177

XX. Socijalna psihologija međugrupnog ponašanja u okviru velikih društvenih grupa

Grupa i međugrupno ponašanje: individualistička i grupna perspektiva

Odnos pojedinca i grupe smatra se jednim od najstarijih i najznačajnijih tema u socijalnoj psihologiji. Neki ga smatraju i osnovnim problemom ove discipline (F. Olport). Stoga se tim veći čini paradoks - uočljiv već površnim pregledom postojećih teorijskih stanovišta - da su se kako teorije, tako i eksperimentalna istraživanja, u socijalnoj psihologiji bavila više pojedincem nego grupom i više među-individualnim interakcijama nego grupnim procesima na nivou društva. Na taj način, veoma značajna pitanja kao što su osobenosti grupnih identiteta na makro-nivu, tj. ponašanje ljudi kao pripadnika velikih socijalnih kategorija i društvenih grupa u okviru stratifikovanih društvenih sistema i, posebno, specifične karakteristike međugrupnog ponašanja na ovom, societalnom, nivou - ostala su zanemarena. "Individualizam" i "psihološki redukcionizam" u teoriji socijalne psihologije bili su neminovna posledica razlaganja socijalne grupe na pojedince, što zapravo znači, njenog sklanjanja iz istraživačkog vidokruga.

Dok su noviji pristupi u socijalnoj psihologiji (kao što je pristup socijalnog identiteta) u velikoj meri ispravili ovaj propust, drugi generalni paradoks, karakterističan za klasična istraživanja grupnog ponašanja, i dalje je prisutan: on je sadržan u činjenici da je se socijalna psihologija znatno više bavila sukobima, neprijateljstvom i agresivnošću u grupnim i međugrupnim odnosima nego konsenzusom i saradnjom. Gotovo sve teorije grupnog ponašanja u tradicionalnoj i savremenoj socijalnoj psihologiji čvrsto su utemeljene na ovakvoj, konfliktnoj, predstavi o društvu.

Dosadašnja tumačenja grupne pripadnosti, grupnog ponašanja i međugrupnih odnosa kretala su se, ciklično, u okvirima jedne opštije, još uvek aktuelne, debate u socijalnoj psihologiji o prirodi odnosa pojedinca i grupe. Klasično postavljena pitanja jesu: Da li postoji psihološka razlika između individualnog ponašanja, odnosno ponašanja ljudi u interpersonalnim odnosima i njihovog ponašanja kao članova kolektiviteta (grupnog ponašanja)? Da li je grupa nešto što je kvalitativno drugačije i "više" od zbira pojedinaca koji je sačinjavaju? Šta znači grupa uopšte u psihološkom smislu?

Osnovno pitanje u psihološkim istraživanjima grupe:

»Da li je grupa »stvarna«? (Olport, 1924).Postoje dva ekstremno suprotna pristupa u istoriji socijalne psihologije grupa:1. Reifikacija grupe – grupa kao ekstra-psihološki entitet, u okviru gore

opisanih istraživanja psihologije masa - koju impliciraju termini kao »grupni um«, »kolektivno nesvesno«, “mentalno jedinstvo mase” i sl. (Le Bon, McDugall) – uvode metafizički pojam “grupnog uma”, koji je nešto i

178

nadindividualno i nadgrupno. Kao reakcija na ovaj klasičan pristup, ekstremno suprotno stanovište:

