Mehmet Olmez Kutadgu Bilig Cevirileri

8/2/2019 Mehmet Olmez Kutadgu Bilig Cevirileri

1/24

Trk Dilleri A r a t r m a l a r 14 (2004): 03- 26

a d a Trk Dillerinde Kutadgu Bilig evirileri-Mehmet lmez

( s t a n b u l )

D o r u d a n Kutadgu Bilig'i ele alan ilk kitap Klaproth'un Trkeye Uygur-l a r n ' Dili ve Y a z s zerine n c e l e m e l e r olarak e v i r e b i l e c e i m i z al m a s d r . ! K i t a b n y a y m bugnden 184 y geriye, 182'ye gitmektedir.Kutadgu Bilig'in Uygur harfleriyle y a z l m olan n s h a s n a dayanan bu a l m a , z a m a n n d a kitaba verilen isim, y a p l a n yorumlar ile a k l a m a l a r -dan d o l a y bir hayli e l e t i r i l m i t i r . Btn bunlarla ilgili a y r n t l a r k i t a b n1985'te y a p l a n t p k b a s m n a h a z r l a n a n nszde yer a l r .

Klaproth, Uygurlar, a d l a r ve y a a d k l a r blgeye ( l 8 ~ ' l e r iin: Hami,Turfan ve evresi) d e i n i r . z l e y e n sayfalarda kimi szckleri ("gk", "g-n e " , "ay" vb.) Almanca, Ugor dilleri ve Finceyle k a r l a t r r . K i t a b n bug i r i blmnden sonra, a s l blmne geilir ve burada Kutadgu Bilig'des k l k l a geen szcklere yer verilir, kimi yerde ince k a r l k l a r y l a akraba olup o l m a d k l a r s o r g u l a n r . Daha o dnem, Klaproth Eski Trke (burada Uygurca) teori szn ince ::;J(. tian "gk" ve ::;J(.:E-' tian li ilek a r l a t r r (s. 9).2Konuyla ilgili ikinci kitap ise Vambery'nin s l a m i dnem Arap ve Uy

gur harfli metinlere de yer v e r d i i , a r l k l olarak Kutadgu Bilig'i ele alan a l m a s d r . Kutadgu Bilig'in e i t l i blmlerinden a l n a n beyitlere yer*

2

3

Daha nce a y n adla Kebike (1. s a y , 995: 43-52) y a y m l a n a n y a z n n bir lded e i t i r i i m i ve g e n i l e t i l m i biimidir.KLAPROTH,JULIUS: Abhandlung ber die Sprache und Schrift der Uiguren. Paris.[Nachdruck der Ausgabe von 1820 mit einem Vorwort von WOLFGANG-EKKEHARD SCHARLIPPHamburg 19851Eski Trke tetjri szyle ilgili olarak en yeni inceleme iin Stefan Georg'un"Trkisch/mongolisch tengri 'Himmel, Gotf und seine Herkunft a d l y a z s n ab a k l a b i l i r (Studia Etymologica Cracoviensia, 6. cilt, 2001: 83-100).Uigurische Sprachmonumente Kudatku Bilik. Hermann Vambery, Innsbruck 1870( t p k b a s m : Osnabrck 1985).


2/24

104 MEHMET LMEZ

- fJJ/ t l j l j ~ o!ujQ. f i ~ _ W J ~ t:t'

- / :?) ~ . . . . . u . OL .)P0 ~ f ~ t : r o L ~ ~~ F 0A ~ ~ " t > l - ~ d

verilen a l m a d a y a z e v r i m l i metin ile Almanca evirilerinin y a n s r aUygur harfleriyle matbaada d i z i i m i metne de yer v e r i l m i t i r .

TT.Versificirte Vorreclc.

-,u:. fb ~ 1t9 F-- ) p $ u . 2

- ~ f u L . i j 0,u!u. i jo- 30P I O l f 4

~ L h t , f i . = tr:- t:A 5IL

Yerslelrtc Yorred.1 OI.wl1 bil' 1 a . l n t 01 J.mmul.( tin ozt'2 Ululduk idisl o ~ n n zuI e l e l3 .Tel' kk idisi olmlaik bil'le4 sngis aiz l e r i k l i Isamuld.m ruzi5 aeiu koimuz ol bu J n m u ~ tinlikin

Q g U hamd-i nlrti nnggo. ol,c seznjaratkan tretken ma kadir kemalruzini n n u t n i s [eksan kolejetrr . c a n u l , c n i mn j e n e z lizijetrr ierr H z i ganlilpn

1 C:olt i s t o i G o ~ l i ~ \'or allc G o ~ c l r f ( . ;Viel Lob und Dank ist i h auch g e l h r c u d .2 Ilcsitzer von Grsse, cin clorreicher Gott,Ersclmf und erzeugt cr Alles mil Vollkornmcnheit.

il Er ist Herr von Hinnuel unu Erde und alter Gescliiipfe iNuhmug ' e r l l e H t cr auf gleicher Weise Alien,4 I h e r m e s s l t c h Vielen erlheiJt er N a l r u n g ,GiM Allen zu essen, isst a l e r selher r i c h t .5 Er lasst n i c l t hungrig k e i e n der mit Sed" [ctg;;.t:.,::.

