or-ganima lokalne uprave, službi zaštite i tijelima za implementaciju Menadžment plana, tako i na različite profile zanatli-ja.Ukupni kadrovski potencijal, kojim raspolaže područje Svjetske kulturne baštine, teško može odgovoriti tako zahtijevnom zadatku, kao što su zaštita univerzalnih vrijednosti i proces upravl-janja područjem. Naime, postojeći po-tencijal nije adekvatan sa aspekta pro-fila odgovarajućih zanimanja, za koje je potrebno visoko obrazovanje, odnosno zanatska obuka, ali ni sa aspekta njihovog brojčanog kapaciteta. Pored toga, neophodno je da svi stručni

turizma, područje Kotora je preporučeno upravo kao dio svjetske kulturne baštine.Turistička organizacija Kotora, u saradnji sa lokalnom upravom, Regionalnim zavo-dom za zaštitu spomenika kulture, Pomor-skim muzejem Crne Gore, udruženjima vodiča, NVO i lokalnim medijima, realizu-je aktivnosti na promociji i prezentaciji zaštićenog područja.Prezentacija se takođe realizuje preko: vodiča i predavača; mapa, brošura, info panoa i audio-vizuelnih prezentacija. Međutim, vodičke službe nijesu orga-nizovane na način utvrđen propisima. Nedostaje obučen kadar. Mnoge mape, brošure i drugi informativni materijal, u dijelu kojim se saopštavaju značajni podaci o istoriji i drugim značajnim vri-jednostima područja, nijesu u skladu sa naučnim saznanjima o području. Prilikom izdavanja promo materijala, neophodno je sarađivati sa stručnim institucijama, koje se bave zaštitom, proučavanjem i valorizacijom kulturne baštine područja.

Održavanje područjaTurizam može sa sobom donijeti bro-jne negativne posljedice po zaštićeno područje Kotora. Jedna od potencijal-nih opasnosti je pritisak velikog broja posjetilaca u Starom gradu prilikom održavanja tradicionalnih manifestacija, koje okupljaju nekoliko desetina hiljada posjetilaca. Zaštićeno područje je atraktivna desti-nacija za snimanje filmova i kao takav do sada je bio inspiracija mnogim pozna-tim režiserima. Bez obzira na to što takvo interesovanje može donijeti publicitet ovom području, neophodna su precizna upustva filmskim radnicima i TV ekipama, kako bi se spriječilo da se nepažnjom na-nese šteta zaštićenom području.Urbano jezgro Kotora je destinacija koja privlači najveći broj turista, posebno u ljetnim mjesecima, što pored drugih uslo-va pretpostavlja i obezbjedjenje adekvat-nih parking prostora. Nedostatak parking prostora je jedan od značajnih problema lokalne zajednice. Novim urbanističkim planovima, neophodno je predvidjeti dodatne lokacije za tu namjenu, kako bi

potreba turista i posjetilaca odnosi se prije svega na adekvatan smještaj, saobraćajni transport, parkirališta, raznolikost po-nude ugostiteljskih objekata, raznovrsnu ponudu trgovinskih radnji, komunalnom higijenom, komunalnim redom, adekvat-nim kupalištima, kvalitetom morske vode i raznovrsnim zabavnim i rekreativnim programima. Saradnja sa ekspertima za turizam iz drugih područja svjetske baštine, pos-jete, prezentacija i marketing, može biti od velike pomoći kod definisanja ciljne populacije i prepoznavanje njenih in-teresovanja.Ankete sprovedene među posjetiocima, pomoći će da se utvrdi razlog posjete, odakle dolaze, način na koji su saznali za ovu destinaciju, koliko ostaju, primjedbe, sugestije i da li bi se ponovo vratili. Pri-kupljene informacije su vid monitoringa menadžmenta u turizmu i biće od koristi kod sastavljanja Programa aktivnosti za naredni period.

MarketingPodručje Svjetske kulturne baštine Ko-tora, o svojoj istoriji može da „ispriča“ više od jedne priče, preko graditeljskog nasljeđa, kulture predhodnih civilizacija, te tradicije i običaja ljudi koji žive na ovom prostoru .Savremeni turisti traže što više infor-macija o mjestu koje posjećuju i obično se opredjeljuju za destinacije o kojima znaju najviše. Te informacije odnose se na istorijat i opis znamenitosti područja, ali i na hotele, restorane, prevoz, razono-du, infrastrukturu, i slično. Dostupnost većeg broja informacija može doprinijeti izboru turista za boravak ili posjetu ovom području.Primarni vid marketinga su turistički saj-movi i berze za tur operatore. Sekundarni vid informisanja za potenciijalnog turistu su najčešće, mediji, Internet, exploreri i turističke publikacije. Definisanje ciljne publike i prepoznavanje njenih interesovanja je nezaobilazan in-dikator kojim se rukovode stručni timovi, zaduženi za promotivne materijaleU promotivnim materijalima Ministarstva

područje. Posebno je važno da se konte-jneri dislociraju iz starih urbanih cjelina, na manje vidna mjesta, što je neophodno primjeniti i za ostala naselja zaštićenog područja.. 10.5. MENADŽMENT U TURIZMU

Prvi zahtjev upravljanja zaštićenim područjem je zaštita njegovih kulturnih dobara koja imaju poseban društveni interes. Kada se ovaj zahtjev ispuni, zaštićeno područje se može koristiti kroz turističku valorizaciju. Turizam je dinamična grana privrede i nje-gov razvoj je neophodno planirati tako da kapaciteti zaštićenog područja i njegove infrastrukture ne budu prekoračeni. S obzirom da zaštićeno područje Koto-ra, posjeduje značajnu kulturnu vrijed-nost, neophodno je da bude valorizovano na pravi način. Da bi se ostvarili ciljevi održivog turizma, koji može da bude pouz-dani oslonac lokalnog razvoja, potrebno je pažljivo planirati i pri planiranju uzeti u obzir sljedeće aspekte:

Potrebe lokalnog stanovništvaPored povećanog broja radnih mjesta i ekonomskog prosperiteta lokalne zajed-nice, povećani broj turista nosi sa sobom znatne negativne uticaje. S obzirom da je jedan od imperativa u očuvanju vri-jednosti zaštićenog područja i očuvanje tradicionalnog načina života lokalnog stanovništva, treba im pri planiranju menadžmenta posjeta dati prednost. To se prije svega odnosi na saobraćajni pristup stambenim zonama, poslovnim objektima u kojima su zaposleni, trgovinskim mjes-tima, servisima, parkinzima, kupalištima. Takodje, lokalno stanovništvo, ne smije biti ugroženo prekomjernom bukom, zagađenjima mora i vazduha. Ovo se odno-si na stanovnike svih naselja zaštićenog područja, a naročito na stanovnike Starog grada Kotora.

