II. ULUSLARARASI SADREDDiN KONEvi SEMPOZWMU

. BİLDİRİLERİ --

- SECOND INTERNATIONAL SYMPOSIUM ON SADREDDIN QUNAWI

6 - 8 EKİM 2011 KONYA

I.A\

\Mjl\ li •• \

MEBKAM MERAM BELEDİYESİ r--\.

KONEVI ARAŞTIRMA MERKEZI MERAMMUNICIPALIIT ---- ~"

Q_llNAWl ltESEAACHCENTER

6 _ 8 Ekim 2011 tarihleri arasında Konya Bera Otel'de düzenlenen bildirilerden oluşmaktadır. Eserin tüm hakkı MEBKAM' a aittir.

MEBKAM Yayınları 8

II. Uluslararası Sadreddin Konevi Sempozyumu Bildirileri

Editör Hasan YAŞAR

Kapak Tasarım Alper ÜNÜVAR

Grafik Tasarım ve Mizampaj ,_,_., ı neva-~~··:..;. ~ --~:

\VWW.neva·krc.com

0332 324 58 45

Tashih AhmetÇELİK

ISBN 978-605-389-127-7

:-"""··-::----~--Baskı--€ilt·-.. ·---. i ·ı ..... :~;yr !~-~-,:~1\ :· .. : ::"c::·~;I:;L_;, ! ı .. ~: .. ,. . ...: -~o gun,ce ~~~'" , i l;;:,'ft;\::~~~~~ ~ :--~··-- ••. ,.mvw.olguııceliliöıset.com ... ~ •. _ . c : . i . . Büsan OSB. F. <;akınal!~~o~7~.ŞK! ! t ....... ~ -.··~-No::ı.6/t)·KaratayjK0NYA· --- ··, } T: +90-332 ~ 32 20 :

1 Sertifika No:ıt823Z'· : ~· ·• :

L----··.,~ .. ·r.·----- ~ -~-) ..... ~.''_ ~~~- ~ Baskı Yılı

Mart2014

192

EKBERİ GELENBKT.EI<ELİ.M.E/LOGOSDOKTRİNİNEBİRBAIOŞ: SADREDDIN KONEvi ÖRNEGİ Dr. Sema ÖZDE!IdRİMAMOGLU

Konevi'ye göre1 herşeyin özel hak.ikati1 ilahi bir ismin tecellisi olarak ıuhılr etmiştir. Hakk'ın hazinelerinin genişliği sebebiyle de1 tecellinin tekran m~ değildir. Dolayısıyla her ilahi isim bir kez ıabir olur ve o ismin hükmü de bir tek mevaida sirayet eder. Işte bu yüzdendir ki o şey tektir, eşsizdir ve Hak ile irtibat tarzı da o isim sebebiyle biriciktir. Dahası1 onu böylesirıe kıymetli kılan özel veclıi sayesinde mevaidun1 hiç bir zaman yok olmayacak bir tarafı vardır. Nitekim Konevi1 "Herşey yok olacaktır, fakat onun ve c hi müstesoa" ( el-Kasas 28/ 88) ayetirıi böyle yorumlar. Çünkü müellife göre burada 'onun ve ch i' ifadesiyle1

helale olan şeyin vechikastedilmiştir? Diğer taraftan1 insan belirli bir ismin ~ecellisi olduğuna göre1 ulaşabileceği kemal derecesi de bu

ismin kapsayıcılığına bağlıdır. Nitekim Konevi ':Aleme taalluk eden her ilahi ismin kendine özgü bir kemali vardır"8 der ve isimlere bağlı olan hakik~tlerin de kendisirıe ait nisbi bir kemale sahip olduğunu söyler. »9 Bu nisbi kema.lirı.kapsamı1 Şey'i.ri bağlı olduğu ilahi ismin kapsayıcılığı kadardır. Müellifirısarun bu sınırlılığını bir hadisle örneklendirir. Buna göre1 Cenab-ı Hakkıyamet gününde mü' miniere tecelli edecek1 fakat insanlar Hak ile kendileri arasındaki alameti görmedikçe1 başka bir deyişle kendi bildikleri ve irıandıklan zarına uygun olan sılretten daha farklı bir sılretle karşılaşınca1 O'nun Hak olduğunu inkar edip1 kaçışacaklardır. Daha sonra Hak onlara inandıklan sılrette görünecek ve .her biri kendi al arnetiyle onu tanıyacaktır.10 Yirıe Konevi "İnsanlardan bir kısmı belli bir harf. üzere ibadet ederler" (el-Hacc 22/ ll) ayetirıi de1 insanın bu sınırlı inançlarıyla aÇıklar. Bu ayet çeşitli mealierde "İnsanlar uçurumdadır" ya da "İnsanlar Allah'a bir kenardan ibadet ederler" gibi tercümelerle·verilmiştir. Oysa Konevi'ye göre1 burada 'harf' ile kastedilen1 insanın sabit hakikatirıirı çerçevesi ve sınırlaı;ıdır.

İşte bu sebeple1 mev<:Udun Hakile çiftyönlü bir irtibat imkanma sahip olması çok önemlidir~Çünkü şeYi Tanrı'ya bakan özel vechiyle yaratıcısını tarur1 fakat bu tanıma belli bir itibar la sınırlıdır. Halbuki 'o1 ilah.l bilgiye tertip silsilesme bağlı olarak ulaştığında1 aradaki vasıtaların mazhar olduğu tecellilerden de istifade edebilir. Çünkü sUsiledeki her riıevcut1 kendi altındaki ve üstündeki mevcutla 'rakika' denilen ince bir bağ sayesirlde irtibat halinde~. En üstün ve kuvvetli rak.ika ise1 Hk mevcudun yani hakikat-i Mı.ıhamediyye'nin Hak ile arasındaki rakikadır. Onun içirıclir ki her şey1 bu hakikate yakınlığı ölçüsünde kıyınet kazarur.

