Medeelelzui zuvlumj2

1

ªÌÍªÒÃªË

“ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË”

ÁÑØÓß-ÆÀÉÊÀ-ÈÉÍ ÕÀÌÒÀÐÑÀÍ ÒªÑªË

ÀÑÓÓÄÀË ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÇÀÌÀÀÐ ÌÝÄÝÝËËÈÉÃ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÃÎÍ

ÕÓÂÈÐÃÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

Áîëîâñðîëûí ò¿âøèí: ÑóóðüÕè÷ýýë: Ìýäýýëýë ç¿éÁ¿ëýã ñýäýâ: Ìýäýýëýë

Óëààíáààòàð õîò2008 îí

ÇªÂËªÌÆ - II

Çîõèîã÷èéí ýðõèéã Ìîíãîë Óëñûí Áîëîâñðîë, Ñî¸ë, Øèíæëýõ Óõààíû ßàì, ßïîíû Îëîí Óëñûí Õàìòûí Àæèëëàãààíû áàéãóóëëàãà ýäýëíý. Çîõèîã÷èéí çºâøººðºëã¿éãýýð õýâëýõ, îëøðóóëàõûã õîðèãëîíî.

Ë.×îéæîîâàí÷èã, Ë.Ìºíõòóÿà, Á.Çîëçàÿà,Ä.Öýäýâñ¿ðýí, ×.Äîëãîðæàâ

ÀÑÓÓÄÀË ØÈÉÄÂÝÐËÝÕ ÇÀÌÀÀÐ ÌÝÄÝÝËËÈÉÃ ÌÝÄËÝÃ ÁÎËÃÎÍ ÕÓÂÈÐÃÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

2

DDC020’023×-754

ISBN 978-99929-0-595-6

Çîõèîã÷èä: Ë.×îéæîîâàí÷èã ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí çàõèðàë, äýä ïðîôåññîð

Ë.Ìºíõòóÿà ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð

Á.Çîëçàÿà ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí áàãø, ìàãèñòð

Ä.Öýäýâñ¿ðýí ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí Ïðîãðàì÷ëàë Äèäàêòèêèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷, ìàãèñòð

×.Äîëãîðæàâ ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ-èéí Ñ¿ëæýý, Ìýäýýëëèéí ñèñòåìèéí òýíõìèéí ýðõëýã÷, ìàãèñòð

Çºâëºõ: Ô¿ìèõèêî Øèíîõàðà Òîêèî Ãàê¿ãýé Èõ ñóðãóóëèéí ïðîôåññîð

Øèíæýý÷äèéí áàã: Ñ.Ýðäýíýöýöýã ÌÓÁÈÑ, ÁÑÑ-èéí ÁÑÀÄ òýíõèì, îðëîã÷ ýðõëýã÷, äîêòîð

Ä.Óëàì - Îðãèõ ÌÓÈÑ, ÔÝÑ-èéí ñóðãàëòûí àëáàíû äàðãà, äîêòîð

Òóðøèã÷ áàãø íàð: Þ.Àëòàíòóÿà Íèéñëýëèéí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷

Ä.Íàðàíòóÿà Ñýëýíãý àéìãèéí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷

Á.Áÿìáàõàíä Äîðíîä àéìãèéí ÁÑÃ-ûí àðãà ç¿é÷

Ö.Áààñàíæàâ Íèéñëýëèéí 97-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Ä.Äýëãýðöýöýã Íèéñëýëèéí 45-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Á.Ýðäýíý÷èìýã Íèéñëýëèéí “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîðûí áàãø

Ã.Ãèéõòóÿà Ñýëýíãý àéìãèéí 1-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Ö.Àëòàíöîîæ Ñýëýíãý àéìãèéí 4-ð ñóðãóóëèéí áàãø

Ë.Ëõàìààõ¿¿ Ñýëýíãý àéìãèéí Õóøààò ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø

Õ.Ñîëîíãî Äîðíîä àéìãèéí 5-ð ñóðãóóëèéí áàãø

À.Íÿìòóÿà Äîðíîä àéìãèéí Õàí –Óóë öîãöîëáîðûí áàãø

Ò.Äîëãîðìàà Äîðíîä àéìãèéí Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø

×.Ñàðàíãýðýë Äîðíîä àéìãèéí Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëèéí áàãø

3

ªÌÍªÒÃªË

ÃÀÐ×ÈÃ

ªìíºòãºë . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4

Çºâëºìæ àøèãëàõ çààâàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .8

I Á¯ËÝÃ. ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÐÀÕ, ÑÓÐÃÀÕ ¯ÉËÈÉÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

1.1. Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë çààæ áóé ºíººãèéí áàéäàë . . . . . .9

1.2 Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí öîãö ÷àäàìæ òºëºâø¿¿ëýõ òóõàéä . . . . . . . . . . . .10

1.3. Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ . . . . .12

II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÍÝÃÆ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

2.1. “Ìýäýýëýë” àéä òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . .192.2. “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäýâ áóþó õè÷ýýëèéí áýëòãýë

ñóäàëãàà (Kyozai Kenkyu). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .29

2.3. Òóðøèëòûí ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í

áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33

2.4. Òóðøèëò õè÷ýýëèéí êèððèêþëèì . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43

2.5. Òóðøèëòûí ÿâöûí ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëò . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

III Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀËÄÀÀÃ ØÈÍÆËÝÕ3.1. Àëäààíû øèíæèëãýý (Tsumazuki) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .94

3.2. Ñóðàëöàã÷ ººðèéí ¿íýëãýý õèéõ õýðýãëýãäýõ¿¿í

áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .97

3.3. Á¿ëýã ñýäýâòýé õîëáîîòîé æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàðóóä . . . . . . . . . . . .102

ÕÀÂÑÐÀËÒÕàâñðàëò 1. Áàãøèä ºãºõ îíîëûí íýìýëò àãóóëãà . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104Õàâñðàëò 2. Íýð òîìü¸îíû òàéëáàð . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114

ÍÎÌ Ç¯É . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .120


4

ÆÀÉÊÀ “ÑÓÐÀËÖÀÃ×ÄÛÍ ÑÓÐÀËÖÀÕÓÉÃ ÄÝÌÆÈÕ ÀÐÃÀ Ç¯ÉÍ ÕªÃÆÈË” ÒªÑªË

Òºñëèéí áàãèéí óäèðäàã÷ Òýö¿ÿ Èøè-É

Òºñëèéí 2 äàõü æèëèéí çºâëºìæ

2008-2009 îíû õè÷ýýëèéí øèíý æèë ýõëýõèéí ºìíº “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã

äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õ¿ðýýíä 8 õè÷ýýë òóñ á¿ðýýð áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éí

çºâëºìæèéã òà á¿õýíä õ¿ðã¿¿ëæ áàéãààä ìàø èõ áàÿðòàé áàéíà.

ªíººäºð, Ìîíãîë óëñûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áàãà, äóíä

áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõ, ÅÁ-ûã 12 æèëèéí òîãòîëöîîíä øèëæ¿¿ëýõ, 6 íàñòàé

õ¿¿õäèéã àíõëàí ñóðãóóëüä ýëñ¿¿ëýõ çýðýã îëîí øèíý÷ëýë¿¿ä õèéãäýæ áàéãàà áèëýý.

Áîëîâñðîëûí øèíý÷ëýëèéí çîðèëòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ñóðãóóëü, áàãø íàðò çîðèóëñàí, àðãà

ç¿éí õºãæëèéã äýìæèõ çºâëºìæ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà. Èéìä òîäîðõîé íýã ñóðàõ

áè÷ãèéã äàãàëäñàí áàéäëààð áóñ, õýðýãëýæ áàéãàà ñóðàõ áè÷ãýýñ ¿ë õàìààðàí õ¿¿õäèéí

áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã íü èëð¿¿ëýõ õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõûí òóëä áàãø þó

õèéõ, ÿàõ âý ãýäãèéã òîäîðõîé õàðóóëàõûã çîðüæ ýäãýýð çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëñàí þì.

ÌÓÁÈÑ áîëîí ÌÓÈÑ-èéí áàãø íàð, ñóäëàà÷äààñ á¿ðäñýí 8 áàã çºâëºìæèéí àãóóëãà,

áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éí òàëààð òóðøèã÷ áàãø íàðòàé õàìòðàí õýëýëöýõ, ßïîí çºâëºõ

áàãø íàðààñ çºâëºãºº àâàõ, çàãâàð 9 ñóðãóóëüä õè÷ýýëèéí æèëèéí III, IV óëèðàëä òóðøèëò

õè÷ýýëèéã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëàõ, òóðøèëòûí ¿ð ä¿íã òóñãàí ñàéæðóóëàõ ãýõ ìýò÷èëýí

á¿òýí íýã æèëèéí õ¿÷ õºäºëìºðºº øèíãýýí ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã áîëîâñðóóëñàí þì.

Òºñëèéí 2 äàõü æèëèéí çºâëºìæèéí îíöëîã íü Óëààíáààòàð õîòîîñ ãàäíà Ñýëýíãý,

Äîðíîä àéìãèéí ÅÁÑ-èéã èäýâõòýéãýýð òàòàí îðîëöóóëæ õàìòðàí àæèëëàñàí ÿâäàë þì.

Òóðøèëò õè÷ýýëèéã õàìòðàí çîõèîí áàéãóóëñàí Óëààíáààòàð õîòûí 45-ð ñóðãóóëü, 97-ð

ñóðãóóëü, “Ñýòãýìæ” öîãöîëáîð ñóðãóóëèéí õàìò îëîí, Ñýëýíãý àéìãèéí 1-ð ñóðãóóëü, 4-ð

ñóðãóóëü, Õóøààò ñóìûí ñóðãóóëèéí õàìò îëîí, Äîðíîä àéìãèéí 5-ð ñóðãóóëü, “Õàí-Óóë”

öîãöîëáîð ñóðãóóëü, Ìàòàä ñóìûí ñóðãóóëèéí õàìò îëîí áîëîí àéìàã, íèéñëýëèéí ÁÑÃ-

èéí àðãà ç¿é÷äýä òàëàðõàñíàà èëýðõèéëæ áàéíà. Ìºí 8 àæëûí õýñãèéíõýí çºâëºìæèéã

áîëîâñðóóëàõûí òóëä íºð èõ õºäºëìºð çàðöóóëàí àæèëëàñàíä òàëàðõàæ áàéíà.

Çàãâàð 9 ñóðãóóëü ýíý òºñëººð îëæ àâñàí òóðøëàãàà çýðãýëäýýõ áóñàä ñóðãóóëèóäàä

äàìæóóëàõûã õ¿ñüå.

Öààøäàà Ìîíãîë óëñàä ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã øèíý ñòàíäàðò, øèíý ñóðàõ áè÷èã

áîëîâñðóóëàõàä õóâü íýìðýý ¿ç¿¿ëýýñýé ãýæ õ¿ñ÷ áàéíà.

Óëìààð öîãö ÷àäàìæèä ñóóðèëñàí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûã õýðýãæ¿¿ëýõýä ýäãýýð

çºâëºìæ¿¿ä äîðâèòîé õóâü íýìýð ¿ç¿¿ëýõ áîëòóãàé.

5

ªÌÍªÒÃªË

ÇªÂËªÕ ÁÀÃØÈÉÍ ªÌÍªÒÃªË

Òîêèî Ãàê¿ãýé Èõ Ñóðãóóëèéí

ïðîôåññîð Ô¿ìèõèêî Øèíîõàðà

2 äàõü æèëèéí çààõ àðãûí õºòºëáºðèéã õýâëýõ òóõàé

Ñóóðü áîëîâñðîë ýçýìøèæ áóé ñóðàã÷äûí áèå äààí ñóðàëöàõ ÷àäâàðûã õºãæ¿¿ëýõ,

òýäíèé õºãæëèéã äýìæèõ àðãà ç¿é áîëîâñðóóëàõ çîðèëãîîð ýíýõ¿¿ çºâëºìæèéã òà á¿õíèé

õ¿ðòýýë áîëãîæ áàéãààäàà çîõèîã÷äûí ç¿ãýýñ áàÿðòàé áàéíà.

Çºâëºìæèéã áè÷èõ áîëîí õýâëýõýä òóñàëñàí áàãø íàðòàà ÷èí ñýòãýëýýñýý òàëàðõàæ

áàéãààãàà èëýðõèéëýõèéí ÿëäàìä òºñëèéí ¿éë àæèëëàãààíû ãé¿öýòãýëä îðîëöîí ã¿í

òóñëàëöàà ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ìîíãîë óëñûí ÁÑØÓß áîëîí áóñàä õîëáîãäîõ áàéãóóëëàãóóä,

òóðøèëò õèéæ áóé ñóðãóóëèóä, àéìãèéí ÁØÓÃ, îðîí íóòàãò îðøèí ñóóæ áóé áàãø, ýöýã,

ýõ÷¿¿äýä èõ áàÿðëàæ áàéãààãàà õýëìýýð áàéíà.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü 2007 îíä õýâëýãäñýí “ÇªÂËªÌÆ - l” -ýýñ ÿëãààòàé áºãººä ÓÁ õîò

òºäèéã¿é Äîðíîä, Ñýëýíãý àéìàãò ÿâàãäñàí òóðøèëò õè÷ýýëèéí ¿ð ä¿íã òóñãàñàí áîëíî.

ªºðººð õýëáýë òºâ áà îðîí íóòãèéí ñóðãóóëèóäûí áîäèò áàéäàë áîëîí òóðøèëò õèéñýí

àíãèéí ñóðàã÷äûí õºãæëèéí ¿å øàòíû îíöëîãèéã õàðóóëñàí. Ìºí ýíýõ¿¿ çºâëºìæèä “Ê¸çàé

êýíêþ”-èéí òóõàé àâ÷ ¿çëýý.

Ê¸çàé êýíêþ ãýäýã íü “Çîðèëãîî ¿ð ä¿íòýéãýýð áèåë¿¿ëýõèéí òóëä áàãøèéí àðãà ç¿é,

ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààíä òóñëàõ õè÷ýýëèéí áýëòãýë ñóäàëãàà þì.” Ýíãèéí

¿ãýýð õýëáýë Ê¸çàé êýíêþ ãýäýã íü áàãøëàõóé áà ñóðàëöàõóéí çîðèëãûí ¿ð ä¿íòýé áèåëýëò

áà ñóðàëöàã÷äûí ñóðàõ ¿éë ÿâöûã õàìãèéí îíîâ÷òîé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ òóõàéí õè÷ýýëèéí

çîðèëãî, õè÷ýýëèéí çàãâàð, ñóðãàëòûí çîõèìæòîé õýðýãëýãäýõ¿¿í, ìàòåðèàëûã ººðñäèéí

ýðãýí òîéðíîîñîî ýðæ, õàéõ, õýðýâ áàéõã¿é áîë ººðºº õèéæ ñóäëàõ, ¿çýõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ,

íºãºº òàëààñ ýíý á¿ãäèéã õºòºëáºðòºº á¿õëýýð íü òóñãàõ, íýãòãýõ áàãø íàðûí õàìòûí

àæèëëàãàà þì. Óëìààð Ê¸çàé êýíêþ-èéí ýöñèéí çîðèëãî íü õ¿¿õýä íýã á¿ðèéí õºãæèë áà

õè÷ýýëèéí øèíæëýõ óõààí÷ áàéäëûã õàðãàëçàí õè÷ýýëèéí çîðèëãîä òîõèðñîí õºòºëáºðèéí

õýðýãæèëòèéã õàíàãàõàä ÷èãëýñýí ñóäàëãàà õèéõýä îðøèíî.

“Õóâü õ¿íèé ¿¿ñýë íü ñèñòåìèéí ¿¿ñëèéã äàâòäàã.” ªºðººð õýëáýë õ¿í íýã á¿ðèéí

õºãæèë íü õ¿í òºðºëõòíèé õºãæëèéí òîâ÷èëñîí çóðàã þì. ßìàð÷ òîõèîëäîëä ñóðàëöàã÷èéí

õàðèóëòûã øóóä “Áóðóó” ãýæ ä¿ãíýõýýñ òàòãàëçàõ õýðýãòýé. Æèøýý íü: Æ.Ïèàæå èõýíõ àíõàí

øàòíû áîëîâñðîëûí ¿å øàòàíä “õ¿íä áà õóðä”-ààð àíãèëààã¿é áàéñàí ÷ ýíý íü àëäàà áèø

þì. Õàðèí äóíä øàòíû áîëîâñðîëîîñ õîéø, ÿëàíãóÿà àõëàõ ñóðãóóëèéí ò¿âøèíä “Õ¿íä áà

õóðäíû ÿëãàà”-ã òàéëáàðëàæ ÷àäàõã¿é áîë àëäàà áîëíî ãýñýí áàéäàã.


6

¯íýõýýð õ¿í íýã á¿ðèéí õºãæèë íü Àðèñòîòåëèéí ¿çýë áîäëîîñ Ãàëëåéí ¿çýë áîäîë õ¿ðòýë

õºãæèæ äýâøñýí áºãººä ýíý íü îð÷èí ¿åèéí øèíæëýõ óõààí ðóó øèëæñýí ººð÷ëºëò þì.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí “Ìýäýý”, “Ìýäýýëýë”, “Ìýäëýã” ãýæ àíãèëààã¿é áàéõ íü àíõàí

øàòíû áîëîâñðîëä àëäàà áèø. Àíõàí øàòíû áîëîâñðîëûí ¿åýñ òºãñ÷ äóíä áîëîâñðîëûí

¿å øàòàíä øèëæèí îðñíîîð àãóóëãà íü äýýøëýõòýé óÿëäààä ºäºð òóòìûí óõàãäàõóóíààñ

øèëæèõ óõààí÷ îéëãîëò ðóó øèëæñýí ã¿íçãèéðýëò, àíãèëàëò áèé áîëæ, ìýäýý ìýäýýëýë íü

æèíõýíý àìüä õýðýãëýý áîëæ, øèíæëýõ óõààí ìýäëýã áîëîí õóðèìòëàãäàõûí çýðýãöýý ºäºð

òóòìûí õýðýãëýýíèé ¿ã áîëæ õºãæèõ áîëîìæèéã õàíãàñàí õºòºëáºð áàéõ øààðäëàãàòàé. Èéì

ñòàíäàðò, õºòºëáºðèéã áèé áîëãîñîíû äàðàà ÷ îéëãîëò áà íýð òîìú¸îíû øèíæëýõ óõààí÷

áàéäàë áàéõã¿é áîë ýíý íü àëäàà áîëîõ áºãººä àëäààíûõàà øàëòãààíûã îëæ çàñàõ, öààøèä

ñàéæðóóëàõàä õ¿÷ õºäºëìºðºº ãàðãàõûã áàãøààñ øààðäàæ áîëíî.

ßïîí óëñûí Áîëîâñðîë Øèíæëýõ Óõààíû ßàì íü 2008 îíû 3 ñàðûí 28-íû ºäºð

øèíýýð ñóðãóóëèéí ºìíºõ áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò áîëîí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí

ñòàíäàðòèéã øèíý÷ëýí ãàðãàñàí. Àíõ 1947 îíä òóðøèëòààð, 1951 îíû íýãä¿ãýýð òîãòîîëîîñ

õîéø áàðàã 10 æèë òóòàìä øèíý÷èëæ áàéäàã áºãººä ýíý íü 7 äàõü óäààãèéí ººð÷èëºëò þì.

Øèíý ãàðñàí áàãà, äóíä ñóðãóóëèéí õè÷ýýëèéí ñòàíäàðò, õºòºëáºð òóñ á¿ðèéí “Åðºíõèé

1-ð ç¿éë” äîòîð ºìíºõ 1998 îíû õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéí ñòàíäàðò íýã ë óäàà ãàðñàí

“Õºãæëèéí ¿å øàò” ãýñýí ¿ã, ãóðâàí ãàçàð íýìýãäýæ îðñîí íü àíõààðàë òàòàæ áàéíà. Ýõëýëä

íü “Ñóðãóóëèéí áîëîâñðîëûí ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõòýé õîëáîãäóóëààä” ãýæ ýõýëäýã

ìºðºíä, íºãºº õî¸ð íü “Ñóðãóóëü äàõü ¸ñ ñóðòàõóóíû áîëîâñðîë íü”, “Ñóðãóóëü äàõü áèåèéí

òàìèð, ýð¿¿ë ìýíäòýé õîëáîîòîé óäèðäàìæ” ãýñýí ìºðºíä áèé.

Áàãà íàñíû ñóðàã÷äûí õºãæëèéí ¿å øàòàíä òîõèðñîí áîëîâðñîëûí àñóóäàë íü ýìçýã

íàðèéí àñóóäàë ãýäýã óòãààð ýñâýë, õºãæëèéí ¿å÷èëýë íü òîãòâîðã¿é áàòàëãààã¿é ó÷ðààñ ë

ÿïîí óëñûí áîëîâñðîëûí õóâüä ÷ èë¿¿ îíöîëæ áàéãàà áàéäëûã ëàâëàæ áîëíî.

Ýíý òºñëèéí òýðã¿¿í çîðèëãî áîë “Õ¿¿õäèéí õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí àðãà”-

ûã çàãâàð àéìàãò äýëãýð¿¿ëýõ áºãººä “Õ¿¿õäèéí õºãæëèéã äýìæèõ õºòºëáºðèéí àðãà”-ûã

Ìîíãîë óëñ äàÿàð ò¿ãýýõ ÿâäàë þì. ¯¿íèéã îäîî ë õèéõ ¿å íü áèëýý.

Ýíý çºâëºìæèéã ìîíãîë äàõü çºâõºí òºñºëä îðîëöîã÷ çàãâàð ñóðãóóëèóä äýýð ÷ áèø

áóñàä îëîí ñóðãóóëèóäàä õýðýãæ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé áàéíà. ¯¿íèé ¿ð ä¿íã îéðõîí áàéãàà

õàðèóöàã÷ ýñâýë çºâëºìæèíä áè÷èãäñýí çîõèîã÷èä, àëáàí ¸ñíû ìýäýýëýë çýðãýýð äàìæóóëàí

øèíæëýõ óõààíû øèéäýë áà áîëîâñðóóëàëòûã äàâàí íèéòýä çàðëàñàíààð, õºòºëáºð óëàì á¿ð

òºãºëäºðæèæ, ìîíãîë áîëîí ÿïîí óëñûí áîëîâñðîëûí õºãæèëä èë¿¿ òóñ áîëîõ íü ãàðöààã¿é.

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü çºâõºí Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëòîé õîëáîîòîé õàðèóöàã÷ òºäèéã¿é,

ÌÕÒ-èéã õýðýãëýæ, øàâü òºâòýé òºãñ áàòàëãààòàé áîëîâñðîëûí õºãæëèéã õ¿ñ÷ áóé á¿õ áàãø

ñóðãàí õ¿ì¿¿æ¿¿ëýã÷äýä õ¿ðíý ãýäýãò íàéäàæ áàéíà.

7

ªÌÍªÒÃªË

ªÌÍªÒÃªË

Ýðõýì õ¿íäýò áàãø òà á¿õýíä “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë”

òºñëèéí õ¿ðýýíä “Àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäýýëëèéã ìýäëýã áîëãîí õóâèðãàõ àðãà

ç¿é” ñýäýâò çºâëºìæ II-èéã õ¿ðãýæ áàéíà.

Áàãà áîëîâñðîëä ÌÕÒ-èéí õýðýãñëèéã ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ õýðýãñýë áîëãîí, ñóðàã÷äàä

àíõíû òºñººëºë îëãîæ, ñîíèðõëûã òºð¿¿ëýõ çàìààð ìýäëýãèéã ýçýìø¿¿ëæ áàéíà. Áàãø

íàðûí áàãøëàõ àðãà ç¿éã äýìæèõ, ñàéæðóóëàõàä àíõààð÷, “Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä

êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éä òóëãóóðëàí Çºâëºìæ I-èéã áîëîâñðóóëñàí áîëíî.

Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë, õîëáîîíû òåõíèê õýðýãñýëòýé õàðüöàõ, ìýäýýëýë

ñîëèëöîõ, áè÷èã õýðýã áîëîâñðóóëàõ, õàìãèéí ºðãºí õýðýãëýæ áàéãàà îð÷èí ¿åèéí

ïðîãðàìûí ñèñòåì àøèãëàõ ìýäëýã, ÷àäâàð, äàäëûã ñóðàëöàã÷ ýçýìøèõýä ÷èãëýñýí ñóðãàëò

çîõèîí áàéãóóëæ áàéíà.

Óã çºâëºìæèä àñóóäàë øèéäâýðëýõýä ÌÕÒ-èéã õýðõýí àøèãëàõ, òóõàéí íàñíû

ñóðàã÷äûí îíöëîãò òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é, ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûã

èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäûí õóâèëáàðóóäààñ îðóóëëàà. Òóðøèã÷ áàãø íàð “Ìýäýýëýë” á¿ëýã

ñýäâèéí õ¿ðýýíä 7,8-ð àíãèä 10 öàãèéí õè÷ýýëèéã äýýðõ àðãà ç¿éã áàðèìæààëàí çîõèîí

áàéãóóëæ òóðøñàí áºãººä ¿ð ä¿íã çºâëºìæèä òóñãàñàí áîëíî. Çàðèì áàãø íàðûí õóâüä

íýã “àé” çààãààä íºãºº ð¿¿ øèëæäýã òóðøëàãà áàéãàà íü àæèãëàãäñàí áºãººä áèä òºñëèéí

õýðýãæèëòèéí ÿâöàä äýýðõ áàéäëûã õýðõýí ñàéæðóóëàõ âý? ãýäýãò ñóäàëãàà õèéæ áàéãàà

áîëíî. Ýíý íü ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, àøèãëàãäàæ áóé ñóðàõ áè÷èãò àé

òóñ á¿ðýýð ìýäëýã ýçýìø¿¿ëæ, ÷àäâàð, öîãö ÷àäàìæèéã òºëºâø¿¿ëýõýýð çààæ ºãñºíòýé ÷

õîëáîîòîé áàéõûã ¿ã¿éñãýõã¿é áàéãàà þì.

Õ¿¿õýä õè÷ýýëä õýð èäýâõòýé, ñàíàà÷ëàãàòàé îðîëöîõ íü áàãøèéí áýëòãýëýýñ

èõýýõýí õàìààðäàã. Èéìýýñ õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íýý øèíæëýõ óõààíû ¿íäýñëýëòýé,

ñîíèðõîëòîé õýëáýðýýð áýëòãýõ íü ÷óõàë þì. Ýíý çºâëºìæèä áàãø íàð èëòãýë,

òàíèëöóóëãûã áýëòãýõäýý ÿìàð àðãà ç¿éãýýð, õýðõýí áýëòãýõ òóõàé òîäîðõîé æèøýýíä àâ÷

¿çñýí áîëíî. Òàíûã òóðøèæ ¿çýõèéã ñàíàë áîëãîæ áàéíà.

Òà á¿õýíä àìæèëò õ¿ñüå.

Ñàíàë õ¿ñýëòýý ÌÓÁÈÑ-èéí ÊÌÒÑ-èéí “Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí òºâ”

ãýñýí õàÿãààð èð¿¿ëýýðýé!


8

ÇªÂËªÌÆ ÀØÈÃËÀÕ ÇÀÀÂÀÐ

Ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäýýëëèéã õýðõýí ìýäëýã áîëãîõ,

òàíõèìä ìýäëýã á¿òýýëãýõ àðãûã õýðõýí õýðýãëýõ òàëààð, õ¿¿õäèéí õºãæëèéí ¿å øàòààñ

õàìààð÷ àðãà ç¿éã òºëºâëºõ, ñóðàëöàã÷äûã ñóðàõ ¿éë ÿâöäàà ãàðãàæ áóé àëäàà, ò¿¿íèé

øàëòãààí, àëäààí äýýðýý ñóðàëöàõàä áàãø ÿìàð äýìæëýã ¿ç¿¿ëýõ çýðýã ÷óõàë àñóóäëóóäûã

õºíäºæ, ò¿¿í÷ëýí òóðøèã÷ áàãø íàðûí òóðøëàãà äýýð òóëãóóðëàí áè÷èãäñýí þì. Èéìä

á¿ëýã íýã á¿ðòýé ñàéòàð òàíèëöàí, øèíý àðãà ç¿éã òóðøèæ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà

õýðýãæ¿¿ëíý ãýæ èòãýæ áàéíà.

Òà á¿õýíä äàðààõ ç¿éëèéã äàõèí àíõààðàõûã çºâëºæ áàéíà.

1. Êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éã àøèãëàí ñóóðü áîëîâñðîëûí 7, 8-ð àíãèóäàä

“Ìýäýýëýë” àéí õ¿ðýýíä á¿ëýã ñýäâèéí áîëîí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã áîëîâñðóóëàõ;

2. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä õýðýãëýãäýõ ñóðãàëòûí àðãà ç¿éã àøèãëàí ñóðãàëòûã

èäýâõòýé, á¿òýýë÷ýýð çîõèîí áàéãóóëàí ñóðàëöàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ,

õºãæ¿¿ëýõýä õè÷ýýëèéí ÿâöûã çîõèîí áàéãóóëàõ;

3. Çºâëºìæèä òóñãàñàí àãóóëãà ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòòàé íÿãò

óÿëäààòàé, àãóóëãûí õýâòýý, áîñîî çàëãàìæ õîëáîîã íàðèéí ãàðãàæ ºãºõºä àíõààðëàà

÷èãë¿¿ëñýí áîëîõûã àíõààðàõ.

4. Õýðýâ òà çºâëºìæèä çààãäñàí õóâèëáàðûí äàãóó ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààã

çîõèîí áàéãóóëæ áóé áîë ñóðàã÷äûí ò¿âøèí áîëîí ìýäëýãèéí õ¿ðýýã òîãòîîæ, õè÷ýýëèéí

áýëòãýëèéã ñàéòàð õàíãààðàé.

5. Áàãøèéí õè÷ýýëèéí áýëòãýëä çîðèóëàí íýìýëò ìýäýýëýë, ¿íýëãýýíèé çàãâàð, òàíèí

ìýäýõ¿éí ò¿âøíèé øàëãóóð áîëîí öîãö ÷àäàìæèéí òºëºâøëèéã ¿íýëýõ æèøèã äààëãàâðûã

õàâñðàëòàä îðóóëæ ºãñºí òóë òà õè÷ýýëäýý àøèãëàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.

9

ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÐÀÕ, ÑÓÐÃÀÕ ¯ÉËÈÉÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

I Á¯ËÝÃ. ÑÓÓÐÜ ÁÎËÎÂÑÐÎËÄ ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÑÓÐÀÕ, ÑÓÐÃÀÕ ¯ÉËÈÉÃ ÇÎÕÈÎÍ ÁÀÉÃÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

1.1. Ñóóðü áîëîâñðîë äàõü ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ºíººãèéí áàéäàë

Ìýäýýëýë ç¿éí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòàä èðæ áóé áàãø íàð (ÅÁÑ-èéí 35 áàãø)-

ààñ àâñàí ñóäàëãààíä òóëãóóðëàæ, ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ñóóðü áîëîâñðîëä õýðõýí

çîõèîí áàéãóóëæ áóé ºíººãèéí áàéäëààñ òîâ÷ àâ÷ ¿çüå. ¯¿íä:

- Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿íýý ººðèéí áîëîìæäîî òóëãóóðëàí áîëîâñðóóëæ,

àøèãëàäàã. Õè÷ýýëèéí öàõèì õýðýãëýãäýõ¿¿íèé íººöòýé áîëñîí.

- Õ¿¿õä¿¿ä êîìïüþòåðèéí õè÷ýýëä ìàø ñîíèðõîëòîé. Íèéãìèéí õºãæëèéã äàãààä

ÌÕÒ-èéã àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýäýã áîëñîí.

- Ñàéí õè÷ýýë çààõûí òóëä áàãø ñàéí áýëòãýõ õýðýãòýé. Ãýâ÷ áàãø íàðûí èõýíõ íü

ñóðãóóëèéí áè÷èã õýðãèéí àæëûã àëáàí áóñààð äàâõàð õèéäýã, ëàáîðàòîðèéí

êîìïüþòåð¿¿äýý ôîðìàòëàõ, ïðîãðàì õàíãàìæ ñóóëãàõ, ñóðãóóëèéí ñòàòèñòèêèéí

ñóäàëãààã òîäîðõîé õýìæýýãýýð áîëîâðóóëàõ ãýõ ìýòýýð áàãàã¿é õóãàöààã äýýðõ

ç¿éë¿¿äýä çàðöóóëäàã.

- Êîìïüþòåðèéí õ¿ðýëöýýíýýñ õàìààðààä 3-4 ñóðàã÷ íýã êîìïüþòåð äýýð àæèëëàõ,

çàðèì òîõèîëäîëä êîìïüþòåðèéí ëàáîðàòîðèä ñóðãàëò ÿâàãäààã¿éãýýñ áîëæ,

õè÷ýýëèéí ÷àíàðò èõýýõýí íºëººëäºã.

- Áàãø íàð õºòºëáºðºº áîëîâñðóóëàõàä èõýýõýí õóãàöàà çàðöóóëæ õèéäýã ÷ òýð á¿ð

õýðýãæèõ áîëîìæ ìóó. Ýíý íü ñóðàõ áè÷èã, ãàðûí àâëàãà, àøèãëàõ ìàòåðèàë äóòìàã

áàéãààãààð èëýð÷ áàéãàà áºãººä ýíý õè÷ýýëèéí æèëä çºâõºí 7-8 äóãààð àíãèä ë

ñóðàõ áè÷èã àøèãëàæ áàéíà.

- Ñóðàã÷äûí êîìïüþòåðòýé õàðüöàõ ÷àäâàð ÿíç á¿ð. Èéìä ºã÷ áóé äààëãàâðàà îëîí

õóâèëáàðòàé õèéõ øààðäëàãàòàé.

- Áàãø íàð “Àéí êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é” çºâëºìæèéã óíøèí, òóðøèæ

áàéãàà áºãººä øèíý÷ëýëèéã ººðºº ýõëýõ þì áàéíà ãýñýí ººäðºã áîäîëòîé áàéãààãàà

èëýðõèéëæ áàéñàí. ªºðººð õýëáýë òºñëèéí òóõàé ìýäýýëýëòýé áîëæ, äàðààãèéí

çºâëºìæèéã ñàéí õèéõèéã õ¿ñ÷ áàéëàà.

Äýýðõ áàéäëààñ ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë õýðõýí ÿâàãäàæ áóé áàéäàë õàðàãäàæ áàéíà.

Èéìä ñóðãàëòûí ÿìàð ÷ îð÷èíä áàãø íàð àðãà ç¿éãýý çºâ ñîíãîæ, ñóðãàëòûã ÷àíàðòàé

ÿâóóëàõ øààðäëàãà óðãàí ãàð÷ áàéãàà þì. Áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ñóðàã÷èä ìýäýýëýë

ç¿éí øèíæëýõ óõààíû àíõàí øàòíû îéëãîëòòîé òàíèëöñàí áîë ñóóðü áîëîâñðîëä

êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ, àëèâàà òóëãàðñàí àñóóäëàà ÌÕÒ àøèãëàí øèéäâýðëýõ ÷àäâàðûã

òºëºâø¿¿ëýõ ÿâäàë ÷óõàë. Ýíý çîðèëãûã õýðõýí áèåë¿¿ëýõ âý? ãýñýí àñóóëòàä ýíýõ¿¿

çºâëºìæ õàðèóëò ºãºõ áîëíî.

10


1.2. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí öîãö ÷àäàìæ òºëºâø¿¿ëýõ òóõàéä

“Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë

ç¿éí áàãø íàðò çîðèóëñàí çºâëºìæ íü ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ñóðàõ,

ñóðãàõ ¿éëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ àðãà ç¿éí ÷èãëýëýýð áîëîâñðóóëàãäàæ áàéãààãààðàà

îíöëîã þì.

Ìýäýýëýë ç¿éí ñóóðü áîëîâñðîëûí àðãà ç¿éí õºãæèëä ñóðàëöàã÷èä êîìïüþòåðòýé

èõýâ÷ëýí áèå äààí àæèëëàõ áà áàãø ñóðàëöàã÷èéí êîìïüþòåðòýé àæèëëàõ õàìòûí

¿éë àæèëëàãàà íü ÊÎÌÏÜÞÒÅÐ–ÁÀÃØ-ÑÓÐÀÃ× ãýñýí ãóðâàëñàí õîëáîîòîé áàéíà ãýæ

ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòàä òóñãàñàí áàéíà.

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëîîð ñóðàëöàã÷äàä òºëºâøèõ öîãö ÷àäàìæèéã ¿íýëýõ

øàëãóóðûã äàðààõ áàéäëààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ þì. (Áîëîâñðîëûí ò¿âøíèé õóâüä)

Áàãà áîëîâñðîëûí õóâüä:

I øàëãóóð áóþó ìýäëýã, óð óõààí, á¿òýýëèéã òàíèõ, ñàíàõ, íýðëýõ ÷àäâàð;

II øàëãóóð áóþó ìýäëýã, óð óõààí, á¿òýýëèéí øèíæ ÷àíàðûã ìýäðýõ, õýðýãëýýã

òàéëáàðëàõ ÷àäâàðûã ãîëëîæ áàéñàí.

Ñóóðü áîëîâñðîëûí õóâüä:

III øàëãóóð áóþó ìýäëýãèéí, óð óõààíû, á¿òýýëèéí ó÷èð øàëòãààí, ¿ð äàãàâàð, õîëáîî

õàìààðëûã óõààð÷ õýðýãëýõ ÷àäâàðûã áàðèìòëàõ íü ç¿éòýé.

¯íýõýýð áàãà áîëîâñðîëûí ò¿âøèíä ìýäýýëýë ç¿éí øèíæëýõ óõààíû ñóóðü îéëãîëòûí

òàëààðõè ìýäýýëëèéã ñóðàëöàã÷èä õ¿ëýýí àâ÷ áàéñàí áîë áîëîâñðîëûí ò¿âøèí àõèñíààð

îëæ àâñàí ìýäëýã, ìýäýýëëýý ýðãýö¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ, ººðºº ìýäëýãýý á¿òýýõ òàë äýýð íü

áàãø íàð äýìæèõ, ÷èãë¿¿ëýõýä àíõààðàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà.

Áàãø íàð ñóðàëöàã÷èääàà ñóðàõ àðãà áàðèëä ñóðàëöàõàä íü äàðààõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîíî.

1. Áàãø ñóðàã÷äàä ñóðàõ àðãà áàðèë, óð ÷àäâàð ãýæ þó áîëîõ, õýðõýí õºãæ¿¿ëæ áîëîõ

òàëààð òàéëáàð ºãäºã áàéõ.

2. Ñóðãàëòûí ÿâöàä áàãø õºíãºíººñ õ¿íäýâòýð äààëãàâàðò øàò äàðààëàí øèëæ¿¿ëæ

öààøäàà ñóðàëöàã÷ ººðºº áèå äààæ ºãºãäñºí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõ ÷àäâàð

òºëºâø¿¿ëýõ çîðèëòûã øèéäâýðëýõ õýðýãòýé.

3. Ñóðàã÷èä äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ ýñýõýý ººðºº øèéäâýðëýæ, èíãýñíýýðýý

ñóðãàëòûí òºðºë á¿ðèéí øèíý îð÷èí íºõöºëä ººðèéí ÷àäâàðàà àøèãëàõ áîëîìæèéã

áàãø îëãîäîã áàéõ.

4. Ñóðàã÷èä äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõäýý àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýõ ÷àäâàðòàé áîëñíûã

11


òîõèðñîí àñóóëò àñóóõ, ñóðàã÷èéí õàðèóëò, òàéëáàðûã ñîíñîõ, áóñàäòàé ñàíàë

áîäëîî ñîëèëöîæ áóé ãýõ ìýò áàéäëààð òîäîðõîéëíî.

5. Áàãø ¿íýëãýýíèé àðãóóäûã òîõèðîìæòîé áàéäëààð õýðýãëýí, ººðèéí çààñàí

õè÷ýýëèéí àãóóëãà, ¿çýë ñàíàà, ñóðàã÷äûí ñóðàõ àðãà ÷àäâàðûí õîîðîíäûí

õàìààðàëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, öààøèä õºãæ¿¿ëäýã áàéâàë çîõèíî.

Ýäãýýðèéã øèéäâýðëýõýä ýíýõ¿¿ çºâëºìæ íü äàðààõ à÷ õîëáîãäîëòîé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

¯¿íä:

- Áàãø ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä äàñãàë äààëãàâðûã ã¿éöýòã¿¿ëýõ çàìààð ñóðàëöàã÷äàä

îíîëûí ìýäëýã ýçýìø¿¿ëæ, öîãö ÷àäàìæèéã òîäîðõîé ¿å øàòòàéãààð òºëºâø¿¿ëýõ

àðãà áàðèëòàé áîëîõ, õýðýãæ¿¿ëýõ

- Ñóðàã÷èä ñîíèðõñîí ç¿éëäýý èë¿¿ èõ àíõààðäãèéã òîîöîæ, õè÷ýýëèéí

õýðýãëýãäýõ¿¿íýý õýðõýí ñîíèðõîëòîé, îíîâ÷òîé, ¿ð ä¿íòýéãýýð áýëòãýõ,

çîõèìæòîéãîîð àøèãëàõ àðãà áàðèëûã ñóäëàõ, õºãæ¿¿ëýõ

- Õè÷ýýëèéí ýöýñò ñóðàã÷èä õýðõýí õºãæèæ áóé òàëààðõ ñóäàëãààíä áàãø á¿õýí

àíõààðëàà õàíäóóëæ, ººðèéí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãæ¿¿ëýõ

- ÌÕÒ-èéí öîãö ÷àäàìæ á¿õèé èðãýí òºëºâø¿¿ëíý ãýñýí çîðèëãûã õýðýãæ¿¿ëýõ áýëòãýë

áîëãîæ, ñóðàã÷èä àñóóäàë øèéäâýðëýõäýý ÌÕÒ-èéã õýðõýí ¿ð ä¿íòýéãýýð àøèãëàõ

áîëîìæèéã íýýæ ºãºõ âý? ãýäýãò ñàíàà àâàõóéö ìàòåðèàëûã òóñãàñàí áîëíî.

Áàãø íàð èõýíõäýý ñóðàã÷èä äààëãàâðûã áèåë¿¿ëýõ àðãàà îéëãîæ áàéíà óó? ãýäãýýñ

èë¿¿òýéãýýð òýä íàð àãóóëãûã ìýäýæ áàéíà óó, äààëãàâðûã áèåë¿¿ëæ ÷àäàõ óó, ¿ã¿é þó

ãýäãèéã ñîíèðõîæ, òàíèí ìýäýõ¿éí ¿éë ÿâöûí õºãæèëä áèø, õàðèí òåñòèéí îíîîã èõýâ÷ëýí

ñîíèðõäîã. Öààøäàà ýíý áàéäëààñàà òàòãàëçàæ, ñóðàã÷äûã ñóðàõ àðãà áàðèëàà õýðõýí

ÿàæ, õýçýý õýðýãëýõ âý? ãýñýí àñóóëòàä ýõýëæ õàðèóëò ºãºõ ýðìýëçëýëòýé áîëãîí ñóðãàõàä

ººðñäèéí àíõààðëûã ÷èãë¿¿ëýõ ¸ñòîé. Èíãýæ ÷àäâàë ñóðàã÷äàä öîãö ÷àäàìæ òºëºâø¿¿ëýõ

¿éë ÿâöàä áàãø ººðºº ñóðàëöàæ áàéãààãèéí íýã èëðýë áîëíî.

Òºñºë õýðýãæ¿¿ëñýí ºíãºðñºí íýã æèëèéí õóãàöààíä õèéñýí àæëûí ãîë ¿ð ä¿íãèéí

íýã áîë òºñºëä õàìðàãäñàí ÅÁÑ-èóäûí áàãø íàðûí àðãà ç¿é, óð ÷àäâàðò ìýäýãäýõ¿éö

àõèö äýâøèë ãàðñàí ÿâäàë þì. Òóõàéëáàë: 2007 îíû ÓÁ õîòûí ä¿¿ðãèéí “Áàãø íàðûí óð

÷àäâàðûí óðàëäààí”-íä ìàíàé çàëóó òóðøèã÷ áàãø Ö.Áààñàíæàâ II áàéð, Ä.Äýëãýðöýöýã III

áàéð ýçýëñýí áîëíî.

Áàãø íàðûí àðãà ç¿éã ñàéæðóóëàõ òàë äýýð ÷àìã¿é àìæèëò îëñîí ÷ çàðèì íýã ç¿éë

äýýð àíõààðàõ ç¿éë ãàð÷ áàéëàà. Òóõàéëáàë ìýäýýëýë ç¿éí íýãæ õè÷ýýëèéã õýðõýí çºâ

òºëºâëºæ, ÿâóóëàõ âý? Áîëîâñðóóëñàí àðãà ç¿éãýý õýðõýí õýðýãæ¿¿ëýõ âý? Ìýäýýëýë ç¿éí

õè÷ýýëä àøèãëàæ áîëîõ ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäûã íýãæ õè÷ýýë äýýð õýðõýí áóóëãàõ

âý? ãýõ ìýò. Èéìä ýíý á¿ãäèéã àíõààðàëäàà àâ÷, àæèëëàõ øààðäëàãàòàé áîëæ áàéíà.

12


Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë äýýð ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãààã áàãø óäèðäàõäàà ñóðãàëòûã

èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ îíîâ÷òîé õýðýãëýæ, ñóðãàëòàä ìóëüòìåäèà õýðýãëýãäýõ¿¿í,

õýðýãñë¿¿äèéã àøèãëàõ íü ç¿éòýé þì. Ìºí õ¿¿õäèéí õºãæëèéí ¿å øàòàíä òîõèðóóëàí

ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õýðýãñýëòýé çºâ àæèëëàõ ñî¸ëûã ýçýìøèõ íü õè÷ýýëèéí ÿâöàä

èõýýõýí íºëººòýé.

Áàãø íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí àðãà ç¿éí õýñýãò ñóðãàëòûã èäýâæ¿¿ëýõ àðãóóäûí

íýðèéã äóðüäààä áè÷ñýí áàéäàã ÷ õè÷ýýëèéí àëü õýñýãò ÿàæ õýðýãæýýä áàéãàà íü, ¿ð ä¿íòýé

áîëñîí ýñýõ íü òýð á¿ð òîäîðõîé áàéõã¿é áàéãàà þì.

Èéìä àðãóóäûí àëü íü äàâóóòàé, äóòàãäàëòàé ãýæ ¿çýõýýñýý ºìíº àðãà íü òóõàéí

õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëò, ñóðàëöàã÷äûí õºãæëèéí ¿å øàòòàé õîëáîîòîé, áàãøèéí àðãà

áàðèëä òîõèðîìæòîé ýñýõýä àíõààðàõ íü ÷óõàë.

Áèä á¿õýí ñóðãàëòàíäàà áýëýí ìýäýýëëèéã ºãºõººñ òàòãàëçàæ, ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷

áîëîâñðóóëæ ÷àääàã, ìýäëýã á¿òýýõ àðãà áàðèëä ñóðãàõûã çîðüæ áàéãàà áèëýý. Ìýäýýëýë

ç¿éí õè÷ýýëýýð õ¿¿õýä õýðõýí ñóðàëöàæ, õýðõýí õºãæèõ áîëîìæòîé âý? ãýäãèéã ñóäàëæ,

àðãóóäàà ñîíãîõ íü ç¿éòýé áîë óó.

1.3. Ñóóðü áîëîâñðîëä ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ

Áàãø íàðò á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãà ç¿éã ýçýìø¿¿ëýõ ñóðãàëòóóä öººíã¿é ÿâàãäñàí

áàéäàã ÷ ººðèéí õè÷ýýëäýý õýðõýí àøèãëàõ òàëààð òýäíèé îéëãîëò, ÷àäâàð õàðèëöàí

àäèëã¿é áàéãàà þì. Ñàéí áàãø ºã÷ áóé äààëãàâàð, àñóóæ áóé àñóóëòààðàà ñóðàëöàã÷äûíõàà

õ¿ñýë ñîíèðõîë, ýðýë õàéãóóë õèéõ ÿâöûã èäýâõæ¿¿ëäýã áàéíà. Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéí

ìýäëýãèéí ò¿âøèí, öàð õ¿ðýýíä íýýëò õèéõ ¿éëäýë äàâàìãàéëñàí ¿åä ñóðàõ ¿éë àæèëëàãàà

õàìãèéí ñàéí ÿâàãääàã ãýæ ¿çäýã. Äàðààõ õ¿ñíýãòýýð á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý, ò¿¿ãýýð òºëºâøèõ

¿çýë ñàíàà íü ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí çàðèì ñýäýâò õýðõýí áóóæ áóéã ñîíèðõî¸.

Õ¿ñíýãò 1. Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóä, ò¿¿ãýýð òºëºâøèõ ¿çýë ñàíààíóóä

Ñóðãàëòûíàðãóóä

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóäààð òºëºâøäºã ¿çýë ñàíààíóóä

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ñýäýâòýé óÿëäóóëàõ

æèøýý, çàãâàð

1Îðóóëãûí àðãà

(INSERT)

ªºðèéí ¿íäñýí ìýäëýãòýý òóëãóóðëàí ìýääýã ç¿éëýý ìýääýãã¿é ç¿éëòýéãýý õîëáîí îéëãîõ íü ìýäëýãèéã áîäèòîéãîîð õ¿ëýýí àâàõ áîëîìæ îëãîäîã.

MS WORD ïðîãðàìûã ñóäëàõäàà ºìíº ¿çñýí áàðèìò áîëîâñðóóëàõ WordPad ïðîãðàìûí áîëîìæóóäòàé õàðüöóóëàõ ãýõ ìýò

2Áàãøèéí

àñóóëòûí àðãà

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ãàéõàõààñ ýõýëäýã áºãººä á¿òýýë÷ àñóóëò íü ñîíèó÷ çàíã ºäººñºí þìíû óòãà ó÷ðûã îëîõ ãýñýí õ¿íä óãààñàà áàéæ áàéäàã ìºí ÷àíàðò òóëãóóðëàñàí áàéõ ¸ñòîé.

Öýýæ çóðãèéã ÿìàð õýìæýýòýé óãààäàã âý?

Öààñíû õýìæýý ÿìàð òºðëèéíõ áàéäàã áîë?

13


Ñóðãàëòûíàðãóóä

Á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýíèé àðãóóäààð òºëºâøäºã ¿çýë ñàíààíóóä

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ñýäýâòýé óÿëäóóëàõ

æèøýý, çàãâàð

3Øîî àøèãëàí òàéëáàðëàõ

àðãà

Á¿òýýë÷ýýð ñýòãýõèéí íýã õýëáýð íü ìýäýýëëèéã áàéæ áîëîõ á¿õ õóâèëáàðóóäàä õóâèðãàí ººð÷èëæ õàðüöóóëàí æèøèõ àðãà þì.

Windows Explorer, My Computer, My Documents ïðîãðàìûí îíöëîã, èæèë áîëîí ÿëãààòàé òàëûã òàéëáàðëàõ

4 Á¿ëýãëýõ àðãà

Åðòºíöºä åðºíõèé àäèë øèíæã¿é ç¿éë ¿ã¿é áºãººä áàñ þì á¿õýí ººðèéí ãýñýí ºâºðìºö îíöëîãòîé áàéäàã. Ìýäýýëëèéã çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýõ õîëáîî õàìààðàë îíöëîãèéã íü òîãòîîæ îéëãîõ ÿâäàë ÷óõàë þì.

Êîìïüþòåðèéí ¿íäñýí ¿ç¿¿ëýëòèéã íýðëýõ. (Pentium III, Pentium IV ã.ì)

5 Ëåêöèéí àðãà

Óíøèõ ç¿éë íü ñîíèðõîë òàòñàí, á¿ãäýä õýðýãòýé áàéõ áà ñóðãàëò õýçýý ÷ óéòãàðòàé áàéæ áîëîõã¿é.

“Êîìïüþòåðèéí ¿¿ñýë õºãæèë” ñýäâèéã çààõäàà áîäèò õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàõ

6Ýâë¿¿ëãèéí

àðãà (JIGSAW)

Ñóðàëöàã÷èä ººðñäèéíõºº ¿íý öýíý íýð õ¿íäýä èòãýëòýé áàéõààð ÷ºëººò îð÷èíã á¿ðä¿¿ëýí øèíý ñàíàà îëîí óðãàëü÷ ¿çëèéã óðàëäóóëàõ áîëîìæ á¿ðä¿¿ëýõ, ìºí òýä ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ÷àäâàðòàé áîëîõîä òóñàëäàã.

Windows Movie Maker ïðîãðàìààð êèíî õèéõòýé õîëáîîòîé àñóóëòóóäûã áýëòãýñýí áàéõ.

7Õîðøèæàæèëëàõ

(PAIR-SHARE)

Áóñäûã ñîíñîæ, ñàíàà áîäëîî ñîëèëöîíî ãýäýã íü õàìòûí ìýðãýí óõààíû ¿íý öýíèéã ìýäðýõýä òóñàëäàã.

MS WORD ïðîãðàìä ºðãºìæëºë, óðèëãàíû çàãâàðûã ãàðãàõ. Template ôàéë ¿¿ñãýõ.

8Á¿ëýã ñýäâèéí

¿íýëãýýíèéàðãà

Ñàéí ¿íýëãýý àëèâ àæëûã (õ¿í)-èéã ñàéæðóóëàõàä ÷èãëýãääýã.

8-ð àíãèéí òóðøèëò õè÷ýýë 5-ààñ ¿çíý ¿¿ (õóóäàñ 80).

9Á¿ëãýýð ¿íýëýõ

àðãà

Ñóðàëöàã÷äûã áóñäûí áîëîí ººðèéíõºº ºìíº ¿¿ðýã õ¿ëýýëãýñýí ¿íýëãýý íü õàìòûí óõàìñàðòàé ¿éë àæèëëàãààíä òàòàí îðóóëäàã.

8-ð àíãèéí òóðøèëò õè÷ýýë 1-ýýñ ¿çíý ¿¿ (õóóäàñ 66).

10Ýññåãýýð

¿íýëýõ àðãà

Áè÷íý ãýäýã íü õýí íýãýí õ¿í ÿìàð íýãýí ç¿éëèéí òóõàé àëü íýãòýé ÿðüæ áàéíà ãýñýí ¿ã.

“Êîìïüþòåð ìèíèé àìüäðàëä” ã.ì ñýäâýýð ýññå áè÷¿¿ëæ ø¿¿í õýëýëö¿¿ëýõ

11 Çóðàã íýðëýõÁ¿òýýë÷ ñýòãýëãýý ýöýñ òºãñãºëã¿é. Çóðàã ñêàíåðäàõ ¿éë ÿâöûã

çºâ äàðààëàëä îðóóëàõ

Äýýðõ ñóðãàëòûã èäýâæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä àøèãëàõàä èë¿¿ îéð

áàéõ áîëîâ óó ãýñýí àðãóóäûã ñîíãîæ, ñóðãàëòàä õýðýãëýõ çààâðûã äîîð îðóóëëàà. Òóðøèëò

õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìä ýäãýýð àðãóóäûã õýðõýí õýðýãëýæ áàéãààã ¿ç¿¿ëýõ áîëíî.