Potrebe turista i posjetilacaPrema međunarodnom dogovoru, posje-tioci koji provedu noć izvan svoje kuće, smatraju se turistima. Zadovoljavanje

KEY MANAGEMENT ISSUES10 10KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE


aktivnosti, koje podrazumijevaju, prije svega, saradnju sa Ministarstvom prosv-jete i nauke i Zavodom za školstvo, u cilju dopune nastavnih planova i programa i publikovanjem udžbenika sa temama značaja i vrijednosti područja Svjetske kulturne baštine. Takođe, unapređenje saradnje lokalnih obrazovnih institucija sa Reginalnim zavodom, Istorijskim arhi-vom, Pomorskim muzejom i Muzejom u Perastu. Predvidjeti uključivanje teme kulturnog nasljeđa kroz uvođenje iz-bornog predmeta u osnovnim školama, s obzirom da je obrazovnom reformom, koja je u toku, predviđeno da u trećoj fazi osnovnog obrazovanja (7-9 razred) 20% nastavnog procesa čine obavezni iz-borni predmeti koje učenici sami biraju.

područja Svjetskog kulturne baštine proizilazi, pored ostalog, iz činjenice što u obrazovnim programima za škole os-novnog i srednjeg obrazovanja, ne postoji adekvatna nastava o kulturnoj baštini.Međutim, određena znanja, odnosno os-novne informacije o zaštićenom području, učenici osnovnih i srednjih škola dobijaju kroz organizovane posjete institucijama kulture ( Regionalni zavod za zaštitu spo-menika kulture Kotor, Pomorski muzej Crne Gore Kotor, Istorijski arhiv Kotor i Muzej u Perastu), zahvaljujući entuzi-jazmu pojedinih nastavnika i spremnosti tih institucija da se angažuju u tom smis-lu.Pored toga, organizovano je nekoliko rad-nih kampova u Perastu , u okviru kojih su se studenti arhitekture i članovi NVO iz Crne Gore, susjednih i evropskih država, bavili izučavanjem kulturne baštine i neposredno izvodili konzervatorsko - res-tauratorske radove.Određeni vid edukacije šire javnosti postiže se redovnim izvještavanjem o preduzetim radovima na zaštićenom području u svim medijima, objavljivan-jem stručnih radova, organizovanjem izložbi, naučnih i stručnih skupova i semi-nara, kao i putem štampanja publikacija i knjiga, vezanih za istoriju, kulturu i prezentaciju kulturno-istorijskih vrijed-nosti zaštićenog prostora. Pored nedovoljne svijesti o istorijskim, prirodnim, kulturnim, urbanističkim, arhitektonskim i društveno-ekonomskim vrijednostima područja, prisutno je i ne-dovljno znanje o statusu i značaju svjetske kulturne baštine, odnosno mogućnosti korišćenja tog statusa za unapređenje i razvoj područja, kao i poboljšanje uslova života lokalnog stanovništva.U državnim i lokalnim organima i insti-tucijama kulture neophodno je započeti aktivnosti za stvaranja preduslova za uključivanje tema iz oblasti kulturnog nasljeđa u nastavne programe. Takođe, potrebno je unaprijediti njihovu saradnju sa obrazovnim ustanovama.Analizom razloga nedovoljne iskorištenosti naučnih i obrazovnih potencijala područja svjetske baštine Kotora, nameće se potreba za preduzimanjem adekvatnih

Ostale ustanove kulture, iz oblasti muze-jske i arhivske djelatnosti, kadrovski su osposobljene za obavljanje svojih po-slova.Međutim, iako je u okviru lokalne samou-prave formiran organ za zaštitu prirodne i kulturne baštine, kadrovski potencijal nije usklađen sa potrebama funkcije za koju je osnovan, jer aktom o osnivanju tog organa nije predviđeno zapošljavanje stručnih lica specijalizovanih za zaštitu i upravljanje područjem. Identična je situacija i u organu lokalne samouprave nadležnom za urbanizam.Kotor je vijekovima bio i ostao grad po-morstva i pomoraca. Kadrovski potencijal svih pomorskih struka, formira se u konti-nuitetu školovanjem u Srednjoj nautičkoj školi, Višoj pomorskoj školi, a sada i na Fakultetu za pomorstvo, predstavlja veo-ma značajan preduslov za oživljavanje pomorske privrede, kao strateške razvo-jne grane lokalne zajednice.Pored toga, osnivanjem Fakulteta za turizam i hotelijerstvo, a predhodno postojanjem Odsjeka za turizam, u ok-viru Više pomorske škole, obezbjedio se odgovarajući kadrovski potencijal u toj oblasti, sa trendom razvoja visokostručnog kadra svih profila. Ovo predstavlja uslov za razvoj svih oblika turizma, u kojem lo-kalna vlast i stanovništvo vidi razvojnu šansa.

10.6.2. Edukacija

Jedno od ključnih pitanja za zaštitu područja Svjetske baštine Kotora, je potreban nivo svijesti o vrijednostima područja kod svih političkih i građanskih struktura, lokalne i državne zajednice, kako bi se pravilno mogle procijeniti potrebe i mogućnosti razvoja područja, u odnosu na njegove vrijednosti.Zbog nedovoljne svjesnosti o izuzetnoj univerzalnoj vrijednosti zaštićeng područja, onih koji vrše vlast i odlučuju, vlasnika i korisnika objekata i prostora , lokalnog stanovništva i posjetilaca, na području svjetske kulturne baštine izražena je potreba za edukacijom .Nedovoljno znanje o vrijednostima

kadrovi budu specijalizovani u svojim oblastima za rad na kulturnom i prirod-nom nasljeđu. To se prvenstveno odnosi na istoričare, arheologe, arhitekte, građevinske inženjere, istoričare umjet-nosti, etnologe, pravnike, ekonomiste, arhiviste, muzeologe, bibliotekare, eko-loge, biologe i dr. Specijalizacija je, takođe, neophodna i za izvođače radova na spomenicima kulture.Regionalni zavod za zaštitu spome-nika kulture Kotor, čija je djelatnost zaštita spomenika kulture ima propisima utvrđen profil kadrova, ali nedovoljan broj izvršilaca, s obzirom da djelatnost obavlja na području Opština Kotor, Tivat i Herceg Novi, te da vodi brigu o zaštiti prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora, koje ima status Svjetske kulturne baštine.Neposredno nakon zemljotresa, pri Za-vodu za zaštitu spomenika kulture Kotor, oformljena je Specijalizovana operativa za rad na spomenicima kulture. Jez-gro ove grupe ljudi, čiji broj je varirao između 10 - 15 činili su kvalifikovani zi-dari i tesari koji su kroz neposredne po-slove, u saradnji sa stručnjacima raznih profila, obučavani za sve vrste zanatskih poslova. U okviru ove Operative razvijena je klesarska radionica, koja je uspješno savladala najsloženije poslove na obnovi graditeljskih spomenika. Posljednjih go-dina Operativa je transformisana u neko-liko manjih privatnih preduzeća i radioni-ca, sa istom djelatnošću. Arhitektonski atelje Zavoda osposobljen je i opremljen za arhitektonska istraživanja, proučavanje, izradu programa, studija i projekata zaštite i unapređivanja stanja arhitektonske baštine područja. U okviru Zavoda formiran je i Slikar-sko-konzervatorski atelje osposobljen i opremljen za poslove istraživanja, konzervaciju i restauraciju djela likovnih umjetnosti (fresko slikarstvo, slike na platnu, slike na drvenom nosaču i dr.) U Centru za dokumentaciju Zavoda čuva se, evidentira, obrađuje i proučava sva neohodna dokumentacija za graditeljsko i umjetničko nasljeđe područja, u okviru koje je i tehnička i foto-dokumentacija.