SONUÇ Böylelikle Sadreddin Konevi'nirı kelime doktrinine nasıl bir anlam yüklediğinde~ ve bu doktrin

çerçevesiode1 mevcutların Tanrı ile ilişkisini nasıl izah ettiğinden özetle bahsetmiş olduk. Burada dikkat çeken üç önemli husus vardır: BUnlardan ilki1 tüm mevcutların1 Cenab-ı Hak'la sürekli ve kopması mümkün olmayan bir irtibat halinde bulunması dır. Zira herşey Rabman'ın rahmetiyle zuhılr eden ilah.l bir nefes! e varlık ve canlılık kazanmıştır. Dahası1 her biri ilahi bir ismin eseridir ve o ismin a.clamını taşıyan kutsal bir kelimedir. Öyleyse hiçbir mev<:Udunkendi başına bulunduğu, hatta yaratıcısının dışında ve O'ndan başka bir şey olduğu düşünülemez. Nitekim Konevi "Taayyiinı"lnün dışında, hiçbir harf nefesten farklı değildir ve ondan aynlmaz. Bu vücudi varlıklar da1 Mu~lak Varlık'tan sadece çoğalıp taayyün etmeleri bakımından aynlırlar."1 1 diyerek bu hakikate işaret etmektedir. Ikincisi1 eşyanın Tanrı ile ilişkisirlde birden fazla yolun bulunmasıdır. Şüphesiz bu durum bir rahmet ve nimettir. Zira mevcut1 bir taraftan Tanrı ile arasına hiçbir vasıtanın giremediği1 sadece kendisine özgü bir irtibat imkanına sahipken1 diğer taraftan1 bu d~ un Tanrı hakkınö.aki bilgi ve anlayışını sınırlamasına engel olacak başka bir ilişki biçimine de maliktir. U çüncü ve son olarak1 her mevcut farklı bir ismin mazharı olduğuna göre1 her şeyde ve herkeste ilahi bir sır bulunmaktadır ve alem de hepsinin kendirıe özgü bir yeri vardır. Bununla birlikte1 bu ilahi sırrın en çok varlık ve hayat balışettiği zat1 Hı. Muhammed'~. Dolayısıyla Hz. Muhammed1 Tanrı'nın isimlerirıi en çok tecelli ettiren, dolayısıyla O'na eo çok benzeyendir. öyleyse insan1 insanlıkhakikatirıi bütün yönleriyle kuşatan bu yüce hakikate imkanı dahilinde yakın olmaya ve benzerneye çalışmalıdır. Böylelikle insan1 yaratıcısına en çok benıeyene benzemek sılretiyle1 kendisiyle Tanrı arasındaki benzerliği arttıracak1 dolayısıyla rabbine daha çok yaklaşacaktır. Çünkü herşey benzerirıe yakındır.

7 Konevi, nalıi Neflıalali (tre. Ekrem Demirli], İz Yayıncılık, İstanbul, 2002, s. 29.

s Konevi,Fdtilıa Sıiresi Tefsiri [tre. Ekrem Demirli], İz Yayıncılık, istanbul, 2007, s. 147. 9 Ko nevi, Fusfısıı'l-Hikem'iıı Sırları (tre. Ekrem Demirli], İz Yayıncılık, İstanbul, 2003, s. 16. 10 Müslim, !man 299. Bu hadisin şerhiiçin bkı. Konevi, na/ıl Nejhalar, s. 751 Kırk Hadis, s. 116. ı ı Ko nevi, Ftitilıa Sıiresi Tejsil"i, s. 143.

SADREDDIN-i KONEVİ'NİN MOGOLL.AltA KARŞI TUTUMU Prof.Dr. H. Ahmet ÖZDEMİR

Şeyh-iKehir Ebü'l-Me'ali Muhammed b. İshak b. Yus~ yani Sadreddin-i Konevi, Xlll. asrın (d. 1203, 1207, 1210?, v. 1274 ), "dönüm noktası" sıiftlerinden kabul edilmektedir.

O, yaşadığı dönemde İslam dünyasına hakim olan Abbasi Halifeliği, Eyyubiler, atabekli.kler ve özellikle Anadolu'yu Türk yurdu haline getiren Türkiye Selçuklularında gelişen olayları yakından izlemiş olmalıdır. Zira bu topraklarda dünyaya gelmiş, ilim tahsili münasebetiyle Şam, Ba:ğdat, Mısır, Hicaz başta olmak üzere İslam aleminin değişik bölgelerine seyahatler yapmış ve nihayet Anadolu'ya dönerek Konya'ya yerleşmiştir. Şehirde uzun yıllar boyunca tedris ve irşad faaliyetlerinde bulunan Sadreddin-i Ko nevi, nihayet burada vefat etmiş ve buraya defnedilmiştir. Bu sebeple o, Konya'yla özdeşleşmiş ve Konevi rusbesiyle an.ılınıştır.

Yaşadığı dönemde Cengiz Han liderliğinde bir siyasi birlik kurmuş olan Moğollar, İslam topraklarım istilaya başlamışlar ve beş yıl ~bi kısa bir sürede (616-621/1219-1224) Hartzmşahlar Devleti'ne son vermişler, İslam dünyasına büyük darbe vurmuşlardı.

Sadreddin-i Konevi, Cengiz istilasında 9-14 yaşlarını yaşıyordu. Çormağan Noyan'ın Anadolu. topraklarını yokladığı batı seferi sırasında (1230) 1

, Kösedağ Savaşı'nın vuku bulduğu esnada (1243)2 ve Türkiye Selçuklulannın Moğollar'la mücadelesinin bütün evrelerinde hayatta idi.

