20

BeykozAkademiDergisi,2016;4(2),20-42 MAKALEGönderimtarihi:5.09.2016Kabultarihi:1.10.2016DOI:10.14514/BYK.m.21478082.2016.4/2.20-42

ELBİSE-İOSMANİYE:1873VİYANAULUSLARARASISERGİSİ’NDEBİRYARATICI

ENDÜSTRİÖRNEĞİ*

MEHMETEMİNKAHRAMAN1,İSMAİLERİMGÜLAÇTI2

ÖZET

15., 16., 17. ve 18. Yüzyıllar boyunca yaşanan Coğrafi Keşifler, Rönesans, Reform vedevrimlerle dönüşen Batı dünyasının 19. Yüzyılda gerçekleştirdiği Sanayi Devrimi ileortayaçıkanuluslararasısanayifuarları,Batı’nınyenitekdünyaolarakgördüğüdüzenintanıtıldığı bir platform olmuştur. Ekonomi, siyaset bilimi, sanat ve tasarım gibi farklıdisiplinlertarafındanaraştırılabilecekbirçoksimgeveolguyladoluolanbufuarlarınbüyükçoğunluğundayeralanOsmanlıDevleti’ninkatılımıBatı’dakigibigelişmişsanayiyesahipbirdevletolmamasındankaynaklanansebeplerlefarklıbiçimdedeğerlendirilmelidir.Batıdevletlerinin sanayi alanındaki ilerlemelerinin vebirbirleriyleolangüçmücadelelerininaçıkbirşekildeokunabildiğibirvitrinolan19.Yüzyılsanayifuarları,OsmanlıDevletiiçinkenditarım,sanayivezanaatürünlerinisergilemektençok,kendisini,topraklarınınbüyükkısmınıkaybetsedebüyükbirBatıdevletigibigösterme,İslamdünyasıiçindekiegemenkonumunuvurgulama,1839TanzimatFermanıileyoğunlaşanBatılılaşmagayretlerindegerçekleştirdiğiatılımlarıvemodernleşmeyisergileme,bukapsamda19.YüzyılboyuncasürenBatılı kimlik arayışı ve imaj yönetimi çabalarının bir uzantısı veBatılı devletlerinsiyasi ve ekonomik desteğini sağlama platformu olmuştur. 1873 Viyana UluslararasıSergisi de 19. Yüzyıl Avrupa’sında yeniden şekillenenpolitik, ekonomik ve kültürel fayhatlarınınbelirdiğiönemlibirfuarveOsmanlıDevleti’ninyukarıdabahsedilenamacınahizmet eden çok önemli bir sergidir. 1870 Fransa-Almanya savaşından sonra yenidenşekillenen Avrupa’daki güç dengesinde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun,gücünü göstermek için önemli bir fırsat olarak gördüğü bu sergi, aynı zamanda da

1Yrd.Doç.Dr.,YıldızTeknikÜniversitesi,mek@yildiz.edu.tr2Öğr.Gör.,İstanbulTeknikÜniversitesi,gulactii@itu.edu.tr*BumakaleYıldızTeknikÜniversitesiTeknoParktarafındansanayiyeuyarlanabilirlikaçısındandesteklenenTeknoTezkapsamındaüretilmiştir.

21

Viyana’nınAvrupavedoğudevletleriarasındadiplomatikveekonomikyöndenbirköprüolabileceğinikanıtlamaplanıolmuştur.

İçerikveyöntemolarakOsmanlıDevleti’nindahaöncekiuluslararasısergileregönderdiğiçalışmaveürünlerdenfarklıolanElbise-iOsmaniyeiseBatı’nıngeneldeDoğu,özeldedeOsmanlıDevletihakkındakiolumsuz,aynılaştırıcıveötekileştiriciOryantalistbakışınayineBatı’nınbiricadıolanfotoğrafileyapılanbilinçli,eleştirelvepragmatikbirkarşıçıkıştır.19.YüzyılBatıevrenininveözellikleAvrupakamuoyunun,topraklarınaçeşitlinedenlerleseyahat eden Batılı turist ve araştırmacıların çektiği Oryantalist fotoğraflardangözlemlediğiOsmanlıDevletidefotoğrafınpropagandagücünüilkkezElbise-iOsmaniyealbümüileBatılıkamuoyunauluslararasıbirsanayifuarındakültürelvepolitikbirmesajvererekkullanmıştır.MetinlerininyazımınıvekitaptasarımınıOsmanHamdiBeyileMariedeLaunay’ınyaptığı,fotoğraflarınıPascalSébah’ınçektiğiElbise-iOsmaniye,19.YüzyılınikinciyarısındaOsmanlıDevleti’nioluşturanhalklarınçokayrıntılıbirpanoramasınısunantarihivetoplumsaldeğeriçokyüksekbirkıyafetalbümüdür.

Buçalışmadayukarıda sözüedilenOryantalistbakışakarşı tavizsizbir itirazniteliğindeolan Elbise-iOsmaniye’deki fotoğraflardan vebu fotoğrafların açıklayıcımetinlerindenörneklerverilmiştir.Böylecebufotoğraflarınkonusuolankişiler,kullanılankompozisyontekniği ve fotoğrafları Batılı kamuoyuna daha iyi anlatabilmek için albüme eklenenmetinlerinbufotoğrafları,19.Yüzyıl’ınjeopolitikbağlamıiçindenasıltamamladığıvebuetkileşiminOsmanlıDevleti’ninpropagandasınıyapmayıplanladığıideolojiyenasılhizmetettiği tartışılmıştır. Osmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıl’ın çığır açan buluşlarından biri olanfotoğrafın görsel iletişim ve propaganda gücünün farkına vardığının en netgöstergelerinden biri olan Elbise-i Osmaniye bu yönüyle bir ilktir. Ayrıca OsmanlıDevleti’nin19.Yüzyıldaiçindebulunduğuekonomikvepolitiksorunlarabirgörselanlatıaracıolarakfotoğrafıkullanıpürettiğibirsavunmastratejisiolmasıbakımındandayaratıcıbirendüstriyelçözümdür.

AnahtarKelimeler:Elbise,Endüstri,OsmanlıDevleti,Sergi

JELKodları:F02,F54,Y80,Y91.

22

ELBİSE-İOSMANİYE:ACREATIVEINDUSTRYSAMPLEIN1873VIENNAINTERNATIONALEXHIBITION

ABSTRACT

InternationalindustryfairsstartingaftertheIndustrialRevolutioninthe19thcenturyintheWesternworld followingthetransformationcausedbyGeographicalExplorations,RenaissanceandReformmovementsinthepreviouscenturieshadbecometheplatformswhere the Western world’s new single world concept was launched. The Ottomanparticipationinthesefairs,whichareloadedwithmanysymbolsandphenomenathatcouldbestudiedbyvariousdisciplinessuchaseconomy,politics,artanddesign,shouldbetreateddifferentlythantothatofWesternstatesasOttomanEmpireneverhadasdevelopedanindustryas itsWesterncounterparts.BeingashowcasefortheWesternindustrial powers and their struggle for hegemony over each other, 19th centuryinternationalindustryfairswereanopportunityforOttomanstoportraythemselvesasadevelopedWesternpower,toemphasizetheirleadershipintheIslamworld,toshowcasealltheadvancesandmodernizationtheyhadachievedwithintheWesternizationeffortsintensifying with the Decree of Tanzimat in 1839, to reflect their search for a moreWesternidentityasanimagemanagementstrategyandsecureWesternstates’politicalandeconomicsupportratherthandisplaytheirownindustrialproductsandinventions.1873ViennaInternationalExhibitionwasbothacriticalfairwhereeconomicandculturalfault lineswerereshapedand19thcenturypoliticalrolesemergedandaplatformthatservedthesaidaimforOttomanEmpireofpropagatingthemselvesasaWesternpower.SeenbytheAustro-HungarianEmpireasspringboardtoassertitselfinthenewly-formedpowerbalanceafterthe1871Franco-GermanWar,1873ViennaInternationalFairwasalsoaplantoproveViennacouldbethediplomaticandeconomicbridgebetweenEuropeandEasternstates.