KEY MANAGEMENT ISSUES10 10KLJUČNA PITANJA MENADŽMENTA PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA13�

AKCIONI PLAN

13�MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA


AKCIONI PLAN AKCIONI PLAN

Prioritetni zadaci (veza sa opštim ciljem)

Mjere Rok Nosioci aktivnosti Indikatori

Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zaštitu i očuvanje kulturne i prirodne baštine (posebno vezano za spriječavanje devastacija u zaštićenom području)

(opšti cilj 1,2,3,4,5 i 6)

Dosljedna primjena svih postojećih propisa i planskih dokumenta u cilju sprečavanja pojava koje mogu narušiti integritet zaštićenog područja (nekontrolisana i prekomjerna urbaizacija, nekontrolisano korišćenje biodiverziteta)

K - D

Lokalna uprava RZZSK KotorRZZSK CetinjeRZZPMKSiMMTZŽSMERJP Morsko Dobro

Donošenje/ažuriranje GUP i DUP opštine Kotor K - S Lokalna uprava

Izrada studija procjene uticaja na zaštitu i očuvanja kulturne i prirodne baštine prilikom izrade nove planske dokumentacije i drugih razvojnih projekata

K - D RZZSK Kotor RZZP

Broj izrađenih studija uticaja

Implementacija, usvojenih strateških dokumenata:-Pravci razvoja Crne Gore kao ekološke države-Prostorni plan područja posebne namjene Morsko dobro-Prostorni plan Opštine Kotor

K - D

MTZŽSRZZPLokalna upravaInstitucije

Broj realizovanih aktivnosti predviđenih akcionim planovima ovih strateških dokumenata

Finaliziranje i usvajanje strateških nacionalnih dokumenata:- Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore- Prostorni plan Crne Gore-Nacionalna strategija integralnog upravljanja obalnim područjem- Nacionalna strategija zaštite biodiverziteta

K Vlada RCGUsvojena dokumenata

Izrada nacionalne strategije o kulturnoj politici K MKSiM

Pokrivenost ključnih tema iz oblasti zaštite kulturne baštine


AKCIONI PLANAKCIONI PLAN



Realizovati Zaključke Vlade RCG donesene u skladu sa Izvještajem o stanju nepokretne kulturne baštine Crne Gore

(opšti cilj 1,2,3,4)

Izrada Programa sanacije devastiranih spomenika kulture, sa procjenom potrebnih sredstava i dinamikom realizacije sanacije, podijeljen po prioritetima

K RZZSK Kotor RZZSK Cetinje

Urađen Program sanacije

Kategorizacija i određivanje zaštićene okoline nepokretnih spomenika kulture


Kategorisani spomenici i određena zaštićena okolina

Ažuriranje i usklađivanje registara za pokretnu i nepokretnu kulturnu baštinu i druge dokumentacije u skladu sa Zakonom i podzakonskim aktom koji regulišu ovu oblast


Ažurirani registri i dokumentacija

Izrada arheološke karte Crne Gore K-S

Centar za arheološka istraživanja CG

Broj rekognosciranih mjesta u zaštićenom području

Poboljšati stanje, valorizovati i prezentovati kulturnu baštinu

(opšti cilj 1,3,5 i 6)

Valorizacija i savremena prezentacija nepokretrnih spomenika kulture (posebno uređenje arheoloških lokaliteta)

K-D

Lokalna upravaMjesne zajedniceRZZSK KotorTO Kotor

Broj savremeno prezentovanih arheoloških lokaliteta

Izrada digitalne baze podataka o pokretnim i nepokretnim spomenicima kulture

S RZZSK Kotor RZZSK Cetinje

Broj digitalno obrađenih spomenika kulture

Osavremenjavanje prostora u institucijama u kojima se konzervira, restaurira, čuva i izlaže pokretni spomenički fond

K-D

PMCGRZZZSK KotorMuzej PerastLokalna upravaMKSiM

Popis pokretnog spomeničkog fonda na terenu i njegova valorizacija

K-SPMCGMuzej PerastNMCG

Izmjena poreskih zakona i odluka Skupštine opštine Kotor, radi utvrđivanja stalnih izvora prihoda za finansiranje zaštite kulturne baštine(spomenička renta, komunalne takse, porez na promet nepokretnosti i sl.)

K

Ministarstvo finansija Lokalna uprava



Uspostaviti efikasan zakonski i institucionalni okvir za zaštitu i očuvanje kulturne i prirodne baštine (posebno vezano za spriječavanje devastacija u zaštićenom području)

(opšti cilj 1,2,3,4,5 i 6)

Usklađivanje Prostornog plana Opštine Kotor sa Prostornim planom Republike

K Lokalna upravaDonesen novi PPOK

Izrada novog Zakona o zaštiti područja svjetske baštine Kotora

K Lokalna upravaMKSiM Usvojen novi Zakon

Izrada novih zakona iz oblasti nepokretne i pokretne kulturne baštine

K MKSiM Usvojen novi Zakon

Izrada studija zaštite graditeljskog nasljeđa za naselja, Muo, Škaljari, Morinj, Vitoglav, Strp, Lipce i Kostanjica i dopuna studija za Prčanj, Stoliv i Gornji Stoliv

K-S RZZSK Kotor Broj urađenih studija

Uvođenje posebne licence za pravna i fizička lica, registrovana za prostorno planiranje u području svjetske baštine

K MER

Uvođenje posebne licence za pravna i fizička lica koja se bave projektovanjem objekata u području svjetske baštine

K MER

Uvođenje licence za fizička i pravna lica koja izvode konzervatorske, restauratorske i druge radove na spomenicima kulture

K MKSiM

Kroz izmjenu i dopunu propisa pooštriti kaznenu politiku za izvršioce devastacija u prostoru područja svjetske baštine Kotor

K

MPLokalna upravaRZZSK Kotor

U novom Zakonu o kuturnim dobrima predvidjeti inspekcijski nadzor u oblasti zaštite kulturne baštine

K MKSiM

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA140 1�1MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

Prioritetni zadaci (veza sa opštim ciljem) Mjere Rok Nosioci aktivnosti Indikatori

Poboljšati stanje, valorizovati i prezentovati kulturnu baštinu

(opšti cilj 1,3,5 i 6)

Obezbjeđenje sredstava i kreditnih linija za realizaciju projekata zaštite kulturne baštine, realizaciju aktivnosti koje će biti predviđene Programom sanacije devastiranih spomenika kulture i jačanje kadrovskih kapaciteta

K-D

Lokalna upravaVlada RCGRZZSK KotorMeđunarodne organizacije i fondovi

Ukupne investicije

Ojačati kadrovske kapacitete Regionalnog zavoda za zaštitu spomenika kulture Kotor

K-D

MKSiMLokalna upravaRZZSK Kotor

Broj novouposlenih stručnih kadrova

Zaštititi i unaprijediti stanje prirodne baštine područja Svjetske baštine Kotora

Opšti cilj (1,2, 3,4,,5 i 6)

Uspostaviti efikasan sistem upravljanja prirodnim područjem u skladu sa IUCN kategorijama