Erzincan, Kayseri ve Sivas'ınMoğollar'ca ele geçirildi ği, düşmanın Türkiye SelçukluDevleti'nin en marnur ve müreffeh şehirleri olan bu kent ~erkezlerini yağmaladığı, yaktığı, yıktığı, ha.lk;ını. katlettiği; kadınlarını, çocuklarını ve sanatkarlarını esir alarak götürdüğü bir dönemdi.3

Moğol baskısının Selçuklu hükümdarlarını etkisizleştirdiği, düşmanın hakimiyeti -bütünüyle ele aldığı, Anadolu'nun illıanlıların bir vijayeti konumuna gerilediği, uç beylerinin Selçuklulardan bağımsız hareket ettiği, hatta devlet güçleriyle çarpı'ştığı bir zaman dilimiydi.4

Baycu'nun zulmünden usanan Selçuklu yöneticilerinin bir ara Fahreddin Ebü'1-Hayrat Ali'yi büytik Moğol Ham'na göndererek şikayetçi olmaları üzerine Moğol etkisi zayıfladıysa da tamamıyla sona ermedi.5

Devlet ve halk Moğollar'ın doymak bilmez istek ve arzularını yerine getirmek için büyük mali yük altına girmiş, korkunç bedeller ödemek zorunda l<alrruştı.6

Moğollar bir ara değişikliğe gittiler ( 124 7). Zira Anadolu yönetiminden memnun değillerdi. 7

Mengü, Kağan seçil_9.iğinde (1251-1~59) yeni yapılanma çerçevesinde Moğollara Anadolu içlerine yürüme emri vermekle kalmadı8, İsmailileri ve Bağdat Halifeliği'ni ortadan kaldırmaya, Moğol nüfuzunu Mısır'a, hatta daha ötelere kadar uzatmaya karar verdi ve bu ~şi kardeşi Hülaglı'ya ısmarladı.9 Hülaglı, Mugan'ı

1 H. Ahmet Özdemir, Moğollamı Anado/ıl'yu lstilıisı'nda Oç Dönem, Konya, 2011, s. 56-61. 2 Özdemir, Anadolu lstilası, s. 92-94. 3 İbn B ibi, Muhammed b. All el-Ca' fe ri er-Rugadi, 670/1272, tl-Evtimim'l-Aia'iyye ji'l-ımııiri'l-Aiti'iyye (Selçııkııclme), çev. Marsel Öztürk, 1-U, Ankara, 1996, I, 64-72; Ebü'l-Ferec, Gregory (Bar .Habreus) 684/1286, Abıı'l·Farac Ttirilıi, çev. Ömer Rıza Doğru], I-ll, Ankara 1987 ll, 541-542. Ayrıca bk.İsmail Haklo Uzunçarşılı, Osmmıl; Tarihi, I-N, Ankara 1982·1983, I, 10; Doğuştan Gılııiimıize Biiyıik Osmaıılı Tarihi, yay. Haklo Qursun Yıldız,I-xrv; İstanbull992, Vlll, 305·307; Charles Melville, •Anatolia under the Mongols'; Tlıe Cambridge History of Turkey, Volııme I, ByzaııHıım to Tıırke)ı 1071-1453, ed. Kate Fleet, Cambridge 2009, s. 53. Bu konuluda en ayrıntılı bilgi şu araştırmada bulunur: Cbristopber P. Atwood, Eııcydopedia of Moııgolia aııd tlıe Moııgpl Empire, New York, 2004, s. 29. 4 Şemseddin Ahmed b. Süleyman İbn-i Kemal, 940/1534, Tevtirih-i Al-i Osman, II. Defter, yay. Şerafettın Turan, Ankara 1983, s. 65; Müneccimbaş ı Ahmed b. Lütfullah el-Mevlevi (1113/1702), Cami'ıı'd-düvel, Osmanlı Tarihi (1299/1481), yay. Ahmet Ağırakça, İstanbull995, s. 67-68. Moğollann Anadolu\:laki naip, hakem ve komutanlannın detaylı listesi için bk. Bertold Spuler, Iran Moğolları, .Siyaset, Idare, Kültiir, llhanlılar_Difvri P~0-1350, çev. Cemal Köpıi,ilü,An.kara, 1987, 386-389. 5 Melville, s. 56. 6 Aııadolu Selçukluları Devleti Tarihi, Tarilı-i Al-i SelçUk. yay. Feridun Nafiı Uıluk, Ankara, 1952, s. 48, 53-54, 98; İbn Bibi, ll, U , 13, 49-53, 62-78.

7 Atwood, s. 29. Yeni Moğol valisinin kişili~,ve leraatları için bk. Peter Jackson, "~jiŞidei'; Encyclopedia Iranica. Web adresi: http:// www.iranica.com/articles/el j igjdei- 16/08/201 O. · ·· __ 8 Atwood, s. 29. ---9 AJaeddin Ata Melik ei-Cüveyni (681/1282), Tcirih-i Cihthıgüşti, çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 1998, s. 488; a.ınlf., Tlıe History oftlıe ~

193

SADREDDiN-İ KONEVi'NİN MOOOLLAR:A KARŞI TUTUMU Pcof.Dr. R. Ahmet ÖZDEMİR

loşlak edinince Anadolu işleri kendisine havale edilmiş olan Moğol komutanı Baycu Noyan yaylaksız ve 194 kışiaksız kaldı. O da askerleriyle, adamlarıyla, hayvanlarıyla, kadınlarıyla ve çocuklarıyla yeni yaylak ve

laşlaklar aramak üzere Anadolu tarafına yöneldi.10

Kaynaklar, Baycu'nun bu gelişinde eskisinden daha büyük ölçüde bir yağmalama ve tahribata giriştiğini kaydederler. Selçuklular Moğollar'la çok olumsuz şartlar altında Aksaray'da Sultanham yakınında karşılaşh ( 1256). Türkiye Selçukluları hezimete uğradı. İzzeddin Keykavus, yerıilgiyi haber alınca Konya'yı terk etti. 11

