Medical implants and electromagnetic fields 50 Hz

październik 2020 strona 529www.energetyka.eu

Bogumił Dudek1)

Polski Komitet Bezpieczeństwa w Elektryce SEP

Implanty medyczne a pola elektromagnetyczne 50 Hz Medical implants and electromagnetic fields 50 HzW artykule zawarto próbę odpowiedzi na pytania: czy osoby z implantami medycznymi mogą przebywać w pobliżu dostępnych urządzeń przesyłowych (pod liniami i w pobliżu stacji) i czy personel energetyki może bezpiecznie pracować na liniach i stacjach? Pytania ważne, gdyż po raz pierwszy Rozporzą-dzenie w sprawie BHP z 2019 roku dopuszcza osoby nieprofesjonalnie związane z energetyką do wykonywania prac pomocniczych na liniach i stacjach. Jednocześnie na stacyjnych obiektach przesyłowych umieszczono znaki informujące o promieniowaniu niejonizującym i zakazie wstępu osób z aktywnymi implantami medycznymi. Zakazy nie dotyczą linii napowietrznych, ale Rozporządzenie w sprawie BHP nie wyklucza takich możliwości. W podsumowaniu artykułu stwierdzono, że pole elektromagnetyczne (o częstotliwości 50 Hz) wokół linii i stacji nie może powodować zakłóceń w funkcjonowaniu implantów aktywnych (np. rozruszników, kardiowerterów-defibrylatorów serca, implantów ślimakowych, pomp insulinowych) oraz nie wywołuje skutków termicznych w otoczeniu implantów pasywnych (np. endoprotez stawu biodrowego lub kolana, endoprotez do rekonstrukcji kości twarzoczaszki, śrub i płytek ortope-dycznych, stentów naczyniowych).

Słowa kluczowe: implanty medyczne, pole elektromagnetyczne o częstotliwości 50 Hz, urządzenia przesyłowe pod liniami i w pobliżu stacji

Here we can find an attempt to answer whether persons having medical implants may stay close to accessible transmission facilities (under transmission lines and in the vicinity of substations) and whether the energy staff can safely work there. These are important questions as the "Regulation on health and safety" of the year 2019 allows – for the first time – persons who are not professionally related to the power industry to perform auxilliary works on power lines and in substations. At the same time on substations' transmission facilities pictograms were posted informing about the presence of the non-ionizing radiation and prohibition of entry for persons with active medical implants.These restrictions do not relate to overhead power lines but the above mentioned "Regulation ..." does not exclude such possibility. In the summary it is concluded that the 50 Hz electromagnetic field cannot cause disruptions in function-ing of active implants (e.g. pacemakers, cardioverter-defibrillators, cochlear implants, insulin pumps) and that it does not cause any thermal effects in the environs of passive implants (e.g. hip or knee joint endoprosthesis, endoprosthesis for reconstruction of facial bones, orthopaedic screws and plates or vascular stents).

Keywords: medical implants, 50 Hz electromagnetic field, transmission facilities under overhead lines and in the vicinity of substations

W tej samej dekadzie lat 50. ubiegłego wieku wybudowano pierw-szą w Europie linię przesyłową 380 kV Harsprånget-Hallsberg o zdolności prze-syłowej 1000 MVA i długości 1000 km (1952 rok, rys.1) oraz zastosowano po raz pierwszy w świecie rozrusznik serca (1958 rok) [1, 2]. Oba wydarzenia odno-towano w Szwecji. W obu mieli udział inżynierowie elektrycy, w pierwszym – projektanci i budowniczowie, w drugim – pierwszy pacjent, któremu wszczepiono rozrusznik serca. Ten późniejszy doradca--konstruktor, który testował coraz dosko-nalsze 22 wersje stymulatorów, przeszedł do historii dzięki odwadze lekarzy. Ci umożliwili mu długie życie, a on je wyko-rzystał dla naszego wspólnego dobra.

Aktualne do dziś są pytania: czy osoby z implantami medycznymi mogą przebywać w pobliżu dostępnych urzą-dzeń przesyłowych (pod liniami i w pobli-żu stacji) i czy personel energetyki może bezpiecznie pracować na liniach i sta-cjach? [3, 33, 38, 39].

1) Autor – certyfikowany wykładowca CIOP-PIB w zakresie pól elektromagnetycznych, przewod-niczy KT nr 72 ds. elektroenergetycznego sprzę-tu ochronnego i do prac pod napięciem PKN.

Pytania ważne, gdyż po raz pierwszy Rozporządzenie w sprawie BHP z 2019 roku [4] dopuszcza osoby nieprofesjonalnie związane z energetyką do wykonywania prac pomocniczych na liniach i stacjach. Jednocześnie na stacyjnych obiektach prze-syłowych umieszczono znaki informujące o promieniowaniu niejonizującym i zakazie wstępu osób z aktywnymi implantami medycznymi (rys. 2). Zakazy nie dotyczą linii napowietrznych, ale Rozporządzenie w sprawie BHP nie wyklucza takich możliwości. Czy zatem rozpowszechniony outsourcing usług wykonywanych na stacjach oraz do-puszczanie do obsługi linii napowietrznych specjalistów obcych firm, np.: obsługa an-ten telefonii komórkowej, zasilania oświetlenia przeszkodowego, napraw światłowodów, dokonywania prac pomocniczych typu malowanie konstrukcji, wymiana uszkodzonych kątowników i prętów stężeniowych czy naprawy fundamentów, nie powinny zawierać ograniczeń dla osób z tego rodzaju niepełnosprawnościami?

Rys. 1. Autor na pierwszej w Europie linii 400 kV w Szwecji podczas prac brygady z Polski na linii pozostającej pod napięciem,

przy wykładaniu przewodu odgromowego na rolki (2007)

strona 530 październik 2020www.energetyka.eu

W artykule pominięto bliższe rozważania dotyczące osób postronnych z implantami, przebywających w pobliżu urządzeń najwyższych napięć – poza środowiskiem pracy, gdyż dopusz-czalne natężenia składowej elektrycznej i magnetycznej, prze-strzegane w konstrukcji urządzeń, i sprawdzane przez upoważ-nione organy nadzoru państwowego w eksploatacji nie powinny niepokoić (podobnie jak bramki: odpraw na lotniskach, wejścia na imprezy masowe, zwiedzania niektórych obiektów publicz-nych – np. muzeów). Przedstawiciele CIOP-PIB w jednym z arty-kułów [3] odnotowali:

Wymagania określone w przepisach BHP dotyczą wszyst-kich stanowisk pracy, jednak (…) gdy pracownicy przebywają w pewnej odległości od aktywnych źródeł pola-EM, w strefie bezpiecznej – to takie przypadki nie wymagają od pracodawcy i pracujących działań wykraczających poza rozpoznanie i ozna-kowanie źródła pola-EM. Nawet zakłócenia elektronicznych im-plantów medycznych (powodujące konieczność ograniczenia ich użytkownikom przebywania w polu-EM) nie powinny wystąpić w polu-EM strefy bezpiecznej 2). Natomiast najsilniejsze naraże-nie na pole-EM zachodzi zwykle bezpośrednio przy źródłach po-la-EM (nawet przy stosunkowo słabych źródłach) i uwaga osób odpowiedzialnych za bezpieczne i higieniczne warunki pracy po-winna być ukierunkowana na takie miejsca pracy i znajdujących się tam stale lub czasowo pracujących.

