Meandry ludzkiej psychiki -...
Transcript of Meandry ludzkiej psychiki -...
1
Adaptacja czy niedostosowanie ? Meandry ludzkiej psychiki
w ujęciu medycyny ewolucyjnej
Bogusław Pawłowski
Katedra Biologii Człowieka
Uniwersytet Wrocławski
2
Plan
1. Jak działa ewolucja i co to jest medycyna ewolucyjna
2. Potencjalne ewolucyjne przyczyny „dysregulacji”
ludzkich zachowań
3. Środowisko ewolucyjnej adaptatywności –
niezgodność z „nowoczesnością”
4. Behawioralne mechanizmy obronne
5. Ewolucyjna logika ludzkiej psychoreaktywności
(lęki i depresja)
3
Jak działa ewolucja?
Mechanizmy ewolucyjne dotyczą cech
o „niezerowej’ odziedziczalności i są:
• powolne (zmiany międzypokoleniowe);
• pasywne („selektywny wpływ środowiska”);
• nowe adaptacje powstają na bazie istniejących
4
Medycyna ewolucyjna (ME)
Spojrzenie na zagadnienia
teoretyczne i praktyczne
medycyny z perspektywy
historii ewolucyjnej gatunku
5
Skąd się biorą behawioralne problemy ?(w kontekście ewolucyjnym)
Potencjalne przyczyny (w 3 grupach)
1.Nowe środowisko –
niezgodne z tym w którym ewoluował człowiek
2.Proces koewolucji z innymi organizmami
(powolne procesy selekcyjne)
3. Ewolucyjne ograniczenia
4. Kompromisy (trade-off)
5. Selekcja na sukces reprodukcyjny kosztem zdrowia
6. Mechanizmy obronne organizmu
(w tym zbytnia ich „czułość”)
• Powolność procesów ewolucyjnych
• Ograniczenia mechanizmów
ewolucji niezależne od czasu
• Sukces reprodukcyjny i mechanizmy obronne
6
Medycyna okiem biologa
Dużo melaniny i niski poziom UV - niedobór witaminy D
(Jablonski, Chaplin 2000)
9
Mózg H. sapiens jest nad wyraz „plastyczny”,
ale to nie plastelina, z której można rzeźbić !
Ten organ ma wiele ewolucyjnych ograniczeń
11
Środowisko Ewolucyjnej Adaptatywności
Warunki środowiskowe w naszej ewolucyjnej przeszłości
zasadniczo się różniły od warunków współczesnych
- Dieta Otyłość stres/depresja
(Luppino et al. 2010)
- Aktywność motoryczna ryzyko depresji
(Dunn et al. 2005)
- Nierówności społeczne zaufania rywalizacja
samotność
- Pasożyty i inne patogeny „immuno-niedost.”
12
Powolność procesów ewolucyjnych
Adaptacje nie nadążają za zmianami środowiskowymi
Stres związany z wizerunkiem swojego ciała.
Osoby otyłe mają np. o 55% większe ryzyko depresji
(Luppino et al. 2010)
13
Ewolucyjnie ukształtowane fizjologiczne adaptacje
vs współczesne „Strategie historii życiowych”
CiążaMenstruacja
Laktacja
14
Interakcje społ. i styl życia nie dostosowane do ewoluc.
ukształtowanych psycho-społecznych adaptacji
19
Ewolucyjna logika
- Zaburzenia afektywne = związane z systemem neuronalnym
odpowiedzialnym za dostosowanie do środowisk
o różnym poziomie „przychylności” (w tym ryzyka infekcji)
i tego jak pomyślnie są realizowane różne zamierzenia.
- Niska samoocena, narcyzm = związana z rywalizacją
o status czy pozycję społeczną.
- Zazdrość = mechanizmy regulujące rywalizacje o partnera
- Zaburzenia jedzenia = deregulacja przyjmowania pokarmu
- Frustracja = „testowanie” potencjalnej przyczyny
przeszkody i sposobu jej przezwyciężenia.
21
Adaptatywne znaczenie strachu
Atakowi paniki towarzyszy:
• uwalnianie glukozy
• wydzielenie adrenaliny
• przyspieszenie oddechu
• poszukiwanie dróg ucieczki
22
Ewolucyjne wyjaśnienie dlaczego
niektóre fobie są dużo częstsze
Arachnofobia Ofidiofobia
A co z tymi
potencjalnymi
zabójcami ?
23
Zaburzenia lękowe
- Adaptatywność lęku
Koszt: ekstrema rozkładu tej cechy
- Jeśli paniczna ucieczka to 200 kalorii, a nie uciekanie przed
lwem to 200 tys. kalorii - opłaca się uciekać gdy ryzyko,
że to śmiertelne zagrożenie jest > 0,1% (w 999/1000).