] ~ r a n u c t u u l ' l 'c i;cl ulles h:lt:l ' l l:.V a r n b e r y ' r i n o k u y u ve evirisine gre Uygur harfli metnin4. s a y f a s n d a n ilk b e beyit ( k r . R. R. Arat y a y n , s. 4)

Kutadgu Bilig zerine btnlkl a l m a l a r ancak Radloff'un t p k -b a s m y a y n y l a b a l a m t r . Uygur harfli n s h a n n 189'da t p k b a s m n yapan Radloff 1891'den itibaren metnin y a z e v r i m i ile evirisini de yay m l a m a y a b a l a r m t r . " Radloff'un y a y n l a r n d a n sonra Kutadgu BiIigzerine e i t l i y a y n l a r o l m u s a da, R. R. Arat' y a y n n a gelinceye d e i nmetnin t a m a m n ele alan bir metin ve eviri a l m a s y a p l m a m t r .

R e i d Rahmeti A r a t ' n Kutadgu Bilig metnini y a y m l a m a s n n zerin-4 W. Radloff, Kudatku Bilik. Faesimile der uigurisehen Handsehrift der K.K.Hofbibliothek in Wien. St.-Petersburg 1890; Das Kudatku Bilik des Jusuf Chass-

Hadschib aus Biilasagun. Theil i. Der Text inTranseription, Sr.-Petersburg 1891.


3/24

A G D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G E v i R i L E R 105den ise tam 57 y geti.> Trkenin en nemli y a p t l a r n d a n biri olan Kutadgu Bilig'in bu metin y a y n n a d a y a l olarak bir ok a l m a y a p l d , e i t l i a l m a l a r d a da, r n e i n Sir G. Clauson'un s z l n d e , eski SSCB'deh a z r l a n a n Drevnetyurkskiy slovar"da (Eski Trkenin S z l ) birincielden b a v u r u , malzeme k a y n a olarak k u l l a n l d . Daha sonra yine d o -rudan Arat t a r a f n d a n bu metne d a y a n l a r a k metnin bugnk Trkeyeevirisi ve yine onun n h a z r l k l a r n a b a l olarak s z l h a z r l a n d . "Geri geen y z y l n sonunda W. Radloff t a r a f n d a n ilk nceleri sadeceUygur harfli nshaya d a y a l olarak b a l a t l a n , daha sonra Arap harfli M s rn s h a s n n b u l u n m a s y l a her iki yazmaya dayanan bir metin y a y n y a p l m s a da, Trkdilbilimi evrelerinde de b i l i n d i i zere bu y a y n metnin a s ly a z l d dnemden uzak olarak, a d a Altay lehelerinin ses zelliklerinegre h a z r l a n m t r , d o l a y s y l a da bugn iin k u l l a n l a m a z bir a l m a d r . "

A r a t ' n bu metin y a y n n a ve evirisine b a l olarak Kutadgu Bilig'ineski Sovyetlerde Rusa.f ABD' de n g i l i z c e evirileri y a p l d . " Dankoff'ay a p l a n bu n g i l i z c e evirinin harfi harfine y a p l a n bir eviri o l m a y p metnin a s l n d a y a p l a n kimi d e i i k l i k ve dzeltileri de i e r d i i n i , Rusaevirinin inse manzum o l d u u n u zellikle belirtelim.Bu evirilerin d n d a Kutadgu Bilig'in a d a Trk dillerine y a p l a n

56

7

8

9

Kutadgu Bilig I, Metin. R. R.Arat,TOK Ankara 1947 (19792, i 99 i 3 19994).Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig. eviri: R. R.Arat, TTK 1959 (I 9955) ; R. R. Arat,Kutadgu Bilig, III indeks. Yay. K. Eraslan, O. F. Sertkaya, N. Yce. TKAE s t a n b u l1979.A. Jaubert'in JournaL Asiatique'de I825'te k a n y a z s ve J. Klaproth'un I820'de k a n k i t a b n d a n i 970'lere d e i n y a p l a n a l m a l a r iin bkz. A. Dilaar. KutadguBilig c e l e m e s i , TOK, Ankara i 972, i 9882; D i l a a r ' n a l - m a s s o n r a s n a ait,Kutadgu Bilig metnine dayanan belli b a l y a y n l a r ise y l e c e s r a l a n a b i l i r : R.R.Arat, Kutadgu Bilig lll, indeks, haz. K. Eraslan, O.F. Sertkaya, N. Yce, TKAE,istanbul 1979; Semih Tezcan, "Kutadgu Bilig Dizini zerine", Belleten, TTK, C.XLV/2, Nisan 1981, s a y 178, ss. 23-78; Ahmet B. Ercilasun, Kutadgu BiligGrameri -Fiil-, Gazi niversitesi yay., Ankara 1984.Yusuf Balasagunskiy, Blagodatnoye maniye llOcyep 6aJIaCaryHCKI1H, EJlGw-amuoe snanue I, ev. Sergey ivanov, 558 s., Moskova 1983; A. N. Kononov'un"Balasagunlu Yusuf-un D e s t a n " (ss. 495-517) ve S. ivanov'un "BalasagunluYusuf'un Kutadgu Biligi" (ss. 5 i 8-538) a d l inceleme y a z I a r y l a birlikte.Ysuf K h a Hajib, Wisdom of RoyaL GLory (Kutadgu BiLig), A Turko-IslamicMirrorfor Princes, Translated, with an Introduction and Notes by Robert Dankoff.The University of Chicago Press, Chicago and London i983; t a n t m iin bkz. TalatTekin, Trk Dilleri A r a t r m a l a r 1991, ss. 197-200.