Elbise-iOsmaniye,whichisdifferentfromtheworksandproductsthatOttomanEmpirehad sent to previous international exhibitions, is a conscious, critical and pragmaticobjection through photography, yet another Western invention, to the negative,stereotypicalandotheringOrientalistoutlookontheEastgenerallyandtheOttomansparticularly.OttomanEmpire, observedby theWesternandEuropeanpublic throughphotographs that 19th centuryWestern, especially European, tourists and researcherstook,madeuseofthepropagandapowerofphotographyviaElbise-iOsmaniye,whichconveyed a cultural and political message to the Western public opinion at aninternationalindustrialfair.WithitstextswrittenandbydesignmadebyOsmanHamdiBey andMariede Launay, photographs takenbyPascal Sébah, Elbise-iOsmaniye is a

23

clothesalbumwhichpresentsapanoramicviewofthepeoplesthatconstitutedOttomanEmpire in the second half of the 19th century andwhich is priceless in historical andsocietalcontexts.

This studyanalyses samples fromphotographsand texts thatnarrate thosephotos inElbise-iOsmaniye,whichisanunrelentingobjectiontothepreviouslystatedOrientalistdiscourse.Indoingso,itdiscusseshowandtowhatextentthepeopleinthesephotos,thecompositionmethodusedandthetextsaddedtothealbumtonarratethesephotostotheWesternpublicopinioncomplementoneanotherinthecontextof19thcenturygeopoliticalcontextandhowallthisinteractionservestheideologythatOttomanEmpirehadplannedtopropagate.BeingoneoftheclearestexamplesofthefactthatOttomanEmpirerealizedthevisualandpropagandisticpowerofphotography,Elbise-iOsmaniyeisafirstregardingthisaspectaswellasacreativeindustrialsolutiontoeconomicandpolitical problems that Ottoman Empire was in, which used photography as visualnarrativemedium.

Keywords:Dresses,Industrial,Exhibition,OttomanEmpireJELCodes:F02,F54,Y80,Y91.

1. Giriş

15. 16., 17. ve 18. Yüzyıllar boyunca yaşanan Coğrafi Keşifler, Rönesans, Reform vedevrimlerle dönüşen Batı dünyasının 19. Yüzyılda gerçekleştirdiği Sanayi Devrimi ileortaya çıkan uluslararası sanayi fuarları Hobsbawn’ın (1999: 32) tanımıyla “Batı’nınkendinialkışladığıyenivebüyükayinler”olmuştur.Bufuarlarınincelenmesiekonomik,toplumsal, kültürel ve siyasi yönlerden birçok farklı bilimsel çalışma alanının beraberçalışmasını gerektirir. Farklı sembollerle yüklü bu uluslararası fuarların büyükçoğunluğunda yer alanOsmanlı Devleti’nin katılımı, çağdaşı olan emperyalist güçlerinaksinehiçbirzamanonlarkadargelişmişbirekonomiyesahipolmamasındandolayıfarklıbiçimde değerlendirilmelidir. Batı devletlerinin sanayi alanındaki ilerlemelerinin vebirbirleriyleolangüçmücadelelerininbirvitriniolan19.Yüzyıl sanayi fuarları,OsmanlıDevleti için kendi sanayi ürünlerini ve keşiflerini sergilemekten çok, kendisini,topraklarınınbüyükkısmınıkaybetsedehalengelişmişbirBatıdevletigibigösterme1839TanzimatFermanıiledoruknoktasınaulaşanBatılılaşmaçabalarındakatettiğimesafeyisergilemedolayısıylabukapsamda19.YüzyıldakiBatılıkimlikarayışınınbiryansımasıveBatılıdevletlerinsiyasiveekonomikdesteğinisağlamaplatformuolmuştur.1873ViyanaUluslararası Sergisi de Osmanlı Devleti’nin bu amacına hizmet eden çok önemli birsergidir.BumakalededeOsmanlıDevleti’nin1839’daicatedilenfotoğrafıilkkezkendipolitik amacına yönelik kullanıp katıldığı sanayi sergisi olan 1873 Viyana Uluslararası

24

SergisiiçinbasılanElbise-iOsmaniyealbümüincelenecektir.1851LondraBüyükSergisi,1878-1889-1900ParisUluslararasıSergileriOsmanlıDevleti’ninfotoğrafgibiyaratıcıveçığıraçanbirteknolojikgelişmeylekatılmadığısergilerolduğundanbumakaleninkapsamıdışındabırakılmıştır.1867ParisUluslararasıSergisi’nde(Öztuncay,2015)ve1893ŞikagoSergisi’nde (Çelik, 2005) sergilenen İstanbul panoramaları ise 19. Yüzyıl Batı evrenininOryantalistmerakınadönükolduklarıiçinbusergilerkapsamdışındabırakılmıştır.Ayrıca1893 Şikago Sergisi’nde sergilenen (Shaw, 2009; Deringil, 2014;Woodward, 2003) vedahasonraABDKongreKütüphanesi’nesunulan (Eldem,2015a) fotoğrafalbümlerideOsmanlıDevleti’ninyinefotoğrafıniletişimselgücüileyapmışolsadaçokdahagenişbirdüzlemde ve farklı boyutlarda bir Batılılaşma propagandası olduğu için bumakaleninkapsamıdışındatutulmuştur.

2. Yüzyıl’daBatıveOsmanlıDevleti

19.Yüzyıl,özellikle1850-1900arasındakidönem,günümüzdünyasınınvejeopolitikfayhatlarınınbüyükorandaşekillenmeyevedevletlerin21.Yüzyıldakitemellerininatılmayabaşladığıbirsüreçolmuştur.Kültürveilerlemeartıkdoğudanbatıyadeğilbatıdandoğuyadoğru gerçekleşmektedir. 15., 16. ve 17. Yüzyıllarda gerçekleşen Coğrafi Keşifler ilebulunan yeni ticaret yolları ve ülkelerle başlayıp yaygınlaşan sömürgecilik, dünyanınzenginliklerini Batılı devletlere taşımaktadır. Asya ve Afrika ülkeleri Batı devletlerininihtiyaçlarını karşılayacak ikinci, üçüncü sınıf ülkeler olarak görülmektedir. SanayiDevrimi’yleortayaçıkmayabaşlayankapitalizmsonrasında19.Yüzyıldevletleridörtfarklıkategorideincelenebilir.1800-1815yıllarıarasındakiNapolyonSavaşları’nınanaaktörleriolan ve sanayileşmeye, ekonomik yayılmacılığa önem veren İngiltere ve Fransa gibisömürgeci güçler ilk kategoriyi oluşturur. Bu devletlerin resmi olarak sömürgesi olanülkeler ikinci gruptayeralır.Üçüncügrup siyasiolarakbağımsızolsada sömürgecibirdevletin himayesinde ya da etkisinde olan Orta ve Güney Amerika ülkeleri olaraktanımlanabilir. Dördüncü ve son kategori ise Osmanlı Devleti’nin de dâhil olduğu,sömürgevehimayealtındakidevletlereoranladahagüçlübirmerkeziyapınınbulunduğuancak politik ve ekonomik bağımsızlığı için sömürgeci devletlerin koşullarıyla onlarlarekabetetmeyeçalışanÇinveİrangibiülkelerdir(Pamuk,2009). Issawi(1966)’yegöre15.ve16.YüzyıldaçokiyiyönetilenOsmanlıDevleti1699’daengenişsınırlarınaulaşsada17. Yüzyıl boyunca devam eden duraklama ve kötü yönetim nedeniyle, 18. Yüzyıldaçözülmeveçöküşsürecinegirmiştir.Batı’nınsiyasalveteknolojiküstünlüğününfarkınavarılmasıylabirçokalandamodernleşmeçabalarıgösterilsede19.Yüzyılçöküşüngiderekhızlandığı,devletinkendiniiçtenvedıştangelentehditlerekarşıkoruyamadığıbirdönemolmuştur.1881’deDüyun-uUmumiye’ninkurulmasıylaekonomisininkontrolütamamenBatılıdevletleregeçenOsmanlıDevletekonomikbağımsızlığınıdayitirmişdurumdadır.