Zatem w przypadku urządzeń elektroenergetycznych ani linie napowietrzne, ani stacje nie wymagają zasadniczo oznako-wania (problem ten poruszony zostanie w dalszej części arty-kułu), a rozpoznanie zjawisk elektromagnetycznych jest trwałym elementem projektowania linii i stacji. Personel (zdrowy) zarówno energetyki jak i spoza energetyki nie powinien mieć problemów w poruszaniu się po obiektach, o ile są to drogi komunikacyjne. Nieznane są także stanowiska pracy wymagające stałego prze-bywania w polach-EM urządzeń elektroenergetycznych, nawet

2) Pole-EM strefy bezpiecznej oznacza – dla składowej elektrycznej 1000 V/m, a składowej magnetycznej 60 A/m według [19].

pracowników dyżurnych stacji dokonujących codziennych ob-chodów. Pomija się celowo także jakiekolwiek prace eksploata-cyjne, o ile wykonywane są po wyłączeniu napięcia i w strefach bezpiecznych.

Inaczej rzecz się ma ze stanowiskami pracy podczas prac pod napięciem lub w pobliżu napięcia, ale w tych przypadkach konieczne jest posiadanie instrukcji specjalistycznych określają-cych warunki i środki bezpieczeństwa, także ze względu na od-działywania elektromagnetyczne bezpośrednie, jak i pośrednie, związane choćby z indukcyjnością. Warto dodać, że personel wyszkolony do prac pod napięciem znajduje się pod specjalnym nadzorem medycznym. Natomiast same prace wykonywane są najczęściej z użyciem środków ochronnych [5, 16].

Udostępnianie urządzeń różnym specjalistom posiadają-cym swoje urządzenia na terenie stacji i na słupach linii oraz już wspomniane osoby dopuszczane do prac pomocniczych rodzi pytanie o to, czy mogą to być osoby niepełnosprawne? Takie określenie występuje w publikacjach CIOP-PIB, w których zali-czono do tych osób osoby z aktywnymi i pasywnymi implantami medycznymi [3, 6, 28].Rys. 2. Brama wjazdowa na stację przesyłową

z ograniczeniem wejścia osobom z implantami i wskazująca na obecność promieniowania niejonizującego

Rys. 3. Rodzaje implantów medycznych [6]

kardiowerter – defibrylator serca implant ślimakowy

endoproteza kolana stent naczyniowy

aktywne

pasywne

Pomijając rozważania na temat pojęcia niepełnosprawno-ści wynikających ze stosowania implantów warto zastanowić się na konsekwencjami tego typu informacji. Zwłaszcza w okresie intensywnej rozbudowy elektroenergetycznej sieci. Nie chodzi przecież o ukrywanie prawdy, ale o jej rzetelne wyjaśnienie.

W artykule poruszonych zostanie zatem kilka spraw wy-nikających ze zbyt pobieżnego interpretowania przepisów kra-jowych i międzynarodowych. Dotyczą one przede wszystkim


ustalenia: czy linie i stacje są źródłem pola-EM, czy występują w polach wokół urządzeń elektroenergetycznych bezpośrednie lub pośrednie skutki biofizyczne oddziaływania pola-EM na orga-nizm człowieka, czy i co daje oznakowanie obiektów energetycz-nych znakami promieniowania niejonizującego, jak definiować przestrzeń pracy.

Paradoksalnie, ustalenie czy linie i stacje są źródłem pola--EM nie jest proste. Urządzenia te nigdy nie były konstruowane jako emitenci pól, a jedynie służyły i służą do przesyłu energii elektrycznej na znaczne odległości. W Europie poprzestano na poziomie napięcia 400 kV, a odcinki linii 750 kV powstałe w wyni-ku polityki energetycznej państw tzw. RWPG 3) (dotyczy Węgier, Rumunii, Bułgarii, także Polski) nie są rozbudowywane. W Pol-sce nie jest czynna ta linia od ponad 30 lat. Jednak na świecie poziomy napięć są coraz wyższe i przekraczają 1000 kV, dodat-kowo takie linie budowane są do przesyłu stałoprądowego lub linie przemiennopradowe zamieniane są na stałoprądowe. Roz-wiązania stałoprądowe wysokich napięć od kilku lat są popierane przez organa międzynarodowe, np. CIGRE [8].

Z analizy obowiązujących przepisów [7] wynika (§3 poz. 13), że źródło pola-EM to obiekt techniczny tworzący:a) pierwotne źródło pola-EM, rozumiane jako obiekt techniczny

zasilany energią elektryczną, naelektryzowany lub magnes trwały, emitujący pole-EM w trakcie użytkowania jako:– źródło zamierzone, z którego emisja pola-EM jest skut-

kiem przewidywanego działania tego obiektu w różnych celach użytkowych,

– źródło niezamierzone, z którego emisja pola-EM to-warzyszy procesom zachodzącym w tym obiekcie, w szczególności przepływowi prądu elektrycznego,

b) wtórne źródło pola-EM, rozumiane jako obiekt metalowy, podlegający oddziaływaniom zewnętrznego pola-EM, emi-towanego z innego źródła.

A więc linie i stacje są co najwyżej źródłem niezamie-rzonym, a nawet nie są pierwotnym źródłem pola-EM, bo nie jest to obiekt zasilany energią (tylko służy do transportu energii), na-elektryzowany i nie jest magnesem trwałym. Nie jest także wtór-nym źródłem pola. Oczywiście to podejście może zaburzać fakt, że część energii jest zużywana na funkcjonowanie tych obiektów, a obiekty metalowe (i nie tylko) na skutek oddziaływania tego pola podlegają znanym zjawiskom elektryzacji, indukcji i zakłóceniom radioelektrycznym. Zjawiska te są rozpoznane i przepisy, normy ustalają dopuszczalne poziomy ich oddziaływania.