Øîî àøèãëàí òàéëáàðëàõ àðãà

Çîðèëãî:

1. Òóõàéí ñýäâèéã îëîí òàëààñ íü õàðæ áîäîë ñàíààãàà ÷ºëººòýé èëýðõèéëñíýýð

ñóðàã÷äûí ëîãèê ñýòãýëãýý õºãæèõ

2. Á¿ëýã ñýäâèéã áàãöàëæ, ñèñòåì÷ëýõ, õàðüöóóëàõ, çàäëàí øèíæëýõ àðãà ñýòãýëãýýíä

ñóðãàõ

14


Áàãøèéí áýëòãýë:

1. Ñóðàã÷äûã õýðõýí çîõèîí áàéãóóëàõ õóâèëáàðàà ñîíãîíî.

2. Æèæèã õàéðöãèéã öààñààð á¿ðæ, ãðóïï á¿ðèéí òîîãîîð øîî áýëòãýíý. Ñóðàã÷äààð

áýëòã¿¿ëæ áîëíî.

3. Øîîãîîð òàéëáàðëàõ àðãààð çààõ ãýæ áóé ñýäâýý çºâ ñîíãîæ, øîîíû òàë á¿ð äýýð

áè÷èõ àñóóëòàà ñîíãîñîí áàéíà.

4. Øîîãîîð òàéëáàðëàõ àðãûí çààâàð÷èëãàà áýëòãýñýí áàéíà.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð:

1. Ñóðàã÷äûã 2-4 õ¿íòýé õýä õýäýí áàãò õóâààíà.

2. Áàã á¿ðä 6 òàëä íü çààâàð÷èëãàà áè÷ñýí 1:1 øîî òàðààæ ºãíº. Ñýäâýýñ õàìààð÷

çààâàð÷èëãààã á¿òýýë÷ýýð ººð÷èëæ áîëîõ áºãººä òàëóóäûã ÷ öººëæ áîëíî.

3. Ñýäâýý ºã÷, ºãñºí ñýäâýý øîîíû òàëóóä äýýðõè àñóóëòûí äàãóó áîãèíî õóãàöààíä

÷ºëººòýé áè÷¿¿ëíý. (ÿðèóëæ áîëíî)

4. Áè÷èõ õóãàöàà äóóññàíû äàðàà ñóðàã÷èä øîîíû òàë á¿ðä áè÷ñýí õàðèóëòûíõàà

òàëààð ñàíàë ñîëèëöîíî.

5. Õîñîîðîî ÿðèëöàí áèå áèåíýý ä¿ãíýí ÿàãààä èéíõ¿¿ ä¿ãíýõ áîëñíîî òàéëáàðëàæ

áîëîõîîñ ãàäíà 2-îîñ äýýø õ¿íòýé áàãààð àæèëëàñàí òîõèîëäîëä íýã ñóðàëöàã÷

óíøñàíû äàðàà áóñàä íü óðàìøóóëàõ ¿ã õýëýõ þìóó àñóóëò àñóóæ áîëíî.

Äàðààõ æèøýýã àâ÷ ¿çüå.

Áàãø øîîíû 6 òàëä äàðààõ òåõíèê

õàíãàìæóóäûí íýðèéã áè÷ñýí áàéíà. Ñóðàã÷èä

òóõàéí òºõººðºìæèéí òóõàé òàíèëöóóëãûã

ÿìàð íýãýí ïðîãðàì àøèãëàæ õèéõ ¸ñòîé.

Áàãø òºõººðºìæ á¿ðèéí òàëààðõ ìýäýýëýë

á¿õèé òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë áýëäñýí áàéíà.

7 äóãààð àíãèéí òóðøèëò õè÷ýýëä ýäãýýð

òºõººðºìæ¿¿äèéã õýðõýí àøèãëàæ áóéã 48

äóãààð õóóäàñíààñ óíøààðàé.

Ñêàííåð

Äèæèòàë

àïïàðàòÕýâëýã÷

Äèæèòàë

êàìåð

Âýá êàìåð

Ýõ õàâòàí

Ñêàííåð

Äèæèòàë

àïïàðàòÕýâëýã÷

Äèæèòàë

êàìåð

Âýá êàìåð

Ýõ õàâòàí

Ñêàííåð

Õýâëýã÷

Äè

æè

òàë

êàì

åð

Ñêàííåð

Õýâëýã÷

Äè

æè

òàë

êàì

åð

15


16


Âåíèéí äèàãðàììûí àðãà

Çîðèëãî:

1. Ñýäâèéí ãîë àãóóëãûã íàðèéâ÷ëàí ñóäàëæ ýçýìøèõèéí òóëä áóñàä ñýäýâ, þìñ

¿çýãäýëòýé õàðüöóóëàõ, àäèëòãàõ çàìààð ëîãèê ñýòãýëãýýã õºãæ¿¿ëýõ

2. ªãºãäñºí ìýäëýã, ìýäýýëëýýñ ñàíàà àâ÷ óðãóóëàí áîäîæ õàðüöóóëàí àäèëòãàõ

çàìààð ñýòãýõ¿éã õºãæ¿¿ëýõ


1. Àíãè õàìò îëíûã çîõèîí áàéãóóëàõ õóâèëáàðàà ñîíãîíî.

2. Á¿õ ñóðàã÷äûí í¿äýíä õàðàãäàõóéöààð Âåíèéí äèàãðàììûã áýëòãýæ áàéðëóóëñàí

áàéíà.

3. Âåíèéí äèàãðàìì íü îãòëîëöñîí 2 áà ò¿¿íýýñ äýýø òîìîîõîí äóãóéãààñ á¿ðäýõ áà

ýäãýýð äóãóéíóóä íü îãòëîëöñîí õýñýãòýý çàéòàé áàéõ ¸ñòîé.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð

1. Áàãø ñóðàã÷äûã áàã áîëãîíî. Ïðàêòèêààñ ¿çýõýä 2 þìñ ¿çýãäëèéã õàðüöóóëàõ ãýæ

áàéãàà áîë õî¸ð õî¸ðîîð íü, 3 ç¿éëèéã õàðüöóóëàõ ãýæ áàéãàà áîë 3:3-ààð íü áàã

áîëãîõîä òîõèðîìæòîé áàéäàã.

2. Õàðüöóóëàõ (ñýäâ¿¿ä) þìñ ¿çýãäëýý õýëæ òàéëáàðëàæ ºãíº.

3. Äóãóéí äàâõðààã¿é õýñýãò òóõàéí ç¿éëèéí áóñäààñ ÿëãààòàé øèíæ¿¿äèéã áè÷íý.

Äàâõàöñàí õýñýãò íü õàðüöóóëæ áàéãàà ç¿éëèéí íèéòëýã øèíæ¿¿äèéã áè÷èõ

äààëãàâàð ºãíº.

4. Çàðèì áàãóóäûí äèàãðàìûã õàíàíä áàéðëóóëæ áóñàä áàãóóäààñ ñàíàë èð¿¿ëæ ñîíñîíî.

Æèøýý: Äèæèòàë àïïàðàò, äèæèòàë êàìåð, âýá êàìåðûí ÿëãààòàé áîëîí òºñººòýé

øèíæèéã õàðüöóóëàí, âåíèéí äèàãðàìààð ä¿ðñëýí õàðóóëíà óó.

17


Áàãöëàõ àðãà

Çîðèëãî

1. Ñýäâýý ëàâøðóóëæ ñóäëàõààñ ºìíº ñýòãýëãýýã ºäººæ ºãºõ.

2. Ñóäàëñàí ç¿éëýý ä¿ãíýõ, óã ñýäýâ áîëîí áóñàä ñýäâèéí õîîðîíä øèíý íýãäýë õîëáîî

áèé áîëãîõ.

3. Òóõàéí ñýäâèéí òàëààð þó îéëãîñíîî ýìõ öýãöòýé èëýðõèéëýõ àðãà áàðèëä ñóðãàõ.

4. Áè÷èõ àæëûã ëîãèêòîé òàíèóëàõ.


1. Ñóðàã÷äûã çîõèîí áàéãóóëàõ õóâèëáàðûã ñîíãîõ

2. Áàãöëàõ ñýäâýý ñîíãîõ

3. Áàãöëàõ àðãûí çààâàð÷èëãàà áýëòãýíý.

¯éë àæèëëàãààíû çààâàð:

1. Ñóðàã÷äûã 4-5 õ¿íòýé áàãò õóâààíà.

2. Áàãöëàõ ãîë ºã¿¿ëáýð, ¿ãèéã öààñ áóþó ñàìáàðûí ãîëä áè÷íý.

3. Áàãóóäûí äóíä 1:1 òîì öààñ òàðààí ºã÷ ñîíãîñîí ñýäâýýð îþóí óõààíäàà îðæ èðæ

áóé ¿ãñ, ºã¿¿ëáýðèéã äîîø íü öóâðóóëæ áè÷èõ äààëãàâàð ºã÷ öàã õàðíà.

4. Ñàíààíä îðñîí ¿ã, ºã¿¿ëáýðýý äîîø íü öóâðóóëàí áè÷èæ áàéõ ¿åäýý õîîðîíäîî

õîëáîîòîé ñàíàãäñàí ¿ã, ºã¿¿ëáýðýý øóëóóíààð õîëáîíî.

5. Öàã äóóñàõ õ¿ðòýë ñàíààíä îðñîí á¿õèé ë ç¿éëñýý òýìäýãëýí áè÷èæ õîëáîíî.

Áàãöëàõ àðãà õýðýãëýõ ¿åä áàðèìòëàõ ¿íäñýí ä¿ðì¿¿ä

1. Òîëãîéä îðñîí áîäëîî ÿìàð íýãýí îþóí ä¿ãíýëò õèéõã¿éãýýð á¿ãäèéã äîîø

öóâðóóëàí áè÷íý.

2. Õýðýâ øèíý ñàíàà îðæ èðýõã¿é áîë ò¿ð¿¿÷èéí áè÷ñýíýý õîîðîíä íü õîëáîí çóðíà.

3. Àëü áîëîõ îëîí õîëáîîñ áèé áîëãîõûã õè÷ýýíý.

Áàãöëàõ àðãûã á¿õýëä íü õàìàð÷ ÷àäàõ ñýäâèéã

ñîíãîíî.

7-ð àíãèéí “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” á¿ëýã ñýäâèéã ¿çñýíèé ýöýñò ñóðàã÷èä ýçýìøñýí

ìýäëýã, ÷àäâàðàà áàãöëàõ àðãààð íýãòãýõ, ä¿ãíýõ õóâèëáàð ãàðãàõûã îðîëäëîî. Áàãø

ñóäàëñàí á¿ëýã ñýäýâ á¿ðèéí ýöýñò óã àðãûã õýðýãëýñíýýð ñóðàã÷èä ìýäëýãýý ýìõ öýãöòýé

èëýðõèéëýõ àðãà áàðèëä áàãà áàãààð ñóðàëöàõ áîëíî.

18


Êî

ìïüþ

òåð

ò

CD

-ä

DV

D-ä

E-m

ail

Dig

ital ca

me

r-ò

Ìýä

ýýëýë

õàä

ãàë

àõ

MO

VIE

MA

KE

RÌ

ýäýýë

ýë á

îë

îâñð

óóëà

õÌ

ýäýýë

ýë á

îë

îâñð

óóëà

õ

Êà

äð

ò ýôô

åêò

îð

óóëà

õ

Êà

äð

àà

ñ êàä

ðò

øè

ëæ

èõ ýô

ôå

êò

Êà

äð

ò áè

÷âýð

îð

óóëà

õ

Ìýä

ýýëýë

õóâèð

ãàõ

Ìýä

ýýëë

èé

ã ä¿ð

ñëýõ

Çóð

àã, ä

óó, êèíî

win

do

ws M

ed

ia

Pla

yer ãýõ ì

ýò

Çóð

àã

Äóó

Âè

äå

î

Äè

æè

òàë

êàì

åð

àà

ñ

Çó

ðà

ã 1. “

Ìýä

ýýëë

èé

í ïðî

öå

ññ” á

¿ëýã ñýä

âèé

í õ¿ðýýíä

áà

ãöë

àõ à

ðãû

ã õýðýãë

ýñýí æè

øýý

19

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÍÝÃÆ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

II Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÍÝÃÆ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÒÅÕÍÎËÎÃÈÉÃ ÑÀÉÆÐÓÓËÀÕ ÀÐÃÀ Ç¯É

2.1. “Ìýäýýëýë” àéä òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é

Áèäíèé ñóðàëöàã÷ õýí áý?

Ýíýõ¿¿ òºñëèéí ýõíèé æèëä 5-6 äóãààð àíãèä òóðøèëò õè÷ýýëèéã ÿâóóëñàí áèëýý. 2 äàõü

æèëèéí õóâüä 7-8 äóãààð àíãèä òóðøèëò õè÷ýýëèéã ÿâóóëàõààð òºëºâëºñºí áà ñóðàã÷äûí

íàñ, ñýòãýõ¿éí îíöëîãîîñ òîâ÷ àâ÷ ¿çüå.

Ñóðàëöàã÷èä:

12-îîñ äýýø íàñíû õ¿¿õäýä òîäîðõîé áà õèéñâýð ñýòãýëãýýíèé öîãö ÷àäàìæ

òºëºâøèíº. (Æ.Ïèàæåãèéí òýíöâýðèéí îíîë)

ªºðòºº óëàì èòãýëòýé áîëæ, áèåý ÷ºëººòýé àâ÷ ÿâíà.

14 íàñíààñàà áîäèò áàéäëûã íàðèéí çàäëàí øèíæèëæ, íýãòãýí ä¿ãíýõ ÷àäâàðñóóæ ýõýëíý.

Òýäíèé ñîíèðõîë øèëýí ñîíãîõ ÷àíàðòàé áîëíî.

Öàã õóãàöàà áàðèìòëàõäàà òààðóó.

ßíç á¿ðèéí äóãóéëàí ñåêöýä ÿâàõ äóðòàé áîëæ, õ¿ì¿¿ñèéí äóíä áàéõûã èõ ýðìýëçäýã

áàéíà.

Äýýðõ îíöëîãòîé ñóðàëöàã÷äàä òîõèðîìæòîé ìýäëýã á¿òýýõ àðãà ç¿é ÿìàð áàéæ

áîëîõ òàëààð àâ÷ ¿çüå.

Áèä á¿õýí “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿é” òºñëèéí õ¿ðýýíä ìýäýýëýë

ç¿éí íýãæ õè÷ýýëèéí ÷àíàðûã õýðõýí äýýøë¿¿ëýõ âý? ãýäýãò àíõààðëàà èõýýõýí õàíäóóëæ

áàéãàà þì. Ìýäýýæ ýõëýýä áàãø ººð÷ëºãäºõ ¸ñòîé. Ñóðãàëòûí ÿâöàä “Ìýäëýãýýð ä¿¿ðãýõ”

áóñ “Ìýäëýãèéã á¿òýýõ” îíîëûã áàðèìòëàí, õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõ îðîëäëîãî õèéæ

áàéãàà ÷ òýð á¿ð õàíãàëòòàé õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é áàéãààã íóóõ þóí.

Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûí îíîëóóäààñ àâ÷ ¿çüå [1].

Õóâü õ¿í ìýäëýãýý á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà – Òýíöâýðèéí îíîë (Æ.Ïèàæå)

Îð÷íû íºëººãººð õóâü õ¿í ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà – ¯éë àæèëëàãààíû îíîë

(Ë.Ñ.Âûãîäñêèé)

Ìýäýýëëèéí îð÷èíä õóâü õ¿í ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë àæèëëàãàà – Ìýäýýëýë èäýâõòýé

áîëîâñðóóëàõ îíîë (Àíäåðñîí, Æîíñîí)

Ìýäëýãèéí ãàäààä, äîòîîä òàâèëûí íºëººãººð õóâü õ¿í ìýäëýãýý á¿òýýõ ¿éë

àæèëëàãàà - Ìýäëýãèéí òàâèëûí îíîë (ðåïðåçåíòàöèéí)

Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûã äàðààõ áàéäëààð ñõåì÷èëýí ä¿ðñýëæ áîëîõ þì.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

20


Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâö

Îðîëò

(ñýäâèéí òàíèëöóóëãà)

Ãàðàëò

(øèíý ìýäëýã)

Ìýäýýëëèéíýõ ¿¿ñâýð

Äààëãàâàð

Õýëýë-ö¿¿ëýã

Çóðàã 2. Ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöûí á¿ä¿¿â÷

Áàãø íü ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâöàä:

Õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ

Ìýäýýëëèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ

Çîõèîí áàéãóóëàõ

Ñóðàã÷äàä çºâëºõ, ñàíàë ñîëèëöîõ

Ñóðàã÷äûí ¿éë àæèëëàãààã äýìæèõ, ÷èãë¿¿ëýõ

Ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ ¿¿ðýãòýé îðîëöîíî.

Ñóðàëöàã÷èéí ººðºº ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâö íü ýçýìøèõ¿éí ç¿é òîãòîëä òóëãóóðëàõ áà

ýíý íü áàðèìæààã ÿëãàí òàíèõ, áàðèìæàà ýçýìøèõ, áàðèìæààã õýðýãëýõ, õºãæ¿¿ëýõ ãýñýí 3 ¿å øàòòàé áàéíà.

1. Ñóðàëöàã÷èä áàðèìæààã ÿëãàí òàíèõ ýõíèé ¿å øàòàíä ìýäýýëëèéí òºðºë,

ò¿¿íèéã ñîíãîõ ýñâýë øèéäâýðëýõ àñóóäëàà äýâø¿¿ëæ òàâèõ, ò¿¿íèéã óõààð÷ îéëãîõ,

ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ àñóóäëàà øèéäâýðëýõ àðãà, òºëºâëºãºº çîõèîõ, îéëãîñíîî ººðèéí

¿ãýýð òàéëáàðëàõ, òýìäýãëýë õºòëºõ, äàäëàãà àæèë òóðøèëò õèéõ, òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ

ãýõ ìýò ¿éë õèéíý.

2. Áàðèìæààã ýçýìøèõ ¿å øàòàíä ñóðàëöàã÷äàä òóõàéí àãóóëãààð èòãýë ¿íýìøèë

áèé áîëîõ, ìýäýýëýë ñîëèëöîõ áà ñóðàã÷ õîîðîíäûí áèå äààñàí õàìòûí àæèëëàãàà

òºëºâøèæ, ìàòåðèàëëàã ¿éëèéí (áè÷èõ, çóðàõ, ÿðèõ, òîîöîîëîõ ãýõ ìýò) õ¿ðýý ºðãºæíº.

Ýíý ¿åä ñýòãýõ¿éí çàäëàí øèíæëýõ (àíàëèç), íýãòãýí ä¿ãíýõ (ñèíòåç) ¿éëäýë õèéãäýíý.

Ò¿¿í÷ëýí ýçýìøñýí ìýäëýãýý òàíèë íºõöºëä õýðýãëýõ ÷àäâàð òºëºâøèæ ýõýëíý.

Ñýòãýõ¿éí äàðààõ ¿éëäë¿¿äèéã ¿çýãäýë þìñûí øèíæ ÷àíàð, õîëáîî õàìààðëûã íýýí

èëð¿¿ëýõ ÿâöàä òºëºâø¿¿ëýõ õýðýãòýé.

- Çàäëàí øèíæëýõ

- Íýãòãýõ

- Õàðüöóóëàõ

- Õèéñâýðëýõ

•

•

•

•

•

•

21


- Òîäðóóëàí àâ÷ ¿çýõ

- Åðºíõèéëºí ä¿ãíýõ

Ýäãýýðýýñ ñýòãýõ¿éí çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ ¿éëäëèéí òàëààð òîâ÷

òàéëáàðëàÿ.

Ñýòãýõ¿éí çàäëàí øèíæëýõ ¿éëäýë

Ñóäàëæ áàéãàà þìñ, ¿çýãäëèéã îþóí ñàíààíäàà ýñâýë áîäèò áàéäàë äýýð ýñâýë

ò¿¿íèé çàãâàð äýýð àæèëëàæ á¿ðýëäýõ¿¿í õýñã¿¿äèéã îëæ, øèíæ ÷àíàð õîëáîî õàìààðëûã

èëð¿¿ëýõèéã õýëíý.

Èéì çàäëàí øèíæëýõ ¿éëäëèéí ¿ð ä¿íä õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëèéí ãîë áà ãîë áèø

õîëáîî õàìààðëûã ÿëãàí òîäðóóëäàã.

Æèøýý íü:

Êîìïüþòåðèéí òåõíèê õàíãàìæóóäûã æàãñààí áè÷èæ, äàðààõ 5 õýñýãò àíãèëíà

óó. Òåõíèê õàíãàìæóóä íü õîîðîíäîî ÿìàð õàìààðàëòàé áàéãààã ººðèéí ¿ãýýð

òàéëáàðëààðàé.

- Ãàð

- Äýëãýö

- Äèñê

- Õóëãàíà

- Ïðèíòåð

- Ñêàííåð

- Ìîäåì

- Ìèêðîôîí

- Ñàíàõ îé

- Òºâ ïðîöåññîð ãýõ ìýò

Ñýòãýõ¿éí íýãòãýõ ¿éëäýë

Çàäëàí øèíæëýõ ¿éëäëèéí ¿íäñýí äýýð ÿëãàí òîäðóóëñàí õýñýã, ãîë øèíæ ÷àíàð,

õîëáîî õàìààðëûã îþóí ñàíààíäàà íýãòãýæ, þìñ ¿çýãäëèéã íýãäìýë á¿õýë á¿òýí öîãö

áîëãîí àâ÷ ¿çýõèéã õýëíý. Æèøýý:

Êîìïüþòåðèéí àæèëëàõ çàð÷ìûã á¿ä¿¿â÷ýýð ä¿ðñýëæ, ººðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàíà

óó.

Ñóäàëæ áóé àñóóäëûí ýõíèé ºãºãäñºí ç¿éë, àãóóëãà íü òîäîðõîé áèø áàéâàë çàäëàí

øèíæëýõ ¿éëäýë äàâàìãàéëíà.

Õýðýâ ýõýíä ºãºãäñºí ç¿éë¿¿ä õàíãàëòòàé òîäîðõîé áàéâàë áîäîë ñàíàà øóóäõàí

ÿâàãäàæ, íýãòãýõ ¿éë äàâàìãàéëíà.

•

Òåõíèê õàíãàìæ

Îð

îë

òûí

Áî

ëî

âñð

óóë

àë

òõè

éõ

Ìýä

ýýë

ýëõà

äãà

ëà

õ

Ãàð

àë

òûí

Õî

ëá

îë

òûí

Òåõíèê õàíãàìæ

Îð

îë

òûí

Áî

ëî

âñð

óóë

àë

òõè

éõ

Ìýä

ýýë

ýëõà

äãà

ëà

õ

Ãàð

àë

òûí

Õî

ëá

îë

òûí

22


3. Áàðèìæààã õýðýãæ¿¿ëýõ, õºãæ¿¿ëýõ øàòàíä ñóðàëöàã÷äûí ìàòåðèàëëàã ¿éëýýñ

ñýòãýöèéí ¿éë äàâàìãàéëæ, ìýäýýëëèéí àãóóëãûã ñèñòåì÷ëýõ, õóðààíãóé òîâ÷ õýëëýã,

áè÷ëýãò øèëæèõ, àñóóäàëä ø¿¿ìæëýëòýé õàíäàõ, ýçýìøñýí ìýäëýã ÷àäâàðàà øèíý íºõöºëä

á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýõ ÷àäâàð òºëºâøèíº.

Àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäýýëëèéã ìýäëýãò õóâèðãàõ àðãàä ñóðàëöóóëàõ íü

Ìýäýýëýë òåõíîëîãèéí ýðèí çóóíä êîìïüþòåðèéã íèéãìèéí òºðºë á¿ðèéí ñàëáàðò

òºäèéã¿é õóâü õ¿ì¿¿ñ ºðãºíººð àøèãëàæ áàéãàà áèëýý. ªºðººð õýëáýë êîìïüþòåð, ÌÕÒ-

èéã àøèãëàõã¿éãýýð àëèâàà àæèë, àñóóäëûã õóðäàí øóóðõàé àìæóóëíà, øèéäâýðëýíý ãýæ

òºñººëºõºä áýðõ áîëæýý.

Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí õóâüä èõýýõýí îíöëîãòîé. Ó÷èð íü êîìïüþòåðèéí

øèíæëýõ óõààí àñàð õóðäàöòàé õºãæèæ áóé ºíºº ¿åä íýã ë àãóóëãûã, íýã ë

àðãà ç¿éãýýð õ¿ðãýíý ãýäýã áîëîìæã¿é. Èéìä áàãø ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã

ñóðàëöàã÷äûí “ýðýëò, õýðýãöýý”-íä òóëãóóðëàí, “àñóóäëûã øèéäâýðëýõ”

÷àäâàðûã òºëºâø¿¿ëýõ çàìààð çîõèîí áàéãóóëàõ íü èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé áàéõ

áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Áàãø òàíä õè÷ýýëýý àìæèëòòàé çîõèîí áàéãóóëàõàä õýðýã áîëîõ áîëîâ óó ãýæ äàðààõ

ìýäýýëëèéã ºã÷ áàéíà. Òà çààâàë óíøààðàé!.

Ñóðàõ áè÷èã íü “òóóæ” óíøèæ áàéãààòàé àäèë áèø þì. Ñóðàã÷ ñóðàõ áè÷èãò áè÷èãäñýí

ìýäýýëëèéã óíøèæ, þó óíøñàíàà îëîí óäàà ýðãýö¿¿ëýí áîäñîíîîð òýäíèé ñóðàëöàõóéí

àðãà áàðèë äýýøëýõýä íýìýð áîëíî. ªºðººð õýëáýë “óíøèõ”-ûí òóëä áèø “óõààð÷, òàíèí

ìýäýõ”-èéí òóëä ñóðàõ áè÷èã ãýõ ìýò ýõ ñóðâàëæòàé àæèëëàõ ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ òóõàé

àñóóäàë þì.

Áàãø á¿õýí “Ìýäëýãèéã ººðºº á¿òýýäýã” ãýñýí êîíñòðóêòèâèçìûí îíîëûí òóõàé ìýääýã

áèëýý. Ñóðàã÷äààð óíøñàí ç¿éëýý ýðãýö¿¿ëýí áîäóóëæ, ºìíº ìýääýã áàéñàí ç¿éëòýé òýð

íü õýðõýí íèéöýæ áàéãààã óõààðóóëàõ. Ìºí óíøñàí ìýäýýëëýý àøèãëàí, þóã õýðõýí á¿òýýõ

áîëîìæòîéã áîäîõ íü ç¿éòýé þì. Èéìä äààëãàâàð ºãºõäºº ñóðàõ áè÷ãýýñ õóóëóóëàõ, óíø

ãýõ ìýòýýð õàíääàã áàéäëààñ òàòãàëçàõ õýðýãòýé áîëæ áàéíà. Òóðøèëò õè÷ýýëèéí ÿâöàä

èéì ç¿éë íýëýýä àæèãëàãäàæ áàéñàí.

Õ¿í á¿õýí àìüäðàõ ÿâöäàà òºðºë á¿ðèéí àñóóäàëòàé òóëãàð÷, ò¿¿íèéã ÿìàð íýãýí

õýìæýýãýýð øèéäâýðëýäýã. Ñóðàã÷äàä äàðààõ äàñãàëûã àæèëëóóëàõ çàìààð “ìýäýýëýë

ç¿é”-í õè÷ýýëä ºìíº ¿çñýí çàðèì ìýäëýãèéã ñýðãýýí ÿðèëöàæ áîëíî. Òóõàéëáàë:

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ã.ì.

23


Õ¿ñíýãò 1. Òóëãàðñàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ

Àñóóäàë Áýðõøýýë Øèéäâýðëýõ àðãà çàì

Òºðñºí ºäðèéí áàÿðûí óðèëãà Äóíä çýðýãWordPad, Word ãýõ ìýò ïðîãðàìóóä

äýýð ýõýý áýëòãýæ, õýâëýõ, ò¿ãýýõ

Ãàäààäàä áàéãàà íàéçòàéãàà

óòñààð ÿðèõÕýö¿¿

Èíòåðíýòýýð àÿëäàã áîë òóñãàé

ïðîãðàìóóäûã àøèãëàí õÿìä

çàðäëààð, èõ õóãàöààíä ÿðèõ

Èðýýä¿éä ýçýìøèõ ìýðãýæëèéí

òóõàé ìàòåðèàë îëæ ñóäëàõÄóíä çýðýã

Íàéç íºõºä, íîì, èíòåðíýòýýñ õàéõ,

áîëîâñðóóëàëò õèéõ

Õè÷ýýëýý ¿ð ä¿íòýé äàâòàõ ÕÿëáàðÖàã õóãàöààíä íü äààëãàâðûã

òîãòìîë õèéæ õýâøèõ

Êîìïüþòåð õóäàëäàí àâàõ Õýö¿¿

ªºðèéí õýðýãöýýíä òîõèðóóëæ,

êîìïüþòåðýý ñîíãîõ. ¯íèéí

ñóäàëãàà õèéõ. Ýíý á¿ãäýä

êîìïüþòåðèéí òàëààðõ ºðãºí

ìýäëýã øààðäàãäàíà.

Àñóóäàë øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâöûí äàðààõ õýëáýð áàéäàã áà àñóóäëûã øèéäâýðëýõ àðãà

çàì, ºãºãäñºí íºõöëººñ ýöñèéí çîðèëãîäîî õ¿ðýõ òºëºâëºëò íü îëîí ÿíç áàéäàã.

ªãºãäñºí àíõíû íºõöºë

À

Çîðèëãîäøààðäàãäàõ

íºõöºë

ÂÀ-ààñ Â-ð¿¿ õ¿ðýõýä áè

þó õèéæ ÷àäàõ

Çóðàã 3. Àíõíû íºõöëººñ ýöñèéí çîðèëãî õ¿ðòýë àñóóäàë øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö

Øèéäâýðëýõ àñóóäàë áîäèòîéãîîð äýâøèãäýí òîìü¸îëîãäñîí ýñýõ íü

1. Àíõíû íºõöºë áàéäàë íü òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí

2. Çîðèëãî íü òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí

3. Àíõíû íºõöëººñ çîðèëãîäîî õ¿ðýõýä òóñëàõ íººö¿¿ä òîäîðõîé èëýðõèéëýãäñýí

4. ªºðèéí “íººö”, òóõàéëáàë ýöñèéí çîðèëãîä õ¿ðýõýä øààðäàãäàõ ìýäëýã, ÷àäâàð,

ýð÷ õ¿÷ ãýñýí äºðâºí õ¿÷èí ç¿éë õàíãàãäàæ áóé ýñýõýýð òîãòîîãääîã áàéíà.

Ìýäýýëýë ç¿éí ñóðãàëòûí õóâüä òóõàéí “íýã” õè÷ýýëýýð ñóðàã÷èä îëæ àâñàí ìýäëýã,

÷àäâàð íü öààøèä àìüäðàëäàà “êîìïüþòåð àøèãëàí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ” ñóóðü

áîëæ áàéãààãààðàà èõýýõýí ÷óõàë þì.

Èéìä áàãø íàð çààæ áóé àãóóëãàà “àé”-ä õóâààõ áóñ àéí óÿëäààã õàíãàñàí, ýðýëò õýðýãöýýã õàíãàõóéö áàéõ íºõöëèéã áîäîëöîí òºëºâëºõ íü ÷óõàë áîëíî.

Öîãö àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íü áîëîâñðîëûí ººð÷ëºëòòýé óÿëäààòàé.

24


Æèøýý 1.

Áèä á¿õýí MS WORD ïðîãðàìûã àøèãëàí áàðèìò áè÷èã áîëîâñðóóëàõ íýãýí àðãà

çàìòàé òàíèëöàæ áàéãààã óðüä÷èëàí ñàíóóëæ, ñóðàã÷äàä áàðèìò áè÷ãèéí òóõàé çºâ îéëãîëò

ºãºí, ò¿¿íä òàâèãäàõ øààðäëàãà çýðãèéã äàâõàð îëãîæ ÿâàõ íü ç¿éòýé þì. ªºðººð õýëáýë

áîäèò àìüäðàëä îëîí òºðëèéí áàðèìòòàé àæèëëàäàã ø¿¿ äýý. Æèøýý íü:

- Óðèëãà, ºðãºìæëºë, äóðñàìæ

- Çàõèäàë,èë çàõèäàë

- Õè÷ýýëèéí õóâààðü

- Íýðèéí õóóäàñ

- Õóàíëè

- Ãýðýý

- Íýõýìæëýõ ãýõ ìýò.

MS WORD ïðîãðàì àøèãëàí øóóä áýëýí çàãâàðóóä äýýð àæèëëàõ áîëîìæòîéã òàíèóëàõ

íü ç¿éòýé.

Æèøýý 2.

Ýíýõ¿¿ æèøýýã “Òîî òîîëëûí ñèñòåì” ñýäâèéã çààõàä ñýäýëæ¿¿ëýõ õýñýãò àøèãëàæ

áîëíî.

ÐÎÌ öèôðèéí æèøýý [I, V, X, L ãýõ ìýò]

Àðàá öèôðèéí æèøýý [1, 5, 10,50 ãýõ ìýò]

Ðîì áà àðàá öèôðýýð ºãºãäñºí àñóóäëûã õýðõýí øèéäâýðëýæ áîëîõ òóõàé ñîíèðõîëòîé

æèøýýã àâ÷ ¿çüå. Äýýðõ 2 õýëáýðýýð òîîã ä¿ðñëýí áè÷èõ íü ýëáýã òîõèîëääîã ø¿¿ äýý.

Æèøýý íü:

Ãýâ÷ àðàá öèôð¿¿ä íü îëîí øèðõýã òîîã áè÷èõýä, ¿ðæ¿¿ëýõ, õóâààõ áîëîí áóòàðõàé

òîîòîé àæèëëàõàä èë¿¿ õÿëáàð áàéäàã. (Äýëãýðýíã¿é ìýäýýë ëèéã çºâëºìæèéí 113 äóãààð

õóóäàñíààñ óíøààðàé).

Ýíýõ¿¿ æèøýýã ñóðàã÷ äààð

ñàéòàð àæèãëóóëààä, ººðñäèéí

¿ãýýð òàéëáàð ëóóëàõ.

Çóðàã 4. Ðîì áà Àðàá öèôð¿¿äèéã àøèãëàí òîîöîîëîë õèéõèéã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí íü

Çóðàã 4. Ðîì áà Àðàá öèôð¿¿äèéã àøèãëàí òîîöîîëîë õèéõèéã ä¿ðñëýí õàðóóëñàí íü

I II III IV V VI VII VIII

IX X XI XII XIII ...

1 2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 ...

MCMLX XVIII:XXVIII 1968 : 28

MMLXXII

XXVIIx

2072

27x

I II III IV V VI VII VIII

IX X XI XII XIII ...

1 2 3 4 5 6 7 8

9 10 11 12 13 ...

MCMLX XVIII:XXVIII 1968 : 28

MMLXXII

XXVIIx

2072

27x

25


Æèøýý 3.

Õ¿í á¿ð ºäºð òóòìûí àìüäðàëäàà “ìýäýýëëèéí ñàí”-òàé àæèëëàäàã. Òóõàéëáàë: Ãàð

óòàñ äýýðõ æàãñààëò, óòàñíû äýâòýð, òîìü¸îíû õóðààìæ, òîëü áè÷èã, êîìïüþòåðò õàäãàëñàí

ôàéëóóä ãýõ ìýò. Ýäãýýðýýñ õýðýãöýýò ìýäýýëëýý õàéæ îëîí, àñóóäëûã øèéäâýðëýäýã. 7-ð

àíãèä Windows Explorer ïðîãðàìûã ã¿íçãèéð¿¿ëýí çààõäàà ñàíàà àâ÷ áîëîõ þì ãýæ ýíýõ¿¿

æèøýýã àâ÷ ¿çëýý.

Áàãø òà 6-ð àíãèä ñóðàã÷äàä ôàéë áîëîí õàâòàñíû òàëààð îéëãîëò ºãñºí áàéãàà ø¿¿

äýý. Òýãâýë Windows Explorer ïðîãðàì àøèãëàí, ôàéë áîëîí õàâòñûã ýìõ öýãöòýé õàäãàëàõ,

õóóëàõ, çººõ óñòãàõ, õàéëò õèéæ õýðýãöýýò ìýäýýëëýý õóðäàí îëîõ ìýäëýã ÷àäâàðóóäûã

õýðýãöýýíä ñóóðèëàí õÿëáàð àðãààð òàíèóëàõ íü ç¿éòýé þì. ªºðººð õýëáýë ñóðàã÷äàä

äèñêòýé àæèëëàõ ÿâöàä ÿìàð ÿìàð õýðýãöýý ¿¿ñäýã, õýðõýí øèéäâýðëýæ ÷àääàã áîëîõûã

ººðñäººð íü õýë¿¿ëýõ. Ìàãàäã¿é äàðààõ õàðèóëò èðæ áîëîõ þì.

• Ãýðèéí äààëãàâðàà öàõèì õýëáýðýýð ºãºõèéí òóëä äèñêýíä õàäãàëàõ

• Ãàäààäàä áàéãàà àõ ýã÷äýý çóðàã èëãýýõ, õ¿ëýýæ àâàõ, äèñêýíä õàäãàëàõ

• Èíòåðíýòýýñ ìýäýýëýë òàòàæ àâààä, äèñêýíä õàäãàëàõ

• Íàéçààñàà òîãëîîì õóóëæ àâàõ ã.ì

Ýíýõ¿¿ ïðîãðàìûí õýðýãëýýã çààõäàà äàðààõ ç¿éëèéã àíõààðààðàé. ¯¿íä:

1. Õàâòàñíààñ äèñêýíä, äèñêíýýñ äèñêýíä, äèñêíýýñ õàâòñàíä ôàéëûã õóóëàõàä íºõöºë

ººð÷ëºãäñºíººñ áóñ õóóëàõ àðãà èæèë. (Copy)

2. Ôàéëûã õàéõàä îëîí íºõöºëòýéãººð õàéæ áîëíî. Õýäèé÷èíýý íºõöºë òîäîðõîé

áîëíî, òºäèé÷èíýý õóðäàí îëíî. (Search)

3. Õàâòàñ áîëîí ôàéë ¿¿ñãýõäýý òóõàéí õèéæ áàéãàà ç¿éëèéí óòãûã èëýðõèéëñýí íýð

ºã÷ ñóðàõ. Èõýíõ òîõèîëäîëä õ¿ì¿¿ñ õÿëáàðõàí ñàíàõûí òóëä óòàñíû äóãààð, òºðñºí

îí ñàð ºäºð ºãäãèéã ñàíóóëàõ.

4. Äèñêèéí àøèãëàãäñàí áîëîí ñóë çàéã õýðõýí õàðàõ áîëîìæòîéã òàíèóëàõ. Èíãýñíýýð

öààøèä ôàéëûã õýìæýýãýýð íü øàõàõ îéëãîëòûã ºãºõºä ñóóðü áîëæ ºãíº.

Çóðàã 5. Windows Explorer ïðîãðàìûí öîíõíû á¿òýö

26


Ýíýõ¿¿ ìýäëýãèéã “öîãö”-îîð ýçýìøñýíýýð öààøèä ÿìàð ÷ òºðëèéí öàõèì ýõ ¿¿ñâýð

äýýð áàéãàà ìýäýýëýëòýé àæèëëàõ ÷àäâàðòàé áîëíî.

Æèøýý 4

7 äóãààð àíãèä õ¿ñíýãòýí ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ, òîîöîîëîë õèéõ MS Excel ïðîãðàìûí

òàëààðõ ìýäëýã ÷àäâàðûã ýçýìø¿¿ëýõ ÿâöäàà ýíýõ¿¿ æèøýýã àâ÷ õýðýãëýæ áîëîìæòîé.

ßìàð ÷ íºõöºëä ººðò áàéãàà òºðºë á¿ðèéí õýðýãñýë àøèãëàí òîîöîîëîë õèéõ ÷àäâàðûã

ñóðàã÷äàä ýçýìø¿¿ëýõ. ÌÕÒ ýð÷èìòýé õºãæèæ áàéãàà ºíºº ¿åä ãàð óòàñíû õýðýãëýý ºäºð

èðýõ òóòàì ºðãºæèí òýëæ áàéãààã àíõààðàõ íü ç¿éòýé. Ýäãýýð õýðýãñëèéã àøèãëàõàä ÿìàð

èæèë áîëîí ÿëãààòàé òàë áàéãààã ñóðàã÷äààð îëóóëæ, òàéëáàðëóóëàõ.

Çóðàã 6. Òîîöîîëîë õèéõ õýðýãñë¿¿äýýñ

Èæèë òàë ßëãààòàé òàë

Äýýðõ æèøýýí¿¿äýýñ ¿çýõýä àëèâàà íýã íººöèéã (Òîîëëûí ñèñòåì, ïðîãðàì, ãàð óòàñ,

òîîíû ìàøèí ã.ì.) àøèãëàæ àñóóäëûã øèéäâýðëýí, ýçýìøñýí ìýäýýëëýýðýý “ìýäëýã”

õýìýýõ çýâñãèéã á¿òýýæ, äàðàà íü ÿìàð÷ íºõöºëä “õóâèðãàæ” õýðýãëýõ ÷àäâàðûã

ñóðàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõ íü áàãøèéí àðãà ç¿éí ñàëøã¿é õýñýã áàéõ ¸ñòîé õýìýýí ¿çýæ

áîëîõîîð áàéíà.

Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ íººöèéí 5

¿íäñýí ç¿éë áàéäàã áàéíà.

1. Õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë÷ îþóíû

÷àäàìæ

2. Õýðýãñëýë¿¿ä

3. Õóðèìòëàãäñàí ìýäýýëýë

4. Áîëîâñðîë áà ñóðãàëò

5. Õóãàöàà

Áîëîâñðîëáà ñóðãàëò

Á¿òýýë÷îþóíû

÷àäàìæòàéõ¿í

Õýðýãñ-ëýë¿¿ä

Õóðèìò-ëàãäñàí

ìýäýýëýë

Çóðàã 7. Àñóóäàë øèéäâýðëýëòèéí ¿íäñýí äºðâºí íººö

Áîëîâñðîëáà ñóðãàëò

Á¿òýýë÷îþóíû

÷àäàìæòàéõ¿í

Õýðýãñ-ëýë¿¿ä

Õóðèìò-ëàãäñàí

ìýäýýëýë

Çóðàã 7. Àñóóäàë øèéäâýðëýëòèéí ¿íäñýí äºðâºí íººö

27


Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýýðõ ¿íäñýí íººö¿¿ä (çóðàã 7) àøèãëàãääàã áºãººä ýäãýýð

íººö¿¿ä íü àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä õàðèëöàí óÿëäààòàéãààð îðîëöäîã. ¯¿íýýñ ãàäíà

“õóãàöàà” íü ¿íäñýí íººöºä îðíî. Õóãàöàà íü äàðààõ 2 õýëáýðòýé áàéäàã. ¯¿íä:

• Àñóóäàë øèéäâýðëýõýýñ ºìíº çàðöóóëñàí õóãàöàà. Ýíý íü åðºíõèé áîëîí òóñãàé

ìýäëýã, ÷àäâàð îëæ àâàõàä, ººðººð õýëáýë îþóí óõààí, áèå áÿëäðûã õºãæ¿¿ëýõýä

çàðöóóëàãääàã áàéíà.

• Òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ, ýñâýë òîäîðõîé ¿¿ðãèéã áèåë¿¿ëýõýä çàðöóóëàãäñàí

õóãàöàà. Ýíý íü õýäõýí ñåêóíä ýñâýë õýäýí æèë ÷ áàéæ áîëíî.

Îð÷èí ¿åä àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õýðýãñëýë¿¿ä íü êîìïüþòåðòýé çàéëøã¿é õîëáîîòîé

áîëæ áàéíà. Êîìïüþòåð íü ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ìàøèí.

Õýðýãëýã÷(àñóóäëûíçîðèëò áà øèéäâýðëýã÷)

À

Øèéäâýð-ëýãäñýíáàéõàñóóäëóóä

Â

ÒåõíèêõàíãàìæÏðîãðàìõàíãàìæ

Ñ

Òåõíèê õàíãàìæ áà ïðîãðàì õàíãàìæõºãæ¿¿ëýã÷

D

Çóðàã 8. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõ êîìïüþòåðèéí îð÷èí

Êîìïüþòåðèéí äýìæëýãòýéãýýð àñóóäàë øèéäâýðëýõ ¿éë ÿâö íü àñóóäëûí íºõöºë

áîëîí çîðèëãûã òàíèí ìýäýõýýñ ýõýëíý. (Çóðàã 8-ûí A áà B)

Õ¿ì¿¿ñ (A) àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý êîìïüþòåðèéí ñèñòåìèéã(C) äýìæëýã áîëãîí

àøèãëàäàã. Åðäèéí ¿åä åðºíõèé øèéäèéã ãàðãàõ ¿åä A, B, C –èéí õîîðîíä áîäèò õàðèëöàí

¿éë÷ëýë øààðäàãääàã. Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä äýìæëýã áîëîí àøèãëàãäàõ ïðîãðàì áîëîí

òåõíèê õàíãàìæèéã õºãæ¿¿ëæ áàéäàã õ¿ì¿¿ñ (D)-ä õàìààðàãäàíà.

Êîìïüþòåðèéã õýðýãñýë áîëãîí àøèãëàõ ¿åäýý òà òýäãýýð õ¿ì¿¿ñèéí á¿òýýë äýýð

àæèëëàæ áàéãàà õýðýã þì.

Àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä “Êîìïüþòåðèéã àøèãëàõ áîëîìæ”-èéã äàðààõ àíãèëàëä

õóâààæ áîëîõ þì.

28


Áàãàõàí ýñâýë àøèãëàäàãã¿é

Äóíä õýìæýýíäàøèãëàäàã

Èõàøèãëàäàã

1 2 3 4 5

Çóðàã 9. Êîìïüþòåðèéã àøèãëàõ áîëîìæ

Ïðîãðàì õàíãàìæ íü õ¿ì¿¿ñ õàìòðàí àæèëëàæ, àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷èãëýí õºãæèæ

áàéíà. Áàãø òóõàéí àøèãëàæ áóé ïðîãðàì õàíãàìæàà òîõèðîìæòîé ýñýõèéã àíõààð÷ ñîíãîõ

õýðýãòýé. Òóõàéëáàë: Windows Movie Maker ïðîãðàì íü ñóðàã÷èä àøèãëàõàä õÿëáàð,

ñîíèðõîë òàòàõóéö. Ýíý ïðîãðàìûã ñóäëàõàä ñóðàã÷äûã áàãààð àæèëëóóëàõ íü (çóðàã÷èí,

íàéðóóëàã÷, ýõ áýëòãýã÷ ã.ì.) ìàø ÷óõàë þì. ¯¿íèéã àøèãëàõààñ ºìíº õýä õýäýí áýëòãýë

õèéíý.

1. Çóðãèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ. (Äèæèòàë àïïàðàò, ãàð óòàñ, ñêàííåð ãýõ ìýò òºõººðºìæ

àøèãëàõ)

2. Äóó áîëîí ø¿ëãèéí ñàí á¿ðä¿¿ëýõ. (áè÷âýð áîëîâñðóóëàõ ïðîãðàì äýýð õàäãàëñàí

áàéõ)

3. Õèéñýí êèíîãîî ¿çýõ ïðîãðàìàà ñîíãîõ (Windows Media Player ã.ì)

Çóðàã 10. Windows Movie Maker ïðîãðàìûí ¿íäñýí á¿òýö

29


Ýöýñò íü ä¿ãíýâýë:

ÌÕÒ-èéí õýðýãëýý õààíà ÷, õýçýý ÷ ºñºí íýìýãäñýýð áàéíà. Èéìä áèä “Ìýäýýëýë ç¿é”

õýìýýõ õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõäàà ñóðàã÷èä ýçýìøñýí ìýäýýëýëäýý òóëãóóðëàí,

ò¿¿íèéãýý àìüäðàëäàà á¿òýýë÷ýýð àøèãëàõ áóþó “àñóóäàë øèéäâýðëýõ”-ä “ìýäëýã”

áîëãîí õóâèðãàæ ÷àääàã áîëãîõ ÿâäàë þì. Çºâëºìæèéí 2.4 á¿ëýãò áàéãàà òóðøèëò

õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿äýä õè÷ýýëèéí ÿâöàä ñóðàã÷èä ýçýìøñýí ìýäýýëëýý õýðõýí ìýäëýã

áîëãîí õóâèðãàæ áàéãààã òà á¿õýí õàðàõ áîëíî.

2.2. “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäýâ áóþó Ê¸çàé êýíêþ

Ýõíèé æèëèéí çºâëºìæèä àéí êèððèêþëèìûã áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿éã ñóäàëæ, òóðøñàí

áîë ýíý óäààãèéí òóðøèëòààð íýãæ õè÷ýýëèéí ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõ, ñóðàëöàã÷äûí íàñíû

îíöëîãò òîõèðóóëàí ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã àøèãëàí, àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð

ìýäýýëëèéã ìýäëýã áîëãîí õóâèðãàõ àðãà ç¿éã ñóäàëæ áóéã ºìíº íü äóðüäñàí áèëýý. ßïîíû

áàãø íàðûí ñóäàëãààíäàà àøèãëàäàã Ê¸çàé êýíêþ (Kyozai kenkyu) ãýäýã îéëãîëòûã çºâëºõ

áàãø íàðûí èëòãýëýýñ àâ÷ ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëä ÿàæ áóóëãàæ îéëãîõ òàëààð òàíèëöàöãààÿ.

Ê¸çàé êýíêþ (õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãàà)-ã þó ãýæ îéëãîõ âý?

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãàà áîë çîðèëãîäîî õ¿ðýõèéí òóëä õèéäýã

ç¿éë. Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ÿìàð ç¿éë õèéâýë áîëîõ âý? ãýæ áàãø íàð ¿ðãýëæ

áîäîæ áàéõ õýðýãòýé. ßìàð õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàõ, ÿìàð àñóóëò àñóóâàë ò¿¿íäýý õ¿ðýõ

âý? Õ¿¿õäýä ÿìàð íýãýí õè÷ýýë äýýð òóõàéí óõàãäàõóóíûã òàíèóëàõûí òóëä ìýäýýëëèéí

òåõíîëîãèéã ÿàæ àøèãëàõ âý? ãýõ ìýò õè÷ýýëèéí çîðèëãîä õ¿ðýõèéí òóëä, çîðèëãîî

áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õèéãäýõ ç¿éë¿¿ä îðíî.

• Õèéñâýð òîäîðõîéëîëò Àé, á¿ëýã ñýäýâ, íýãæ õè÷ýýë òóñ á¿ðèéí çîðèëãûã

áèåë¿¿ëýõýä àøèãëàõ ìàòåðèàë.

• Îéëãîìæòîé òîäîðõîéëîëò Àé áîëîí á¿ëýã ñýäýâ, íýãæ õè÷ýýëèéí çîðèëãûã

áèåë¿¿ëýõèéí òóëä õè÷ýýëèéí ÿâöàä õ¿¿õä¿¿äýä òàíèëöóóëàõ á¿õ ç¿éëñ. Æèøýý

íü: Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ õè÷ýýëèéí òîäîðõîé óõàãäàõóóí, òîäîðõîéëîëò, ä¿ðýì,

áîäëîãî, äàñãàë, äààëãàâàð ã.ì

Òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ÿâöàä íýãæ õè÷ýýëèéã ÷àíàðûã ñàéæðóóëàõàä àíõààðàõ çîðèëò

äýâø¿¿ëñýí áºãººä ýíý íü íýãæ õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ ñóäàëãààã ñàéòàð õèéæ, õè÷ýýëýý ñàéí

çîõèîí áàéãóóëñíààð õ¿¿õäèéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãî áèåëíý ãýæ ¿çýæ áàéíà. Ýíý ¿¿äíýýñ

÷ õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãààã îíîëûí òàëààñ íü äàðààõ õýëáýðýýð

òàéëáàðëàæ áîëíî.1

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãàà ãýäýã íü äàðààõ ñóäàëãààíóóäûí öîãö

õýëáýð þì.

1 ßïîí çºâëºõ áàãø íàðûí èëòãýëýýñ (2007 îíû 5 ñàðûí íýãäñýí ñåìèíàð)

30


1. Ñóäëàãäàõóóíû àãóóëãûí ñóäàëãàà

2. Ìýäëýã ýçýìøèõ ÿâöûí ñóäàëãàà

3. Áàãøëàõóéí àðãà áàðèëûí ñóäàëãàà

4. ¯íýëãýýíèé ñóäàëãàà

5. Õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ñóäàëãàà

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãààíû õýñãýýñ áîëîâñðóóëæ áóé çºâëºìæèéí

õ¿ðýýíä 7-ð àíãèéí “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäâèéí æèøýýí äýýð ¿ç¿¿ëüå.

Áàãø õ¿í öàã ÿìàãò õè÷ýýëèéí áýëòãýë õèéæ áàéõ íü ÷óõàë þì. Áèä á¿õýí 7-8 äóãààð

àíãèä “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóäëàãäàõóóíû àãóóëãûí ñóäàëãààã çºâëºìæèéí

104 äóãààð õóóäñàíä áóé “Áàãøèä ºãºõ íýìýëò àãóóëãà”-ûí õ¿ðýýíä õèéñýí áîëíî. Áàãø

ºìíº íü óã ñýäâèéã çààæ áàéãààã¿é òîõèîëäîëä øèíýýð àãóóëãàà áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãàòàé

áîëäîã áºãººä ÿìàð ýõ ñóðâàëæààñ, ÿìàð õýë äýýðõ ìàòåðèàëûã öóãëóóëæ, ÿìàð õóãàöààíä

áîëîâñðóóëàëò õèéæ, õýðõýí ººðèéí áîëãîõ âý? ãýäýãò àíõààðàõ íü ÷óõàë þì.

Áàãø áîëãîí ººðèéí àðãà áàðèëòàé áàéäàã ÷ õýâøìýë àðãà áàðèëààð ÷àíàðòàé ñóðãàëò

ÿâóóëíà ãýäýã íü ýðãýëçýýòýé. Áàãøëàõóéí àðãà áàðèëûí ñóäàëãààã ìýäýýëýë ç¿éí

ñóðãàëòàä àøèãëàæ áîëîõóéö, ñóðãàëòûã èäýâõæ¿¿ëýõ àðãóóäààñ ñîíãîí àâ÷, òîäîðõîé

æèøýýíä áóóëãàëàà. Òóõàéëáàë çºâëºìæèéí 14-ð õóóäñàíä øîî àøèãëàí òàéëáàðëàõ

àðãûã “Òåõíèê õàíãàìæèéí òóõàé îéëãîëò” ñýäâèéí õ¿ðýýíä õýðõýí àøèãëàæ áîëîõ òóõàé

òîâ÷ îðóóëñàí áà ýíý íü äàðààãèéí “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” õè÷ýýëòýé óÿëäààòàé þì. Ýíý

àðãûã ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéã ÿìàð ÷ õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëñàí àøèãëàõ áîëîìæòîé.

Òóõàéí àãóóëãûã ýçýìø¿¿ëýõèéí òóëä àðãàà çºâ ñîíãîæ õýðýãëýõ íü ÷óõàë áîëíî.