2. Individualistička postavka: grupe nemaju sopstvenu realnost, to su samo konvencionalni nazivi kojima se označava sveukupno ponašanje nekog skupa pojedinaca. Le Bonovom i McDugallovom metafizičkom pojmu "grupnog uma" suprotstavili su se prvo "tvrdi" zagovornici individualizma u socijalnoj psihologiji, čiji je najistaknutiji predstavnik Flojd Olport (Allport, 1924). On je bio neumoljivi zastupnik stanovišta da "nema psihologije grupa koje u osnovi i u potpunosti nije psihologija pojedinca", da pojedinac predstavlja jedinu psihološku realnost, a da je grupa tek pojmovni konstrukt. Pojedinci se u grupi drugačije ponašaju samo zato što su uobičajeni interpersonalni faktori koji utiču na individualno ponašanje - prisutni u većem broju ili snažnije ispoljeni. Odbacujući, međutim, "zablude o grupi" činilo se da su socijalni psiholozi koji su podržavali ovakvo stanovište odbacivali i grupu uopšte kao teorijski pojam, redukujući sve grupne procese na interpersonalnu ili individualnu dinamiku. Posledica toga bila je da su svi fenomeni grupnog i međugrupnog ponašanja (grupne identifikacije, etničke i rasne predrasude, socijalni konflikti i sl.) veoma dugo, posebno u severno-američkoj socijalnoj psihologiji, tumačeni kao projekcije individualno-psiholoških procesa i funkcija. Tajfel (1981), stoga, opravdano zaključuje da mnoge dominantne teorije u savremenoj socijalnoj psihologiji nisu, u stvari, socijalno-psihološke (s.44). Do skora preovlađujućem "individualizmu" u socijalnoj psihologiji upućivane su teorijske primedbe koje se mogu svesti na sledeće: (1) da poriču psihološku realnost grupe; (2) da pogrešno shvataju grupne procese kao nešto što je suprotstavljeno individualnoj racionalnosti; i (3) da pojedinca izoluju iz socijalne realnosti, stvarajući tako teorije koje je teško osmisliti u socijalnom kontekstu (Prema: Turner i Giles,1989).

3. Značajna kritika individualizma u psihologiji grupa došla je prvo sa stanovišta teorije polja (geštaltističkog stanovišta); a kulminirala je sa razvojem teorijskih stanovišta evropske socijalne psihologije, kasnih 60 tih i ranih 70 tih godina, od strane prvenstveno kognitivistički usmerenih socijalnih psihologa (Tajfel, Moscovici). To je, ujedno, i treći generalni pristup fenomenu grupnog ponašanja – pristup socijalnog identiteta. Prvobitni fokus na međugrupnim odnosima - međugrupni konflikti, genocid i sl (kritika pokušaja objašnjenja ovih fenomena psihologistički, bez uzimanja u obzir sociokulturnog konteksta); proširio se na širok opseg grupnih fenomena –pokušaj ponovnog uvođenja pojma “grupe” kao korisnog eksplanatornog sredstva u socijalnu psihologiju. Socijalni identitet je ujedno teorijska perspektiva, pristup i poseban tip teorije (meta-teorija). Integrisan skup pretpostavki koji objašnjava odnos između sociokulturalnih sila i vidova i sadržaja pojedinčevog socijalnog ponašanja.

179

Osnovni pristupi ili modeli objašnjenja (osobenosti) grupne pripadnosti i grupnog ponašanja

U okviru generalne debate o odnosu pojedinca i grupe iskristalisalo de nekoliko najznačajnjih modela, pristupa (ili principa), kojima se u socijalnoj psihologiji tumači razvoj i osobenosti grupnog pripadništva i grupnog ponašanja na makro društvenom nivou. Znatan deo bazičnih postulata ovih teorija i modela izveden je iz eksperimentalnih istraživanja ili na osnovu zaključivanja o funkcionisanju malih društvenih grupa, sa implicitnom idejom da se mogu (nekritički) primeniti i na zakonitosti grupnog ponašanja na nivou velikih društvenih grupa. Tek u poslednjih trideset godina, sa razvojem "societalne psihologije", koja je ustanovljena kao protivteža preovlađujućom preokupacijom socijalne psihologije pojedincem naglasak je pomeren na socijalne fenomene u pravom smislu te reči, u okviru ukupnog društvenog, institucionalnog i kulturnog konteksta.