Pracownicy przebywają w pewnej odległości od aktyw-nych źródeł pola-EM, w strefie bezpiecznej (dotyczy to persone-lu zarówno stacji jak i linii) – nie organizuje się dla nich stałych stanowisk pracy. Zatem oznakowanie tych obiektów zapewne jest dyskusyjne. Na stacje wchodzi tylko personel uprawniony i upoważniony i on, co najwyżej, dopuszcza do przebywania na obiektach według ustalonych reżimów inne osoby, które zgodnie z przepisami mogą się tam znaleźć. Istnieje zakaz wchodzenia na słupy linii i przepisy nie wymagają ich oznakowania. Zatem oznakowanie stacji może sugerować swego rodzaju „ukrywanie” oddziaływań niebezpiecznych dla ludzi mieszkających w pobliżu linii przesyłowych, wychodzących przecież ze stacji.

3) Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej funkcjonująca w bloku państw so-cjalistycznych w latach 1949-1991.

Do kwestii personelu wykonującego specjalistyczne prace eksploatacyjne w strefach prac pod napięciem i w pobliżu napię-cia powrócimy w dalszej części artykułu. Dodajmy, że dotychcza-sowe prace eksploatacyjne w przeważającej mierze są wykony-wane po wyłączeniu napięcia!

Zatem przepisów rozporządzenia [7] §1.2 nie stosuje się do ochrony przed porażeniem przez prąd elektryczny na skutek kontaktu z przewodami zasilającymi lub elementami obiektów technicznych pod napięciem. Oznacza to, że konstrukcje urzą-dzeń powinny chronić przed porażeniem przez prąd elektryczny na skutek kontaktu z przewodami zasilającymi lub elementami obiektów technicznych pod napięciem, tak jak chronią „filozoficz-nie” każdego użytkownika urządzeń elektrycznych. Tylko zamie-rzony kontakt, np. próby samobójcze lub niezamierzony – błędy personelu w ocenie zagrożeń i jego zachowanie może spowodo-wać wypadek pochodzenia elektrycznego [12, 34, 35].

Kilka definicji zagrożeń elektromagnetycznych

Zagrożenia elektromagnetyczne [7] (§3 poz. 12) to szko-dliwe dla zdrowia, niebezpieczne lub uciążliwe skutki bezpo-średniego lub pośredniego oddziaływania pola-EM, powstające w przestrzeni pracy ze względu na:• bezpośrednieskutkibiofizyczneoddziaływaniapola-EMna

organizm człowieka, obejmujące:– skutki termiczne – ogrzanie tkanki przez pochłoniętą

energię pola-EM,– skutki pozatermiczne – pobudzenie mięśni, nerwów lub

narządów zmysłów, które mogą mieć szkodliwy wpływ na zdrowie psychiczne lub fizyczne; pobudzenie narzą-dów zmysłów może prowadzić do przejściowych obja-wów, takich jak zawroty głowy czy wrażenia wzrokowe, mogące powodować przejściowe uciążliwości lub wpły-wać na funkcje poznawcze lub inne funkcje mózgu lub mięśni, przez co mogą wpływać na zdolność do bez-piecznego wykonywania pracy,

– prądy kończynowe indukowane – prądy pojemnościo-we indukowane bezpośrednio w organizmie, przepły-wające w kończynach;

• pośrednie skutki oddziaływania pola-EM na inne obiekty,obejmujące:– zakłócenie działania urządzeń elektronicznych, w szcze-

gólności powodujące zakłócenie działania elektroniczne-go sprzętu medycznego i elektronicznych wyrobów me-dycznych przeznaczonych do wprowadzenia w całości lub w części do ludzkiego ciała, takich jak stymulatory serca, pompy insulinowe i inne aktywne implanty me-dyczne, spowodowane wrażliwością urządzeń na od-działywanie pola-EM,

– skutki termiczne oddziaływania na implanty mechanicz-ne, w szczególności na endoprotezy ortopedyczne lub naczyniowe i inne pasywne implanty medyczne,

– zagrożenie balistyczne, rozumiane jako zagrożenie po-wodowane gwałtownym przemieszczaniem się przed-miotów ferromagnetycznych w PMS 4),

4) PMS – pola magnetyczne stałe.


– uruchomienie elektrycznych urządzeń (sieci strzałowe, zapalniki) inicjują-cych detonację materiałów wybuchowych,

– zapłon materiałów łatwopalnych lub atmosfer wybuchowych, którego źródło mogą stanowić: wyładowania elektrostatyczne, iskrzenie w obiektach tech-nicznych spowodowane prądem indukowanym w tych obiektach lub wyłado-wania iskrowe spowodowane prądem kontaktowym stanu przejściowego,

– prądy kończynowe kontaktowe – prądy przepływające w kończynach pod-czas dotykania obiektu w polu-EM, które mogą występować jako prądy: kontaktowe stanu ustalonego, gdy osoba ma ciągłą styczność z obiektem, lub kontaktowe stanu przejściowego, występujące w momencie rozpoczę-cia lub przerwania styczności z obiektem.

Trudno nie rozpocząć od wyjaśnienia pojęcia przestrzeń pracy (wytłuszczenie Autora). Łatwo tu o nadużycia i błędne interpretacje. To pojęcie nie występuje z Roz-porządzeniu w sprawie BHP przy urządzeniach energetycznych [4], gdyż dla prac eksploatacyjnych pod napięciem i w pobliżu napięcia zdecydowano o wyznaczaniu bezpiecznych odległości ze względów napięciowych (normy z tego zakresu bazują na doświadczeniach wielu laboratoriów uwzględniających procesy przepięciowe oraz okoliczności, w których mogą wystąpić). Warto przypomnieć, że przepięcia pioruno-we – obojętne czy personel pracuje bez napięcia czy pod napięciem – przeważnie nie narażają zdrowotnie personelu, z uwagi na zakaz prac w takich warunkach. Nawet przy pracach pod napięciem (rys. 4) wyznaczony jest promień 10 km od miejsca pra-cy, w którym oznaki burzy (widzialne błyskawice i/lub słyszalne grzmoty) wymagają przerwania pracy [9].

uprzedzeń do tego rodzaju obiektów tech-nicznych w naszym sąsiedztwie. Były też przez wiele lat (1988-2003) kanwą konfe-rencji krajowych [10, 11]. Omawiano tam pola bliskie i dalekie, których oddziaływanie zależy od długości fali [12, 13] oraz modne wówczas określanie szkodliwości linii 400 kV usprawiedliwianej zastosowaniem zasady ostrożności (szkodliwość mimo bezzasad-ności i protestów niektórych specjalistów zo-stała wprowadzona do przepisów państwo-wych). Łączenie w samej definicji zagrożeń elektromagnetycznych szkodliwości z nie-bezpieczeństwem i uciążliwością jest raczej zabiegiem niezamierzonym.