Tarihi eserlerde Konya'nın sadece dış surlarının yıkılmasıyla yetinildiği, şehrin katliam, yağma ve tahribattan çok büyük miktarlarda tuzgu (düıgü, hediye) vererek kurtulduğu yazılıdır. Moğollarj Konya'yı kuşath. Selçuklu başşehrini, işgal ve istiladan Baybars'a göre12 Hatib, Eflaki'ye göre u Mevlana kurtarmış tır. 14

Sadreddin-i Konevi1 bütün bu tarihi olaylar sırasında hayatta idi Abbasi Halifeliği'nirı yıkılışı (1258)1 Moğol ordularının Müsliiınaolarca ilkkez durd~duğuAyn-ı Calut Savaşı (1260) 15 onun yaşadığı devrin diğer önemli olaylarıdır. ',.

Sadreddin-i Konevi1 Cengiz I:Ian (1206-1227) zamanında doğmuş ve Tuli Han (naib) (1227-1229)1 Ögedey Han (1229-1241), Töregene Haturı (naib) (1241-1245), Güyük Han (1246-1248), Oğulgayrruş Hatun (naib) (1248-1251~.1 Mengü (12S1-12S9), Arık Böke (1260-1264) ve Kubilay Han ( 1260-1294) zamanında yaşarnıştır.llhanlılar' dan ise Hülagıl ( 1258-1265) ve oğlu Abaka Han ('1265-1282) dönemini idrak etmiştir. '

Konevi1 Türkiye Selçuklu sult'anıarından I. Gıyaseddin Keyhusrev (1205-1211) zamanında dünyaya gelmiş, L İzıeddin I:Ceykavus (1211-1220), I. Alaeddin Keykubad (1220-1237), II. Gıyaseddin Keyhusrev (1237-1246), ll. Izıeddin Keykavus (1246-1260), rv: Kılıç Arslan (Rükneddin) (1248-1265) ve II. Alaeddin Keykubad (1249-1257) devirlerini idrak ve nihayet III. Gıyaseddin Keyhüsrev'in (1265-1282) saltanatı sırasında hayata veda etmiştir.

Dolayısıyla Moğollardan, bu büyük işgal ve istila hareketinden haberdardı. Hatta İslam dünyasının ve Anadolu'nun uğradığı felakı:tlerden bizzat üzülmüş olmalıdır. Özellikle Moğolların Kayseri'de gerçekleştirdikleri Ahi katliamının onu derinden etkilediğini söyleyebiliriz. Zira hacası Evhadü'd-din-i K.irmani'nin kızı, dostu Ahi Evren Şeyh Nasirü'd-dirı Mahmud'un karısı Fatma Hatun (Fatma Bacı) da Kayseri'de Moğollar'a esir düşmüştür166•

Öyleyse Sadreddin-i Konevi'nin, eserlerinde Moğollara ilişkin bilgilerveriyor olması gerekmez miydi?17

World Conqueror, çev. John A. Boyle, I-III, Manchester, 1958, II, 507. JO R~idüdd.in et-Tabib, İbo Farlullah el-vezir b. İmadüddevle Ebü'l-Hayr Muvatfıkuddevle 718/1318, Canıi'u't-tevtirilı, 1-II, yay. Beb­men Kerimi, ys. ts., l, s. 159, 588-89, 686; a.mlf., Ciımi'u't-teviirih, Tarihu Hulefai Cengiz Hnıı min Ögetay Kaan ila Timur Ktıan, s. 49, 191; a. mlf., Ctlmiii't-tevari/ı, Tarilııı'I-Moğol, ei-İllınııiyyım, Tarihıt Hiilrigu, II/1, 233-234,260-261,273,281,301. ll Aksaray lı Mehroed oğlu Kerimüdd.in Mahmud, 720/1320, Milsameret ül alıbar: Moğollar zamanında Türkiye Selçuklııları, yay. Os­man Turan, 1ürk Tarih Kurumu, Ankara 1999, s. 41-42; a.mlf., a.e., çev. Mürsel Öztürk, Ankara, 2000, s. 31-32. Aksara yi (s. 43, çevri, s. 33) Sultanbaru savaşından sonra Baycu Noyan'ın halka çok iyi davrandığını anlatır. Baycu, muhtemelen Anadolu'ya yerl~meyi d~ü­

oüyordu. Onun için balkın gönlünü kazaruna yolunu gütınüştü. Belki de Hülagü'nun onu ordusuyla birlikte Bağdat istilasına çağırması (Aksarayi, s. 48, çev., s. 38) ve sonrasında gelişen olaylar sebebiyle bu tasansını gerçekleştirme imkanı bulamamıştır. 12 Baybars el-Mansıiri ed-Devadar, 725/1325, Zübdetii'l-fikre fi tarihı'l-hicre. yay. D. S. Richards, Beyrut 1419/1998, s. 31-33. 13 Arifi Ahnıed Eflaki, 762/1360, Ariflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıcı, I-ll, İstanbul, 1973, I, 283-285. 14 Özdemir, Anadolu İstilası, s. 100-103. Ayrıca bk. H. Ahmet Özdemir, "Baycu Noyan': Konya Aıısiklopedisi, Konya, 2011, II, 55-56.