Model instinkta gomile i "grupnog uma" Problem identifikacije pojedinca sa socijalnom grupom (danas jedna od

najznačajnijih tema u oblasti socijalne psihologije) dospeo je u središte pažnje u kontekstu proučavanja ponašanja ljudi u masi. Isticanje važnosti ovog problema povezano je sa određenom (i danas široko rasprostranjenom) predrasudom u tumačenju kolektivnog ponašanja. Naime, pripadnost i podređivanje pojedinca grupi, posebno u okrilju rane ne-eksperimentalne socijalne psihologije, dovođeni su u vezu sa gubljenjem ličnog identiteta (de-individualizacijom) i javljanjem pratećih fenomena dezinhibicije primitivnih i destruktivnih impulsa. Ovakva stanovišta, karakteristična za tradiciju socijalne i političke misli, dugujemo, pre svega, idejama i uticaju Le Bona (Gomila, prvi put objavljena 1896). Opisujući fenomene destruktivnog masovnog ponašanja, ovaj autor je pretpostavio da postoje neke mentalne i emocionalne osobenosti velikih nestrukturiranih grupa ljudi koje su nadređene svesti i osećanjima pojedinaca. Prema "zakonu mentalnog jedinstva mase" (koji je postulirao, prvenstveno opisujući ponašanje revolucionarnih masa u toku Francuske revolucije), specifičnosti ponašanja ljudi u gomili rezultat su slepe identifikacije pojedinaca sa grupom. Podređivanje svesnih individualnih ličnosti kolektivnom ili "narodnom umu" zasnivaju se na osećanju anonimnosti koji "utapanje" u gomilu obezbeđuje, na povećanoj mogućnosti indukcije ekstremnih psiholoških stanja i pojačanoj sugestibilnosti. Psihološka transformacija pojedinaca u okviru grupe, tako, prema ovom autoru, nužno ima za posledicu gubljenje svake individualnosti, sličnost i homogenost svesti i ponašanja njenih pripadnika, intelektualnu regresiju, iracionalnost, primitivizam i antisocijalno zadovoljavanje destruktivnih i nasilnih instikata. Pridajući ovim fenomenima masovnog ponašanja opštost koju nemaju, Le Bon je uticao i na neka kasnija tumačenja karakteristika svih velikih skupina ljudi i grupa uopšte.

180

Razmatrajući motive i karakteristike grupnog udruživanja i socijalnog ponašanja uopšte McDugall (1908) je prvi istakao ideju da je urođeni "gregarni motiv" - izražen u težnji da se pripada nekoj grupi i od te grupe bude prihvaćen -najvažnija osnova društvenog života. Instiktivnu osnovu društvenog života naglašavali su i drugi autori, posebno u okviru etoloških teorija (na pr. Lorenz i Tinenberg), praveći nekritičke analogije sa ponašanjem životinjskih vrsta. Gregarni motiv je često shvatan kao osnova vezanosti pojedinca za različite grupacije ljudi, a posebno vezanosti za određenu naciju; smatralo se da je on osnova nacionalnog osećanja, kao i jedan od glavnih faktora koji motiviše patriotizam. McDugallu (1921) se, takođe, pripisuje metafizičko poimanje grupe, slično Le Bonovom. On je verovao da se grupno ponašanje razlikuje od individualnog zato što interakcija ljudi u grupi (masi) rađa "grupni um" koji postoji nezavisno i kvalitativno se razlikuje se od osobina pojedinaca koji je sačinjavaju. Shvatajući "grupni um" kao od pojedinca nezavisan i, u krajnjem slučaju, extra-psihološki entitet, možemo reći da je Mc Dugall, pri tom, na neki način, izbacio i grupu iz domena psihologije. Pojam sličan "grupnom unu" koristi i Summner(1906) da bi opisao kako socijalne grupe stvaraju sopstvene osobene običaje i načine ponašanja.

Model psihodinamike Freudova (1922) psihodinamička analiza ponašanja gomile, ali i