25

III.Selim’intahtaçıkışyılıolan1789’dagerçekleşenFransızDevrimi’ninbaşta19.YüzyılAvrupası olmak üzere günümüz dünyasını da şekillendiren çok boyutlu ve döneminjeopolitikmanzarası üzerinde karmaşık, derin, siyasi ve toplumsal sonuçları olmuştur.FransızDevrimi’yle,ulusdevletanlayışıortayaçıkmayabaşlamışvebuanlayışgiderekgüçlenmiş; dinin Ortaçağ’da meydana gelen Reform hareketleriyle zayıflasa da halasiyasetvesiyasigücüelinde tutanlarüzerindebulunanegemenliğinerdeysetamamenortadankalkmıştır.OsmanlıDevleti’ninBalkanlardakitopraklarındaveMısır’daartardapatlayanayaklanmalarsonucundaİngiltere,FransaveRusyagibisömürgecidevletlerinde karışmasıyla Osmanlı Devleti 1805’te önce Mısır’a ardından 1815’te Sırbistan’aözerkliktanımış,1829’daYunanistanbağımsızlığınıilanetmiş,1830’daCezayir’inFransatarafındanişgalinekarşıbirşeyyapamamışve1882’deMısır’ıİngiltere’ninilhaketmesiyle19.Yüzyıldabüyükmiktardatoprakkaybınauğramıştır.

Görsel1.1683’ten1923’eOsmanlıDevleti’nintoprakkayıpları(Chronicle,[14.01.2017])

26

Yukarıdaki görselden de görüldüğü üzereOsmanlı Devleti’nin 19. Yüzyıl sonuna kadarkaybettiği topraklar,devletinanagelir kaynağınınbüyükoranda toprağadayalıolmasısebebiyle(Şahin,2012)ekonomik,toplumsalveaskeriboyutlardapekçoksorunanedenolmuştur.

19.YüzyılBatıdünyasındanerdeyseheryılbiriduyurulanteknolojikgelişmelerpeşisıragerçekleşirken Osmanlı Devleti’nde modernleşme ve reform çabaları Batınınüstünlüğünün kabulüyle başlayarak devam etmiştir. II. Mahmut, 1826’da YeniçeriOcağı’nıkaldırarakdörtyüzyıllıkbiraskerianlayışılağvetmişveyerineAsakir-iMansure-iMuhammediyeadıverilenmodernordununkuruluşunubaşlatmıştır.Odönemdeartıkiyiceyozlaşmışolanilmiyeveulemasınıfınınyanısırahalkafahişfiyatlarlamalsatanyerelesnafgrupları loncalarındasultanakarşıenönemlidestekçisiolanyeniçerilerortadankalkınca, yapılanmodernleşmehareketlerinedahakararlıbir iradehâkimolmuştur. II.Mahmut, bu başarıdan aldığı güçle 1831’de Tıbbiye ve 1834’te Harbiye’yi kurarakmodernleşme çabalarını kurumsal bir temele oturtmaya çalışmıştır (Gündüz, 2006).Günümüz bakanlar kurulunun temelini oluşturan farklı işlere bakan ve sadrazamınyönetiminde olan daireler yine II. Mahmut döneminin önemli siyasi yenidenyapılanmalarındandır. Yine onun döneminde pek çok fabrika, ağır sanayi tesisi veimalathane kurulmuştur. Ancak zaten geç başlayan Osmanlı sanayinin modernleşmeçabaları, ekonominin giderek artan oranda Batılı devletlere mahkûm hale gelmesiyleistenenverimivebaşarıyıgösterememiştir(Clark,1974).

II.Mahmut’unölümündensonratahtaçıkanoğluAbdülmeciddönemindeOsmanlı-İngilizyakınlaşmasını gerçekleştirmek için çalışan SadrazamMustafaReşit Paşa’nın teşvikiyle1838’de Osmanlı-İngiliz Ticaret anlaşması imzalanmış ve hemen bir yıl sonra 1839’daOsmanlı’danCumhuriyet’euzananmodernleşmeçabalarınınmihenktaşıolanTanzimatFermanıilanedilmiştir.BöyleceMüslümanolsunolmasıntümOsmanlıtebaasınahukukönünde eşitlik öngören bir yapı oluşmaya başlamıştır. 1838-1841 arasında OsmanlıDevleti ve Fransa, İspanya, Prusya ve bazı İskandinav ülkeleriyle imzalanan tek taraflıticaretanlaşmaları(Pamuk,2009)Osmanlıekonomisinezararvermeyedevametmişsedebu anlaşmalar Osmanlı Devleti’nin ilerleyen yıllarda düzenlenecek olan uluslararasısergilerekatılımınınönünüaçmıştır (Clark,1974).Abdülmeciddöneminindiğerönemlibir modernleşme çabası da yine Batılı devletlerin iç meselelere ve azınlıklaramüdahalesinin önünü kesmek için, önlemezbir dış baskı sonucunda, 1853-1856KırımSavaşı’ndan sonra toplanan Paris Kongresi’nden önce ilan edilen Islahat Fermanı’dır(Ortaylı, 2016). Tanzimat Fermanı’nın koşullarını tekrar eden bu ferman ile Hristiyantebaanın ve orta sınıfın Osmanlı toplumu içindeki yeri daha da güçlenmiş ve BatılıdevletlereOsmanlı’nıniçişlerinedahaçokkarışmaolanağıverilmiştir.1863’teİngilizve

27

Fransız sermayesiyle kurulanOsmanlı Bankası’nın ardından yineAbdülaziz dönemindeOsmanlıDevleti1863’teİstanbul’dailkulusalsanayisergisiolanSergi-iUmumiOsmani’yidüzenlemişve1867’deParisvebumakalenindekonusuolan1873ViyanaUluslararasısergilerinekatılmıştır.

Abdülaziz’in 1876’da tahttan indirilmesinden sonra sadece üç ay saltanat süren V.Murat’ınardındanMeşrutiyet’iilanetmesözüylepadişahyapılanII.Abdülhamid,1876’daI.Meşrutiyet’iilanederekBatılıdevletlernezdindekaybolanitibarıkazanmayıamaçlasadayüzyılınbaşındanberiyaşanantoprakvegelirkayıplarıvesavaşlarnedeniylebuçokmümkünolmamıştır.1881’deOsmanlıDevleti’neborçverenBatılıdevletlertarafındankurulanDüyun-ıUmumiye(OsmanlıBorçlarİdaresi)devletintümgelirlerininyönetiminegeçerek ekonomik bağımsızlığı fiili olarak bitirse de modern hesap ve muhasebetekniklerininOsmanlımaliyesinegirişideancakbusayedeolabilmiştir(Ortaylı,2016).II.Abdülhamid’in otuz üç yıl süren uzun saltanat döneminde Osmanlı Devleti o zamanakadargerçekleştirdiğimodernleşmeçalışmalarınınreklamınıyapmakveBatılıdevletleringözünde itibar sağlayabilmek için 1893 Şikago ve 1900 Paris Uluslararası Fuarlarınakatılmıştır.

19.YüzyılınsonlarınagelindiğindeyüzyılınbaşlarınakıyaslasiyasiveekonomikolarakçokdahagüçsüzvedağılmayayakınolanOsmanlıDevleti,artık İngiltere,Fransa,Rusyave1871’deulusalbirliğini sağlayanAlmanyagibiBatılıbüyükdevletlerinbirbirleriyleolangüçdengelerisayesindeayaktadurabilmektedir.Tümbuvaroluşmücadelesininortasındauluslararasısanayi fuarlarınadaBatılıdevletlerden itibarvedestekgörmek içinkatılanOsmanlı Devleti açısından 1873 Viyana Uluslararası Sergisi 19. Yüzyılın en önemlibuluşlarındanbiriolanve20.Yüzyılıdaşekillendirenfotoğrafilekatıldığıbirfuarolmasıaçısındanözelveönemlibiryeresahiptir.

3. FotoğrafınBulunması,GelişimiveEtkileri

Fotoğrafın bulunuşunu ve izleyen yıllarda geçirdiği evrimimodernleşmenin tarihindenayrıdüşünmekolanaksızdır.TerpakveBonfitto(2015)’yagörebulunuşundanbaşlayarakdurmaksızın değişim geçirmesi ve 19. Yüzyılın teknolojik ilerlemelerinin en başındagelmesionumodernleşmenin simgelerindenbiri yapar. İlk fotoğrafın çekildiği1826vefotoğrafın bulunduğunun duyurulduğu 1839 yılları, 19. Yüzyılın başında İngiltere’debaşlayan Sanayi Devrimi’nin hızlandığı ve etkilerinin insanların günlük hayatlarındagiderekartanbirşekildehissedildiğibirdönemdir.Teknolojikgelişmelerinkendiniençokhissettirdiğibudönemdahasonrasosyolojik,kültürelveekonomikalanlardadaçokciddideğişimlerin yaşanmasıyla (Kılıç, 2009) ve uygarlık-modernleşme tarihinde bir dönüm

28

noktasıolmuştur.1826’daJoseph-NicéphoreNiepcetarafındanbulunanfotoğrafda19.YüzyıldaSanayiDevrimi’ningetirdiğisayısızbuluştanbiriolmuştur.

19. Yüzyıla kadar geleneksel resmetme teknikleri olan boyamak, çizmek ve kazımakkapsamlıbirbiçimdekullanılıyordu(Kılıç,2009).Hernekadaryaygınolsadabutekniklernerdeyseherzamanyeteneklibirelgerektiriyorduveherhangibirnesneningörüntüsünükalıcı olarak bir yüzeye kaydettirmek isteyen kişiler ressamlar ve gravürcülerebaşvuruyordu.Sonuç,ressamınyadagravürsanatçısınınbecerisinekalmıştı.Ayrıcaonunyorumuna ve kişisel görüşlerine de açıktı. Bundan dolayı “fotoğraf öncesindeillüstrasyonlar sık sık kuşkuyla karşılanırdı.” (Terpak ve Bonfitto, 2015: 26) çünküizleyiciden ve okurdan yayımlanan resmin ya da gravürün doğruluğunu peşinen kabuletmesibekleniyordu.Buise19.YüzyılSanayiDevrimi’ningetirdiğiyenitoplumdüzenivemodernleşmesürecininsorgulayıcıtavrıylaçelişenbirdurumdu.

İşte tam da bu noktada 19. Yüzyıl modernleşmesinin ayırt edici özelliği olanmakine,gelenekselresmetmeyöntemleriüzerindekietkisiniSanayiDevrimi’ninbiryansımasıolanfotoğraf ile göstermeyebaşladı. Karanlık bir kutunun içinden çıkan bu yeni resmetmeanlayışı geleneksel resmetme tekniklerinin sunduğundan çok farklı bir deneyimvadediyordu.

1815’te subaylıktan emekli olan Joseph-Nicéphore Niepce, özellikle Fransa’da yaygınbaskıtekniğiolantaşbaskı(litografi)tekniğiyleçokyakındanilgileniyordu.Niepcebirtakımkimyasalveoptikyöntemlerikullanarakbirnesneningörüntüsünüdoğrudan,arayaçizimyapanbir el girmeden, gümüşbir levhayüzeyineüzerineaktarmaya çalıştı.Niepcebuçalışmalarındaçokbaşarılıolmasadafotoğrafınnegatifini,yani“gerçektedoğadabeyazveaçık renkolannesneleringörüntüleri[nin]….karanlık tonlarda” (Öztuncay,2003:19)olduğu,diğerbirdeyişle,terstonlarıolangörüntüleribularakzatenfotoğrafıngelişimineçokbüyükbirkatkıyaptı.

Modernleşmeninsağladığımakinegücü,bugücüngetirdiğigenişçaptaüretimvedağıtımolanağı ile bir araya gelince ortaya çıkan etkinin fotoğrafa da yansıması uzun zamanalmadı. Artık yeni amaç fotoğrafı makul fiyatlarla geniş kitlelere ulaştırmaktı. Parisliressam Louis-Jacques-MandeDaguerre (1787-1851) deNiepce kendi yöntemleriyle ilkfotoğrafıçektiğisıradabuamacaulaşmakiçinçalışandiğerbirisimdir.ÇağdaşıNiepce’ninçalışmalarındanParislibiroptikalet satıcısıaracılığıylahaberdarolanDaguerre, ısrarlakendisinden örnekler istemiş ve sonunda Niepce’yi beraber çalışmaya ikna etmiştir.1829’danitibarenberaberçalışmayabaşlayanikiliedindikleribilgileripaylaşıpfotoğrafınseri üretimine geçerek bundan ticari bir başarı sağlamaya çalıştı. Ancak 1833’te

29

Niepce’nin ölümüyle bir süre duran araştırmalar sonrasında Daguerre, Niepce’ninçalışmalarınıgeliştirerek1837yılında ‘dagerotip’adını verdiği fotoğraf tekniğinibuldu.1839’unOcak ayında Fransız Bilimler Akademisi Bülteni’nde tanıtılan (Özendes, 2013)dagerotip’inpatenti14Haziran1839tarihindeFransızhükümetitarafındansatınalındıvebuluş,İngilterehariç,üzerindeherhangibirpatentkısıtlamasıolmadantümdünyayaduyuruldu (Öztuncay, 2003). Dagerotipin, nerdeyse aynı yıl içindeWilliam Henry FoxTalbot (1800-1877) tarafından bulunan kalotip baskıdan daha uzun süre popülerkalmasını ve Amerika dâhil daha fazla ülkede kullanılmasını sağlayan da bu patentkısıtlamasınınolmayışıdır.

Sanayi Devrimi’nin etkilerinin giderek yaygınlaştığı ve kimya ile optik biliminin hızlageliştiği19.YüzyıldakâğıtüzerineçıkarılannegatifbirgörüntüdenkâğıtüzerinedefalarcabaskıalınmasınısağlayanWilliamHenryFoxTalbot’unbulduğukalotiptekniğiolmuştur.Böylecefotoğrafartıkbirgörüntükaydetmearacıolmaktançıkarakkaydedilengörüntüyüçoğaltıpkitlelereulaştırmaaracıhalinegelmiştir.Kalotip tekniğiyle fotoğrafındünyayayayılması giderek hızlanmıştır çünkü tek bir negatiften birçok kopya alınması artıkmümkün olmuştur. Böylece görüntünün çizme ve kazımadan başka bir çoğaltmatekniğiyleaktarılmasınıgerçekleştirilmişvebufotoğrafıngiderekdahafazlaalandadahafazlakişiylebuluşmasısağlanmıştır.Ayrıcainsaneliyleyapılandançokdahahızlıvehatasızolanbufotoğraftekniğiylegünümüzfotoğrafçılığınıntemelideatılmıştır.