4/24

106 MEHMET LMEZ

evirilerinden de sz etmek gerekecek. Arap harfli ve manzum o l m a s n d a nd o l a y da zellikle Yeni Uygurca ( YUyg.) ve Kazaka evirilerden sze d e c e i z . Olduka y a k n bir dnemde e v r i l m i o l m a s ve lkemizkitapseverleri a r a s n d a henz d u y u l m a m o l m a s nedeniyle KB 'inKazaka evirisini duyurma i s t e i de bu y a z n n y a z l m a s n a vesileo l m u t u r . Yeni Uygurca evirisi ise y a k l a k yirmi y ncesinedayanmakta, d o l a y s y l a da Trkdilbilimi evrelerinde bilinmektedir.

6645 beyit lik bu i i r , y l l a r sonra t o r u n l a r n n , a k r a b a l a r n n dilindeyeniden y a y m l a n m t r . ncelikle tarih olarak daha eski olan Y U y g ~eviriden b a l a y a l m . oeviri i 984 y l n d a y a p l m . Byk boy (ya. 19 x26 cm), y e i l ciltli bir kitap, Milletler N e r i y a t i , yani "Halklar Y a y n e v i "t a r a f n d a n yine Milletler Basma Zavodi, yani "Halklar B a s m e v i (harfiyenB a s m F a b r i k a s ) ' n d e b a s l m . T u t a r ise o y iin 10 Yuan i m i . Buy a z n n ilk y a y m yeri olan (Kebike)'in toplumsal a r a t r m a l a riin kaynak olma a m a c n d a n d o l a y k i t a b n f i y a t n a varana d e i n tam birknyesini vermeyi de a y r c a y a r a r l gryorum (bugn y a k l a k 1 Euro).

ilk sayfada Latin harfleri ve Arap harfleri ile k a r l k l olarak k i t a b n ,y a z a r n ve y a y n e v i n i n a d l a r yer almakta. ilke olarak s a y f a n n s a t a r a f n aLatin harflerine dayanan bir y a z e v r i m i alfabesiyle Orta Trke metin,s a y f a n n so l t a r a f n a ise Arap harfleri ile evirisi v e r i l m i . Kapaks a y f a s n d a buna gre " K u t a d u Bilik, Yusuf Has hacib, Milletler N e r i y a t iII Kutadgu Bilik, Cusup Has Hacip, i n c a n Uygur Aptonom Rayonluk c t i m a ' I penler Akademisi Milletler Edibiyati Tetkikat n i s t i t u t i teripidin

. n e r g e teyyarlandi" bilgileri yer almakta. izleyen sayfada metni nazma

10Kutadqu Bilik, Yusuf h a hajib, M i I I ~ t 1 ~ r Ncxriyati [Kutadgu Bilig, Yusuf HasHacib, Milletler N e r i y a t i ] , Nazma ekenler: Apdurehim tkr, Ehmet Ziy'I,Memtimin Yusup; Y a z e v r i m i n i h a z r l a y a n l a r : A p d u k r T u r d , ApdullaMuhemmidi, Mehmut Zeyid; Hattatlnr: Tursun Gazi, Sa Yifu, H r Eli.; 1368 s., i n c a n Uygur Aptonom rayonluk c i m a l Penler Akademiyisi Milletler EdibiyatiTetkikat n i s t i t u t i teripidin n e r g e teyyarlandi, Milletler N e r i y a t i teripidin n e rqilindi. i n x u a Kitaphanisi teripidin tarqilidu, Milletler Basma Zavodi'da besildi,i 984. yil, 5. ayda qetim n e r qilindi, i 984. yil, 5. ayda Beycin 'da qetim besildi,qattiq r n u q a v i l i i n i j b a h a s iOyuan. ( K i t a b n knyesinde Arap harfleri ile y a z l a nk s m l a r bilimsel y a z e v r i m i yntemiyle v e r i l m e m i olup, matbuatta var olan Latinharfleriyle g s t e r i l m i t i r . Yani k a p a l e yerine if, ka! yerine q, t yerine xk u l l a n l m t r . )


5/24

A G D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G EViRiLERi 107

Kutadgu Bilig'u: 1984'te y a y m l a n a n (Yeni)UygurcaevirisininArapHarfli K a p a a k t a r a n l a r n , y a z e v r i m l i metni h a z r l a y a n l a r n ve sslemeleri y a p a n l a r n ,h a t t a t l a r n a d yer al mak ta. H em en devamla Balasagunlu Yusuf'unAbduke ri m Nes ri di n t a r a f n d a n i z i l m i tasvir} bir resmi yer almakta.