funkcionisanja socijalne grupe uopšte, bila je, takođe, u velikoj meri, inspirisana ovim idejama. Prevodeći ove fenomene u psihoanalitičke pojmove, on je tumačio ponašanje ljudi u masi kao posledicu oslobađanja agresivnih instiktivnih Id-impulsa. Njegov pokušaj da objasni razvoj socijalne i grupne identifikacije uopšte bio je zasnovan na teoriji libida: bazirao se na tezi o razrešenju Edipovog kompleksa posredstvom internalizacije ili simboličke identifikacije sa roditeljem istog pola, na koji način dete preuzima i vrednosti, norme i obrasce ponašanja svog društva. I kasnija psihoanalitička tumačenja nacionalizma i nacionalne vezanosti pokušavala su da pokažu kako nacionalizam predstavlja izraz agresivnih i seksualnih impulsa i uobičajeno nudila psihodinamičke interpretacije nacionalnih heroja, nacionalnih mitova, simboličkog značenja nacije i vezanosti za "krv i tlo". Freudove ideje uticale su, takođe, na neke od najznačajnijih teorija o kolektivnom ponašanju i međugrupnim odnosima (posebno onima koje su se bavile "tamnom stranom" ljudske socijalne prirode - međugrupnim predrasudama, diskriminacijom i nasiljem). Istraživanja nacionalizma i nacionalnih sentimenata koja se zasnivaju na psihoanalitičkom modelu uglavnom su usmeravala pažnju na njihove ekstremne i agresivne oblike ispoljavanja -fanatički nacionalizam i nacionalistički šovinizam. Ona su povezivala određene karakteristike ličnosti ili sindrome ličnosti i agresivni nacionalizam. Nacionalizam je posmatran kao aspekt konzervativne ili autoritarne ličnosti, a ekstremni nacionalista kao produkt izrazito represivnog društva i porodice (Adorno i sar.,1950). Autoritarni etnocentrizam sastoji se u tendenciji da se bude rigidno vezan za svoju grupu i da se odbacuje sve što je u vezi sa drugim i drugačijim grupama. Druge grupe se uvek opažaju kao pretnja sopstvenoj, tako da njen opstanak zavisi od eliminacije svih drugih. Erickson je, takođe, spekulisao o

181

načinima na koji agresivni i seksualni instiktivni porivi doprinose formiranju različitih i odvojenih osećanja grupnog identiteta, koja se pojačavaju uverenjima da su "drugi" drugačiji i da ne pripadaju ljudskoj vrsti. Takođe, jedan broj psihoanalitički usmerenih pisaca istraživao je na koji način pojedinčev doživljaj svog "Ja" korespondira sa njegovim doživljajem etniciteta i nacionalnosti (Kohut, 1977).

Model "geštalta" i fenomenološke realnosti grupeAmerički psiholozi Sherif i Asch predložili su drugačije stanovište o

odnosu pojedinca i grupe, odnosno o uslovima i efektima njegove identifikacije sa grupom. Potrebno je shvatanje o grupnim procesima koje priznaje primarnu realnost i individue i grupe – dva stalna pola svih socijalnih procesa«. Ne odbacujući ideju da je pojedinac osnovni "nosilac" psiholoških procesa, oni su smatrali da i grupa ima osobenu "fenomenološku realnost", te da se ne može svesti na sumu svojih delova; takođe, ponašanje u grupnom kontekstu ne može se u celini objasniti procesima individualno-psihološkog funkcionisanja.

U osnovi, ovo je kognitivistički pristup izučavanju grupnog ponašanja. Oba ova autora naglašavaju ulogu perceptivnih i kognitivnih procesa u proizvođenju "psihološke realnosti grupe". Po principu "geštalta", smatra Šerif, članovi grupe ne opažaju sebe kao izolovane pojedince već kao članove jednog socijalnog entiteta, organizovane celine ili sistema, što utiče na njihova kasnija iskustva i ponašanje i "proizvodi" grupu kao "psihološku činjenicu i objektivnu realnost". Sledstveno tome, pripadnici grupe internalizuju grupne norme, vrednosti, stereotipe, itd., a to znači "referentni okvir koji reguliše i koordinira njihove aktivnosti i stavove". Prema Aschu, odnos pojedinca i grupe u suštini je odnos dela i celine, a grupno ponašanje je proizvod zajedničkog socijalno strukturiranog psihološkog polja. Usklađena grupna aktivnost, podređivanje pojedinca zajedničkim ciljevima, pa i sama ideja kolektivnog cilja, mogući su zato što svaki pojedinac poseduje strukturalno slične kognitivne reprezentacije koje obuhvataju aktivnosti drugih i njihove međusobne odnose kao članova grupe. Biti član neke grupe i ponašati se kao član grupe, smatrali su ovi autori, proizvodi određene "psihološke posledice". A te posledice postoje i kada drugi članovi nisu neposredno prisutni. Ovakvo stanovište, međutim, neki kritičari shvatili su kao "vraćanje" McDugallovom "grupnom umu".