Krótki komentarz do bezpośrednich skutków biofizycznych oddziaływania pola--EM na organizm człowieka w wyniku pobli-skiego sąsiedztwa linii przesyłowych o czę-stotliwości 50 Hz:• skutkitermiczne–niewystępują,• skutki pozatermiczne – mogą wystę-

pować, ale nie mogą mieć szkodliwe-go wpływu na zdrowie psychiczne lub fizyczne; wyeliminowanie chwilowych reakcji spowodowało zakaz lokalizacji budynków mieszkalnych dla ludności, a personel wykonawczy prac eksploata-cyjnych posiada określone warunki ich realizacji i środki ochronne,

• prądy kończynowe indukowane – o ileurządzenia są czynne, mogą chwilowo występować, ale ich wartości nie są nie-bezpieczne, a najczęściej są poza pro-giem odczuwania.

Podobny komentarz do pośrednich skutków oddziaływania pola-EM na inne obiekty, od urządzeń elektroenergetycznych o częstotliwości 50 Hz:• abyzakłóceniadziałaniaurządzeńelek-

tronicznych nie występowały, w normach przedmiotowych ustala się weryfikowal-ne poziomy tego rodzaju oddziaływań, uwzględniane w projektach i przestrze-gane w praktyce; aktywne i pasywne implanty medyczne, np. stymulatory ser-ca, pompy insulinowe, według zapew-nień producentów w polach-EM strefy bezpiecznej, nie powinny wykazywać nieprawidłowości; w bardzo rzadkich przypadkach szczególnej nadwrażliwo-ści pozostaje zawsze kontakt z lekarzem w celu wyjaśnienia sytuacji,

• skutki termiczne oddziaływania na im-planty mechaniczne – nie występują, pomija się niezamierzone wypadki po-chodzenia elektrycznego,

Rys. 4. Najczęstsze prace wykonywane na czynnych elektroenergetycznych liniach napowietrznych 110-400 kV – wszyscy pracownicy

w kombinezonach ochronnych od wpływu pola elektrycznego

pod napięciem (metoda z odległości)w pobliżu napięcia

(malowanie konstrukcji słupa)

pod napięciem (metoda na potencjale)

Definicja zagrożeń elektromagnetycznych sugeruje szkodliwe oddziaływania, ale dotyczy to różnych częstotliwości – nie tylko 50 Hz, ale całego zakresu tzw. pro-mieniowania niejonizującego (według przepisów od 0 do 300 GHz). Odkryte dys-kretne wartości pól mają zastosowania także w terapii medycznej i są stosowane do poprawy zdrowia. Wyniki wielu badań i metaanaliz nie wykazują żadnych szkodliwo-ści oddziaływania pola-EM z zakresu niejonizującego. Ale nie brakuje prac badaw-czych wskazujących na korelacje obserwowalności niektórych chorób z obecnością urządzeń elektroenergetycznych. Te badania wywołują wiele sensacji i niezdrowych


• zagrożeniebalistyczne–niewystępują,• uruchomienieelektrycznychurządzeń(siecistrzałowe,zapalniki)inicjują-

cych detonację materiałów wybuchowych oraz zapłon materiałów łatwo-palnych lub atmosfer wybuchowych, którego źródło mogą stanowić m.in. wyładowania elektrostatyczne, są regulowane odrębnymi przepisami, głównie związanymi z górnictwem [4],

• prądy kończynowe kontaktowe – prądy przepływające wkończynachpodczas dotykania obiektu w polu-EM, takie jak długie druciane (gołe) ogrodzenia, linki stosowane w winnicach, pastuchy elektryczne itd. po-winny być skutecznie uziemione; dotyczy to także prac wykonywanych w energetyce przy rozciąganiu przewodów np. odgromowych ze świa-tłowodem, co określają odpowiednie normy i międzynarodowe poradniki techniczne.

Potwierdzają to okresowo wydawane metaanalizy, raporty i artykuły na-ukowe prestiżowych organizacji międzynarodowych: WHO, SCENIHR czy CI-GRE [14, 15, 16, 27, 31].

Znane są przypadki pracy osób z implantami medycznymi w energe-tyce. Czy lekarz ma obowiązek sprawdzania, jaki rodzaj pracy taka osoba wykonuje? To pracodawca powinien zadbać o wskazanie w skierowaniu, na jakie czynniki pracownik jest narażony. Pozostają w tej sferze niedomówienia. W świetle wprowadzanego Rozporządzenia BHP [4] sytuacja ta powinna ulec zmianie – ale czy świadomość nie tylko pracodawców, ale i służb BHP jest na to gotowa?

Kolejna grupa dylematów dotyczy prac zlecanych w outsourcingu. Szcze-gólną grupą są przedsiębiorstwa zajmujące się profesjonalnie obsługą urządzeń elektroenergetycznych, zwłaszcza w technice prac pod napięciem, ale nie tylko [16]. Przykładem tego rodzaju prac jest zabezpieczanie antykorozyjne konstruk-cji stalowych (malowanie słupów). Różnica między pracami bez napięcia i pod napięciem jest tutaj wyjątkowa – oba rodzaje prac wykonywane są na wysokości i z tego tytułu są to z reguły prace niebezpieczne, albo w warunkach szczegól-nego zagrożenia dla zdrowia i życia. Ale jeśli linia pozostaje pod napięciem, to dodatkowo powstaje dylemat ochrony w strefach ochronnych i to podwójny: per-sonelu, który wygrodzi strefy pracy (poza strefą prac pod napięciem i w pobliżu napięcia) oraz personelu wykonawczego, który będzie pracował w pobliżu tych stref. W pierwszym przypadku powinien być to personel uprawniony i upoważ-niony do prac pod napięciem, w drugim znający zagrożenia i reakcję na nie. Kto ich powinien szkolić? Najlepszym rozwiązaniem byłby zapewne certyfikowany przez CIOP-PIB wykładowca (instruktor?) o specjalistycznej wiedzy, zwłaszcza związanej z polami-EM o częstotliwości przemysłowej. Bardzo nieliczni pracow-nicy wyższych uczelni specjalizują się w tej materii.

