MUVAHHiDLER

na??am ii mevlidi'n-nebiyyi'l-mu'a?­?am'ı gibi birçok eser kaleme alındı. Ab­dülvahid el-Merraküşl'nin el-Mu'cib ii al)­bô.ri'l-Magrib'i. İbn Sahibüssalat'ın el­Men bi'l-imô.me'si, Beyzak'ın (EbQ Bekir b. Ali es-Sanhacl) A]Jbô.rü'l-Mehdi'si ve Ebu Muhammed Hasan b. Ali İbnü'l-Kat­tan'ın Na?mü'l-cümô.n'ı dönemin Muvah­hidler üzerine kaleme alınmış tarihlerden­di. Taceddin İbn Hameveyh ve İbn Hubeyş de devrin tarihçileri arasında yer alır. Mağ­ribli denizciler Afrika' nın Atlas Okyanusu kıyılarının bir kısmını ve bunlara yakın ada­ları keşfettiler. Tıp ilmi özel bir öneme maz­har oldu. Sarayda Ebu Mervan Abdülme­lik b. Ebü'I-Ala b. Zühr ve oğlu Ebu Bekir Muhammed, Vezir Abdülmelik b. Kasım el­Kurtub'i, İbn Tufeyl, Ebu Abdullah Muham­med b. Sahnun, EbQ Ca'fer Ahmed b. Sa­bık el-Kurtub'i ve İbn Rüşd gibi çoğu En­dülüs kökenli çok sayıda hekim görev yap­tı ; bunlardan başka kadın hekimler de bu­lunmaktaydı . Hastaların tedavisi için bü­yük b'imaristanlar inşa edildi. Kimya ala­nında İbnü'n-Nakarat el-Ceyyan'i. İbnü't­Tatel'i, Ebü't-Tavac'in el-Kütam'i önde ge­len bilim adamları idi. Edebiyat sahasında da büyük gelişmeler oldu. İbn Hişam el­Lahm'i, lsa b. Abdülaz'iz el-Cezul'i, İbnü 'l­Murahhal gibi dilcilerle Ebü'I-Abbas el­Cerav'i, Kartacenn'i, İbn Habbaze ve özel­likle Endülüs'te Hafsa er-Rekuniyye, Ebu Hafs İbn Ömer el-Kurtubi ve Zeyneb bint Ziyad gibi çok sayıda şair yetişti.

Din! anlayışlarının etkisiyle Muvahhid halifeleri görkemli saraylar inşa ettirme­mişler, buna karşılık dünyanın en büyük camileri arasında yer alan. özellikle mina­releriyle ünlü Tinmellel, Merakeş'teki Kü­tübiyye ve Rabat'taki Hassan camileri ile İşbiliye Ulucamii'nin örnek oluşturduğu din! mimariye ve askeri mimariye önem ver­mişlerdir (bk. ENDÜLÜS [Sanat ]; İŞBiLİYE; KÜTÜBİYYE CAMİİ; MAGRİB [Mimari]).

Muvahhidler'in İ kab savaşına kadar Mağ­rib ve Endülüs'te sağladığı siyasi istikrar tarımda ve ekonominin diğer alanlarında etkisini göstermiş. bu bölgeler tarihlerinin en müreffeh dönemlerinden birini yaşa­

mıştır. Mevcut bazı veriler Fas şehrinde Nasır-Lid'inillah döneminde 3900 dokuma, 116 boya, on iki demir, yirmi yedi sabun. 400 kağıt, seksen altı deri işleme. on bir cam ve 135 inşaat malzemesi atölyesi , 472 su değirmeni, 1170 fırın, 180 çömlek­çi. 9082 dükkan ve iki darphane olduğu­nu göstermektedir. Yine aynı verilerden şehirde doksan üçü umumi 135 hamam, seksen pınar, 785 cami ve 467 han bulun­duğu öğrenilmektedir.