U okviru ovakvog pristupa - dva mehanizma formiranja grupe posebno važna:a. Princip funkcionalne međuzavisnostiU ovoj savremenoj verziji, tema odnosa pojedinca i grupe formulisana je kao problem psihološkog formiranja grupe i efekata koje identifikacija sa grupom (socijalni identitet) ima na međuindividualno i međugrupno ponašanje. Osnovno pitanje tiče se uslova koji su potrebni skupu pojedinaca da psihološki konstituišu grupu, tj. "stanje stvari u kojem imaju osećanje da jesu i da delaju kao članovi grupe, u kojem postoji neka vrsta psihološkog prihvatanja članstva u grupi?" (Turner, 1984, s. 518).

182

Poznata su klasična empirijska istraživanja američkog socijalnog psihologa Sherifa (1966) o uslovima javljanja specifičnih grupnih normi i grupnog ponašanja, sprovedena među decom u Američkim letnjim kampovima. Zaključci ovih istraživanja su poslužili i kao osnova za tumačenje grupnih identifikacija i međugrupnog ponašanja (posebno, konflikata) između velikih društvenih grupa. Subjekti: Grupa od 24 dečaka koja je došla na logorovanje – podeljena na dve grupe (Buldozi, Crveni đavoli) Među njima, sitematskim postupcima istraživača koji su igrali uloge “instruktora”, razvijana grupna kohezija ili izazivani sukobi (organizuju se takmičenja, jedna se hvali dok se druga kudi, jednoj se daje bolje jelo a drugoj lošije i sl.) Na taj način se izazivaju međusobna neprijateljska osećanja i sukobi, a sa druge strane jača kohezija unutar svake od grupa. Posle pet dana izazivanja neprijateljstava istraživači proveravaju pojedine postupke pomoću kojih je moguće prevazići sukobe – prijatne zajedničke aktivnosti i kontakti, učestvovanje u takmičenju na istoj strani protiv treće grupe, uvođenje zajedničkog, nadređenog, cilja koji se samo zajedničkim naporom može rešiti. Izazivanje kompeticije i neprijateljstva prema trećoj grupi dovodi do značajnog smanjenja konflikta između grupa. Međutim, konstruktivniji i daleko najefikasniji postupak = zajednički nadređeni cilj – (rešavanje zajedničkih zadataka koje je moguće izvršiti samo ako se dve grupe udruže).

Ono što je ovde važno jeste način na koji Šerif definiše međugrupno ponašanje kao “odnos između dveju ili više grupa i njihovih članova” – kad god pojedinci koji pripadaju nekoj grupi stupaju u interakciju, kolektivno ili individualno, sa drugom grupom ili njenim članovima u smislu svoje grupne identifikacije (kao pripadnici određene grupe, a ne kao pojedinci) – imamo pojavu međugrupnog ponašanja.

Mada su različiti autori u prvi plan stavljali različite kriterijume grupne pripadnosti, postoji i danas generalni konsenzus da je jedan od najvažnijih faktora razvoja i učvršćivanja osećanja grupne pripadnosti element funkcionalne međuzavisnosti. Ovaj kriterijum najjasnije ističe upravo Šerif (1967) kao krunski zaključak svojih empirijskih istraživanja: "kada pojedinci stupaju u interakciju pod uslovima koji obuhvataju zajedničke ciljeve koji zahtevaju kooperativne nezavisne aktivnosti da bi mogli da budu postignuti – javiće se određena grupna struktura, koja se sastoji od različitih položaja i uloga i zajedničkih normi”. Znači funkcionalna međuzavisnost pojedinca je uslov koji stvara grupu i osobeno, grupno, ponašanje. Funkcionalna teorija grupe, pored toga, predviđa da postojanje inkompatibilnih ciljeva između različitih grupa (objektivni konflikt interesa) rađa međugrupnu kompetitivnost i neprijateljstvo, ali i da ima određenih posledica po unutrašnju kohezivnost svake od grupa pojedinačno: pod tim uslovima pojačava se unutargrupna solidarnost njenih članova, osećanje ponosa zbog pripadnosti grupi, unutargrupna predrasudnost kojom se prenaglašavaju karakteristike i postignuća članova grupe, a omalovažavaju suparnička. Međutim, ukoliko se suparničke grupe udruže radi postizanja nekih viših zajedničkih ciljeva (superordinate goals) u tom slučaju slabi neprijateljstvo i socijalna distanca među njima i nastaju uslovi za socijalnu harmoniju. Prema Sherifu (1967), znači, socijalni odnosi između pojedinca u formiranju grupa prvenstveno su funkcionalno (ili ciljno) determinisani. Funkcionalna međusobna zavisnost pojedinaca u ostvarivanju ciljeva ili zadovoljavanju potreba (pozitivna ili negativna) stvara kooperativnost ili kompetitivnost i direktno doprinosi kohezivnosti, tj. solidarnosti i prijateljstvu unutar grupe ili, pak produkuje antagonističke stavove između njenih članova. Hipoteza funkcionalne