K-D

MTiZŽSRZZPLokalna upravaJPMDIBM

Obezbijediti održivo korišćenje obalnih i morskih resursa, zaštitu vrijednih biljnih i životinjskih vrsta i staništa, kao i zaštitu obalnog pejzaža kako bi se u što većoj mjeri očuvale originalne prirodne vrijednosti Bokokotorskog zaliva

K-D

MTiZŽSRZZPLokalna upravaJPMDRZZSK Kotor IBM

Broj zaštićenih vrijednih biljnih i životinjskih vrsta i staništa na kopnu i akvatoriju zaštićenog područja

Stavljanje pod zaštitu novih objekata prirode koji su prepoznati kao potencijalni objekti zaštite

K-D MTiZŽSRZZP

Broj novih objekata prirode stavljenih pod zaštitu

Formiranje baze podataka fonda flore i faune, kopna i akvatorija na zaštićenom području

K-D

MTZŽSRZZPIBMNVO

Izradjena baza podataka fonda flore i faune, kopna i akvatorija

Formiranje botaničke bašte (ili botaničkog vrta), u kojoj bi svoje mjesto našle sve osjetljive i ugrožene vrste, čime bi se očuvao postojeći genofond biljnih vrsta

K-D MTiZŽSRZZZP

Formirana botanička bašta

AKCIONI PLAN AKCIONI PLAN

Prioritetni zadaci (veza sa opštim ciljem) Mjere Rok Nosioci aktivnosti Indikatori

Zaštititi i unaprijediti stanje prirodne baštine područja Svjetske baštine Kotora

Opšti cilj (1,2, 3,4,,5 i 6)

Realizacija projekata predvidjenih LEAP-om K-D Lokalna uprava

Broj realizovanih projekata predvidjenih LEAP-om

Podizanje nivoa ekološke zaštite u lukama K

MSPTMTZŽSUprava pomorske sigurnostiJPMD Luke, brodogradilišta,marine

Broj ekoloških incidenata u lukama

Obezbjeđenje sredstava i kreditnih linija za realizaciju projekata zaštite i unapređenja prirodne baštine

K-D

MTZŽSLokalna upravaPoslovne bankeStrani investitori

Ukupne investicije

Zaštiti i valorizovati kulturni pejzaž

(opšti cilj 1, 2,3,4,)

Zaštitu kulturnog pejzaža propisati novim Zakonom u skladu sa međunarodnim konvencijama

K MKSiM

Identifikacija i valorizacija kulturnog pejzaža kroz politiku zaštite kulturne i prirodne baštine,

K-S

MKSiMMTiZŽSRZZPRZZSK CetinjeRZZSK Kotor

Broj identifikovanih i valorizovanih kulturnih pejzaža

Integracija kulturnog pejzaža u prostorne i urbanističke planove

K-D

MERLokalna uprava RZZSK Kotor

Poboljšati infrastrukturu kao preduslov za kvalitetniji život lokalnog stanovništva i kvalitetniju turističku ponude

(opšti cilj 5)

Obnova i sanacija sistema za vodosnabdijevanje, (rehabilitacija pumpnih stanica)Formiranje sanitarnih zona

K-D

JP Vodovod Opština Kotor Regionalni vodovod CG MPŠVVodacomNVO

Stanje crpnih stanica, rezervoara i cjevovodaUkupna dužina saniranog cjevovoda

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA1�2 1�3

AKCIONI PLAN



Poboljšati infrastrukturu kao preduslov za kvalitetniji život lokalnog stanovništva i kvalitetniju turističku ponude

(opšti cilj 5)

Rekonstrukcija i izgradnja kanalizacionih sistemaZavršetak dijela kanalizacijskog sistema Kotor– Industrijska zona – Trašte

S

Vlada CGAustrijska vladaLokalna uprava u saradnji sa opštinama u regionu

Finaliziranje radova na kanalizacijskom sistema Kotor– Industrijska zona – Trašte

Unapređivanje sistema odvođenja otpadnih voda i izgradnja postrojenja za pročišćavanje otpadnih voda kako bi se poboljšao kvalitet morske vode za kupanje i rekreaciju, kao i kvalitet morske vode za marikulturu u Bokokotorskom zalivu

S

JP Vodovod Opština Kotor Regionalni vodovod CG MPŠVVodacomNVO

Izgrađen uređaj za pročišćavanje otpadnih voda – kako velikih tako i manjih sistema % površine opštine Kotor u kojoj je unaprijeđen sistem odvođenja otpadnih voda

Obezbijediti uredno i kvalitetno snabdijevanje zaštićenog područja elektroenergijomRekonstrukcija postojećih i izgradnja novih postrojenja, prenosnih i distributivnih sistema

K-S

EPCGElektrodistribucija KotorLokalna uprava

% rehabilitacije i osavremenjavanja postojećih postrojenja, uvođenjem savremenih tehnoloških, proizvodnih, prenosnih i distributivnih energetskih sistema

Unapredjenje saobraćajne infrastrukture zaštićenog područjaZavršetak radova na sanaciji višenamjenskog tunela VrmacIzgradnja zaobilazniceIzgradnja nautičkih sadržaja, uz poštovanje posebnih konzervatorskih uslova Planiranje i izgradnja parking prostora (spratne garaže)

K-D

Resorna ministarstvaAgencija za izgradnju autoputevaLokalna uprava

Saniran i u funkciji višenamjenski tunel Vrmac; Izgradjena zaobilaznica; Broj km saniranih puteva Broj izgrađenih nautičkih sadržaja Izgradjeni parking prostori

Obezbjejeđenje sredstava i kreditnih linija za realizaciju projekata, unapređenja infrastrukture zaštićenog područja

K-D

MPŠVMTZŽSMSPTJPMDLokalna upravaPoslovne banke

Ukupne investicije u infrastrukturu



Razvijati projekte u turizmu koji su zasnovani na ponudi kulturnih i prirodnih resursa (kulturni, ekološki, sportsko-rekreativni, nautički) uz minimalne uticaje na kulturnu i prirodnu baštinu područja Kotora

(opšti cilj 5)

Očuvanje kulturnog integriteta i poštovanje osnovnih ekoloških principa kroz primjenu preporuka Svjetske turističke organizacije

K-D

MTZŽSTO KotorLokalna upravaInstitucije kulture

Broj izradjenih projekata poštujući principe i preporuke Svjetske turističke organizacije

Sveobuhvatna turistička promocija i prezentacija Svjetske baštine područja Kotora, kroz aktivno učešće na sajmovima turizma u inostranstvu, s ciljem privlačenja turista veće platežne moći

K-D MTiZZSTO Kotor

Analiza broja i vrste posjeta zaštićenom području za period od jedne godine

Detaljna analiza uticaja i posljedica razvoja turističkih kapaciteta na zaštićeno područje Izrada procjene uticaja pritiska masovnih turističkih manifestacija na zaštićeno područje u odnosu na kapacitet i ograničenja

K

MTiZŽSJPMDTO KotorLokalna uprava

Broj analiza uticaja u odnosu na turističke kapacitete imasovnih turističkih matifestacija na zaštićeno područje

Edukacija i usavršavanje vodičkih službi K-D

TO KotorMTiZŽS

Unaprijediti kadrovske potencijale i znanje o području Svjetske kulturne baštine Kotor

(opšti cilj 6)

Do-edukacija kadrova angažovanih na poslovima proučavanja i zaštite kulturne baštine kroz razne specijalističke programe u zemlji i inostranstvu; edukacija kadrova iz oblasti zaštite kulturne baštine; uspostavljanje stalne saradnje između Univerziteta CG sa univerzitetima u inostranstvu radi razmjene kadrova, organizovanja ljetnih kampova i dr.