- Gdy zagrożenia częste, a możliwości radzenia sobie z nimi
ograniczone „system ostrzegania” obniża próg (Nesse 2011a)
Lepsze jest reagowanie na fałszywe alarmy,
niż niedoszacowanie ryzyka.
Problem : nadmiar reaktywności może być dysfunkcyjny
24
Depresja według ME
Częstość epizodów : 23% (USA),
wg WHO w 2020 – drugie pod względem częstości
zaburzenie na świecie (nr 1 w społ. zach.)
Dotyka najczęściej osób w wieku reprodukcyjnym
Współczynnik odziedziczalności – ok. 40%
Koszty biologiczne dla jednostki wysokie !
Dlaczego depresja jest tak częsta w niektórych społecz. ?
Dlaczego brak silnej negatywnej selekcji ewolucyjnej ?
25
Depresja – choroba cywilizacyjna
(niedostosowanie) czy adaptacja ?
Ludy Ik z Ugandy – po przejściu z łowiectwa i zbieractwa
na gospodarkę rolniczą częstsze depresje (Stevens & Price 2000)
Rolnicze i miejskie populacje Nigerii czy Am. Płn. – podobna
oczekiwana różnica (też zaburz. lękowych) (Colla et al.. 2006, Peen et al.. 2010)
Adoptowanie amerykańskiego stylu życia przez Meksykan
urodzonych w USA vs imigranci (Vega et al. 2004)
Modernizacja Chin
(urodz. po 1966, 22*większe ryzyko depresji niż przed 1937)
27
Depresja a stopień nierówności
społecznych (+) wzrost częstości
Davies et al. 2008, Kessler et al. 2007
28
Hipotezy Adaptatywności Depresji
a.) Mechanizm społeczny„rank theory” – adaptatywna, ochronna reakcja na porażki
związane z osiąganiem statusu społecznego (Gilbert 1992)
„social risk theory” – sygnał submisywności umożliwiający
utrzymanie relacji społecznych. (Allen & Badcock 2006)
b.) „Psychic pain hypothesis”- reakcja zniechęcająca do realizacji nieosiągalnych celów
w niesprzyjających okolicznościach. (Thornhill & Thornhill 1989)
- pozawerbalne sygnały stresu „krzyk o pomoc” ,
manipulacja innymi (Hagen 2003)
Gdy dostępne opcje zachowań są kosztowniejsze
niż zyski z nich to …….. – ……. lepiej nic nie robić
29
Hipotezy Adaptatywności Depresji cd
c.) Behawioralny mechanizm obrony przed infekcjami
(ang. „infection defense hypothesis”)
• depresja zmniejsza ryzyko infekcji
(komunikacja między ukł. nerw. i odpornościowym), (Raison & Miller 2012)
• geny ryzyka depresji związane są z immuno-obroną przed
patogenami (hypertermia, spadek poziomu Fe, wycofanie,
nadmierna czujność etc.) (Tanaka et al. 2012)
• ryzyko depresji po szczepieniach żywymi bakter. (Yirmiya et al. 2000)
• u zwierząt (np. myszy) w czasie infekcji też objawy depresji
(O’Connor et al. 2009)
30
Depresja jako behawioralna
obrona przed infekcjami
Cytokinowa hipoteza depresji – w stanach zapalnych,
podwyższony poziom cytokin, które działają jak
neuromodulatory wpływające na neurobiologiczne i
behawioralne cechy depresji.
Markery stanów zapalnych są (+) skorelowane
z zaburzeniami lękowymi i depresją. (Miller et al. 2009)
Strategia zwalczania infekcji przez oszczędzanie
energii metabolicznej i unikanie dalszych stresów
31
Behawioralna obrona –wpływ cytokin przy zapaleniach
- Redukcja zachowań eksploracyjnych
(wpływ cytokin na zwoje podstawy mózgowia)
- Wzrost czujności
(wpływ na amygdalę i zakręt obręczy) (Miller 2009)
- Oksytocyna (-) : wycofanie, unikanie ryzyka, spadek libida,
anhedonia, uczucie zmęczenia (Scantamburlo et al. 2007)
- Układ serotoninergiczny (wpływ cytokin) – anhedonia
- Zmiana apetytu (+) węglowodanów - (+cytokin, +NK)
32
Czy obecnie depresja to odpowiednia
obrona przed infekcjami ?