183

međuzavisnosti može se primeniti i na međugrupne odnose i sadrži jednu važnu implikaciju: objektivni konflikti interesa (inkompatibilni ciljevi) rađaju međugrupne konflikte, dok nadređeni ili kolaborativni ciljevi indukuju socijalnu harmoniju.

b. Princip socijalne kohezije (kohezivnosti)Nalazi prema kojima međugrupna kompetitivnost ima za posledicu jačanje

socijalnih odnosa unutar grupe stavila je u prvi plan, takođe, kriterijum kohezivnosti, kao kriterijum formiranja grupe. Kohezivnost, tj. povezanost među članovima grupe najčešće se, opisno, određuje kao "rezultanta svih snaga koje deluju na članove da ostanu u grupi" (Festinger, 1950, prema: Rot, 1983, s. 134). Pojam se odnosi na privlačnost grupe za njene članove, odnosno vezanost za grupu i grupnu lojalnost. Indikatori grupne kohezivnosti, po Rotu, jesu želja da se ostane u grupi, identifikacija sa grupom, usvajanje njenih ciljeva, zalaganje za zadatke i lojalnost prema članovima grupe (Videti, Cartwright, 1968). Model razvoja grupnih identifikacija koji se zasniva na principu kohezivnosti, u stvari, predstavlja derivat funkcionalne teorije formiranja socijalne grupe. Turner (1989) na sledeći način sumira osnovne postavke ovog modela. Funkcionalna (motivaciona) međuzavisnost članova grupe u ostvarivanju ciljeva, zadovoljenju potreba, ili usklađivanju stavova i vrednosti uslovljava i njihovu psihološku međuzavisnost. Ona se ispoljava kroz uzajamnu privlačnost članova grupe i afilijativnu socijalnu interakciju. Vremenom, socijalne veze teže da se učvršćuju, da postanu organizovane i regulisane posredstvom statusnih uloga, socijalnih normi i zajednički usvojenih vrednosti (što čini socijalnu strukturu). Pojedinci se psihološki vezuju za grupu posredstvom razvoja grupne kohezije. Ona se, pak zasniva na međusobnoj privlačnosti članova grupe kao pojedinaca, na privlačnosti koju grupa u celini ima za svoje članove i na atraktivnosti grupnih aktivnosti. U suštini, smatra se da međusobna privlačnost kao činilac kohezivnosti subsumira sve ostale koji se smatraju relevantnim - na pr. sličnost među članovima grupe, privlačnost grupnih ciljeva (oni koji su u skladu sa potrebama, vrednostima i interesima njenih članova), nagrađujuće aktivnosti grupe (što podrazumeva uspešnu kooperaciju sa drugim članovima) i sl. "Fundamentalni kriterijum formiranja grupe, stoga, nije grupna struktura (koja je, mada važna, samo derivativ) već razvoj afektivnih emocionalnih veza između pojedinaca koje se zasnivaju na njihovoj motivacionoj međuzavisnosti”.