K-D

Univerzitet Crne GoreMPNInstitucuije iz oblasti zaštite

Broj realizovanih programa iz predloženih mjera

AKCIONI PLAN


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA1��

11 IMPLEMENTACIJA

1��



Unaprijediti kadrovske potencijale i znanje o području Svjetske kulturne baštine Kotor

(opšti cilj 6)

Reforma stručnog obrazovanja u oblasti tradicionalnih zanata i stručna obuka lokalnih zanatlija za rad na spomenicima kulture i objektima tradicionalne arhitekture

K-D

MPNInstitucuije iz oblasti zaštite spomenika

Broj formiranih zanatskih smjerova u školama i broj učesnika-zanatlija obuhvaćenih obukom

Izrada različitih programa edukacije građana o vrijednostima područja Svjetske baštine Kotora (propagandni materijal, izložbe, predavanja, kursevi)

K-DLokalna upravaInstitucije kulture

Broj izrađenih programa, uključenih institucija, obuhvaćenih učesnika, promo- materijala, izložbi, predavanja, kurseva

Unapređenje znanja o statusu i značaju Svjetske baštine Kotora kroz: edukativne programe za nastavni kadar u školama, uvođenje u nastavne planove i programe tema koje se bave kulturnom baštinom, uvođenje novog predmeta koji se bavi kulturnom baštinom, izdavanje stručnih publikacija o vrijednostima područja Svjetske baštine Kotor

K-D

MPNMKSiMLokalna upravaInstitucije kultureObrazovne institucije

Sveobuhvatna medijska kampanja o vrijednostima područja Svjetske baštine Kotor

K-D

MedijiLokalna upravaMKiSM MTZŽS

Broj medijskih kuća uključenih u promotivnu kampanju zaštićenog područja

AKCIONI PLAN


MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA1�6 1�7MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

11 IMPLEMENTACIJA IMPLEMENTACIJA 11

• Upravljačka grupa • Koordinator područja Svjetske baštine• Tematski (periodično) formirane Radne grupe 11.1.1. Upravljačka grupa

Predlaže se da Upravljačka grupa bude sastavljena od članova Koordinacionog tima koji su bili uključeni u izradu Menadžment plana, tokom čega su stekli znanje o značaju ovog dokumenta i im-plementacije istog. S tim u vezi, predlaže se da, Upravljačka grupa nadgleda imple-mentaciju Plana i prati njegoverezultate. Članstvo Upravljačke grupe treba revidi-rati i od postojećih devet članova, formi-rati grupu od pet. Treba voditi računa da u Upravljačkoj grupi bude po jedan član iz relevantnih institucija, ministarstava, lokalne uprave i NVO. Upravljačka grupa treba da nastavi sa redovnim sastajanjem (3-6 mjeseci), i kada dodje vrijeme za to, da uradi reviziju Menadžment plana.Obaveze Upravljačke grupe:- Planiranje Implementacije Menadžment plana;- Planiranje implementacije na godišnjem nivou;- Praćenje napretka implementacije;- Pregledanje Programa aktivnosti Menadžment plana,- Pronalaženje izvore sredstava za imple-mentaciju Menadzment plana,- Promovisanje svijest o značaju područja Svjetske baštine - Pripremanje periodičnih izvjestaja o Statusu zaštite područja Svjetske baštine za sve nivoe, kao i izvještaj za UNESCO-ov 6-ogodišnji periodični izvještaj. 11.1.2. Koordinator područja Svjetske baštine

Predlaže se da Koordinator područja Sv-jetske baštine bude uposlen od strane lokalnih vlasti, da koordinira implemen-taciju Menadžment plana. Sredstva za ovo mjesto moraju biti obezbijedjena sto prije, kako bi se osiguralo da imple-

11. IMPLEMENTACIJA

Ovaj dio Menadžment plana bavi se preporučenim mehanizmima i resursima koji su neophodni za njegovu uspješnu implementaciju.Izazovi novog oblika organizacije uprav-ljanja, imaju za cilj zajednički rad na izradi Menadžment plana,uz objašnjenje principa i preporuka, uključenih kroz ak-ciju na svim nivoima.Implementacija Menadžment plana će obezbijediti kontinuiranu zajedničku saradnju društva, kroz rad zajednice i nekih individualnih institucija.Od njih se očekuje, preuzimanje svojih odgov-ornosti i funkcija radi usklađivanja sa ciljevima Menadžment plana. Na taj način će se prepoznati institucije, koje će imati lidersku ulogu u implementaciji Menadžment plana zaštićenog područja i ovom Menadžment planu dati okvir (djelokrug).Ciljevi Menadzment plana kreirani su da bi se postiglo sveobuhvatno upravljanje zaštićenim područjem Kotora, Svjetskom prirodnom i kulturnom baštinom. Da bi se postigla uspješna implementacija ovih ciljeva potrebna je posvećenost, zalagan-je i koordinacija velikog broja različitih partnera. 11.1 ODGOVORNOST I ADMINIS-TRACIJA

Najveći dio odgovornosti pri stvaranju uslova za implementaciju Menadžment plana će pripasti Lokalnoj upravi, koja će sprovoditi ili koordinisati veliki dio akcija .Postoji veliki broj pojedinaca i instituci-ja koje imaju potencijala da daju dopri-nos implementaciji Menadžment plana. Njihovo uključivanje, naročito lokalne zajednice, je od presudnog značaja za budućnost područja Svjetske baštine. Partnerski rad biće neophodan za uspješnu implementaciju mnogih individualnih ak-cija u Programu. Mehanizam za nadgledanje i koordini-ranje implementacije Menadžment plana sastoji se od tri glavna elementa:


11.6. MONITORING MENADŽMENT PLANA

Menadžment planiranja je dinamičan pro-ces i on se ne završava sa izradom ovog dokumenta.Nove informacije o zapaženim prom-jenama u prioritetima menadžmenta, mogu izmijeniti izgled Menadžment pla-na. Planirani monitoring je suština za obezbjeđivanje ovih informacija.Obezbjeđivanjem režima monitoringa, zasnovanom na korišćenju relevantnih i mjerljivih indikatora, pomoći će praćenju realizacije ciljeva Menadžment plana. Režim monitoringa određuje Upravljačka grupa svake godine, kroz donošenje godišnjeg akcionog plana monitoringa, kojim će biti identifikovani ključni el-ementi Programa aktivnosti, implementi-rani u narednoj godini.Revizija Menadžment plana se bazira na izvještaju monitoringa.Odabir ključnih indikatora monitoringa Menadžment plana zaštićenog područja Kotora, biće jedna od prvih akcija imple-mentacije. Indikatori će biti usklađeni sa specifičnošću lokalne zajednice i ciljevi-ma Menadžment plana.

spoljnih izvora biće suštinski aspekt u toku implementacije. Obezbjeđivanje sredstava je moguće apliciranjem pro-jekata kod mnogih međunarodnih fon-dova i organizacija za zaštitu prirodne i kulturne baštine, kao i kroz partnerstvo sa drugim mjestima svjetske baštine.