Ten problem wiąże się także z odpowiedzialnością właściciela tego typu urządzeń za dostarczane informacje, które są tylko jemu znane, np.: chwilo-we obciążenie prądowe linii służące do określenia wartości generowanego pola magnetycznego, co ma wpływ na dopuszczalność i okres wykonywanej pracy pod napięciem, o ile pracownik przebywa bezpośrednio na przewodzie (mimo obowiązkowego ekranowania od składowej elektrycznej pola); poziom spodziewanych przepięć, co ma wpływ na dobór sprzętu, narzędzi i środków ochronnych; zmienność pogody (burzowość) obejmującej linię, na której wy-konywane są prace – dyspozycje mocy w niektórych krajach posiadających i kontrolujących anomalie pogodowe wysyłają ostrzeżenia do brygad, w jakim kierunku posuwają się silne wiatry, wyładowania atmosferyczne itd. Pomija się celowo rozwiązania techniczne umożliwiające prace przy opadach atmosfe-rycznych lub związane z robotyzacją procesów pracy.

Pracownicy tych firm (tu: świadczących prace pod napięciem), którzy wy-konują pracę w polach stref ochronnych, tzn. pracownicy podlegający ekspo-zycji zawodowej, powinni być poddawani wstępnym i okresowym badaniom lekarskim w zakresie zależnym od wykonywanych czynności zawodowych i stanu ich zdrowia [6].

Zasady dopuszczalnego narażenia na pole elektromagnetyczne o częstotliwości z pasma 0 - 300 GHz określono w Rozporządzeniu Mini-stra Pracy w sprawie najwyższych dopuszczal-nych natężeń czynników środowiska pracy [18]. W rozporządzeniu tym podano odnoszące się do dnia pracy wartości natężeń pól elektrycz-nego i magnetycznego, rozgraniczających pola tzw. stref ochronnych. Dla zobrazowania techni-ki PPN w strefach ochronnych kilka tego rodzaju prac wykonało AGH w Krakowie 5), a wcześniejsze

5) Florkowska B., Jackowicz-Korczyński A., Nowak W., Timler M.: Modelowanie pól elektrycznych w warunkach prac pod na-pięciem, „Przegląd Elektrotechniczny” – Konferencje, 2006.

W opracowaniach CIOP-PIB podaje się, jakie badania powinny być wykonane i ukierunko-wane na narządy (organy) krytyczne, którymi w przypadku narażenia na pola elektromagne-tyczne są: układ nerwowy, układ bodźcotwór-czy serca, soczewki oka oraz układ hormonalny (zgodnie z zaleceniami podanymi w załączniku do rozporządzenia). Zalecany zakres badań lekarskich obejmuje: badania ogólne, neurolo-giczne i okulistyczne z oceną stanu soczewek oraz badania pomocnicze – elektrokardiografię (EKG) i, w zależności od wskazań, elektroence-falografię (EEG). Badania powinny być wykony-wane co 4 lata. O zakresie badań u poszczegól-nych pracowników decyduje lekarz medycyny pracy, który orzeka na ich podstawie o zdolno-ści wykonywania pracy w polach stref ochron-nych [6]. Przypuszczać należy, że te wskazówki dotyczą także personelu energetyki.

Jedna z publikacji CIOP-PIB dotycząca wpływu pól elektromagnetycznych


rozpoznanie prowadziła Politechnika Wrocławska [5, 10, 11]. W polach strefy niebezpiecznej przebywanie pracowników jest dopuszczone tylko gdy stosują środki ochrony osobistej. W po-lach strefy zagrożenia i pośredniej pracownicy mogą przebywać, jeśli ich ekspozycja wynikająca ze specyfiki pracy źródła pola i jego obsługi nie spowoduje, że wskaźnik ekspozycji pracownika przekroczy wartość dopuszczalną (dotyczy to malarzy wykonu-jących prace pomocnicze). Rozważania i metody obliczeniowe wykraczają jednak poza ramy tego artykułu [13].

Do pracowników podlegających ekspozycji zawodowej zastosowanie mają także wymagania podane w innych aktach prawnych, dotyczące: ogólnych przepisów BHP, szkoleń pracow-ników, warunków zatrudniania w polach elekromagnetycznych kobiet w ciąży i pracowników młodocianych, przeprowadzania badań lekarskich pracowników narażonych na pola elektroma-gnetyczne, okresowej kontroli warunków ich narażenia. Dodaj-my, że zatrudnianie kobiet w ciąży i pracowników młodocianych do pracy związanej z ekspozycją na pola elektromagnetyczne stref ochronnych jest zabronione, ale dopuszcza się przebywa-nie w polach strefy bezpiecznej.

Zgodnie z ogólnymi wymaganiami bezpieczeństwa i higieny pracy pracodawca powinien zidentyfikować zagrożenia środowi-skowe występujące w miejscu pracy oraz stosować adekwatne do nich środki profilaktyczne [4]. Do niedawna na obszarze stacji elektroenergetycznej (obiekt zasadniczo niedostępny dla osób postronnych) były wykreślane strefy ochronne, albo dokładniej tereny pod częścią aparatury, do której przewody schodziły naj-niżej. Kierowano się zasadą, że natężenia pól elektrycznych do 15 kV/m są dopuszczalne, a przy 20 kV/m należy ograniczyć przebywanie do 2 h. Nie było to związane ze stanowiskami prac, bo takich do dziś nie ma. Później zaczęto na drogach komu-nikacyjnych w obrębie stacji, gdzie przekraczano wartości do-puszczalne (dla ludności), stosować ekrany stałe. Z tego punktu widzenia poruszanie się po stacji należało do bezpiecznych, ale nadal nie było związane ze stanowiskami pracy.

Rozpoznane zjawiska elektromagnetyczne od roku 1980 (czyli od ukazania się specjalistycznej broszury CIGRE 6)) nie są objęte w większości krajów świata żadnymi restrykcjami. Z uwa-gi na kompatybilność elektromagnetyczną pewne urządzenia radio- i telekomunikacyjne (np. anteny nadawcze radiowe i tele-wizyjne, stacje radiolokacyjne, anteny systemów telefonii rucho-mej, radiotelefony), a także detektory systemów antykradzieżo-wych oraz kontroli dostępu wymagają sprawdzania zgodności z obowiązującymi przepisami [17, 31].