412

MUVAHHiD HÜKÜMDARLARI

ibn TOmert 524 (1130)

Abdülmü'min b. Ali ei-KOm1 524 (1130)

EbO Ya'küb YCısuf b. Abdülmü'min 558 (1163)

EbCı YCısuf Ya'küb ei-Mansor-Billah 580 (1184l

Muhammed en-Nasır- Lidinillah

YOsuf ei-Müstansır- Billah

ı. Abdülvahid ei-Mahlü'

EbCı Muhammed Abdullah el-Adil

595 (1199)

610 (1213)

620 (1224)

621 (1224)

EbCı Zekeriyya Yahya ei-Mu'tasım- Billah 624-633 (1227 -1235)

Ebü 'I-Aia (Uial idris ei-Me'mCın

11. Abdülvahid er-Resid

Ebü 'I-Hasan Ali es-Said

ömer el-M urtaza

Ebü' I-Aia EbCı DebbCıs

624 (1227)

630 (1232)

640 (1242)

646 (1248)

el-vasi~ - Billah 665-668 (1266-1269)

BİBLİYOGRAFYA :

İbn Sahibüssalat, el-Men bi'l-imame (nşr. Ab­dülhad1 et-Taz1), Bağdad 1979; İbnü ' I-Eslr, el­Kamil, XIII , bk. İndeks; Abdülvahid ei-Merraküşi, ei-Mu'cib (nşr. M. Said el-lryan- M. ei -Arab1). Da­rülbeyza 1978, s. 262 vd.; a.mlf., Veşa'i~u'I-Mu­rabı(fn ve'I-Muval).l).idfn (nşr. Hüseyin MGnis), Kahire 1997; İbnü'I-Kattan ei-Merraküşi, Na;g:mü'l­cüman (nşr. Mahmud Ali Mekk1), Rabat 1974; İbn izari, ei-Beyanü 'l-mugrib (Kettan1); İbn Ebu Zer', ei-Enfsü' l-mutrib, Rabat 1972, s. 172-277; İbnü'I-Hatib. A'malü'l-a'lam (nşr. E. Levi-Proven­çal), Beyrut 1956, s. 265 vd.; ei-Hulelü'l-mev­şiyye fi ?ikri'l-al]bari'I-Merraküşiyye (nşr. Sü­heyl Zekkar - Abdü lkadir Zimame). Darülbeyza 1399/1979, s. 1 03-170; İbn Haldun. ei-'İber, VI, 225 vd. ; Kalkaşendi, Şubl).u'l-a'şa (Şemseddin). bk. İndeks ; Ebu Abdullah ez-Zerkeş1, Tarfl]u'd­devleteyni'I-Muval).l).idiyye ve'I-Hafşiyye (nş r.

Muhammed Madıa), Tunus 1386/1966; Makka­ri, Ne{f:ıu Hib, VIII, bk. İndeks; Selavi, ei-İsti~şa (nşr. Ca'fer en-Nasır1 - Muhammed en-Nasıri),

Darülbeyza 1954, ll, 71 vd.; E. Levi-Provençal, Mecmü'u resa'ilMuvaf:ı/:ıidiyye, Rabat 1941; A. Huici Miranda. Historia politica del Imperio Al­mohade, Tetuan 1956-57, I-ll; M. Abdullah inan, 'Aşrü'I-Murabıtin ve'l-Muval).f:ıidfn, Kahire 1383-84/1964, 1-11; Abdullah Ali Allam, ed-Devletü'l-Mu­vaf:ıf:ıidiyye bi'l-Magrib fi 'ahdi 'Abdilmü'min, Kahire 1968; Roger le Tourneau, The Almahad Mavement in North Africa in the Twel{th and Thirteenth Centuries, Princeton 1969; Meraci' Akile Gannay. [fıyamü devleti 'l-Muval).l).idin, Bin­gazi 1970; Muhammed ei-Menuni. el-'Ulüm ve'l­adab ve'l-fünün 'ala 'ahdi'l-Muvaf:ı/:ıidin, Rabat 1977; Subh Aiş , Nem/i?ic mine'l-fenni'l-mi'mari el-Muval).f:ıidi bi'l-Magrib, Mağrib 1977; Hasan Ali Hasan. el-fjaçlaretü '1-İslamiyye fi'l-Magrib ve'l­Endelüs: 'Aşrü'l-Murabıtin ve 'l-Muval).f:ıidin,

Kahire 1980; İbtisam M eri Halefullah, el-'Ala~lit beyne 'l-l] ilafeti 'l-Muvaf:ıf:ıidiyye ve'l-meşri~ı'l­

İslami, Kahire 1405/ 1985; Hüseyin Munis, Tari­l]u'l-Magrib ve f:ıaçlaretüh, Beyrut 1412/1992, 11/2, s. 61-204; İzzeddin ömer Musa, el-Muvat:ı­f:ıidün fi'l-garbi'l-İslami, Beyrut 1991 ; M. Fletc­her, "Al-Andalus and North Africa in the Alıno­had Ideology", The Legacy of Muslim Spain (ed. S. H. ]ayyusi) , Leiden 1992, 1, 235-258; Kemal Seyyid Ebu Mustafa, Taril] u'l-Endelüs el-i~ti-