15 Özdemir, H. A., "tt,?ü c;:IJP• rtfo ttiP IJ.:,IJ;?t J d~ yi Yf<.>"> )~ı...~ (Tarihin Alaşını Değiştiren Savaş: Ayn-ı Ca­lut (1260) ve Mısır'a Etkileri)~ IV. Uluslararası Turk Kültürü ve Sanatları Kongresi/Sanat Etkinlikle.ri (IV. International Turkish Culture and Ar ts Congress/ Art Activity),[02-07 Kasım 2009, Kahlıe, Mısır], ed. Yusuf Küçükdağ-Ahmet Aytaç, Konya, 2010, s. 121-126. 16 Geniş bilgi için bk. Mikail Bayr.uıı, Fatma Bacı ve Bacryan-ı Rıım, (Fahna Bacı), Konya, 1994, s. 12-22. 17 Nitekim çok önceden gerçekl~tirdiğimiz küçük çaplı bir inceleme ve araşurma sonunda onun Moğol istilasına değindiğini be­lirlemiştik. Bu belirlemede büyük pay sahibi olan oğlum Sinanettin Arif Özderoire teşekkür ederim. Konuyu gündeme getirerek ll. Uluslarası Sadreddin Konevi Sempozyumu'nda bir bildiri olarak sunulmasını öneren Koyunoğlu Şehir Müze ve Kütüphanesi Müdürü Hasan Yaşar'a teşek.J..iirü ayrıcıı borç bilirim.İkisi de Saclıeddin Konevi'nin Kırk Hadis Şer/ı i ve Tercihnesi adlı yayırum ayrı ayrı temin

SADREDDiN-i KONEVi'NİN MOGOLLAitAI<ARŞI TUTUMU Prof.Dr. H. Ahmet ÖZDEMİR

Hakikaten Sadreddin-i Kone.vi, bir kitabında Moğol istilasına dair bir kayıt düşmüştür. O, Şerhu'l-Erba'in Hadisen adlı eserinde18 22. hadisi şerh ederken Moğollar'ın Bağdat'ı zaptma değinir. İbn Abbas'ni rivayet ettiği bir hadiste Hz. Peygamber ( sas) şöyle buyurmuştur: "Rüyasında beni gören gerçekten beni görmüştür. Çünkü şeytan benim kılığıma giremez. 11 Konevi hadisin şu farklı rivayetlerine de yer verir: "Şeytan benim görünüşüme bürünemez. 11 "Şeytan benim gibiymiş izlenimi veremez. 11 "Beni gören doğru görmüştüt: Çünkü şeytan benmişim gibi görün em ez. "19

Konevi, hadisin mealini verdikten sorıra bazı iş' ari ve tasavvufi. yorumlci.rla şeytanın rüyada dahi olsa Hz. Peygamber'in kılığına bürünmesinin hangi açılardan mümkün olamayacağını izah eder.2°

Ona göre2 ı Hz. Peygamber'in rüyada görülmüş olmasında ölçü, rüya görenin onu sahih nakillerle sabit olan şemail22 ve hilyesindeki23 görünümüne benzer şekilde görmesidir. Bu sebeple birilerinin Yüce N ebi'yi fiziki özellikleriyle çelişir bir şekilde görmesi onu görmediğinin delilidir. Allah Rasulü'nü uzun yahut çok kısa boylu, kurrıral, yaşlı veya ziyade esmer gören kimse gerçekte onu görmemiştir.24

Bu konuda rüya sahibinin kesinlikle Peygamberi gördüğüne inanması da yeterli değildir. Belki de peygamber diye· gördüğü bizzat kendisi de~, onun getirdiği şeriat olabilir. Rüya, rüyayı görenin inancına, haline rıispetle değişim gösterebilir. Hatta Islami hükümlerin birine ve bir sıfata nazaran veya rüyanın görüldüğü yer itibanyla ayrıca yorumlanması gerekebilir. Sadreddin-i Konevi, bütün bu durumları bizzat

· defalarca yaşadığını, hocalarından da bunu destekleyen çokfarklı şeyler dinlediğini aktarır.25

Buna, şeyhi Muhyiddin b. Arabi'den dinl~diği bir rüyayı ve rüyanın açılımı olan olayı örnek verir. İbn Arabi, Allah Resulü'nü İşbiliye Camii'nin biJ: köşesinde vefat etmiş görür. Yıllar sorıra bir camiden geçerken tahiyyetü'l-mescid namazı kılmak ister. Yanında bir arkadaşı vardır. Arkadaşı onu namazkılmak üzere caminin bir köşesine yönlendirir. İbn Arabi,, orasının daha önce rüyasında Hz. Peygamber'i vefat etmiş gördüğü köşe olduğunun farkına varır ve burada namaz kılmak istemez. Durum~ açıklayınca arkadaşı kendisine doğru bir rüya görmüş olduğurıu büdirirve·meselerıin aslını anlatır. O köşe IbnArabi'nin bu arkadaşının evinin yerine denk gelmektedir. M?ğrib Sı;1ltanı c~yi genişletmek için mabedin yanındaki evleri istimlak eder. Geriye bir tek bu kişinin evi kalmıştır. İstimiale ücretinde anlaşamazlar. Sonuçta devlet yetkillleri sahibinin rızasını almad~ evi kendi belirledikleri bedelle ist4n}ak ederler. Arkadaşı Şeyh Muhyiddin'in rüyasını, Resulullah'ın vefatma değil, onuı_ı şeriatının bir hükmünün çiğnenmesine yorar. Çünkü evinin yeri gasp edilmiştir. Fakat hemen arkasından IbnArabi'yi şahit tutarak hakkından feragat ettiğini, evinin arsasını gönül rızasıyla camiye bağışladığını belirtir ve caminin o bölümünde namaz kılmak üzere kalp huzuroyla harekete geçerler.26