ÌÕÒ-èéã ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõ òóõàé áàãø á¿õýí ÿðüæ, òîäîðõîé

òºâøèíä õýðýãëýäýã áîëîâ÷ áîëîâñðóóëæ áóé õýðýãëýãäýõ¿¿í íü ñóðãàëòûí

õýðýãëýãäýõ¿¿íèé øààðäëàãûã õàíãàõ õýìæýýíä áàéãàà ýñýõèéã ¿íýëýõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò

õàðààõàí áàéõã¿é áàéíà ãýæ õýëæ áîëîõîîð áàéíà. Èéìä ìóëüòìåäèà òàíèëöóóëãûí

õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõàä áàðèìòëàõ çàðèì õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí òàëààð

çºâëºìæèéí 31-ð õóóäñàíä äýëãýðýíã¿é àâ÷ ¿çýæ, õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ñóäàëãàà õèéñýí

áîëíî. Òà á¿õýí óíøààä ºíãºðºõ áóñ òóðøààä ¿çýýðýé.

Ò¿¿í÷ëýí ñóðãàëòûí ¿éë ÿâöûí ñàëøã¿é íýã õýñýã áîëîõ ¿íýëãýý, ñóðàëöàã÷ ººðèéãºº

¿íýëýõ áîëîìæèéã àâ÷ ¿çýí, ò¿¿íä çîðèóëñàí õýðýãëýãäýõ¿¿í áýëòãýõ àðãà ç¿é, çàðèì

íýã õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã õýðõýí õèéõ òàëààð “Ñóðàã÷ ººðèéí ¿íýëãýý õèéõ” öàõèì

õýðýãëýãäýõ¿¿í àðãà÷ëàë áîëîâñðóóëàõ çàìààð ¿íýëãýýíèé ñóäàëãàà õèéñýí áîëíî. Ýíý

íü áèä á¿õíèé ñàéí ìýäýõ MS EXCEL ïðîãðàì àøèãëàæ áàéãààãààðàà îíöëîãòîé áºãººä

MACRO –íèé òóõàé îéëãîëòûã íýìæ ñóäëàõàä ë õàíãàëòòàé. Ýíýõ¿¿ ñóäàëãààã õèéñíýýðýý

¿íýëãýýíèé àñóóäëûã áàãà ÷ ãýñýí øèéäâýðëýæ áîäèòîé õóâü íýìýð îðóóëæ áàéãààãààðàà

à÷ õîëáîãäîëòîé.

Òà çààâàë òóðøèæ ¿çýýä ººðèéíõººðºº áàÿæóóëàí àøèãëààðàé.

31


Ñóð

ãàëò

ûí

çîõè

îí á

àéãó

óëàë

òûí

çàð÷

ìóó

äûã õ

ýðýã

æ¿¿ë

ýõýä

÷èã

ëýñý

í õè

÷ýýë

èéí

òºëº

âëºã

ºº(Ì

ýäýý

ëýë

ç¿é

7-ð

àíãè

)Õ

¿ñíýã

ò 2

Á¿ëýãñýäâèéí

íýðÄýä

ñýäâèéííýð

Çî

ðè

ëãî

Á¿ò

ýýë

÷ñý

òãý

ëãý

ý

¯íä

ñýí

¿éë

àæ

èë

ëà

ãàà

Àø

èãë

àæ

áóé

ìå

äè

àá

îë

îí

òå

õíî

ëî

ãèóä

Àø

èãë

àæ

áóé

ï

ðî

ãðà

ì õ

àíã

àì

æÀ

ðãó

óäÒ

ýìäýã

ëýë

Á6

)Ñ

7)

ÁÑ

ÁÑ

Ìýäýýëýë

Ìýäýýëýë, ò¿¿íèé øèíæ ÷àíàð

à)

Ìýä

ýýë

ëè

éí

¿íýí

çº

â,

áî

äè

òîé

ýñý

õèé

ã ¿í

ýëýõ

Õýð

ýãö

ýýò

ìýä

ýýë

ëýý

òà

íèí

ìýä

ýõ

Áà

ãø õ

è÷ý

ýëä

à

øè

ãëà

ãäà

õõý

ðýã

ëýã

äýõ

¿¿íý

ýñà

éòà

ð á

ýëòã

ýõ

Ìýä

ýýë

ýë,

ò¿¿í

èé

ã¿

éö

ýòãý

õ ¿¿

ðãè

éí

òóõà

é ò

àé

ëá

àð

ºãº

õ

Ñóð

àã÷

äû

ã÷º

ëº

ºòý

éÿð

èë

öóó

ëæ

,ñà

íàà

áî

äë

ûã

ñîíñ

îí,

¿çý

ë

áî

äë

ûã

íü

íýãò

ãýõ

Âè

äå

î,

àóä

èî

áè

÷ëýã

óíø

èõ

òåõí

îë

èóä

Tu

x P

ain

t,P

ain

tW

ord

Po

we

rPo

int

Wo

rdÂ

åíè

éí

äè

àãð

àì

ûí

àð

ãà ã

ýõ ì

ýò

Îð

îí í

óòãè

éí

îíö

ëî

ãèé

ãõà

ðãà

ëçà

íýõ

¿¿ñ

âýð

ýý

îíî

â÷òî

éñî

íãî

õ íü

÷óõà

ë.

Æè

øýý

íü:

Ð

àä

èî

, òå

ëå

âèç,

ñî

íè

í,

èíòå

ðíýò

ãý

õ ì

ýò.

á)

Ìýä

ýýë

ëè

éí

íèé

ãýì

äã¿

éö

ýòãý

õ¿¿

ðãè

éã

òàé

ëá

àð

ëà

õ

Ñóð

àã÷

èä

îë

æ à

â÷ á

óé

ìýä

ýýë

ýëä

ýýä

¿ãíý

ëò

õèé

õ

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ

à)

Òå

õíè

ê õý

ðýã

ñýë

àø

èãë

àí

ìýä

ýýë

ëè

éí

áî

ëî

âñð

óóë

àë

òõè

éõ

Êî

ìïü

þòå

ð,

äè

æè

òàë

òºõº

ºð

ºì

æ ã

.ì

òºõº

ºð

ºì

æè

éí

óÿë

äà

à õ

îë

áî

îã

òàíè

í ì

ýäýõ

Ìýä

ýýë

ëè

éí

ïðî

öå

ññû

í òà

ëà

àð

õ º

ìíº

õ ì

ýäë

ýãò

òóë

ãóóð

ëà

íêî

ìïü

þòå

ð á

îë

îí

áóñ

àä

òå

õíè

ê õý

ðýã

ñýë

, ïð

îãð

àì

õà

íãà

ìæ

àø

èãë

àí

ìýä

ýýë

ëè

éã

áî

ëî

âñð

óóë

æ,

õóâè

ðãà

æ á

óéã

òàíè

óëà

õ.Ñ

ýäýâ

á¿ð

èé

í õó

âüä

àãó

óëãû

í 5

àé

í õà

ìà

àð

ëû

ã á

îä

îë

öî

õ.

Ñóð

àã÷

èä

àñó

óäà

ëä

ýâø

¿¿ë

æ,

ò¿¿í

èé

ãø

èé

äâý

ðë

ýõè

éí

òóë

ä ò

åõí

èê

õàíã

àì

æ,

ïðî

ãðà

ì õ

àíã

àì

æ

àø

èãë

àí,

òîä

îð

õîé

¿ð

ä

¿íä

õ¿ð

÷,

á¿ò

ýýãä

ýõ¿¿

íòà

éá

îë

îõ

áà

á

óñä

àä

àà

òàé

ëá

àð

ëà

íòà

íèóë

àõ

Au

dio

Re

cord

er

for

FR

EE

,W

ind

ow

sM

ed

iaP

laye

r

Win

do

ws

Mo

vie

Ma

ker,

Win

do

ws

Me

dia

Pla

yer

Au

dio

Re

cord

er

for

FR

EE

Win

do

ws

Mo

vie

Ma

ker

Øî

îãî

îð

òàé

ëá

àð

ëà

õà

ðãà

, ñó

ðãà

õ ¿í

äñý

í à

ðãó

óä

ãýõ

ìýò

Ñóð

àã÷

äû

ãá

àãà

àð

àæ

èë

óóë

æ,

òºõº

ºð

ºì

æ¿¿

ä(Ã

àð

óòà

ñ,

äè

æè

òàë

àïï

àð

àò,

çºº

âðè

éí ä

èñê

ã.

ì)

àø

èãë

óóë

àõ.

Òóõ

àé

íñó

ðãó

óëè

éí

êîì

ïüþ

òåð

èé

íõ¿

÷èí ÷

àä

ëà

àñ

õàì

àà

ðà

àä

ïðî

ãðà

ìóó

äû

ãá

àãø

ºº

ðº

º

ñîíãî

õ.

á)

Ìýä

ýýë

ëè

éã

áî

ëî

âñð

óóë

àõ

¿íä

ñýí

¿å

øà

òóóä

ûã

ìýä

ñýíè

é¿í

äñý

í ä

ýýð

òå

õíè

ê õý

ðýã

ñýë

à

øè

ãëà

íòå

êñòý

íá

à ç

óðãà

í ì

ýäýý

ëë

èé

ãá

îë

îâñ

ðóó

ëà

õ,ì

ýäýý

ëë

èé

ã¿í

ýëýõ

Òî

äî

ðõî

éïð

îãð

àì

àø

èãë

àí,

ìýä

ýýë

ýëö

óãë

óóë

àõ,

õàä

ãàë

àõ,

áî

ëî

âñð

óóë

àõ,

õóâè

ðãà

õ÷à

äâà

ðû

ãýç

ýìø

èõ

Áà

ãöë

àõ

àð

ãà,

ñóð

ãàõ

¿íä

ñýí

àð

ãóóä

ãýõ

ìýò

Ìýäýýëëèéíòîî õýìæýý

à)

Ìýä

ýýë

ëè

éí

õýì

æýý

, ø

èíæ

÷à

íàð

ûã

òîä

îð

õîé

ëî

õ

Äè

ñê,

êîì

ïüþ

òåð

ãý

õ ì

ýò

òºõº

ºð

ºì

æ¿¿

äòý

éõà

ðüö

àõä

àà

ìýä

ýýë

ëýý

õýì

æè

õ

Çº

âõº

í ô

àé

ëû

í ýñ

âýë

äè

ñêè

éí

õýì

æýý

ã õý

ðõý

í òî

äî

ðõî

éë

îõ

àð

ãûã

ýçýì

ø¿¿

ëýõ

Ñóð

àã÷

íýã

, õý

ä

õýä

ýí ô

àé

ëû

ã ñî

íãî

õ ã.

ì-ý

ýð

ºº

ðè

éí

¿éë

à

æè

ëë

àãà

àíä

òóë

ãóóð

ëà

õ

Win

do

ws

Exp

lore

r,

Co

ntr

ol

Pa

ne

l

Win

do

ws

Exp

lore

r,

Çº

ºâð

èé

íä

èñê

Win

do

ws

Exp

lore

rE

xce

l, W

ord

-ûí C

ha

rt

ãýõ

ìýò

Õà

ðüö

óóë

àõ,

æè

øè

õ à

ðãà

ãý

õ ì

ýò

Áà

ãø õ

àòó

ó á

îë

îí ç

ºº

âðè

éí

äè

ñê,

ôà

éë

ûí

õýì

æýý

ã õà

ðü-

öóó

ëà

õ ä

àä

ëà

ãà

õèé

ëãý

õ.

32


Òàéëáàð

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãààã õè÷ýýëèéí çîðèëãîî òîìü¸îëîõîîñ

ýõýëíý ãýæ çºâëºõ áàãø õýëæ áàéñàí þì. Ýíýõ¿¿ õ¿ñíýãòýýð äàðààõ ç¿éë¿¿äèéã

èëýðõèéëýõèéã çîðèëîî. ¯¿íä:

1. Õè÷ýýëèéí õºòºëáºð õèéñýí ë áîë áýëòãýë õàíãàãäëàà ãýñýí îéëãîëòûã ººð÷ëºõ íü

áèä á¿õíèé õóâüä ÷óõàë áîëæ áàéíà. Á¿ëýã ñýäâèéã, íýãæ õè÷ýýëèéã çààõûí ºìíº

ýíýõ¿¿ õ¿ñíýãòèéã ñàéí àæèãëàæ, ººðñäèéí ¿éë àæèëëàãààíäàà òóñãàæ òóðøèõ íü

÷óõàë þì.

2. ÌÕÒ àøèãëàñàí ñóðãàëò ÿâóóëàõûí ºìíº áàãøààñ èõýýõýí áýëòãýë øààðääàã.

Áàãøèéí àøèãëàäàã êîìïüþòåð, ïðîãðàì õàíãàìæ ñóðàã÷äûíõààñ ÿëãààòàé áàéõ

òîõèîëäîë áàéäàã ó÷ðààñ ýðòíýýñ òºëºâëºæ, ñóäàëãààã ñàéòàð õèéõ øààðäëàãàòàé.

3. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä òóñãàé îð÷èí øààðääàãààðàà îíöëîãòîé áºãººä

òóõàéí ñóðãóóëèéí îíöëîãîîñ õàìààðààä õýðýãëýõ ìåäèà òºõººðºìæ, òåõíîëîãè,

ïðîãðàì õàíãàìæ õàðèëöàí àäèëã¿é áàéæ áîëíî. Èéìä ÿìàð õè÷ýýëä ÿìàð

õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàõ ñóäàëãààãàà óðüä÷èëàí õèéæ, òºëºâëºõ íü ÷óõàë þì.

4. Ìºí ñóðàã÷äûí õóâüä ÷ àäèë. Õè÷ýýëèéí ÿâöàä ÿìàð ïðîãðàì äýýð õýðõýí àæèëëàõ

çààâàð, çºâëºãººã áàãø óðüä÷èëàí áýëäñýí áàéõ íü ç¿éòýé. Ñóðàã÷äûí êîìïüþòåð,

áóñàä òåõíèê õýðýãñýëòýé àæèëëàõ ÷àäâàð õàðèëöàí àäèëã¿é áàéãààã îðõèãäóóëæ

áîëîõã¿é.

5. ÌÕÒ-èéã õè÷ýýëèéí 40 ìèíóòûí òóðøèä àøèãëàñàí ÷ áàé, ýñâýë îãò

àøèãëààã¿éãýýðýý õè÷ýýë ñàéí ýñâýë ìóó áîëîõ àëáàã¿é. Ãýõäýý õè÷ýýëèéí àëü íýã

¿å øàòàíä, òîäîðõîé õóãàöààíä îíîâ÷òîéãîîð àøèãëàõ ÿâäàë ë ÷óõàë ó÷ðààñ áàãø

óðüä÷èëàí ñóäàëæ, áýëòãýñýí áàéõûã ñàíóóëæ áàéãàà þì.

6. Òóõàéí ñýäâèéã çààõ ÿâöàä áàãø, ñóðàã÷äûí ¿éë àæèëëàãàà ÿìàð áàéõûã ìºí ë

ñàéòàð ñóäëàõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. ªºðººð õýëáýë Ê1-Ê4 öîãö ÷àäàìæèéã

òóõàéí ñýäâèéí îíöëîãîîñ õàìààðààä õýðõýí òºëºâø¿¿ëýõýý ñàéòàð òºëºâëºõ íü

÷óõàë þì.

7. Õè÷ýýëèéí áýëòãýë-õºòºëáºðèéí ñóäàëãààã æèëä íýã ë óäàà õèéõ áóñ äàðàà

äàðààãèéí æèëä ñàéæðóóëàõ, áàÿæóóëàõ, áóñàä áàãø íàðòàé ñàíàë ñîëèëöîõ

áàéäëààð òàñðàëòã¿é áîëîâñðîíãóé áîëãîæ áàéõ íü ç¿éòýé ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Êîìïüþòåðèéí øèíæëýõ óõààí ¿ñðýíã¿é õºãæèæ áóé ºíºº ¿åä äýýðõ øààðäëàãûã

áèåë¿¿ëýõ íü ç¿é ¸ñíû õýðýã áîëæ áàéíà.

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë - õºòºëáºðèéí ñóäàëãààã àìæèëòòàé õèéñíýýð ñóðàã÷äàä àëèâàà àñóóäëûã íýã àðãà çàìààð áóñ îëîí àðãà çàìààð øèéäâýðëýõ á¿òýýë÷ ñýòãýëãýýã òºëºâø¿¿ëýõ þì.

33


2.3. Òóðøèëòûí ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í áýëòãýõ, áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é

Õè÷ýýëèéí ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãà áýëòãýõ àðãà ç¿é

Îð÷èí ¿åèéí ñóðãàëò íü ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãèéí îëîëò àìæèëò äýýð

ñóóðèëàí ÿâàãäàõ áîëæýý. ¯¿íòýé óÿëäàí ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãèéã õè÷ýýëèéí

¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýõ àñóóäëûã õýäèéãýýð áàãø á¿ð ÿðüäàã, ìºí òîäîðõîé õýìæýýíä

õýðýãëýäýã áîëîâ÷ áîëîâñðóóëæ áàéãàà õýðýãëýãäýõ¿¿í íü ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé

øààðäëàãûã õàíãàõ õýìæýýíä áîëîâñðóóëàãäñàí ýñýõèéã òîäðóóëàõ øàëãóóð ¿ç¿¿ëýëò

áàéäàãã¿éãýýñ ãàäíà õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà áîëîâñðóóëàõàä áàðèìòëàõ çààâàð çºâëºìæ

õàðààõàí áàéõã¿é áàéãàà áèëýý. Èéìýýñ ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé íýã õýëáýð áîëîõ

ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí õýëáýð¿¿ä, ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàõàä áàðèìòàëáàë çîõèõ çàðèì

õ¿÷èí ç¿éë¿¿äèéí òàëààð òàíèëöóóëæ áàéíà.

Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãà ãýæ þó âý?

Õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãûí ñëàéäóóäàä áè÷ãýí ìýäýýëëýýñ ãàäíà, çóðàã, ñõåì, õºäºëãººíò

îáúåêòûã ºðãºíººð àøèãëàæ ìýäýýëëèéã èë¿¿ îéëãîìæòîé, ñîíèðõîëòîé áàéõààð

áîëîâñðóóëæ áîëäîã. Èéì òàíèëöóóëãûã ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãà ãýäýã. Ìóëüòèìåäèà

òàíèëöóóëãûã ñóðãàëòàíä àøèãëàõ íü õè÷ýýëèéí ìàòåðèàëûã èë¿¿ îéëãîìæòîé òîä

òîìðóóíààð ñóðàëöàã÷èä õ¿ðãýõ íýã àðãà áîëäîã ó÷èðòàé. Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûã

çîõèîí áàéãóóëàëòûí òºðëººñ õàìààðóóëàí ñòàòèê, äèíàìèê ãýæ àíãèëàí ¿çñýí áàéõ íü

áèé. Ýíä áèä ñòàòèê ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí òàëààð àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

Ñòàòèê ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí ñëàéäûí àãóóëãûã ººð÷ëºõ áîëîìæã¿é (ººðººð

õýëáýë, PowerPoint-ä òàíèëöóóëãà áýëòãýýä F5 òîâ÷èéã äàðñàí ýñâýë Slide Show êîìàíä

ºãñºí ¿åä òàíèëöóóëãà àæèëëàõ áºãººä ýíý ¿åä ñòàòèê òàíèëöóóëãûí àãóóëãàä ººð÷ëºëò

õèéæ áîëäîãã¿é) áàéäãààñ ò¿¿íèéã èéíõ¿¿ íýðëýñýí áàéíà. Òóõàéëáàë, ÿìàð íýãýí àñóóëòûí

õàðèóã ñòàòèê òàíèëöóóëãàä áè÷èæ õàðèóëàõ áîëîìæã¿é þì. Ãýõäýý ýíýõ¿¿ òàíèëöóóëãà íü

¿ç¿¿ëýõ áîëîí ëàâëàãààíû ìàòåðèàë, òàíèëöóóëãà áýëòãýõ, ò¿¿í÷ëýí õè÷ýýëèéí ìàòåðèàë,

àãóóëãà áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýæ áîëäîã.

Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí òºëºâëºëò áóþó áîëîâñðóóëàëòûí ¿å øàòóóä

¯å øàò Àæëóóäûí ¿å øàòíû æàãñààëò

Òºëºâëºãººáîëîâñðóóëàõ

• Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí õýëáýðèéã òîäîðõîéëîõ (ñòàòèê ýñâýë

äèíàìèê áàéõ)

• Òàíèëöóóëãûã ÿâóóëàõ îð÷íîî òîäîðõîéëîõ

Òàíèëöóóëãûíòºëºâëºëò õèéõ

• Óäèðäëàãûí ñõåìèéã ñîíãîõ

• Ñëàéäóóäûí äèçàéíûã áîëîâñðóóëàõ

34


¯å øàò Àæëóóäûí ¿å øàòíû æàãñààëò

Ìýäýýëëèéãöóãëóóëàõ

• Ñëàéäûã áîëîâñðóóëàõàä õýðýãëýãäýõ òåêñòýí áîëîí ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ

ìàòåðèàëûã áýëòãýõ

• Äóó àâèàíû õàâñðàëòûã áýëòãýõ

• Âèäåî õàâñðàëòûã áýëäýõ

• Àóäèî, âèäåî, õºäºëãººíò ôàéëóóä, áóñàä ãðàôèê ôàéëóóäûã áýëòãýõ

Òàíèëöóóëãààáýëòãýõ

• Ìýäýýëëèéí ìàòåðèàëóóäààð òàíèëöóóëãûí ñëàéäóóäûã áýëòãýõ

• Ñëàéäóóäûí ºíãºíèé õîñëîëûã òîõèðóóëàõ, äèçàéíû øèéäëèéã ãàðãàõ

• Ìóëüòèìåäèà ýôôåêò¿¿äèéã îðóóëàõ. Àìèëóóëàëò õèéõ

• Óäèðäëàãûí á¿òöýä öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéã îðóóëàõ

Øàëãàõ• Òåêñòýí áîëîí ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ ìàòåðèàë äàõü àëäààíóóäûã çàñâàðëàõ

• Ìóëüòèìåäèà ýôôåêò¿¿äèéí àæèëëàãààã øàëãàõ

• Óäèðäëàãûí ýëåìåíò¿¿äèéí àæèëëàãààã øàëãàõ

Òóðøèõ Õè÷ýýëä õýðýãëýõ

Õºãæ¿¿ëýëò Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûã ñàéæðóóëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîõ

Õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà áýëòãýõýä äàðààõ øààðäëàãóóäûã àíõààð÷ ¿çýõ íü ç¿éòýé þì.

¯¿íä:

1. Ò¿ëõ¿¿ð îéëãîëòóóäàà òîäîðõîéëîõ. ßðèõ ç¿éëèéíõýý ò¿ëõ¿¿ð îéëãîëòóóäûã

òîäîðõîéëæ, òàíèëöóóëãàäàà îðóóëàõ

2. Òàíèëöóóëãûíõàà ºíãºíèé çîõèöëûã õàðãàëçàí ¿çýõ. Ñóðàëöàã÷äûí í¿äýíä

òààëàìæòàé õàðàãäàõóéö äýâñãýð ºíãº áîëîí ¿ñãèéíõýý ºíãèéã ñîíãîí àâàõ

3. Õºäºëãººíèé ýôôåêò á¿õèé çóðàã, ñõåì ºðãºíººð àøèãëàõ. Ñàéí òîäîðõîéëñîí

çóðàã, ñõåì íü îëîí ìÿíãàí ¿ãèéã îðëîõ ÷àäâàðòàé áàéäàã. Èéìýýñ õè÷ýýëèéí

òàíèëöóóëãàä àëü áîëîõîîð òîõèðîìæòîé ñõåì, çóðàã, õºäºëãººíò îáúåêò çýðãèéã

àøèãëàõ íü ç¿éòýé áàéäàã.

4. Ñóðàëöàã÷èéí èäýâõòýé îðîëöîîã òîîöîæ áîëîâñðóóëàõ. Õè÷ýýë á¿ðèéí

òàíèëöóóëãà íü ìýäëýã á¿òýýõ òåõíîëîãèä ÷èãëýñýí áàéõ ¸ñòîé. Èéìýýñ îþóòíû

èäýâõòýé îðîëöîîã òîîöîæ õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãàà áîëîâñðóóëàõ íü ÷óõàë.

5. Õè÷ýýëýý íýãòãýí ä¿ãíýäýã áàéõ. Õè÷ýýëèéí Òàíèëöóóëãà á¿ð íü òóõàéí õè÷ýýëèéã

íýãòãýí ä¿ãíýñýí áàéõààñ ãàäíà ñîðèë, áèå äààæ ã¿éöýòãýõ àæèë çýðãèéã áàãòààñàí

áàéõ íü ç¿éòýé þì.

Äàðààõ çóðàã 11-ò õè÷ýýëèéí ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãà õèéõ ¿å øàòóóä ýðãýõ õîëáîîíä

áàéãààã ñõåìýýð ¿ç¿¿ëæýý.

35


Òºëºâëºãººáîëîâñðóóëàõ

Òàíèëöóóëãûíòºëºâëºëò õèéõ

Ìýäýýëëèéãöóãëóóëàõ

Òàíèëöóóëãààáýëòãýõ

Øàëãàõ

Òóðøèõ

Õºãæ¿¿ëýëò õèéõ

Çóðàã 11. Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãà áîëîâñðóóëàëòûí ñõåì

Ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí óäèðäëàãûí ñõåì¿¿ä

Òàíèëöóóëãûí ñëàéäóóäûí çîõèîí áàéãóóëàëò ÿíç á¿ð áàéæ áîëäîã. Ýíý íü óäèðäëàãûí

ñõåìýýð òîäîðõîéëîãäîõ áºãººä ýíýõ¿¿ ñõåì íü ñëàéä õîîðîíäûí øèëæèëò áîëîí

ñëàéäààñ ººð ïðîãðàìóóä ðóó øèëæèõ çýðãèéã õàðóóëæ, ò¿¿íèéã òºëºâëºõ áîëîìæèéã

îëãîäîã. Æèøýýëáýë, òàíèëöóóëãààñ Word, Excel, Internet Explorer, Paint ãýõ ìýò

ïðîãðàìóóä ðóó øèëæñýí õè÷ýýëèéí ìàòåðèàë áîëîí áóñàä õýðýãöýýò ç¿éëèéã ¿ç¿¿ëýõ

áîëîìæ áàéäàã.

¯¿íèé òóëä ñëàéäàä öýñèéã àøèãëàäàã.

Ñòàòèê ìóëüòèìåäèà òàíèëöóóëãûí óäèðäëàãûí ñõåìèéã äàðààõ õýëáýð¿¿äýýð

ä¿ðñýëñýí áàéõ íü ò¿ãýýìýë áàéäàã. ¯¿íä:

- Øóãàìàí óäèðäëàãûí ñõåì;

- Øàòàëñàí á¿òýö á¿õèé óäèðäëàãûí ñõåì;

- Øóãàìàí áèø óäèðäëàãûí ñõåì;

- Õîëèëäñîí óäèðäëàãûí ñõåì.

Îäîî ýäãýýðèéã àâ÷ ¿çüå.

36


12.

13. ,

Çóðàã 14. Äîòðîîñîî áîëîí òºãñãºëººñºº áóöàëòòàé, øóãàìàí óäèðäëàãûí ñõåì

Çóðàã 14-ò òàíèëöóóëãûí øóãàìàí óäèðäëàãàòàé ñõåì¿¿äèéã ¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Øóãàìàí

óäèðäëàãàòàé ñõåìýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí òàíèëöóóëãûí ñëàéäóóä äàðààëñàí áàéäëààð

çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéäàã. Çóðàã 12-ò ¿ç¿¿ëñýí ñõåìòýé òàíèëöóóëãûí ãîëûí á¿õ

ñëàéäóóä õî¸ð òèéøýý ÷èãëýñýí ñóìòàé áàéíà. Ýíý íü òóõàéí ñëàéäààñ ºìíºõ áîëîí õîéíî

îðøèõ ñëàéä ðóó øèëæèõ áîëîìæòîé ãýäãèéã èëýðõèéæ áàéãàà õýðýã þì.

Åð íü ñëàéä äýýð áàéðëàñàí öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéí òîî íü ñëàéäíààñ ãàðñàí ñóìíû

òîîòîé òýíö¿¿ áàéäàã. Èéìýýñ 12-ð çóðàãò ¿ç¿¿ëñýí ñõåìèéí òàíèëöóóëãûí ýõíèé áîëîí

ñ¿¿ëèéí ñëàéäààñ áóñàä á¿õ ñëàéä õî¸ð öýñòýé áàéõ áîëíî. Ãýõäýý Çóðàã 13-ò ¿ç¿¿ëñýí

òàíèëöóóëãûí õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ñëàéä íü ºìíºõ ñëàéä ðóóãàà áèø, õàðèí ýõíèé ñëàéä

ðóóãàà çààñàí áàéíà. Ýíý òàíèëöóóëãûí ýõíèé ñëàéäààñ áóñàä á¿õ ñëàéäóóä õî¸ð öýñòýé

áàéõ áîëíî.

Õàðèí Çóðàã 14-ò ¿ç¿¿ëñýí øóãàìàí óäèðäëàãàòàé ñõåì íü òàíèëöóóëãàä ýõíèé ñëàéä

ðóóãàà áóñàä á¿õ ñëàéä íü ýðãýõ õîëáîîòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëñàí áàéõ õýëáýðèéã

¿ç¿¿ëñýí áàéíà. Ýíýõ¿¿ òàíèëöóóëãûí ãóðàâäóãààð ñëàéäààñ ýõëýí ñ¿¿ëèéí ñëàéäûí

ºìíºõ ñëàéä õ¿ðòýëõ á¿õ ñëàéäóóä ãóðâàí öýñòýé áàéõ áîëíî. ªºðººð õýëáýë, í¿¿ð ñëàéä

ðóó øèëæèõ, ºìíºõ ñëàéä ðóó øèëæèõ, àðûíõàà ñëàéä ðóó øèëæèõ ãýñýí ãóðâàí öýñòýé

áàéõààð çîõèîí áàéãóóëàãäñàí áàéõ áîëíî.

Øàòàëñàí óäèðäëàãûí ñõåì (Çóðàã 15-18) íü ñëàéä õîîðîíäûí øèëæèëòèéã ìîäíû

ìº÷èð àäèë á¿òýöòýéãýýð çîõèîí áàéãóóëàãäñàíûã ¿ç¿¿ëäýã. Åð íü òàíèëöóóëãà øàòàëñàí

ñõåìýýð ä¿ðñëýãäýõ íü íèëýýä ò¿ãýýìýë áàéíà. Øóãàìàí óäèðäëàãàòàé ñõåìýýñ ÿëãààòàé

íü øàòàëñàí ñõåìä öýñ á¿õèé ñëàéä áàéõ áºãººä óã öýñ íü ººð ñëàéä ðóó øèëæèõ ¿¿ðãèéã

ã¿éöýòãýíý.

37


15.

1

2

3

4

16. , 17. ,

Øàòàëñàí ñõåì íü ìºí ë ñ¿¿ëèéí áîëîí äóíä îðøèõ ñëàéäóóäààñ öýñ á¿õèé ñëàéä ðóó

áóöàæ øèëæñýí áàéõààð çîõèîí áàéãóóëæ áîëíî. ¯¿íèéã Çóðàã 16-18-ä õàðóóëæýý. Òîì

õýìæýýíèé òàíèëöóóëãûã çîõèîí áàéãóóëàõàä Çóðàã 16-18-ä ¿ç¿¿ëñýí ñõåìèéã àøèãëàõ

íü ò¿ãýýìýë áàéíà. ªºðººð õýëáýë ñõåì äýõ öýñòýé ñëàéäûí öýñíèé ýëåìåíò¿¿ä íü ÿðèõ

ç¿éëèéí ãàð÷ãóóä áàéõààð õèéãäñýí áàéäàã.

38


18. ,

19.

Òàíèëöóóëãûí çîõèîí áàéãóóëàëòûí øóãàìàí áèø óäèðäëàãàòàé ñõåì (Çóðàã 19) íü

ñëàéäóóä ººð õîîðîíäîî õàðèëöàí øèëæèõ áîëîìæòîéãîîð çîõèîí áàéãóóëæ áîëîõûã

õàðóóëäàã.

Ìºí ò¿¿í÷ëýí òàíèëöóóëãûã ºìíº ºã¿¿ëñýí ñõåì¿¿ä õîëèëäñîí áàéõààð çîõèîí

áàéãóóëæ áîëíî. Èéì ñõåìèéã Çóðàã 20-ä ¿ç¿¿ëæýý.

21.

20.

Òîì õýìæýýíèé òàíèëöóóëãà áýëòãýæ áàéõàä õýðýãëýýíèé ïðîãðàì áîëîí èíòåðíýò

ð¿¿ õîëáîãäîõ õîëáîëòûã ñëàéäàä õèéæ õýðýãëýõ íü îíîâ÷òîé áàéäàã. ¯¿íèéã Çóðàã 21-ä

ä¿ðñýí õàðóóëàâ. Èíãýæ øèëæèõäýý öýñ (ýñâýë õîëáîîñ)-èéã àøèãëàíà.

Øàòàëñàí áîëîí øóãàìàí áóñ óäèðäëàãûí ñõåìòýé òàíèëöóóëãàä öýñ àøèãëàõ íü

Øàòàëñàí áà øóãàìàí áóñ óäèðäëàãûí ñõåìä ñëàéäûí õîîðîíä øèëæèõýä öýñ

àøèãëàäãèéã áèä ºìíº äóðüäñàí. Çóðàã 22-23-ä öýñ á¿õèé ñëàéäûí õýëáýð¿¿äèéã

õàðóóëæýý. Ýäãýýð çóðãóóäûí ñõåìä öàéâàð ºíãºòýé òýãø ºíöãººð èäýâõòýé (ñîíãîãäñîí)

öýñèéã òýìäýãëýñýí þì. ªºðººð õýëáýë, óã öýñèéã ñîíãîñíîîð Çóðàã 24-ä ¿ç¿¿ëñýí ñëàéä

39


íýýãäýíý ãýæ ¿çñýí þì. Ýíýõ¿¿ ñëàéäûí áàðóóí äîîä áóëàíä äºðâºí öýñ (óäèðäëàãûí

ýëåìåíò) áàéãààã òà á¿õýí õàðæ áàéíà. Ìàãàäã¿é ººð öýñ áàéæ áîëîõ áºãººä ìºí öýñýí

äýýðõ ä¿ðñëýë ÷ ººð áàéæ áîëîõ þì.

Çóðàã 22. Öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéí öóâàðñàí áàéðëàë

Çóðàã 23. Öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéí áàãàíàí áàéðëàë

Çóðàã 24. Öýñíèé ñîíãîãäñîí öýñòýé õîëáîîòîé ñëàéä

Òàíèëöóóëãûã äóóñãàõ

Öýñ á¿õèé ñëàéä ðóó øèëæèõ

ªìíºõ ñëàéäàä øèëæèõ

Äàðààãèéí ñëàéäàä øèëæèõ

Öýñíèé ñîíãîãäñîí ýëåìåíòèéí ñëàéä

Õè÷ýýëèéí ìàòåðèàëë

Øóãàìàí áóñ óäèðäëàãûí ñõåìòýé òàíèëöóóëãàä öýñ àøèãëàõ íü

Øóãàìàí áóñ óäèðäëàãûí ñõåìèéã àøèãëàæ áóé ¿åä ñëàéä á¿ðä öýñòýé çîõèîí

áàéãóóëàãääàã. Çóðàã 25, 26, 27-ä ñëàéä äýýðõ öýñíèé áàéðëàëóóäûã õàðóóëñàí áºãººä

ñëàéäûí ç¿¿í, áàðóóí ìºí äîîä õýñýãò áàéðëàæ áîëîõûã õàðóóëæýý.

Çóðàã 25. Öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéí ñëàéäûí äîîä

õýñýã äýõü áàéðëàë

Çóðàã 26. Öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéí ìýäýýëëèéí

ç¿¿í õýñýã äýõü áàéðëàë

Çóðàã 27. Öýñíèé ýëåìåíò¿¿äèéí ìýäýýëëèéí áàðóóí õýñýã äýõü áàéðëàë

Õè÷ýýëèéí ìàòåðèàëë Õè÷ýýëèéíìàòåðèàëë

Õè÷ýýëèéíìàòåðèàëë

Òàíèëöóóëãûí òºðºë, õýëáýðýýñ õàìààð÷ õî¸ð ò¿âøèíò áîëîí ò¿¿íýýñ îëîí ò¿âøèíò

öýñèéã àøèãëàæ áîëíî. Íýãä¿ãýýð ò¿âøíèé õàðãàëçàõ öýñèéã ñîíãîõîä õî¸ðäóãààð ò¿âøíèé

öýñèéã àãóóëñàí ñëàéä íýýãäýõýýð çîõèîí áàéãóóëàãääàã.

40


Òàíèëöóóëãà áýëòãýõ æèøýý

Æèøýý áîëãîí áèä “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãûí æèøýýã àâ÷ ¿çüå.

Ýíýõ¿¿ õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà íü øàòàëñàí, áóöàëòòàé ñõåìýýð çîõèîí áàéãóóëàãäàíà.

Ýíýõ¿¿ òàíèëöóóëãûí óäèðäëàãûí ñõåìèéã Çóðàã 28-ò õàðóóëñàí áà ñëàéäûí äóãààðààð íü

òîäîðõîéëæ ºãñºí þì.

1

Çóðàã 28. Õàâñðàëòàíä ¿ç¿¿ëñýí òàíèëöóóëãûí óäèðäëàãûí ñõåì

41


Õàâñðàëò

“Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” õè÷ýýëèéí òàíèëöóóëãà

42


43


Ä¿ãíýëò

Ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãèéã ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãààíä õýðýãëýíý ãýäýã íü

õè÷ýýëèéí ìàòåðèàëûí òàíèëöóóëãà áýëòãýõýýð õÿçãààðëàãäàõ îéëãîëò áèø áèëýý. Åð íü

ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè àøèãëàñàí ñóðãàëòûí áýëòãýë àæèëä èõýýõýí öàã, õóãàöàà øààðäàãääàã.

Ýíýõ¿¿ öàã çàâ øààðäàãäñàí àæëûã ñàéí òºëºâëºæ, ÷àíàðòàé ã¿éöýòãýõ íü ñóðãàëòûã ñàéí

çîõèîí áàéãóóëàõ íýã ¿íäýñ áîëîõ ó÷èðòàé. Èéìýýñ õè÷ýýëèéí ìóëüòèìåäèà òàíèöóóëãà

áýëòãýõýä äàðààëëàà çºâ òºëºâëºõººñ ýõëýýä øààðäëàãàòàé õàâñðàëò ìàòåðèàëóóäàà

áýëòãýõ, ñëàéäûí õàðàãäàõ áàéäëûã òîäîðõîéëîõ, òàíèëöóóëãàä îðóóëàõ ìàòåðèàëä äèäàêòèê

áîëîâñðóóëàëò õèéõ, õýðýãëýí òóðøèõ, ñàéæðóóëàõ çýðýã ¿éë àæèëëàãààã õýðõýí õèéõ òàëààð

ñàíàà àâàõàä ýíä ºã¿¿ëñýí ç¿éë¿¿ä áàãà áîëîâ÷ òóñ íýìýð áîëîõ áîëîâ óó.

2.4. Òóðøèëò õè÷ýýëèéí “Ìýäýýëýë” á¿ëýã ñýäâèéí êèððèêþëèì

1. Õàìðàõ õ¿ðýý:

Áàãø àëèâàà ñóðãàëòûí ºìíº òóõàéí àíãèéí õ¿¿õä¿¿äèéí íàñíû îíöëîã áîëîí

õ¿¿õäèéíõýý ìýäëýãèéí ò¿âøèí, ºìíºõ òºñººëëèéã ìýäýæ áàéõ õýðýãòýé. Òóõàéëáàë ºìíºõ

àíãèä ÿìàð àãóóëãûã ñóäàëñàí òóõàé, àíãè óäèðäñàí áàãøààñ ñóðàã÷äûí ñóäàëãààã àâ÷

òàíèëöàõ, ñóðàã÷äààñ êîìïüþòåðòýé ýñýõ ñóäàëãàà àâàõ ãýõ ìýò. Áèäíèé ýíý óäààãèéí

òóðøèëòàä ÅÁÑ-èéí 7-8 äóãààð àíãèéí ñóðàã÷èä áóþó 13-15 íàñíû õ¿¿õä¿¿¿ä õàìðàãäàíà.

Ýíý íàñíû õ¿¿õä¿¿äèéí îíöëîãèéí òàëààð äýýð ºã¿¿ëñýí áàéãàà (19-ð õóóäàñíààñ õàðíà óó).

2. Õýðýãöýý:

Íèéãìèéí õºãæëèéã äàãààä ìýäýýëýë õàðèëöààíû òåõíîëîãè õóðäòàé õºãæèæ áóé ºíºº ¿åä

ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ, õóâèðãàõ, áîëîâñðóóëàõ øààðäëàãà õ¿í á¿õíèé ºìíº òàâèãäàæ áàéíà.

3. Çîðèëãî:

Öàã õóãàöàà, îðîí çàéíààñ ¿ë õàìààðàí ìýäýýëëèéã õàéõ, áîëîâñðóóëàõ, àëèâàà

àñóóäëûã ÌÕÒ-èéã àøèãëàõ çàìààð øèéäâýðëýõ àðãà áàðèë ýçýìø¿¿ëýõ.

44


4. Çîðèëò:

Ýíýõ¿¿ á¿ëýã ñýäâèéí õ¿ðýýíä ñóðàëöàã÷äàä äàðààõ öîãö ÷àäàìæ òºëºâøèíº.

2ÌÇ1:Ê1 Ìýäýýëëèéã òàíèõ öîãö ÷àäàìæ:

- Ìýäýýëëèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ, ìýäýýëëèéã õèéñâýðýýð

ä¿ðñëýõ ìºí ÷àíàðûã ìýäýõ.

Ìýäýý, ìýäýýëëèéí ÿëãààã îéëãîõ, òàíèí ìýäýõ, àíãèëàõ, ä¿ðñëýõ, èëýðõèéëýõ, àëèâàà

ìýäýýëýëä òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýõ ÷àäâàð

2ÌÇ1:Ê2 Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ òàéëáàðëàõ öîãö ÷àäàìæ:

- Áè÷âýð áîëîí çóðãàí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ

Ýíãèéí áàðèìòóóäàä òóëãóóðëàí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷, õàäãàëæ, áîëîâñðóóëæ,

äàìæóóëäàãèéã îéëãîõ, áóñäàä òàéëáàðëàõ, óëìààð îðîëò ãàðàëòûí ìýäýýëëèéã

òîäîðõîéëîõ, òàéëáàðëàõ, òîäîðõîé çîðèëòûã øèéäâýðëýõ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ ïðîöåññûã àìààð

òàéëáàðëàí ÿðèõ, ¿ãýýð èëýðõèéëýí áè÷èõ, á¿ä¿¿â÷ çóðãààð ä¿ðñëýõ, ìýäýýëëèéí øèíæ

÷àíàðò ä¿í øèíæèëãýý õèéõ, ìýäýýëëèéí àãóóëãà, áàãòààìæ, öàð õ¿ðýý, ÷àíàðûã ¿íýëýõ

÷àäâàð

2ÌÇ1:Ê3 Ìýäýýëëèéã çàãâàð÷ëàí áîëîâñðóóëàõ öîãö ÷àäàìæ:

- Ìýäýýëëèéã ¿íäñýí õýëáýð¿¿äýýð ä¿ðñëýõ, õýðýãöýýò ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ,

áîëîâñðóóëàëò õèéõ

Ìýäýýëýë, ìýäýýëëèéí îáúåêòèéí áîëîâñðóóëàëò íü ìýäýýëëèéí òåõíîëîãè áîëîõûã

îéëãîõ, ìýäýýëëýí çàãâàð áàéãóóëàõ, øàëãàõ, êîìïüþòåð àøèãëàí çóðàã çóðàõ, áè÷âýð

áýëòãýõ íü ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéí õýðýãëýý áîëîõûã îéëãîæ, ìýäýýëëèéí òåõíîëîãèéã

àøèãëàæ ñóðàõ ÷àäâàð

2ÌÇ1:Ê4 Ìýäýýëëèéã õàìòðàí àøèãëàõ öîãö ÷àäàìæ:

- Ìýäýýëýëòýé àæèëëàõ ñî¸ë ýçýìøèõ, ìýäýýëëèéã ¿íýëæ ñóðàõ, ìýäýýëëèéã

áóñàäòàé õóâààëöàõ, õàìòðàí ýçýìøèõ

Õ¿í îð÷èí àõóéäàà äàñàí çîõèöîõ áîëîí õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäûí õàðèëöààíû ýõ ¿íäýñ íü

ìýäýýëýë, ò¿¿íèé áîëîâñðóóëàëò, ñîëèëöîî ãýäãèéã îéëãîõ, õàìòûí çîðèëòûã øèéäâýðëýõ

¿éëäë¿¿äèéí äàðààëëûã áóñàäòàé õàìòðàí çîõèîìæëîõ, ã¿éöýòãýõ, ìýäýýëëèéí

á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàìòðàí àøèãëàõ, íóóöëàë, õàäãàëàëò, õàìãààëàëò, ä¿ðýì çààâðûã äàãàõ,

òåõíîëîãèéí ãîðèìûã ñàõèõ, ñ¿ëæýýíèé îð÷èíä àæèëëàõàä ¿¿ðýã õ¿ëýýõ, ¸ñ ç¿éã ñàõèõ,

áóñäûí õºäºëìºðèéã õ¿íäýòãýõ ÷àäâàð.

45


Àãóóëãà:

Àíã

è

Äóãà

àðÑóäëàãäàõóóí Ñýäýâ Ö

àã Óð óõààí

7

1Ìýäýýëëèéíøèíæ ÷àíàð

Ìýäýýëýë áà ìýäëýã 1

à) Ìýäýýëëèéí õýìæýý, øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ

á) Ìýäýýëëèéí ¿íýí çºâ, áîäèòîé ýñýõèéã ¿íýëýõ

â) Ìýäýýëëèéí íèéãýìä ã¿éöýòãýõ ¿¿ðãèéã òàéëáàðëàõ

2

Ìýäýýëëèéíïðîöåññ

Ìýäýýëëèéã ÿàæ õàäãàëàõ âý?

3

à) Ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò, êîä÷ëîë, õàìãààëàëò, íóóöëàëò, ¿íýëýìæ, õàéëòûí ¿íäñèéã òàéëáàðëàõ

á) Òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò õèéõ

â) Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿íäñýí ¿å øàòóóäûã ìýäñýíèé ¿íäñýí äýýð òåõíèê õýðýãñýë àøèãëàí òåêñòýí áà çóðãàí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ, ìýäýýëëèéã ¿íýëýõ

ä) Ñóðàõ áè÷ãèéí íýã õóóäàñ äàõ ìýäýýë-ëèéí òîî õýìæýýã òîäîðõîéëîõ, ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ, áóñàäòàé õóâààëöàõ.

3 Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ

4Ìýäýýëëèéíáîëîâñðóóëàëò

5Ìýäýýëëèéí òîî õýìæýý

Ìýäýýëëèéãõýìæèöãýýå

1

8

1Òîî áîëîí òîîëëûí ñèñòåì

Áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåì

2

a) Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ ¿íäñýí ¿å øàòóóä, ìýäýýëëèéã êîä÷ëîõ

á) Òîîã íýã ñèñòåìýýñ íºãººä øèëæ¿¿ëýõ2

Áàéðøëûí áóñ òîîëëûí ñèñòåì. Õºçºð òààöãààÿ.

3 Êîìïüþòåðòìýäýýëëèéãä¿ðñëýõ

Ìýäýýëëèéãêîìïüþòåðò ÿàæ ä¿ðñëýõ âý? 2

à) Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ¿íäñýí õýëáýð¿¿äèéã òàéëáàðëàõ,

á) Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ¿íäñýí õýëáýð¿¿äèéã õýðýãëýõ, õàðüöóóëàõ

â) Òîäîðõîé ìýäýýëëèéã òºðºë á¿ðèéí õýëáýðýýð îéëãîìæòîé ä¿ðñëýõ

4 Áàòàòãàõ õè÷ýýë

5Ìýäýýëëèéíïðîöåññ

Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ, òàðõàëò

1

Êîìïüþòåðýýð áîëîâñðóóëñàí ìýäýýëýëä øèíæèëãýý õèéõ, ¿íýëýõ- Òºðºë á¿ðèéí õýëáýðýýð ä¿ðñýëñýí

ìýäýýëëèéã öóãëóóëæ, øèíæèëãýý õèéõ,- Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí, õýâëýë ìýäýýëëèéí

õýðýãñëýë¿¿äýýñ àõóé àìüäðàëäàà õýðýãöýýòýé, àøèãòàé çºâëºãººã ñîíãîæ àøèãëàõ

Àðãà ç¿é

“Çºâëºìæ 1”-ä ýçýìøèõ¿éí ¿å øàòíû òºëºâëºëòèéã ÿàæ õèéõ òàëààð òóñãàñàí áèëýý.

Ñóóðü áîëîâñðîëä ñóðàã÷èä ÌÕÒ-èéã àøèãëààä òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ìýäëýã,

÷àäâàðòàé áîëñîí áàéõ ¸ñòîé áºãººä ¿¿íèéã òºëºâø¿¿ëýõèéí òóëä áàãø àðãà ç¿éãýý çºâ

òºëºâëºõ íü ÷óõàë þì. ¯¿íä:

- Çºâëºìæèéí 29-ð õóóäñàíä áàéãàà õè÷ýýëèéí áýëòãýë- õºòºëáºðèéí ñóäàëãààíû

òàëààð óíøèæ, ñóäëàõ.

46


- Áàãø ñóðãàëòûí òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëèéí õ¿ðýýíä øèíý àðãà ç¿éã ººðºº ýçýìøèæ

áóéãàà óõààð÷, á¿òýýë÷ýýð àæèëëàõ.

- Àíãèéí ñóðàã÷äûã õè÷ýýëä æèãä îðîëöóóëàõàä àíõààð÷, ñóðãàëòûí àðãàà çºâ ñîíãîõ.

- Ñýäýâ- ñýäâèéí, ñýäýâ õè÷ýýëèéí óÿëäààã àíõààð÷, õºòºëáºðòºº òóñãàí,

õýðýãæ¿¿ëýõ. Òóõàéëáàë “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” ñýäâèéí õ¿ðýýíä ºìíºõ àíãèä îëãîæ

áàéñàí ìýäëýãýý õýðõýí ºðãºæ¿¿ëýõ, ÿìàð àðãà ç¿é, ÿìàð òåõíîëîãè àøèãëàõ âý? ãýõ

ìýòýýð ñàéòàð òóíãààõ.

- Ñóðàã÷äàä áýëýí ç¿éë äàìæóóëàõ, ìºí áèå äààëãàæ áàéíà ãýýä çºíä íü îðõèõã¿éãýýð

õè÷ýýëèéã îíîâ÷òîé õýëáýðýýð çîõèîí áàéãóóëæ, “àñóóäàë øèéäâýðëýõ” íºõöºë

á¿ðä¿¿ëýõ, çºâëºãºº ºãºõ ãýõ ìýò.

Õýðýãëýãäýõ¿¿í

Ñýäýâ òóñ á¿ðèéí õóâüä ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã îíîâ÷òîé ñîíãîíî. Íóòãèéí

îíöëîã, áóñàä óëñ îðíû ò¿¿õ, ñî¸ëûí òàëààðõ ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ìàòåðèàëûã 7, 8-ð

àíãèéí ñóðàã÷äûí íàñíû îíöëîã, ò¿âøèíä òîõèðñîí àãóóëãààð áàÿæóóëàí áîëîâñðóóëíà.

Äàðààõ õ¿ñíýãòýä òóðøèëò õè÷ýýëèéí ÿâöàä àøèãëàãäñàí ÒªÌ, ¿ç¿¿ëýíãèéí òîâü¸îãûã

õàðóóëëàà.

Õ¿ñíýãò 3. Òóðøèëò õè÷ýýëä àøèãëàãäñàí ÒªÌ, ¿ç¿¿ëýíãèéí òîâü¸îã.

Àíã

è

Õè÷ýýëèéí ñýäýâÕóóäàñíû

äóãààð

Õýðýãëýãäýõ¿¿í

¯ç¿¿ëýí ÒªÌ

7-ð

àíã

è

Ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàð 49 1.1-1.4 1.1-1.2

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ 56 - 602.1-2.6, 3.1-3.5

4.1-4.22.1-2.2

3.1

Ìýäýýëëèéí òîî õýìæýý 64 - 65 5.1-5.10 5.1-5.4

8-ð

àíã

è

Òîî áîëîí òîîëëûí ñèñòåì 67 - 71 1.1-1.3, 2.1-2.41.1-1.32.1-2.2

Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ

74 - 80 3.1-3.2, 4.1-4.53.1-3.74.1-4.2

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ 81 - 84 5.1-5.3 5.1-5.6

Æèøýý áîëãîæ õýðõýí àøèãëàõ òàëààð òàíèëöóóëúÿ. Ñîíèðõîæ áóé õè÷ýýëèéí ñýäâýý

ñîíãîîä, çààãäñàí õóóäàñ ðóó øèëæèæ, òóðøèëò õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿äòýé òàíèëöàæ

áîëíî. ¯ç¿¿ëýí 1.1-1.4 ãýäýã íü 7-ð àíãèéí “Ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàð” ñýäâèéí 1-

ð õóâèëáàðò, ¯ç¿¿ëýí 3.1-3.5 ãýäýã íü 7-ð àíãèéí “Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ” ñýäâèéí 3-ð

õóâèëáàðò àøèãëàãäàæ áàéãààã èëýðõèéëæ áàéãàà þì ø¿¿.

47


¯íýëãýý

Õè÷ýýë á¿ðèéí õóâüä ñóðàëöàã÷èä òîäîðõîé àñóóäëûí òàëààð òààìàãëàë äýâø¿¿ëýõ,

òààìàãëàëàà õè÷ýýëèéí ÿâöàä ÿðèëöëàãà, äàäëàãà àæèë, õýëýëö¿¿ëãèéí ¿íäñýí

äýýð íýãòãýí ä¿ãíýõ, øàëãàõ, ¿ð ä¿íãýý ãàðãàõ, ò¿¿íèéã äýâø¿¿ëñýí òààìàãëàëòàéãàà

æèøèæ, õàðüöóóëàõ.

Ñóðàëöàã÷äûí ¿íýëãýýã áîäèòîé áîëãîõ, áàãøèéí ¿íýëãýýíèé àðãà ç¿éã äýýøë¿¿ëýõ

çîðèëãîîð çºâëºìæèéí 97-ð õóóäñàíä “Öàõèì ¿íýëãýý” õèéõ àðãà÷ëàëûã äýëãýðýíã¿é

òóñãàñàí áàéãàà. Òà á¿õýí ¿¿íèéã àøèãëààðàé. Çºâõºí ñóðàã÷äûí îíîëûí ìýäëýãèéã

¿íýëýýä çîãñîõã¿é êîìïüþòåð àøèãëàõ ÷àäâàðûã äàâõàð ýçýìø¿¿ëæ áàéãààãààðàà

èõýýõýí îíöëîãòîé. Ñóðàã÷ ººðèéí ò¿âøèíäýý òîõèðóóëààä öàã õóãàöààíààñ ¿ë

õàìààðàí ººðèéãºº ¿íýëýõ áîëîìæòîé.