şadi fi 'aşri devleteyi'l-Murabıtin ve'l-Muvaf:ı­f:ıidin, İskenderiye, ts. (Merkezü'l-iskenderiyye l i' l-kitab); Adnan Adıgüzel, el-Mehdi Muham­med İbn Tümert ve Muvahhidler Devleti'nin Kuruluşu (yüksek l isans tezi, I 998), AÜ Sos­yal Bilimler Enstitüsü ; Ali Muhammed Muham­med es-Sallabl, Devletü'l-Muvaf:ıf:ıidin, Arnman 1998; Stanley E. Lane Poole, "On the Coins of Muvahhids in the British Museum", Coins and Coinage of North Africa (ed . Fuat Sez­gLn), Frankfurt 2003, 1, 127 -150; Lütfi Şeyban. Reconquista: Endülüs'te Müslüman-Hristiyan İlişkileri, İstanbul 2003, tür.yer.; Muhammed Mu­hammed ei-Kehlavi, Mesacidü 'l-Magrib ve'l-En­delüs fi 'aşri'I-MuvaJ:ıf:ıidin, Kahire, ts.; W. M. Watt. "Philosophy and Social Structure in Alıno­

had Spain", /Q, Vlll/1-2 (1964). s. 46-51 ; Made­leine de Gogorza Fletcher, "The Anthropological Cantext of Almahad History", Hesperis Tamu­da, XXVI-XXVII, Rabat 1988-89, s. 25-49; Ali Ah­med, "el-Muvahhidun ve Benü Ganiye" , Dira­sat tarll]iyye, sy. 31-32 ( 1989). s. 187 -196; L O'Connor. "The Fall of the Almahad Empire in the Eyes of Modern Spanish Historians", Islam and Christian-Muslim Relations, XIV/2, Birming­ham 2003, s. 145-162; Şinasi Altundağ , "Mu­vahhidler", İA , VIII, 765-773; M. Shatzmiller. "al­Muval)l:ıidün", EF (Ing.). VII, 801-807; Ch. Evert. "Alrnohad Art", Dictionary of the Middle Ages (ed.]. R. Strayer). New York 1989, 1, 191-193.

L

Iii MEHMET ÖzDEMİR

MUVAKKİT, Salih Sıdkı (1825-1888)

Bosna- H ersekli tarihçi_ _j

Saraybosna'da (Sarayevo) doğdu. Baba­sının adı Hüseyin, dedesinin adı Fazlullah'­tır. Bu sebeple Hacıhüseyinzade (Hacıhü­seyinoviç) diye tanınmıştır. Çayniçe kasaba­sından olan ailesi XIX. yüzyılın ilk yarısında Saraybosna'ya yerleşmiştir. Bazı kaynak­larda Salih Sıdkı'nın Çayniçe'de doğduğu belirtilir. İlk öğrenimini Saraybosna'da ta­mamladıktan sonra Drvenija Medresesr­ne girdi. Burada Ahmed Efendi b. Tahir Efendizade'nin talebesi oldu. Mezun olun­ca bir süre astronomiyle ilgilendi ve bir Osmanlı zabitinden zaman ölçüm ve tes­bitiyle (mlkat) takvim konularında ders al­dı. 1859'da Gazi Hüsrev Bey Camii hare­mi içinde yaptırılan muvakkithaneye mu­vakkit tayin edildi. Bu sebeple "Muvakkit" (Muvekkit) unvanıyla tanındı. Ölümüne ka­dar otuz yıl bu vazifede kaldı. Ayrıca Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi'nde kütüphane­cilik görevini de üstlendi. 1864'te b uranın ikinci hafız-ı kütübü idi. Uzun bir süre Bos­na- Hersek takvimini de hazırlayan Muvak­kit 12 Mart 1888'de Saraybosna'da vefat etti ve Vinograd Camii haziresine defne­dildi.