11.5. REVIZIJA MENADŽMENT PLANA

Menadžment plan područja Svjetske baštine rađen je za period od 10 godina, iako će najvažniji elementi Plana biti relevantni i duže vremena. Vizija pred-stavlja dugoročni pogled na upravljanje područjem svjetske baštine. Teme i ciljevi u Menadžment planu treba da zadrže svo-ju relevantnost u vremenskom periodu od, makar 6 do 10 godina, a neki i mnogo duže. Trajanje Programa aktivnosti zavisi od uspjeha implementacije. U cilju održavanja relevantnosti Menadžment plana, njegova revizija će se raditi svake 3 godine.Kada revizija bude završena, ažurirani Menadžment plan sa Programom ak-tivnosti, biće relevantan za sljedećih tri do šest godina.Relevantnost Menadžment plana obezbjeđivaće se godišnjom revizijom ažuriranih podataka o realizovanim ak-tivnostima iz Programa aktivnosti. Proces revizije radi Upravljačka grupa, na osnovu ažuriranih podataka koje pri-kuplja koordinator područja Svjetske baštine i sastojaće se od: Godišnjih pregleda baziranih na imple-mentacionim planovima, koji mjere na-predak i uzimaju u obzir bilo koji zahtjev za kratkoročnim promjenama u Programu aktivnosti;Desetogodišnjih pregleda da bi se ocijenio napredak i proizveo ažuriran Menadžment plan sa svim neophodnim promjenama u opisu, izjavom o značaju, ciljevima i novim Programom aktivnosti

Implementacije. Oni će biti izvučeni iz Programa aktivnosti u Menadžment pla-nu i obezbijediti detaljnije predvidjanje neophodnih sredstava i relevantnih part-nerskih organizacija koje će realizovati pojedinačne projekte. Planovi implemen-tacije će takođe obezbijediti osnovu za nadgledanje napretka implementacije Plana i obezbijediti suštinske informacije za reviziju Menadžment plana, kada za to dođe vrijeme.

11.3. FINANSIRANJE I SREDSTVA

Akcije predložene u ovom Menadžment planu su različite i biće sprovedene od strane raznih subjekata. Neke aktivnosti će zahtijevati malo ili nimalo specifičnog finansiranja, ali druge, ključne aktivnos-ti, će zahtijevati značajna sredstva.

11.4 PRIORITETNE AKTIVNOSTI

Sredstva za Ključne aktivnosti moraju se obezbijediti, što je prije moguće, da bi se omogućilo postizanje implementaci-je. U najvećem dijelu za ove aktivnosti, sredstva treba da budu obezbijeđena iz budžeta lokalne uprave i budžeta Repub-like.

Ključne aktivnosti i nosioci finansiranja:- Zapošljavanje koordinatora područja Svjetske baštine (lokalna uprava) - Formiranje i finansiranje rada Upravljačke grupe (država i lokalna up-rava)- Formiranje i finansiranje Radnih grupa(država i lokalna uprava)- Finansiranje monitoringa (država i lo-kalna uprava)- Finansiranje revizije Programa aktivnos-ti Menadžment plana (država i lokalna uprava)-Finansiranje izrade specifičnih projekata zaštite, predviđenih Programom aktivnos-ti Menadžment plana (država i lokalna uprava)- Finansiranje promocije o značaju područja Svjetske baštine (država i lo-kalna uprava)Obezbeđivanje dodatnih sredstava iz

mentacija počne odmah nakon usvajanja Menadžment plana. Obaveze koordinatora područja Svjetske baštine:- Uspostavljanje veze sa partnerima i lo-kalnom zajednicom;- Iniciranje projekata preporučenih u Menadžment planu; - Usmjeravanje akcija i projekata dru-gih organizacija koji doprinose realizaciji ciljeva Menadžment plana zaštićenog područja Kotora; - Nadgledanje i ažuriranje preduzetih aktivnosti na implementaciji Menadžment plana;- Praćenje stanja područja Svjetske baštine; - Promovisanje svijesti o značaju područja Svjetske baštine;- Izrada ili priprema UNESCO-vih izvještaja o napretku i šestogodišnjih periodičnih izvještaja.

11.1.3. Radne grupe

Radne grupe se formiraju od stručnjaka različitih profila, zavisno od specifičnosti teme propisane projektom u Menadžment planu. Zadatak ovih grupa je da u skladu sa zahtjevima preporučenog programa, specijalističkim znanjem svojiih članova, olakšaju implementaciju u dijelu real-izacije projekta, uskladjene sa ciljevima Menadžment plana. Radne grupe će se formirati prema potrebi, u skladu sa zahtjevima pro-grama implementacije. Moguće teme za Radne grupe mogu sadržati: naučno-istraživački rad; studije procjene uticaja realizacije planiranih projekata; imple-mentacija savremenih međunarodnih standarda za zaštitu, prezentaciju i valorizaciju područja Svjetske baštine i obezbjeđivanje uslova za primjenu istih; monitoring prilikom realizacije projeka-ta od vitalnog značaja za održivi razvoj zaštićenog područja.

11.2. PLANOVI IMPLEMENTACIJE

Aktivnosti ovih grupa i koordinatora će biti usmjeravane od strane Planova

11 IMPLEMENTACIJA IMPLEMENTACIJA 11

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA150 1�1MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

LITERATURA

Budak, V., Mačić., V., Anačkov., G., Mačić, Lj, Lekovite biljke u flori brda Sv. Ivan iznad Kotora, kao prirodni resursi. Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zaštita. Zbornik Rezimea. Žabljak 2001.godine.

Đakonović, F., Ekolške karakteristike priobalnog dela unutrašnjeg Boko Kotorskog za-liva. Univerzitet u Beogradu. Glasnik šumarskog fakulteta broj 52. Beograd,1977. godine.

Horvatić, S., Biljnogeografski položaj i raščlanjenje našeg Primorja u svjetlosti suvre-menih fitocenoloških istraživanja. Acta botanica croatica, XXII, Zagreb, 1963 godine.

Karaman, V., Flora istočnog dela Bokokotorskog zaliva. Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu. Magistarski rad. Beograd,1997. godine.

Roganović, D., Diversity of the bark beetles (Scolytidae, Coleoptera) on Whitebark Pine (Pinus heldreichii Christ.) on Mt. Šar Planina (Serbia and Montenegro). Bulletin of the Republic Institution for the protection of Nature in Podgorica, 2004. godine.

Veljković, V., Nikoloski, T. Prirodno obnavljanje munike na Šari i Prokletijama. Sim-pozijum o munici 04.-o7. IX 1972. Zbornik radova: 39-44. Beograd,1975. godine.

Vujić, A., Šimić, S., Radenković, S. Predlog za zaštitu Morinjskog zaliva. Prirodni potencijali kopna, kontinentalnih voda i mora Crne Gore i njihova zaštita. Zbornik Rezimea. Žabljak ,2001. godine.