Osmanlı Devleti’nin fotoğraf ile tanışması 19 Ağustos 1839’da Fransız BilimlerAkademisi’ndeduyurulmasından sadece iki ay sonra28Ekim1839’daTakvim-iVekayigazetesinin180.sayısındahaberyapılmasıylaolmuştur (Özendes,2013).Ancak İtalyanCarlo Naya ve Rum asıllı Basile Kargopoulo Pera’da ilk fotoğraf stüdyosunu açmaları1850’yibulmuştur.Elbise-iOsmaniye’ninfotoğraflarınıçekenPascalSébah isefotoğrafstüdyosunu1857’deaçmıştır.OnunardındanAbdullahBiraderler,GuillaumeBerggrenveGülmezKardeşlergibipekçokünlüfotoğrafçıdaozamanınfotoğrafçılıksektörününkalbiolanPera’dakendistüdyolarınıaçmışlardır.

4. YüzyılUluslararasıFuarlarınınNitelikleri

1851 Londra Büyük Sergisi’yle başlayan 19. Yüzyıl dünya fuarları, 1830’lardaki SanayiDevrimi ile yükselişe geçen küresel kapitalizmin insan hayatına doğrudan etkisi olansomutilerlemelerinisergilediğiamaaynızamandabuilerlemelereyenipazarlararadığısaygınvetümdünyada ilgiyle izlenenplatformlardır.Buharlımotorlar, telgraf,telefon,lokomotifgibibuluşlarinsanlarınyaşadıklarıyervezamanailişkinalgılarınıdeğiştirmiştir.Teknik, bilimsel, kültürel bilgi ve tecrübe alışverişini mümkün kılan bu fuarlar aynızamanda devletlerin siyasi propaganda ve ekonomik güç gösterisi yaptıkları ideolojik

30

amaçlardataşıyanolaylardır(Pemsel,1989).Farklıkültürlerin“aydınlanmadankalmabirsistemle”(Çelik,1992:3-5)sınıflaravehiyerarşikbirdüzenegöresergilendiğibusanayifuarlarıkültürelvebilimseletkileşimingerçekleştiğiyerlerolduklarıkadar19.Yüzyılgüçdengelerininaçıkbirbiçimdegözlemlendiğiyerlerdir.

Sanayi Devrimi’nin ortaya çıkardığı çeşitli ürünlere olan talep arttıkça bunlara pazarbulabilmek ve bu pazarlara arz edebilmek için gerekli olan hammadde ve işgücügereksinimi Avrupa’nın büyük devletlerini kıta dışına iterek sömürgecilik çabalarınıarttırmıştır. Asya, Afrika ve Amerika’yı hammadde ve insan gücü olarak Avrupa’yataşırkenbukültürlerdenetkilenenAvrupalıdevletler,zamanlabukültürlereilgiduymayabaşlamıştır (Çelik, 1992). 19. Yüzyıl uluslararası fuarlarının önemli bir niteliği de bufuarların dünyanın her yanından farklı kültürleri seyahat etmenin günümüzdeki kadarkolayvehızlıolmadığıbirdönemdeAvrupa’nınmerkezinegetirmeleridir.

5. 1873ViyanaUluslararasıSergisiveOsmanlıDevleti

BaşlangıçtasadeceAlmancakonuşandevletlerarasındadüzenlenmesiöngörülen1873ViyanaUluslararasıSergisi(Pemsel,1989)Avusturyafirmalarınındahaöncekisergilerdegösterdikleri başarılar ve elde ettikleri kazançlar nedeniyle uluslararası düzeydeyapılmıştır. 1850’lerin başından itibaren bir şantiyeye dönüşen şehirde devam edeninşaatlarveAvrupademiryollarınınkesişimnoktasıhalinegelmesinedeniyleViyana,ParisveLondragibibiranakentolmaiddiasındaydıvebufuardabuamacayönelikgüçlübirçabaolmuştur.1870Fransa-AlmanyasavaşındansonrayenidenşekillenenAvrupa’dakigüç dengesinde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’nun da söz sahibi olduğunugösterecekönemlibir fırsatsunmuştur.Sergi,Avusturya’nınekonomikbaşarılarınınvesanateserlerininsergilenmesiiçinçokönemlibirvesileydiveaynızamandadaViyana’nınAvrupa ve doğu devletleri arasında diplomatik ve ekonomik yönden bir köprüolabileceğini kanıtlama planıydı. Ancak Mayıs 1873’te Viyana Borsası’nın çökmesiylebaşlayıphızlauluslararasıbirboyutkazananekonomikkriz (Pamuk,1984)veardındanpatlakverenkolerasalgınısergininistenenbaşarıyaulaşmasınıengellemiştir.

Avusturya-Macaristan İmparatorluğuveOsmanlıDevletibu sergininhazırlanışındaçokyakınçalışmıştır(Ersoy,2000).Avusturya’nınyukarıdadeğinilenamaçlarınaençokhizmetedecekülkeolduğundanOsmanlıDevleti’neözelbirönemverilmişveOsmanlıDevletidoğuülkelerinintemsilcisiveliderigörülereksergialanındaAvrupadevletlerindenhemensonra almıştır. Bu durumOsmanlı Devleti için iki yönden özellikle önemlidir. OsmanlıDevleti, 19. Yüzyılın ikinci yarısından itibaren etkisini göstermeye başlayan ulusçulukakımınedeniyleisyanlarçıkaranetnikgruplarabirgüçgösterisiyapmavefarklıuluslardan

31

oluşsadabiraradayaşamayakararlıbirdevletolduğunuAvrupalıdevletleregöstermeolanağıbulmuştur.

6. OsmanlıDevleti’nin19.YüzyılBatıFotoğrafındakiYansıması

Toplumsalyaşamvetoplumlararasındakiilişkilerdekiherbüyükdeğişimvedalgalanmatarih boyunca bireye, bireyin sanatsal etkinliklerinin içeriğine ve bu içeriğin ifadebiçimlerinederindenetkietmiştir.Buolgu19.Yüzyıl içindegeçerliolmuşvedöneminbaskındüşünsel,yaşamsal,ekonomikvepolitikkoşullarıolanPozitivizm,OryantalizmveKapitalizm bu yüzyılın sanatsal anlatımının ifade tarzı ve içeriğini güçlü bir şekildeetkilemiştir.Peşisıraduyurulanbuluşlarlayenibirdünya‘düzeninin’doğduğuvesosyo-ekonomik hayatın kökten değiştiği 19. Yüzyıl’da bulunan fotoğraf, ‘gerçeği’ ulaşılabilirkılmasıylatümbudönüşümleyükselenModernizminenbaştagelensimgelerindenbiriolmuştur.NevarkiinsandeneyimininyerinialabilenbusimgeDoğu’yugözlemlenebilirvesınıflandırılabilirbilimselbir ‘nesne’yeindirgemegayretindeolanOryantalizmilebuamaca ek olarak siyasi ve ekonomik çıkarları da bulunan Kapitalizmin elinde etkili birsömürü aracına dönüşmüştür. Böylece ‘gerçeğin’ gözlemlenmesi bu ‘gerçeğin’denetlenmesinideberaberindegetirmiştir.19.Yüzyıl’ındiğerönemliteknolojikbuluşlarıgibiDoğu’yaBatıevreniningözündenbakanfotoğraf,OryantalistbirsöylemileOsmanlıDevleti’niDoğu’nun‘tipik’örneğiolarakgörmüşveOsmanlıtoplumunubuOryantalistbirbağlamda izleyip ‘belgelemiştir’.Oryantalizmin ‘gerçeğin’üzerindeyaygınlıklauzlaşılanbiryansımasıolabilen fotoğraf ileyaptığıbu ‘gözlemleme’ve ‘belgeleme’doğalolarakOsmanlıDevleti’nin19.YüzyılboyuncaBatılılaşmaadınageçirdiği toplumsalveyapısaldönüşümü görmezden gelme eğiliminde olmuştur. Söz konusu eğilimi 19. Yüzyıl’daOsmanlı Devleti’nde fotoğrafçılık yapan birçok yabancı fotoğrafçının işlerinde görmekdoğal olduğu gibi aynı zamanda saray fotoğrafçılığı da yapan Osmanlı tebaası ünlüfotoğrafçılarınçalışmalarındaokumakdamümkündür.