6/24

o MEHMET LMEZ

Kutadgu BiUg'in 1984'te y a y m l a n a n (Yeni)Uygurcaevirisinin Latin Harfli K a p a eviriye gemeden nce de Kutadgu Bilig'in her n s h a s n a ait birery a p r a n f o t o r a f ve y a y m c l a r n s u n u y a z s ( n e r g e t e y y a r l i g u i d i n ,y a z e v r i m i n d e tutulan yollar ("Kutadgu B i l i k ' n i n Tiranskiripsiyisi T u -risida) ve Kutadgu Bilig a l m a l a r n a ait tarihi bilgilerin de yer a l d


7/24

A G D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G csvmn.sat 109

uzunca bir nsz tmukaddime) yer a l m a k t a d r . S. )8'den itibaren iindekiler (mnderice) b a l a m a k t a , daha sonra m e t ~ i n ' e v i r i s i yer a l m a k t a d r .Tabii bu metinde yer alan ve Arat dnemine" ait eski o k u y u l a r l a ( 960-70' lere d e i n k , bugn a r t k U k U ! ) , Yeni U y g u r l a r n metni bugnkU y g u r c a n n ses y a p s n a y a k l a t r m a l a r n d a n kaynaklanan okumay a n l l a r n a (Arat metni bilig, YUyg. bilik) esas olarak d e i n m e y e c e i z .Y a z e v r i m i n d e ise Arat metni i z l e n m i . Arat metnine gre B blmndenrnek vermek gerekirse ilk iki beyit ve evirisi y l e :

uq an bir bayat ol kamuqda azaekx hamd-u egdi anar ok;sozauluqluk idisi u o a n z'l-jolalyaratqan tertgen mg kadir karnal

!J'>1 ~ , r ~ l : 9 , ~ . , s : ~ . j ; ~ ; J Y ., ,Jtnl5 r L9 ~ 0& "'J':; d0UWl)

A y n beyitlerin Trk harfleri ile y a z e v r i m l e r i ise a a d a k i gibi:u a n bir bayat ol k a m u d a aza k hernd-u gdi anar ok sezau l u l u k idisi u a n z'f-celaly a r a t a n trtgen me kadir kemal

***

S 8, B blm.


8/24

110 MEHMETLMEZ

Kadir bir huda u, cimidin ozatola kp k r , medh anala sazau l u l u k igesi, kadir z'l-celaly a r a k a n tretken ve kadir kemal

Yine a y n s a t r l a r n Arat tarafindan y a p l a n evirisi a a d a k i gibidir:"Her e y d e n nce kadir ve bir olan T a n r gelir, sonsuz hamd ve sena da

ancak ona l a y k t r . Byklk sahibi, z'l-cell; yaratan, treten ve kudretinkemaline sahip olan T a n r d r . " 12Yukardaki YUyg. eviride de g r l e c e i zere kimi Orta Trkeszckler YUyg. 'da y a a m a k l a birlikte kimisinin de yerini YUyg.o k u y u u n a uygun Arapa e k i l l e r a l m t r , rnekle: Orta Trke ( OT)anar>- YUyg. anata; OT u l u l u k '" YUyg. ulugluk; OT yaratgan '" YUyg.yaratkan; OT trtgen '" YUyg. tretken; OT kamug yerine Ar. cimi cem') szn buluruz. 13 OT gdi (ET g- " m e k " eyleminden) '" YUyg.medh Ar. C . . A me d h : bir yerde de OT k (oku: k ) yerine yineTrke bir b a k a szck tola ve kp geer.

A s l metnin yer a l d D k s m n d a n da bir rnek vermeden geerneye c e i z :

bayat a t birlo sezg b a x l a d r ntrtgan igidgon koqrgon idirnekx egdi birlo trnanmin,sonauOJ.an bir bayatka anar yok. fanayaopz yr y a x l kek kn ay birlo ttntertti ha layik ed edlok bu kntilgdi tertti bu b o l m x k a m u o bir ek bol todi b o l d k o l m x k a m u o

12

13Yusuf Has Hacib, Kutadgu Bilig, eviren R. R. Arat, TTK, Ankara 1959; 199J5, s.3.

cimi iin bkz. Uygur Tilinin z a h l i k L u i t i , t - a Tom 2, i n c a n 1991, s. 607 a:cimi sup. hemme, barlik. ptkl.