Sadreddin-i Konevi1 rüyada peygamber olarak görülenin aslında onun şeriatı olduğuna dair ikinci bir örnek daha verir. Şam'da bulunduğu sırada dinle~ştir. Salihlerden birisi rüyasında kendisinin Allah

etme lütfunda bulunmuşlardır. 18 Sadreddin Muhammed b. İshak b. Muhaıfuned Konevi, 672/1273, Kırk Hadis Şerh i ve Tercümesi, Şerhı/1-Erbain Hadisen, yay. H. Kamil Yılmaz, İstanbul, 2010. 19 Buhari, ilm, 38; edeb, 1090; ta'bir, 10; Müslim, ru'ya, 10, ll,; Tirmizi, ru'ya, 4, 7; İbn Ma~e, ru'ya, 2; Darimi, ru'ya, 4; İbn Hanbel, I, 375, 400, 440; II, 323, 411, 442. 20 Konevi, s. 130-131. 21 a.e., s. 131. 22 Geniş bilgi için b k. Prof. Dr. Ali Yardun, Peygamberimiz'in Şemaili, İstanbul, 20 ll. 23 Arapça bir kelime olan hilye "süs, ziynet, i:evher, güzel sıfatlar, güzel yüz" gibi anlamlar taşunaktadı.r. Hilye-i şerif, bilye-i saadet ve hi! ye-i ne b evi gibi isimlerle de arulan hilye, g~rek İslam edebiyatmda gerek büsn-i hat sanatında Hz. Muhammed'in fıziki özelliklerini, karakterini, insani ve ahlaki niteliklerini, taVli ve hareketlerini anlatan eseriere verilen genel bir isim olmuştur. Hilyeler, Hz. Peygamber'in vefatından sonra onun nasıl biri olduğunu öğrenmek ve onu tanunak isteyenlerin çoğalması üzerine

. öncekilerin onu sonraki kuşaklara tarif etmeye çalışmasıyla oluşmuştur. • İslam anlayışıyla bağdaştırılamadığmdan Müslüman sanatkarlar Peygamberimizin tasvirlerini yapmaktan şiddetle kaçınmışlardır.

·,· ...

Dolayısıyla birkaç önemsiz minyatür dışmda onun resmi yapılmamıştır. Geniş bilgi için bk. Zülfikar Güngör, Türk Edebiyatmda Türkçe Manzum Hilye-i Nebeviler ve Nesinıi Mehmed'in Gülistan-ı Şemail'i, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Ankara 2000; Mustafa Uzun, "Hilye': DİA, İstanbul, 1998, XVIII, 44-41,_ 24 Çünlii hilyesine ilişkin bilgilerde o, uzuna yakın orta boylu, buğday tenli, olgunlUk Çağında ... vb. özellikleriyle nitel~nmiştir. 25 Konevi, a.y. · - -----26 a.e., s. 132-133.

195

196

SADREDDİN·İ KONEVI'NİN .MOGOLLA.ll:AKARŞI TUTUMU Prot:Dr. H. Ahmet ÖZDEMiR

Rasulü'ne bir tokat attığını görür. Ürpererek uyanır. Hz. Peygamber'in celadetiyle beraber rüyasından dehşete kapılrruştır. Hemen bir şeyhe gidip rüyasını anlatır. Şeyh, Allah Rasulü'nün onun veya bir başkasının elinin uıanamayacağı kadar yüce olduğunu, böyle bir edepsizliğin kimsenin haddine düşemeyeceğini belirtir. Gördüğü rüyanın Hz. Peygamber'in bizzat kendisini değil şeriatını alakadar ettiğini- söyler. Şeriat hükümlerinden hangisine halel getirdiğini araştırmasını salık verir. Evine dönünce hanımı üzüntüsünün sebebini sorar. Arala.rJ11da geçen konuşmadan aslında şeriat hükümlerine aykırı davrananın hanımı olduğu ortaya çıkar. Nilclhlarını yenileyerek hayatlarını sürdürürler. 27

Sadreddin-i Konevi işte tam bu noktada sözü Moğollar'ın Bağdat'ı işgaline ve bu meş'um hadiseye dair gördüğü bir rüyaya getirir. Bağdat'ın is~a edildiği gece sabaha doğru şöyle bir rüya görmüştür. Hz. Peygamber'in· mübarek naşı kefenlenrniş haldedir. Bazı kimseler kefen bezini bağlamaya çalışmaktadırlar. Başı açık vaziyettedir. Saçları neredeyse yere değrnek üzeredir. Konevi, onlara ne yaptıklarını sorar. Allah Resulü'nün vefat ettiğini1 onu götürüp defnetmek istediklerini söylerler. Bunun üzerine Sadreddin-i Konevi'nin kalbini Peygamberimizin vefat etmediği duygusu kaplar. Onlara1 Hz. Peygamber'in yüzünün vefat etmiş bir kimsenin yüzüne benzemediğini1 durwn netleşenekadar sabretmelerirıi ifade eder. Mübarek naşın ağzına ve bumuna yaklaşır1 hafif hafif nefes almakta olduğunu belirler. Bağırarak onları yapmaya çalıştıkları işten alıkoyar. Uykud~ büyük bir korkuyla uyanır. Daha önceki deneyimleri sayesinde rüyanın yorumunu yapar. Bu1 İslam aleminde meydana gelen büyük bir felaketi sembolize etmektedir.