32

Oryantalizmin fotoğraf üzerinden de kurmaya çalıştığı Doğu-Batı karşıtlığı ve Batı’nınkültürel, politik veekonomikalanlardaDoğu’dan ‘daha ilerde’olduğu ifadesinePascalSébah’ın1872tarihliaşağıdakifotoğrafıoldukçaiyibirörnektir.

Görsel2.MekkecivarındanAraplar,PascalSébah,1872(Rumi’sGarden,[16.01.2017])

Bir stüdyo fotoğrafı olduğu kırsal hayatı simgeleyen yerdeki samanlardan, fonniteliğindeki panodan ve ayaktaki kadının arkasındaki yapay kayalardan anlaşılan bufotoğraf Batı’nın hayalindeki ‘geri kalmış’ ve ‘durağan’ Doğu ‘nesnesini’ pekiştirip buimgeyiBatıevrenineveBatılıturistebirkartpostalbiçiminde(Eldem,2015a)pazarlayanbir araçtır. Soldan sağa baş aşağı duran üçgen biçiminde bir kompozisyona sahip bufotoğrafta, sözü edilen kompozisyon izleyiciyi önce ayaktaki kadının su içen adamagülümsemesinesonrasuiçenadamınkadınıntestiyitutanelinedokunmasınasonolarakdayerdesamanlararasındaoturankadınındatümbuolanbitendenhabersizuzaklarabakışıyla fotoğrafın dışındaki hayali Doğu hayatına yönlendirmektedir. Ayrıca her üçkişinindeyaşmak,sarıkveferacegibi ‘tipik’yerelkıyafetler içindeolmalarıOryantalistsöylemin ‘belgelemeyi’ amaçladığı Batı karşıtı Doğu imgesiniOsmanlı Devleti özelindepekiştirmektedir.

Bölüm2’dededeğinildiğiüzereSultanII.MahmudYeniçeriOcağı’nıkaldırdıktansonra1829’da(Lewis,2016)kendikıyafetinideğiştirmesineparalelolaraksarıkvekavuğudayasaklayarakbürokratlarlaaskerleriçinpantolonvefesizorunlukıyafethalinegetirmiştir(Karal,2007).Sarık,şalvarvecüppedebasitleştirilereksadeceilmiyesınıfınıngiyebileceğibirgiysitürüolarakbırakılmıştır(Lewis,2016).SıradansivilOsmanlıvatandaşlarınınise

33

din,sınıfveırktemellibaşlıklargiymeleriyasaklanarakbaşlarınasadecefes,vücutlarınaisepantolon,ceket,pelerinveayakkabıgiymelerikararabağlanmıştır(Lewis,2016).Nevar ki aradan geçen elli yılda toplumun bazı kesimleri tarafından şekilci de bulunsaBatılaşma adına atılan bu büyük toplumsal değişim hiç yaşanmamış ya da hiç etkiliolmamış gibi 1885 tarihli aşağıdaki fotoğraf söylem bakımından bir önceki fotoğraflaörtüşenOryantalistbirbakışaçısısunmaktadır.

Görsel3.Batılıturistleriçinüretilmişbirfotoğraf,Sébah&Joaillier,1885

(Özendes,2004:78)

Stüdyoda bir dekor önünde çekildiği fonu oluşturan panodaki pencere ve perderesminden ve odanın izleyiciyi boyutsal olarak odayı sorgulamaya iten yapayperspektiftenbelliolanyukarıdakifotoğraf,19.YüzyılOsmanlıtoplumundapekmümkünolmadığı şekilde kadın ve erkekleri bir araya getirmektedir.Özendes (2013), ErtemveHimam(2012),Eldem(2015a),Öztuncay(2003;2015),Atay(2002),Özel(2014)veErtan(2014)’agörededinivetoplumsalnedenlerdendolayı19.Yüzyıl’dabirMüslümankadınınbirMüslümanyadagayrimüslimin işlettiği fotoğraf stüdyosunagidip tekbaşınayadayukarıdaolduğugibifarklıerkeklerlefotoğrafçektirmesiyadakadınlaraaityerlereerkekbirfotoğrafçınıngiripfotoğrafçekmesisözkonusudeğildir.Özendes(2004),yukarıdakigibibir19.YüzyılfotoğrafındaBatı’nınhayallerinisüsleyenveerkeklerleortakbireğlenceortamındaolan‘MüslümanTürkkadınları’nın,aslındapozverdiklerifotoğrafyadasaatbaşınaücretalanveçoğunluklaİstanbul’dakibatakhanelerdeçalışanhayatkadınlarıyadagayrimüslimazınlıklardankadınlarolduğunubelirtmektedir.

34

BudurumunfarkındaolmayanyadabudurumuönemsemeyenBatılızihiniçinher‘tip’insanınbiraradaolduğubufotoğraf,tütüniçenve‘barbar’Türkçağrışımıyaparşekildekılıçkuşanıp1829’dakikıyafetreformundanhiçetkilenmemişsarık,şalvargiyenerkeklerileişlemelielbiseleriylebaşlarıyarıaçık‘MüslümanTürk’kadınlarının,‘tipik’giysisiylebirArap yerlisiyle beraber geleneksel bir halı üzerinde bağdaş kurup otururken ya daellerinde tef, yanlarındaki sedef kakmalı ahşap sehpadaki metal bir cezveden kahveiçmesikadar ‘doğal’ve ‘egzotik’birgörselOryantalistsahneyi,OsmanlıDevleti’nin19.YüzyılBatıevrenindekiyansımasıolarakkodlamaktadır.

7. Elbise-iOsmaniye:1873YılındaTürkiye’deHalkGiysileri

Osmanlı Devleti 1873 Viyana Uluslararası Sergisi’ne Osman Hamdi Bey (1841-1910)başkanlığında bir komisyonla hazırlanmıştır. Metinlerinin yazımını ve kitap tasarımınıOsmanHamdiBeyileMariedeLaunay’ınyaptığı,giysilerinfotoğraflarınıPascalSébah’ın(1823-1886) çektiği Elbise-i Osmaniye 19. Yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Devleti’nioluşturanhalkların çok ayrıntılı bir panoramasını sunan tarihi ve toplumsal değeri çokyüksekbirkıyafetalbümüdür.Yüzyılınbaşlarındanitibarencidditoprakkayıplarınauğrasada1873’teoldukçabüyükbiralandaegemenliksürenOsmanlıDevleti’ninodönemdekitümeyaletlerinde yaşayanhalklarının görsel 4’de görüleceği üzere ırk, dil, sınıf vedinayrımı gözetmeksizin ikili veya üçlü gruplar halinde çekilen fotoğraflarındanhazırlanmıştır.