Íýãæ õè÷ýýëèéí êèððèêþëèìèéí ¿ëãýð÷èëñýí çàãâàðóóä

Òºñëèéí õýðýãæèëòèéí ÿâöàä áàãø íàð õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, òóðøñàí íýãæ õè÷ýýëèéí

õºòºëáºð¿¿äèéã ÿìàð íýãýí çàñâàðã¿éãýýð îðóóëñàí áºãººä òóõàéí õè÷ýýëä ñóóæ àíàëèç

õèéñýí áàãø íàðûí ñàíàë, çºâëºãººã òàéëáàð áîëãîæ îðóóëñàí áîëíî.

7-ð àíãèéí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä

Õè÷ýýë ¹1 (Õóâèëáàð 1)

Õàìðàõ õ¿ðýý: 7 äóãààð àíãè

Ñýäýâ: Ìýäýýëýë áà ìýäëýã

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëýë áà ìýäëýãèéí òàëààðõ îéëãîëò áîëîí ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëæ ñóðàõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: Ìýäýýëýë ãýæ þó âý?

Ìýäëýã ãýæ ÷óõàì þó þì áý?

Õè÷ýýëèéíõýëáýð

Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ õýëáýð:- Øèíý ìýäëýã îëãîõ

Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð:- Àíãè íèéòýýð àæèëëàõ- Õ¿¿õýä á¿ðòýé òóëæ àæèëëàõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, presentation (¯ç¿¿ëýí 1.1-1.4), êîìïüþòåð, òàðààõ ìàòåðèàë

(ÒªÌ 1.1-1.2)

Ñóðãàëòûí àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà, á¿òýýë÷

¿éëèéí àðãà

•

•

•

•

48


Õè÷ýýëèéí ÿâö:

Õè÷ýýëèéíýëåìåíò

Ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààÁàãøèéí àñóóëò (Á),

Ñóðàã÷èéí õàðèóëò (Ñ)

¯íýëãýýÁàãøèéí ñàíàëÀíõààðàõ ç¿éë

Ñýäýëòºð¿¿ëýõáà ñýðãýýí ñàíàõ øàò

Á: Ìýäýýëýë ãýæ þó âý? ¯ç¿¿ëýí 1.1-1.4

Ñ: Ìýäýýëýë – Ìýäëýã á¿òýõèéí ¿íäýñ

Ñ: Ìýäýýëýë – Õ¿í á¿ð òîäîðõîé ò¿âøèíä íýìýãä¿¿ëæ áàéäàã áèäíèéã õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷íû òóõàé ìýäýý

Àëü áîëîõ îëîí ñóðàã÷èéã õàìðóóëàõ

Ìýäýýëýë ãýæ þó âý? ãýäãèéã ººðèéí ¿ãýýð òàéëáàðëàæ ÷àäàõ óó?

Àñóóäàëäýâø¿¿ëýõ

Áîãèíî õýìæýýíèé ñîíèðõîëòîé âèäåî áè÷ëýã ¿ç¿¿ëýõ /Ãàìáóðãèéí òàëààðõ/

Á: Ýíý áè÷ëýã íü ÿìàð ìýäýýëëèéã ºã¿¿ëæ áàéíà âý? Ãàìáóðã õèéõýä þó þó îðäîã òàëààð òà íàð ìýäýõ ¿¿? ãýõ ìàÿãààð àñóóëò òàâèõ.

Á: Ìýäëýã ãýæ ÷óõàì þó þì áý?

Ñ: Õ¿í ººðºº õ¿ëýýí àâ÷ ýìõ öýãöýíäîðóóëñàí ìýäýýëëèéã ìýäëýã ãýíý.

Á: ×àíàð òóñ á¿ð 1, 1 æèøýýã õýëæ ýíý íü ÿìàð ìýäýýëýë áîëîõ òàëààð ÿðèëöàíà.

Ñ: - Ìýäýýëýë ¿íýí çºâ áàéõ

- Ìýäýýëýë ýðýëò õýðýãöýýòýé áàéõ

- Ìýäýýëýë îéëãîìæòîé áàéõ

- Ìýäýýëýë ¿íý öýíýòýé áàéõ

- Ìýäýýëýë á¿ðýí ã¿éöýò áàéõ

Âèäåî áè÷ëýã áýëòãýõ

Ìýäýýëëèéí 5 ÷àíàð òîõèðñîí æèøýýã îíîâ÷òîé ñîíãîõ,

ÒªÌ 1.1.

Àñóóäàëøèéäâýðëýõ

Á: ¯ãèéí ñ¿ëæýýã òààëãàõ, ÒªÌ 1.2

Ñ: ßìàð ¿ã á¿òñýíèéã ÿðèëöàõ

Ìýäýýëýë ãýñýí ¿ã á¿òíý.

Õ¿¿õäèéí íàñ ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðñîí ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áýëòãýõ

Øèðýýíèéõîîðîíäóóð ÿâæ çºâëºãºº ºãºõ

ÁàòàòãàõÄ¿ãíýõ

Ñ: Õ¿íä çîðèóëñàí ìýäýýëýë – ýíý áîë ìýäëýã þì ãýñýí îéëãîëòîíä õ¿ðýõ.

Ãýðèéíäààëãàâàð

Ìýäýýëýë õàäãàëàõ òºõººðºìæ¿¿äèéã ìýäýæ èðýýðýé

Ñóðàã÷ þó ãýæ

õàðèóëàõ íü

òîäîðõîé áóñ.

Áàãø øóóä

ººðèéí ¿çýë

áîäëîî òóëãàæ

áóé ìýò.

Ñóðàã÷ þó ãýæ

õàðèóëàõ íü

òîäîðõîé áóñ.

Áàãø øóóä

ººðèéí ¿çýë

áîäëîî òóëãàæ

áóé ìýò.

Îðîí íóòãèéí

îíöëîãò

òîõèðñîí

æèøýýã àâàõ.

Îðîí íóòãèéí

îíöëîãò

òîõèðñîí

æèøýýã àâàõ.

Ìýäýýëëèéí

÷àíàðóóäààñ

ãýæ òàéëáàðëàõ

íü ç¿éòýé.

Ìýäýýëýë,

ìýäëýãèéí

óÿëäàà õîëáîîã

ººðñäèéí

¿çýë áîäëîîð

òàéëáàðëàõ

÷àäâàð

ýçýìøèõ.


÷àíàðóóäààñ

ãýæ òàéëáàðëàõ

íü ç¿éòýé.

Ìýäýýëýë,

ìýäëýãèéí

óÿëäàà õîëáîîã

ººðñäèéí

¿çýë áîäëîîð

òàéëáàðëàõ

÷àäâàð

ýçýìøèõ.

ßìàð àñóóäàë

øèéäâýðëýñýí

íü òîäîððõîé

áóñ

ßìàð àñóóäàë

øèéäâýðëýñýí

íü òîäîððõîé

áóñ

49


¯ç¿¿ëýí 1.1 ¯ç¿¿ëýí 1.2

¯ç¿¿ëýí 1.3 ¯ç¿¿ëýí 1.4

ÒªÌ 1.1 ÒªÌ 1.2

50



Ñýäýâ Ìýäýýëýë áà ìýäëýã

Çààõ àíãè 7 äóãààð àíãè

Çîðèëãî Ìýäýýëýë òóëãóóðëàí ìýäëýã á¿òýýæ ÷àäàõ, ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàðûã òîäîðõîéëîõ

Çîðèëò • Ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàðûã ìýäýõ, æèøýý ãàðãàõ• Òàíüæ ìýäñýí ç¿éëýýðýý áóñàäòàé ñàíàë áîäëîî

ñîëèëöîõ• Ìýäýýëýë íü ìýäëýã áîëæ ÷àäàõ óó?• Õóâèéí ìýäëýã íèéòèéí ìýäëýã


Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ õýëáýð:• Øèíý ìýäëýã îëãîõ• Áàòàòãàõ• Øàëãàí ä¿ãíýõ

Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð:• Îíîëûí ëåêö õýëáýð• Àíãè íèéòýýð àæèëëàõ• Àñóóëò õàðèóëò• Õîñîîð àæèëëàõ

Ñóðãàëòûí àðãà Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà

Õè÷ýýëèéíõýðýãëýãäýõ¿¿í

LCD, presentation, êîìïüþòåð, ñóðàõ áè÷èã

¹ Õè÷ýýëçîõèîíáàéãóóëàëò40 ìèíóò

¯éë àæèëëàãààíû àðãà ç¿é

Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

1 Àíãèéí çîõèîíáàéãóóëàëò

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë õàíãàõÑóðàã÷èäòàé ìýíäëýõÊîìïüþòåðèéã àæëûí áýëýí áàéäàëä îðóóëàõ

Áàãøòàé ìýíäëýõÕè÷ýýëèéí áýëòãýë õàíãàõÊîìïüþòåðòýé çààâðûí äàãóó çºâ àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ àæèëëàíà.

2 Ñýäýë á¿ðä¿¿ëýëò

Ñóðàã÷äààð ¿ãèéí ñ¿ëæýý áºãë¿¿ëæ õè÷ýýëèéí íýðèéã ãàðãàõ /Ñóðàã÷äàä presentation ¿ç¿¿ëýí ÿðèëöàõ/Ìýäýýëýë áà ìýäëýãèéí òàëààð ñóðàã÷èäòòàé ÿðèëöàíà. Òóõàéëáàë äàðààõ àñóóëòûã àñóóíà.Ñóðàã÷äààñ àñóóëò àñóóõ

Ìýäýýëýë ãýæ þó âý?Ìýäëýã ãýæ ÷óõàì þó þì áý?

Áàãøèéí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõ çàìààð ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ ìýäýýëýë ãýäýã íýðèéã ãàðãàæ èðíý.Õ¿ì¿¿ñ ìàø èõ ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ áàéäàã. ªðãºí óòãàòàé ìýäëýã áîëãîæ áàéãàà ìýäýýëëèéãìýäýýëýë ãýíý. Ìýäëýã íü ýìõ öýãöýíä îðóóëæ õàäãàëñàí ìýäýýëýë þì.

ßìàð çîðèëãîîð

¿ãèéí ñ¿ëæýý

áºãë¿¿ëýâ.


¿ãèéí ñ¿ëæýý

áºãë¿¿ëýâ.

Áàãø ñóðàã÷äààñ

èðýõ õàðèóëòûã

èõýâ÷ëýí ººðºº

îíîëûí ò¿âøèíä

áè÷ñýí áàéíà.

Áàãø ñóðàã÷äààñ

èðýõ õàðèóëòûã

èõýâ÷ëýí ººðºº

îíîëûí ò¿âøèíä

áè÷ñýí áàéíà.

51


¹ Õè÷ýýëçîõèîíáàéãóóëàëò



3 Øèíý ìýäëýãîëãîõ

Õ¿íä çîðèóëñàí ìýäýýëýë- ýíý íü ìýäëýã. Ìýäëýãèéã 2 àíãèëíà.1 Õóâèéí ìýäëýã (õ¿í

ººðºº õ¿ëýýí àâ÷ ýìõ öýãöýíä îðóóëæ ñàíàæ áàéãàà ìýäýýëýë)

2 Íèéòèéí ìýäëýã (íîì, êèíî, çóðàã, ôîòî çóðàã áîëîí áóñàä õàäãàëàãäàæ áàéãàà á¿õ õ¿ì¿¿ñèéí ìýäëýã þì)

Ýíý 2 ìýäëýãèéí æèøýýã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëàõ

1 Áè êîìïüþòåðèéã õýðõýí àñààæ óíòðààõûã ìýäíý.

2 Îöîí øóâóó õààíà àìüäàðäãèéã áè ìýäýõã¿é. Ãýõäýý ¿¿íèéã íìîíîîñ ìýäýæ áîëíî.

4 Øèíý ìýäëýãýýáàòàòãàõ

Ñóðàã÷äàä presentation ¿ç¿¿ëýí ÿðèëöàæ ìýäýýëëèéí 5 ÷àíàðûã ãàðãóóëàõ.Ìýäýýëýë 1, ìýäýýëýë 2-òîé òàíèëöóóëæ ÿðèëöààä ìýäýýëýë ¿íýí áàéõûã ãàðãóóëíà.

1 Ìýäýýëýë ¿íýí çºâ áàéõ2 Ìýäýýëýë á¿ðýí ã¿éöýò

áàéõ3 Ìýäýýëýë ¿íý öýíýòýé

áàéõ4 Ìýäýýëýë õýðýãöýýòýé

áàéõ5 Ìýäýýëýë îéëãîìæòîé

áàéõ

5 ¯íýëãýý Õè÷ýýëä îðîëöñîí èäýâõýýð ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ

6 Ãýðèéí äààëãàâàð

Áàã á¿ð ìýäýýëëèéí 5 ÷àíàðò íèéöñýí ìýäýýëýë öóãëóóëæ áýëòãýõ.

Ãýðèéí äààëãàâðûã òýìäýãëýæ àâàõ

7 Ä¿ãíýëò ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð áèä ìýäýýëýë íü ìýäëýã áîëæ áîëîõ óó? Ìýäýýëëèéí øèíæ ÷àíàðóóäûã ìýäýæ àìüäðàë äýýðõ æèøýýòýé òàíèëöëàà.

Òàíèëöóóëãà õýë-

áýðýýð áóñ ÒªÌ

õýëáýðýýð ºã÷

àæèëëóóëñàí áîë

ñàéí.

Øîîãîîð òàéë-

áàðëàõ àðãûã

àøèãëàæ áîëîìæ-

òîé áàéæýý.

Òàíèëöóóëãà õýë-

áýðýýð áóñ ÒªÌ

õýëáýðýýð ºã÷

àæèëëóóëñàí áîë

ñàéí.

Øîîãîîð òàéë-

áàðëàõ àðãûã

àøèãëàæ áîëîìæ-

òîé áàéæýý.

Áàãèéã ÿìàð

áàéä ëààð çîõèîí

áàéãóóëñàí íü

òîäîðõîé áóñ

áàéíà.

Áàãèéã ÿìàð

áàéä ëààð çîõèîí

áàéãóóëñàí íü

òîäîðõîé áóñ

áàéíà.

52


1. Ìýäýýëýë ¿íýí çºâ áàéõ

Ìýäýýëýë -1

ßàæ ñàÿòàí áîëîõ âý?

Õ¿ì¿¿ñ òºðºë á¿ðèéí çàìààð ë õºðºíãºòýé áîëöãîîäîã. Çàðèì íýã íü ººðèéí àâúÿàñ

áèëýã, îþóí óõààíûõàà õ¿÷ýýð áàÿæäàã áîë çàðèì íü àøèãòàé ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàÿæäàã.

Õ¿í õè÷íýýí èõ ìºíãºòýé áîëíî òºäèé ÷èíýý àðèâæóóëàõ ãýæ ç¿òãýäýã. Ýíý ç¿òãýëèéí

õ¿÷ýýð ñàÿòàí, òýðáóìòàí áîëäîã áàéíà.

Ìýäýýëýë -2

ßàæ ñàÿòàí áîëîõ âý?

Õ¿ì¿¿ñ áèëãèéí øèíèéí 15íèé ñàð ãàðàõàä ñàðëóó õàðààä ñàð ÷è íàìàéã áàÿæóóëàõ

áîëòóãàé ãýæ 7 óäàà õýëýýä ìºíãºí äýâòãýðòýýðýý ìºí äîëîîí óäàà äàëëàæ ãóðâàí óäàà

ãàõàé øèã äóóãàðñíû äàðàà ìºíãºº äýðýí äîîðîî äýðëýæ óíòâàë òàíû ò¿ð¿¿â÷ äýõ ìºíãº

àðèâæèæ ñàÿòàí áîëíî.

2. Ìýäýýëýë á¿ðýí ã¿éöýò áàéõ

Äóãóéí ò¿¿õ Õ¿í òºðºëõòíèé îëîí çóóíû ò¿¿õýí äýõ ÷óõàë íýýëò¿¿äèéí íýã íü äóãóé á¿òýýñýí ÿâäàë þì. ¯¿íèé ¿ðýýð á¿õèé ë òýýâðèéí õýðýãñëèéí ýõëýë òàâèãäæýý.

Îäîîãîîñ 5000 ãàðóé æèëèéí ºìíº õîîðîíä íü øààíòàãëàí áýõýëñýí öóë ìîäîí äóãóéòàé òýðýã õýðýãëýæ áàéæýý.

4000 îð÷èì æèëèéí ºìíº àíõíû õèãýýñòýé äóãóé áèé áîëñíîîð òýðýã õºíãºí, õóðäàí áîëîâ.

Äºíãºæ 200-õàí æèëèéí ºìíº áóþó 1800-ãààä îíû ¿åä ìîäîí äóãóéíû ìºðèéã òºìðººð á¿ðæ ýëýãäëýýñ õàìãààëäàã áîëæýý.

1900-ààä îíû ¿åä ðåçèíýí á¿ðõ¿¿ëòýé àâòîìàøèíû äóãóé õèéãäýâ.

53


Äóãóé áèé áîëñíû à÷ààð

1769 îíä Ôðàíöûí Íèêîëÿ Êóíüî ãýäýã õ¿í óóðûí òðàêòîð çîõèîí á¿òýýñýí íü àìüòíû òóñëàìæã¿éãýýð õºäºëäºã àíõíû ìàøèí áîëæýý. Òýðýýð öàãò 47 êì-èéí õóðäòàé áàéæýý.

1865 îíä Ãåðìàíû Ãîòòëèá Äàéìëåð óíàäàã äóãóéí ñ¿éõ òýðãýíä äîòîîä øàòàëòàò õºäºëã¿¿ð òàâüñàí íü àíõíû ìîòîðò òýýâðèéí õýðýãñýë áîëæýý.

1913 îíä ÀÍÓ-ûí Ãåíðè Ôîðä ¿éëäâýðòýý äàìæëàãûí òåõíîëîãèéã íýâð¿¿ëñíýýð õºäºëìºðèéí á¿òýýìæ äýýøèëæ ºäºðò 1000 ãàðóé “Ôîðä Ò” çàãâàðûí ìàøèíàà ¿éëäâýðëýæ áàéæýý.

1988 îíä “Æåíåðàë Ìîòîðñ” êîìïàíè íàðíû ýíåðãèéí òóñãàé õàâòàíöàðûí òóñëàìæòàéãààð öàõèëãààí ýíåðãè áîëîí ò¿¿ãýýðýý õºäºëã¿¿ð íü àæèëëàäàã “Ñàíðàéñåð” ìàøèíûã ¿éëäâýðëýâ. Ýíý ìàøèí íü öàãò 78 êì õóðäàëäàã áàéíà.

3. Ìýäýýëýë ¿íý öýíýòýé áàéõ

Ñóðàã÷èäòàé öàã àãààðûí ìýäýýíèé òàëààð ÿðèëöàõ

4. Ìýäýýëýë ýðýëò õýðýãöýýòýé áàéõ

Òîì ñàâòàé õàëóóí óñ íü øèëýí äýõ àãààðûã õàëààíà. Õàëñàí àãààð íü òýëæ óñûã äîîø øàõàæ äàðñíû ¿ð ä¿íä ãóóðñààð óñ äýýøèëæ îðãèëîí ãàðíà.

Áýëòãýõ ç¿éë:

ªíãº îðóóëàõ áóäàã,

ýðã¿¿ëäýã áºãëººòýé

øèëýí ëîíõ, ãóóðñ,

áàðèìëûí øàâàð, òîì

øèëýí õóâèí

2. Òýã äóíä íü õ¿ðòýë óñ õèéãýýä ºíãº îðóóëààä ñàéí áºãëº.

3. Ãóóðñûã áºãëººíèé í¿õýýð îðóóëæ äîîä ¿ç¿¿ðèéã íü óñàí äîòîð áàéõààð áàéðëóóëæ áºãëºº ãóóðñ õî¸ðûí çàâñðûã áàðèìëààð ñàéí øàâæ ºãººä ìºí ãóóðñíû èë ãàðñàí ¿ç¿¿ðèéã áàðèìëààð áºãëºíº.

4. Øèëòýé óñàà ÷àñ õàëóóí óñòàé òîì øèëýí ñàâàíäàà òàâèàä õýñýã çóóð àæèãëààðàé. Øèëòýé óñ ÿàæ áàéíà.

1. Øèëíèéõýý áºãëººããóóðñ îðîõ õýìæýýòýéí¿õýë

ËÎÍÕÍÎÎÑ ÃÀÐÀÕ ÓÑÀÍ ÎÐÃÈËÓÓÐ Õ¯ÍÑ

Çàéðìàã, õèéæ¿¿ë-ñýí óíäàà íü ÷èõýð, õàðèí øàðñàí õ¿íñ íü òîñûã èõ õýì-æýýãýýð àãóóëäàã òóë ÷èíèé áèåä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëíý.

Òºðºë á¿ðèéí õ¿íñ íü õ¿íèé áèå îðãàíèçìä ÿíç á¿ðýýð íºëººëäºã. Õîîë õ¿íñèéã áàãà áàãààð õýðýãëýõ áèåä õýðýãòýé.

Ìàõ, çàãàñ, ºíäºã íü áèåèéí ºñºëò õºãæèëòºíä ÷óõàë õýðýãòýé.

Òºìñ, áóäàà, ãîéìîí, òàëõ áîëîí àìòòàí íü áèåä èë÷ëýã áóþó ýíåðãè ºãäºã.

Ñ¿¿, áÿñëàã, òàðàã, öàãààí èäýý íü ø¿ä áîëîí ÿñûã áýõæ¿¿ëæ ºãíº.

Æèìñ íîãîî íü îëîí òºðëèéí àìèí äýìýýð áàÿëàã áàéäàã áà áèå ýðõòíèé èäýâõòýé ¿éë àæèëëàãààã ñýðãýýæ áàéäàã.

54


5. Ìýäýýëýë îéëãîìæòîé áàéõ

20 íàñíààñ õîéø õºãøðºë ÿâàãäàæ ýõýëäýã áîëîâ÷ ýõíèé ¿åä ìýäýãäýõã¿é øàõàì áàéäàã. Æèë èðýõ òóñàì õºãøèðºëò óëàì èë¿¿ ìýäðýãäýæ ¿ñ öàéí, í¿¿ð ¿ð÷ëýýòýæ áóë÷èí øºðìºñ ñóëðàí, îþóí ñàíààíû òºâëºðºë ñààð÷ ýõýëäýã áàéíà.

Ýíý íü õ¿í á¿ðèéí îð÷èí, áàéäëààñ õàìààð÷ ÿíç ÿíç áàéäàã.

×È ÕÝÐÕÝÍ ªÑÄªÃ ÂÝ?

ªñºëò õºãæëèéí õàìãèéí õóðäàöòàé ¿å íü ýõèéí óìàéä áàéõàä ºíãºðäºã áà òºðñíèé äàðàà ýõíèé 2 æèë ìºí ë ò¿ðãýí ºñ÷ áîéæäîã.

ªñºëòèéí ÿâö íü òàðõèí äîîð áàéðëàõ ºí÷èí òàðõèíààñ ÿëãàðàõ ºñºëòèéí äààâðààñ õàìààðàëòàé. Áýëãèéí äààâàð íü áèåèéí ãàëáèðûã ººð÷ëºõ áà ýíý íü îõèäîä 10-14 íàñàíä íü õºâã¿¿äýä 12-14 íàñàíä íü ÿâàãäàíà.

Áèå ºñ÷ õºãæèõèéí çýðýãöýý óõààí ñàíàà ìºí õºãæèæ òºðºë á¿ðèéí àñóóäëûã øèéäýõ ÷àäâàðòàé áîëäîã.

Òºðººä 8 ñàð áîëîõîä õ¿¿õäèéí ãàð õºëíèé õºäºëãººí öýãöòýé áîëæ ñóóæ ñóðíà. Ýíý ¿åä ø¿ä (öàõèóð) óðãàæ ýõýëíý.

Äîëîîí íàñòàé õ¿¿õýä ººðèéí ãàðààðàà íýëýýä ÿðâèãòàé íàðèéí ç¿éëèéã õèéæ ÷àääàã áîëñîí áàéõ áà ýíý ¿åä îþóí óõààí íü òºâëºð÷ ýõýëäýã.

12-14 íàñàíä õ¿¿õäèéí ºäºð äóòìûí ¿éë àæèëëàãààòºëºâøèí æèãäýð÷ áèåèéí ºñºëò ò¿ðãýñãýíý.

Îäîî ë áè ìýäëýý!Õ¿¿õýä 2 íàñòàéäàà200 îð÷èì ¿ãèéã îéëãîæ ìýääýãáîëñîíáàéíà.

ªÍÄªÐ ÍÀÌ ÁÎËÎÕ ÍÜ

ªñºëòèéí äààâðûí èë¿¿äëýýñ áîëæ çàðèì õ¿ì¿¿ñ õýò ºíäºð áîëäîã áîë ýíý äààâàð äóòàãäñàíààñ çàðèì íýã íü õýò íàìõàí áîëäîã áàéíà.

ªíºº ¿åä èéì õ¿ì¿¿ñèéã ýì÷èëæ åðäèéí ºñºëòòýé áîëãîæ ÷àääàã áîëæýý.

18-20 íàñàíäàà áèåèéí ºñºëò íü ã¿éöýæ óõààí ñàíàà á¿ðýí òîãòâîðæèæíàñàíä õ¿ðäýã.

¯ãèéí ñ¿ëæýý5 6

8

4

2

1 3 7

1. Õóëãàíû àíãëè íýð2. ìîíãîë÷óóäûí ýðòíýýñ àìüäàð÷

èðñýí ñóóö3. êîìïüþòåðûí õàäãàëàõ

òºõººðºìæ4. ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé õóâöàñ5. êîìïüþòåðûí çóðàãò øèã

òºõººðºìæ6. êàíîí õýìýýõ òºõººðºìæèéí

ìîíãîë÷èëñîí íýð7. öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí äàðààëëûí

ñ¿¿ëýýñýý ãóðàâ äàõü ¿ñýã8. ïðèíòåð õýìýýõ òºõººðºìæèéí

ìîíãîë÷èëñîí íýð

1. Õóëãàíû àíãëè íýð2. ìîíãîë÷óóäûí ýðòíýýñ àìüäàð÷

èðñýí ñóóö3. êîìïüþòåðûí õàäãàëàõ

òºõººðºìæ4. ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé õóâöàñ5. êîìïüþòåðûí çóðàãò øèã

òºõººðºìæ6. êàíîí õýìýýõ òºõººðºìæèéí

ìîíãîë÷èëñîí íýð7. öàãààí òîëãîéí ¿ñãèéí äàðààëëûí

ñ¿¿ëýýñýý ãóðàâ äàõü ¿ñýã8. ïðèíòåð õýìýýõ òºõººðºìæèéí


55




Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã ÿàæ õàäãàëàõ âý?

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéí òýýã÷ áîëîí êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã õýðõýí õàäãàëäàã òóõàé

îéëãîëòòîé áîëîõ.

Õè÷ýýëèéí çîðèëò:

Ìýäýýëýë õààíà õàäãàëàãääàã âý?

Ìýäýýëëèéí òýýã÷èéí òóõàé

Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò õýðõýí õàäãàëäàã òóõàé




Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, presentation (¯ç¿¿ëýí 2.1-2.6), êîìïüþòåð, òàðààõ ìàòåðèàë

(ÒªÌ 2.1-2.2)

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, õîñîîð àæèëëàõ, á¿òýýë÷ ¿éëèéí àðãà



/t -40 ìèíóò/




Ñýäýëòºð¿¿ëýõ áà ñýðãýýí ñàíàõ øàò

Á: Äàðààõ 4 çóðàã íü ÿìàð óòãàòàé çóðàã âý? ¯ç¿¿ëýí 2.1

Ñ: Ýçýí ×èíãèñ õààíû õºðãèéã ñèéëñýí, õàäíû ñ¿ã çóðàã, ìýëõèé õàä áóþó õîðãûí òîãîî íü áàéãàëèéí ºâºðìºö òîãòîöûí ä¿íä ¿¿ñýí áèé áîëæ ãàéõàìøèãòàé ìýäýýëëèéã õàäãàëàí ¿ëäæýý.

Çóðãèéí óòãûã òàéëáàðëàñàíñóðàã÷äûã ñòàíäàðò áóñ ¿íýëãýýãýýð ¿íýëýõ


Á: Ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýæ þó âý? ¯ç¿¿ëýí 2.2-4

Ñ: Ìýäýýëëèéã õàäãàëæ áàéãàà îáüåêòûã ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýíý.

Á: Ìýäýýëëèéí òýýã÷èä þó þó îðîõ âý?

Ñ: Íîì, CD, Flash, óÿí äèñê, èíòåðíåò îðíî.

Áîãèíî õýìæýýíèé áè÷ëýã ¿ç¿¿ëýõ.

¯ç¿¿ëýí 2.5 -2.6

Ñ: Õàòóó äèñêýíä

“Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îîí” –íîîñ àâñàí áîãèíî õýìæýýíèé èøëýëèéã êîìïüþòåðò îðóóëæ õàäãàëàõ. ÒªÌ 2.1

Ñ: Áèäíèé îðóóëñàí ìýäýýëýë íü õàòóó äèñêýíä õàäãàëàãäàæ áàéíà.

Ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýæ þó áîëîõ òýýã÷èä þó þó áàãòàõûã ñóðàã÷äààð õýë¿¿ëýõ

Ò¿¿õýí èõ á¿òýýë “Ìîíãîëûííóóö òîâ÷îî” íü ìîíãîë÷óóäûí àõóé àìüäðàë, òºð óëñûí òóõàé ìàø îëîí ç¿éëèéã ýä¿ãýýãèéí áèäýíä õ¿ðãýí èðñýí áèëýý.

•

•

•

6-ð àíãèä ¿çñýí

ìýäëýã õýðõýí

ºðãºæèõèéã

òîîöîîëîõ.

RAM, ROM,

CD-R, CD-

RW òàíèóëàõ,

õàðüöóóëàõ ãýõ

ìýò.

6-ð àíãèä ¿çñýí

ìýäëýã õýðõýí

ºðãºæèõèéã

òîîöîîëîõ.

RAM, ROM,

CD-R, CD-

RW òàíèóëàõ,

õàðüöóóëàõ ãýõ

ìýò.

ßàãààä

ìýäýýëëèéí

òýýã÷¿¿äèéã

á¿òýýæ,

àøèãëàæ

áàéãààã

ñóðàã÷äààð

òàéëáàðëóóëàõ.

ßàãààä


òýýã÷¿¿äèéã

á¿òýýæ,

àøèãëàæ

áàéãààã

ñóðàã÷äààð

òàéëáàðëóóëàõ.

Óã áè÷ëýãèéã

òîäîðõîé

òàéëáàðëàõ.

Ýíý íü

öààøäàà


ñî¸ëûã

ýçýìøèõ,

çîõèîã÷èéí

ýðõèéã

õ¿íäýòãýõ ã.ì

ç¿éëèéã ñóäëàõ,

ñóðàã÷äàä

òºëºâø¿¿ëýõýä

à÷

õîëáîãäîëòîé.

Óã áè÷ëýãèéã

òîäîðõîé


Ýíý íü

öààøäàà


ñî¸ëûã

ýçýìøèõ,

çîõèîã÷èéí

ýðõèéã

õ¿íäýòãýõ ã.ì

ç¿éëèéã ñóäëàõ,

ñóðàã÷äàä

òºëºâø¿¿ëýõýä

à÷

õîëáîãäîëòîé.

56



Á: Áàÿð “Áè ÷èíèé óòàñíû äóãààðûã òîãòîîãîîä àâ÷èõëàà” ãýæ õýëñýí. Áàÿð ýíý ìýäýýëëèéã õààíà õàäãàëñàí áý? ÒªÌ 2.2Ñ: Îþóí óõààíäàà, òàðõèíäààÁ: Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõàä çîðèóëàãäñàí......,......,........ òóñãàé áàéãóóëëàãóóä áàéäàã. Ñ: Íîìûí ñàí, àðõèâ, ìóçåéÁ: Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõûí òóëä êîìïüþòåðèéí ÿìàð òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàäàã âý? Ñ: Õàòóó äèñê


- Õ¿í ìýäýýëëèéã îé óõààíäàà õàäãàëíà

- Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ îáúåêò¿¿äèéã ìýäýýëëèéí òýýã÷ ãýíý.

- Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ õàìãèéí ãàéõàìøèãòàé àðãà áîë öàõèì õýëáýðò øèëæ¿¿ëýõ àðãà þì.


Ìýäýýëëèéã ÿìàð ÿìàð òýýã÷èä õýðõýí õàäãàëäàã òóõàé äýâòýðòýý òýìäýãëýí èðýõ.

¯ç¿¿ëýí 2.1 ¯ç¿¿ëýí 2.2

¯ç¿¿ëýí 2.3 ¯ç¿¿ëýí 2.4

57


¯ç¿¿ëýí 2.5 ¯ç¿¿ëýí 2.6




Ñýäýâ: Çóðãèéí öîìîã õèéöãýýå

Çîðèëò:

Ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òàëààð îéëãîëòòîé áîëîõ

Àíãèéí çóðãèéí öîìîã õèéõ

Õè÷ýýëèéí¿å øàò

Ñóðàëöàõóéí ¿éë àæèëëàãàà Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà (Á),

Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà (Ñ)


Ñýäýë ¿¿ñãýõ

Á:ÌîíòàæÔîòî çóðãèéí öîìîãMovie Maker ïðîãðàì äýýð õèéñýí á¿òýýë ¿ç¿¿ëýõ

Ñ: Ãî¸ þì. Áè áàñ èéì ç¿éë õèéìýýð áàéíà.

•••

¯ç¿¿ëýí 3.1-3.4 ¿ç¿¿ëæ ñàíàë áîëãîíî.

Çóðãèéí öîìîã ÿìàð õýëáýðòýé áàéæ áîëîõ, ÿìàð ïðîãðàì àøèãëàæ áîëîõûã ñóðàã÷äààð õýë¿¿ëýõèéã çîðèõ

•

•


ïðîöåññûí

òàëààðõ

îéëãîëòîî

ºðãºæ¿¿ëýõ ãýâýë

ç¿ãýýð. ªìíº

íü ýíý òàëààð

îéëãîëò àâñàí

áàéãàà ø¿¿ äýý


ïðîöåññûí

òàëààðõ

îéëãîëòîî

ºðãºæ¿¿ëýõ ãýâýë

ç¿ãýýð. ªìíº

íü ýíý òàëààð

îéëãîëò àâñàí

áàéãàà ø¿¿ äýý

58


Øèéäâýðëýõàñóóäëûãäýâø¿¿ëæòàâèõ

Á: Ýíý öîìîã øèã äóóòàé õºäºëãººíòýé

òàéëáàðòàé öîìîã õèéöãýýå• ªíººäðèéí õè÷ýýëèéí çîðèëòîî

òàíèëöóóëíàÑ: Õè÷ýýëèéí ãàð÷ãàà áè÷íý.Á: Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ ãýæ þó âý?Ñ: Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, áîëîâñðóóëàõÁ: Ýíý îéëãîëòîî öààø ºðãºæ¿¿ëýí

ñóäëàíà.Ñ: ÿðèëöàíà

Öîìîã õèéõèéí òóëä ýõëýýä àæëàà òºëºâëºíº, àøèãëàõ ïðîãðàìàà ñóäëàíà

Ýíý õ¿ñíýãòèéã òàðààæ ºãíº ÒªÌ 3.1


Á: ¯ç¿¿ëýí 3.5• Áàãààð õàìòðàí àæèëëàõûã çºâëºíº• Ïðîöåññ á¿ðò õèéãäýõ àæëàà

òºëºâëºíº.Ñ: 7 Áàãò õóâààãäàíà, àæëûí òºëºâëºãººãºº áîëîâñðóóëíà.

òóõàéëáàë òºëºâëºãºº äàðààõ áàéäàëòàé ãàðíà

Ìýäýýëëèéíïðîöåññ

Õèéãäýõ ¿éëäýë

Ìýäýýëëèéãöóãëóóëàõ,õàéõ

Òºëºâëºãººãàðãàíà, Çóðãàà àâõóóëíà, áàãà àíãèéíõàà çóð-ãèéã öóãëóóëíà, ñîíãîëòîî õèéíý

Ìýäýýëëèéãõóâèðãàõ

Ñîíãîñîí çóðãàà êîìïüþòåðòîðóóëíà

Ìýäýýëëèéãáîëîâñðóóëàõ

Ïðîãðàì õàíãàìæ àøèãëàí çóðãàà öýãöýëæ ÿíçàëíà

Ìýäýýëëèéãõàäãàëàõ,õàìãààëàõ

Õèéñýí öîìãîî õàäãàëíà, àëäàà áàéâàë çàñíà

Ìýäýýëëèéãäàìæóóëàõ

Õèéñýí öîìãîî áóñàääàà ¿ç¿¿ëæ òàéëáàðëàíà

õýí õýí ÿìàð ¿¿ðýãòýé îðîë-öîõîî òºëºâëºãººíäºº îðóóëíà


Öîìîãò îðóóëàõ çóðãàà öóãëóóëíà Îäîîãèéí àíãèéíõàà çóðãèéã àâaõóóëíà Á¿õ çóðàãíóóäàà (äèæèòàë õýëáýðò) êîìïüþòåðò îðóóëíà

Àøèãëàõ ìàòåðèàë, õýðýãëýãäýõ¿¿í:

Ìîíòàæ (¯ç¿¿ëýí 3.1-3.5)

Ôîòî çóðãèéí öîìîã (ÒªÌ 3.1)

Movie Maker ïðîãðàì äýýð õèéñýí á¿òýýë

Áàãøèéí áýëòãýñýí ñëàéä,

Áàãøèéí á¿òýýñýí öîìîã

¯ç¿¿ëýí 3.1 ¯ç¿¿ëýí 3.2

•

•

•

•

•

ªìíºõ

ìýääëýãòýý

òóëãóóðëàæ,

êîìïüþòåð

áóñàä õýðýãñýë

àøèãëàí àñóóäàë

øèéäâýðëýõ

÷àäâàð

ýçýìø¿¿ëýõ

ãýäãýý òîäðóóëàõ

ªìíºõ

ìýääëýãòýý

òóëãóóðëàæ,

êîìïüþòåð

áóñàä õýðýãñýë

àøèãëàí àñóóäàë

øèéäâýðëýõ

÷àäâàð

ýçýìø¿¿ëýõ

ãýäãýý òîäðóóëàõ

Àñóóäàë

øèéäâýðëýõýýñ

ºìíº òºëºâëºëò

ìàø ÷óõàë

ãýäãèéã

îéëãóóëàõ.

Àñóóäàë

øèéäâýðëýõýýñ

ºìíº òºëºâëºëò

ìàø ÷óõàë

ãýäãèéã

îéëãóóëàõ.

Ýíý õýñýãò

ìýäëýãýý õýðõýí

õóâààëöàæ áóé

áàéäàë òîðõîé

áóñ áàéíà.

Ýíý õýñýãò

ìýäëýãýý õýðõýí

õóâààëöàæ áóé

áàéäàë òîðõîé

áóñ áàéíà.

Àøèãëàõ òåõíèê

òºõººðºìæºº

ñàíóóëàõ.

Æèøýý íü ãàð

óòàñ, äèæèòàë

àïïàðàò, êàìåð,

ñêàííåð ãýõ ìýò.

Àøèãëàõ òåõíèê

òºõººðºìæºº

ñàíóóëàõ.

Æèøýý íü ãàð

óòàñ, äèæèòàë

àïïàðàò, êàìåð,

ñêàííåð ãýõ ìýò.

ßìàð ¿¿ðýã

á¿õèé áàãóóäàä

õóâààãäàæ áóéã

òîäîðõîé áîëãîõ.

ßìàð ¿¿ðýã

á¿õèé áàãóóäàä

õóâààãäàæ áóéã

òîäîðõîé áîëãîõ.

Ä¿ãíýëò õýñýãò

ìýäýýëëèéã õàéõ,

öóãëóóëàõ îëîí

àðãà çàì áàéäàã

òóõàé íýãòãýæ

õýëýõ.

Ä¿ãíýëò õýñýãò

ìýäýýëëèéã õàéõ,

öóãëóóëàõ îëîí

àðãà çàì áàéäàã

òóõàé íýãòãýæ

õýëýõ.

59


¯ç¿¿ëýí 3.3 ¯ç¿¿ëýí 3.4

¯ç¿¿ëýí 3.5 ÒªÌ 3.1



Ñýäýâ: Çóðãèéí öîìîã õèéöãýýå

Çîðèëò:

Öóãëóóëñàí ìýäýýëýë, õóâèðãàñàí ìýäýýëýëäýý áîëîâñðóóëàëò õèéõ

Öîìîã á¿òýýõ

Õè÷ýýëèéí¿å øàò

Ñóðàëöàõóéí ¿éë àæèëëàãàà Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà (Á),

Ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà (Ñ)


Ñýäýë ¿¿ñãýõ

Á: ªìíºõ õè÷ýýë äýýð ¿ç¿¿ëñýí öîìãèéã ñàíàæ áàéíà óó? Ò¿¿íèéã ÿìàð ïðîãðàì äýýð õèéñýí áèëýý

Ñ: Movie Maker ïðîãðàì

¯ç¿¿ëýí 4.1

•

•

60


Øèéäâýðëýõàñóóäëûãäýâø¿¿ëæòàâèõ

Á: ªíººäºð òà íàð þó õèéõýýð òºëºâëºæ èðñýí áý?

Ñ: Òºëºâëºãººíèé äàãóó ïðîãðàì õàíãàìæàà ñóð÷ àâàõ

Á: ªíººäðèéí õè÷ýýëèéí çîðèëòîî òàíèëöóóëíà

Ñ: Õè÷ýýëèéí ãàð÷ãèéã òàâèíà. “Çóðãèéí öîìîã á¿òýýõ” Movie Maker ïðîãðàìûã àøèãëàõ

Áàãóóäààð ººðñäèéí çîðèëãûã òîäîðõîéëóóëíà. Ìºí áàãø çîðèëòîî òàíèóëíà.


• Áàãø ñóðàã÷äûã òîäîðõîé áàãóóäàä õóâààíà. Áàãóóäàä ÒªÌ òàðààæ ºãíº

• Áàãààð õàìòðàí àæèëëàõûã çºâëºíº

− Ñóðàã÷èä áàãøèéí çààâðûí äàãóó Movie Maker ïðîãðàìûã ñóäëàíà

− Ïðîãðàìàà àøèãëàí öîìîã õèéíý

− Áàã òóñ á¿ð äýýð î÷èæ çºâëºãºº ºãíº.

− Õèéñýí á¿òýýëýý õàäãàëíà.

Áàãøèéí çààæ áàéãàà õè÷ýýëèéã êîìïüþòåðò äàãàæ õèéíý

Áàãóóä ººðèéí êîìïüþòåð äýýð àæèëëàíà

1 -ð áàã:

2 -ð áàã:

3 -ð áàã:

4 -ð áàã:

5 -ð áàã:

6 -ð áàã:

7 -ð áàã:

Íýãòãýíä¿ãíýõ

Movie Maker ïðîãðàìûã àøèãëàí öîìîã õèéëýý

Ñóðàã÷èä ººðèéí áàãèéí çîðèëò áèåëñýí ¿ã¿éã èëòãýíý. Äàðààãèéí çîðèëòîî äýâø¿¿ëíý. ¯ç¿¿ëýí

4.2


Õèéñýí öîìãîî õýðõýí ñàéæðóóëàõ òàëààð òºëºâëºãºº ãàðãàæ èðýýðýé.

Çóðãèéí öîìãîî ãýðèéõýíäýý ¿ç¿¿ëýýðýé.

Àøèãëàõ ìàòåðèàë, õýðýãëýãäýõ¿¿í:

Áàã á¿õýíä õýðýãëýãäýõ êîìïüþòåð.

Òàðààõ ìàòåðèàë

Áàãøèéí áýëòãýñýí ñëàéä, (¯ç¿¿ëýí 4.1-4.2)

Áàãøèéí á¿òýýñýí öîìîã

¯ç¿¿ëýí 4.1 ¯ç¿¿ëýí 4.2

•

•

•

•

Movie Maker

ïðîãðàìûí á¿òöèéí

òóõàé çààâàð

áýëòãýæ àøèãëóóëàõ

íü ç¿éòýé.

Movie Maker

ïðîãðàìûí á¿òöèéí

òóõàé çààâàð

áýëòãýæ àøèãëóóëàõ

íü ç¿éòýé.

ßìàð ÒªÌ áàéãàà,

ÿìàð çîðèëãîîð

àøèãëàæ áóéíü

õºòºëáºðò òîäîðõîé

òóñààã¿é.

ßìàð ÒªÌ áàéãàà,

ÿìàð çîðèëãîîð

àøèãëàæ áóéíü

õºòºëáºðò òîäîðõîé

òóñààã¿é.

Õýäýí ìèíóòàíä

õýðõýí ã¿ éöýòãýæ

áóéã òîäîðõîé

ä¿ãíýõ.

Õýäýí ìèíóòàíä

õýðõýí ã¿ éöýòãýæ

áóéã òîäîðõîé

ä¿ãíýõ.

Òóëãàð÷ áóé

àñóóäëóóäûã õýðõýí

øèéäâýðëýæ áóéã

òýìäýãëýõ.

Òóëãàð÷ áóé

àñóóäëóóäûã õýðõýí

øèéäâýðëýæ áóéã

òýìäýãëýõ.

61




Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ

Çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã õýðõýí äàìæóóëàõ âý?

Çîðèëò:

Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿éë ÿâöûã òàíèí ìýäýõ

Ìýäýýëëèéã êîìïüòåðò õýðõýí äàìæóóëàõ òàëààð ìýäëýã ýçýìøèõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: ñóðàõ áè÷èã, êîìïüþòåð, LCD

Õè÷ýýë çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ

Öàã òºëºâëºëò:

Ñýðãýýí ñàíóóëàõ ¿å – 6 ìèí

Øèíý ìýäëýã îëãîõ – 10 ìèí

Áèå äààí àæèëëàõ ¿å – 15 ìèí

¯íýëãýý ä¿ãíýëò – 7 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâàð – 2 ìèí


1. Ñýðãýýí ñàíóóëàõ ¿å

Áàãø ñóðàã÷èäòàé ìýäýýëýë, ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òàëààðõ ºìíºõ ìýäëýãèéã

õàìòðàí ÿðèëöàæ ºìíºõ õè÷ýýëèéã ñýðãýýí ñàíóóëíà. /3ìèí/

Ìýäýýëëèéã õýðõýí äàìæóóëæ áàéñàí àðãóóäûí òàëààð õàìòðàí ÿðèëöàæ,

òýäãýýðèéí òóõàé çàðèì ìýäýýëëèéã ñóðàã÷äàä ºãíº. /3 ìèí/

2. Øèíý ìýäëýã îëãîõ ¿å

Áàãø ñóðàã÷èäòàé äàðààõ òîãëîîìûã òîãëîíî. ¯¿íä: Ñóðàã÷äûã òîéðãîîð çîãñîîíî.

Áàãø ýõíèé ñóðàã÷èéí ÷èõýíä íýã ¿ã øèâíýí õýëæ, ñóðàã÷èä òóõàéí ¿ãèéã öààø ìºí

øèâíýí äàìæóóëæ äóóññàíû äàðàà ñ¿¿ë÷èéí ñóðàã÷ òóõàéí ¿ã õýðõýí ò¿¿íä õýðõýí

õ¿ðñýí òóõàé ìýäýýëëèéã ñóðàã÷äàä ºãíº. Ýíý òîãëîîìûí ä¿ðìýíä ìýäýýëëèéã

äàìæóóëàõ ¿éë ÿâö á¿ðäýæ áàéãààã áàãø òàéëáàðëàí õýëñíýýð øèíý õè÷ýýëèéã

ýõëýíý. /4 ìèí/

Ìýäýýëëèéã õýðõýí äàìæóóëàõ ¿éë ÿâöûã îíîëûí õóâüä òàéëáàðëàñàí ¿ç¿¿ëýí,

ñõåìèéã òàéëáàðëàõ /4 ìèí/

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

62


Ìýäýýëýë äàìæèãäàõ ÿâöàä àëäàà ãàð÷ áîëîõ óó? ãýñýí àñóóëòàíä õàðèóëò àâàõ /2

ìèí/

3. Áèå äààí àæèëëàõ ¿å

Áàãø ñóðàã÷äàä ººðèéí ãýð á¿ëèéí òàëààðõ òîâ÷

ìýäýýëýë, ýñâýë íàéçäàà çàõèà áè÷èõèéã çºâëºíº.

/õààíà õàäãàëàõûã çààæ ºãíº. 10 ìèí/

Ñóðàã÷èä òóõàéí ìýäýýëëèéã äîòîîä ñ¿ëæýý àøèãëàí

ººðèéí íàéçûí êîìïüþòåð ð¿¿ èëãýýíý. Ñóðàã÷èä ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâíà. /2 ìèí/

Áàãø èíòåðíåòèéí òóõàé ìýäýýëýë ºãíº.

4. ¯íýëãýý ä¿ãíýëò: Ñóðàã÷äûã ¿íýëíý.

5. Ãýðèéí äààëãàâàð: Äàðààõ ñýäâýýð çîõèîí áè÷ëýã áè÷èõ

Ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ áàéñàí àðãóóä

Ìýäýýëëèéã äàìæóóëæ áóé îð÷èí ¿åèéí àðãóóä

Ìýäýýëëèéã ººðººð õýðõýí õóðäàí øóóðõàé äàìæóóëæ áîëîõ âý?



Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã õýìæèöãýýå

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéí õýìæýýã òîäîðõîéëæ ñóðàõ


Öàãààí òîëãîé, öàãààí òîëãîéí ÷àäëûí òàëààðõ îéëãîëò

Ìýäýýëëèéã õýìæèõ áèò, áàéò, êèëîáàéò, ìåãàáàéò, ãåãàáàéòûí òóõàé



Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð:- Àíãè íèéòýýð àæèëëàõ- Õ¿¿õýä á¿ðòýý òóëæ àæèëëàõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, presentation, êîìïüþòåð, òàðààõ ìàòåðèàë

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ (¯ç¿¿ëýí 5.1-5.10), òîãëîîìûí àðãà,

õîñîîð àæèëëàõ, á¿òýýë÷ ¿éëèéí àðãà, (ÒªÌ 5.1-5.4)

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Ýäãýýð ìýäýýëýë

äàìæóóëàõ

õýðýãñë¿¿äèéí ¿¿ðãèéã,

ìýäýýëëèéã õýð

íàéäâàðòàé äàìæóóëàõ

âý? ã.ì àñóóäàë

äýâø¿¿ëæ ÿðèëöàõ

Ýäãýýð ìýäýýëýë

äàìæóóëàõ

õýðýãñë¿¿äèéí ¿¿ðãèéã,

ìýäýýëëèéã õýð

íàéäâàðòàé äàìæóóëàõ

âý? ã.ì àñóóäàë

äýâø¿¿ëæ ÿðèëöàõ

Õààíà ãýõ áóñ ÿìàð

äèñêíèé ÿìàð õàâòñàíä

õàäãàëàõ ã.ì ìýðãýæëèéí

¿ã õýëëýãýýð áè÷èõ.

Ñóðàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõ

Õààíà ãýõ áóñ ÿìàð

äèñêíèé ÿìàð õàâòñàíä

õàäãàëàõ ã.ì ìýðãýæëèéí

¿ã õýëëýãýýð áè÷èõ.

Ñóðàã÷äàä òºëºâø¿¿ëýõ

ßìàð àðãààð õýðõýí

¿íýëýõ âý? ãýäãèéã

òîäîðõîé áè÷èõ.

ßìàð àðãààð õýðõýí

¿íýëýõ âý? ãýäãèéã

òîäîðõîé áè÷èõ.

63




/t -40 ìèíóò/





Á: Óðòûí õýìæ¿¿ð, öàã õóãàöààíû õýìæ¿¿ð, õ¿íäèéí õýìæ¿¿ðèéí òóñëàìæòàéãààð ìýäýýëëèéí õýìæ¿¿ðèéí òóõàé îéëãîëòûã ºãíº.

Àëü íü õ¿íä áàéõ âý ãýæ àñóóíà. ¯ç¿¿ëýí 5.1

Ñ: Õýìæýý íü òýíö¿¿

¯ç¿¿ëýí 5.1-5.


Á: Öàãààí òîëãîé ãýæ þó âý? Òà íàð ìýäýõ

¿¿?

Ñ: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõèéí òóëä àøèãëàãäàæ áàéãàà òýìäýãò¿¿äèéí öóãëóóëãûã öàãààí òîëãîé ãýíý.

Á: Öàãààí òîëãîéí òýìäýãò¿¿äèéí òîîã öàãààí òîëãîéí ÷àäàë ãýäýã. Êèðèëë ¿ñã¿¿ä áîëîí òýìäýãòýýñ òîãòîõ öàãààí òîëãîéí ÷àäàë íü 56-òàé òýíö¿¿. 35/¿ñýã/+10/öèôð¿¿ä/+11/öýã, õààëò, õàøèëòóóä/

Á: Áèò ãýæ þó âý?

Õºçðèéí 2-îîñ 9 õ¿ðòýë 32 ø õºçðèéã òºñººëæ, äàðààõ Yes, No òîãëîîìûã òîãëî¸.

Íýã íü àñóóëò òàâüäàã õ¿í áîëæ, 1ø õºçðèéã ãàðãàí èðæ ÿìàð õºçºð áîëîõûã áàòëàí õàðíà. Íýã õ¿í íü õàðèóëàã÷ áîëæ àñóóëò òàâèã÷èéí ãàðãàæ èðñýí õºçðèéã òààõ òîãëîîì þì. Àñóóëò òàâèã÷ íü õàðèóëàã÷èéí àñóóëòàä çºâõºí Yes ýñâýë No ãýæ õàðèóëíà.

Öàãààí òîëãîéí òàëààð ÿðèëöàõ ¯ç¿¿ëýí 5.2

Áèò ãýäãèéã ìýäýõèéí òóëä ýíãèéí æèøýý áîëîõ õºçºð òààõ òîãëîîìûí çààâðûã ñàéòàð òàíèëöóóëàõ ¯ç¿¿ëýí 5.3

ÒªÌ 5.1-5.2, õºçðèéãáýëòãýñýí áàéõ


Á: Áèò ãýæ þó âý?

Ñ: 2 (0 áà 1) òºëºâòýé ìýäýýëëèéí õýìæýýã áèò ãýíý ãýñýí îéëãîëòîíä õ¿ðýõ.

Á: 10010, 100001010 ýíý íü õýäýí áèò ìýäýýëýë áîëîõ âý?

Ñ: 5, 9 áèò ìýäýýëýë

Á: 1áàéò õýäýí áèòòýé òýíöýõ áîë.

Ñ: 1áàéò = 8áèò

1êèëîáàéò = 1024 áàéò

1ìåãàáàéò = 1024 êèëîáàéò

1ãåãàáàéò = 1024 ìåãàáàéò

Àñóóëòûã äºõ¿¿ëæ ºãºõ. ¯ç¿¿ëýí 5.6-5.10

1êã = ? ãðàìì

1êì = ? ìåòð

1êèëîáàéò = ? áàéò

Ýíäýýñ 1ê =103

ãýäãèéã ñóðàã÷äààð õýë¿¿ëýõ

Áàòàòãàõ

Ä¿ãíýõ

- Ñ: ÒªÌ 5.3

- 1. Áîäëîãûã áîäîæ ¿ð ä¿íã ãàðãàõ

- 2. Õîñîîð êîìïüþòåð àøèãëàí ÿðèëöàæ õèéõ

- Ñ: 40*60=2400 áàéò

- 150*2400= 360000áàéò =35.1êèëîáàéò

ÒªÌ 5.3 –ã õýðõýí áºãëºñºí òàëààð ÿðèëöàæ ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ ÒªÌ 5.4


Àíãëè öàãààí òîëãîéí ÷àäëûã ìýäýæ, òýìäýãëýë õºòëºõ.