EserlerL Arapça, Türkçe, Farsça bilen Salih Sıdkı özellikle tarih ve takvime dair bazı çalışmalar yapmıştır. Kaynaklarda ma-

tematik, feraiz, kaligrafi ve mühendislik­le ilgili araştırmaları olduğu, astronomi il­mine ait bir mecmuada bazı ilmi notla­rı yanında (Muhamed Hadzijahic, IX/I 7 1 ı 935-361. s. 221-222) bir eserinin de bu­lunduğu zikredilmiş olmakla birlikte böy­le bir esere rastlanmamıştır (SabanoviC, s. 593) Kendisinin hazı rladığ ı iki müces­sem küre bugün Gazi Hüsrev Bey Kütüp­hanesi'nde korunmaktadır. Bunlardan bi­ri 1878'de, diğeri daha geç bir tarihte ya­pılmıştır. Muvakkithanedeki görevi esna­sında Bosna- Hersek için hazırladığı tak­vim vilayetin neşrettiği Bosna Salname­leri'nde (1866) yer almıştır (Nurudinovic, X-Xl 11960-61 1. s. 253-265)

Salih Sıdkı 'nın en önemli eseri Türkçe kaleme aldığı Tarih-i Bosna'dır. Olayları

kronolojik sırayla ayrıntı lı biçimde anlatan eser Bosna'daki valilerin değişimini esas alır ve Bosna'nın 1414'ten 1878'e kadar olan dönemini kapsar. Ancak XV-XVII. yüz­yıllara dair verilen bilgiler pek sağlam de­ğildir; XVIII ve XIX. yüzyıllara ait bilgiler ise daha dikkatli ve ilmi esaslara bağlı ola­rak kaydedilmiştir. Eserin başlangıç bölü­münde Bosna'nın Osmanlı öncesi tarihi­ne de temas edilmiştir. Bu da Osmanlı ön­cesini inceleyen ve Sırp- Hırvat literatürü­ne ait kaynaklara dayanan ilk islami kay­nak diye anılmasına vesile olmuştur. Os­manlı dönemi 1414'te Bosna Beyi ishak Bey'den başlayıp 1878'e kadar getirilmiş­tir. Eserin kaynakları arasında tarihi do­kümanlar, arşiv belgeleri ve bilhassa mah­keme sicil kayıtları da bulunmaktadır. Ta­rih-i Bosna'nın bir nüshası Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü'ndedir (Orijentalni Ins­titut, nr. 766) Seyfeddin Kemura için is­tinsah edilmiş bir başka nüshası daha son­ra Saraybosna Şarkiyat Enstitüsü'ne inti­kal etmiştir (Orijentalni Institut, nr. 3459).

Muhammed Enveri Kadiç'in dört cilt ha­linde istinsah ettiği yazma ise Gazi Hüs­rev Bey Kütüphanesi'ndediL Kadiç ayrıca bu eseri yirmi sekiz ciltlik Tarih-i Enveri adlı kitabına aynen almıştır. 1992-1995 Bosna savaşı esnasında Saraybosna Şar­kiyat Enstitüsü içindeki kitaplarla birlikte yakıldığı için Gazi Hüsrev Bey Kütüphane­si'ndeki nüsha eserin tek yazma nüshası

olarak kalmıştır. Tarih-i Bosna'nın meç­hul bir mütercim tarafından yapılmış Al­manca ve Boşnakça tercümeleri bulun­maktadır. Orüinal Türkçe metinle bu çevi­riler henüz yayımlanmamıştır. BİBLİYOGRAFYA :

Mehmed Handzic, Krıjiyevni Rad Bosansko· Hercegovackih Muslimana, Dryavna Stampa· rija, Sarajevo 1934, s . 4ı-42 ; a.mlf., el·Cevherü'l· esna f1 teracimi 'ulema' i ve şu'ara'i Bosna lnşr.

Abdülfettah Muhammed ei-Hulv), Kahire ı413/ ı 992, s. ı ı4; Amir LjuboviC- Sulejman Grozda· nic, Prozna Krıjiyevnost u Bosni i Hercegovini na Orijentalnim Jezicima, Sarajevo ı955, s. ı 38, 218; Hazim Sabanovic. Knjiyeunost M us li· mana BiH na Orijentalnim Jezicima, Sar.ajevo ı 973, s . 592-599; Fehim Nametak. Pregled Krıji· gevnog Stuaranja Bosansko-Hercegovackih Muslimana na Turskom Jeziku, Sarajevo 1989, s . 243-244; Franz Babinger. "FünfBosnisch-Os­manische Geschichtsschreiber", Glasnik Zemalj· skog Muzga, XLII/2, Sarajevo ı 930, s. ı 69· ı 72; Muhamed Hadz!jahic, "Salih ef. Muvekit", /'/avi Be har, IX/ 1 7, Sarajevo ı 935-36, s. 22 ı -222; Bi­sera NurudinoviC, "Bosanske Salname", POF, X­Xl 1 1960·61 ). s . 253-265; Muhamed KantardziC, "Gazi Husrev-Begova Sahat- Kula i Muvekitha­na i NaCin Mjerenja Vremena", Ana/i GHB, ll-lll 1 1974), s. ı 75· ı 76; Mahmud Tra!jiC, "Hafızi-Ku­