Urządzenia będące źródłami pól elektromagnetycznych stref ochronnych powinny zostać oznakowane [8]. Do oznakowania źródeł i stref ochronnych pola elektromagnetycznego można sto-sować symbole podane w normach PN-EN ISO 7010:2012 [13] lub PN-T-06260:1974, o ile ma to gospodarczy sens i w sposób udokumentowany służy lepszej organizacji pracy. Zwraca się uwa-gę, że w przypadku elektroenergetycznych stacji strefy powinny być wyznaczone teoretycznie (o ile się na to zdecydowano) dla największych spodziewanych obciążeń prądowych, gdyż w rytmie dobowym ulegają one znacznym wahaniom, ale najczęściej (w tzw. stanie normalnym) są znacznie poniżej maksymalnych wartości.

6) CIGRE Electric and Magnetic Fields Produced by Transmission Systems. Description of Phenomena Practical Guide for Calculation, Working Group 36.01, Paris 1980.

Wytyczne i zalecenia dotyczące użytkowników implantów medycznych

– bez względu na rodzaj niepełnosprawności

W zaleceniach międzynarodowych nie są wskazane szczególne zagrożenia dla osób z niepełnosprawnościami. W polskich przepisach brak jest także specyficznych wymagań dotyczących osób z niepełnosprawnościami, eksponowanych na pola elektromagnetyczne i dlatego należy stosować wobec nich wymagania dotyczące ogółu pracowników. Ale jedyną gru-pą osób, dla których w zaleceniach międzynarodowych podano szczególne wymagania, są użytkownicy implantów medycz-nych. Zagadnienia bezpieczeństwa użytkowników implantów medycznych są uwzględnione w zaleceniach międzynarodo-wych, m.in. wymaganiach Dyrektywy Europejskiej 2013/35/EU dotyczącej ochrony pracowników przed polami elektromagne-tycznymi i wymaganiach norm europejskich [17]. Z uwagi na konieczność zachowania prawa do prywatności pracowników, ocena zagrożeń wynikających z użytkowania implantów me-dycznych jest elementem analizy przeciwskazań medycznych do przebywania w polach elektromagnetycznych (w ramach profilaktycznej opieki medycznej) [6].

Osoby z niepełnosprawnościami coraz częściej wykorzy-stują różnorodne urządzenia elektroniczne wspomagające ich funkcjonowanie, np. osoby niewidome lub słabowidzące posił-kują się aplikacjami smartfonowymi ułatwiającymi poruszanie się i lokalizację w terenie. Zarówno w polskich, jak i międzynarodo-wych przepisach i zaleceniach brak jest wymagań dotyczących bezpieczeństwa użytkowników takich aplikacji, jednakże z wiedzy technicznej wynika, że w takim przypadku zalecane powinno być przestrzeganie zasad bezpieczeństwa dotyczących użytkowników implantów elektronicznych, tj. ograniczenie obszaru przebywania takich osób do miejsc, w których występują pola elektromagne-tyczne strefy bezpiecznej, a ponadto będących w zasięgu sygnału radiowego systemu telefonii komórkowej [6].

Niezwykła historia pierwszego pacjenta z rozrusznikiem serca

Wróćmy do pierwszego pacjenta, którym był Arne Larsson, 43-letni inżynier elektryk. Aktywny sportowiec, głowa rodziny; je-sienią 1958 roku przebył ciężką infekcję wątroby, która przywio-dła go do granicy życia i śmierci. Zapalenie uszkodziło również serce i oba ośrodki wytwarzające pobudzenie w sercu. Tak więc leżał bez reakcji, w sztokholmskim szpitalu Karolinska; jego ser-ce kurczyło się tylko 10 do 20 razy w ciągu minuty, a co pół godziny ulegało całkowitemu zatrzymaniu [2].

Rys. 5. Wybrane znaki ostrzegawcze PEM, w tym dla użytkowników implantów medycznych

według PN-EN ISO 7010:2012 (z prawej)


Współpracujący z Elmqvistem lekarz Ake Senning ociągał się z zastosowaniem jego wynalazku, ale 6 października 1958 roku nie miał wyjścia. Tego dnia Else-Maarie Larsson, kobieta „energiczna i piękna” zjawiła się laboratorium Senninga, aby poprosić go o wszczepienie rozrusznika mężowi. Kilka tygodni wcześniej Arne zachorował na żółtaczkę po zjedzeniu ostryg w restauracji; infekcja przeniosła się na serce. Senning od-mówił, tłumacząc, że prowadzi nadal doświadczenia na zwie-rzętach i nie dysponuje jeszcze rozrusznikiem dla człowieka. „To niech go pan zrobi” – zażądała Larsson. Jej zapałowi trudno było się oprzeć [1].

Dwa dni później dokonano pierwszego wszczepienia roz-rusznika. Działał tylko sześć tygodni, ale to wystarczyło, by Larsson pokonał kryzys. Senning do końca lat sześćdziesiątych przeprowadził jeszcze dziesięć takich zabiegów, a do śmierci w 2002 roku Arne Larsson otrzymał w sumie dwadzieścia dwa rozruszniki serca. Przeżył lekarza, który uratował mu życie. Jako dyplomowany inżynier elektryk Arne Larsson uczestniczył także w pracach nad kolejnymi wersjami tego urządzenia [1].

Prozaiczne zakończenie

Podsumowując, pole elektromagnetyczne (o częstotliwości 50 Hz) wokół linii i stacji nie może powodować zakłóceń w funkcjo-nowaniu implantów aktywnych (np. rozruszników, kardiowerterów--defibrylatorów serca, implantów ślimakowych, pomp insulinowych) oraz nie wywołuje skutków termicznych w otoczeniu implantów pa-sywnych (np. endoprotez stawu biodrowego lub kolana, endoprotez do rekonstrukcji kości twarzoczaszki, śrub i płytek ortopedycznych, stentów naczyniowych). Dopóki świat naukowy będzie starał się wyjaśnić związki żywiołu elektromagnetycznego z materią ożywio-ną i nieożywioną [35, 36], dopóty należy zachować racjonalne po-dejście i jeśli nie jest to konieczne nie narażać się na przekraczanie rozpoznanych dopuszczalnych oddziaływań pól-EM, czyli zastoso-wać zasadę ostrożnościową w praktyce. Swoją drogą w energetyce występują tendencje do stosowania robotyki i zaawansowanych technologicznie automatów do obsługi sieci [16, 25, 37], co ogra-niczy możliwe narażenia pracowników do niezbędnego minimum.

Wnioski dodatkowe

Wydane Rozporządzenie [4] w sprawie bezpieczeństwa i higieny przy urządzeniach energetycznych, wprowadzone w ży-cie 26 września 2020 r., wymaga posiadania (sporządzenia) in-strukcji eksploatacji i bezpieczeństwa pracy.