ßàãààä ýíý ñýâäèéã

ñîíãîæ áàéãààãàà


ßàãààä ýíý ñýâäèéã

ñîíãîæ áàéãààãàà


Õºçºð òààæ

äóóññàíû äàðàà

òààñàí, òààãààã¿é

òîõèîëäëóóä äýýð

ÿðèëöàõ. Ýðãýýä

òîãëîã÷èéí áàéðûã

ñîëüæ òààëãàõ,

ó÷èð øàëòãààíûã

òîäðóóëæ ÿðèëöàõ.

Õºçºð òààæ

äóóññàíû äàðàà

òààñàí, òààãààã¿é

òîõèîëäëóóä äýýð

ÿðèëöàõ. Ýðãýýä

òîãëîã÷èéí áàéðûã

ñîëüæ òààëãàõ,

ó÷èð øàëòãààíûã

òîäðóóëæ ÿðèëöàõ.

Ñóðàã÷ øóóä

èíãýæ õýëýõ íü

ýðãýëçýýòýé

Ñóðàã÷ øóóä

èíãýæ õýëýõ íü

ýðãýëçýýòýé


õýìæýýã òîäîðõîéëæ

ñóðñíààð ÿìàð

àñóóäëûã

øèéäâýðëýæ ÷àääàã

áîëîõ âý?


õýìæýýã òîäîðõîéëæ

ñóðñíààð ÿìàð

àñóóäëûã

øèéäâýðëýæ ÷àääàã

áîëîõ âý?

Äèñê, ôàéëûí

õýìæýýã

òîäîðõîéëîõ íààä

çàõûí ìýäëýã,

÷àäâàðòàé áîëíî

ãýäãèéã áàòàòãàõ.

64


¯ç¿¿ëýí 5.1 ¯ç¿¿ëýí 5.2

¯ç¿¿ëýí 5.3 ÒªÌ 5.1

ÒªÌ 5.2 ¯ç¿¿ëýí 5.6

65


¯ç¿¿ëýí 5.7 ¯ç¿¿ëýí 5.8

6

6

♠

♠

♠

¯ç¿¿ëýí 5.9 ¯ç¿¿ëýí 5.10


66


8-ð àíãèéí íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºð¿¿ä



Ñýäýâ: Áàéðëàëò áà áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Òîîëëûí ñèñòåìèéí òàëààð îéëãîëò, áàéðëàëò áà áàéðëàëò áóñ

òîîëëûí ñèñòåìèéí ÿëãààã ìýäýõ


Áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåì

Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì




Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, ïðåçåíòàö (¯ç¿¿ëýí 1.1-1.3), êîìïüþòåð, òàðààõ ìàòåðèàë (ÒªÌ

1.1-1.3)

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà, á¿òýýë÷ ¿éëèéí

àðãà



/ t -40 ìèíóò/





Á:Òîî áà öèôð ãýñýí óõàãäàõóóíû õîîðîíä ÿëãàà áàéíà óó? (¯ç¿¿ëýí 1.1, ¯ç¿¿ëýí 1.2, ¯ç¿¿ëýí 1.3)

Ñ: Òîî ãýäýã áîë åðºíõèé îéëãîëò, öèôð ãýäýã íü òóõàéí òîîã òýìäýãëýñýí çóðëàãà, 5 òîî = 5 öèôð

Ñ: Òîîã ä¿ðñëýõèéí òóëä öèôð ãýæ íýðëýãäýõ òóñãàé òýìäýãò¿¿äèéã áèé áîëãîñîí.

Òîî öèôð ãýñýí óõàãäàõóóí íü ÿëãààòàé ãýäãèéã îéëãîñîí óó?


Á: Áèä þìñûã òîîëîõîä ÿìàð òîîã õýðýãëýäýã âý?

Ñ: Þìñûã òîîëîõîä õýðýãëýäýã òîîã

íàòóðàë òîî ãýíý.

Íàòóðàë òîî íü 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9 /ÀÐÀÁ/

Á: Òîîëëûí ñèñòåì ãýæ þó âý?

Ñ: Òîîã ä¿ðñýëæ áè÷èõ áîëîí òîîí äýýð ¿éëäýë õèéõ ä¿ðì¿¿äèéí ñèñòåìèéã òîîëëûí ñèñòåì ãýíý.

Ñ: ?

Õ¿íèé 10 õóðóó áîë áàéãàëèàñ çàÿàãäñàíòîîöîîëîõõýðýãñýë

Òîîëëûíñèñòåìèéíòàëààðõ îéëãîëòûã òàéëáàðëàõ

•

•

Áàéðøëûí áà

áàéðøëûí áóñ

òîîëëûí ñèñòåìèéã

ÿàãààä ñóäàëæ áàéíà

âý? Öààøèä ÿìàð

ñýäâèéí õ¿ðýýíä

õýðõýí àøèãëàõ âý?

ãýäãèéã òàéëáàðëàõ.

Ìàòåìàòèêèéí

õè÷ýýëòýé õîëáîæ


67



Á: 3 ãýñýí öèôð îðñîí òîîã çîõèîöãîî¸.

Ñ: 3, 32, 543, 8361, 3987,...

Ñ: 3 ãýñýí öèôðèéã àâ÷ ¿çüå. Íýãæèéí îðîíä áàéðëàâàë 3, àðàâòûí îðîíä áàéðëàâàë 30, çóóòûí îðîíä áàéðëàâàë 300, ìÿíãàòûí îðîíä áàéðëàâàë 3000 áîëíî.

Á: Òèéìýýñ ýíý íü ÿìàð òîîëëûí ñèñòåì áîëîõ âý?

Ñ: Áàéðëàëò òîîëëûí ñèòåì

Á: Àðàá öèôð¿¿äèéã /áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåì / àøèãëàí òîîöîîëîë õèéöãýýå. (ÒªÌ 1.1)

Ñ: 1534768 28:4=, 1.3*0.4=

Á: Öàã òîîëîëä çóóíûã, á¿ðýí õýìæýýíèé çîõèîëûí ýìõýòãýëä áîòèéã, íîìûí á¿ëãèéã äóãààðëàõàä ÿìàð öèôð àøèãëàäàã âý?

Ñ: I, II, III, I¯, ¯, X, L, C, D, M /POM/

Åð íü òîì òîîíóóäûã ðîì öèôð¿¿äýýð áè÷èæ òýìäýãëýõýä èõ òºâºãòýé áàéäàã.

Á: Æèøýý íü: XC, L¯ –èéã õýä ãýæ óíøèõ âý? (ÒªÌ 1.2)

Ñ: XC=(100-10)=90

Èõ óòãàò ¿ñãýíèé ºìíº áàãà óòãàò ¿ñýã áàéâàë èõ óòãààñ áàãà óòãûã õàñàæ îëíî.

L¯=(50+5)=55

Áàãà óòãàò ¿ñãýíèé ºìíº èõ óòãàò ¿ñýã áàéâàë òýäãýýðèéí óòãóóäûã íýìæ îëíî.

Ýíä ÿìàð áàéðëàëäáàéãààãààñ òîîí óòãà õàìààð÷ áàéíà.

Áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåì äýýð òîîöîîëîë õèéõ íü ÿìàð áàéâ?

Áàéðëàëûíáà áàéðëàëûí áóñ òîîëëûí ñèñòåìèéí ÿëãààã ìýäñýí ¿¿?

Áàòàòãàõ

Ä¿ãíýõ

ªíººäºð ¿çñýí õè÷ýýëèéí áàòàòãàí äàðààõ äààëãàâðûã ã¿éöýòãýíý ¿¿? (ÒªÌ 1.3)

• Äàðààõ òîîã ðîì öèôðýýð áè÷èæ ä¿ðñýëíý ¿¿.

35, 666

• Ðîì öèôð äýýð áè÷èãäñýí ¯C, CCXXXII ãýñýí òîîíóóä 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìä ÿìàð òîî áàéõ âý?

• 10-ò, 2-ò, 5-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òîîã áè÷. Õýäýí öèôðòýé áàéõ âý?

Õ¿¿õä¿¿ä ººðèéí ä¿ãíýëòýýÿðèëöàíà.


8, 16 –òûí òîîëëûí ñèñòåì ÿìàð áàéõ âý? ªºðñäèéí áîäîæ áàéãààãààð 2-4 æèøýý ãàðãàæ èðýýðýé.

¯ç¿¿ëýí 1.1 ¯ç¿¿ëýí 1.2

Õè÷ýýëèéí ÿâöàä

ñóðàëöàã÷èä ðîì òîî,

àðàá òîî ãýõ ìýòýýð

àëäàà ãàðãàæ áàéíà.

Öèôð ãýæ íýðëýäýã

òàëààð îéëãóóëàõ.

2008.3.14 ãýñýí

îãíîîã ìîíãîëûí

óëàìæëàëò öàã òîîíû

áè÷ãèéã àøèãëàí

áèëãèéí òîîëëîîð

áè÷èæ, òàéëáàðëàíà

óó ãýõ ìýò äààëãàâàð

ºãºõ.

68


¯Ç¿¿ËÝÍ 1.3 ÒªÌ 1.1



Ñýäýâ: Áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåì


Çîðèëãî: Òîîëëûí ñèñòåìèéí òàëààð îéëãîëò ºã÷ òîîëëûí ñèñòåìèéí õýðýãëýýíèé òàëààð

ìýäëýã á¿òýýõ

Çîðèëò:

Àðàá öèôð õýðõýí áèé áîëñîí òàëààð ñóðàëöàã÷äàä òàíèóëàõ

Òîîëëûí ñèñòåì ãýæ þó âý?

Òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðü, ò¿¿íèéã õýðõýí ä¿ðñëýõ òóõàé ìýäëýã ÷àäâàð ýçýìø¿¿ëýõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèà, áàãààð àæèëëóóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà

•

•

•

69



Õè÷ýýëèéíýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ñýäýëòºð¿¿ëýõ ¿å

øàò/6 ìèí/

o Òîî ãýæ þóã õýëýõ âý?o Òà íàð àìüäðàë àõóéäàà ÿìàð

ÿìàð òîîíóóäûã àøèãëàäàã âý? Æèøýý ãàðãàæ õýëíý ¿¿?

Îáúåêòûí òîî øèðõýãèéã òýìäýãëýõýä òîîã àøèãëàäàã. Ðîì öèôð (I, II, III, I¯, ¯ ãýõ ìýò)Àðàá öèôð (1, 2, 3..10, 11…)

Øèíý ìýäëýã îëãîõ,

ìýäëýãýýõóâààëöàíõàìòðàí

àæèëëàõ øàò/12 ìèí/

Òà íàðûí õýðýãëýäýã àðàá òîî íü áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåìèéí íýã æèøýý þì. Áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåì íü òóõàéí öèôð õààíà áàéðëàæ áàéãààãààñ õàìààð÷ òîîí óòãà íü ººð÷ëºãääºã. Æèøýý íü: 1-èéí öèôð íü íýãæèéí îðîíä áàéðëàâàë 1, àðàâòûí îðîíä áàéðëàâàë 10, çóóòûí îðîíä áàéðëàâàë 100 ãýõ ìýò ººð ººð óòãûã èëýðõèéëíý. Àðàá òîîëëûí ñèñòåìèéã àðàâòûí òîîëëûí ñèñòåì ãýæ íýðëýíý. Àíãëèàð 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéã decimal ãýæ íýðëýäýã. ¯¿íýýñ ãàäíà áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåìä 2-ò, 16-òûí òîîëëûí ñèñòåì áàãòäàã. Ìýäýýëýë ç¿éä õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìèéã ºðãºí õýðýãëýäýã. Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìä êîä÷èëæ õàäãàëäàã. 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òîîã 2-òûí òîîëëûí ñèñòåì ð¿¿, 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òîîã 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìä õýðõýí õºðâ¿¿ëäýãèéã àâ÷ ¿çüå.

Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí

àæèëëàõ øàò/13 ìèí/

Ñóðàëöàã÷ íýã á¿ðò çºâëºí òóñëàíà. Äºõ¿¿ëýõ àñóóëò òàâèíà. Ñóðàëöàã÷äûã õÿíàíà

1. Äàðààõ òîîíóóäûã ÿìàð òîîëëûí ñèñòåìä áè÷èãäñýíèéã íýðëýõ.

111B, 1010

D,1111

Â

2. Äàðààõ òîîã àðàâòûí òîîëëûí ñèñòåìä øèëæ¿¿ë124, 64, 27, 16, 21, 153. Äàðààõ òîîã õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìä øèëæ¿¿ë.111, 101, 110, 1001, 1000, 1010

Ä¿ãíýëò áàòàò-ãàë /5 ìèí/

Õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òîî ãýæ ÿìàð òîîã õýëýõ âý?

Ñóðàëöàã÷äààñ õàðèóëòûã ñîíñîíî.

¯íýëãýý /2 ìèí/ Õè÷ýýëä îðîëöñîí èäýâõýýð íü ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõ


/2 ìèí/

Äàðààõ òîîíóóäûã 3-òûí òîîëëûí ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ ä¿ðìèéã ýöýã ýõòýéãýý õàìòðàí áîëîâñðóóëæ, øèëæ¿¿ëýõ.124, 64, 27, 16, 21, 15

Õàí-Óóë öîãöîëáîð ñóðãóóëüä àíãëè áîëîí îðîñ õýëèéã ñóäàëäàã. 8â àíãèéí ñóðàã÷äûí 11000

Â% íü àíãëè õýë, ¿ëäñýí

1101 Âõ¿í îðîñ õýë ñóäàëäàã. 8â

àíãè õýäýí ñóðàã÷òàé âý? Ñóðàëöàã÷èä äýâòýðòýý òýìäýãëýæ àâíà.

Áèå äààæ ã¿éöýòãýõ äàñãàë

1. 111B, 1010

D,1111

Âäàðààõ òîîíóóäûã ÿìàð òîîëëûí ñèñòåìä áè÷èãäñýíèéã íýðëýõ.

2. 124D, 64

D, 27

D, 16

D, 21

D, 15

D ãýñýí òîîíóóäûã õóâààõ ¿éëäýë àøèãëàí 2-òûí òîîëëûí

ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ

3. 111B, 101

B, 110

B, 1001

B, 1000

B, 1010

B ãýñýí òîîíóóäûã àðàâòûí òîîëëûí ñèñòåìä

øèëæ¿¿ë.


ñóäëàõ áîëîí

öààøèä ÿìàð

ñýäýâòýé

õîëáîãäîõûã õýëæ

ºãºõ.

Áàãø òîîëëûí

ñèñòåìä øèëæ¿¿ëýõ

çààâàð ºã÷

àæèëëóóëàõ

70




Ñýäýâ: Áàòàòãàë õè÷ýýë

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìä òîîã ä¿ðñëýõ, 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìä

áàéãàà òîîã 2-òîä øèëæ¿¿ëæ ñóðàõ


2, 5, 20, 12, 16 –òûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òàëààð îéëãîëò àâàõ

Òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðü

10-òûí ñèñòåìýýñ 2-òîä øèëæ¿¿ëæ ñóðàõ





2.1-2.2)

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà, á¿òýýë÷ ¿éëèéí

àðãà



/ t -40 ìèíóò/





Á:10-òûí òîîëëûí ñèòåìèéí òàëààð ìýäýõ ¿¿.Ñ: Áèäíèé àìüäðàëä õýðýãëýæ äàäñàí òîîëëûí ñèñòåì áîë 10-òûí ñèñòåì þì. Ýíä 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ãýñýí íèéò 10 öèôð àøèãëàí òîîíóóäûã ã¿éöýòãýäýã.


Á: Àìüäðàë äýýð îëîí òîîëëûí ñèñòåì áàéäàã. Òà íàð ÿìàð ÿìàð òîîëëûí ñèñòåì ìýäýõ âý? ¯ç¿¿ëýí 2.1Ñ: 2, 5, 8, 10, 12, 16 Á: Áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåìä òîîã ä¿ðñëýõýä àøèãëàäàã ÿíç á¿ðèéí òýìäýãòèéí òîîã óã òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðü ãýíý.Á: Õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåì íü 0, 1 ãýñýí 2 òºëºâòýé ìýäýýëëèéã õýëíý. Íàéìòûí òîîëëûí ñèñòåì õýäýí öèôðýýñ òîãòîõ âý? ¯ç¿¿ëýí 2.2Ñ: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7 Á: 1011101

2

36718

3Â2F16

ýíý 3 òîî òîîã óíøóóëæ ÿìàð òîîëëûí ñèñòåì áîëîõûã õýë¿¿ëýõ ¯ç¿¿ëýí 2.3

Ýäãýýð òîîëëûí ñèñòåìèéí õýðýãëýýã òàéëáàðëàæ ºãíº.

Òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðèéí òàëààðõ îéëãîëòûã àâñàí óó?

•

•

•

71



Á: Òîîëëûí ñèñòåìèéí õàðãàëçààã ¿ç¿¿ëæ ýíäýýñ 9 ãýñýí 10-òûí ñèñòåìèéí òîî 2-òûí ñèñòåìä ÿàãààä 1001 áàéíà âý? ãýäãèéã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëàõ ¯ç¿¿ëýí 2.4

Òîîëëûí ñèñòåìèéí õàðãàëçààã àøèãëàí áîäíî. ¯ç¿¿ëýí 2.4

Èéì àðãààð áîäîæ áîëîõûã ñàíàë áîëãîõ9:2=4(1) 4:2=2(0)

2:2=1(0) 1:2=0(1)


1. Äàðààõ 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òîîã 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìä áè÷.

247, 60 2. 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òîîã çóðãààð èëýðõèéëýýðýé. ÒªÌ 2.1, ÒªÌ 2.2

Õ¿¿õä¿¿ä ººðèéí áîäñîí áîäëîãûí õàðèóã ÿðèëöàæ, ººðñäèéíõºº àëäààí äýýð ä¿ãíýëò õèéõ.


Äºðâºëæèí äýâòðèéí öààñàí äýýð õàð öàãààí ºíãº îðñîí çóðàã çóðæ, ò¿¿íèéãýý 2-òûí ñèñòåìä áè÷íý ¿¿?

¯ç¿¿ëýí 2.1 ¯ç¿¿ëýí 2.2

¯ç¿¿ëýí 2.3 ¯ç¿¿ëýí 2.4


Õóóäàñ 97-èéí

2-ð àðãàä àëäààã

òàéëáàðëàâ.

Çºâõºí òîîëëûí

ñèñòåì¿¿äèéí

òàëààð ìýäýýä

ºíãºðºõ áóñ

õî¸ðòûí

òîîëëûí ñèñòåì

êîìïüþòåðò

õýðõýí

àøèãëàãäàõ

òàëààð


72



Ñýäýâ: Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì


Çîðèëãî: Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåìèéí òóõàé îéëãîëò ºãºõ

Çîðèëò:Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì ãýæ þó âý?

Ðîì òîîã àðàá òîî ðóó øèëæ¿¿ëýõ äàäàë ÷àäâàð îëãîõ

Ò¿¿íèé õýðýãëýý áîëîí òýìäýãëýãýýã ìýääýã áîëîõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèà, áàãààð àæèëëóóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà


Õè÷ýýëèéíýëåìåíò Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

Ñýäýëòºð¿¿ëýõ ¿å

øàò/3 ìèí/

o Áèäíèé ºìíº ¿çñýí áàéðëàëò òîîëëûí ñèñòåìýýñ ãàäíà ÿìàð ÿìàð òîîã ìàòåìàòèê òýìäýãëýãýýíä ºðãºí õýðýãëýäýã âý? Æèøýý ãàðãàæ òàéëáàðëàíà óó?

Ðîì òîî (I, II, III, I¯, ¯ ãýõ ìýò)Àðàá òîî (1, 2, 3..10, 11…)

Øèíýìýäëýãîëãîõ,

ìýäëýãýýõóâààëöàíõàìòðàíàæèëëàõ

øàò/10 ìèí/

Òà íàðûí õýðýãëýäýã ðîì òîî íü áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåìèéí íýã æèøýý þì. Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì íü òóõàéí öèôð õààíà áàéðëàæ áàéãààãààñ òîîí óòãà íü õàìààðäàãã¿é òîîëëûí ñèñòåìèéã áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì ãýíý. Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåìýýñ õàìãèéí ºðãºí òàðõñàí íü Ðîì òîîëëûí ñèñòåì þì. Ýíý òîîëëûí ñèñòåìä ä¿ðñëýãäñýí òîîíû òîîí óòãà íü ò¿¿íèé öèôð¿¿äèéí íèéëáýð ÿëãàâàð áàéäëààð òîäîðõîéëîãäîíî. Öèôð¿¿ä íü:

1(I), ¯(5), X(10), L(50), C(100), D(500), M(1000)

Ðîì öèôðèéã áè÷äýã 3 ä¿ðýì áàéäàã.

1. Áàãà óòãàò ¿ñãèéí ºìíº èõ óòãàò ¿ñýã áàéâàë òýäãýýðèéí óòããóóäûã íýìæ îëíî.

2. Èõ óòãà ¿ñãèéí ºìíº áàãà óòãàò ¿ñýã áàéâàë èõ óòãààñ áàãà óòãûã õàñàæ îëíî.

3. Äàðààëëàñàí 4 èæèë ¿ñãýýð áè÷èãäýõã¿é.

- Îíîëûí ìýäýýëëèéã ñîíñîíî.- Ñóðàëöàã÷èä áàãøèéí õýëñýí ä¿ðýì á¿ð äýýð æèøýýã ººðñäºº

ãàðãàæ õýëíý.

Á¿òýýë÷¿éë, áèå

äààíàæèëëàõ

øàò/20 ìèí/

Ñóðàëöàã÷ íýã á¿ðò çºâëºí òóñëàíà. Äºõ¿¿ëýõ àñóóëò òàâèíà. Ñóðàëöàã÷äûã õÿíàíà.

1. 400, 900, 500, 5768, 1692, 13, 99, 444, 666 ýäãýýð òîîã ðîì òîîãîîð èëýðõèéë.2. MCMIII, DL¯, XL, DCIII, MCL¯, XI, IX, LX, CLX, MDCXL¯III ýäãýýð òîîã àðàá òîî ðóó øèëæ¿¿ëæ 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìä èëýðõèéë.3. DC+45= 1120+CXXC=

•

•

•

Ðîì òîî áóñ öèôð ø¿¿

ãýäãýý àíõààðàõ.

73


Ä¿ãíýëòáàòàòãàë/3 ìèí/

Áèä ºíººäðèéí òàâüñàí çîðèëòîî áèåë¿¿ëñýí áîëîâ óó?

• Áàéðëàëò áóñ òîîëëûí ñèñòåì ãýæ þóã õýëýõ âý?

• Ðîì òîî íü õè÷íýýí öèôðýýñ á¿ðääýã âý?

Ñóðàëöàã÷äààñ õàðèóëòûã ñîíñîíî.

¯íýëãýý /2 ìèí/

Õè÷ýýëä îðîëöñîí èäýâõýýð íü ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõ


/2 ìèí/

Äàðààõ áè÷èãëýë¿¿äýä áàéãàà òîîíóóäûã ñàâõ ýñâýë ø¿äýíçíèé ìîä àøèãëàí Ðîì òîîãîîð ñîëüæ äàðàà íü íýã ìîä õºäºëãººä çºâ òîîí òýíöýòãýë áîëãî. Ãýð á¿ëèéíõíýýñýý òóñëàìæ àâíà óó? 6-4=11 3-4=8 6+4=1 2+2=2

Ñóðàëöàã÷èä äýâòýðòýý òýìäýãëýæ àâíà.Ñóðàëöàã÷äàä äàðààãèéí õè÷ýýë äýýð “Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò ÿàæ ä¿ðñëýõ âý?” ãýäýã ñýäâèéã ¿çíý. Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ òàëààð ìýäýýëýë öóãëóóëæ èðýõ.

Ñóðàëöàã÷äûí áèå äààí ã¿éöýòãýõ äààëãàâàð

1. 400, 900, 500, 5768, 1692, 13, 99, 444, 666 ýäãýýð òîîã ðîì òîîãîîð èëýðõèéë.

2. MCMIII, DL¯, XL, DCIII, MCL¯, XI, IX, LX, CLX, MDCXL¯III ýäãýýð òîîã àðàá òîî ðóó

øèëæ¿¿ëæ 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìä èëýðõèéë.

3. DC+45= 1120+CXXC=



Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ ¿íäñýí õýëáýð¿¿äèéã ìýäýõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: Òîîí ìýäýýëýë, áè÷âýð ìýäýýëýë, ãðàôèêàí ìýäýýëýë, õîëèìîã ìýäýýëëèéí òàëààð

îéëãîëòòîé áîëíî.

Òîäîðõîé ìýäýýëëèéã òºðºë á¿ðèéí õýëáýðýýð îéëãîìæòîé ä¿ðñëýõ





3.1-3.2)

Çààõ àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, áàãààð àæèëëóóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà, á¿òýýë÷ ¿éëèéí

àðãà

•

•

74




/ t -40 ìèíóò/





Á: 247 ãýñýí òîî íü ÿìàð óòãûã èëýðõèéëæ áîëîõ âý? (¯ç¿¿ëýí 3.1)

Ñ: áè ÷àìä õàéðòàé, I love you, , CCIIIL, òºãðºã, ºðººíèé ¹

Á: 247 ãýñýí òîîã ÿàæ ä¿ðñýëæ áîëîõ âý?Ñ: õî¸ð çóóí äº÷èí äîëîî, CCIIIL


Îíüñîãî òààæ òîãëîõÁ: Ñóðàã÷äûã áàã áîëãîí õóâààæ, áàãààð áàðèìòëàõ ä¿ðìèéã òàíèëöóóëíà. (¯ç¿¿ëýí 3.2) ¯¿íèé äàðààãààð áàã áîëãîíä îíüñîãî áè÷ñýí êàðò òàðààæ ºãíº. (ÒªÌ 3.1)Ñ: Òîäîðõîé õóãàöààíû äîòîð îíüñîãî òààæ áîëîâñðóóëàëò õèéíý. Áàãóóä õóãàöàà äóóñìàãö ººð ººðñäèéíõºº îíüñîãîíû õàðèóã áàãûí çóðàà÷ çóðãààð, çîõèîë÷ ø¿ëãýýð, èëòãýã÷ íü ¿ãýýð, æ¿æèã÷èí íü õºäºëãººíººð ä¿ðñýëæ ¿ç¿¿ëíý.

Ñóðàã÷äûã áàã áîëãîí õóâààíà.

Îíüñîãî áè÷ñýí êàðòûã áýëòãýõ (ÒªÌ 3.1)

Áàãààðààáàðèìòëàõ ä¿ðìèéã òàíèëöóóëíà

À3 öààñ, ôëîìàñòåð, ñêî÷èéã áýëòãýõ


Ñ: Áàãûí ãèø¿¿í á¿ðò òîäîðõîé õàðèóöëàãà îíîãäîæ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýõ áà áàãóóä õàðèëöàí ñàíàë áîäëîî ñîëèëöîæ ä¿ãíýëòýý ãàðãàíà. Íýã ìýäýýëëèéã ººð ººð õýëáýðýýð ä¿ðñýëæ áîëíî. - Åðäèéí ÿðèà íü ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ õàìãèéí

îíîâ÷òîé õýëáýð.- Òîîãîîð ìýäýýëëèéã ä¿ðñýëæ áîëíî. - Áè÷âýðýí ìýäýýëëýýð ä¿ðñëýõ. Òåêñòýí

ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ õàìãèéí òîõèðîìæòîé õýëáýð.

- Çóðìàë çóðàã, ä¿ðñ, ôîòî çóðàã, ñõåì, äèàãðàì íü ãðàôèêàí ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýíý.

Òîî, òåêñòýí ìýäýýëýë, ãðàôèêàí ìýäýýëýë îðîëöîæ õîëèìîã ìýäýýëëèéã ä¿ðñýëæ áîëíî ãýäãèéã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëàõ

Áàãààð àæèëëàñàí áàéäëààðñóðàã÷äûã ¿íýëýõ.


ÒªÌ 3.21. Äîîðõ õ¿ñíýãò äîòîðõ ìýäýýëëèéí õýëáýðò òîõèðñîí æèøýýã îëæ áè÷íý ¿¿?

2. Ãðàôèêàí ìýäýýëëèéã òîîí, áè÷âýð ìýäýýëýëä ä¿ðñýëíý ¿¿?

Òàðààõ ìàòåðèàëûã õóðààí àâ÷ ºíººäðèéíõè÷ýýëèéã õýð îéëãîñíûã ¿íýëýõ.


Àíàëîã áà äèæèòàëûí ÿëãààã ààâ, ýýæýýñýý àñóóãààä ìýäýæ èðýõ.

¯ç¿¿ëýí 3.1 ¯ç¿¿ëýí 3.2

ªìíº ¿çñýí

ìýäýýëëèéã

õýðõýí

ºðãºæ¿¿ëýõ

âý? ãýäãèéã

òîîöîîëîõ.

Äýâø¿¿ëñýí

àñóóäàë

îíîâ÷òîé áóñ.

Êîìïüþòåðò

ìýäýýëëèéã

ä¿ðñýëæ áóé

õýëáýð¿¿äèéã

òàíèóëàõ.

Word Pad,

Paint, Word

ãýõ ìýò

òîäîðõîé

ïðîãðàì äýýð

àæèëëóóëàõ.

Áóñàä


ýõ ¿¿ñâýðèéã

õýëæ ºãºõ.

75



Òààëãàõ îíüñîãîíóóäÓëààí áÿðóó Óñàí ã¿çýýòýé (......)

Äàëüòàé áàéæ íèñäýãã¿éÕºëã¿é áàéæ ÿâàìòãàé (......)

Òýñãýì ºâºë í¿öãýí ìºðòëººÄýëãýð çóí äýýëýý ºìñºíº (......)

Õè÷ýýë ¹3-4 (Õóâèëáàð 2)

Ñýäýâ: Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ

Çààõ àíãè: 8 äóãààð àíãè

Çîðèëãî: Êîìïüþòåðò áè÷âýð, çóðàã, äóóã ä¿ðñëýõ, òýäãýýðèéí êîä÷èëîë

Çîðèëò: Êîìïüþòåðò

Áè÷âýð ä¿ðñëýõ

Çóðàã ä¿ðñëýõ

2-ûí êîä÷èëîë

Õè÷ýýëèéí õýëáýð:

Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ õýëáýð:

Øèíý ìýäëýã îëãîõ

Áàòàòãàõ

Øàëãàí ä¿ãíýõ

Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð:

Îíîëûí ëåêö õýëáýð

Àíãè íèéòýýð àæèëëàõ

Àñóóëò õàðèóëò

Çààõ àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà

Õè÷ýýëèéí õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, presentation, êîìïüþòåð, ñóðàõ áè÷èã

¹Õè÷ýýë çîõèîí áàéãóóëàëò 40 ìèíóò



1 Àíãèéí çîõèîí áàéãóóëàëò

• Õè÷ýýëèéí áýëòãýë õàíãàõ• Ñóðàã÷èäòàé ìýíäëýõ• Êîìïüþòåðûã àæëûí áýëýí

áàéäàëä îðóóëàõ

Áàãøòàé ìýíäëýõÕè÷ýýëèéí áýëòãýë õàíãàõ

•

•

•

•

•

•

•

•

•

76


2 Ñýäýëá¿ðä¿¿ëýëò

Ñóðàã÷äààð ¿ãèéí ñ¿ëæýý áºãë¿¿ëæ õè÷ýýëèéí íýðèéã ãàðãàõ / Ñóðàã÷äàä presentation ¿ç¿¿ëýí ÿðèëöàõ/0 áà 1-ýýð ä¿ðñýëñýí ìýäýýëëèéã òàéëæ Ñóðàã÷äààñ àñóóëò àñóóõ

Êîìïüþòåðò áèäíèé îðóóëñàí ìýäýýëýë õýðõýí äýëãýöýíä ä¿ðñëýãääýã.Áè÷âýð, çóðãèéã õýðõýí ä¿ðñýëäýã âý?Äóóã ÿàæ ä¿ðñýëäýã âý?

Áàãøèéí àñóóëòàä õàðèóëò ºãºõ çàìààð ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ ìýäýýëýë ãýäýã íýðèéã ãàðãàæ èðíý.ªºðººð õýëáýë 1 ãýñýí í¿äèéã áóäàõ çàìààð ¿ñýã ¿¿ñãýæ ò¿¿ãýýðýý ä¿ðñëýõ ãýäýã ¿ãèéã ãàðãàæ èðíý.

Áèäíèé îðóóëñàí ìýäýýëýë ïðîöåññîð äîòîð 2-òûí êîä áîëîí äýëãýö äýýðõ ºíãèéí öýã¿¿ä ãýðýëòýæ.

3Øèíý ìýäëýã îëãîõ

6010

õî¸ðòûí òîîëîë ðóó õºðâ¿¿ëýõÁè÷âýð ä¿ðñëýõASCII êîäûí òóõàé ÿðèëöàæ ÒªÌ 1-èéã àæèëëàíà. 0-127 ñòàíäàðò òýìäýãò, 128-256 íü òóõàéí óëñ îðíû òýìäýã-ò¿¿äèéí êîä áàéäàã.Çóðàã ä¿ðñëýõ

60:=30 (0) 30:2=15(0)

15:2=7(1) 7:2=3(1)

3:2=1(1) 1:2=0(1)60

10=111100

2

ÒªÌ 1 äàñãàëóóäûã áàãóóä àæèëëàæ ñàìáàðò ãàðãàæ áàéðëóóëíà.

ÒªÌ 2-ûã,ÒªÌ 3-èéã ñóðàã÷äààð õèéëãýæ àíõíû ìóðóéòàé õàðüöóóëæ àëü íü àíõíû çóðàãòàé îéðîëöîî áàéãààã ä¿ãí¿¿ëíý.Äóó ä¿ðñëýõ

ÒªÌ 2, ÒªÌ 3-ò áàéãàà çóðãèéí º÷¿¿õýí õýñýã îðñîí í¿äèéã áóäàæ ¿ëäñýíã õýâýýð ¿ëäýýíý. Áóäñàí í¿äýý 1-ýýð áóäààã¿é ¿ëäñýí í¿äýý 0-ýýð òýìäýãëýæ çóðãèéã 2-òîîð êîäëîíî. Ýíäýýñ çóðãèéã ä¿ðñëýõ öýã îëîí º/õ íÿãòðàë ºíäºð áîë çóðàã èë¿¿ íàðèéâ÷ëàëòàé ãýäýã ä¿ãíýëòèéã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëíà..

4Øèíýìýäëýãýýáàòàòãàõ

Áè÷âýðèéí ºãºãäñºí êîäûã áèäíèé ìýäýõ 10-òûí òîîëëûí òýìäýãòèéí äóãààðò øèëæ¿¿ëýõ Êîäëîãäñîí çóðãèéã ñýðãýýõÒªÌ 4-èéã àæèëëàæ áàãóóä õèéñýí àæëàà ñîëèëöîæ íºãºº áàãóóäàà ¿íýëýõ Ñºðºã òîîã ÿàæ êîäëîõ âý? Äàðààëëûã áàãø òàéëáàðëàõÄèæèòàë ÿìàð õýðýãñëèéã ìýäýõ âý?Äèæèòàë àïïàðàòóóä þóãààðàà ÿëãàðäàã âý?Äèæèòàë ãýäýã íü òîîí òåõíîëîãèÄèæèòàë êàìåð íü áè÷ëýã õèéõäýý äóóã áàñ õàìòàä íü áè÷äýã.

1 1 1 1 0 02=1⋅25 +1⋅24 +1⋅23 +1⋅22

+0⋅21 +0⋅20=32+16+8+4=6010

Äèæèòàë àïïàðàòÄèæèòàë êàìåð

Öýãèéí íÿãòðàëààðààÖýãèéí íÿãòðàë ºíäºð áàéâàë ñàéí àïàðàòÇóðàã, äóó, ä¿ðñèéã á¿ãäèéã òîîí êîäëîë áîëãîí õàäãàëäàãÄóó áàñ 2-òûí êîäîîðêîäëîãääîã

5 ¯íýëãýý Áàãóóä ÿìàð ìýäëýã á¿òýýñíýý áóñäàäàà òàéëàãíàí õè÷ýýëèéã ä¿ãíýæ ÿðèíà

6 Ãýðèéíäààëãàâàð

Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ ýõ ñóðâàëæ ºìíºõ àíãèä ¿çñýíýý ñýðãýýí ñàíàõ

Ãýðèéí äààëãàâàð òýìäýãëýæ

àâàõ

7 Ä¿ãíýëò ªíººäðèéí õè÷ýýë äýýð áèä áè÷âýð, çóðãèéã êîìïüþòåð õýðõýí êîäîëäîã òóõàé ìýäëýã á¿òýýñýí.

Áàãø íàð ¿ãèéí

ñ¿ëæýý áºãë¿¿ëýõ

äóðòàé þì.

Ñýäýëæ¿¿ëýëòèéã

ººð ñîíèðõîëòîé

áàéäëààð õèéõýä

àíõààðàõ.

Äèæèòàë àïïàðàò,

êàìåðèéã

àæèëëóóëæ,

òóðøèæ ¿çýõ.

Æèðèéí

àïïàðàòíààñ

þóãààðàà

ÿëãààòàé áîëîõ.

Äààëãàâàð

òîäîðõîé áóñ,

á¿òýýë÷ áîëãîõ

øààðäëàãàòàé.

77


5 6

7

4 9

2 8

1 3 10

ÒªÌ 3.3

Äàðààõ òýìäýãò¿¿äèéã 2-òûí êîä÷ëîëä õºðâ¿¿ë

Òýìäýã M O U S E

10-ò 77 79 55 53 45

2-ò


Çóðãèéí º÷¿¿õýí æèæèã õýñýã ÷ áîëñîí îðæ áàéâàë òýð í¿äèéã áóäàæ áóäàãäñàí í¿äèéã 1-ýýð õîîñîí í¿äèéã 0-ýýð ñîëüæ áè÷èí êîä÷èëîîðîé.

Çóðãèéí º÷¿¿õýí æèæèã õýñýã ÷ áîëñîí îðæ áàéâàë òýð í¿äèéã áóäàæ áóäàãäñàí í¿äèéã 1-ýýð õîîñîí í¿äèéã 0-ýýð ñîëüæ áè÷èí êîä÷èëîîðîé.

ÒªÌ 3.6

1. 110112 òîîã 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìä øèëæ¿¿ë.

2. 1100 1100 010 11112 êîäûã çóðãààð ä¿ðñýë.

3. 100112+1101

2 ¿éëäëèéã ã¿éöýòãý.

4. 10011012-11011

2 ¿éëäëèéã ã¿éöýòãý.

1. Õóëãàíû àíãëè íýðèéí äóóäëàãà

2. ìîíãîë÷óóäûí ýðòíýýñ àìüäàð÷ èðñýí

ñóóö

3. êîìïüþòåðèéí õàäãàëàõ òºõººðºìæ

4. ìîíãîë÷óóäûí ¿íäýñíèé õóâöàñ

5. êîìïüþòåðèéí çóðàãò øèã òºõººðºìæ

6. êàíîí õýìýýõ òºõººðºìæèéí


7. ïðèíòåð õýìýýõ òºõººðºìæèéí


8. Äýëãýöèéí àíãëè íýðèéí äóóäëàãà

9. Êîìïüþòåðò õàäãàëàãäñàí

ìýäýýëëèéí õàìãèéí áàãà õýñýã

10.êîìïüþòåðò ìýäýýëýë îðóóëàõ

òºõººðºìæ

78


ÒªÌ 5



Ñýäýâ: Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò ä¿ðñëýõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò ÿàæ ä¿ðñëýõ âý?


Àíàëîã äèæèòàëûí ÿëãààã ìýäýõ

Òîîí, òåêñò, äóó, çóðãàí ìýäýýëýë êîìïüþòåðò ä¿ðñëýãäýõ áàéäàë




Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, ïðåçåíòàö (¯ç¿¿ëýí 4.1-4.5), êîìïüþòåð, òàðààõ ìàòåðèàë

(ÒªÌ 4.1-4.2)

Ñóðãàëòûí àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà, á¿òýýë÷ ¿éëèéí àðãà



/ t -40 ìèíóò/

Ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààÁàãøèéí àñóóëò (Á), Ñóðàã÷èéí

õàðèóëò (Ñ)



Á: Àíàëîã õýìæýý, äèæèòàë õýìæýýíèé ÿëãààã ìýäýõ ¿¿? ãýæ àñóóõ. ¯¿íòýéãýý õîëáîãäîëòîé æèøýýã ãàðãóóëàõ (¯ç¿¿ëýí 4.1) Ñ: Òóõàéí ç¿éëèéã èëýðõèéëæ áàéãàà îáüåêò áèø ¿ç¿¿ëæ áàéãàà ìýäýýëýë íü àíàëîã, äèæèòàë þì ãýäãèéã ìýäýõ

Àíàëîã äèæèòàëûí ýíãèéí æèøýýã ñóðàã÷äààðãàðãóóëàõ

•

•

79



Á: Òîîí, òåêñò, äóó, çóðãàí ìýäýýëýë êîìïüþòåðò õýðõýí ÿàæ ä¿ðñëýãääýã áîë? (¯ç¿¿ëýí 4.2-4.5)Ñ: Êîìïüþòåð àøèãëàæ áóé òîîã 0, 1 àãóóëäàã 2-òûí òîîãîîð èëýðõèéëäýã.Ñ: Êîìïüþòåð òåêñòèéã 2-òûí òîîëîëä ä¿ðñëýýä, 8 áèò /1 áàéò/ àíãëè ¿ñýã, òýìäýãòýýð èëýðõèéëíý. Ñ: Òîî áà òåêñòèéí àäèë äóóã ÷ áàñ 0,1 – ýýð ä¿ðñýëäýã. Ñ: çóðãèéã ÷ áàñ 0,1-ýýð èëýðõèéëäýã. Öýã íü íÿãòðàë ñàéòàé áàéõ òóñàì ãî¸ çóðàã áàéíà.

À ãýñýí àíãëè ¿ñýã 01000001 à ãýñýí àíãëè ¿ñýã01100001-ýýð ä¿ðñëýãääýã ãýäãèéã õýëýõ

2 çóðãèéã áýëòãýñýí áàéõ /ôàéëààð/

Õî¸ð çóðàã ¿ç¿¿ëæ ÿëãààã õýë¿¿ëýõ /ãàðààð çóðñàí çóðàã, êîìïüþòåðèéí çóðàã/


Ñ: Êîìïüþòåð íü òîî, òåêñò, äóó çóðãàí ìýäýýëëèéã 2-òûí òîîãîîð ä¿ðñëýí èëýðõèéëäýã.

Ýíý ä¿ãíýëòèéã ãàðãàñàí ñóðàã÷äûã ñòàíäàðò¿íýëãýýãýýð ¿íýëýõ

Õàðàõàä ýäãýýð íü õýâýýðýý áàéãàà áîëîâ÷ öààíà íü 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìä õºðâ¿¿ëýãäýæ áàéäàã ãýäãèéã ñóðàã÷äàä îéëãóóëàõ


Ñ: ÒªÌ 4.1 àæèëëàõ, äàðàà íü áóñàäòàéãàà ÿðèëöàõ

ÒªÌ-ûã õ¿¿õäèéí òîîãîîð õóâèëæ

áýëòãýñýí áàéõ

ÒªÌ-òàé àæèëëàñàí áàéäëààð


“Êîìïüþòåðèéí òîãëîîìûí ýåðýã áîëîí ñºðºã òàë“ ñýäýâò çîõèîí áè÷ëýã áè÷èæ èðýõ

¯ç¿¿ëýí 4.1 ¯ç¿¿ëýí 4.2

Äýëãýð¿¿ëæ óíøèõ

ìàòåðèàëûã çààæ

ºãºõ. Æèøýý íü ñóðàõ

áè÷èã. Ìºí áàãø

ººðèéí áîëîâñðóóëñàí

ìàòåðèàëààñ ÷ ºã÷

áîëíî.

Ñóðàã÷èä øóóä ýíý

ä¿ãíýëòýä õ¿ðýõ ¿¿

ãýäýã íü ýðãýëçýýòýé.

Èéìä áàãø îéëãîëòûã

óëàì áàòàòãàõ

¿¿äíýýñ æèøýýã îëîí

õóâèëáàðòàé àâ÷ ¿çýõ.

ÒªÌ íü ñóðàã÷èä

á¿òýýë÷ýýð àæèëëàõ

íºõöëèéã õàíãàñàí áàéõ

¸ñòîé. ßìàð çîðèëãîîð

óã õ¿ñíýãòèéã áºãë¿¿ëæ

áàéíà âý? ãýäãèéã

àíõààðàõ.

80


¯ç¿¿ëýí 4.3 ¯ç¿¿ëýí 4.4

¯ç¿¿ëýí 4.5 ÒªÌ 4.1



Ñýäýâ: Öàõèì òåõíèêò ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: Îðîëòûí òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàí êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã îðóóëæ äèæèòàë

õýëáýðò õóâèðãàæ áàéãààã ìýäýõ

Õè÷ýýëèéí çîðèëò: Îðîëòûí òºõººðºìæ¿¿äèéí ¿¿ðãèéã ìýäýõ /ãàð, ìèêðîôîí, ñêàííåð, êàìåð/

Ýäãýýðèéã àøèãëàí ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëàõ




Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, ïðåçåíòàö (¯ç¿¿ëýí 5.1-5.3), êîìïüþòåð, òàðààõ ìàòåðèàë (ÒªÌ 5.1-5.6),

êàìåð, ìèêðîôîí, ñêàííåð

Ñóðãàëòûí àðãà: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ, áàãààð àæèëëóóëàõ, ÷ºëººò ÿðèëöëàãà, á¿òýýë÷ ¿éëèéí àðãà

•

•

81




/ t -40 ìèíóò/

Ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààÁàãøèéí àñóóëò (Á), Ñóðàã÷èéí

õàðèóëò (Ñ)



Á: Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã ÿàæ ä¿ðñýëäýã âý?Ñ: Êîìïüþòåð íü òîî, òåêñò, äóó, ãðàôèê ìýòèéí àëèâàà ìýäýýëëèéã òîîãîîð ä¿ðñýëæ èëýðõèéëäýã.


Á: Òà íàð ìýäýýëëèéã îðóóëäàã ÿìàð ÿìàð òºõººðºìæèéã ìýäýõ âý? (¯ç¿¿ëýí 5.1-5.3)Ñ: Ãàð, õóëãàíà, ìèêðîôîí, ñêàíííåð, êàìåð, äèæèòàë àïïàðàò, ãàð óòàñÁ: Àíãèéí ñóðàã÷äûã 4 áàã áîëãîæ áàãààð õèéõ àæëûí çààâðûã òàéëáàðëàí òàðààí ºãíº. (ÒªÌ 5.1-5.4)

1, 2, 3, 4 áàãèéí õèéõ àæëûí çààâðûã õóâèëæ áýëòãýõ, ìèêðîôîí, ñêàííåð, êàìåð áýëòãýõ (ÒªÌ 5.1-5.4)


Ñ: 4 áàã òóñ á¿ð õàìòðàí ìýäýýëýë îðóóëàõ òºõººðºìæ¿¿äèéã àøèãëàæ ìýäýýëëèéã êîìïüþòåðò îðóóëíà.

1-ð áàã Äóóí ìýäýýëýë 2-ð áàã Çóðãàí ìýäýýëýë 3-ð áàã òîîí, òåêñòýí ìýäýýëýë 4-ð áàã âèäåî áè÷ëýã õèéæ êîìïüþòåðò òóñ òóñ îðóóëàõ


Áàãóóä õèéñýí àæëûí òàëààð áóñàääàà òàéëàãíàæ, ä¿ãíýëòèéã ºãíº Ñ: Äóó áîë àíàëîã ºãºãäºë. Àíàëîã ºãºãäëèéã äèæèòàë õýëáýðò õóâèðãàñàí./ìèêðîôîí/Áîäèò ç¿éëñèéã äèæèòàë õýëáýðò õóâèðãàñàí. /êàìåð/

Áàãààð àæèëëàñàí áàéäëààð ñóðàã÷äûã ñòàíäàðò ¿íýëãýýãýýð ¿íýëíý

ÒªÌ 5.1

Î.Äàøáàëáàð

Àìüääàà áèå áèåíýý õàéðëà õ¿ì¿¿ñ ýý!

Àìüääàà áèå áèåíýý õàéðëà õ¿ì¿¿ñ ýý

Àëèâ ñàéõíàà áóñäààñ áèòãèé õàðàìëà

Õýðýãã¿é ¿ãèéí çýâýýð ç¿ðõèéã ìèíü á¿¿ øàðõëóóë

Õýí íýãèéãýý õàðàíõóé í¿õ ð¿¿ á¿¿ ò¿ëõ

Àðõèíä îðñîí íýãèéãýý øîîëæ á¿¿ èíýý

Àÿà ÷èíèé ààâ ÷èíü ÷ áàéæ ìýäíý ø¿¿ äýý

Àìæèæ ÷è ººðºº àëäðûí çýðýãò õ¿ðñýí áîë

Àç æàðãàëûí õààëãûã áóñàääàà íýýæ ºã

À÷èéã ÷èíü òýä áàñ á¿¿ ìàðòàã...

ÒªÌ 5.2 –èéã àæèëëóóëàõ

ÿâöàä ãàð óòàñíû äóó

áîëîí áè÷ëýã õèéäýã

êàìåð àøèãëàõ,

Windows –èéí Sound

Recorder çýðýã áýëýí

áàéãàà àìüäðàëä îéð

òºõººðºìæèéã àøèãëàõ

ÒªÌ 5.2 Ýíýõ¿¿

ïðîãðàìûã Èíòåðíýòýýñ

òàòàæ àâ÷ áîëíî. Õàÿã:

http://www.audio-tool.net/

AudioRecorderForFree.exe

82


ÒªÌ 5.2

Ìèêðîôîíòîé àæèëëàõ çààâàð

1. Ìèêðîôîíûã çàëãàõ

2. Ìèêðîôîí äýýð áàéðëàõ ON, OFF ãîðèìûí On áóþó àñààõ ãîðèìä øèëæ¿¿ëíý.

3.

4.

Ýíä äàð

Ýíä äàð

83


5.

6.

¯ç¿¿ëýí 5.1 ¯ç¿¿ëýí 5.2

Ýíä äàðæ àæèëëóóëíà

Ýíä 8ã ãýæ áè÷íýOk äàðíà

84


¯ç¿¿ëýí 5.3 ÒªÌ 5.3


ÒªÌ 5.6

Õè÷ýýë ¹: 5 (Õóâèëáàð 2)

Õè÷ýýëèéí ñýäýâ: Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ


Õè÷ýýëèéí çîðèëãî: ªãºãäñºí ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéæ, áîëîâñðóóëàí ¿íýëýõ

Çîðèëò:ªãºãäñºí ìýäýýëýëä ä¿í øèíæèëãýý õèéõ

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ

Ìýäýýëëèéã ¿íýëýí áóñäàä òàéëáàðëàõ

•

•

•

85


Õè÷ýýëèéí õýëáýð:

Çîðèëãîî õýðýãæ¿¿ëýõ õýëáýð:

Øèíý ìýäëýã îëãîõ

Çîõèîí áàéãóóëàëòûí õýëáýð:

Àíãè íèéòýýð àæèëëàõ - Àñóóëò õàðèóëò

Õîñîîð àæèëëàõ - Øàëãàí ä¿ãíýõ

Õýðýãëýãäýõ¿¿í: LCD, presentation, êîìïüþòåð, ñóðàõ áè÷èã, áàãøèéí áýëäñýí ìýäýýëýë, ÒªÌ

Öàã òºëºâëºëò:Ñýðãýýí ñàíàõ,ñýäýë òºð¿ëýõ øàò 5 ìèí

Øèíý ìýäëýã îëãîõ 12 ìèí

Á¿òýýë÷ ¿éë, áèå äààí àæèëëàõ øàò 13 ìèí

¯íýëãýý, ä¿ãíýëò 8 ìèí

Ãýðèéí äààëãàâàð 2 ìèí

Àðãà ç¿é: Õàðèëöàí ÿðèëöàõ,¿ç¿¿ëýí òàíèóëàõ, òàðààõ ìàòåðèàë àøèãëàõ


¹

Õè÷ýýëçîõèîíáàéãóóëàëò40 ìèíóò


Áàãøèéí ¿éë àæèëëàãàà Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãàà

1Àíãèéíçîõèîíáàéãóóëàëò

• Õè÷ýýëèéí áýëòãýë õàíãàõ• Ñóðàã÷èäòàé ìýíäëýõ• Êîìïüþòåðóóäûã àæëûí

áýëýí áàéäàëä îðóóëàõ• Ñóðàã÷äûã 6 áàã áîëãîí

õóâààõ

• Áàãøòàé ìýíäëýõ• Õè÷ýýëèéí áýëòãýë õàíãàõ• Áàã áîëîí õóâààãäàí ñóóõ• Êîìïüþòåðòàé çààâðûí

äàãóó çºâ àþóëã¿é áàéäëûã õàíãàæ àæèëëàíà

2Ñýäýëá¿ðä¿¿ëýëò

Áîëãîîìæòîé!”Be carefull •••---•••

, Ýäãýýð òýìäýãëýãýýí¿¿ä þó ãýñýí ¿ã âý?Ýíý ìýäýýëëèéã ÿàæ ìýäñýí áý?

Ìýäýýëëèéã öóãëóóëàõ, ìýäýýëýë îëæ àâàõûí òóëä ÷è ÿìàð ÿìàð ¿éëäë¿¿äèéã õèéäýã âý?

Àþóëûí òóõàé ìýäýýëýë

ªìíº íü ìýääýã áàéñàí,...

Õàéäàã, àñóóäàã, óíøäàã, ¿çäýã, õàðäàã, ñóäàëäàã...

3 Øèíý ìýäëýã îëãîõ

Áàã òóñ á¿ðò 1:1 ìýäýýëýë ºã÷ ò¿¿íèéã áîëîâñðóóëàí øèíæèëæ ìýäýýëëèéã- öóãëóóë- áîëîâñðóóë- äàìæóóë- õàäãàë- õàé- õàìãààëàõ äààëãàâàð ºãºõ

Áàãøèéí ºãñºí ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõ

4Øèíýìýäëýãýýáàòàòãàõ

Òóõàéí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõèéí òóëä ÷àìààñ ÿìàð ÿìàð ìýäëýã øààðäàãäñàí áý?Ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí òàëààð òàéëáàðëàõ

Áàãèéí ãèø¿¿ä òóõàéí äààëãàâðûã ã¿éöýòãýõèéí òóëä ÿìàð ìýäëýã õýðýãëýãäñýí òóõàé áóñàä áàãèéíõàíäàà òàéëáàðëàõ

•

•

•

•

•

•

¯¿íýýñ

ãàäíà çàìûí

õºäºëãººíèé

ä¿ðìèéã çóðãààð

èëýðõèéëñýí

æèøýý ãýõ ìýò

àìüäðàëä îéð

æèøýý àøèãëàõ

Ãýðèéí äààëãàâðûã

íü ñóðàëöàã÷äàä

õèéæ ÷àäàõóéöààð

îéëãîìæòîé,

òîäîðõîé ºãºõ

86


5 ¯íýëãýý Õè÷ýýëä îðîëöñîí èäýâõýýð ñóðàã÷äûã ¿íýëýõ

6 Ãýðèéíäààëãàâàð

Ãýðèéí äààëãàâàð òýìäýãëýæ àâàõ

7 Ä¿ãíýëòªíººäðèéí õè÷ýýëýýð þó ìýäñýí òàëààðàà äýâòýðòýý òýìäýãëýë õºòëºõ

ªíººäðèéí õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý äýâòýðòýý òýìäýãëýæ àâàõ

Áîëîâñðóóë áàãÄàðààõ ìýäýýëëèéã ìîíãîë áè÷èã ð¿¿ õºðâ¿¿ëíý ¿¿.