Stjepčević, J., Parenzan P., Golfo delle Bocche di Cattaro-condicioni generali e bioce-nosi bentoniche con carta ecologica delle sue due baie interne. Studia Marina ,1980. godine.

Lepetić, V., Sastav i sezonska dinamika ihtiobentosa i jestivih avertebrata u Bokoko-torskom zalivu i mogućnosti njihove eksploatacije. Studija marina, Kotor,1965. go-dine.

Protocol concerning specially protected areas and biological diversity in the Mediter-ranean: Anex II, List of endangered or threatened speciesPavle Mijović, Umjetničko blago Crne Gore, Titograd 1980. godine.Don Anton Belan, Sveti Tripun i njegova Katedrala, Kotor 2002.godine.Don Gracija Brajković i Don Branko Sbutega, Gospa od Škrpjela, Perast, Zagreb, 1988. godine.Don Niko Luković, Bogorodičin hram na Prčanju, Kotor 1965. godine.Bernard M.Filden, Juka Jokileto, Smjernice za upravljanje područjima svjetskog kul-turnog nasljedja, Kotor 2005.godine.Rajko Vujičić, Zidno slikarstvo u Boki Kotorskoj i neki aspekti njegove prezentacije, Boka, Herceg Novi, 1986. godine. Rajko Vujičić, Studije iz crnogorske istorije umjetnosti, Cetinje 1999. godine.Slobodan Mileusnić: Ikonostas u kapeli Svetog Spiridona u Kotoru,(stručni tekst) Crkva sv. Luke kroz vjekove, Kotor 1997. godine.

LITERATURA

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA1�2 1�3MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

V. Mako, Barokni elementi u estetici okruženja Perasta, Perast, 1999.godine.

Z. Petrović, Tragajući za arhitekturom, Beograd 1981.godine.

M. Prelog, Planiranje novog i «staro», Arhitektura, Zagreb 1967.godine.

M. Prelog, Poslije planova, Arhitektura, Zagreb. 1971.godine. 12 vijekova Bokeljske mornarice, “monografija”, Beograd, 1972. godine.

800 godina katedrale Sv. Tripuna u Kotoru (1166-1966), Kotor 1966. godine.

Arhiv i nauka –Katalog izložbe Istorijskog arhiva Kotor, Beograd, 1980. godine.

Constantini Porphyrogeneti de administrando imperio (ed. Franjo Rački),Monumenta spectantia historiam Slavorum Meridionalium, vol. VII, Zagreb, 1877. godine.

Cornelius Flaminius, Catharus Dalmatia e civitas, Patavii, 1759. godine.

Crkva Svetog Luke kroz vjekove, Kotor, 1997. godine.

Milka Čanak-Medić, Istraživanja i restauracija 1983 – 2000. godine.

Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Boka, god.XCIII, decembar 2000- januar 2001. go-dine.Farlati Coleti, Illiricum Sacrum, Tomus VI.

G. Gelcich, Storia documentata della Marinarezza bocchese, Ragusa 1889. godine.Kotor, “monografija”, Zagreb, 1970. godine.

Kotorski spomenici, Druga knjiga kotorskih notara.1329. godine. 1332-1337, / urednici Slavko Mijušković, Vladislav Brajković, JAZU – CANU, Zagreb, 1981. godine.

Kovačević Jovan, Srednjovjekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske, Spomenik SAN, CIII, Beograd, 1953. godine.

Kovačević Jovan, Srednjovjekovni epigrafski spomenici Boke Kotorske II, Spomenik SAN, CV, Beograd, 1956. godine.

Kulturna baština Balkana i seizmički problemi. Radovi sa naučnog skupa CANU, Budva 15. i 16.IV 1982, Titograd, 1983. godine.

Lalošević Ilija, Kotorska tvrđava, Kotor 2003. godine.

Majer Antun, Kotorski spomenici, I, Zagreb 1951. godine.

Martinović Jovan, Najstariji sakralni objekti u Kotoru, Glasnik Odjeljenja umjetnosti CANU, br. 11, 1992. godine.Martinović Jovan, Zanatlijski podmadlak u Kotoru prve polovine XIV vijeka, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru,

Mijušković Slavko, Centralna komisija – zajednička vlada Crne Gore i Boke (povodom

Vojislav J. Đurić, Jezici i pisma na srednjovjekovnim fresko-natpisima u Boki Kotor-skoj: značaj za kulturu i umjetnost ,(stručni tekst) , Crkva sv. Luke kroz vjekove, Kotor 1997.godine .Zanati srednjovjekovnog Kotora, Državni arhiv Crne Gore, Istorijski arhiv Kotor, Kotor, Decembra 1993. godine.Jasminka Grgurević, Mozaik nad portalom crkve sv. Nikole u Kotoru Godišnjak Pomor-skog Muzeja, KotorMiloš Milošević, Pomorski trgovci, ratnici i mecene – Equilibrium Beograd i CID Pod-gorica, 2003. godine.Miloš Milošević, Arhivska istraživanja o slikaru Tripu Kokolji, Stvaranje, 1968.godine Miloš Milošević, Freske u kotorskoj Katedrali, Zograf, časopis za srednovjekovnu um-jetnost, Beograd 1966. godineMiloš Milošević, Arhivska istraživanja o slikaru Tripu Kokolji, Stvaranje, Cetinje, 1962. godine.Pavle Mijović, Bokokotorska slikarska škola 17.-19. vijeka, Zograf, Titograd 1960. go-dine.Arhiv i nauka, Katalog izložbe dokumenata Istorijskog arhiva Kotora, Beograd 1980. godine.Vodič kroz arhivsku građu, Istorijski arhiv Kotor, Kotor 1977. godine.Massimo De Grassi, Venecijanska skulptura u Boki Kotorskoj, Podgorica 2001. godine.Jasminka Grgurević, Obrada enterijera u sakralnoj i stambenoj arhitekturi Perasta, Boka, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnostiZorica Čubrović: Crkva sv. Ane u Perastu, Perast 2000. godine.Ivan M. Đorđević, Novootkriveni fragmenti fresaka u crkvi sv. Ane iznad Perasta (Boka Kotorska), Zograf br. 29. Beograd 2003. godine.Pavao Butorac, Kulturna povijest grada Perasta, Perast 1999. godine.Milenko M. Pasinović: Kotor, vjekovi sačuvani za budućnost, Zagreb 1989. godine.Ivo Stjepčević, Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split 1938. godine.Kruno Prijatelj, Slikar Tripo Kokolja, JAZU, Zagreb 1952. godine.Don Niko Luković, Zadužbina pomoraca, Godišnjak pomorskog muzeja u Kotoru,1962. godine.Pavao Butorac, Gospa od Škrpjela, Kotor 1928. godine.Dokumentacija o pokretnom spomeničkom fondu Regionalnog zavoda za zaštitu spo-menika kulture, KotorS. Vučenović, Urbana i arhitektonska konzervacija II, Svet – Jugoslavija, rukopis knjige

S. Vučenović, Zaštita i obnova graditeljskog nasleđa na području opštine Kotor, Godišnjak Pomorskog Muzeja Kotor, 1987-1988, godine.