9/24

A G D A TRK D L L E R N D E KUTADGU B L G E v R L E R III

~ : j ~ ~ i ; j ; r : d ~ ~ ~ ) l . r .~ C L ~ ] t ~ ; J Y - 1 ; j ~ ' ~ l ~ ~ ~ r J t U ;

= - - , J ; J J , r ~ ~ ' J ~ . . J : ; - ( I ) ~ j p ' ;"iJ",s*; J ~ a U e ~ ~ d ~ l t 1 i j . ~ 1 ) ~

14

(ss. 36-37)bayat a t birle szg b a l a d mtrtgen igidgen kergen idim k gdi birle tmen r n i f i e n au a n bir bayarka angar yok fenay a g z yi r y a l kk kn ay birle tntrtti h a l a y k d dlek bu kntiledi trtti bu b o l m k a m u bir k bol tidi b o l d k o l m k a m u (Arat 1947: 17)ljuda ati birle szm b a l i d i m . r Treltken, strgen, kergen izim.Arap harfli metinde ~ ~ L . . b a l i d i m e k l i n d e , beklenen, gerileyici b e n z e m e y l eb e l i d i m e k l i d i r , belki bir y a z m z e l l i i olarak e/ifl k u l l a n l m t r .


10/24

112. MEHMET LMEZ

Tola medhi birle tmen min senKiidir bir ! J u d a a , ana yok pen:Konur yer, y e i l kk, kn ay birle tnYaratti zaman, vakit, mehluk ve kn.U halap yaratti, yaraldi ptn,U birle didi "bol", bar oldi ptn.

Son olarak da Kutadgu Bilig'in en gzel blmlerinden biri olan yaruky a z . f a s l n ulug Bugra Han gdisin ayur (YUyg. "parlak bahar pesli ve u l u B u r a Han medhisi bayanida"; R.R. Arat "Parlak bahar mevsimini vebyk B u r a H a n ' n medhini syler") b a l k l blmn g i r i i n d e n iki-beyti salt y a z evrimiyle vermekle y e t i n e c e i z :

t o o a r d n oso kaldil>rtdnyoliazun tgko a q t uxtmah y o l yaopz yr y p a r t o l d kafur ktipbozanmak tilor dunya kerkin ?tip?rinig k,i'xi'OJ. srdi y a z q osinyaruk yaz yana k u r d dawlot yasin

(s. 52)esip keldi e r k t i n baharnin yeli,b i z e k e cahan ati cennet yoli.konur yer ipar toldi, kfur ketip,bizenmek tiler dunya krkem etip,capii k i n i kcglap yazgi esin,parlak yaz yene kurdi devlet yasin

(s. 53)

15 K i t a b n a s l n d a bu szck, bir dizgi h a t a s sonucu olsa gerek, i" (yani i) ile kaldi e k l i n d e d i r .


11/24

A G D A TRK D L L E R N D E KUTADGU B L G E V R L E R 113

.R.R. Arat (63-65. beyitler): " a r k t a n bahar r z g a r eserek geldi; d n y a y sslemek iin, cennet yolunu a t . Kfr gitti, kara toprak misk ile doldu;dnya kendisini ssleyerek bezenmek istiyor. Bahar r z g a r eziyetli k srp, gtrd; parlak yaz tekrar saadet y a y n kurdu."YUyg. evirinin d e i n i l m e s i gereken zelliklerinden birisi de eviride

s s k , bugn iin u n u t u l m u olan veya k u l l a n m d a n k a l k m olan OrtaTrke szcklerin k u l l a n l m a s ve b u n l a r n yeri geldike a k l a n m a s d r . r n e i n bu son beyitte kafur ve esin szckleri k i t a b n son blmnde,kafur "ak, h u p u r a k ve tebiiti s o a k bir bil dura", esin " a r n a l (rzgar, yel,esinti)" olarak a k l a n r . G r d m z gibi Orta Trke et- "dzenlemek,sslemek" a n l a m n a gelen Trke bir eylemin yerine, metnin Yeni Uygurc a s n d a yine Trke bir eylem, eski e k l i n i runik harfli metinlerde dahib u l a b i l d i i m i z bize- "sslemek, tezyin etmek" < bediz+e- < bediz "ss,ziynet") eylemi k a r m z a k y o r . Eski Trkeden gelen d i e r kimi szckve eylemler ise u n l a r d r : ipar < ET y p a r , konur < ET konur, ya < ET ya"yay".

*Bu eski s a y l a b i l e c e k Uygurca evirinin d n d a , bugn elimizde yeni k m Uygurca bir eviri daha var.16 Sz b e i ( ~ j ~ ) b a l k l nszblmnde Balasagunlu, bir Uygur a i r i olarak t a n t l r : l l . Esirde y a i a nu l u u y u r a i r i ; edip, peylasop ve dlet e r b a b Yusup Has Hacip teripidiny e z i l a n K u t a d u Bilig d a s t a n n n hazirki zaman Uygur edebi tilidikinesri y e m i s i n i n n e i r k i l i n i i vetinimizdiki az sanlik milletler klassikedebiyati tetkikti saheside k i l i n a n yene bir on i