2008 03 22

Ýíý ºäºð äýëõèéí á¿õèé ë õýñýã ºäºð øºíº òýíöäýã ºäºð áà êàçàõ àðä ò¿ìýí ìààíü

¿íäýñíèé áàÿð áîëîõ “Íàóðûç” áóþó “Íàðíû áàÿð”-àà òýìäýãëýæ áàéãàà áèëýý.

Õàéõ áàã

Äàðààõ ìýäýýëëèéã êîìïüþòåð àøèãëàí õàéæ îëíî óó... /.... –ð êîìïüþòåðèéã

àøèãëàíà/

Õàìãààëàõ áàãÄàðààõ ìýäýýëëèéã õóóëü áóñ õýðýãëýã÷äýýñ õýðõýí õàìãààëàõ âý? /ñóðàõ áè÷ãèéí

19-ð õóóäàñíû “3.6. Ìýäýýëýë õàìãààëàõ” ñýäâèéã óíøèíà óó/

Ýíý ºäºð äýëõèéí á¿õèé ë õýñýã ºäºð øºíº òýíöäýã ºäºð áà êàçàõ àðä ò¿ìýí ìààíü

¿íäýñíèé áàÿð áîëîõ “Íàóðûç” áóþó “Íàðíû áàÿð”-àà òýìäýãëýæ áàéãàà áèëýý.

Öóãëóóëàõ áàãÄàðààõ ìýäýýëëèéã äîòðîîñ òîîòîé õîëáîîòîé ìýäýýëëèéã öóãëóóëíà óó.

Äàìæóóë áàãÄàðààõ ìýäýýëëèéã áóñäàä õýðõýí äàìæóóëæ áîëîõ âý? /áîëîìæèò õóâèëáàðóóäûã

áàãààðàà õàìòðàí ÿðèëöàæ òýìäýãëýë õºòëºíº ¿¿/

87


Õàäãàë áàã

Äàðààõ áè÷âýðèéã êîìïüþòåðò øèâýýä äàðààõ õàâòñàíä õàäãàëíà óó.

My document\8b class\Project lesson\Harry Potter

“Professor McGonagall äàõèí ÿðüæ ýõëýõäýý õîîëîé íü ÷è÷ðýí “Ýíý ÷ áàñ á¿ãä áèø

ø¿¿, ò¿¿íèéã áàñ Potter-ûíõîíû õ¿¿ Harry-ûã õºíººõ ãýæ îðîëäñîí ãýöãýýõ þì. Ãýõäýý…

÷àäñàíã¿é. Ýíý æààë õ¿¿ã òýð õºíººæ ÷àäñàíã¿é. ßàãààä ãýäãèéã õýí ÷ ìýäýõã¿é áºãººä

ººðºº Harry Potter-ûã õîðëîæ ÷àäààã¿é ó÷ðààñ õ¿÷ ÷àäàë íü ãýíýò áàðàãäàæ, ÷óõàìõ¿¿

¿¿íýýñýý áîëîîä àëãà áîëñîí ãýëöýõ þì áàéíà ø¿¿ äýý” ãýâ.

Dumbledore áàðãàð öàðàéëàí òîëãîé äîõèëîî.

“it’s --- it’s true?” ãýæ Professor McGonagall àñóóãààä “Á¿õ þì õèéñíèéõýý äàðàà... Áèäíèé

îëîíõèéã õºíººñíèéõºº äàðàà... òýð áÿöõàí õ¿¿ã õîðëîæ ÷àäñàíã¿é ãýæ ¿¿? ¯íýõýýð

ãàéõàëòàé þì... Ò¿¿íèéã áîëèóëàõ ñàíààòàé õè÷íýýí îðîëäñîíîî ñàíàõ àâààñ... ¯¿íèé òóëä

ÿìàð àðãà ýñ õýðýãëýëýý... Õàðèí ÿìàð ãàéõàìøèãààð Harry àìüä ¿ëäýæ ÷àäâàà?” ãýëýý.

“Áèä çºâõºí òààâàðëàõ òºäèéõºí. Áèä õýçýý ÷ ¿íýíèéã ìýäýõã¿é áàéæ áîëîõ þì.” ãýæ

Dumbledore õàðèóëàâ.”

2.5. Òóðøèëòûí ÿâöûí ¿ð ä¿í, ä¿ãíýëò

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí ñóäàëãàà (Æþã¸-Êýíêþ)

Áèä “Ñóðàëöàã÷äûí ñóðàëöàõóéã äýìæèõ àðãà ç¿éí õºãæèë” òºñëèéí õýðýãæèëòèéí

ýõíèé øàòàíä õè÷ýýëèéí ñóäàëãàà õèéõ àðãà ç¿éã ýçýìøñýí áèëýý. Ýíý æèëèéí îíöëîã áîë

ÓÁ õîò òºäèéã¿é Äîðíîä, Ñýëýíãý àéìàãò òóðøèëò õèéãäñýíä îðøèíî. Õýäèéãýýð òóðøèëò

ÿâóóëàõ îð÷èí õàðèëöàí àäèëã¿é áàéñàí ÷ áàãø íàð ººðñäèéí á¿õèé ë íººöèéã àøèãëàæ,

øèíý àðãà ç¿éã òóðøèõàä ÷àðìàéí àæèëëàñíûã òýìäýãëýìýýð áàéíà.

Ìîíèòîðèíã õèéñýí àðãà

Ìîíèòîðèíã ÿâóóëñàí àðãà ç¿é íü òóðøèëòûí á¿õèé ë ¿éë ÿâöàä òóõàéëáàë, òóðøèëòûí

áýëòãýëèéã õàíãàõ, òóðøèëòûã ÿâóóëàõ, ¿ð ä¿íä àíàëèç õèéõ, ä¿ãíýëò ãàðãàõàä õýðýãëýãäýõ

çàð÷èì, æóðàì, àðãà áàðèë, àðãà÷ëàëûí íèéëáýð öîãö þì.2

Áàãø íàð àðãà ç¿éãýý øèíý÷ëýõ, ñóðàëöàõ ¿éë àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð

òóðøèëò ÿâóóëæ, ò¿¿íäýý ìîíèòîðèíã õèéëýý. Òºñëèéí õýðýãæèëòèéí 2 äàõü æèëä òóðøèëò

ñóðãóóëèóäàä “Ìîíèòîðèíãèéí çààâàð÷èëãàà”-ã íýãäñýí ñåìèíàð, á¿ëãèéí ñåìèíàðààð,

ò¿¿í÷ëýí õºäºº îðîí íóòàãò ñóðãàëòûí ìåíåæåð, àæëûí õýñãèéõýí òîìèëîëòîîð àæèëëàæ,

òîäîðõîé çºâëºãºº, ñóðãàëòààð ºãñºí áîëíî.

2 , 2008

88


Òóðøèëò õè÷ýýëèéí ÿâöàä òóõàéí îðîí íóòàãò áàéãàà áóñàä ñóðãóóëèéí ìýäýýëýë ç¿éí

áàãø íàð òîäîðõîé ãðàôèêèéí äàãóó õè÷ýýëä ñóóæ, ñàíàë çºâëºãºº ºã÷ áàéñàí íü (Äîðíîä

àéìãèéí ìýäýýëýë ç¿éí àðãà ç¿é÷ Á.Áÿìáàõàíäûí ñàíàà÷èëãà) èõýýõýí ¿ð ä¿íòýé áîëñîí

áà çºâëºìæèéí 43-87-ð õóóäñóóäàä áàéãàà òóðøèëò õè÷ýýë òóñ á¿ðèéí õºòºëáºð¿¿äýä

ìîíèòîðèíãèéí ñàíàëóóäûã òóñãàõûã îðîëäëîî. Ýíý íü äàðàà äàðààãèéí õè÷ýýë çààæ áóé

áàãø íàðò ¿íýòýé ñàíàë áîëíî ãýæ ¿çýæ áàéíà.

Ìîíèòîðèíãèéí ä¿ãíýëò

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õ¿ðýýíä çºâëºìæèä çààñàí ñýäýâ, àãóóëãûí äàãóó 7 áà 8-

ð àíãèä 7 õîíîãò 1 öàãààð íèéò 10 öàã çààæ òóðøëàà. 2008 îíû 2 ñàðûí 27-îîñ 3 ñàðûí 21

äóóñòàë íèéò 4 äîëîî õîíîãèéí õóãàöààíä çºâëºìæèä áàéãàà àãóóëãûí äàãóó òóðøèëò ÿâóóëæ,

ñóäàëãààã õèéñýí. Òóðøèëòûí ÿâöàä ñóðàã÷äàä èëýðñýí ººð÷ëºëò, ñàéí òàë, ñóë òàë áà ò¿¿íèéã

ñàéæðóóëàõ àðãà çàìûí òàëààð àæèãëàã÷èä, áàãø íàðûí ºãñºí ñàíàëûã íýãòãýæ õàðóóëëàà.

Ñóðàã÷äàä èëýð÷ áóé ººð÷ëºëò

ªìíºõ õè÷ýýë¿¿äýä ¿çñýí ìýäëýãýý àøèãëàæ ÷àäñàí.

Ñóðàã÷èä ººðèéí ¿çýë áîäëîî õàðèëöàí àäèëã¿é ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ áàéñàí.

Ñóðàã÷äûí õè÷ýýëä îðîëöîõ îðîëöîî ºìíºõ õè÷ýýëýýñ àõèñàí.

Õè÷ýýëýý îéëãîõûã ýðìýëçýæ áàéñàí.

Áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð ñàéæèðñàí. Áàãààð àæèëëàæ ìýäëýã á¿òýýæ áàéíà.

Ñóðàã÷ ººðèéí ç¿ãýýñ ñàíàà÷ëàí, èäýâõòýé îðîëöîæ áàéíà.

Ìýäëýã õîìñ, ñóðàõ ãýñýí áîäîë èõ áàéëàà.

Õèéõ ãýñýí áîäîë áàéâ÷ òåõíèê õàíãàëòã¿é (çàðèì áàãèéí õóâüä)

Õàìòðàí àæèëëàõ àðãàä ñóð÷ áàéíà.

Õè÷ýýëä ñîíèðõîëòîé õàíäàæ áàéãàà õàíäëàãà, ó÷èð øàëòãààíûã íü îëîõ ãýæ áàéãàà

áàéäàë õàíäëàãà íü ñýðãýæ áàéãàà áàéäàëòàé áàéíà.

Õè÷ýýëä ñîíèðõîëòîé èäýâõèòýé îðîëöîæ áàéíà. Îãò õè÷ýýëä îðîëöäîãã¿é ñóðàã÷èä

ìàø ñàéí îðîëöñîí.

ßðüæ, òàéëáàðëàæ ñóð÷ áàéíà.

Ñóðãàëòàíä òåõíèê õýðýãñýë, LCD ïðîåêòîð àøèãëàñàí íü õ¿¿õä¿¿ä õè÷ýýëä îðîëöîõ

èäýâõèéã ºðí¿¿ëæ áàéíà.

Õîîðîíäîî ÿðèëöàæ áàéæ ýöñèéí øèéäâýð ä¿ãíýëòýíä õ¿ðäýã áîëñîí.

Èäýâõ ºðíºñºí. Áàãèéí õàìòûí àæèëëàãàà ñàéæèðñàí. Ä¿ãíýëò ãàðãàõ ãýæ á¿ãä

îðîëäñîí. Äýâòýðò òýìäýãëýë õèéæ áàéãàà íü òîãòìîë áîëñîí.

Ñàéí òàë

Áèå äààí àæèëëàõ ÷àäâàð ñàéæèð÷, õèéõ, õ¿ñýë ýðìýëçýë, áàãøäàà õàðèóëò ºãºõèéã

÷àðìàéæ áàéñàí. Ñóðàã÷èä ººðñäèéí õèéñýí ç¿éëäýý ñýòãýë õàíãàëóóí áàéñàí.

Áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàð ñàéí áàéíà. ªºðèéí ñàíàë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ

áàéñàí.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

89


Ñóðàã÷èä õîñîîð àæèëëàõ ¿éë àæèëëàãààíä ñóðàëöàæ, êîìïüþòåðò ìýäýýëýë

îðóóëæ ñóð÷ áàéíà.

Áàãààð õàìòðàí àæèëëàõ íü òóõàéí àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä ÷óõàë ãýäãèéã ñóðàã÷èä

îéëãîí ººðèéí ñàíàëàà ÷ºëººòýé èëýðõèéëæ ñóð÷ áàéíà.

Áàãààð àæèëëàñàí íü ñóðàã÷èä íýýëòòýé, ÷ºëººòýé õàðèëöàí ÿðèëöàæ áàéëàà.

Ñóðàã÷äûí èäýâõè ñàíàà÷ëàãà íýìýãäñýí.

Ñóðàëöàã÷äûí õè÷ýýëä îðîëöîõ èäýâõ, ººðòºº èòãýõ èòãýë íü íýìýãäýæ, ¿çýë áîäëîî

÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ õ¿ñýëòýé áîëæ áàéãàà íü àæèãëàãäñàí.

Ñóðàëöàã÷èä ñóðàëöàõ àðãàä ñóðàëöàæ áàéíà. Òýäíèé ÿðèõ ÷àäâàð, ä¿ãíýëò õèéõ

÷àäâàð, ñàéæèðñàí. Ñóðàëöàã÷èä áóñäààñ àñóóõ, òýìäýãëýõ, ÿðèõ ÷àäâàðò ñóðàëöàæ

áàéíà. Ñóðàã÷ áóðóó îéëãîñîí ç¿éëýý áàãøààñ àñóóæ õàðèóëò àâ÷ ÷àääàã áîëëîî.

Ñàìáàðò àæèëëóóëàõàä þó þó õýðýãòýé âý ãýäãèéã ñàéí ãàðãàæ èðñýí.

Ñóðàã÷äûã íèéòýýð íü õàìàð÷ á¿òýýëèéã íü áóñäàä òàíèëöóóëæ áàéíà.

Õè÷ýýëä îðîëöäîãã¿é õ¿¿õä¿¿ä îðîëöäîã áîëñîí.

¯ãèéí ñ¿ëæýýã õýðýãëýñýí íü ñóðàã÷ûã èäýâõæ¿¿ëñýí. Áàãø õè÷ýýëèéí áýëòãýëèéã

ñàéí õàíãàñàí, õýðýãëýãäõ¿¿íèé ñîíãîëò ñàéí áàéâ.

Ñýäëèéã îíîâ÷òîé õèéñíýýð èäýâõæ¿¿ëñýí

Òàðààõ ìàòåðèàë, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäõ¿¿íèéã îíîâ÷òîé ñàéí áýëòãýñýí íü îðîëöîîã

ñàéæðóóëàâ. Áàãø ¿íýëãýýã ñàéí òºëºâëºæ õèéâ.

Ñýäëèéã òîãëîîìûí àðãààð ñàéí ãàðãàæ ºðí¿¿ëýâ. Ä¿ãíýëòèéã ñóðàã÷èä ãàðãàâ.

Ñóðàã÷èä ººðèéí áîäëûã èëýðõèéëæ áàéñàí.

Õýðýãëýýã ò¿ëõ¿¿ áàðüæ çààñàí òóë ñóðàã÷äûí èäýâõ ñîíèðõîë ñàéí áàéâ.

Ñóë òàë áà ò¿¿íèéã ñàéæðóóëàõ àðãà çàì

− Áàãøèä õàðèóëò ºã÷ ÷àääàãã¿é ñóðàã÷ áàéñàí.

Õè÷ýýëä èäýâõã¿é îðîëöîæ áóé ñóðàã÷äûã òàòàí îðîëöóóëæ èäýâõæ¿¿ëýõèéí òóëä

óðàìøóóëàõ, á¿õ ñóðàã÷äàä õÿíàëò òàâèõ.

− Ñóðàã÷äûí êîìïüþòåðò áè÷èõ ÷àäâàð, õàðèëöàí àäèëã¿é áàéíà.

Ñóðàã÷äûí ÷àäâàðûã õàðàí ÷àäâàðò íü òîõèðñîí äààëãàâàð ºãºõ.

− Çàðèì ñóðàã÷äûí ººðòºº èòãýõ èòãýë ñóë, ýðãýëçýæ áàéñàí.

ªºðòºº èòãýëã¿é ñóðàã÷äûã áàãø óðàìøóóëæ äýìæëýã ºãºõ, ýðãýëçýýã á¿ðýí òàéëæ

ºãºõ. Áàãø ¿íýëãýýã îíîâ÷òîé ºãºõ. Õè÷ýýëèéí ä¿ãíýëò òîäîðõîé áàéõ

− Áàãøèä õàðèó ìýäýýëýë ºãºõäºº õàðüöàíãóé óäààí.

Ñóðàã÷äûí ¿éë àæèëëàãàà, õàðèóëòàíä òóëãóóðëàí õè÷ýýëèéã öààø ºðí¿¿ëýõ.

− Ìýòãýëöýõ ÷àäâàð ñóë, áóñäûã äàãàæ áàéãàà õ¿¿õýä áàéíà. Çàðèì ñóðàëöàã÷ áàã

äîòðîî òîäîðõîé àæèë, ¿¿ðýã õ¿ëýýí àæèëëàæ áàéãàà íü õàðàãäñàí.

Áàãèéí ¿éë àæèëëàãààã õ¿¿õýä á¿ðèéí îðîëöîîíä ò¿øèãëýí çîõèîí áàéãóóëàõ,

ñóðàã÷äààð ó÷èð øàëòãààíûã òàéëáàðëóóëàõ, áàãààð àæèëëàõ ÷àäâàðò ñóðãàõ, áóñäûí

ÿðèõûã ñîíñîæ ä¿ãíýëò ãàðãàõ.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

90


− Öººí òîîîíû ñóðàëöàã÷èä õè÷ýýëä îðîëöîõäîî òààðóóõàí áàéëàà. Õýñýã õ¿¿õä¿¿ä

õè÷ýýëä áîëîìæèéíõîî õýðýýð îðîëöîæ áàéãàà áîëîâ÷ õèéæ áàéãàà ç¿éëèéíõýý ìºí

÷àíàð, ó÷èð øàëòãààíûã îéëãîõã¿é äàãàí äóóðèàõ ìàÿãòàé îðîëöîæ áàéíà.

Õè÷ýýëèéí òóðøèä èäýâõ ñîíèðõîë, àæèãëàõ ÷àäâàðàà àëäàõã¿é áàéõ, ñóðãàëòûí

à÷ààëàëä äàñàõ, ò¿¿íèéã äàâàí òóóëàõ, àíãèéíõíààñàà õîöðîõã¿é áàéõ, ñóäàëæ áàéãàà

õè÷ýýëèéí òºðºë á¿ðèéí óõàãäàõóóí, õè÷ýýëýýð îëæ àâñàí ìýäëýãýý àìüäðàëûí

îéëãîëòóóäòàé õîëáîõ ÷àäâàðòàé áîëîõ

− Àñóóëò àñóóõäàà ýõýëæ áîäîæ, õýíýýñ þóíû òóõàé àñóóõ, õàðèóëòàà òýìäýãëýæ àâàõ,

õàðèóëòàà îéëîõã¿é áîë äàõèí àñóóõ òàë äýýð ó÷èð äóòàãäàëòàé áàéëàà.

Ñóäàëæ áàéãàà áîëîí ÿðüæ áàéãàà ç¿éëèéí óòãûã îéëãîõ, õýëèéã ñýòãýõ¿éí õýðýãñýë

áîëãîí àøèãëàõ, íîòîëãîî áàðèìò àøèãëàí ñàíàà áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ.

− Ìýäýýëýë õèéæ áóé ñóðàã÷äûã õàðàõàä óíøèõ ÷àäâàð ñóë áàéíà.

Äàðààõ áàéäëààð ìýäýýëýë õèéëãýýä áàéâàë ñàéæèðíà.

Õîëáîãäîõ ìàòåðèàëûã óíøèõ.

Öàãàà ñàéí òºëºâëºõ.

Äýâòýðò çààâàë òýìäýãëýë õºòëºõ.

Àñóóëòàà îíîâ÷òîé òîìú¸îëæ òàâèõ.

Àðãàà çºâ ñîíãîõ.

− ¯íýëãýý, äýâòðèéí àæèëëàãàà, àíãè ä¿¿ðýí õàðàà õýðýãòýé áàéíà. Íýã íü ÿðèíà áóñàä

íü ñîíñîõ ãýñýí ä¿ðìèéã áàðèìòëàõ.

Õè÷ýýëèéí òîâ÷ëîëûã äýâòýðò íü õèéëãýæ áàéõ õýðýãòýé. ¯íýëãýýãýý öààñàí

õýëáýðýýð àâ÷ áàéõ. Íýã ñóðàã÷èéã õè÷ýýë ÿðüæ òàéëáàðëàæ áàéõàä áóñàä ñóðàã÷äûã

àíõààðàëòàé èäýâõèòýé îðîëöóóëàõ.

− Òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë, ñóðàõ áè÷èã áàãà áàéíà. Îëîí õóâèëáàðò äààëãàâàð ºã÷

àæèëëààã¿é. Ñóðàã÷äûí ñîíèðõîë ñýäýë òºð¿¿ëýýã¿é.

Òàðààæ ºãºõ ìàòåðèàë, ñóðàõ áè÷èã õ¿ðòýýìæòýé áàéõ. Îëîí õóâèëáàðòàé áîëãîõ.

Õè÷ýýëä ñóðàã÷äûí ñîíèðõîë ñýäýë òºð¿¿ëæ ºãºõ.

− Êîìïüþòåðò ìýäýýëëèéã ä¿ðñëýõýä êîìïüþòåð õ¿ðýëöýõã¿éãýýñ áàãààð àæèëëàõàä

çºâõºí ñàéí ñóðàã÷ íü ë êîìïüþòåð äýýð àæèëëàæ áóñàä íü õàðààä ñóóñàí.

Êîìïüþòåðèéí õàíãàìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ. Õèéæ ã¿éöýòãýõ äààëãàâðûã áàãø òîäîðõîé

õýëæ ºãºõ øààðäëàãàòàé.

− Ñëàéäûí õàðàãäàõ áàéäàëä àõíààðàõ, Ìýäëýã á¿òýýëãýõ ¿éë àæèëëàãàà äóòàãäàëòàé

áîëîâ, Áàãø áýëýí ìýäëýãèéã õýëæ ºã÷ áàéâ, Ìýäýýëýë ìýäëýãèéí ÿëãààã òîäîðõîé

ãàðãàñàíã¿é.

¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéã ñàéí õèéõ, Æèøýýã îíîâ÷òîé ñºðºã òàëàààñ íü àâáàë

èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéõ, Àñóóëòûí òîìú¸îëîëä àíõààðàõ

•

•

•

•

•

91


− Ñàìáàðûí áè÷èãëýë, ýìõ öýãöýíä àíõààðàõ, Àñóóëòûã íèéò äóíä íü òàâèõã¿é áàéõ

Ñóðàã÷äûã æèãä ºðí¿¿ëæ, õè÷ýýëèéí á¿õ ¿å øàòàíä ýíý èäýâõèéã ñóëðóóëàõã¿é

áàéõàä àíõààð÷ õè÷ýýëèéã òºëºâëºõ íü ç¿éòýé.

− Ñóðàã÷äûí ÿðèà ÷àíãà òîä áèø, õ¿¿õäèéí àëäààã ñàéí àíçààð÷ çàñàõ, äààëãàâðûã

õèéõ çààâðûã ìàø òîäîðõîé ºãºõ, îðîëöîîã ¿íýëñýíã¿é, íèéò äóíä íü àñóóëò òàâüæ

îðõèõã¿é áàéõ

¯éë àæèëëàãààíû òºëºâëºëòèéã ñàéæðóóëàõ, íýð öîõîæ àñóóõ, õàðèóëò àâàõ,

− Äýâòýðò òýìäýãëýë õèéñýíã¿é.

Õè÷ýýëèéí ãîë ñàíààã äýâòýðò õýðõýí áóóëãàõ òàëààð òºëºâëºõ

− Áàãøèéí ÿðèà èõ áàéâ. Ñóðàã÷äûí áèå äààí àæèëëàõ èäýâõèéã ñàéí ºðí¿¿ëæ ÷àäñàíã¿é.

Áàãààð àæèëëàñàí áîë èë¿¿ ¿ð ä¿íòýé áàéõ áàéâ. Ìýäëýã ÿàæ á¿òýýëãýõ òàë äýýð

ñóðãàëòûí èäýâõòýé àðãààñ õýðýãëýõ

Ìîíèòîðèíãèéí F1 íýãòãýõ õóóäñàíä ñóðãàëòûí îíöëîã, ººð÷ëºëò, ñàéæðóóëàõ ç¿éëèéí

òàëààð áè÷ñýí òàéëàíã òàíèëöóóëñàí. Ò¿¿íýýñ àéìãèéí òºâèéí ñóðãóóëü, ñóìûí ñóðãóóëüä

õýðõýí òóðøèëò ÿâàãäàæ, ÿìàð ººð÷ëºëò ãàðñàí òóõàé ñóäàëæ ñóðãàëòàíäàà õýðýãëýæ áîëíî.

Îíöëîã ªºð÷ëºëò Ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé ç¿éë

Ñóðãàëòûí îëîí ÿíçûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèéã òºäèéã¿é ñóðãàëòûí àðãûã îíîâ÷òîé ñîíãîæýý. Áàãø õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõäàà àãóóëãûí çàëãàìæ õîëáîîã îíîâ÷òîé òºëºâëºñºí áàéíà.

Áàãø ñýäýë áèé áîëãîæ õ¿¿õäýýð ìýäëýã á¿òýýëãýõ àðãà ç¿éã ñîíãîñîí íü àðãà ç¿éí øèíý÷ëýë õèéãäýæ áàéãàà íü õàðàãäñàí.

Ñóðàã÷äûí äýâòýðò òýìäýãëýë õºòë¿¿ëýõ, á¿òýýë÷ äààëãàâàð ºãºõ. ¯íýëãýýíèé õýëáýðèéã îíîâ÷òîé ñîíãîõ.

Ñóðàã÷äàä õè÷ýýëèéí çîðèëãî çîðèëòûã ýíãèéíýýð òàéëáàðëàâ. Ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿í ñîíãîëò ñàéí áàéñàí.

Õ¿¿õä¿¿äýä ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ áîëîìæ îëãîæ áàéíà.

Ñóðàã÷äûí àëäààã àíçààð÷ çºâ õàðèóëòûã ºãºõ, õè÷ýýëèéí àãóóëãûí çàëãàìæ õîëáîîã îíîâ÷òîé òºëºâëºõ. Ñýäýë òºð¿¿ëæ õ¿¿õäýýð ìýäëýã á¿òýýëãýõ, ñóðãàëòûí àðãà, ¿íýëãýýíèé õýëáýðèéã îíîâ÷òîé ñîíãîõ

Áàãø ñóðàëöàã÷äûí õàìòûí àæèëëàãàà

Ñóðàã÷èä áàãøèéí õýëñýí ¿ãèéã àíõààðàëòàé ñîíñîæ áàéñàí.

Õè÷ýýëýý ñàéí ñóäëàõ, ñóðãàëòûí àðãà, öàã õóâààðèëàëòûã îíîâ÷òîé ñîíãîõ, òºëºâëºõÁàãø óäèðäàí ÷èãë¿¿ëýõ ¿¿ãðýã ã¿éöýòãýæ õ¿¿õýä ìýäëýã á¿òýýíý ãýäãèéã ñàíàõ

Áàãø ñóðàëöàã÷äûí õàìòûí àæèëëàãàà ñàéæèðñàí áàéëàà. Áàãø õè÷ýýëèéí áýëòãýëä èõ öàã çàðöóóëñàí íü õàðàãäàæ áàéíà.

¯íýëãýýí äýýð àíõààð÷ õè÷ýýëäýý áýëäñýí áàéíà. Ñóðàã÷äààð õèéëãýõ áèå äààëò íü ìýäëýã á¿òýýëãýõýä ÷èãëýãäñýí, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäõ¿¿íèé ñîíãîëò ñàéí áàéñàí.

Õè÷ýýëèéí àãóóëãûã ñàéí ñóäàëæ çîðèëòîî äýâø¿¿ëýõ, õè÷ýýëýý ä¿ãíýõ îëîí õýëáýðèéã ñîíãîõ, ñóðàëöàã÷äûí àëäààã çàñàõàä àíõààðàõ

92


Îíöëîã ªºð÷ëºëò Ñàéæðóóëàõ øààðäëàãàòàé ç¿éë

Ñýäýë áèé áîëãîæ õ¿¿õäýýð ìýäëýã á¿òýýëãýõ àðãà ç¿éã ñîíãîñîí áàéâ.

Õè÷ýýëèéã çîõèîí áàéãóóëàõäàà àãóóëãûí çàëãàìæ õîëáîîã îíîâñòîé òºëºâëºñºí áàéëàà. Ñóðàã÷äûí ººðòºº èòãýõ èòãýë íýìýãäýæ ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ ãýæ îðîëäîæ áàéíà.

Õè÷ýýëèéí áýëòãýëèéã ñàéí õàíãàõ, ñóðàã÷äûí äýâòýðò òýìäýãëýë õºòë¿¿ëýõ

ªìíºõ õè÷ýýëèéí àëäààã äàâòàõã¿éã õè÷ýýæ õè÷ýýëèéí áýëòãýëèéã çîõèõ ò¿âøèíä õèéñýí áàéâ.

Ñóðãàëòûí àðãà, ñóðãàëòûí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé ñîíãîëò ìýäëýã á¿òýýõýä ÷èãëýãäñýí áàéâ. Áàãø ñóðàã÷äûí õîîðîíäûí õàðèëöàà ñàéæèð÷ õ¿¿õä¿¿ä ñàíàë áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ãýæ îðîëäîæ áàéíà.

Ñóðàã÷äààð õèéëãýõ äààëãàâðûã îíîâ÷òîé òºëºâëºí öàãèéí õóâààðèëàëòûã çºâ õèéõ, õè÷ýýëèéí ä¿ãíýëòèéã ñàéí õèéõ

Õè÷ýýëèéí ýëåìåíò¿¿äèéí õîëáîî òýäãýýðèéí äýñ äàðààëëûã õîëáîæ áàéãàà áàéäàë íü îíöëîã þì.

Áàãø õ¿¿õäèéí çºâ õàðèóëòûã ñîíñîæ, ñóðàã÷èä ñàíàë õóâààãäâàë ìýòãýëö¿¿ëýí, àñóóäàë äýâø¿¿ëæ ä¿ãíýëòèéã õèéëãýõ çàìààð ñóðàã÷äààð ººðñäººð íü ìýäëýã á¿òýýëãýæ áàéíà. Ñóðàã÷äûí íýìýëò ìàòåðèàë õàéõ, óíøèõ, ä¿ãíýõ ÷àäâàð íü ñàéæèðëàà.

Õè÷ýýëèéí öàãèéí íÿãòðàëûã ñàéæðóóëæ, öàã õóâààðèëàëòûã îíîâ÷òîé òºëºâëºõ

Áàãø àðãà ç¿éí øèíý÷ëýë õèéæ áàéãàà íü õè÷ýýëèéí áýëòãýë, õè÷ýýëèéí çîðèëãûã äýâø¿¿ëæ áàéãàà áàéäàë, ñóðãàëòûí àðãàà ñîíãîñîí çýðãýýñ õàðàãäàæ áàéíà.

Õè÷ýýëä õîëáîîòîé, øààðäëàãàòàé íýìýëò ìàòåðèàëûã îëæ àâàõ, ò¿¿íèéãýý áóñàä ìýäýýëýëòýé õàðüöóóëàõ, áóñäàä òàéëáàðëàæ ñàíàë áîäëîî èëýðõèéëýõ, çºâøèëöºõ, áàãø ñóðàã÷äûí õîîðîíäûí õàðèëöàà ñàéæèð÷ áàéíà.

Õè÷ýýëèéí ä¿ãíýëò, ¿íýëãýýíèé õýëáýðèéã îíîâ÷òîé ñîíãîõ, ñóðàã÷äûí àëäààã çàñàõàä àíõààðàõ, Õè÷ýýëèéã àìüäðàë àõóéòàé õîëáîõ, ãýðèéí äààëãàâðûã îëîí õýëáýðýýð ºãºõ

Êîìïüþòåð, òåõíèê õýðýãñýëòýé àæèëëàõ, áàãøèéí ºãñºí òàðààõ ìàòåðèàëòàé õýðõýí àæèëëàõ òàë äýýð ñóðàã÷èä ñóðàëöàæ áàéíà.

Ñóðàëöàã÷èä ñóäàëæ áàéãàà áîëîí ÿðüæ áàéãàà ç¿éëèéí óòãûã îéëãîí, íîòîëãîî áàðèìò àøèãëàí ñàíàà áîäëîî ÷ºëººòýé èëýðõèéëýõ ãýæ îðîëäîæ áàéíà. Áàãø àðãà ç¿éí øèíý÷ëýë õèéõ ãýæ îðîëäîæ áàéíà.

Õ¿¿õäèéã ººðñäººð íü øèíý ç¿éë íýýëãýí, ìýäëýã á¿òýýëãýõèéí òóëä áàãø õè÷ýýëýý ñàéí ñóäàëæ áýëòãýëýý õàíãàñàí áàéõ

Áàãøèä ºãºõ ñàíàë

Áàãø íàð íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðòºº ñóðàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààã øóóä òºëºâëºõ

ÿâäàë áàéíà. Òóõàéëáàë õè÷ýýë ¹2 (õóâèëáàð 2)-ò

Õè÷ýýëèéí ¿å øàò á¿ðò òºëºâëºëò òîäîðõîé áóñ. Æèøýý íü: Òóðøèëò õè÷ýýë ¹4

(õóâèëáàð 2)-ò ñóðàã÷äûã ¿íýëíý ãýýä îðõèñîí áàéõ æèøýýòýé. Çºâëºìæèéí 89-

ð õóóäñàíä áàéãàà ñóðàã÷èä ººðèéí ¿íýëãýý õèéõ “öàõèì õýðýãëýãäýõ¿¿í”-èéã MS

EXCEL ïðîãðàì àøèãëàí áîëîâñðóóëæ, áàÿæóóëæ, õýðýãëýý áîëãîõ íü ç¿éòýé.

Çºâëºìæ áîëîâñðóóëñàí àæëûí õýñãèéí ñàíàë, ä¿ãíýëò

Òóðøèëòûí õóãàöààíä àæëûí õýñãèéõýí Äàâàà, Ëõàãâà ãàðèãóóäàä Ñýòãýìæ öîãöîëáîð,

45, 97-ð ñóðãóóëèóä äýýð, àæëûí õýñãèéã àõëàã÷ Ë.×îéæîîâàí÷èã Ñýëýíãý àéìàãò, áàãø

Ë.Ìºíõòóÿà Äîðíîä àéìàãò ìîíèòîðèíã õèéæ, çºâëºãºº ºã÷ àæèëëàëàà. Ò¿¿í÷ëýí çºâëºõ

áàãø Ô.Øèíîõàðà õîòûí 3 ñóðãóóëü, Äîðíîä, Ñýëýíãý àéìãóóäàä òîìèëîëòîîð àæèëëàæ,

çºâëºãºº ºãëºº.

•

•

93


Ýíý æèëèéí çºâëºìæèéí îíöëîã, àãóóëãûí õ¿ðýý, áàãòààìæ, íóòãèéí îíöëîãîîñ

õàìààðàí áàãø íàð ººðñäèéí ñýäâèéã òîõèðóóëàí çààæ, òóðøëàà. Áàãø á¿õíèé çààñàí

õè÷ýýëèéí 1-2 õºòºëáºðèéã çºâëºìæèíä òóñãàñàí.

Òóðøèëòûí ÿâö, ýýëæèò õè÷ýýëèéí áýëòãýë, ñóðãàëòûí ¿éë àæèëëàãàà, õýëýëö¿¿ëãèéí

¿åä áàãø íàðûí ñàíàë, ø¿¿ìæëýëä ñóðãóóëèéí çàõèðãààíààñ ñóðãàëòûí îð÷èí, íºõöëèéã

á¿ðä¿¿ëýõýä àíõààð÷ àæèëëàõ õýðýãòýé ãýñýí ñàíàë ãàð÷ áàéëàà.

Ñóðãàëòûã îíîâ÷òîé çîõèîí áàéãóóëàõ, ñóðãàëòûí ¿ð ä¿íã ñàéí áàéëãàõ, çîðèëãî,

çîðèëòîî áèåë¿¿ëýõýä òåõíèê õýðýãñëèéí õàíãàìæ, ìàòåðèàëëàã áààç ñàéí áàéõ íü

çàéëøã¿é õýðýãòýé þì.

Òóðøèëòàíä õàìðàãäàæ áàéãàà áàãø íàðûã äýìæèõ, òýäíèé ¿éë àæèëëàãààíä õÿíàëò,

àíõààðàë òàâèõ, òóðøèëòûí ÿâöàä õýò à÷ààëàëòàé áàéëãàõã¿é áàéõ, õè÷ýýëèéí áýëòãýë

õèéõýä öàã õóãàöààíû áîëîìæ ºã÷ áàéõ íü ÷óõàë áàéíà.

Õýëýëö¿¿ëãèéí ¿åä ìýðãýæëèéí áàãø íàðûã õàìðóóëàõ, òóõàéí ñóðãóóëüä ìýðãýæëèéí

áàãø öººõºí áàéãàà òîõèîëäîëä áóñàä ñóðãóóëèàñ òàòàí îðîëöóóëæ õàìòðàí àæèëëàõ

íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ õýðýãòýé.

94


III Á¯ËÝÃ. ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀËÄÀÀÃ ØÈÍÆËÝÕ ÍÜ

3.1 Àëäààíû øèíæèëãýý (Tsumazuki)

Õ¿¿õäèéí àëäààã ñàéí àíõààðàõ õýðýãòýé ãýæ çºâëºõ áàãø íàð ìààíü çºâëºæ áàéíà.

Àëäàà áîë èõýíõäýý õ¿¿õäèéí àíçààðàãã¿é áàéäëààñ áîëæ ãàðäàã. Ãýâ÷ øàëòãààíòàé

ó÷ðààñ äàõèí äàâòàí àëäààä áàéäàã. Øàëòãààíûã íü ñàéí õýëæ ºãººã¿éãýýñ áîëæ öààø

àãóóëãà ºðãºæèõºä óëàì õ¿íäýðíý. Óëàì îéëãîõîî áîëèíî. Ýäãýýð øàëòãààíóóäûí çàðèì

íü òîäîðõîé, çàñàõàä õÿëáàð áàéäàã. Îëîí òàëòàé øàëòãààí íü áóöààæ çàñàõàä òºâºãòýé

áîëñîí áàéäàã. Áèä ¿¿íèéã àãóóëãûí õîöðîãäîëòîé õ¿¿õýä ÷ ãýæ ÿðüäàã. Àëäààã çàñàõàä

åðºíõèé àðãà÷ëàë áàéäàãã¿é. Àëäàà ãàðãàñàí ¿åä íü øàëòãààí íü õààíà áàéíà? ßìàð

¿åä íü çàñàõ õýðýãòýé âý? ãýäãèéã îëæ ñóðàõ íü ÷óõàë þì. ¯¿íèé òóëä áàãø ýçýìø¿¿ëýõ

ãýæ áóé ç¿éëýý ñàéí ñóäàëñàí áàéõ õýðýãòýé. ªºðººð õýëáýë õè÷ýýëèéí áýëòãýë-

õºòºëáºðèéí ñóäàëãààã ñàéí õèéõ õýðýãòýé. Ñóðàã÷èä ãîë÷ëîí øàëãàëòàí äýýð á¿äýðäýã.

Ýíý àëäààíóóäûã ñóäàëæ ¿çýõ õýðýãòýé. Õàìãèéí õÿëáàð àðãà íü àíàëèçèéí àðãà þì.

Àíàëèçèéí àðãûã õî¸ð àíãèëæ ¿çíý.

Áàãøèéí ñóðãàëòàíäàà õèéäýã àíàëèç:

1. Òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéí ä¿í øèíæèëãýý - Error analysis

2. ×àíàðûí ä¿í øèíæèëãýý - Conception analysis

Òîîí ¿ç¿¿ëýëòèéã íü ãàðãàæ èðýõ ä¿í øèíæèëãýý áóþó ÷àíàðûí áóñ àíàëèç:Ýíýõ¿¿ øèíæèëãýýã ÿâóóëàõ ¿åä õóãàöààã äàðààõ áàéäëààð òîãòîîæ áîëíî.

Äîëîî õîíîãò

Á¿ëýã ñýäâèéí äàðàà

Óëèðëûí ýöýñò

Ò¿âøèí òîãòîîõ

Æèëèéí ýöýñò

Ýíý àíàëèçèéã õèéõäýý ñóðàã÷ þóíààñ áîëæ àëäàâ ãýñýí øàëòãààíûã òîäîðõîéëîõ íü

÷óõàë. ¯¿íä:

Áàãøèéí àðãà ç¿éí àëäààíààñ óó?

Àãóóëãà íü ñóðàã÷äàä õ¿íäýäñýí áàéíà óó?

Áóñàä øàëòãààíààñ óó?

ßàãààä îëíîîðîî àëäàâ?

Õóâü íü ÷óõàë áèø ÿàãààä ÷àäààã¿é âý? ãýñýí øàëòãààí íü ÷óõàë. Æèøýý íü ìýäýýëëèéã

êîìïüþòåðò îðóóëæ, áîëîâñðóóëàõ äààëãàâðûã õèéõ ¿åä ÿìàð àëäàà ãàðãàæ áîëîõ âý?

ãýäãèéã áàãø óðüä÷èëàí òîîöîæ, äààëãàâðûã áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé. ¯¿íä:

Äààëãàâðûí àãóóëãûí õýìæýýã àíõààðàõ – ýíä õ¿¿õäèéí áè÷èõ õóðäûã òîîöîõ,Ìýäýýëëèéã îðóóëàõ ÿâöàä ãàðàõ àëäàà, áè÷âýðèéí ¿ñãèéí õýìæýý, õîîðîíäûí çàé, òîì æèæèã ¿ñãèéí ÿëãàà – ýíä áè÷âýðèéã õýëáýðæ¿¿ëýõ êîìàíä, ãàðûí òîâ÷ëóóðûí ¿¿ðãèéã òàíèõ,Äààëãàâðûã õèéæ ã¿éöýòãýýä õàäãàëàõ – õààíà, ÿìàð íýðýýð õàäãàëàõûã ñàéí òàéëáàðëàõ.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

95

ÌÝÄÝÝËÝË Ç¯ÉÍ ÕÈ×ÝÝËÈÉÍ ÀËÄÀÀÃ ØÈÍÆËÝÕ

Ò¿¿í÷ëýí 8-ð àíãèéí Õè÷ýýë 1 (Õóâèëáàð 1) /66 –ð õóóäàñ/ “Áàéðëàëò áà áàéðëàëò

áóñ òîîëëûí ñèñòåì” ñýäâèéã ¿çýõ ÿâöàä Áàéðøëûí áà áàéðøëûí áóñ òîîëëûí ñèñòåìèéã

ÿàãààä ñóäàëæ áàéíà âý? Öààøèä ÿìàð ñýäâèéí õ¿ðýýíä õýðõýí àøèãëàõ âý? ãýäãèéã

áàãø òàéëáàðëàæ ºãºõ. Õè÷ýýëèéí ÿâöàä ñóðàëöàã÷èä ðîì òîî, àðàá òîî ãýõ ìýòýýð àëäàà

ãàðãàæ áàéíà. Öèôð ãýæ íýðëýäýã òàëààð óðüä÷èëàí îéëãóóëàõ íü ç¿éòýé.

Ñóðàã÷èä áàãøèéí àëäààíààñ áîëæ àëäàæ áàéãàà áîë çàñàõ õýðýãòýé.

Àãóóëãà õ¿íäýäñýí áîë äàðààãèéí óëèðàëä îðóóëíà. Çàñàæ ñàéæðóóëàõûã òóëä ä¿í

øèíæèëãýý õèéíý. ¯¿í äýýð ¿íäýñëýí õè÷ýýëýý ñàéæðóóëíà.

×àíàðûí òàëààñ íü õèéäýã ä¿í øèíæèëãýý: ×àíàðûí òàëààñ íü çàäëàí ä¿í øèíæèëãýý õèéíý. Õàìãèéí õ¿íä àðãàä òîîöîãääîã.

Concept ãýäýã íü çàâ õàðèó, çºâ ¿çýë, çºâ áîäîë, çºâ ñàíàà ãýñýí óòãàòàé ¿ã.

Conception ãýäýã íü õ¿¿õäèéí ãàðãàæ èðýõ ñàíàà (ýíý íü çºâ ÷ áàéæ áîëíî, áóðóó ÷

áàéæ áîëíî)

Òóõàéí õè÷ýýë äýýð çºâ õàðèó íü Concept, õ¿¿õäèéí ãàðãàæ èðæ áàéãàà ñàíàà íü

Conception áîëíî. Ìýäëýã á¿òýýëãýõ õè÷ýýëèéí ¿åä Conception ÷óõàë ¿¿ðýã ã¿éöýòãýíý.

Ñóðàã÷ àëäàà ãàðãàõ ¿åä áàãø ìèíèé õèéñýí àëäààíààñ áîëæ àëäëàà ãýæ áîääîã

áàãøèéí àðãà ç¿é ¿ðãýëæ ñàéæðàõ áîëîìæòîé. Çºâõºí õ¿¿õäèéí ë àëäàà ãýæ áîääîã áàãø

áîë õýçýý ÷ õºãæèõã¿é.

Ìýäëýãèéã á¿òýýõäýý õàðèëöàí ÿðèëöàõ çàìààð çºâõºí çºâ õàðèóëòûã íü ë àâààä

áóñäûã ¿ë õàéõðàõ þì áîë ýíý àâòîìàòààð òîãòîîäîã õè÷ýýë áîëíî.

Áàãø ñóðàã÷ààñ ÿìàð õàðèóëò èðýõèéã óðüä÷èëàí òºñººëñºí áàéõ ¸ñòîé. Áàãøèéí

òºñººëººã¿é “àëäàà” ãàð÷ èðýõèéã ¿ã¿éñãýõ àðãàã¿é. Õýðýâ òèéì “àëäàà” ãàð÷ èðâýë

øàëòãààíûã íü òàéëàõûã õè÷ýýõ õýðýãòýé. Þóíààñ áîëñîí øàëòãààíûã òîäðóóëàõààð

õàðèëöàí ÿðèëöàõ ¿åä áóñàä ñóðàã÷äààñ òàéëàõ õàðèó áàãà áàãààð ãàð÷ èðæ áîëíî.

Mºí õ¿¿õäèéí àëäààã íü áóñ ÷àäñàíûã ýõýëæ õàðæ óðàì ºãººä àëäààíû øàëòãààíûã

òîäðóóëàõ õýðýãòýé.

Õè÷ýýëèéí ÿâöàä àëäàà ãàðãàõàä ÿàæ øèéäâýðëýõ âý? ãýäýã íü ÷óõàë.

Ìàòåìàòèêèéí õè÷ýýë äýýð òóõàéí áîäëîãûã áîäîõ ÿâöàä ìàø îëîí àðãààð áîäîæ, íýã

èæèë ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áîëîâ÷ àëäààòàé ¿éëäýë õèéñýí ÷ ¿ð ä¿í íü èæèë ãàðàõ òîõèîëäîë

áàéäàã. Ýíý àëäààíû øàëòãààíûã îëîõ íü íàðèéí àæèë áàéäàã. ßàãààä èíãýæ áîäîõ

áîëîâ? ßàãààä èíãýæ àñóóâ? ßàãààä èíãýæ õàðèóëàõ áîëîâ? ãýæ ìàø îëîí àñóóëòàíä áàãø

õàðèóëàõ õýðýãòýé áîëíî. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýë äýýð ìºí àäèë õ¿¿õýä ìàø îëîí àðãààð

ìýäýýëëèéã õóâèðãàæ áîëíî. Òîîíû ìàøèí àøèãëàæ áîëíî, ïðîãðàì àøèãëàæ áîëíî,

öýýæýýð ìåõàíèêààð õèéæ áîëíî. ªºð ººð ôîðìàòûí äàãóó ã¿éöýòãýæ áîëíî. Õ¿¿õýä þóã

àøèãëàñàí, ÿàæ õèéñýí áý ãýäýã íü øóóä õàðààä îéëãîõîä áýðõ þì. Èéìýýñ äààëãàâàð

ºãºõäºº çîðèëãî, óòãà ó÷èð, äàðààëëûã ñàéòàð òàéëáàðëàæ ºãºõ õýðýãòýé þì.

Õ¿¿õäèéí àëäààíä õàíäàõ íýãäñýí õàíäëàãà ãýæ áàéõã¿é. Õ¿¿õäèéí àëäàà íü òºðºë

á¿ð áàéäàã. Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí õóâüä çîðèëãîî çºâ òîäîðõîéëæ, ò¿¿íäýý ÿìàð

àëãîðèòìààð õýðõýí õ¿ð÷ áîëîõ âý? ãýäãèéã ñàéí ñóäëàõ õýðýãòýé. Èíãýñíýýð ÿìàð àëäàà

ãàðàõ ìàãàäëàëòàé, ò¿¿íèéã õýðõýí çàñàõ áîëîìæòîéã òîäîðõîéëîõîä õÿëáàð áîëíî.

•

•

•

•

96


Òóðøèëòûí ÿâöàä ñóðàëöàã÷äûí àëäààí äýýð àíõààðàõûã õè÷ýýæ àæèëëàñàí. Ýíý æèëèéí

õóâüä àñóóäàë øèéäâýðëýõ çàìààð ìýäëýã á¿òýýëãýõèéã çîðüæ, íýãæ õè÷ýýëèéí õºòºëáºðèéã

ßïîíû áàãø íàðûí òóðøëàãà äýýð ¿íäýñëýí áîëîâñðóóëæ òóðøñàí áºãººä áàãø íàð

õºòºëáºð äýýð áàãø ñóðàã÷äûí àñóóëò, õàðèóëòûã òóñãàõûã õè÷ýýñýí. Õýäèéãýýð ñóðàã÷äààñ

ãàð÷ áîëîõ õàðèóëòûã áàãø óðüä÷èëàí òºëºâëºñºí ÷ ò¿¿í äýýðýý õàðààõàí ä¿ãíýëò õèéæ

÷àäààã¿é. Ýíý íü ìýðãýæëèéí îíöëîãòîé õîëáîîòîé, õàðèóëòûã óðüä÷èëàí òºëºâëºõ,

õýäýí õàðèóëò áàéæ áîëîõûã òîîöîõîä õ¿íäðýëòýé áàéëàà. Òèéìýýñ ñóðàã÷èä ÿìàð àëäàà

èõýâ÷ëýí ãàðãàæ áàéãààã òîîöîæ ÷àäààã¿éã àíõààðàõ õýðýãòýé áîëîâ óó. Õ¿¿õäèéí àëäààíä

çºâ õàíäàõûí òóëä àëäààã øèíæëýõ çàéëøã¿é õýðýãòýé. Ãýâ÷ õ¿¿õä¿¿äèéí ºäºð òóòìûí ñóðàõ

¿éë ÿâö áîëîí åðºíõèé õàíäëàãûã ñàéí àæèãëàõ íü ìºí ÷óõàë þì.

Áàãø ñóðàã÷èä þóã õèéæ, ÷àäàæ áàéíà âý? ãýäãèéã òîîãòîîãîîä àëü õ¿ðòýë ÷àäàõ âý? ãýäãèéã

òºñººëñºí áàéõ ¸ñòîé. Áàãøèä õ¿¿õäèéí îéëãîõã¿é áàéãàà àñóóëò ãàð÷ èðâýë ìàø ñàéí ¿éë

õýðýã. Õýðýâ ¿¿íèéã áàãø õ¿ëýýæ àâ÷ ÷àäàõã¿é áîë òîì àëäàà áîëíî.

Õ¿¿õäèéí àëäààíä öààíà íü çààâàë øàëòãààí áàéäàã. ¯¿íèéã ë çààâàë îëæ èëð¿¿ëýõ

íü ÷óõàë. Àëäààòàé õè÷ýýëýýñ àëäààã ¿ã¿éñãýæ áîëîõã¿é.

Æèøýý áîëãîæ 10-òûí òîîëëûí ñèñòåìýýñ 2-òûí òîîëëûí ñèñòåìð¿¿ øèëæ¿¿ëñýí õî¸ð

áîäëîãûã àâ÷ ¿çüå. Èéì õýëáýðèéí áîäëîãûã òóðøèëòûí ÿâöàä áàãø, ñóðàã÷ 2 õàìòäàà

àëäàæ áàéñíûã õàðãàëçàí æèøýý áîëãîæ àâëàà.

Àñóóäàë äýâø¿¿ëüå:

Òîîëëûí ñèñòåìèéí õàðãàëçààã ¿ç¿¿ëýõýä 9, 11 ãýñýí 10-òûí ñèñòåìèéí òîîã 2-òûí

ñèñòåìä 1001, 1011 áàéíà. (71-ð õóóäàñíû ¿ç¿¿ëýí 2.4) 1001, 1011 ãýæ ÿàæ ãàð÷ áóé ç¿é

òîãòëûã ñóðàã÷äààð ãàðãóóëàõ äààëãàâàð ºãºõºä òýä õýðõýí ã¿éöýòãýõ âý?

Àðãà 1.9 1001 :

9:2=4 (1)

4:2=2 (0)

2:2=1 (0)

1:2=0 (1)

11 1011 :

11:2=5 (1)

5:2=2 (1)

2:2=1 (0)

1:2=0 (1)

2 :

2-

2-

.

1- :

11- 2- 5 1 .

2- :

5- 2- 2 1 .

3- :

2- 2- 1 0 .

4- :

1- 2- 0 1 .

5- :

1011

1001

1011

97


Àðãà 2.2.

3 . ?

1- :

.

2- :

0 1

.

3- :

.

Àðãà 3.

Íîìîñ õýâëýëèéí êîìïàíèä ¿éëäâýðëýñýí “Ìýäýýëýë ç¿é 1” ñóðàõ áè÷èã äýýð (õóóäàñ 17)

29 ãýñýí òîîã 2-òûí ñèñòåìä äàðààõ àðãààð øèëæ¿¿ëñýí áàéíà. Ýíä ÿìàð àëäàà ãàðãàñàí

áàéãààã ñàéí àíõààðíà óó?