Instrukcje te były także wymagane w dotychczasowym Rozporządzeniu Ministra Gospodarki z dnia 28 marca 2013 roku (Dz.U. z 2013 r., poz. 492, patrz §4.1). W obu tych dokumentach podaje się 3 rodzaje prac eksploatacyjnych: pod napięciem, w po-bliżu napięcia i przy wyłączonym napięciu. Zatem przedsiębior-stwa czy firmy świadczące prace pod napięciem i w pobliżu na-pięcia powinny szczegółowo rozpatrzeć zagadnienia poruszone w niniejszym artykule i uwzględnić je w swojej praktyce. Natomiast dla pracujących i organizujących prace przy wyłączonych urzą-dzeniach zagadnienie to staje się mniej absorbujące. Zależy to oczywiście także od świadczonych usług, gdyż jeśli jakiekolwiek urządzenia na stacjach pozostają pod napięciem (mimo że tam nie będą wyznaczane stanowiska pracy; ale część urządzeń prawie zawsze pozostaje pod napięciem), to zachowanie odległości wy-nikających z poziomu oddziaływań pola-EM nie jest jednoznaczne z odległościami podanymi w Rozporządzeniu [4].

Problem oznakowania stacji może być powodem weryfika-cji podejścia do tego zagadnienia. Zapewne przy niechęci nawet wewnątrz firm o „ugruntowanych poglądach” w zakresie oddzia-ływania pól-EM. Jednak kiedyś to trzeba zrobić, bo na szali jest niegospodarność (nieuzasadniona ostrożność), przesadyzm i tak naprawdę podsycanie obaw o zdrowie osób narażonych na przebywanie, nawet chwilowe w zasięgu tych pól.

Zaniechanie regularnych konferencji po roku 2003 wynikało także z wyspecjalizowania się konferencji ELSAF, która w cyklu dwuletnim w materiałach konferencyjnych nie pomija problema-tyki pól-EM (ostatnia w 2019), ale jednocześnie nie jest podda-wana krytycznej analizie [30].

Wzorem dyskusji, jakie odbywały się w latach 1988-2005 z udziałem licznych przedstawicieli różnych nauk (także przedsta-wicieli CIOP-PIB), warto wrócić do organizacji forów, debat, ale z efektem w postaci uzgodnionego stanowiska, z którym można wyjść na forum publiczne i wspierać komunikację społeczną.

Rys. 6. Pierwszy rozrusznik serca zastosowany w 1958 roku

W Polsce pierwszy rozrusznik serca wszczepili w 1963 roku profesor Zdzisław Kieturakis (1904-1971) i dr Wojciech Kozłowski. Obecnie w kraju wszczepia się rocznie około 30 tys. stymulatorów. Najnowszymi osiągnięciami są urządzenia Micra TPS (transcatheter pacing system) do bezelektrodowej (le-adless) stymulacji serca. To prawdziwy cud technologii, o wiel-kości kapsułki leku. Pierwszej implantacji systemu MICRA TPS u człowieka dokonał prof. Clemens Steinwender 9 grud-nia 2013 r. w austriackim Linzu. Pierwsze implantacje w Pol-sce zostały przeprowadzone 21 stycznia 2016 r. jednocześnie w dwóch ośrodkach: Śląskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu (zespół pod kierunkiem prof. Oskara Kowalskiego) i w Pozna-niu w I Klinice Kardiologii (zespół kierowany przez prof. Prze-mysława Mitkowskiego).

Nieco wcześniej z wykorzystaniem tranzystora (zastoso-wane w szwedzkim radiu tranzystorowym Regency TR-1) dostępnego wówczas tylko w Szwecji Rune Elmqvist *) skonstruował dwa rozruszniki, proste obwody elektrycz-ne, z których każdy miał po dwa tranzystory. Zatopił je w żywicy epoksydowej, jako foremki używając puszki po paście do butów Kiwi, więc w rezultacie otrzymał rozmia-rami i kształtem przypominający krążek hokejowy.

*) Oprócz Rune Elmqvista co najmniej sześciu osobom nadano miano wynalazcy rozrusznika [1]


PIŚMIENNICTWO

[1] Morris T., Sprawy sercowe, Rozdział Metronomy i reaktory jądrowe. Wyd. Literackie 2019.

[2] Tschimmel U., Cuda na sali operacyjnej, Rozdział Bicie serca w takt tranzystora. Ossolineum 1991.

[3] Karpowicz J., Gryz K., Ochrona przed zagrożeniami elektromagne-tycznymi w środowisku pracy – wymagania prawa pracy, „Śląskie Wiadomości Elektryczne” 2018, nr 4, s. 26-30.

[4] Rozporządzenie Ministra Energii w sprawie bezpieczeństwa i hi-gieny pracy przy urządzeniach energetycznych, Dz.U. 2019 poz. 1883. Rozporządzeniem Ministra Klimatu z dnia 25 marca 2020 r. zmieniające rozporządzenie sprawie bezpieczeństwa i higieny przy urządzeniach energetycznych, Dz.U. 2020 poz. 529 – wprowadzenie 26 września 2020.

[5] Dudek B., Ekranowanie przed wpływem pola elektromagnetyczne-go 50 Hz, „Energetyka” 2016, nr 7, Akademia Energetyki, wykład 5, s. 389-398.

[6] Karpowicz J., Gryz K., Zradziński P., Projektowanie obiektów, pomiesz-czeń oraz przystosowanie stanowisk pracy dla osób niepełnospraw-nych o specyficznych potrzebach – Ramowe wytyczne, Rozdział 5 – Pola i promieniowanie elektromagnetyczne, CIOP-PIB, s. 165-177.

[7] Obwieszczenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 11 stycznia 2018 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu rozpo-rządzenia Ministra Rodziny, Pracy i Polityki społecznej w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z naraże-niem na pole elektromagnetyczne, Dz.U. z dnia 8 lutego 2018 r., poz. 331, z załącznikiem, który stanowi Rozporządzenie Ministra Rodzi-ny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 29 czerwca 2016 r. w sprawie bezpieczeństwa i higieny pracy przy pracach związanych z naraże-niem na pole elektromagnetyczne.

[8] Guide to the Conversion of Existing AC Lines to DC Operation, CIGRE, broszura 583, Working Group B2.41, May 2014.

[9] Łoboda M., Lenarczyk K., Dudek B., Narażenia piorunowe napo-wietrznych linii najwyższych napięć a optymalizacja ochrony odgro-mowej i prac pod napięciem, „Energetyka” 2017, nr 10, s. 609-613.

[10] Pola elektromagnetyczne 50 Hz w środowisku człowieka. Materiały konferencyjne – Poznań 2003, Ekokonsult, Gdańsk 2003.