Moğollar'ın Bağdat üzerine yürüdüklerine dair haberler kendisine ulaştığından1 Bağdat'ın qüştüğü duygusuna kapılır. Rüyanın tarihini kaydeder. Nitekim olaya bizzat taruk olanların gelip o gün Bagdat'ın Moğollarca zapt edildi~ habef vermesiyle Konevi'nin rüyayı doğru yo~adığı ortaya çıkar?8

Şüphesiz Moğol istilalan ve Abbasi Hilafeti'nin başkenti Bağdat'ın düşüşü, Sadreddin-i Konevi'nin yaşadığı dönemin en önemli olaylarındandır. Ruhi tekarnili ve içe yöneliş muta~~vvıflarm _hayat gayesi baline getirdiği temel mesele olmasına rağmen tasavvu.f erbabının özellikle Müslüm·alılarla ve Islam diniyle alakalı böyle vahim bir olayla ilgilenmesini engelleyici bir etkiye sahip değildir. Nitekim Sadreddin-i Konevi1

Bağdat'ın düşüşüyle royalarını meşgul edecek derecede ilgili bir din a1.imi ve mutas~vvıftir. ·

01 rüyasını tabirlni içinde ba.ı;ındıran ustalıklı bir üslupla, ekstra biryorwna m ah al bırakmayacak derecede

net anlatmıştır. Bu anlatım sırasında bir yandan böylesi büyük felaketler karşısında asla karamsarlığa kapılınayan bir kişilik, kimlik ve tutum sergilerken1 öte yandan MüslÜil,lanların yeise düşmesini önleyecek tarzda açık mesajlar vermeye özen göstermektedir. Hatta bu felaketin Müslümanların olayın sıcaklığı içinde ilk anda değerlendirebileceği gibi İslam dini ve ümmeti açısından çok tahrip ~di ci sonuçlar doğurmayacağına işaret etmektedir. Umut dolu bir anlatım söz konusudur. Zira hiç kimsenin Islamiyeti ve Müslümanları yok etmeye gücü yetmemiş tir, yetmeyecektir. Moğol istilalan da gün gelip duracaktır.

-Onun bu konuda ne kadar haklı olduğu zamanla anlaşılacaktır. Nitekim ilerleyen dönemde Abbasi

başkentini işgal eden Hülagıi Han' ın torunlan (llhanlılar) İslam dinini kabul edecekler,-Bağdat' ın düşüşünden üç yıl kadar sonr_a hilafet Mısır'da canlan dırılacak ve yine bu olayın üzerinden yarım asır bile geçmeden çok güçlü yeni bir Müslüman devlet (Osmanlı) kurulacaktır.

özellikle bunun gibi muhataralı dönemlerde Müslüman halkın din büyüklerinden ve evliyadan beklentileri artar. Belki de Sadreddin-i Konevi1 bu beklentileri böylece cevaplandırmış ve olayları rüyası zaYiyesinden değerlendirmiş oluyordu.

Burada en dikkat çekici bilgilerden birisi1 Bağdat katliamından kurtulan bazı kimselerin Konya'ya gelmeyi başarmış olmalandır.19 Söz konusu bilgi1 Bağdat'ın zaptı sırasınd~ korkun~ katliama rağmen yine de bazı kimselerin canlarını kurtarabildiklerini gösterdiği kadar, Konya'nın o günün Islam dünyasında nasıl güvenlikli bir şehir olarak algılandığını da vurgulamaktadır.

27 a.e., s. 133-134. 28 n. e., s. 134. 29 Araşbrmacılar, Moğolların Bağdat'ı istila ettikleri tarihte Sadreddin-i Konevi'nin Konya'ya yerleşmiş bulunduğunu bellrtirler.

SADREDDIN-İ KONEVİ'NİN MOGOLLAltA KARŞI TUTUMU Prof.Dr. H. Ahmet ÖZDEMİR

Fakat Sadreddin-i Konevi, Konya'yı ve Anadolu topraklanın güvenli bulmamaktadır. O, vasiyetnamesinde30 bağlılarına ve sevenlerine Şam'a hicret etmelerini tavsiye etmektedir. Çünkü ona göre bu beldelerde (Anadolu) yaşayanların büyük kısmının huzurunu kaçıracak karanlık olaylar yaşanacaktır. Onun bu öngörüsününde çok yerinde olduğu ilerleyen dönemde cereyan eden hadiseler sonucunda anlaşılacaktır. Halcikaten Moğollar'a (llhanlılar) karşı Ayn-ı Calut savaşında ilk galibiyeti elde eden Mernlükler dışında İslam ülkelerinden hiçbirisi direnme başarısını gösteremeyecektir. Özellikle Türkiye Selçukluları çöküş sürecine girecek ve Anadolu topraklarında çok vahim olaylar yaşanacaktır. 31 Dolayısıyla Sadreddin-i Ko nevi, vefatından önce son uyarılarını yaparken Memlük topraklarına göç edilıiıesini vurgulamıştır.

O, Moğol meselesine dair bunlar dışında bir şey yazmamıştır. Yazsaydı belki çok kıymetli b~giler olarak değerlendirrnek mümkün olabilecekti. Fakat yazdıklarından onun bu işgalci gücü iyi tam dığı, Islam topraklarını ve Müslümanları zor durumlara düşüreceğini tahmin ettiği fakat zamanla etkisinin zayıflayacağını da isabetle belirlediği sonucuna varılabilir.

Bibliyografya:

ı. Aksaray lı Mehmed oğlu Kerimüddin Mahrnud1 720113201 Müsameretü'l-ahbatj Moğollar Zamanında Tüı:kiye Selçukluları, yay. Osman Turan1 Ankara 1999.

2. Müsameretü'l-ahbar (Müsdmeretü'l-ahbdr ve müsayeretü'l-ahyar ), çev. Mürsel Öztürk, Ankara 2000.

3. AlaeddinAta·Melik el-Cüveyni1 68_ı/12821 Tarih-i Cihangüşa, çev. Mürsel Öztürk, Ankara ı998.

4. The History of the World Conqueto~ çev. John A. Boyle, I-ill1 Manchester ı958.

5. Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi1 TtMh-i Al-i Selçuk, yay. Feridun Nafiz Uzluk, Ankara1 ı952.

6. .Arifi Ahm~~_Eflalô1 762/ ~ 360, Ariflerin Menkıbeleri, çev. Tahsin Yazıo1 I-II, İstanbul, ı973.