Upravo na ovaj način, prema oceni Turnera (1984), najbolje izlazi na videlo individualistička pretpostavka koja je sadržana u prihvaćenim psihološkim teorijama grupne pripadnosti (lojalnosti): "...u osnovi to je jedan skup pojedinaca koje karakteriše uzajamna međusobna privlačnost koja odražava postojanje nekog stepena međuzavisnosti i uzajamnog zadovoljenja potreba”. Motivaciona međuzavisnost znači u stvari uzajamno zadovoljavanje potreba, tako da će grupe koje su uspešne u postizanju svojih ciljeva imati veću kohezivnost od onih koje to nisu. Iz toga sledi da će neuspeh, poraz ili deprivacija i drugi nepovoljni ishodi članstva u grupi slabiti socijalnu kohezivnost grupe.

Svi modeli koji naglašavaju ulogu neposrednih interpersonalnih odnosa, kako u procesu formiranja tako i u funkcionisanju socijalnih grupa, pokazali su se

184

nepogodnim za objašnjenje procesa socijalne identifikacije koji posreduje nastanak i međusobne odnose velikih društvenih grupa.

c. Princip socijalne identifikacijeEmpirijska istraživanja jednog broja evropskih socijalnih psihologa (Tajfel,

Turner) ozbiljno su dovela u pitanje funkcionalnu teoriju grupnih i međugrupnih odnosa. U nastojanju da razjasne pravu prirodu "psiholoških posledica" grupne pripadnosti oni primenjuju tzv. model socijalne identifikacije interpretirajući ga kao osnovni psihološki mehanizam koji posreduje pretvaranje individualnog u grupno ponašanje. Centralni pojam njihove psihološke teorije socijalne grupe jeste pojam socijalnog identiteta koji je trebalo da poveže pojedinčevu predstavu o sebi (self-koncept) sa osećanjem grupne lojalnosti i grupnim ponašanjem.

Ovaj model kao osnovu grupnog ponašanja ističe kognitivne faktore samo-opažanja, a ne afektivne faktore interpersonalnih odnosa (kao kod teorije o grupnoj koheziji). Osećanje pripadnosti grupi ne zasniva se na međusobnim emocionalnim odnosima i stavovima njenih članova već načinima na koji oni opažaju i definišu sami sebe.

U tom smislu, socijalna grupa se određuje kao "dva ili više pojedinaca koji dele zajedničku socijalnu identifikaciju sebe samih, ili, što je gotovo ista stvar, opažaju sebe kao članove iste socijalne kategorije. (podvlačenja moja, Turner, 1982, s. 15).

Ovaj model objašnjava formiranje grupe kao posledicu stvaranja određenog vida socijalne kategorizacije i njene internalizacije u pojedinčevu koncepciju o sebi.

Turner, među prvima, izlaže tezu o neophodnosti "kognitivne redefinicije socijalne grupe" (1982). Grupa je, prema ovom autoru, istovremeno psihološki proces i socijalna realnost.

Grupa kao psihološki proces: s jedne stane, ona predstavlja kognitivni konstrukt. Pretpostavlja se, naime, da pojedinci sebe u socijalnom okruženju opažaju kao pripadnike socijalnih kategorija, i onda sebe definišu, opisuju i vrednuju u terminima ovih kategorija (na osnovu prototipskih ili osobenih karakteristika njihovih članova). Ovakva socijalna kategorizacija i samo-stereotipizacija biva internalizovana i postaje deo njegovog self-koncepta, pojma o Ja (sistema pojmova kojima pojedinac pokušava da definiše samog sebe). Ova hipotetička kognitivna struktura posreduje, onda, u opažanju obradi informacija koje on prima iz spoljašnje sredine i tako usmerava njegovo ponašanje.

U nastojanju da objasni specifičnosti psihološke grupne pripadnosti i grupnog ponašanja Turner temeljnije elaborira koncept identiteta (1982). On smatra da se pojam o sebi (self-concept) može posmatrati kao kognitivna struktura koja sadrži dva osnovna, relativno odvojena, podsistema: lični identitet i socijalni identitet. Prvi sadrži lične identifikacije, tj. samo-opise u terminima ličnih i idiosinkratičkih karakteristika ličnosti i individualnih razlika (crta, interesa, fizičkih i intelektualnih osobina); drugi se tiče samo-određenja koje proističe iz pripadnosti

185

različitim socijalnim kategorijama kao što su nacija, klasa, rasa, pol i sl. (tj. predstavlja sumu različitih socijalnih identifikacija). Ljudi pripadaju mnogim različitim kategorijama i stoga potencijalno imaju pred sobom "repertoar" mnogih identiteta. U različitim situacijama neki od ovih identiteta mogu postati zapojedinca značajniji odnosno manje značajni i, u zavisnosti od toga, on će sebe opažati i doživljavati prvenstveno ili isključivo kao posebnu i osobenu jedinku, ili, pak, samo kao pripadnika određene socijalne kategorije.