3.2. Ñóðàëöàã÷ ººðèéí ¿íýëãýý õèéõ õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é

ªºðèéãºº òåñòýýð ¿íýëýõ:

Microsoft Excel, Microsoft PowerPoint, Macromedia Flash ïðîãðàìààð ñóðàëöàã÷ ººðèéãºº

¿íýëýõ ¿íýëãýýíèé òåñò áîëîâñðóóëàí ñóðàëöàã÷äàä òàðààæ ºãâºë ñóðàëöàã÷ ººðºº ýíý

ñýäâèéí ñòàíäàðòûã õàíãàñàí ìýäëýãèéí ò¿âøèíã õýð ýçýìøèí, òºëºâøèæ áàéãààãàà

¿íýëýõ áîëîìæòîé þì. Äýýðõ ïðîãðàìûã áàãø íàð ìýääýã áºãººä ñóðãàëòàíäàà àøèãëàõàä

õÿëáàð äºõºì áîëîõ ¿¿äíýýñ Microsoft Excel ïðîãðàìûã ñîíãîæ àâëàà.

Òåñò çîõèîõîä àíõààðàõ ç¿éëñ: 1. Äààëãàâàð á¿ð ñóðãàëòûí ÿìàð íýã ÷óõàë ¿ð ä¿íã ë øàëãàõ çîðèëãîòîé áàéõ.

2. Äààëãàâàð á¿ð íü íýã ë òîäîðõîé àñóóäëûã øèéäâýðëýõýýð äýâø¿¿ëýõ ¸ñòîé áºãººä óã

àñóóäàë íü îéëãîìæòîé áàéõ.

3. Äààëãàâàð áà ò¿¿íä ºãºãäºõ õàðèóëòóóä íü ýíãèéí òîäîðõîé ¿ã õýëëýãòýé áàéõ.

4. Äààëãàâðûí àñóóëòàä ¿ã¿éñãýõ óòãàòàé ¿ã õýëëýã îðñîí òîõèîëäîëä òýäãýýðèéã

îíöãîéëîí àíõààðàõ.

5. Çºâ ãýæ ñîíãóóëàõààð áýëäñýí õàðèóëò íü ¿íýõýýð çºâ òºäèéã¿é áóñàä õàðèóëòààñ

õàìãèéí îíîâ÷òîé íü áàéõ.

98


6. Äààëãàâàð á¿ð óã òåñò äýõ áóñàä àñóóëò, äààëãàâðààñ õàìààðàëã¿é, òóñäàà áèå äààñàí

áàéõ.

7. Ýâòýéõýí, òîäîðõîé áºãººä îéëãîìæòîé çàãâàðààð äààëãàâàð õàðèóëòàà áàéðëóóëàõ.

8. Íºõºõ ¿ãèéí îðîí çàé íü íýãýí æèãä õàíãàëòòàé õýìæýýòýé áàéõ.

9. Òåñòèéí àãóóëãà, òºðºë, äààëãàâðûí òîîã ñóðàã÷äûí íàñ ñýòãýõ¿éí îíöëîãò òîõèðóóëàõ

Microsoft Excel ïðîãðàì àøèãëàí ¿íýëãýýíèé öàõèì õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëàõ

Excel ïðîãðàìûí íýìýëò õàðàãäàõ õýñã¿¿ä íü õààëòòàé (íóóöëàãäñàí), õóóäñóóäûí

õîîðîíä øèëæèõ òîâ÷óóäûí òóñëàìæòàéãààð äààëãàâðûí äàðààãèéí(ºìíºõ) á¿ëã¿¿ä

áîëîí ¿íýëãýýíèé õýñã¿¿äèéí õîîðîíä øèëæäýã, ñóðàëöàã÷ ººðèéãºº ¿íýëýõ áîëîìæòîé

¿íýëãýýíèé öàõèì õýðýãëýãäýõ¿¿í áîëîâñðóóëæ òóðøúÿ. ¯¿íèéã õÿëáàðøóóëàõûí òóëä

ìàêðî êîìàíä áè÷èõ àðãàòàé õîñëóóëàí õèéæ áàéãàà áºãººä ìýäýýëýë ç¿éí áàãø íàðò

çîðèóëæ áàéãàà ó÷ðààñ òà ÷àäíà ãýäýãò èòãýëòýé áàéíà.

1. Sheet 1 áóþó òåñòèéí Í¿¿ð õóóäñûã äàðààõ áàéäëààð áýëòãýíý.

Ìºð áàãàíûí òîëãîé áîëîí õóâààëòûí

øóãàì(òîð)-ûã íóóöëàõäàà

Tools öýñíýýñ Options êîìàíä ñîíãîíî.

Ñàíàìæ: Õóóäñóóäûí

õîîðîíä øèëæèõ Sheet

òîâ÷óóäûã òåñòýý áýëòãýæ

äóóñààä ñ¿¿ëä íü

íóóöàëáàë õèéõ ÿâöàä

õÿëáàð áàéíà.

2. Sheet 2 áóþó òåñòèéí Ñàíàìæ õóóäñûã

äàðààõ áàéäàëòàéãààð áýëòãýæ áîëîõ þì.

Õóâààëòûí

øóãàìûã àðèëãàõ

Sheet òîâ÷íóóäûã

àðèëãàõÌºð áàãàíû òîëãîéã

àðèëãàõ

99


3. Òåñòèéí õóóäàñ á¿ð íü óäèðäàõ òîâ÷ (äàðóóë)-òîé áàéõ

áà Ìàcro àøèãëàí óäèðäàõ òîâ÷ õèéõ.

Øèíý macro ¿¿ñãýõ êîìàíä ñîíãîíî.

ªºðèéí ¿¿ñãýæ

áàéãàà ìàêðî êîìàí-

äàä íýð ºãººä ÎÊ

äàðíà.

Òîâ÷ äàðàõàä áèåë¿¿ëýõ êîäûã áè÷ýýä Stop Macro êîìàíä ñîíãîíî. Õýðýâ

áè÷èõã¿éãýýð öààø ¿ðãýëæèëáýë äàðààãèéí õýñãýýñ çààâðûã õàðíà óó.

Forms õýðýãñëèéí ñàìáàðûã ãàðãàíà.

Button .

Õóëãàíààð äàðóóë òîâ÷èéã õ¿ñíýãò äýýðýý

ä¿ðñëýõýä ãàð÷ èðñýí öîíõíû äîîä õýñýã äýõ

æàãñààëòààñ ºìíº íýðëýñýí ìàêðîã ñîíãîîä OK

òîâ÷èéã äàðíà. Õýðýâ ºìíº êîä áè÷èæ àìæààã¿é

áîë Edit òîâ÷ äàðíà.

Ãàð÷ èðýõ Microsoft Visual Basic öîíõîíä activesheet.next.select ãýæ áè÷íý.

Ñàíàìæ: Ýíý ìºðèéí ºìíº [ ‘ ] òýìäýã áàéõ ¸ñã¿é.

Öîíõûã õààãààä Excel ïðîãðàìäàà øèëæèí ºìíº ä¿ðñýëñýí òîâ÷ äýýð äàðàõàä

äàðààãèéí õóóäàñ ðóó óäèðäëàãûã øóóä øèëæ¿¿ëæ áàéãààã òà õàðàõ áîëíî.

ªìíºõ õóóäñàíä øèëæäýã òîâ÷èéã äýýðõòýé ÿã èæèë àðãààð á¿òýýõ áà õàðèí òîâ÷

äàðàãäàõàä áèåëýõ ìàêðî êîä íü activesheet.previous.select áàéíà.

Êîä íü çºâ áè÷èãäýí, äàðààãèéí/ºìíºõ õóóäñàíä øèëæèõ ¿éëäëèéã ã¿éöýòãýæ ÷àäàæ

áàéãàà òîâ÷óóäûã äàðààãèéí õóóäñàíä õóóëàõàä ¿¿ðãýý àëäàõã¿é àæèëëàõ áîëíî.

100


4. Ñîðèë 1, 2, 3 áóþó òåñòèéí õóóäàñíóóä:

Ñîðèëûí àñóóëòóóäûã äàðààõ áàéäëààð áè÷èæ îðóóëàõ áà õàðèóëòûã ò¿ëõ¿¿ð õýñýãò

áºãëºõººð òîõèðóóëíà. Àñóóëò õàðèóëòóóä, ñóðàã÷ ò¿ëõ¿¿ð áºãëºõ õýñãèéã íýã õóóäñàí äýýð,

ã¿éëãýõ øààðäëàãàã¿éãýýð áàãòààâàë òîõèðîìæòîé áºãººä èéìä ýíý æèøýýíä ñîðèëûí

àñóóëòóóä òàâ òàâààðàà íýã õóóäàñ (sheet)-íä áè÷èãäñýí áàéíà.

1-ð òåñòèéí õàðèóëòûã áºãëºõ ñoril1

õóóäàñíû Ì16 õàÿãòàé í¿ä

5. Ä¿í áóþó òåñòèéí îíîîã áîäîõ õóóäàñ:

Ñîðèëûí ¿íýëãýýã áîëîâñðóóëàõäàà õàìãèéí

àðûí dun íýðòýé õóóäàñ äýýðõ õýëáýðòýé

õàðàãäàõ áºãººä äàðààõ òîìü¸îã àøèãëàíà.

=if(logical_test, true_value, false_value)

Òóõàéëáàë: Óëààíààð òýìäýãëýñýí áàéãàà ýíý í¿äýíä: =IF(coril1!M16=“À”,1,0)

ãýæ òîìú¸î îðóóëíà.

Ýíý òîìü¸îíû óòãà íü “1-ð àñóóëòàä ñóðàã÷ õàðèóëòóóäààñ À õàðèóã ñîíãîñîí áîë,

ººðººð õýëáýë õàðèóëòûí coril1!M16 í¿äèéã À ãýæ áºãëºñºí áàéâàë 1 îíîî, ¿ã¿é áîë

0 îíîî ºãíº” ãýñýí óòãàòàé. Ýíä õóóäàñíû íýð coril1, í¿äíèé õàÿã M16 íü òàíû õèéñýí

Excel ôàéëààñ õàìààð÷ ººð áàéæ áîëíî.

Äýýðõèòýé àäèëààð 2-15-ð ñîðèëûí ¿íýëãýýã òîìü¸îãîîð áîäîæ ãàðãàíà.

Òàíû îíîî í¿äýíä àâñàí îíîîíóóäûí íèéëáýðèéã áîäíî.

1-ð òåñòèéí õàðèóëò áè÷èãäýõ í¿äíèé õàÿã.

101


Òàíû ôàéëä D6-ààñ D20-ð í¿äýíä õàðèóíóóäûã áîääîã ãýâýë

= sum(D6:D20) òîìü¸îã áè÷èæ çºâ õàðèóëòóóäûí òîîã îëíî.

Òîîí ¿íýëãýý í¿äýíä àâñàí îíîîíû õóâèéã, ¿ñãýí ¿íýëãýý

í¿äýíä õàðãàëçàõ ¿ñýãò ¿íýëãýýã áîäîæ ãàðãàíà.

=IF(D22<59,”F”,IF(D22<69,”D”,IF(D22<79,”C”,IF(D22<89,”B”,”A”))))

òîìü¸îãîîð òîîí ¿íýëãýýíä õàðãàëçàõ ¿ñýãò ¿íýëãýýã áîäîæ áàéãàà íü

=D21*100/15 òîìü¸îãîîð ò¿¿íèé ýçëýõ õóâèéã áîäíî.

D21 í¿ä áóþó çºâ õàðèóëòóóäûí òîî ãàð÷ èðíý

Íýãä¿ãýýð õóóäàñíààñ ñóðàã÷èéí îâîã íýð, àíãè çýðýã ìýäýýëë¿¿äèéã ä¿íãèéí àðä ãàðãàõ

íü òóõàéí í¿äýíä =nuur!D7 (õýðýâ í¿¿ð õóóäàñíû D7 í¿äýíä õýðýãòýé ìýäýýëýë ÷èíü

áàéãàà áîë) ãýæ áè÷ñýíýýð øèéäýãäýõ áºãººä àíãè, ñóðãóóëü çýðýã ìýäýýëëèéã èæèë

àðãààð ãàðãàæ àâíà.

Ýöýñò íü ººð÷ëºëò çàñâàðëàëòààñ õàìãààëàõ õýðýãòýé áºãººä

èíãýõäýý í¿¿ð õóóäàñíû ºãºãäºë àâàõ 4 í¿ä áîëîí ñîðèëûí

õóóäàñíû ò¿ëõ¿¿ð õàðèóíóóä áºãëºõ í¿äí¿¿äèéã ¿ëäýýæ,

áóñäûã íü ò¿ãæâýë òîõèðîìæòîé. ¯¿íèé òóëä òýäãýýð íýýëòòýé

îðõèõ í¿äí¿¿äèéã èäýâõæ¿¿ëýýä Locked õÿíàëòûí òýìäýãëýãýýã íü õàñàõ õýðýãòýé.

Äàðàà íü õóóäñûã ò¿ãæäýã êîìàíäûã áèå ë¿¿ëýýä ãàð÷ èðýõ öîíõíîîñ Select Locked Cells õÿíàëòûíòýìäýãëýãýýã

õàññàíààð çºâõºí

õýðýãòýé í¿äí¿¿ä

íýýëòòýé ¿ëäýæ, áóñàä

íü á¿õýëäýý õàíäàõ

ýðõã¿é áîëæ ò¿ãæèãäýõ

áîëíî. Ýíý ¿éëäëèéã õóóäàñ á¿ðò õèéõ õýðýãòýé.

Èíãýýä áèäíèé áîëîâñðóóëñàí õýðýãëýãäýõ¿¿í àøèãëàõàä áýëýí áîëëîî. Òà á¿õýí Microsoft

Excel ïðîãðàìûí òóñëàìæòàé òåñò áîëîâñðóóëæ ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõ áîëîìæòîé áîëëîî.

ßàãààä ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëæ ä¿ãíýõ õýðýãòýé áîëäîã âý?

Óëèðëûí áîëîí æèëèéí ýöñèéí ä¿í ãàðãàõûí òóëä

Ñóðàëöàã÷èéí ñóðàõ ¿éë ÿâöûí òàëààð ìýäýýëýë îëæ àâàõûí òóëä

•

•

102


Ñóðãàëòûí öààøäûí ¿éë àæèëëàãààãàà òºëºâëºõèéí òóëä

Ñóðàëöàã÷äàä õºãæèõ ñýäýë òºð¿¿ëýõèéí òóëä

Ñóðàëöàã÷äûã ¿íýëýõäýý ÿìàð ÷èã õàíäëàãûã áàðèìòëàõ âý?

Óðàìøóóëàõ äýìæèõèéã óäèðäëàãà áîëãîõ

¯ð ä¿íãýýð ÿëãàâàðëàõã¿é áàéõ íºõöëèéã á¿ðä¿¿ëýõ

Òýãø øóäàðãà áàéõ

Ñóðàëöàã÷èéí õºãæëèéí ¿íäýñ, ñýäýë òºð¿¿ëýã÷ áàéõ

Ñóðàëöàã÷äûã Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëýýð ¿íýëýõ ºíººãèéí ÷èã õàíäëàãà ÿìàð áàéíà âý?

Ñóðàëöàã÷èéí ¿éë àæèëëàãààíû çàâñðûí õÿíàëòûí ¿íýëýëò

Ïîðòôåëü ¿íýëýëò

Ýðýëòýä òóëãóóðëàñàí ¿íýëýëò

ªºðèéãºº òåñòýýð ¿íýëýõ

3.3. Á¿ëýã ñýäýâòýé õîëáîîòîé æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàðóóä

ªìíºõ çºâëºìæèä áèä á¿ëýã ñýäâèéã ñóäàëñíû ýöýñò ñóðàëöàã÷äàä òºëºâøñºí öîãö

÷àäàìæèéã èëð¿¿ëýõ çîðèëãîòîé æèøèã äààëãàâðûí õóâèëáàð áîëîâñðóóëñàí áºãººä èõýýõýí

“õýðýãëýý”-òýé áîëñîí ãýñýí ¿íýëãýýã áàãø íàðààñ àâñàí íü öààøèä ýíý õýñãèéã îðõèæ

áîëîõã¿é þì áàéíà ãýñýí ä¿ãíýëòýä õ¿ðãýñýí áîëíî. Ýíý óäààãèéí çºâëºìæèä ìýäýýëýë ç¿éí

õè÷ýýë çààäàã áàãø íàðûã ºðãºíººð òàòàí îðîëöóóëæ, æèøèã äààëãàâðûí ñàí á¿ðä¿¿ëýí,

òýäãýýðýýñ ñîíãîí îðóóëàõ áîëñîí íü èë¿¿ áîäèòîé, ¿ð ä¿íòýé áîëíî ãýæ íàéäàæ áàéíà.

Ýíýõ¿¿ äààëãàâðóóä íü çºâõºí áè÷ýýä, óíøààä ºíãºðºõ áóñ òóõàéí àñóóäëûã

øèéäâýðëýõýä êîìïüþòåð áîëîí äàãàëäàõ õýðýãñëýë¿¿ä, ïðîãðàì õàíãàìæ íü òîäîðõîé

äýìæëýã ¿ç¿¿ëæ, îëæ àâñàí ìýäýýëëýýðýý ìýäëýã á¿òýýõýä ÷èãëýãäñýí áîëíî. Áàãø

äààëãàâðûí õóâèëáàðóóäûã õºíãºíººñ õ¿íä ð¿¿ ñîíãîæ, àøèãëàõ áîëîìæòîé.

Èíãýýä äààëãàâðóóäòàé òàíèëöúÿ.

1. ªºðèéí íýðòýé õàâòñûã C äèñêýíä ¿¿ñãýæ, *.doc ºðãºòãºëòýé 2-îîñ äîîøã¿é ôàéë õóóëíà

óó. Äýýðõ ¿éë ÿâöûã ã¿éöýòãýñíèé äàðàà ÿìàð àëõìààð õèéñíýý òîäîðõîé áè÷ýýðýé.

2. Äèñêèéí ñóë áîëîí àøèãëàãäñàí çàéã õàðàõäàà ÿìàð êîìàíäûã ñîíãîäîã âý?

3. Ñóðàã÷ òà á¿õýí ÿìàð ìýäýýëëèéã ÿìàð ýõ ¿¿ñâýð àøèãëàí õ¿ëýýæ àâäàã âý?

Òîî÷èí áè÷íý ¿¿? Äàðàà íü ýõ ¿¿ñâýðýý òîäîðõîé øèíæýýð íü á¿ëýãëýýðýé.

•

•

•

•

•

•

•

•

•

•

Àñóóëòóóä

103


4. Ìîíãîë óëñûí òºðèéí äàëáààã Paint ïðîãðàì àøèãëàí çóðæ, òàéëáàðûã áè÷èí, C äèñêíèé My Documents õàâòñàíä õàäãàëíà óó. Çóðñàí çóðãàà Desktop-ä áàéðëóóëààðàé.

5. 1 èí÷ íü 2,54 ñì-òýé òýíö¿¿ áàéäàã. Òàíàé ãýðèéí òåëåâèçîð õýäýí èí÷èéíõ áàéíà âý? Ìºí ñóðãóóëèéíõàà êîìïüþòåðèéí äýëãýöèéí õýìæýýã òîäîðõîéëíî óó.

6. 256 Mb-èéí Flash äèñê 40 Gb–èéí õàòóó äèñêíýýñ õýìæýýãýýðýý õýä äàõèí áàãà âý? Ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ¿¿äèéí òóõàé áóñäàäàà ÿðüæ ºãººðýé. Ñóðãóóëèéíõàà/ãýðèéíõýý êîìïüþòåðèéí õàòóó äèñêíèé õýìæýýã õàðüöóóëàí áè÷ýýðýé.

7. Äàðààõ ¿ãèéí ñ¿ëæýýã áºãëºæ, á¿òýýñýí ¿ãèéí òàëààð ÿðèëöàíà óó? Îäîîã õ¿ðòýë ñóðàã÷ òà êîìïüþòåðèéí ÿìàð ìýäëýã, ÷àäâàðòàé áîëñîí áý?

4

2

1 3 5 6

8. Ñóðàã÷ òà ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷èæ, óíøèæ ÷àäàõ óó? Òàíàé êîìïüþòåðò ìîíãîë áè÷ãèéí

ôîíò áàéíà óó? Áàãøòàéãàà õàìòðàí õàéãààðàé.

9. Ôàéëûã õýðõýí õàéõ âý? Õýðýâ ôàéëûíõàà íýðèéã ñàíàõã¿é áîë ÿìàð ÿìàð øèíæýýð

õàéæ áîëîõ áîë? Ñóðàõ áè÷ãýýñ ýñâýë àõ ýã÷ýýñýý òóñëàìæ àâ÷, òóðøèæ ¿çýýðýé.

10. “Áè êîìïüþòåðèéã àøèãëàí òîî áîäîæ ÷àäíà.” ãýñýí ºã¿¿ëáýðèéã õýðõýí õóóëàõ âý?

Äàðààõ õ¿ñíýãòèéã áºãëºíº ¿¿.

Õóóëàõ àðãóóä Îíöëîã ¯éëäëèéí äàðààëàë

1

2

3

11. Õ¿¿õä¿¿äýý òà íàð àíãëè õýëíèé òîëü áè÷ãýýñ ¿ãèéã õýðõýí õàéæ îëäîã âý? ßàãààä

¿ñãèéí äàðààëëààð áè÷èãäñýí áàéäàã þì áîë?

12. Áàãø ñóðàã÷ Àëèìààä àíãèéí ñóðàã÷äûí íýðñèéã êîìïüþòåðò áè÷èõ äààëãàâàð

ºã÷ýý. Òýðýýð øóóä ñàíàñàí íýðýý áè÷ýýä áàéâ. Äàðàà íü íýðñýý ¿ñãèéí äàðààëëààð

ýðýìáëýõ ãýñýí ÷èíü ÿìàð êîìàíäààð ã¿éöýòãýõýý ñàíàõã¿é áàéëàà. Òà íàð òóñëààðàé.

ßìàð êîìàíäààð õèéõ áîë?

13. Ñàðóóë “Òºðèéí äàëáàà”-ã Paint ïðîãðàìààð çóðæ, õóðóó (flash) äèñêýíä õàäãàëàõ

äààëãàâàðòàé áàéëàà. 128 Mb áàãòààìæòàé flash äèñêèéí 36.2 Mb çàé àøèãëàãäñàí

áàéâ. Çóðñàí çóðàã 820 Êb õýìæýýòýé áîëñîí áà Ñàðóóë flash äèñê ð¿¿ õóóëñàí áîë

äèñêèéí ñóë çàé õýä áîëîõ âý?

1. Õóëãàíûã àíãëèàð þó ãýäýã âý?

2. Ìîíãîë ¿íäýñíèé õóâöàñ.

3. Ìýäýýëýë õàäãàëàõ òºõººðºìæ.

4. Ìîäã¿é áàéæ øóóãèíà

Ìîðüã¿é áàéæ äàâõèíà.

5. Ýðäýì áèëýã... áàÿí.

6. Êîìïüþòåðèéí ¿íäñýí òºõººðºìæ¿¿äèéí íýã.

104


14. Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ òºõººðºìæ¿¿ä áîëîõ äèñê¿¿äèéí áàãòààìæèéã íýðëýæ, õ¿ñíýãòèéã

áºãëºíº ¿¿.

Äèñêí¿¿ä Áàãòààìæ

Óÿí äèñê

Ëàçåð äèñê

Õàòóó äèñê

Õóðóó äèñê

15. “Íàéçóóä àà! “Ìèíèé êîìïüþòåð” ñýòã¿¿ëýý çàõèàëàí óíøààðàé” ãýñýí áè÷âýð õýäýí

áèòòýé òýíö¿¿ âý?

512 464 388

7-ð àíãèä ñóäëàõ íýìýëò àãóóëãà

Õ¿íèé ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãàà

Ìýäýýëýë õýìýýõ îéëãîëòûã õàìãèéí ºðãºí óòãààð àâ÷ ¿çâýë òýð íü îð÷ëîí åðòºíö äýýð

îðøèí áàéãàà îëîí ÿíçûí þìñ ¿çýãäëèéí òóñãàë ìºí õýìýýñýí áàéãàà. Ýíý íü þó ãýñýí

¿ã âý ãýâýë ìýäýýëýë ãýäýã áîë àìüä áàéãàëüä ÷, ìºí àìüã¿é áàéãàëüä ÷, åðººñºº á¿õ

ç¿éëä á¿ãäýä íü áàéäàã òýð ë ç¿éë, ìºí ÷àíàð þì ãýæ õýëæ áóé õýðýã. Òýãýõäýý àìüã¿é

áàéãàëüä ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ áîëîí äàìæóóëàõ ãýñýí (îðøèí áóé óãèéí ãàðâàë ìºí

÷àíàðûã õàäãàëàí ¿ëäýýõ áà óëàìæëàí äàìæóóëàõ) çºâõºí õî¸ð õýëáýðèéí ìýäýýëëèéí

ïðîöåññ ÿâàãäàæ áàéäàã. Îäîî áèä ìýäýýëýë õýìýýõ îéëãîëòûã ºìíºõººñºº àðàé ºíäºð

ò¿âøèíä, òóõàéëáàë ìýäýýëëèéã àâ÷ ¿çýõ êèáåðíåòèê [çàëóóð ç¿é]-èéí øèíæëýõ óõààíû

áàéð ñóóðüíààñ àâ÷ ¿çüå. Ýíý òîõèîëäîëä àìüä îðãàíèçìûí òîäîðõîé çîðèëãî ÷èãëýëòýé

¿éë àæèëëàãààíû òóõàé ÿðèãäàõ áºãººä ºìíº äóðüäñàí ìýäýýëëèéí ïðîöåññèéí õî¸ð

õýëáýð äýýð ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàõ áîëîí ò¿¿íèéã àøèãëàõ ãýñýí õýëáýð¿¿ä íýìýãäýæ

áàéãàà áîëíî. Õýäèéãýýð îþóí óõààí, óóðàã òàðõèíû õºãæëèéí ò¿âøèíãýýð äýýä àìüòäûí

ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ àðãà ÷àäâàðûí òàëààð ýðäýìòäèéí ¿çýë áàðèìòëàë çºð÷èëòýé

áàéäàã ÷ øèíæëýõ óõààíû õºãæëèéí ºíººãèéí ò¿âøèíä àìüä àìüòäààñ çºâõºí õ¿í ë

õèéñâýð [àáñòðàêò] óõàãäàõóóíóóäûã áèé áîëãîæ õèéìëýýð çîõèîí áèé áîëãîñîí òýìäýãëýë

¿ëäýýæ øèíý ìýäýýëýë ãàðãàí àâàõ ÷èã çîðèëãîîð ëîãèê á¿òö¿¿äèéí õ¿ðýýíä òýäãýýð äýýð

¿éëäýë ã¿éöýòãýõ óð ÷àäâàð, àðãà óõààíûã ýçýìøñýí ãýäýã äýýð á¿ðýí ñàíàë íýãäýæ áàéãàà.

ªºðººð õýëáýë õàìãèéí ºðãºí óòãààð ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò ãýäýã áîë çºâõºí õ¿íä ë

çàÿàñàí ò¿¿íèé òºðºëõèéí îíöãîé ÷àíàð (øèíæ, òºëºâ...) þì.

×óõàìõ¿¿ èéì îþóíû ¿éë àæèëëàãàà áóþó ººðººð õýëáýë äýýðõè ºðãºí óòãààð

òîäîðõîéëñîí ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò íü áóñàä á¿õ ìýäýýëëèéí ïðîöåññóóäûí

ÿâàãäàõàä ººðèéí óë ìºðºº ¿ëäýýæ àâöàëäñàí áàéäàã. Áèä õ¿íèé ìýäýýëëèéí ¿éë

àæèëëàãààã ÷óõàìõ¿¿ èéì áàéð ñóóðèíààñ àâ÷ ¿çýõ áîëíî.

Õ¿í õ¿ðýýëýí áóé îð÷ëîí åðòºíöèéíõºº îáüåêòóóä áîëîí òýäãýýðèéí õîîðîíäîõ

õàðüöààíóóäûã íýðëýõ ñèñòåì áóþó “õýë”-èéã áèé áîëãîñîí ãýäãèéã þóíû ºìíº öîõîí

òýìäýãëýå. ×óõàìõ¿¿ õýëíèé òóñëàìæòàéãààð õ¿í õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýëëýý ìýäëýã áîëãîí

õóâèðãàäàã þì. ßã ò¿¿í÷ëýí õýëíèé òóñëàìæòàéãààð íýãýí õ¿íèé ýñâýë á¿õýë á¿òýí

íèéãìèéí ýçýìøèæ õóðèìòëóóëñàí ìýäëýãèéã á¿õýëä íü íºãºº íýã õ¿íä ýñâýë íºãºº

105

ÕÀÂÑÐÀËÒ

íèéãýìä äàìæóóëæ áàéäàã.

“Õ¿íèé òóõàéä ìýäýýëýë ãýäýã áîë ÿíç á¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ ò¿¿íèé õ¿ëýýí àâ÷ áàéãàà

ìýäëýã ìºí” ãýæ [2] òýìäýãëýñýí áàéíà. Õýðýâ ýíýõ¿¿ ñóðàõ áè÷èãò áàðèìòàëæ áóé áàéð

ñóóðüíààñ àâ÷ ¿çâýë çààâàë õ¿íä ìýäðýãäýæ õ¿ðòýãäýæ áóé òýð ë ç¿éëèéã ìýäýýëýë ãýæ

òîîöîõ ¸ñòîé, òýãñíýýðýý ìýäýýëýë íü òóõàéí õ¿íä îéëãîìæòîé õýëíèé õýðýãñëýëýýð çààâàë

èëýðõèéëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé. Õ¿í ìýäýýëëèéã ìýäðýí õ¿ëýýí àâ÷, ìºí äàìæóóëæ áóé àðãà

çàìóóä íü ñî¸ë èðãýíøëèéí ìýäýýëëèéí ä¿ð òºðõèéã îëîí òàëààð òîäîðõîéëæ áàéäàã. Èéì

àðãà çàìóóäûí çàð÷ìûí ººð÷ëºëòèéã íèëýýä òîõèîëäîëä ìýäýýëëèéí õóâüñãàë ãýæ íýðëýäýã.

Õàìãèéí àíõíû ìýäýýëëèéí õóâüñãàë íü áè÷èã ¿ñýã áèé áîëñîí ÿâäàë áàéëàà. ×óõàìõ¿¿

áè÷èã ¿ñãèéí à÷ààð ë ¿íý öýíý íü çºâõºí õóãàöààíû òóõàéí àãøíààð òîäîðõîéëîãäîõ

ìýäýýëëèéã ÿìàð íýãýí ãàæóóäàëã¿éãýýð ¿åýñ ¿åä äàìæóóëæ áîëîõ íýã òîãòñîí ¿íý öýíýòýé

ìýäýýëýë áîëãîí õóâèðãàñàí. Òýãâýë áè÷èã ¿ñãèéí ºìíºõ ¿åä àøèãëàæ áàéñàí ìýäýýëýë

äàìæóóëàõ àìàí ÿðèàíû àðãà íü õ¿íèé îé óõààí õýìýýõ ìýäýýëýë õàäãàëàõ íàéäâàð ìóóòàé

òºõººðºìæ äýýð òóëãóóðëàñàí áàéñàí þì.

Ìýäýýëëèéí õî¸ðäîõ õóâüñãàë ãýæ íîì õýâëýëèéí çîõèîí á¿òýýëòèéã ç¿é ¸ñîîð òîîöäîã.

ªíºº ¿åä õ¿í òºðºëõòºíèé òåêñò õýëáýðýýð õóðèìòëóóëàí õàäãàëñàí ìýäýýëýë íü ÿìàð÷

áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîëòîé õ¿í õàíäàõ áîëîìæòîé áîëñîí. Áè÷èã ¿ñãèéí áîëîâñðîë îëãîõ

ñóðãàëòóóä íü ò¿¿íä çîðèóëñàí ñóðàõ áè÷ãèéã çîõèîæ ãàíö íýãýýð íü áèø õýäýí ìÿíãààð íü

õýâëýõ áîëîëöîîòîé áîëñíîîð á¿õ íèéòèéã õàìàðñàí øèíæòýé áîëñîí.

20-ð çóóíû II õàãàñò øèíæëýõ óõààí òåõíèêèéí ñàëáàðûí õýâëýìýë á¿òýýãäýõ¿¿íèé

ãàðàëò íü óëàì á¿ð ºðãºæèí òýëæ áóé öàñàí óðóéòàé òºñòýé áàéäàëä îðñîí.

Ìýäýýëýë áà ìýäëýã

“Ìýäýýëýë” ãýäýã ¿ãòýé õ¿ì¿¿ñ ýðòíýýñ òàíèë áîëñîí. Õýðýâ òàíààñ “Ìýäýýëýë” ãýæ

þó âý? ãýæ àñóóâàë á¿õíýýñ ò¿ð¿¿íä îëîí íèéòèéí ìýäýýëëèéí õýðýãñë¿¿ä áîëîõ ñîíèí,

ðàäèî, òåëåâèçèéã ñàíàõ áàéõ. ×óõàìõ¿¿ ýíä ë “ìýäýýëëèéí öàã” ýñâýë “ìýäýýëëèéí

õºòºëáºð”, “øóóðõàé ìýäýýëýë” ãýõ ìýò õýëëýã¿¿ä èõýâ÷ëýí õýðýãëýãääýã. Ìýäýýëëèéí

õºòºëáºðèéí çîðèëãî íü áèäýíä ÿìàð íýãýí ¿éë ÿâäëûí òóõàé ìýäýýëýë õ¿ðãýõ ÿâäàë

áàéäàã. Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ õ¿ðòýë áèä òóõàéí ¿éë ÿâäëûí òóõàé þó ÷ ìýääýãã¿é, ¿ð

ä¿íä íü ë ìýääýã.

Õ¿íèé òóõàéä ìýäýýëýë ãýäýã áîë òºðºë á¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýðýýñ õ¿ëýýí àâ÷ áóé ìýäëýã þì.

Áèä á¿õíèé ìýäýæ áóé á¿õèé ë ç¿éëèéã áèä õýäèéä ÷ þì ýöýã ýõýýñýý, áàãø íàðààñàà,

íîìîîñ, ººðèéí àìüäðàëûí òóðøëàãààñàà òàíèí ìýäýæ, îé óõààíäàà õàäãàëæ áàéäàã.

¯¿íèé çýðýãöýý íîì, ñîíèí ñýòã¿¿ëä õýâëýãäýí íèéòëýãäñýí, áè÷èãäñýí á¿õ ç¿éë íü

ìýäýýëýë áîëíî. Ñóðãóóëü äàõü ñóðãàëò áîë ìýäëýã, ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâ÷ ýçýìøèõ çîðèëãî

÷èãëýëòýé ¿éë ÿâö ìºí þì. Îäîî á¿ãäýýðýý áèäíèé ìýäëýã ãýäýã ìààíü ÷óõàì þó þì áý?

ãýäãèéã ýðãýö¿¿ëýí áîäîöãîî¸.

Ýõëýýä ººðñäèéí ÿìàð íýãýí òîäîðõîé ìýäëýãèéã òîìü¸îëîõ îðîëäëîãî õèéæ äàðààõ

æàãñààëò ãàðãàí àâ÷ áîëíî.


106

29-ð çóðàã. ×èíãèñ õààí 1162 îíä òºðñíèéã áè ìýäíý.

30-ð çóðàã. Ìîíãîë Óëñûí òºðèéí äàëáààíû óòãà ó÷ðûã áè ìýäíý.

31-ð çóðàã. Áè êîìïüþòåð õýðõýí àñààæ, óíòðààõûã

ìýäíý.

32-ð çóðàã. Áè íàðàíöýöãèéã ÿàæ òàðèõûã ìýäíý.

33-ð çóðàã. Êâàäðàò òýãøèòãýëèéã ÿàæ áîäîõûã áè ìýäíý.

34-ð çóðàã. Õºâñãºë íóóð íü Òºâ Àçèéí õî¸ð äàõ öýíãýã

íóóð ãýäãèéã áè ìýäíý.

Ýäãýýð îëîí ìýäëýã íü õî¸ð õýñýãò õóâààãäàæ ýõíèé õýñãèéí ìýäëýã íü “... ãýäãèéã áè

ìýäíý” ãýñýí áàéäëààð òîìü¸îëîãäîæ áàéíà. Èéì ìýäëýãèéã òóíõàãëàëûí øèíæòýé

[òàéëáàðëàñàí] ãýæ íýðëýæ áîëíî.

Ýíý õýñýãò òîäîðõîé ¿çýãäýë (Äýëõèé íàðûã òîéðîí ýðãýäýã), ¿éë ÿâäàë (×èíãèñ õààí

1162 îíä òºðñºí), îáüåêòûí øèíæ ÷àíàð (Õºâñãºë íóóð íü Òºâ Àçèéí õî¸ð äàõ öýíãýã

íóóð), õàìààðàë ø¿òýëöýý (Ïèôàãîðûí òåîðåì)-íèé òóõàé ìýäëýã áàãòäàã.

Õî¸ðäóãààð õýñãèéí ìýäëýã íü “...-ã õýðõýí ÿàæ … áè ìýäíý” ãýñýí çàãâàðààð

òîìü¸îëîãäîõ áà ¿éë ÿâöûí òóõàé ìýäëýã ãýæ íýðëýãääýã. Òýð íü ÿìàð íýãýí çîðèëãîä

õ¿ðýõ (õî¸ð ýíãèéí áóòàðõàé ¿ðæ¿¿ëýõ, êîìïüþòåðýýð çóðàã çóðàõ) ¿éëäëèéã òîäîðõîéëäîã.

Ìýäëýãèéí àíãèëàë íü øèíæëýõ óõààíä èõýýõýí ÷óõàë àñóóäàë þì. Òóíõàãëàëûí áà ¿éë

ÿâöûí ãýæ ìýäëýãèéã õóâààõ íü àíãèëëûí íýã õóâèëáàð áîëîõîîñ ýöñèéí ãàíö õóâààëò áèø

ýý. Àëèâàà ìýäýý íü áèäýíä ìýäýýëëèéã õ¿ðãýäýã ¿¿? Æèøýý íü: Õýðýâ òà àíãëè õýë

ìýäýõã¿é òîõèîëäîëä àíãëè õýëýýð ÿðèëöàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèà íü òàíû ìýäëýãèéí

ñàíã òýëýõã¿é. Ýíýõ¿¿ õ¿ëýýí àâ÷ áóé õ¿íèéõýý ìýäëýãèéí õ¿ðýýã ºðãºòãºõã¿é áàéãàà ìýäýýã

ìýäýýëëèéí áóñ ìýäýý õýìýýí íýðëýå.

Áèäíèé òºðºëõ õýëýýðýý ¿çýæ õàðæ, óíøèæ áóé

ç¿éë¿¿ä äîòîð ìýäýýëëèéí áóñ îëîí ìýäýýí¿¿ä

òààðàëääàã. Æèøýýëáýë: 35-ð çóðàã íü òàíä øèíý

ìýäëýã îëãîõ ìýäýýëëèéã àãóóëæ áàéíà óó? Ìýäýýæ

¿ã¿é. Ýíý íü àëü õýäèéíýý òàíèë áîëñîí ç¿éë ø¿¿ äýý.

35-ð çóðàã íü 1-ð àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä øèíý ìýäëýã îëãîõ ìýäýýëëèéã àãóóëñàí ìýäýý

áîëîõ áºãººä õàðèí 7-ð àíãèéí ñóðàã÷äûí õóâüä “ìýäýýëëèéí áóñ ìýäýý” áîëíî. ªºð íýã æèøýý.

Âýá õóóäàñíû èíòåðíýòèéí ìýäýýëëèéí ñàíä á¿ðòãýãäñýí õàÿãèéã URL õàÿã ãýäýã.

Ýíý õàÿã íü: http://-ýýð ýõýëäýã. Ýíý áè÷âýð òà íàðûí ìýäëýãèéã ºðãºæ¿¿ëæ ÷àäàæ

áàéíà óó? Çàðèì ñóðàã÷äàä îéëãîìæã¿é áàéæ áîëíî. Ãýõäýý äàðààãèéí “Ìýäýýëëèéí

35-ð çóðàã. Ìýäýý

107

ÕÀÂÑÐÀËÒ

òåõíîëîãè” á¿ëýãò ¿çýõ áîëíî. Ìýäýý îéëãîìæòîé áàéíà ãýäýã íü õ¿íèé ººðèéíõ íü ºìíº

õóðèìòëàãäñàí ìýäëýãòýé õîëáîîòîé. Òýãýõýýð õýðýâ ìýäýý íü õ¿ëýýí àâ÷ áóé õ¿íèé õóâüä

îéëãîìæòîé áàéâàë òýð íü ìýäýýëýë áîëíî ãýæ õýëæ áîëíî.

Ãýõäýý ýíý ä¿ðýì íü ¿ðãýëæ ¿íýí ãýõýä ýðãýëçýýòýé. ªìíºõ õî¸ð æèøýýã ñàíàÿ. Õýðýâ

ìýäýý íü õ¿ëýýí àâ÷ áóé õ¿íèé õóâüä çààâàë øèíý áàéõ ë þì áîë òýð íü ìýäýýëëèéã

äàìæóóëíà. Îäîî áèä “Õýðýâ ìýäýýíä äóðäàãäàæ áóé ç¿éë íü ò¿¿íèé õóâüä øèíý áºãººä

îéëãîìæòîé áàéõ þì áîë òýð ìýäýý íü òóõàéí õ¿íèé òóõàéä ìýäýýëýë àãóóëñàí áàéíà”

ãýñýí åðºíõèé ä¿ãíýëò õèéæ áîëíî. Åð íü ìýäëýã ýçýìøèæ õ¿ëýýí àâàõ íü çààâàë ýíãèéí

õÿëáàðààñ íèéëìýë òºâýãòýé ð¿¿ ãýñýí õàíäëàãààð ÿâàãäàõ ¸ñòîé. Ýíý òîõèîëäîëä àëèâàà

øèíý ìýäýý íü áàñ îéëãîìæòîé áàéæ, èíãýñíýýðýý õ¿íä ìýäýýëëèéã õ¿ðãýæ áàéõ áîëíî.


Áèä ÿìàð ìýäýýëýëòýé àæèëëàæ áàéãààãàà áàéíãà ìýäýæ áàéäàã. Æèøýý íü: íîì óíøèõ,

þì õóäàëäàí àâàõ ºðòºãºº òîîöîîëîõ, ÿìàð íýãýí ìýäýýã áóñàä õ¿ì¿¿ñò ÿðèõ, ä¿ðýì

ñóäëàõ, òîî áîäîõ áîëîí áóñàä. Èõýíõ õ¿ì¿¿ñèéí ìýðãýæèë ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãààòàé

õîëáîãääîã. Õ¿íèé ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãàà ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí äàðààõ ¿íäñýí

òºðë¿¿äòýé õîëáîãääîãèéã ñýðãýýí ñàíàÿ.

36-ð çóðàã. Ìýäýýëëèéí ïðîöåññ

Ìýäýýëëèéã õàäãàëàõ

Õ¿ì¿¿ñ ìýäýýëëèéã ººðèéí îé ñàíàìæ (çàðèìäàà îé óõààí ãýõ) ýñâýë ãàäààä òýýã÷èä

(öààñ, õóóðöàã, ëàçåð äèñê...) õàäãàëäàã. Îé ñàíàìæäàà òîãòîîí õàäãàëñàí ìýäëýãò

õóâèðñàí ìýäýýëýë íü ¿ðãýëæ ò¿¿íä õàíäàõ áîëîìæòîé áàéäàã. Æèøýý íü: ¯ðæ¿¿ëýõèéí

õ¿ðäèéã öýýæèëñýí áîë, 5*5=? àñóóëòàä õàðèóëàõûí òóëä ÿìàð ÷ ç¿éëèéã ñºõºæ ¿çýõ

øààðäëàãàã¿é. Õ¿í á¿ð ººðèéí áîëîí îéð äîòíû õ¿ì¿¿ñèéí ãýðèéí õàÿã, óòàñíû äóãààðûã

ìýäýæ áàéäàã. Õ¿íèé îé ñàíàìæèéã õàðüöàíãóé “øóóðõàé” ãýæ õýëæ áîëíî. Ýíä

“øóóðõàé” ãýäýã ¿ã íü “õóðäàí” ãýäýã ¿ãòýé àäèëòãàãäàæ õýðýãëýãäýæ áàéíà. ªºðñäèéí îé

ñàíàìæèéã áèä äîòîîä îé õýìýýí íýðëýæ áîëîõ þì.

Ýíý òîõèîëäîëä ãàäààä òýýã÷¿¿ä äýýð õàäãàëàãäñàí ìýäýýëëèéã áèäíèé ãàäààä îé

ñàíàìæ õýìýýí íýðëýæ áîëîõ òàëòàé.

37-ð çóðàã. Ìýäýýëëèéí ãàäààä òýýã÷¿¿ä

Ìýäýýëëèéã àøèãëàõûí òóëä ýõëýýä ò¿¿íèéã äîòîîä îé ñàíàìæäàà áàéðëóóëàõ

õýðýãòýé. Æèøýýëáýë: Òýìäýãëýëèéí äýâòýðò áàéãàà óòàñíû äóãààðûã óíøèõ, äàðàà íü

ýíýõ¿¿ ìýäýýëëèéã òîãòîîñíîîðîî óòàñíû àïïàðàòàä äóãààðûã îðóóëæ àøèãëàäàã.

Áèäíèé äîòîîä îé ñàíàìæ íü íàéäâàðòàé áóñ. Õ¿í àëü íýã ç¿éëèéã ìàðòàõã¿é áàéõ


108

íü õîâîð. Õàðèí ãàäààä òýýã÷ äýýðõ ìýäýýëýë èë¿¿ óäààí, íàéäâàðòàé õàäãàëàãääàã

(Ìýäýýëýë ç¿é 5-6 ñóðàõ áè÷ãèéí 19-21-ð õóóäàñ ¿çíý ¿¿).

×óõàìõ¿¿ ãàäààä òýýã÷äèéí òóñëàìæòàéãààð ë õ¿ì¿¿ñ ººðèéí ìýäëýãèéã ¿åýñ ¿åä

äàìæóóëæ áàéíà.

Ìýäýýëëèéã äàìæóóëàõ

Õ¿í á¿ð èõýíõ òîõèîëäîëä ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ïðîöåññò îðîëöîæ áàéäàã. Äàìæóóëàëò

íü õ¿ì¿¿ñèéí õîîðîíäîõ øóóä àìàí ÿðèàãààð, áè÷èã áàðèìò ñîëèëöîîãîîð, òåëåôîí óòàñ,

ðàäèî, òåëåâèç çýðýã õîëáîîíû òåõíèê õýðýãñëèéí òóñëàìæòàéãààð ÿâàãääàã. Õ¿¿õä¿¿ä òà

íàð äàðààõ õýðýãñë¿¿äèéã ìýäýýëýë äàìæóóëàõàä õýðõýí àøèãëàäàã òàëààð ÿðèëöààðàé.

38-ð çóðàã. Ìýäýýëýë äàìæóóëàëòûí õýðýãñýë

Õîëáîîíû èéì õýðýãñë¿¿äèéã ìýäýýëýë äàìæóóëàëòûí ñóâãóóä ãýæ íýðëýäýã.

Õýðýâ ìýäýýëëèéí ñóâãóóäûí ÷àíàð ìóó áàéâàë äàìæóóëàëòûí ÿâöàä ìýäýýëýë íü

ãàæóóäàæ, ãýýãäýæ áîëíî.

Áèä á¿õýí òåëåôîí ñóâàã ìóó áàéõ ¿åä õàðèëöàí ÿðèà ÿìàð õýö¿¿ áàéäãèéã ìýäíý.

Ìýäýýëýë äàìæóóëàëò íü õî¸ð òàëò ¿éë ÿâö ãýäãèéã õ¿¿õä¿¿ä òà íàð ìýäíý ø¿¿ äýý. Íîì

óíøèõ ýñâýë áàãøèéí ÿðèàã ñîíñîõ ¿åä áèä ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâàã÷ áîëíî. Õè÷ýýë äýýð

õàðèóëò ºã÷ áàéãàà íü ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð áîëíî. Àëèâàà õ¿í ìýäýýëëèéí ýõ ¿¿ñâýð

áîëæ áàéãààä ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàã÷èéí ¿¿ðýãòýé áîëîõ, õ¿ëýýí àâàã÷ áàéñíàà ýõ ¿¿ñâýð

áîëîõ ÿâäàë íýëýýä áàéäàã.

Ìýäýýëëèéã áîëîâñðóóëàõ

Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý áîë ìàòåìàòèêèéí áîäëîãî áîäîõ. Æèøýý íü: Òýãø ºíöºãò

ãóðâàëæíû òàëóóäûí óòãà ºãºãäñºí áàéã. Ò¿¿íèé òàëáàéã òîäîðõîéëîõ áîäëîãûã áîäîõûí

òóëä ñóðàã÷ îðîëòûí ºãºãäë¿¿äýýñ ãàäíà áîäëîãûí øèéäèéã îëîõîä òóñ äýì áîëîõ

ìàòåìàòèê ä¿ðìèéã çààâàë ìýäýæ áàéõ õýðýãòýé. Ýíý áîäëîãûí õóâüä òýãø ºíöºãò

ãóðâàëæíû òàëáàé íü áîãèíî òàëóóäûí ¿ðæâýðèéã õî¸ðò õóâààñàíòàé òýíö¿¿ ãýñýí ä¿ðýì

ãàðíà. Ýíý ä¿ðìýý õýðýãëýí îëîõ ¸ñòîé õýìæèãäýõ¿¿íýý ãàðãàí àâíà.

Òóõàéí æèøýýíèé õóâüä áîëîâñðóóëàëòûí ïðîöåññ íü àíõäàã÷ ìýäýýëë¿¿ä äýýð

õèéãäñýí òîîöîîëëûí ¿ð ä¿íä øèíý ìýäýýëýë ãàðãàí àâàõàä îðøèæ áàéíà.

Òîîöîîëîë áîë ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ çºâõºí íýã ë õýëáýð.

Õ¿íèé ëîãèê ¿éë ãýäýã áîë íýã ìýäýýëëýýñ íºãºº ìýäýýëëèéã ãàðãàí àâ÷ áîëîõ ä¿ðì¿¿äèéí ñèñòåì þì.

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü øèíý ìýäýýëýë ãàðãàí àâàõààð õÿçãààðëàãäàõã¿é.

Æèøýý íü: Ìîíãîë õýëíèé áàãø ñóðàã÷äàä “Êîìïüþòåð ìèíèé íàéç” ñýäýâò çîõèîí áè÷ëýã

áè÷¿¿ëñýí áàéã. Áàãø àëäààã õÿíàæ, ¿íýëãýý òàâèíà.

109

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Àëäààã õÿíàõ ãýäýã áîë çîõèîí áè÷ëýãèéí àãóóëãàä ººð÷ëºëò îðóóëàõã¿éãýýð ò¿¿íèé

áè÷âýðèéã áîëîâñðóóëàõ õóâèëáàð þì ø¿¿ äýý.

Íýã õýëíýýñ íºãºº õýë ð¿¿ áè÷âýðèéã îð÷óóëæ áàéãàà íü ìºí ë ìýäýýëýë

áîëîâñðóóëàëòûí íýã æèøýý áºãººä óòãà àãóóëãàä áóñ õýëáýðò ë ººð÷ëºëò îðæ áàéíà.

39-ð çóðàã. Ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëò

Ìýäýýëëèéã êîä÷èëîõ íü áàñ ë ìýäýýëëèéí áîëîâñðóóëàëòûí íýã õýëáýð.

Êîä÷èëîõ áóþó Êîä÷èëëûí ïðîöåññ áîë ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýëèéí íýã õýëáýðèéã,

õàäãàëæ äàìæóóëæ, áîëîâñðóóëàõàä òîõèðîìæòîé øèíý õýëáýðò îðóóëàõ õóâèðãàëò õýìýýí

îéëãîæ áîëíî.

Ìýäýýëýë õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ, áîëîâñðóóëàõ òåõíèê õýðýãñë¿¿äèéí (ðàäèî, êîìïüþòåð

ã.ì.) õºãæëèéã äàãààä îíöãîé ºðãºí õ¿ðýýòýé “êîä÷èëîë” õýìýýõ óõàãäàõóóí õýðýãëýãäýõ

áîëñîí áàéíà. XX çóóíû ýõýýð õîëáîîíä ìîðçûí öàãààí òîëãîéí òóñëàìæòàéãààð ìýäýýã

êîä÷èëîí äàìæóóëæ áàéæýý.

Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâöûí ººð íýã òºðºë íü ìýäýýëëèéã ýðýìáýëýõ

áîëíî.

Ñóðàëöàã÷äàä äàðààõ äààëãàâðûã ºã÷ áîëíî. “Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð àíãèéíõàà íàéçóóäûí

óòàñ, ãýðèéí õàÿãèéã áè÷èõäýý õýðýãòýé ìýäýýëëýý õàìãèéí õóðäàí õàéæ îëîõîä õÿëáàð

áàéäëààð áè÷ýýðýé.” Ýíä íýðèéíõ íü ýõíèé ¿ñã¿¿äèéí öàãààí òîëãîéí äàðààëëûã

áàðèìòëàõ íü îíîâ÷òîé áàéõ áèç ýý. Èíôîðìàòèêèéí øèíæëýõ óõààíä íýãýí öîãö, á¿õýë

ìýòýýð íýãòãýí õîëáîã÷ ÿìàð íýãýí ä¿ðìýýð ìýäýýëëèéã çîõèîí áàéãóóëàõûã á¿òýö÷èëýõ

ãýæ íýðëýäýã áîëíî.

Ìýäýýëëèéã õàéõ íü ìºí ë äýýðõ áîëîâñðóóëàëòûí ¿éë ÿâöûí íýã ë õýëáýð þì.

Æèøýý íü: Ãàäààä õýëíèé òîëü áè÷ãýýñ ¿ã õàéõ, óòàñíû æàãñààëòààñ äóãààð õàéõ, òºìºð

çàìûí öàãèéí õóâààðèàñ ãàëò òýðýã õºäëºõ öàãèéã, ìàòåìàòèêèéí ñóðàõ áè÷ãýýñ òîìü¸î, íîìûí

ñàíãèéí êàòàëîãîîñ õýðýãòýé íîìûí ìýäýýëýë õàéõ, êîìïüþòåðýýñ ôàéë õàéõ çýðýã. Ýíý á¿õýí

íü íîì, ñõåì, õ¿ñíýãò, êàðòûí ñàí çýðýã ãàäààä òýýã÷¿¿ä äýýð ìýäýýëëèéã õàéõ ïðîöåññóóä þì.

Õ¿íèé òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü ìýäýýëýë õàäãàëàõ, äàìæóóëàõ,

áîëîâñðóóëàõ õýìýýõ ìýäýýëëèéí ïðîöåññûí ¿íäñýí ãóðâàí õýëáýð¿¿äèéí

õýðýãæèëò¿¿äýýñ á¿ðýëäýí òîãòäîã.

Õ¿í ìýäýýëëèéã ººðèéí îé ñàíàìæèä (äîòîîä, øóóðõàé ìýäýýëýë) áà öààñ, ñîðîíçîí

õàëüñ ãýõ ìýò ãàäààä òýýã÷¿¿ä äýýð (ãàäààä ìýäýýëýë) õàäãàëäàã.

Ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ¿éë ÿâö íü ýõ ¿¿ñâýðýýñ õ¿ëýýí àâàã÷ ðóó õîëáîîíû ìýäýýëëèéí

ñóâãààð õýðýãæäýã. Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö íü øèíý ìýäýýëýë ãàðãàí àâàõ, ýñâýë

ºãºãäñºí ìýäýýëëèéí á¿òýö þì óó õýëáýðèéí ººð÷ëºëòòýé, ò¿¿í÷ëýí ãàäààä òýýã÷¿¿ä äýýð

ìýäýýëýë õàéõòàé õîëáîîòîé áàéäàã.