7. Baybars el-Mansfui ed-Devadar, 725/13251 Zübdetü'l-fikra fi tarihi'l-hicra, yay. D. S. Ricbards1

Beyrut ı4ı9/ı998.

8. B ertold Spuler, İran Moğolları1 Siyase~ İdare, Kültürj nhanlılar Devri 1220-1350, çev. Cemal Köprülü, Ankara, ı987.

9. Charles Melville1 ·~atolia under the Mongols'~ The Cambridge History of Turkey, Volume ~ Byzantium to Turkey, 1071-1453, ed. Kate Fleet1 Cambridge1 2009.

ı O. Cbristopher P. Atwood, Encyclopedia of Mongolia and the Mo n gol Empire, New York1 2004.

Il. Doğuştan Günümüze Büyük Osmanlı Tarihi, yay. Hakkı Dursun :Yıldız, I-XIV; İstanbul1 ı992.

ı2. Ebü'l-Ferec, Gregory (Bar Habreus) 684/1286,Abu'l-Farac Tarihi, çev. Ömer Rıza Doğrul, I-II, Ankara, ı987.

13. H. Ahmet Özdemir, "tı;u ~ıJ_,::., rt fo tı5P ııJ,:ıı».t J .::.!yşyı Yı't-'""J~~ (Tarihin Akışını Değiştiren Savaş: Ayn-ı Calut ( ı260) ve Mısır'a Etkileri)'~ W. Uluslararası Türk Kültürü ve Sarıatları Kongresi/Sanat Etkinlikleri (W. International Turkish Culture and Arts Congress/ Art Adivity)J 02-07 Kasım 2009, Kahire-Mısır}ı ed. YusufKüçükdağ-Ahmet Aytaç, Konya, 20ı0.

30 Osman Ergin, "Sadraddin al Qunawi v~ Eserleri': Şarkıyat Mecmuası, sy. II (1958), 63-90, İstanbull958, s. 82-83 [Osman Ergin. makalesinde (s. 82-83) Şehid Ali Paşa Kütü,.Phanesi'nde 2810 no.da kayıtlı Vesaya'~ orijinalini yayınlamıştır] . 31 H. Ahmet Özdemir, "Osmanlı Devleti'nin Kuruluş ve Y"ukseliş Dönemi'nde ARadolu'da Moğol Algtsı~ Selçuk Vniversitesi llalıiyat Fakültesi Dergisi, sy. XXX (Güz 2010), 19-32, Konya, 2010.

197

198

SADREDDiN-İ KONEVI'NIN MOGOLI.J\AAKARŞI TUTUMU Prof.Dr. H. Ahmet ÖZDEMİR

14. H. Ahmet Özdemir, "BaycuNoyan'~ KonyaAnsiklopedisi, II, Konya 2011, s. 55-56.

15. "Çormağan Noyan~ Konya A~tsiklopedisi, ll, Konya 2011, s. 359-360.

16. MoğoliarınAnadolu'yuİstiltısı'nda Oç Dönem, Konya, 2011.

17. "Osmanlı Devleti'nin Kuruluş ve Yükseliş Dönemi'nde Anadolu'da Moğol Algısı'~ Selçuk OniversitesinahiyatFakülte.siDergisi, sy.XXX (Güz 2010), 19-32, Konya, 2010.

18. İbn Bibi, Muhammed b. Ali el-Ca'feri er-Rugadi, 670/1272, el-Evdmiru'l-Ala'iyye fi'l-umuri'l-Ala'iyye (Selçukname), ·çev. Mürsel Öztütkı I-II, Ankara, 1996.

19. İsmail Haklo. Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, I-I\T, Ankara, 1982-1983.

20. Mikail Bayram, Fatma B acı ve Bacıyan-ı Ru"!! (Fa tma B aa) 1 Konya, 1994.

21. Müneci:i.mbaşıAhmed b. Lütfullah e~-Mevlevi (1113/1702), Cami'u'd-düvel, Osmanlı Tarihi (1299/1481), yay.AhmetAğırakça, Istanbul, 1995:

1•

22. Osman Ergin, "Sadraddin al Qunawi ve Eserleri'~ Şarkıyat Mecmuası, sy. ll ( 19 58) 1 63-90, İstanbul, 1958. . \.,

23. PeterJackson, "Eljigidei'~Encyclopedia Iranica. Web adresi: http://www.iranica.com/artides/ eljigidei- 16/08/2010.

24. Reşidüddin. et-Tabib, İbn Fazlullah el-Vezir b. İmadü'd-devle Ebü'l-Hayr Muva#fıku'd-devle, 718/1318, Cami'u't-tevdrih, I-II, yay. Behmen Kerimi, ys. ts.

25. Cdmi'u't-tevarih, Tarih u Hulefai Cengiz Han min Ögetay Ka an ila Timur i .aan, yay. Fuad Abdülmuti Sayyad, Yahya el-Haşşab, Beyrut, 1983. · · ·

' 26. Cami'u't-tevarih, Tarihu'l-Moğol, el-nhdniyyun, Tarih u Hülaga, yay. Muhammed Sadık

Neş'et, MuhammedMusa Hindavi, FuadAbdülmuti Sayyad, Yahya el-Haşşab, II/1- II/2, Dam İhya'i'l-kütübi'l-'arabiyye (Kahire) trs.

27. Sadreddin Muhammed b. İshak b. Muhammed Konevi, 672/1273, Kırk Hadis Şerh i ve Tercümesi, Şerhu'l-erbain hadisen, yay. H. Karnil Yılmaz, İstanbu,l2010.

28. ŞemseddinAhmed b. Süleyman İbn-i Kemal, 940/1534, Tevtırih-i Al-i Osman, Il. Dejtetj yay. Şerafettin Turan, Ankara1 1983. ·