35

Görsel4.SoldansağaKonyalıErmeniRahip,MollaveRumPapaz

(HamdiBeyveDeLaunay,1999:236)

BufotoğraftasoldansağaRumPapaz,MollaveErmenirahipaynıkaredeyeralmaktadır.Bunun da Osmanlı Devleti’nin çok dinli ve kültürlü yapısının beraberliğine yapılan birgönderme olduğu açıktır. Osmanlı Devleti’nin 1873’teki toprakları üzerinde bugün 22farklıülkeveonlarcakültürbulunduğugözönünealınırsaElbise-iOsmaniyealbümününnekadargenişbircoğrafyanınfotoğrafikveetnolojikmozaiğiolduğudahaiyianlaşılır.

Hepsi teknikyöndenaynıkompozisyonlaçekilen fotoğraflardaaşağıdakigörsel5’tedegörüleceğiüzerefigürleryukarıdaörnekleriverilenOryantalistfotoğraflardakiformatıntersinetasarlanmışbirdekoriledeğilboşbirduvarınönündefotoğraflanmışlardır.

36

Görsel5.HarbliKabilArabı(HamdiBeyveDeLaunay,1999:450)

SoldansağasırasıylaMekkecivarındanArapkadınlarınveerkeğinyerelkıyafetleriiçindegörüldüğü yukarıdaki fotoğrafta, görsel 2’deki Oryantalist fotoğrafta mizansen birkurgudapozverenaynıkişilerkullanılmıştır.Yukarıdakifotoğraftafigürlerintekdüzevesüssüzfonuoluşturanduvarönündenötrbir ifadeylefotoğraflanmasının,buyönteminizleyicininsadecefotoğraftakifigürlereveonlarınkıyafetlerineodaklanmasınısağlamayayönelikolarakkurgulananbilinçlibirkapalıkompozisyonolduğudeğerlendirilmelidir.

Batı tarihinivekültürelgeçmişini çok iyibilenOsmanHamdiBeyveMariedeLaunay,albümünhedef kitlesi olanAvrupalı okuyucuyadahaetkinbir şekildeulaşabilmek içinfotoğraflarınaçıklamasınıyapanmetinlerikullanmıştır.Görsel6’dasoldansağasırasıylaİstanbullusaka,kayıkçıvehamalıgösterenfotoğrafınaçıklamasındahamalınyaptığı işianlatırken Antik Yunan ve Roma mitolojisinin simgesel öğelerine başvurularak şöyledenmektedir:

37

Görsel6.Kayıkçı,Saka,Hamal(HamdiBeyveDeLaunay,1999:18)Parissebzevemeyvehaliningüçlüyükçüleri,Marsilya’nınünlenmişportefaix’leri,

yaptıklarıHerkül’eözgüişlerekarşın…semer’leriüzerineyığılmışveüstüste

konulmuşPélionveOssadağlarınıtaşıyanhamal’larıgörüncesaygıylageri

çekilmekzorundakalacaklardır.(HamdiBeyveDeLaunay,1999:22)

OsmanHamdiBeyElbise-iOsmaniye’deBatıdünyasındaodönemdehâkimolanOsmanlıkadınları hakkında sürekli evde ve tamamenörtülü bir biçimdeoturdukları yönündekiyanlışbirinancındoğrusunugöstermeyeuğraşır.

İstanbulluTürkkadını…ParisliveyaViyanalıbirkadındanhiçgerikalmaz…GalatavePera

isimleriyleanılanAvrupaibölgeyibirleştirenköprüüzerindebirkaçsaatgeçirmek,buinancın

yanlışlığınıkanıtlamakiçinyeterliolacaktır.…vapurlarabinmekiçingeçen100kadından80

veya90’ıyaşmakveferace’likadınlar,10veya20’sirobluveşapkalıkadınlardır…Avrupalı

kadınlar…kocalarıyla, erkek kardeşleriyle, bir diğer erkekakrabalarıyla…birlikteykenTürk

kadınları,tambirserbestlik içindetekbaşlarınagidergelirler. (HamdiBeyveDeLaunay,1999:34)

38

Karşıçıktığıvedüzeltmeyeçalıştığıbuyanlışinancısoldansağaeviçindegünlükkıyafeti,okula giden bir Türk çocuğu ve aynı kadının ev dışındaki gerçek ve doğru günlükkıyafetiningörüldüğüaşağıdakifotoğrafladesteklemeyeçalışır.

Görsel7.İstanbulluTürkHanımı(HamdiBeyveDeLaunay,1999:30)

8. TartışmaveSonuç

19. yüzyıl sonunda önceki yüzyıllara göre çok kolaylaşan seyahat olanakları ve SanayiDevrimi’nin getirdiği teknolojik ilerlemeler dünyanın farklı yerlerindeki kültür veuygarlıklarıtanımadabüyükfırsatlarsağlamıştır.Böyleceozamanakadaregemenolantümdünyanıntektipkültüreltemsiliyerinibirçokfarklıvekendineözgüyapıanlayışınabırakmıştır.Buyüzyıldadüzenlenmeyebaşlayanuluslararası fuarlardabuçokkültürlütemsilinvegüçdengelerininsahnelendiğiönemliplatformlardır.1873ViyanaUluslararasıSergiside19.YüzyılAvrupası’ndayenidendağıtılanrollerinbelirdiğiönemlibirfuardır.

Bireyiledevletvedevletlerarasındakiilişkilerinyenidentanımlandığı19.YüzyıldaBatı,kendidışındakalanherkültürveuygarlığı içineOsmanlıDevleti’nidekattığıtektipbirdünyaüzerindentanımlamıştır.OsmanlıDevletiİslamüstkimliğiyletümDoğu’yuözündebarındıran bir yapı olarak algılanmıştır. Ancak, Osmanlı Devleti’nin de dâhil olduğumilliyetçiliğireddedenveümmetçibiranlayışıgetirenİslamcoğrafyasındabuoryantalistbakışaçısınaciddibiritirazyükselmemiştir.

39

OsmanHamdivedeLaunay’ınamaçladığı“birlik içindeçeşitlilik” (OsmanHamdivedeLaunay,1999:4)düşüncesinifotoğraflardaki“türlüçeşitlizenginkostümlerebürünmüşfigürleri, çıplak ve tekdüze bir duvarın önünde” (Öztuncay, 2015: 191) kurgulayarakhayata geçiren Elbise-i Osmaniye, “halk kıyafetlerinin zenginliği ve farklılığının temsilettiğietnikvedini çeşitliliğeyapılmışmodernistvebirazdanostaljik saygıduruşu”dur(Çelik,2015b:224).OsmanHamdivedeLaunay’ninalbümdekimetinlerinyazımındavePascalSébah’ınfotoğraflarınkompozisyonundasergilediğibeceridededikkatedeğerdir.Farklıetnikvedinikökenlerdeninsanlarınyerelgiysileriiçindenötrveçıplakbirduvarınönündeikiliyadaüçlügruplarhalindefotoğraflandıklarıkapalıkompozisyonun,verilmekistenen giysilerdeki farklılık kadar bu farklılığın uyumunu da vurguladığı açıktır. Bunedenle de Elbise-i Osmaniye: 1873 Yılında Türkiye’de Halk Giysileri albümündekifotoğraflar, 1873 Viyana Uluslararası Sergisi gibi 19. Yüzyıl’ın vitrin etkinliklerindenbirinde devlet denetiminde kontrollü bir imaj sunma gayretiyle Osmanlı Devleti’ndefotoğrafınpropagandaamaçlıkullanımınayaratıcıbirörnekoluşturmaktadır.