N e i r g e T e y y a r l i u i b a l k l y a y m c s u n u u n d a n r e n d i i m i z e greKutadgu Bilig 1986 y l n d a ineeye de e v r i l m i : Kutadgu Bilikdastaninin esli nushisinin transkripsiyisini Hazirki Zaman Uygur edebi tiliboyie nezmi ve nesri y e m i s i n i n e i r g e t e y y a r l a ve Henzue tercimisinii l e aptonom rayonimiznin ictimi pen sahesidiki nuktilik tetkikttemisinin biri idi. D a s t a n n n esli nushisinin transkripsiyisi ve nezmi y e m i s i1984 - y l , Henzue tercimisi 1986 - y l n e i r kilindi. "Kutadgu Biligd e s t a n n n a s l metninin y a z e v r i m i n i a d a Uygur edebi dili ile k o u kve d z y a z halinde y a y m a h a z r l a m a k ve ince evirisini a l m a k zerkblgemizin toplum bilimleri a l a n n d a k i nemli inceleme k o n u l a r n d a n biri16 Yusup Ijas Hacip, Kutadgu Bilik, Harirki Zaman Uygur Tilidiki Nesrl Y e m i s i ,

U. A. R. c t i m a i Penler Akaderniyisi Milletler Edebiyati Tetkikat O r n n e i r g eteyyarlidi, 942 s. , 199


12/24


13/24

A G D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G EviRiLERi 115Bu hayli eski s a y l a b i l e c e k eviriden sonra daha yeni bir eviriye, biraz

da Kazaka eviriye gz a t a l m . Elimizdeki Kazaka eviri Kazakistan'day a y m l a n m a m , ama hemen y a n b a n d a k i bir lkede, D o u Trkistandah a z r l a n p y a y m l a n m . evirinin a s l gerekte Kazakistan'da y a y m l a n a nKiril harfli Kazaka eviriye dayanmakta. Bunu da k i t a b n arka ik a p a n d a yer alan bul kitap 1986 - c l Sovettik Kazakstan C a z u v 2 0B a s p a s 'run A l m a t ' da b a s l a n n u s q a s n a say k i r i l i p b a s l d cmlesinden a n l y o r u z . U

20

21

UM l .$ j r ' \-


14/24

116 MEHMET LMEZ. -pevirinin Kazaka a d ~ K u t t Bilik. Yine Yusuf HasHacib'in a d da Kazaka s y l e y i e uygun olarak Cusup Balasagun olarak. .

y a z l m . Tabii beklenen e k i l Cusup Balasagun d e i l de BalasagunlukCusup, yani "Balasagunlu Yusuf'tur. Uygurca evirinin aksine, Kazakaeviri kk boyda y a y m l a n m . A y r c a Latin harfli y a z e v r i m i n e de yerv e r i l m e m i , d o r u d a n Kazaka eviriye g e i l m i . Kitap yine a y n y a y n e v i n c e , Halklar Y a y n e v i ' n c e y a y m l a n m . Y a l n z bu kez "halk"yerine YUyg.'da o l d u u gibi Arap kkenli millet d e i l de a s l Trke olupsonra Mangakaya geen, yine buradan Kazakaya geen' bir szckgryoruz: Ulttar B a s p a s . 2

M a z m u n b a l a l t n d a . iindekiler y l e c e s r a l a n r : s. 1: C a k s n n a t ,galimnifi h a t lmeydi ( a l g sz) " Y a h n n a d , alimin h a t t lmez, yani,iyinin a d , bilginin bilimi, s a n a t lmez (nsz)" b a l a l t n d a evirmeninuzunca bir s u n u u yer almakta; s. 65: i. Kirispe (kara szben c a z l g a n j - '" G i r i ( d z y a z ile y a z l m t r ) " ; s. 68: II. Kirispe (lenmen c a z l g a n ) "2.G i r i ( k o u k halinde y a z l m t r ) " ; s. 79: III. T a k r p t a r "konusu"; s. 88:K u t t Bilik; s. 1090: Tsinikter " d n c e l e r , yani, a k l a m a l a r " .YUyg. eviri ile k o u t l u k o l m a s a m a c y l a Kazaka metinden dey u k a r d a geen beyitlere yer v e r e c e i z . R.R. Arat y a y n n n B blmne aitilk iki beyit y l e e v r i l m i t i r :

c" Ui;''J., .. , ; ' { l ' ; ' ~ . ' ' . : ~ I ~ ~ ; . ..~ 0 ~ . : J i : ; ; ~ : t ' ~ ' : ; ~ J ' ~ l o , . ~ ~ ~ ~ ; ~ ~ ~ r . 0 ~ ~