tubi Gazi Husrevbegove Biblioteke", a.e., V-VI 1 1978), s. 47; Jasminko Mulaomerovic. "Nekoliko Klasicnih Pomorskih Astronomskih Instrume­nata u Gazi Husrev-Begovoj Muvekithani u Sa­rajevu" , a.e., XI-XII 1 1985), s. 88-89; a.mlf., "Mu­vekkithane, Muvekkiti i Mjerenje Vremena", a .e., XV-XVI 1 1990), s. 273-274; a.mlf . - Edina Sikiric, "Globusi Zemlje Saliha Hadyihusejnovica Mu­vekita", POF, XLIV-XLV 11994-95), s. 391-403.

Iii FEHİM NAMETAK

MUV AKKİTHANE ( 4lı=.d,_., )

Muvakkitlerin görev yaptığı yer. L ~

Muvakkit namaz vakitlerinin belirlen­mesinde kullanılan çeşitli saatleri düzen­leyen, bunların ayarlarına ve tamirlerine bakan kişi olup muvakkithilne de onların faaliyet gösterdiği yerdir. Muvakkitlere ay­rıca saatçi ve muvakkit-i salat da denilir­di (BA, A.RSK, nr. 1519/68, s. 74). Vakittes­bitiyle ilgili mesleğin daha önceki islam

MUVAKKiTHANE

devletlerinde bulunmasına rağmen husu­si bir mekan olarak muvakkithane tabiri muhtemelen ilk defa Osmanlılar tarafın ­

dan kullanılmıştır. Muvakkithaneler, genel­likle cami veya mescidlerin müştemilatı içinde bir iki oda halinde inşa edilmiştir. Buralarda yapılan en önemli faaliyet çeşit­li aletler vasıtasıyla tesbit edilen namaz vakitlerinin müezzinlere bildirilmesidir.

Namaz vakitlerinin güneşe göre ve has­sas bir şekilde belirlenmesi, ayrıca kıble yönünün dakik olarak tayini ihtiyacı, mu­vakkitliğin daha Emeviler döneminde or­taya çıkmasına yol açmış, ilk muvakkitha­ne Şam'daki Emeviyye Camii'nde kurul­muştur. Ancak muvakkitliğin bir kurum haline gelmesi XIII. yüzyılın sonlarında Ka­hire'de gerçekleşti. Muvakkit tabiri ilk de­fa bu tarihlerde ortaya çıktı. Bu kurum XIV. yüzyılda Suriye'de daha da yaygınlaş­

tı ve meşhur muvakkitler yetişti. "Mikati" tabiriyle de anılan Mısır ve Suriye muvak­kitleri çeşitli şehirlere göre namaz vakit­leri tabloları hazırlayarak yeni bir ilmin ön­cülüğünü yaptılar (bk iLM-i MiKAT) Bu sahada Hasan b. Ali el-Merraküşi. ibnü'ş­Şatır ve Şemseddin ei-Halili önde gelen alimlerdir. Kahire ve Şam'daki muvakkitler ayrıca başta istanbul gibi daha fethedil­memiş şehirler olmak üzere pek çok yer­ler için tablolar hazırladılar. Kuruluşun ilk asırlarında Osmanlı astronomisinde ilm-i mikat konusunda Şam ve Kahire ekaileri önemli tesirler icra etti. Daha sonraları Osmanlı şehirleri için Şeyh Vefa, Takıyyüd­din er-Rasıd ve Darendeli Mehmed Efen­di gibi kişiler namaz vakitlerini gösteren dakik cetveller hazırladılar.

Osmanlı Devleti'nde ilk muvakkithane­nin ne zaman kurulduğu tam olarak bilin-

Eminönü Yenicam i Külliyesi ve üsküdar Yeni Valide Kü ll iyesi muvakkithaneleri- Istanbul

413