İşte Elbise-i Osmaniye bu nedenle Batı’nın genelde Doğu, özelde de Osmanlı DevletihakkındakibuaynılaştırıcıgörüşüneyineBatı’daicatedilenfotoğrafileyapılanbilinçliveeleştirelbirkarşıçıkıştır.Elbise-iOsmaniye’ninetnik,bilimselvekültüreltümdeğerineekolarakyaratıcıendüstrileraçısındanönemiisesadecegiysitanıtımıyapmaktanöteyegeçip19.YüzyılBatıdünyasınınenönemlibuluşlarındanolanfotoğrafı,OsmanlıDevleti’niozamanAvrupa’daegemenolanbasmakalıporyantalistbakışaçısınakarşıbütüncülbirşekildegöstermekteveOsmanlıDevleti’ninpropagandasınıyapmaktaetkinbir şekildekullanmasıdır.Fotoğrafile‘gerçek’“ilkkezolduğugibigözlerönündeydi”(Özendes,2013:14) ve tüm dünyadaki bilim adamları, ressamlar, gezginler ve halkbilimcilerin bu yenibuluşukendiamaçlarıdoğrultusundakullanmalarıgibiOsmanlıDevletidefotoğrafınbugücünü ilk kez Elbise-i Osmaniye albümü ile Batılı kamuoyuna uluslararası bir sanayifuarındapolitikbirmesajvererekdeğerlendirmiştir.

40

KAYNAKÇA

Atay, Simber (2002) “Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğrafın Başlangıcı”, TürklerAnsiklopedisiCilt15içinde(der.H.C.Güzel,K.Çiçek,S.Koca),s.518-523,İstanbul:YeniYüzyıl.

Chronicle. https://chronicle.fanack.com/turkey/history-past-to-present/from-antiquity-to-the-turkist-movement/Erişimtarihi:14.01.2017.

Clark, Edward (1974) “The Ottoman Industrial Revolution”; International Journal ofMiddleEastStudies,5,P.65-76.

Çelik,Zeynep(1992)DisplayingtheOrient,OxfordUniversityofCaliforniaPress.

Çelik,Zeynep(2005)ŞarkınSergilenişi:19YüzyılFuarlarındaİslamMimarisi,TarihVakfı.

Deringil, Selim (2014) İktidarın Sembolleri ve İdeoloji: II. Abdülhamid Dönemi (1876-

1909).İstanbul:DoğanKitap.

Eldem, Edhem (2015a) “Görüntülerin Gücü – Fotoğrafın Osmanlı İmparatorluğu’ndaYayılmasıveEtkisi,1870-1924”,CameraOttomana:Osmanlıİmparatorluğu’ndaFotoğraf

ve Modernite 1840-1914 içinde (der. Z. Çelik, E. Eldem), s. 224-225, İstanbul: KoçÜniversitesi.

Eldem,Edhem(2015b)“FolklorMerakı”,CameraOttomana:Osmanlıİmparatorluğu’nda

FotoğrafveModernite1840-1914içinde(der.Z.Çelik,E.Eldem),s.106-153,İstanbul:KoçÜniversitesi.

Ertan,Güler(2014)“Türkiye’deFotoğrafınTarihselSüreci”;KontrastFotoğrafDergisi,43,s.24-27.

Ertem,FulyaveDilekHimam(2012)“ColonialRepresentationsandMimicryintheEarlyPhotographicandFashionPracticesoftheOttomanEmpire”,2012ACAH2012TheAsianConferenceonArts&Humanitiessempozyumundasunulanbildiri,5-8Nisan2012,IAFOROsaka,Japonya.

Ersoy,Ahmed(2000)OntheSourcesoftheOttomanRenaissance:ArchitecturalRevival

and its Discourse During the Abdülaziz Era (1861-76), Basılmamış Doktora Tezi,Cambridge,Massachusetts:HarvardUniversity.

41

Gündüz, Ahmet (2006) “19. Yüzyıl Osmanlı Reformlarında Etkili olan Sosyal, Politik,EkonomikveAskeriFaktörler”;KaradenizAraştırmalarıDergisi,9,s.1-6.

Hamdi Bey,Osman veMarieDe Launay (1999)1873 Yılında Türkiye'deHalkGiysileriElbise-iOsmaniye,çev.E.Üyepazarcı,İstanbul:SabancıÜniversitesi.

Hobsbawm,Eric(1999)SermayeÇağı:1848-1875,Ankara:DostKitabevi

Issawi,Charles(1966)TheEconomicHistoryoftheMiddleEast,Chicago:UniversityofChicago.

Kılıç,Levend(2009)FotoğrafınTarihÖncesiveFotoğrafınBulunuşu.FotoğrafveHareketliGörüntününTarihi.(der.F.Bodur),s.2-50,Eskişehir:AnadoluÜniversitesi.

Karal, Enver Ziya (2007) Osmanlı Tarihi: Nizam-ı Cedid ve Tanzimat Dönemleri

AnsiklopedisCilt5.8.Baskı,Ankara:TürkTarihKurumu.

Lewis,Bernard(2016)ModernTürkiye’ninDoğuşu3.Edisyon.8.Baskı.çev.B.B.Turna.Ankara:ArkadaşKitabevi.

Ortaylı,İlber(2016)İmparatorluğunEnUzunYüzyılı.İstanbul:Timaş.

Özel, Zuhal (2014) “Osmanlı İmparatorluğundan Cumhuriyet’e GayrimüslimFotoğrafçılar”;KontrastFotoğrafDergisi,43,s.14-17.

Özendes,Engin(2004)FromSébah&JoailliertoFotoSabah:OrientalisminPhotography,Istanbul:YapıKredi.

Özendes, Engin (2013)Osmanlı İmparatorluğu’nda Fotoğrafçılık 1839-1923. İstanbul:YEM.

Öztuncay,Bahattin(2003)Dersaadet’inFotoğrafçıları1-2.,1.Baskı,İstanbul:KoçKültürSanatTasarımHizmetleri.

Öztuncay, Bahattin (2015) “İstanbul’da Fotoğrafçılığın Doğuşu ve Gelişim Süreci”,CameraOttomana:Osmanlıİmparatorluğu’ndaFotoğrafveModernite1840-1914içinde(der.Z.Çelik,E.Eldem),s.66-105.İstanbul:KoçÜniversitesi.

Pamuk,Şevket(1984)“TheOttomanEmpireinthe“GreatDepression”of1873–1896”;TheJournalofEconomicHistory,44(1),s.107-118.

42

Pamuk,Şevket(2009)Osmanlı-TürkiyeİktisadiTarihi,İstanbul:İletişim.

Pemsel,Jutta(1989)TheViennaWorldExhibitionof1873:Thelate19thViennaatthe

TurningPoint.Viyana:Böhlau.

Rumi’s Garden. http://www.rumisgarden.co.uk/traditional-meditations/kabir-the-moon-shines-in-my-bodyErişimtarihi:16.01.2017.

Shaw, Wendy Meryem Kural (2009) “Ottoman Photography of the Late NineteenthCentury:An‘Innocent’Modernism?”;HistoryofPhotography,33(1),s.80-93.

Şahin, Cemile (2012) “Osmanlı Toprak Sistemi Hakkında Genel Bir Değerlendirme”;InternationalJournalofSocialScience,5(6),s.434-461.

Terpak,FrancesvePeterLouisBonfitto(2015)“AntikiteyiMürekkebeTaşımak–AmerikaKıtasından Anadolu’ya Kalıntılar ve Fotolitografinin Gelişimi”, Camera Ottomana:

Osmanlıİmparatorluğu’ndaFotoğrafveModernite1840-1914içinde(der.Z.ÇelikveE.Eldem.),s.20-65,İstanbul:KoçÜniversitesi.

Woodward, Michelle L. (2003) “Between Orientalist Clichés and Images ofModernization–PhotographicPracticeintheLateOttomanEra”;HistoryofPhotography,27(4),s.363-374.