22

23

Kazk. ult < Mong. ulus < ET u l u "lke, e h i r , yurt; halk; (MK, i i ) ky; (MK,Argu) e h i r " ; Szck, Karayca-Rusa-Lehe Szlk'e gre yine bir toprak p a r a s n i a r e t etmek iin bugn (?) Karayeada ( K r m ) hala k u l l a n l m a k t a d r : ulus "vadi".Yeni szckler tretirken sadece eski kaynaklara, Eski O s m a n l c a y a d e i l , DilDevrimi'nin b a l a r n d a o l d u u gibi, a d a Trk Dillerine bakmakta da bykyarar olsa gerek. Tabii Trkdilbiliminin verileri, ses k u r a l l a r n d a , belli kurallargz a r d edilmeksizin. Burada sz konusu edilen " d z y a z " teriminin k a r l olarak, Ar. kkenli nesir (Ar. .)-IoU-i nasr) yerine Trke kkenli gzel bir k a r l Kazak d i l d a l a r m z d a buluyoruz, bugn bizde Arapa nesir sz yerine " d z y a z "k u l l a n l m a k t a d r . A n l a t m yolu olarak manzum eserlere gre daha kolay oland z y a z Kazakada kara sz ile k a r l a n m , a y n ifadeyi sadece D o u T r k i s t a n l Kazaklarda d e i l K a z a k i s t a n l Kazaklarda ve K r g z l a r d a da buluruz: Kzk.xapacesen )Ka3blJIraH (karaszben j a z l g a n ) " d z y a z e k l i n d e y a z l m " , k r . EskiUyg. kara nam "mensur stra", S. Tezean, Eski Uygurca Hsan Tsang BiyografisiX. Blm, Ankara 1975,426. s a t r .


15/24

A G D A TRK D L L E R N D E KUTADGU B L G E v R L E R 7" .,0' ,'.>'>"., . ~ . ~ ~ ' , : ~ c , i f O ) : . j I ~ : t ~ j i ~ : ' : ~ , i . i f l S i '. ',' ; " ' : ; ~ : r . , ; 3 " j . ~ ( @ ? , , : : " : ,"'.,' ~ ~ r ~ U F , . J 9 ; ~ " : ~ , ; : ; , , ! ) f f l J , ,

Kudiretti bir hak b a r a alapka,Sogan l a y k martebe de, madak ta!Pak, Z'l-celal, u l l k t n iyesi,C a r a t u v , kemel kadir-kiyesi.

(s. 68)Bu blmn sonunda ise metnin a s l n d a Fihrist'l-ebvab yani

"blmlerin, b a p l a r n fihristi" gelmektedir. Kazaka metinde ise bu b a l kt a k r p t a r sz ile k a r l a n m . R.R. Arat metnine gre: 1. bab tengri 'azzeve' c e l l e n i i i gdisin ayur, yani " bab. T a n r azze ve eellenin medhinisyler."24 Bu ifadenin K a z a k a s ise b i ~ i m iin olduka a n l a l r : Eziz vau l telJridilJ25 kudirettiligi a y t l a d . Devamla tek tek btn b a p l a r n b a l s a y l r .

A s l metin k s m n a gelince, K u t t Bilik, Bismillahirrahmanirrahim, .b a l n d a n sonra yukarda a n l a n blm b a l gelir. Bap b a l n izleyen,Kazaka eviriden de beyit almakla yetinelim:

Alla a t m e n ay t t m szdin elibinC a r l k a g a n , caratkan bir tenirimi

2425 k r . KB Metin, s. eviri, s. 8.-din eki bizim Trkedeki -in, -nin ekinin k a r l d r , tenridin yani " t a n r n n " .


16/24


17/24

A G D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G EviRiLERi 119Kutadgu Bilig' in bu evirilerinin d n d a K r g z i s t a n ' da y a y m l a n a n

K r g z c a bir evirisi de v a r d r . A a d a bu evirinin k a p a ile eviriden birsayfa yer a l m a k t a d r :

T y y J z a n b n b l H975 3 f C b l J l , b z b . aa p n a J u m

m y c y .BaJlaCaFLIH

MOcKBa.HHK.1998 .


18/24

120 MEHMET LMEZ

i THpyyJlOpJ],yu6aaphIlHlH HyJ],a:ii YJlYY,BHp 03YHe TaTblHTyy ypMaT RbWYY.AJl yJlyK Aa, l\y'ITyy ,Ll,arhl '[(meMena,Arapyy na, Keropyy na mOl, a n c s a .Iltepne, HOKTl I\yn l\OprOH1Wu areca,Cara m a u o o , eMyp 6epreu narhI oay!Bapnux iHanra. 11'lep.lmC a n 6epA.li,Baapu TonJloiiT, Lay 61f.116eHT IpmellAH.

5 T H p Y Y J I ( ~ p r l as Hoii6oCTOIl naM ImpOT,lliaapHue am, I f t e p H n e cyy fieper.THJlreHJ],HIl O H - T H J e r H U 60JlTypaT,Maapa TyllJce - aoonocyn 30p KhlJlaT.HYAaHhlMJ],hlH .aJPII1CIIHe hlpaxMaT, i .lliOJlyH HWJI,Ll,On mypraH)J,eprl Y P M a T - J ] , a l ~ R ! !HaJlRThIH 6 a u h l an MyxaMMJ], nSHraM6ap,Henrvn mY3Y Repo rypran Re3Y an.Y u y n o r r e n yJlyy yUJ],opmeMuruH,BHJlHMJ],yyrl - TepeH, 6HJlHM Jl.eH,H3H.

LO "lIeRcH3 6aanyy 6HJlHMJ],epJl.HH unrpecn,AHhI o r y n xaaaer Ta6ap RIIM l3Y?i CH3 "ypallAarbl MyxaMMt'A n a r a s a p ryypacu an a 6apa maTaT.