We współczesnych społeczeństwach (środowisko inne od EEA),
które mają dobre warunki sanitarne i medycynę, która radzi
sobie z infekcjami i gdzie śmiertelność na skutek infekcji jest
niska – potencjalne „biologiczne zyski” z depresji są znacznie
niższe niż kiedyś ! (Anders et al. 2013)
33
Schorzenia wynikające z zaburzeń
funkcjonowania mózgu (duża komponenta genetyczna)
Schizofrenia ? Autyzm ?
Czy mogą być adaptatywne ?
Efekt klifu („cliff edge effect”)
(Nesse & Ellsworth 2009)
34
Adaptatywne ADHD ?
- W środowisku pełnym zagrożeń rozproszona uwaga
może być adaptatywna
- „Trudne” dzieci Masajów – więcej uwagi poświęca im
matka i np. w czasie suszy mają większą przeżywalność
(deVries 1984)
35
Wnioski
Silne współzależności OUN z ukł. immunologicznym mogą
pomóc zrozumieć ewolucyjnie ukształtowane behawioralne
mechanizmy odporności.
Uwzględnienie ewolucyjnego podejścia w medycynie
może ułatwić zrozumienie etiologii różnych, obecnie często
dysfunkcjonalnych zachowań.
ME wskazuje na konieczność przedefiniowana „normy”.
36
Dobór naturalny nie premiuje chorób,
a tylko kształtuje cechy,
które czynią nas podatnymi
na choroby
(Nesse 2011)
Dziękuje za Uwagę !
38
Powolność procesów ewolucyjnych
Zanik „patogennych” czynników środowiskowych też
może prowadzić do autoimmunologicznych schorzeń !
39
Ograniczenia mechanizmów ewolucji
niezależne od czasu
Budowanie nowych cech
na bazie już istniejących
40
Mechanizmy obronne
Przykład żółtaczki u noworodków:
patologia czy adaptacja ?
Podwyższony poziom bilirubiny może być adaptatywny
bo to silny antyoksydant, który chroni neurony mózgu,
a wcześniaki przed retinopatią.
Zapewnia też większą odporność na choroby.
(Brett & Niermeyer 1999)
Jednak zbyt duży poziom bilirubiny jest szkodliwy !
42
Geny związane z ukł. immunol.
a zaburzenia afektywne
Genotyp z niską produkcją IL-6 – leczenie interferonem =
znacznie mniej symptomów depresji. (Bull et al. 2009)
IL-6 rośnie przy chronicznym stresie
Wpływ negatywnych dośw. (traumy) w dzieciństwie – potem
więcej IL-6 i wzrost ryzyka depresji (Caepenter et al. 2010)
Redukcja stanów zapalnych – redukcja symptomów depresji
w różnych chorobach (Raison et al. 2013)
43
Depresja - obrona przed infekcjami -przykładowe (potwierdzone !?) predykcje
- Symptomy depresji wiążą się ze stymulacja aktywności NK.
- Redukcja działania czynników stresogennych.
- Wiele infekcji będzie związana z objawami depresji.
- Osoby depresyjne - więcej infekcji lub zab. ukł immun.
- Czynniki wpływające negatywnie na ukł. immun. są również
czynnikami ryzyka depresji.
- Nastrój jako mechanizm „analizy” kosztów i zysków
skłaniający do optymalnych odpowiedzi na środowiskowe
wyzwania (mechanizm regulacyjny czasu i intensywności
antyinfekcyjnej odpowiedzi). (Anders et al. 2013)
46
„Oszczędny genotyp”
(ang. thrifty genotype)
Koncepcja wyjaśniająca zaburzenia
dorosłych, zaprogramowanymi
w okresie prenatalnym fizjologicznymi
parametrami (ewolucyjnie ukształtowanymi)
47
• Zaburzenia emocjonalne, behawioralne
• Schorzenia dziedziczone, będące wynikiem
zaburzeń funkcjonowania mózgu
• Zachowania awersyjne, nieakceptowane
społecznie, dające korzyści genom osobnika
50
Ewolucyjna logika
- Zaburzenia afektywne = deregulacji systemów
neuronalnych odpowiedzialnych za dostosowanie się do
środowisk o różnych poziomie „przychylności”
i tego jak pomyślnie są realizowane różne zamierzenia.
- Niska samoocena, narcyzm = deregulacja związana z
rywalizacją o status czy pozycję społeczną.
- Zazdrość = mechanizmy regulujące rywalizacje o partnera
- Zaburzenia jedzenia = deregulacja przyjmowania pokarmu
- Frustracja = „testowanie” potencjalnej przyczyny
przeszkody i sposobu jej przezwyciężenia.