[11] Pola elektromagnetyczne 50 Hz a energetyka i środowisko. Materia-ły sympozjalne IV Konferencji naukowo-technicznej, Szczyrk 1998.

[12] Musiał E., Zagrożenia pochodzące od urządzeń elektrycznych. Roz-dział 12, WSiP, Warszawa 1992.

[13] Krajewski W., Ewaluacja zagrożeń elektromagnetycznych występu-jących podczas prac pod napięciem w elektroenergetyce (modele numeryczne i ich komputerowa implementacja) Wyd. Książkowe In-stytutu Elektrotechniki, Warszawa 2016.

[14] SCENIHR – Opinion on Potential health effects of exposuure to elec-tromagnetic fields (EMF), January 2015.

[15] Rapport sur „Les effets sur la santé et l’environnement des champs électromagnétiques produits par les lignes à haute et très haute ten-sion” 2010.

[16] Live Work – A Management Perspective, CIGRE, broszura 561, Jo-int Working Group B2/B3.27, December 2013.

[17] Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady Unii Europejskiej 2013/35/UE z dnia 26 czerwca 2013 r. w sprawie minimalnych wy-magań w zakresie ochrony zdrowia i bezpieczeństwa, dotyczących narażenia pracowników na zagrożenia spowodowane czynnikami fi-zycznymi (polami elektromagnetycznymi) (20. dyrektywa szczegóło-wa w rozumieniu art. 16 ust. 1 dyrektywy 89/391/EWG) i uchylająca dyrektywę 2004/40/WE. Dz. U. L 179/1, z 29 czerwca 2013.

[18] Rozporządzenie Ministra Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej z dnia 12 czerwca 2018 r. w sprawie najwyższych dopuszczalnych stężeń i natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy, Dz.U. z 2008 r., poz.1286.

[19] Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 grudnia 2019 r. w spra-wie dopuszczalnych poziomów pól elektromagnetycznych w środo-wisku, Dz.U. z 19 grudnia 2019 r., poz. 2448.

[20] Rozporządzenie Ministra Klimatu z dnia 17 lutego 2020 r. w spra-wie sposobów sprawdzania dotrzymania dopuszczalnych pozio-mów pól elektromagnetycznych w środowisku, Dz.U. z 18 lutego 2020 r., poz. 258.

[21] Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 listopada 2019 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu usta-wy o kompatybilności elektromagnetycznej, Dz.U. z dnia 11 grudnia 2019 r., poz. 2388.

[22] Karpowicz J., Bugajska J. (pod redakcją).: Środowiskowe narażenia zawodowe przy obsłudze sieci elektroenergetycznych wysokiego napięcia w Polsce, CIOP-PIB, Warszawa 2013

[23] Karpowicz J. (pod redakcją).: Środowiskowe zagrożenia zawodowe przy obsłudze sieci elektroenergetycznych – profilaktyka, CIOP-PIB, Warszawa 2014

[24] EN 50527-1:2010 Procedure for the assessment of the exposure to electromagnetic fields of workers bearing active implantable medical devices – Part 1: General.

[25] Dudek B., Kompleksowe modernizacje i odcinkowe przebudowy linii napowietrznych w warunkach techniki prac pod napięciem, Biuletyn PTPiREE „Energia Elektryczna” 2019, nr 12, cz. 1, 2020, nr 1, cz. 2.

[26] Dudek B., Konieczność weryfikacji odległości sprzętu zmechani-zowanego od elektroenergetycznych linii napowietrznych, INPE 2019, nr 236.

[27] Swanson J., EMFs, A case study in risk management, National Grid 2019.

[28] Wpływ pola elektromagnetycznego na zdrowie człowieka. Płaszczy-zny dialogu, Polskie Towarzystwo Zastosowań Elektromagnetyzmu, Instytut Naukowo-Badawczy ZTUREK, Warszawa 2009.

[29] Jaworski M., Szuba M., Oddziaływanie linii i stacji elektroenerge-tycznych na środowisko, „ElektroInfo” 2017, nr 9.

[30] ELSAF 2019, Materiały konferencyjne XXII Konferencji naukowo--technicznej „Bezpieczeństwo elektryczne”.

[31] Karpowicz J., Gałęziak J., Podstawy europejskiego systemu ochro-ny pracowników przed elektromagnetycznymi zagrożeniami bezpie-czeństwa i zdrowia oraz wymagania dyrektywy 2013/35/UE, „Bez-pieczeństwo Pracy” 2013, nr 9, s. 2-4.

[32] Gryz K., Karpowicz J., Znaczenie poza pasmowej czułości aparatury pomiarowej przy ocenie narażenia na radio falowe pola elektroma-gnetyczne w sąsiedztwie linii energetycznych wysokiego napięcia, „Bezpieczeństwo Pracy” 2013, nr 9, s. 6-8.

[33] Tiikkaja M., Hietanen M., Alanko T., Lindholm H., Możliwości powro-tu do pracy w polach elektromagnetycznych po implantacji stymula-tora serca, „Bezpieczeństwo Pracy” 2013, nr 9, s. 12-14.

[34] Karpowicz J., Gryz K., Ekspozycja na pola elektromagnetyczne a funkcjonowanie układu krążenia, „Bezpieczeństwo Pracy” 2013, nr 9, s. 40-46.

[35] Gierlotka S., Porażenie układu nerwowego człowieka podczas wy-padków elektrycznych, Energetyka 2019, nr 9, s. 639-641.

[36] Greatrex N., Klienheyer M., Nestler F., Timms D., Serce Magleva mogłoby utrzymywać przy życiu pacjentów z problemami kardio-logicznymi, „Wiadomości Elektrotechniczne” 2020, nr 2, s. 48-52 (tłum. W. Bobrowski).

[37] Czapaj-Atłas R., Dudek B., Rozwój dronów i zastosowań w energe-tyce, „Energetyka” 2016, nr 1, s. 21-26.

[38] Karpowicz J., Gryz K.: Ograniczanie ryzyka zawodowego przy źró-dłach pól elektromagnetycznych (1) – środki ochrony zbiorowej i in-dywidualnej, Bezpieczeństwo Pracy nr 1, 2009.

[39] Karpowicz J., Gryz K.: Ograniczanie ryzyka zawodowego przy źró-dłach pól elektromagnetycznych (2) – wybrane źródła pól i charakte-rystyka odzieży ochronnej, Bezpieczeństwo Pracy nr 2, 2009.

Medical implants and electromagnetic fields 50 Hz

Documents

Transcript of Medical implants and electromagnetic fields 50 Hz