110

Ìýäýýëëèéí òîî õýìæýý

Ìýäýýëëèéã õýðõýí õýìæèæ áîëîõ òóõàé ýíýõ¿¿ õýñýãò àâ÷ ¿çíý. Ìýäýýëëèéã õýðõýí

õýìæèõ òàëààð õýä õýäýí õàíäëàãóóä áàéäàã. Áèä òýäãýýðýýñ “öàãààí òîëãîéí” ãýæ

íýðëýãäýõ íýã ë ÷èãëýëèéã àâ÷ ¿çíý. Õ¿¿õä¿¿ä òà íàð õýìæèëòèéí óòãûã ñàéí ìýäíý.

Òóõàéëáàë, çàé, ìàññ, õóãàöàà çýðýã õýìæèãäýõ¿¿í¿¿äèéã õýðõýí õýìæäýã, ýíä ÿìàð ÿìàð

õýìæèëòèéí ýòàëîí íýãæ¿¿äèéã àøèãëàäàã òóõàé ñàíàæ áàéãàà áèç ýý. 40-ð çóðãèéí äàãóó

ÿðèëöàíà óó.

40-ð çóðàã. Õýìæèãäýõ¿¿íèéã õýìæèõ õýðýãñë¿¿ä

Öàãààí òîëãîéí õàíäëàãà íü ÿìàð íýãýí õýë äýýðõ áè÷âýð äîòîð àãóóëàãäàõ ìýäýýëëèéã

õýìæèõ áîëîìæèéã îëãîäîã. Åð íü öàãààí òîëãîé ãýäãèéí äîð ¿ñã¿¿äèéã îéëãîäîã áîëîâ÷

íºãºº òàëààñ áè÷âýð äîòîð õààëò, õàøèëò, öýã öýãëýë, öèôð ãýõ ìýò áàéæ áîëîõ òóë

òýäãýýðèéã öàãààí òîëãîéä áàãöëàí àâ÷ ¿çäýã. Ìºí öàãààí òîëãîéä ¿ã¿¿äèéí õîîðîíäîõ

çàéã ÷ áàñ îðóóëäàã.

Öàãààí òîëãîéí á¿õ òýìäýãò¿¿äèéí òîîã “öàãààí òîëãîéí ÷àäàë” ãýæ íýðëýæ èðñýí

áàéíà. ýíý õýìæèãäýõ¿¿íèéã N ãýñýí ¿ñãýýð òýìäýãëýå. Êèðèëë ¿ñã¿¿ä áîëîí äýýð äóðäñàí

òýìäýãò¿¿äýýñ òîãòîõ öàãààí òîëãîéí ÷àäàë íü 56-òàé òýíö¿¿ (35 +10 + 11). Òóõàéëáàë, 35

(¿ñýã) + 10 (öèôð¿¿ä) + 11 (öýã, öýãëýë õààëò, õàøèëòóóä).

Öàãààí òîëãîéí õàíäëàãûí ¿åä áè÷âýðèéí àëèâàà òýìäýãò íü òîäîðõîé ìýäýýëëèéí

æèíòýé áàéíà ãýæ òîîöäîã. Òýìäýãòèéí ìýäýýëëèéí æèí öàãààí òîëãîéí ÷àäëààñ õàìààðäàã.

Òýãâýë öàãààí òîëãîéä õàìãèéí öººõºíäºº õý÷íýýí òýìäýãò áàéõ âý? ãýäýã àñóóäàë ãàð÷ èðíý.

Èéì öàãààí òîëãîéã êîìïüþòåðò àøèãëàäàã áà “0”, “1” ãýñýí öèôð¿¿äýýð òýìäýãëýãäýõ õî¸ð

òýìäýãòèéã ýíý öàãààí òîëãîé íü àãóóëäàã. ¯¿íèéã õî¸ðòûí öàãààí òîëãîé ãýíý.

Õî¸ðòûí öàãààí òîëãîéí òýìäýãòèéí ìýäýýëëèéí æèíã ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ áîëãîí àâäàã áºãººä ò¿¿íèéã íýã áèò ãýæ íýðëýäýã.

Õî¸ðòûí öàãààí òîëãîéãîîð áè÷èãäñýí áè÷âýðò àãóóëàãäàõ ìýäýýëëèéí á¿òýí òîî

õýìæýý íü ýíý áè÷âýð äýõ òýã, íýã¿¿äèéí òîîòîé òýíö¿¿ áàéíà. Æèøýý íü:

1101001011000101 ãýñýí õî¸ðòûí áè÷âýð íü 16 áèò ìýäýýëýë àãóóëíà. Ãýòýë ýíý

ìýäýýëýë íü ÷óõàì þó èëýðõèéëæ áàéãàà òàëààð ÿìàð ÷ îéëãîëò áàéõã¿é.

Öàãààí òîëãîéí ÷àäàë èõñýõ òóñàì öàãààí òîëãîéí òýìäýãòèéí ìýäýýëëèéí æèí

íýìýãäýæ áàéíà. Æèøýý íü: 4 òýìäýãòýýñ òîãòîõ öàãààí òîëãîéí íýã òýìäýãò íü 2 áèò

æèíòýé áàéíà. ýíý öàãààí òîëãîéí á¿õ òýìäýãò¿¿äèéã õî¸ð øèðõýã õî¸ðòûí öèôðèéí

áîëîìæèò õîñëîëóóäààð êîä÷èëæ áîëäîãîîð òàéëáàðëàíà.

Õ¿ñíýãò 4

Òýìäýãòèéí äóãààð 1 2 3 4

2-òûí êîä 00 01 10 11

111

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Õýðýâ öàãààí òîëãîéí ÷àäàë 8-òàé òýíö¿¿ áîë íýã òýìäýãò íü ººðòºº ãóðâàí áèò

ìýäýýëëèéã àãóóëíà. Õî¸ðòûí öèôð¿¿äèéã àøèãëààä íàéìàí øèðõýã ººð õîîðîíäîî

ÿëãààòàé õî¸ðòûí öèôð¿¿äèéí õîñëîëûã çîõèîæ áîëíî.

Õ¿ñíýãò 5

Òýìäýãòèéí äóãààð 1 2 3 4 5 6 7 8

2-òûí êîä 000 001 010 011 100 101 110 111

Ýíý÷ëýíãýýð 4 áèò íü 16 òýìäýãòýýñ òîãòîõ öàãààí òîëãîéí íýã òýìäýãòèéã èëýðõèéëíý.

Îäîî áèä öàãààí òîëãîéí ÷àäàë (N) áà òýìäýãòèéí æèí (i) õî¸ðûí õîîðîíäûí õàìààðëûã

ãàðãàÿ. Áèä ºìíº íü äàðààõ óòãóóäûã îëæ òîãòîîñîí ø¿¿ äýý.

Õ¿ñíýãò 6

N 2 4 8 16

i 1 áèò 2 áèò 3 áèò 4 áèò

2=2, 2·2=4, 2·2·2=8, 2·2·2·2=16 áîëîõûã òýìäýãëýå.

Ýíäýýñ õàðàõàä N íü õî¸ðûã i óäàà ººðèéã íü ººðººð íü ¿ðæ¿¿ëñýíòýé òýíö¿¿ áàéíà.

Ìàòåìàòèêò èéì ¿éëäëèéã çýðýã äýâø¿¿ëýõ ãýæ íýðëýýä äàðààõ áàéäëààð áè÷íý.

21=2 Õî¸ðûí íýã çýðýã íü õî¸ðòîé òýíö¿¿.

22=4 Õî¸ðûí õî¸ð çýðýã íü äºðºâòýé òýíö¿¿.

23=8 Õî¸ðûí ãóðâàí çýðýã íü íàéìòàé òýíö¿¿.

24=16 Õî¸ðûí äºðâºí çýðýã íü àðâàí çóðãààòàé òýíö¿¿.

Åðºíõèé õýëáýðýýð ¿¿íèéã 2i=N áóþó õî¸ðûí i çýðýã íü N-òýé òýíö¿¿ ãýæ áè÷èæ óíøèíà.

Öàãààí òîëãîéí ÷àäàë (N) áà àëèâàà òýìäýãòèéí ìýäýýëëèéí æèí (i) íü: 2i = N ãýñýí òîìü¸îãîîð õîëáîãäîíî.

Öàãààí òîëãîéí õýìæýýñ íü õî¸ðûí á¿õýë çýðýãòýé òýíö¿¿ áàéõ òîõèîëäîëä ìýäýýëëèéã

õýìæèõ íü õÿëáàð äºõºì áîëäîã. Æèøýý íü: N=32 áîë íýã òýìäýãòèéí æèí íü 5 áèò, ó÷èð íü

25=2*2*2*2*2=32

Öàãààí òîëãîéí õýìæýýñèéí õàìãèéí èõ óòãàä îíîëûí õóâüä õÿçãààðëàëò áàéõã¿é

áîëîâ÷ õ¿ðýëöýýòýé ãýæ õýëæ áîëîõîîð öàãààí òîëãîé áàéâàë çîõèíî.

Ýíý áîë 256 òýìäýãòèéí ÷àäàëòàé öàãààí òîëãîé þì. Èéì õýìæýýñòýé öàãààí òîëãîéä

ïðàêòèêò çàéëøã¿é õýðýãöýýòýé á¿õ òýìäýãò¿¿äèéã òóõàéëáàë, ëàòèí áîëîí êèðèëë ìîíãîë

öàãààí òîëãîéí òîì æèæèã ¿ñã¿¿ä, öèôð¿¿ä, àðèôìåòèêèéí ¿éëäëèéí òýìäã¿¿ä, á¿õ

áîëîìæèò õààëò, öýã öýãëýë¿¿äèéã áàãòààí îðóóëäàã.

256=2*2*2*2*2*2*2*2=28

Ýíý öàãààí òîëãîéí íýã òýìäýãò íü 8 áèòèéí æèíòýé áàéíà. 8 áèò ìýäýýëýë ãýäýã áîë òîäîð-

õîé õýìæýýãýýð îíöãîé õýìæèãäýõ¿¿í ãýæ ¿çýæ áîëîõ òóë ò¿¿íä “áàéò” ãýñýí íýðèéã îíîîñîí.

1 áàéò = 8 áèò

5

8


112

Áèä çàõèà áîëîí áóñàä òºðºë á¿ðèéí áàðèìòóóäûã áýëòãýõäýý áè÷âýð áîëîâñðóóëàõ

ïðîãðàìûã àøèãëàæ áàéíà. Òà á¿õýí ÷ 41-ð çóðàãò áóé ïðîãðàìûã ¿çñýí ø¿¿ äýý. Æèøýý

àâ÷ ¿çüå. Êîìïüþòåðèéí áè÷âýð áîëîâñðóóëàã÷ ïðîãðàìûí òóñëàìæòàé õèéãäñýí æèæèã

íîì íü 150 õóóäàñòàé áàéã. 1 õóóäàñ íü 40 ìºðòýé, ìºð á¿ð íü ¿ãèéí õîîðîíäîõ çàéã

òîîöîîä 60 òýìäýãò àãóóëäàã ãýå. Òýãâýë 1

õóóäàñ 40*60 =2400 áàéò ìýäýýëýë

àãóóëíà. Ýíý ¿åä á¿õ íîìíû ìýäýýëëèéí

áàãòààìæèéã òîîöîîëîõûí òóëä ºìíº

ãàðãàæ àâñàí õýìæèãäýõ¿¿íèéã íîìûí

õóóäàñíû òîîãîîð ¿ðæ¿¿ëýõ õýðýãòýé.

2400 *150 = 360000 áàéò.

Ýíýõ¿¿ æèøýýí äýýðýýñ õàðàõàä áàéò

ãýäýã íü õýìæèëòèéí “æèæèã” íýãæ áîëîõ

íü õàðàãäàæ áàéíà. Òýãýõýýð íîìûí

ñàíãèéí ìýäýýëëèéí áàãòààìæèéã õýìæèæ ¿çýõ õýðýãòòýé ãýâýë þó áîëîõûã áîäîîä ¿ç äýý.

Ò¿¿íèéã áàéòààð èëýðõèéëíý ãýâýë õýòýðõèé òîì òîî ãàðàõ íü îéëãîìæòîé. Ìýäýýëëèéí

áàãòààìæ íü èõ áàéõ òîõèîëäîëä õýìæèëò õèéõäýý õàðüöàíãóé òîì íýãæ¿¿äèéã àøèãëàäàã.

1 êèëîáàéò = 1 Êá = 210 áàéò = 1024 áàéò

1 ìåãàáàéò = 1 Ìá = 210 Êá = 1024 Êá

1 ãåãàáàéò = 1 Ãá = 210 Ìá = 1024 Ìá

Èéì òîõèîëäîëä äýýð àâ÷ ¿çñýí íîìûí ìýäýýëëèéí áàãòààìæ íü îéðîëöîîãîîð 360 Êá-

òàé òýíö¿¿ áàéíà. Õýðýâ á¿ð òîäîðõîé òîîöîí ãàðãàâàë 360000/1024 = 351.6 Êá, 351.6 /

1024 = 0.34 Ìá áîëîõ íü ýý.

Öàãààí òîëãîéí õàíäëàãà – ìýäýýëëèéã õýìæèõ àðãûí íýã. ßìàð íýã õýë äýýð ìýäýýëëèéã

ä¿ðñëýõèéí òóëä àøèãëàãäàæ áàéãàà á¿õ òýìäýãò¿¿äèéí öóãëóóëãûã öàãààí òîëãîé

ãýíý. Öàãààí òîëãîéí ÷àäàë ãýäýã íü ò¿¿í äýõ á¿õ òýìäýãò¿¿äèéí òîî áîëíî. Õî¸ðòûí

(N=2 áàéõ) öàãààí òîëãîéí íýã òýìäýãòèéí ìýäýýëëèéí æèíã ìýäýýëëèéã õýìæèõ íýãæ

áîëãîí àâ÷ íýã áèò ãýæ íýðëýäýã. ×àäàë íü N áàéõ öàãààí òîëãîéí àëèâàà òýìäýãòèéí

ìýäýýëëèéí æèí I íü: 2i = N ãýñýí òîìü¸îãîîð õîëáîãäîíî.

1 áàéò - ýíý áîë ÷àäàë íü 28=256 áàéõ öàãààí òîëãîéí íýã òýìäýãòèéíõ íü ìýäýýëëèéí

æèí áºãººä óëìààð 1 áàéò = 8 áèò.

Áàéò, êèëîáàéò, ìåãàáàéò, ãèãàáàéò ãýäýã íü ìýäýýëëèéã õýìæèõ õýìæèëòèéí íýãæ¿¿ä

áºãººä äàðààãèéí íýãæ íü ºìíºõººñºº 1024 (210) äàõèí èõ áàéäàã.

1 áàéò = 8 áèò

41-ð çóðàã. WordPad ïðîãðàì

113

ÕÀÂÑÐÀËÒ

8-ð àíãèä ñóäëàõ íýìýëò àãóóëãà

Òîî áîëîí òîîëëûí ñèñòåì

“Òîî” ãýñýí îéëãîëò íü ìàòåìàòèêèéí õóâüä ÷ ìýäýýëýë ç¿éí õóâüä ÷ õàìãèéí ãîë

òóëãóóð áîëäîã. Òîîëëûí ñèñòåì ãýñýí ººð áàñ íýã ÷óõàë îéëãîëò íü òîîòîé õîëáîãääîã.

Òîîëëûí ñèñòåì ãýäýã áîë òîîã ä¿ðñëýí èëýðõèéëýõ àðãà áîëîí ò¿¿íä õàðãàëçàõ òîîíóóä äýýð ¿éëäýë ã¿éöýòãýõ ä¿ðì¿¿ä áîëíî.

Ýðò äýýð ¿åýñ îðøèí áàéæ ºíººäðèéã õ¿ðòýë õýðýãëýãäñýýð áàéãàà ÿíç á¿ðèéí òîîëëûí

ñèñòåì¿¿äèéã áàéðøëûí áîëîí áàéðøëûí áóñ õýìýýí 2 àíãèëæ áîëäîã.

Áàéðøëûí áóñ òîîëëûí ñèñòåì

Õ¿ì¿¿ñ þìñûã òîîëæ, òîî øèðõãèéã íü òîãòîîæ ýõýëñýí ýðò äýýð ¿åýñ ë òîîã áè÷èæ,

ä¿ðñëýõ õýðýãöýý áèé áîëñîí. ýõýí ¿åäýý äàðààõ òýìäýãëýãýýã àøèãëàæ áàéñàí.

42-ð çóðàã. Òîîã ä¿ðñëýõ òýìäýãëýãýý

Ýðòíèé õ¿ì¿¿ñèéí òóõàéä àíõíû òîîöîîëëûí áàãàæ õýðýãñýë íü ãàðûíõ íü õóðóóíóóä

áàéñàí òóë òîîëëîãûã ýõëýýä 5 þì óó 10 þìñààñ òîãòîõ á¿ëã¿¿äýýð ÿâóóëæ áàéæýý.

Öààøäàà àðàâòóóäûí àðàâò (çóó), çóóòóóäûí àðàâò (ìÿíãà) ãýõ ìýòýýð øèíý íýð¿¿äèéã

áèé áîëãîí õýðýãëýæ áàéâ. Èíãýæ ãàð÷ èðñýí ãîë çàíãèëàà òîîíóóäûã áè÷èæ ä¿ðñëýõýä

òîõèðîìæòîé áàéëãàõ ¿¿äíýýñ öèôð ãýæ íýðëýãäýõ îíöãîé òýìäýã¿¿äýýð òýìäýãëýõ áîëñîí

áàéíà. Õýðýâ þìñûí òîî øèðõãèéã ãàðãàõàä 2 çóóò, 5 àðàâò, ººð 4 øèðõýã áîëæ áàéâàë ýíý

õýìæèãäýõ¿¿íèéã áè÷èæ òýìäýãëýõýä çóóòûí òýìäýã õî¸ð óäàà, àðàâòûí òýìäýã òàâàí óäàà,

íýãæèéí òýìäýã äºðâºí óäàà äàâòàí àøèãëàãäàíà. Èéì òîîëëûí ñèñòåìä òîîíû áè÷èãëýë

äýõ òýìäãèéí áàéðëàëààñ óã òîîãîîð òýìäýãëýæ áóé õýìæèãäýõ¿¿í íü ¿ë õàìààðàõ áºãººä

òèéì ÷ ó÷ðààñ ò¿¿íèéã áàéðøëûí áóñ òîîëëûí ñèñòåì ãýæ íýðëýäýã. Áàéðøëûí áóñ

òîîëëûí ñèñòåì¿¿äèéã ýðòíèé Åãèïåò, Ãðåê, Ðîì÷óóä áîëîí ýðòíèé çàðèì ººð àðä ò¿ìýí

õýðýãëýäýã áàéæýý. Ýäãýýðýýñ òîîíû áè÷èãëýëèéí Ðîìûí ñèñòåì (ðîì öèôð¿¿ä) íü

áèäíèé ¿å õ¿ðòýë óëàìæëàí èðñýí áºãººä çàðèì òîõèîëäîëä äýñ äóãààðëàëò õèéõýä (öàã

òîîëîëä çóóíûã, á¿ðýí õýìæýýíèé çîõèîëûí ýìõòãýëä áîòèéã, íîìûí á¿ëãèéã ãýõ ìýò)

õýðýãëýãäñýýð áàéãàà. Ðîì òîîëëûí ñèñòåìä öèôð áîëãîæ ëàòèí ¿ñã¿¿äèéã

I V X L C D M1 5 10 50 100 500 1000

ãýñýí õàðãàëçààãààð àøèãëàäàã. Æèøýýëáýë: CCXXXII ãýñýí òîî íü õî¸ð çóóò, ãóðâàí àðàâò,

õî¸ð íýãæèéí íèéëáýð áîëîõ õî¸ð çóóí ãó÷èí õî¸ð ãýñýí òîîòîé òýíö¿¿ áîëíî. Ðîì òîîíä

öèôð¿¿ä íü ç¿¿íýýñ áàðóóí ãàð òèéøýý áóóðàõ äàðààëëààð áè÷èãääýã áà ýíý òîõèîëäîëä

òýäãýýðèéí óòãóóä íýìýãääýã. Õýðýâ òîîíû áè÷èãëýëä áàãà óòãàòàé öèôð òîì öèôðèéíõýý

ç¿¿í ãàð òàëä áè÷èãäñýí áîë òýäãýýðèéí óòãûã õàñàæ òîîöíî.

VI = 5 + 1 = 6 õàðèí IV = 5 – 1 = 4

MCMXCVII = 1000 + (-100 +1000) + (-10 + 100) + 5 + 1 + 1 = 1997


114

Áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåì¿¿ä

Áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåìèéí àíõíû ¿çýë ñàíàà ýðòíèé Âàâèëîíä ¿¿ññýí ãýæ ¿çäýã.

Áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåìä òîîíû áè÷èãëýë äýõ öèôðýýð òýìäýãëýãäñýí õýìæèãäýõ¿¿í íü ò¿¿íèé áàéðëàëààñ õàìààð÷ áàéíà.

Òîîã áè÷èæ ä¿ðñëýõýä àøèãëàäàã öèôð¿¿äèéí òîîã áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðü ãýäýã.

Îð÷èí ¿åèéí ìàòåìàòèêò õýðýãëýãäýæ áàéãàà òîîëëûí ñèñòåì íü áàéðøëûí àðàâòûí

ñèñòåì þì. Àëèâàà òîîíû áè÷èãëýëèéã 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9 ãýñýí àðâàí øèðõýã öèôðèéí

òóñëàìæòàéãààð õèéäýã òóë ýíý ñèñòåìèéí ñóóðü íü àðàâ (10)-òàé òýíö¿¿. Àðàâòûí öèôðèéã

àðàáûí õýìýýí íýðëýæ çàíøñàí ÷ V çóóíä ýíýòõýãò ¿¿ñ÷ áèé áîëñîí ò¿¿õòýé. Åâðîïò ëàòèí

õýëýíä õºðâ¿¿ëýãäñýí àðàáûí øèíæëýõ óõààíû á¿òýýë òóóðâèëóóäààñ óëáààëàí XII çóóíä ýíý

ñèñòåìèéí òóõàé ìýäýõ áîëñîí. Ýíý íü “àðàá öèôð¿¿ä” ãýñýí íýðíèé óòãà ó÷ðûã òîäîðõîéëäîã.

XVI çóóí õ¿ð÷ áàéæ ë àðàâòûí áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåì íü øèíæëýõ óõààí áîëîí àõóé

àìüäðàëûí õ¿ðýýíä ºðãºí òàðõàæ õýðýãëýãäýõ áîëñîí. Ýíýõ¿¿ ñèñòåì íü àðèôìåòèêèéí

àëèâàà ¿éëäë¿¿äèéã õºíãºí õÿëáàð ã¿éöýòãýæ, ÿìàð ÷ õýìæèãäýõ¿¿íèé òîîí óòãûã áè÷èõ

áîëîìæèéã îëãîñîí. Åð íü àðàá òîîëëûí ñèñòåì ò¿ãýí äýëãýðñýí íü ìàòåìàòèêèéí øèíæëýõ

óõààíû õºãæèëä õ¿÷òýé ò¿ëõýö ºãñºí þì. Õ¿¿õä¿¿äèéí õóâüä áàéðøëûí àðàâòûí òîîëëûí

ñèñòåìòýé õàð áàãààñàà òàíèë áîëîâ÷ ò¿¿íèéã èéíõ¿¿ íýðëýäãèéã ìýäýõã¿é áàéæ áîëîõ þì.

Îëîí îðîíòîé äóðûí òîîíû áè÷èãëýëèéí æèøýýí äýýð ýíý ñèñòåì íü áàéðøëûí ãýäãèéã

õÿëáàðõàí îéëãîæ áîëíî. Æèøýý íü: 333 ãýñýí òîîíû õóâüä ýõíèé ãóðâûí öèôð íü ãóðâàí

çóóòûã, õî¸ð äàõ ãóðàâ íü ãóðâàí àðàâòûã, õàðèí ãóðàâ äàõ íü ãóðâàí íýãæèéã òóñ òóñ

èëýðõèéëíý. èéíõ¿¿ íýãýí èæèë öèôð íü òîîíû áè÷èãëýë äýõ áàéðëàëààñàà õàìààðààä,

ÿíç á¿ðèéí õýìæèãäýõ¿¿íèéã òºëººëºí ä¿ðñýëæ áàéíà ø¿¿ äýý.

333=3*100+3*10+3

ªºð íýã æèøýý:

32478=3*10000+2*1000+4*100+7*10+8=3*104+2*103+4*102+7*101+8*100

Ýíäýýñ àëèâàà àðàâòûí òîîã ò¿¿íèé á¿ðä¿¿ëæ áóé öèôð áîëîí õàðãàëçàõ àðâûí

çýðã¿¿äèéí ¿ðæâýð¿¿äèéí íèéëáýð áàéäëààð àâ÷ ¿çýæ áîëîõ íü õàðàãäàæ áàéíà. ýíý íü

àðàâòûí áóòàðõàéí õóâüä ÷ àäèë õàìààòàé.

26.387=2·101+6·100+3·10-1+8·10-2+7·10-3

“Àðàâ” ãýñýí òîî íü áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåìèéí öîð ãàíö áîëîìæòîé ñóóðü áèø áîëîõ

íü èëýðõèé. Ýíý òàëààð Îðîñûí ìàòåìàòèê÷ ýðäýìòýí Í.Í.Ëóçèí “Àðàâòûí òîîëëûí ñèñòåìèéí

èë¿¿ äàâóó òàë àñóóäëûí ãîë íü ìàòåìàòèê òàëäàà áèø, õàðèí àìüòàí ñóäëàëûí ó÷èð øàëòãààíä

îðøèíî. Õýðýâ áèäíèé ãàðûí õóðóóíóóä íü àðàâ áèø íàéì áàéñàí áîë õ¿í òºðºëõòºí íàéìòûí

òîîëëûí ñèñòåìèéã ë àøèãëàõ áàéñàí áèç ýý” õýìýýí õýëñýí áàéäàã þì. Áàéðøëûí òîîëëûí

ñèñòåìèéí ñóóðü áîëãîæ íýãýýñ èõ äóðûí íàòóðàë òîîã ñîíãîí àâ÷ áîëíî. Äýýð äóðüäàæ áàéñàí

Âàâèëîíû ñèñòåì íü 60 ãýñýí ñóóðüòàé áàéñàí áºãººä Ìîíãîëûí ò¿¿õèéí ñóðâàëæ áè÷ã¿¿äýä

öàã òîîëëûã æàðàíä õóâààæ ÿâóóëäàã, ýíý íü îäîî ÷ õýðýãëýãäýæ áàéãàà íü ýíý àñóóäàëòàé

õîëáîîòîé áàéæ áîëíî. Ýíý ñèñòåìèéí óë ìºð, öàã õóãàöààã òîîëîõ íýãæ¿¿äèéí äýñ äàðààëàëä

(1öàã = 60ìèí, 1ìèí = 60ñåê) ºíººã õ¿ðòýë õàäãàëàãäàí ¿ëäñýí áàéäàã þì.

115

ÕÀÂÑÐÀËÒ

Òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðü íü n áàéõ áàéðøëûí ñèñòåìä òîîã ä¿ðñëýí áè÷èõýä n

– øèðõýã öèôðýýñ òîãòîõ öàãààí òîëãîé øààðäëàãàòàé áîëíî. Ãýõäýý n 10 áàéõ ¿åä ýíý

çîðèëãîîð ýõíèé n- øèðõýã àðàá öèôð¿¿äèéã, õàðèí n>10 áàéõ ¿åä àðâàí àðàá öèôð¿¿ä

äýýð ëàòèí (öàãààí òîëãîéí) ¿ñã¿¿äèéã ýõíýýñ íü àâ÷ íýìæ îðóóëäàã. Áèä õýä õýäýí

ñèñòåìèéí öàãààí òîëãîéã æèøýý áîëãîí àâ÷ ¿çüå.

Õ¿ñíýãò 7

Ñóóðü ñèñòåì öàãààí òîëãîén = 2 Õî¸ðòûí 0,1

n = 3 Ãóðàâòûí 0,1,2

n = 8 Íàéìòûí 0,1,2,3,4,5,6,7

n = 16 Àðâàí çóðãààòûí 0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F

Òóõàéí òîîã àâ÷ ¿çýæ áóé òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðèéã ýíý òîîíû áè÷èãëýëä äîîä èíäåêñ

ãýæ íýðëýãääýã òýð ìàÿãààð áè÷èæ òýìäýãëýäýã. 1011012, 3671

8, 3B2F1

6 ãýõ ìýò.

Òºðºë á¿ðèéí òîîëëûí ñèñòåìä íàòóðàë òîîí öóâàà õýðõýí á¿òýýãääýã âý ãýâýë ýíý

íü àðàâòûí ñèñòåìä áàéäàã òýð ë çàð÷ìààð õèéãääýã þì. Òóõàéëáàë ýõëýýä íýã îðîíòîé

òîîíóóä, äàðàà íü õî¸ð îðîíòîé òîîíóóä, ò¿¿íèé äàðàà ãóðâàí îðîíòîé òîîíóóä ãýõ ìýò.

Õàìãèéí òîì íýã îðîíòîé òîî íü 9 áàéíà. Äàðàà íü 10, 11, 12,... ãýõ ìýòýýð õî¸ð îðîíòîé

òîîíóóä áè÷èãäýíý. Õàìãèéí òîì õî¸ð îðîíòîé òîî íü 99 õ¿ðòýë, öààøààãàà 100, 101,

102,...999 õ¿ðòýë, äàðàà íü 1000 ãýõ ìýòýýð ¿ðãýëæèëíý. Æèøýý áîëãîí òàâòûí òîîëëûí

ñèñòåìèéã àâ÷ ¿çüå. Ò¿¿íèé õóâüä íàòóðàë òîîí öóâàà

1,2,3,4,10,11,12,13,14,20,21,22,23,24,30,31,32,33,34,40,41,42,43,44,100,101,...444,1000,.

.. ãýæ á¿òýýãäýíý. Ýíäýýñ õàðàõàä àðàâòûí ñèñòåìòýé õàðüöóóëàõàä òîîíû öèôðèéí òîî

õàðüöàíãóé ò¿ðãýí “ºñºæ” áàéãàà íü õàðàãäàæ áàéíà. Õî¸ðòûí òîîëëûí ñèñòåìèéí òóõàéä

òîîíû öèôðèéí òîî á¿ð ÷ õóðäàí ºñäºã.

Äàðààõ õ¿ñíýãòýýð íàòóðàë òîîí öóâààíû ýõíèé õýñãèéã àðàâòûí áîëîí õî¸ðòûí

ñèñòåìä çýðýãö¿¿ëýí õàðóóëàâ.

Õ¿ñíýãò 8

10 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 112 1 10 11 100 101 110 111 1000 1001 1010 1011

Òîîëëûí ñèñòåì ãýäýã áîë òîîã áè÷èæ ä¿ðñëýõ òîäîðõîé àðãà çàì, ò¿¿íäýý òîõèðñîí òîîíóóä äýýð ¿éëäýë ã¿éöýòãýõ ä¿ðì¿¿ä áîëíî. Òîîëëûí ñèñòåì íü áàéðøëûí áà áàéðøëûí áóñ ãýñýí 2 ÿíç áàéíà. Áàéðøëûí áóñ ñèñòåìèéí æèøýý íü òîîã ä¿ðñëýí áè÷èõ ðîìûí ñèñòåì þì.

Áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåìä öèôð á¿ðèéí óòãà íü òîîíû áè÷èãëýë äýõ öèôðèéí áàéðëàëààñ õàìààðíà.

Òîîëëûí ñèñòåìèéí öàãààí òîëãîé ãýäýã íü ò¿¿íä àøèãëàãäàæ áàéãàà öèôð¿¿äèéí îëîíëîã þì. Òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðü ãýõýýð öàãààí òîëãîéíõ íü ÷àäàë (öèôðèéí òîî) ãýñýí ¿ã. Áàéðøëûí òîîëëûí ñèñòåìèéí ñóóðèéí áîëîìæèò õàìãèéí áàãà óòãà íü 2. Èéì ñèñòåìèéã õî¸ðòûí õýìýýí íýðëýäýã. Òîîíû áè÷èãëýëèéí àðàá ñèñòåì áîë ñóóðü íü àðàâ (àðàâòûí) áàéõ áàéðøëûí ñèñòåì áîëíî.


116


Õ¿ðýýëýí áóé îð÷ëîí åðòºíöèéã á¿ðä¿¿ëýã÷ íýã ÷óõàë õýñýã íü ìýäýýëëèéí ïðîöåññóóä

þì. Òýð òóñìàà õ¿íèé îðîëöîîòîé ÿâàãäàæ áóé ìýäýýëëèéí ïðîöåññóóä íü ÷óõàë à÷

õîëáîãäîëòîé. Õ¿ðýýëýí áóé îð÷èíäîî äàñàí çîõèöîõ áîëîí çºâ øèéäâýð ãàðãàõûí òóëä

õ¿ì¿¿ñ ìýäýýëëèéã öàã òóõàéä íü õ¿ëýýí àâàõ ¸ñòîé áîëäîã.

43-ð çóðàã. Ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâ÷ áóé íü

Õ¿í ººðèéíõºº îé ñàíàìæèéíõàà íººö áîëîìæèéã àøèãëàí ýñâýë ÿìàð íýã ìýäýýëëèéí

òýýã÷ äýýð áóóëãàí àâàõ çàìààð ò¿¿íèéã òîãòîîí àâ÷, ìºí øààðäëàãàòàé öàã õóãàöààíû

òóðø õàäãàëæ ÷àääàã áàéõ íü ÷óõàë þì.

Øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë ÿâö íü èõýíõäýý òºðºë á¿ðèéí ýõ ¿¿ñâýð¿¿äýýñ èðæ áàéãàà

ìýäýýí¿¿äèéã çàäëàí øèíæëýõ, íýãòãýí ä¿ãíýõ, ººð õýëáýð ä¿ðñýä õóâèðãàõ, òîîöîîëîë

õèéõ ãýõ ìýòýýð áîëîâñðóóëàëò çàéëøã¿é õèéõòýé õîëáîîòîé áàéäàã.

Ýäãýýð íü òºðºë á¿ðèéí ìýäýýëëèéí ïðîöåññóóä áºãººä òýäãýýðèéí ¿íäñýí

äýýð ìýäýýëëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë ÿâàãäàæ áàéäàã. Îäîî áèä ìýäýýëëèéí ¿íäñýí

ïðîöåññóóäûí øèíæ ÷àíàð, ãîë ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã òîâ÷õîí àâ÷ ¿çüå.

Ìýäýýëýë õ¿ëýýí àâàõ

Áèä ìýäýýëëèéã òîäîðõîé çîðèëãîòîé áîëîí ãýíýòèéí ñàíàìñàðã¿é áàéäëûí àëü

àëèíààð íü õ¿ëýýí àâäàã. Æèøýýëáýë:

Õ¿¿õä¿¿ä òà á¿õýí òåëåâèçèéí ìýäýýíýýñ õ¿¿õäèéí íýâòð¿¿ëãèéí öàãèéã õàéõäàà

ñàíàìñàðã¿éãýýð ñîíèðõîë òàòñàí çàðûã àæèãëàäàã.

Íîì óíøèæ áàéõäàà õýí íýã íü óòàñäàæ áàéãààã ñîíñäîã.

Ñàðíàé öýöãèéã ¿íýðòýõýä áîðîîíû ÷èéãëýã àãààðûã ìýäýðäýã.

Õàëààñàíäàà òýìäýãëýëèéí äýâòðýý õàéõäàà ãýðòýý ìàðòñàíàà ñàíàäàã.

Öàé ÷àíàæ áàéõ ¿åäýý öàãàà õàðæ õîæèãäîõ ãýæ áàéãààãàà ìýääýã.

44-ð çóðàã. Êîìïüþòåðèéí ñýòã¿¿ë¿¿ä

Çîðèëãî ÷èãëýëòýéãýýð ìýäýýëýë îëæ àâàõûã ìýäýýëëèéã õàéõ ãýæ íýðëýäýã. Õýðâýý

õàéõ ¿éë ÿâö íü îëæ àâñàí ìýäýýëýëä øèíæèëãýý õèéõ áîëîí òýäãýýðèéí äîòðîîñ õýðýãòýé

ìýäýýëëèéã ñîíãîõòîé õîñëîí ÿâàãäàæ áàéâàë ýíý ¿åä ìýäýýëýë öóãëóóëàõ òóõàé ÿðèãäàõ

•

•

•

•

•

117

ÕÀÂÑÐÀËÒ

áîëíî. Æèøýýëáýë:

Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëýýð “Êîìïüþòåðèéí òîãëîîìûí ýåðýã áîëîîä ñºðºã òàë”

çîõèîí áè÷ëýã áè÷èõèéí òóëä òºðºë á¿ðèéí ìàòåðèàëóóäûã öóãëóóëæ, óíøèæ ñóäëàõ

øààðäëàãàòàé.

Ñàéí êîìïüþòåðòýé áîëîõûí òóëä êîìïüþòåðèéí ¿ç¿¿ëýëò¿¿äèéã ìýääýã áàéæ,

õàðüöóóëæ ¿çýõ íü ç¿éòýé. Ìºí ¿íèéí ñóäàëãààã ñàéí õèéõ.

Õ¿í îé ñàíàìæ äîòðîî ÷, ìºí õ¿ðýýëýí áóé îð÷èí äîòðîî ÷ ìýäýýëëèéã õàéõ õàéëòûã

ÿâóóëæ ÷àääàã þì. Êîìïüþòåðýýð õèéãäýõ ìýäýýëëèéí õàéëò íü çºâõºí ò¿¿íèé äîòîîä

íººö áîëîìæèéí õ¿ðýýíä ÿâàãäàíà.

Ìýäýýëëèéí òàðõàëò

Ìýäýýëëèéí õàðèëöàí ¿éë÷ëýë íü îðîí çàéí áîëîí öàã õóãàöààíû îð÷èëä ò¿ãýí

òàðõäàã. Ìýäýýëýë îðîí çàéä ò¿ãýí òàðõàõûã ìýäýýëýë äàìæóóëàõ ãýæ íýðëýíý. Õàðèí

õóðèìòëóóëñàí ìýäëýã áà òóðøëàãûã õ¿ì¿¿íèé íýãýí ¿åýñ íºãºº ¿åä äàìæóóëàõ ãýõ ìýò íü

öàã õóãàöààíû îð÷èë äàõ ìýäýýëëèéí òàðõàëò þì. Ìýäýýëëèéí òàðõàëò íü ýõ ¿¿ñâýðýýñ

õ¿ëýýí àâàã÷ ðóó ãýñýí ÷èã áàðèìæààãààð ÿâàãääàã.

Ìýäýýëýë íü ò¿¿íèéã õàäãàëæ, ìºí äàìæóóëæ áîëäîã áàéõûí òóëä çààâàë ÿìàð íýãýí

áàéäëààð ä¿ðñëýãäýí èëýðõèéëýãäñýí áàéõ ¸ñòîé þì. Ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýëèéí õàìãèéí

èõ ò¿ãýýìýë õýëáýð íü òîî, áè÷âýð, ãðàôèê çóðàã, äóó çýðýã áîëíî. ªºð áóñàä õ¿ì¿¿ñò

äàìæóóëàõ çîðèëãîîð áîäîë ñàíàà, ä¿ð òºðõ, ìýäðýìæ çýðãèéã ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýëèéí

àëü íýã õýëáýðò õºðâ¿¿ëýõ íü êîä÷èëîëûí ïðîöåññò áèåëëýý îëäîã.

Æèøýý íü: Àþóëûí òóõàé ìýäýýã “Áîëãîîìæòîé!”, “Be carefull” ¿ãýýð; Ìîðçûí öàãààí

òîëãîéä •••---••• ýñâýë , çóðãààð êîä÷èëæ áîëíî.

Êîä÷èëîãäñîí ìýäýýëýë íü ÿìàð íýã áàéäëààð òýýã÷ äýýð áè÷èãäñýí áàéõ ¸ñòîé.

×óõàìäàà òýýã÷ ë áèåò õýëáýðýýð õàäãàëàõ þìóó ýñâýë äàìæóóëæ áàéäàã. Òîäîðõîé ÷èã

çîðèëãîòîéãîîð ìýäýýëëèéã ò¿ãýýí äýëãýð¿¿ëýõýä ìýäýýëýë õàäãàëàã÷ ñàí áîëîí õîëáîîíû

ñóâãèéã çàéëøã¿é áèé áîëãîõ õýðýãòýé. Õàäãàëàëò áîëîí äàìæóóëàëòûí ïðîöåññò ìýäýýëýë

àëäàãäàõã¿é áàéõûí ¿¿äíýýñ ò¿¿íèéã õàìãààëàõ àñóóäëûã àíõààðàõ íü çàéëøã¿é áîëäîã.

Ìýäýýëëèéí õýðýãëýý

Áèä õ¿ðýýëýí áóé ãàäààä îð÷èíòîéãîî õàðèëöàí ¿éë÷ëýëöñýíýýð òîî òîìøã¿é ìýäýý,

ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâäàã. Òýäíèé çàðèì íü àøèãòàé, çàðèì íü àøèãã¿é áàéäàã. Ìýäýý íü

íýã áîë áààõàí áàðèìòóóäààð ä¿¿ðñýí ýñâýë õ¿ðýëöýõã¿é áàéæ áîëíî. ßìàð íýãýí ìýäýý

íü òóõàéí àãøèíä áèäýíä õýðýãòýé ìýäýýëëèéã àãóóëæ áîëíî, ýñâýë õýðýãöýý øààðäëàãà

íü àëü õýäèéí àëãà áîëñîí ¿åä äàìæèãäàí èðæ áîëíî. Ìýäýý íü îéëãîìæòîé õýëýýð

èëýðõèéëýãäñýí áàéæ áîëíî, çàðèì ¿åä îð÷óóëàõ øààðäëàãà ÷ ãàð÷ áîëîõ þì.

45-ð çóðàã. Áîëîâñðóóëàõ òåõíèê õýðýãñë¿¿ä

•

•

118


Àëü ÷ òîõèîëäîëä õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýí¿¿äèéíõýý ¿íäñýí äýýð ÿìàð íýãýí øèéäâýð

ãàðãàõûí òóëä ýõëýýä òýäãýýðèéã îëîí òàëààñ çàäëàí øèíæëýõ, ýäãýýðèéí íàéäâàðòàé

áîëîí á¿ðýí òºãñ áàéäëûã ¿íýëýõ, áàðèìò ñýëòèéã áàÿæóóëàõ, ýðýìáý äàðààëàëòàé áîëãîõ,

ÿìàð íýã õýìæýýíèé òîîöîîëîë ÿâóóëàõ çýðãýýð áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé.

ªãºãäºë áîëîâñðóóëàõ ãýäýã áîë áîäëîãóóäûã áîäîõ ÷óõàë ¿å øàò, ìºí øèéäâýð ãàðãàõ

¿íäýñ ñóóðü ìºí. Èõýíõäýý ºãºãäëèéã ìàø õóðäàí, ÿìàð ÷ àëäààã¿é, ºíäºð íàðèéâ÷ëàëòàé

áîëîâñðóóëàõ õýðýãòýé áàéäàã. Ýíý òîõèîëäîëä áèä òóñãàé àðãà, òåõíèê õýðýãñýë

àøèãëàäàã. Òóõàéëáàë: 45-ð çóðàã.

Õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýí¿¿äèéí çàðèì õýñýã íü îéëãîìæòîé õýë äýýð èëýðõèéëýãäñýí,

òîõèðîìæòîé õýëáýðýýð ä¿ðñëýãäñýí áàéäàã áîë íºãºº íýã õýñýã íü íýã õýëíýýñ íºãºº

õýë ð¿¿ õºðâ¿¿ëýõ, àñàð èõ õýìæýýíèé áîäèò ºãºãäë¿¿äèéã õ¿ñíýãòýí õýëáýðò îðóóëàõ,

ñõåì çóðàãëàëûã òàéëáàðëàõ, òîìü¸î õóðààíãóéëëûã òàéëàõ ãýõ ìýòèéí óðüä÷èëñàí

áîëîâñðóóëàëòûã øààðääàã.

46-ð çóðàã. Ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ õýëáýð¿¿ä

Ýíý á¿õíýýñ àâ÷ ¿çâýë ìýäýýëëèéí ïðîöåññ íü áóñàä ôèçèê, õèìè, áèîëîãèéí

ïðîöåññóóäûí íýãýí àäèë áîäèòîé îðøèí áàéäàã ç¿éë ãýæ ä¿ãíýæ áîëíî. Ìýäýýëëèéí

ïðîöåññ íü ÿìàãò áîäîò îáüåêòóóäòàé õîëáîîòîé áàéäàã ó÷èð ýäãýýð ïðîöåññóóä íü

õ¿ðýýëýí áóé îð÷íû ó÷èð øàëòãààíû ìºí ÷àíàðûã íýýí ãàðãàæ áàéäàã. Áèä ýðãýí òîéðîíäîî

áîëæ áóé ïðîöåññóóäûí óòãà, ó÷ðûã çºâººð îéëãîæ, ýíý óòãà ó÷èðò õàðøëàõã¿éãýýð ¿éë÷ëýë

¿ç¿¿ëýõ íü õ¿íèé àìüäðàëûí õàìãèéí ÷óõàë çîðèëãóóäûí íýã ìºí áèëýý.

Çîðèëãî ÷èãëýëòýéãýýð ìýäýýëýë îëæ àâàõûã ìýäýýëëèéã õàéõ ãýäýã. Ìýäýýëëèéã

öóãëóóëàõ íü õýðýãöýýò ìýäýýëýë õàéõ, ñîíãîõ ¿éë ÿâöûã áàãòààäàã. Êîìïüþòåð íü

õýðýãëýã÷èéí îðóóëñàí ìýäýýëëèéã õ¿ëýýí àâäàã.

Ìýäýýëëèéã îðîí çàéä ò¿ãýýõ ¿éë ÿâö íü ìýäýýëýë äàìæóóëàõ õîëáîîíû ñóâãààð

õýðýãæäýã. Ìýäýýëýë õàäãàëàëò íü öàã õóãàöààíû îð÷èëä ìýäýýëýë ò¿ãýýëò áîëäîã.

Ìýäýýëýë õàäãàëàõ áà äàìæóóëàõ ¿éë ÿâö íü ò¿¿íèéã ÿìàð íýãýí ìýäýýëëèéí òýýã÷ äýýð

ä¿ðñëýí èëýðõèéëæ, áóóëãàí áàéðøóóëàõûã øààðääàã.

Ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýëèéã êîäëîõ ïðîöåññîîð õýðýãæ¿¿ëäýã. Ìýäýýëëèéí ä¿ðñëýëèéí

õàìãèéí ò¿ãýýìýë õýëáýð íü òîî, áè÷âýð, ä¿ðñ, äóó áîëíî. Ìýäýýëëèéã õàìãààëàõ

ïðîöåññ íü ìýäýýëýë äàìæóóëàõ áà õàäãàëàõ ÿâöàä ìýäýýëýë àëäàãäàõ, ãàæóóäàõã¿é

áàéõàä òóñëàäàã. Ìýäýýëýë íü øèéäâýð ãàðãàõàä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä õýðýãëýãäýíý.

Õ¿ëýýí àâñàí ìýäýýãýý õýðýãëýõèéí ºìíº ò¿¿íä àãóóëàãäàõ ìýäýýëýë íü õýð çýðýã

íàéäâàðòàé, á¿ðýí òºãñ, à÷ òóñòàé òàëààð ¿íýëæ áàéõ íü çîõèñòîé. Ìýäýýëëèéí õýðýãëýý

íü ìýäýýëëèéã îíîâ÷òîé õýëáýðò õóâèðãàõ áîëîí ºãºãäëèéã áîëîâñðóóëàõ ïðîöåññòîé

õàâñðàí ÿâàãääàã.

ÍÝÐ ÒÎÌÜ¨ÎÍÛ ÒÀÉËÁÀÐ

Õè÷ýýëèéí áýëòãýë ñóäàëãàà(Kyozai Kenkyu)

Õè÷ýýëä áýëòãýõ òºëºâëºëòèéí õ¿ðýýíä òàñðàëòã¿é õèéãäýõ òîäîðõîé ¿å øàò á¿õèé êèððèêþëèì (öîãö) ñóäàëãàà

“Õè÷ýýëèéí áýëòãýë ñóäàëãàà” íü:o õè÷ýýëèéí á¿òýí æèëèéí, óëèðëûí, á¿ëýã ñýäâèéí,

íýãæ õè÷ýýëèéí çîðèëãî, çîðèëòûã íýãòãýæ ýðýìáýëýí òºëºâëºäºãººðºº òîäîðõîé ¿å øàò á¿õèé

o êèððèêþëèìèéí ¿íäñýí á¿ðýëäýõ¿¿í õýñýã áîëîõ àãóóëãà (òóõàéí ñóäëàãäàõóóíû òîãòîëöîîíû áîëîí ñóðàëöàã÷èéí ìýäëýã ýçýìøèëòèéí), àðãà ç¿é, õýðýãëýãäýõ¿¿í, ¿íýëãýýã õàìàðäàãààðàà öîãö,

o òóõàéí õè÷ýýëèéí áýëòãýëä ºìíºõ õè÷ýýëèéí ÿâö, ¿ð ä¿íãýý á¿òýýë÷ýýð õýðýãëýäýã, ºíººäðèéí õè÷ýýëýýñ äàðààãèéí õè÷ýýëèéíõýý áýëòãýëä õýðýãëýõ ñàíààã îëæ àâ÷ áàéäãààðàà òàñðàëòã¿éøèíæèéã ººðòºº àãóóëñàí áàéäàã.

Àëäààíû øèíæèëãýý(Tsumazuki)

Äèäàêòèê øèéäýë, àðãà ç¿éãýý ñàéæðóóëàõûí òóëä ñóðàã÷èéí àëäààíä õèéõ çàäëàí øèíæèëãýý

“Öóìàç¿êè” ãýäýã íü ßïîí õýëýíä õ¿í ñàíàìñàðã¿éãýýð ÿìàð íýã þìàíä á¿äðýõ, òýýãëýõ ¿åä õýðýãëýãääýã, ìîíãîëûí “Áºõ õ¿í á¿ä¿¿í ºâñºíä” ãýäýãòýé óòãà, àãóóëãà îéðîëöîî ¿ã õýëëýã þì.

Áîëîâñðîëä “öóìàç¿êè” ãýäýã ¿ã íü õ¿¿õäèéí ñóðàëöàõ ¿åèéí ñýòãýí áîäîõ ¿éë àæèëëàãààíä ãàð÷ áàéãàà áàãà çýðãèéí õàçàéëòûí óëìààñ õ¿¿õäèéí ÷àäâàð èëýð÷ ÷àäàõã¿é áàéãààã îëæ õàðàõ ãýñýí óòãûã èëýðõèéëíý.

Àëäààíû çàäëàí øèíæèëãýýíä “concept” “conception” “mis-conception” ãýñýí íýð òîìü¸î ÷óõàë áàéäàã:

Concept-çºâ ¿çýë, çºâ áîäîë, çºâ ñàíàà ãýñýí óòãàòàé.

Conception-õ¿¿õäèéí ãàðãàæ èðýõ ñàíàà (ýíý íü çºâ ÷ áàéæ áîëíî, àëäààòàé ÷ áàéæ áîëíî)-ã èëýðõèéëíý.

Mis-conception-àìüäðàëààñ îëæ àâñàí, øèíæëýõ óõààíû õóâüä áóðóó òºñººëëèéã èëýðõèéëäýã.

Áàãøèéí àëäààíààñ øàëòãààëæ ñóðàã÷ àëäëàà ãýæ ä¿ãíýñýí áàãøèéí àðãà ç¿é ¿ðãýëæ ñàéæðàõ áîëîìæòîé áàéäàã áîë “Àëäàà áîë õ¿¿õäèéí ë àëäàà” ãýæ ¿çäýã áàãø õýçýý ÷ õºãæèõ áîëîìæã¿é áàéäàã.

119


ÀØÈÃËÀÑÀÍ ÌÀÒÅÐÈÀË

Æàäàìáà Á. “Òàíõèìä ìýäëýã á¿òýýõ ¿éë ÿâö”, ÓÁ, 2003

“Èíôîðìàòèêà”, Áàçîâûéè êóðñ äëÿ 7-9-õ êë, /Ïîä ðåä. Å.Ê.Õåííåðà Ì.: Ëàáîðàòîðèÿ

áàçîâûõ çíàíèé, 2000

Èíôîðìàòèêà è îáðàçîâàíèå, 12-2004

“Ìîíãîë Óëñûí áîëîâñðîëûí ñàëáàðò Ìýäýýëýë, Õîëáîîíû Òåõíîëîãèéã íýâòð¿¿ëýõ

¿íäñýí ÷èãëýë” Ãýãýýðëèéí ñàéäûí 2000 îíû çóðãàäóãààð ñàðûí 04-íèé ºäðèéí 151

òîîò òóøààë. Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí Ãýãýýðëèéí Ñàéäûí òóøààëûí ýìõýòãýë 7, ÓÁ,

1999

ÌÓÁÈÑ, ÊÌÒÑ Ìýäýýëýë ç¿é áàãø íàðûí ìýðãýæèë äýýøë¿¿ëýõ ñóðãàëòûí ãàðûí

àâëàãà, ÓÁ, 2005

Ìºíõòóÿà Ë., ×îéæîîâàí÷èã Ë. “Àéí êèððèêþëèì áîëîâñðóóëàõ àðãà ç¿é”, ÓÁ, 2007

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðò, ÓÁ, 2005

Ìýäýýëýë ç¿éí áîëîâñðîëûí ñòàíäàðòûí çºâëºìæ, ÓÁ, 2005

Ïîëèòèêà â îáëàñòè îáðàçîâàíèÿ è íîâûå èíôîðìàöèîííûå òåõíîëîãèé, II

Ìåæäóíàðîäíûé Êîíãðåññ, ÞÍÅÑÊÎ, “Îáðàçîâàíèå è Èíôîðìàòèêà”, Ìîñêâà, 1-5

èþëÿ 1996 ã, ÈÍÔÎ, 1996, No6.

×èìýäëõàì Ö. “Ìýäýýëýë ç¿éí õè÷ýýëèéí àãóóëãûí õ¿ðýýã õýðýãæ¿¿ëýõ çºâëºìæ”, ÓÁ,

2005

Computer Science for Secondary Schools: Course Content, A Report of the Task Force on

Curriculum for Secondary Schools, Computer Science, Communications on the ACM Vol

28, No 3, March, 1985.

Content Development with Flash and PowerPoint, The Associaion for Overseas Technical

Scholarship (AOTS), Japan, 2004

E-learning Design, The Associaion for Overseas Technical Scholarship (AOTS), Japan,

2004

Informatics for Secondary Education, A Curriculum for Schools, United Nations Educational,

Scientific and Cultural Organization (UNESCO), Paris, 1994

Linux Textbook for secondary school, JICA and MOSTEC (draft version), 2002

Pennsylvania Bulletin, Volume 29, 1999, Harrisburg

1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.


120

Medeelelzui zuvlumj2

Education

Transcript of Medeelelzui zuvlumj2