G. Brajković, A.Tomić, M. Milošević, Z. Radimir; Neki manje proučavani primjeri građanske i crkvene arhitekture spomeničkog karaktera u Kotorskoj opštini, Godišnjak Pomorskog Muzeja Kotor, 1987-1988. godine.

B. Čipan, Budućnost arhitekture prošlosti, De re Aedificatoria, Beograd 1990.godine.

M. Čanak-Medić, Novi pogledi na graditeljsko nasleđe i njihov mogući odraz na savre-menu arhitekturu, De re Aedificatoria, Beograd 1990.godine.

Z. Čubrović, Rezultati arhitektonskih istraživanja crkve sv. Mateja u Dobroti, Godišnjak Pomorskog Muzeja Kotor, 1987-1988.godine.

LITERATURALITERATURA

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA1�� 1��MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA

160-godišnjice), Ovdje, Titograd, 1973. godine.

Mijušković Slavko, Dnevnik generala Gotjea (Gauthier) o opsadi Kotora (sept.1813-jan.1814), Istorijski zapisi, Titograd, 1962. godine.

Mijušković Slavko, Il traffico fra le Bocche di Cattaro ed il Regno Aragonese, Rivista Storica del Mezzogiorno, Lecce, 1966. godine.

Mijušković Slavko, Iz zbirke ,Kotorski dukati i druge listine, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru,1956. godine.

Mijušković Slavko, Kotorska mornarica, Podgorica, 1994. godine.

Mijušković Slavko, Le relazioni italo-montenegrine nel Medievo, Archivio storico pug-lise, XIV (Bari), 1961. godine.

Mijušković Slavko, Le relazioni italo-montenegrine nel Medievo, Per una storia delle relazioni tra le due sponde adriatiche, Bari, 1962. godine.

Mijušković Slavko, Ljetopis popa Dukljanina, Titograd, 1967. godine.

Mijušković Slavko, Natpisi katedrale Sv.Tripuna, Starine Crne Gore, Cetinje, 1966. godine.

Mijušković Slavko, O rimskoj cesti kroz Boku Kotorsku, »Boka«, Herceg-Novi, 1969. godine.

Mijušković Slavko, Osnivanje Bratovštine kotorskih pomoraca i njen statut iz 1463.godine, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru,1969. godine.

Mijušković Slavko, Otpor bokeljskih mornara militarističkim težnjama francuskih vlasti krajem 1810.godine, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru,1953. godine.

Mijušković Slavko, Otpor Brajića francuskim vlastima u Boki (1807-1814),Istorijski za-pisi, Cetinje,1954. godine.

Mijušković Slavko, Protuaustrijske demonstracije u Kotoru juna 1914.godine, Istorijski zapisi, Titograd,1964. godine.

Mijušković Slavko, Spomenici kulture u Boki Kotorskoj i nužnost njihove zaštite, Sta-rine Crne Gore, Cetinje, 1979. godine.

Mijušković Slavko, Učešće Bokelja u ruskoj floti na Mediteranu za vrijeme velikog rusko-turskog rata (1768-1774), Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru,1962. godine.

Milošević Miloš, Boka Kotorska, Bar i Ulcinj u Kiparskom ratu (1570-1573). Boka, Zbornik radova iz nauke, kulture i umjetnosti, Heceg Novi, 1972. godine.

Milošević Miloš, Freske u kotorskoj katedrali, Zograf, Časopis za srednjovekovnu umet-

LITERATURA LITERATURA

nost Galerije fresaka, Beograd, 1966. godine.

Milošević, Miloš, Granica Boke Kotorske za vrijeme mletačke vladavine (1420-1797). Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, Kotor, 1974. godine.

Milošević Miloš, Barocco in Italia e nei paesi slavi del sud, Firenze 1983. godine.

Milošević Miloš, Kotorske ponude Veneciji za preuzimanje vlasti (1396-1420). Glasnik cetinjskih muzeja, Cetinje, 1973. godine.

Milošević Miloš, Nosioci pomorske privrede Kotora prve polovine XVII vijeka. Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, Kotor, 1960. godine.

Milošević Miloš, Odjeci ilirskog pokreta u Boki Kotorskoj (1835-1848), Zadarska revija, 1987. godine.

Milošević Miloš, Studije iz književne i kulturne prošlosti, Titograd 1987. godine.

Milošević Miloš, Tempore Catharinorum (600 godina od početka samostalnosti Kotora kao grada-države 1391-1420), Boka, Kotor Saulačić Marija, Pokušaj razvitka svilarstva na Prčanju u drugoj polovini XIX stoljeća, Godišnjak Pomorskog muzeja u Kotoru, Kotor, Smičiklas Tode, Codex Diplomaticus

Stjepčević Ivo, Katedrala sv. Tripuna u Kotoru, Split, 1938. godine.

Stjepčević Ivo, Kotor i Grbalj. Historijski pregled, Split, 1941. godine.

Stanje kulturne baštine Crne Gore, Ministarstvo kulture i medija, Podgorica, 2006. godine.

Ujedinjenje Crne Gore i Boke Kotorske 1813-1814. godine. Zbirka dokumenata u iz-danju Istorijskog instituta Crne Gore i Državnog arhiva Crne Gore-Istorijski arhiv Kotor, Podgorica 1998. godine.

Vodič kroz arhivsku građu sa sumarnim inventarima muzejskih i crkvenih fondova i zbirki, Kotor, 1977. godine.Pravci razvoja Crne Gore kao ekološke države, Podgorica,2000. godine

Strategija razvoja saobraćaja Crne Gore, 2006. godine.

Master plan razvoja turizma, 2002. godine.

Akcioni plan primjene evropskih standarda u zaštiti životne sredine za opštinu Kotor-LEAP- Eko Centar „DELFIN“-Kotor 2005. godine.

Korišćeni podaci iz Nacrta prostornog plana Crne Gore

Korišćeni podaci iz Nacrta strategije održivog razvoja Crne Gore

MENADŽMENT PLAN PODRUČJA SVJETSKE BAŠTINE KOTORA1�6

LISTA SKRAĆENICA

MP- Menadžment plan

KT- Koordinacioni tim

RT- Radni timovi

CG - Crna Gora

MKSiM - Ministarstvo kulture, sporta i medija

MPN - Ministarstvo prosvjete i nauke

MTZŽS - Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine

MER - Ministarstvo za ekonomski razvoj

MSPT – Ministarstvo saobraćaja, pomorstva i telekomunikacija

MPŠV – Ministarstvo poljoprivrede, šumarstva i vodoprivrede

PMCG - Pomorski muzej Crne Gore

NMCG - Narodni muzej Crne Gore

JPMD - Javno preduzeće za upravlljanje morskim dobrom Crne Gore

IBM - Institut za biologiju mora

RZZZSK Cetinje –Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Cetinje

RZZZP - Republički zavod za zaštitu prirode

RZZSK Kotor - Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor

RSZ - Republički seizmološki zavod

EPCG – Elektroprivreda Crne Gore

JPVodovod - Javno preduzeće „Vodovod i kanalizacija“ Kotor

TO - Turistička organizacija Kotor

NVO - Nevladine organizacije

LEAP - Lokalni ekološki akcioni plan za Opštinu Kotor

LISTA SKRAĆENICA

Menadzment Plan Kotor 2007

Documents

Transcript of Menadzment Plan Kotor 2007