Ukoliko socijalni identitet postane središte predstave o sebi ponašanje postaje kvalitativno drugačije i predstavlja grupno ponašanje. Ovi procesi regulišu socijalno ponašanje i imaju adaptivnu funkciju. Adaptivna funkcija socijalnog identiteta jeste upravo da produkuje grupno ponašanje i stavove, da ih učini mogućim. Pod uticajem socijalne kategorizacije i socijalne identifikacije, naime, pojedinac sebe ne opaža više kao jedinstvenu i posebnu ličnost, već u terminima stereotipnih, prototipskih, karakteristika grupe kojoj pripada (stavova, vrednosti i normi, ali i afekata, jezika, standarada ponašanja). Ovakva samo-stereotipizacija (self-stereotyping) dovodi do toga da se, u psihološkom smislu, potiru ili umanjuju razlike i naglašavaju sličnosti u odnosu na pripadnike sopstvene grupe i stvara grupni identitet. S druge strane, naglašavaju se međusobne sličnosti pripadnika drugih grupa i, istovremeno, različitosti između članova sopstvene i drugih grupa. Ovaj proces čini osnovu unutargrupnih odnosa kao što su kohezivnost, kooperacija i relativna uniformnost ponašanja, s jedne strane, kao i međugrupnih procesa kao što je međugrupna kompeticija, s druge strane. Ovaj model može se primeniti kako na objašnjenje formiranja grupnih identiteta u okviru malih grupa, tako i na identifikaciju sa velikim socijalnim grupama i kategorijama.

Grupa kao socijalna realnost. Psihološka grupa, prema Turneru, postaje socijalna realnost kada jedan broj osoba deli iste socijalne identifikacije i u relevantnim okolnostima se ponaša u skladu sa njima. "Princip socijalne identifikacije", koji čini osnovu Turnerove psihološke teorije grupe, pretpostavlja, znači, da je zajednička socijalna identifikacija, a ne interpersonalna međuzavisnost i privlačnost, bazičan proces na kome se grupa zasniva (Turner, 1984). Ono što stvara grupu nije privlačnost pojedinaca kao pojedinaca, već privlačnost pojedinaca kao članova iste grupe. Stoga će percepcija zajedničkih atributa grupne pripadnosti kao pozitivnih (pozitivno vrednovanih) pojačavati socijalnu identifikaciju.

Ovakav pristup (tumačenje formiranja grupe sa stanovišta socijalne identifikacije i identiteta) razlikuje se u odnosu na pojedine od prethodno opisanih teorija grupne pripadnosti u nekoliko ključnih implikacija.

1. "Grupi" se ponovo priznaje "psihološka realnost" (zasnovana na psihološkim procesima identifikacije i stvaranja self-koncepta).

2. Grupno ponašanje se ne posmatra kao odstupanje od svesne individualnosti, tj. depersonalizacija u grupnom kontekstu ne znači da pojedinac gubi svoj identitet već da ga menja i dopunjava, preuzimajući karakteristike nekog kulturno nastalog entiteta.

186

3. Model postulira da je grupni identitet osnova, a ne efekat socijalne kooperacije; pošto je socijalna kooperacija često najefikasnije sredstvo za postizanje kolektivnih ciljeva, upravo u tome je sadržana adaptivna funkcija grupe (Turner & Giles, 1989, s. 28).

4. Formiranje grupe se posmatra kao proizvod kognitivnih i motivacionih procesa ali, ujedno, i kao proizvod socijalnih uticaja, pošto se socijalna kategorizacija uvek odvija u specifičnom socijalnom, kulturnom i istorijskom kontekstu.