30

K r g z c a eviriden bir blm (= Arat y a y n s. 4)Son olarak, Kutadgu Bilig'in d i e r Trk dillerine y a p l a n evirilerinin

bizim iin s r a d a n eviriler o l m a y p , a y n zamanda dil malzemesi z e l l i it a y a n kitaplar o l d u u n u s y l e y e c e i z . Toparlayacak olursak, Radloff'uny a p t ilk evirilerden veya eviri denemelerinden sonra, bizim b i l d i i m i zk a d a r y la a a d a k i eviriler gelmektedir:


19/24

A G D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G EviRiLERi 121

zbeke evirinin k a p a


20/24

122 MEHMET LMEZ

1. l eviri Radloff'un y u k a r d a a n l a n Almanca evirisidir.2. R.R. A r a t ' n yine kendi metin y a y m n a d a y a n d r d Trke eviri(1959),3. T a k e n t ' t e y a p l a n zbeke eviri (1971),4. Sovyetlerde y a p l a n Rusa eviri (1983),5. Amerika'da y a p l a n n g i l i z c e eviri (1983),6. rmi'de y a p l a n Uygurca eviri (1984),7. Kazakistan'da y a p l a n Kazaka eviri (1986),7. in 'de y a p l a n , semelerin yer a l d ince eviri (1986),288. rmi'de y a p l a n Arap harfli Kazaka eviri (1989),9. rmi'de y a p l a n ikinci Uygurca eviri (1991).,10. in'de y a p l a n ve e i t l i beyitleri ieren eviri ( k u l l a n a m a d m ) .

11. Trkiye'de y a p l a n yeni eviri (S. S i l a h d a r o l u , bak. bu s a y d a , M.C a n p o l a t ' n y a z s )

12. in'de y a p l a n ikinci, ancak metnin btnn kapsayan ince eviri

KJ'C,)'CP;::: .1\ / \ Ar' A , ' J " " " I ~ l i " ; ~ L , - . r : ( " , r ( / , ' t ; l " ,.....::l1J. : ! . . . , . : : . . . . . . . " . . l ' " " ) . . J . ~ ,Ji"l, ,.IL ~ l

E \ i \ r O M T 1 ~ I ( ) E3I--LJ.\.H v'lE

~ h l l , , " : l R i n i i l i : ' d . n : ' l " : f l r : :(:. F,l. : . ; i r ~ M ! 0 1 l

Rusa evirinin k a p a

28 Bkz. 1991'deki YUyg. yeni evirinin N e i r g e Teyyarliguilardin b a l k l s u n u y a z s , s. 1.


21/24

A G D A TRK D L L E R N D E KUTADGU B L G E v R L E R 123

ABHANDLUNGu m Dl E

S P c D SCDE R

R IF

NEBST E l N E n w i : i R T E I l . V E I l Z E l C N I S S E UND ANDErtEN lJH;UUISCllEN SPUACIIPJWllEN.AUS DI,:II K A I S E l . I C l l E N UBEllSETZUNGSIlOFE ZU I 'EIONG.

HERAUSGEGEBENVON

. J U , I U S KI.JAPRTII.

P A R I S ,IN D E R K NI GL IC II EN D R U CK E RE Y .

1820.

Klaproth y a y n n n k a p a


22/24

124 MEHMETLMEZ

TJIGURJSOIIE SPIll\.OIIN[ONUMENTEUND DAS

KDDA.TKU B I I I K .m m m s r . m m TEXT lifIT TnANSSCRIPTION UND mnmSETZUNG NETIST ETNEM UTGunrsCII!TltUTSCHEN w i l u r m n u c m : UND J.lTlfOGRAFTTIrEN F A O S H r L E AVS DEM ORIGTNAT.TEXTEnES [ m A ' I ' K U lllUK

llBRMANN VAMBERY,o. . prorelrur der criemalifcheu S p r : c h e o OlD der krinigHcheo Uuivt:rfiHil eu Pe,

I ' i p o q u o i JaqueUe lo u"t.-kau pua1L .'GlI' ,t4tompo_li t ilaol l 'uue du' cel lu u r l c q o e l l e l 00 p o u l l lan o i u de ducumcDu L i 5 o r i q u u ' o r i r i o u : i Ci m O l i l c r i t iLCune r&roW I I U d i r e dlll'node pJquor 1.& c o r i o i t d d'aurcerI.. p & l i m c o de u a n . (J.4UblHIT m Vl. Ilee des JournalAailUquo, 1825, Bilite 9.)

NElJDRUCK llER AUS(;AUEINNSURllU; 1870

n n . r o VERLAG OSNAI3RCK 1985

Vambery y a y n n n k a p a


23/24

A O D A TRK DiLLERiNDE KUTADGU B i L G EviRiLERi 125

Dankoff'un evirisinin k a p a


24/24

126 MEHMET LMEZ

ince evirinin k a p a

Mehmet Olmez Kutadgu Bilig Cevirileri

Documents

Transcript of Mehmet Olmez Kutadgu Bilig Cevirileri