MatrixveFelsefeWilliamIrwin

MATRIXveFELSEFE

SizindekafanızKeanuReveesgibiMatrix'tensonrakarıştıysabukitapkesinliklesiziniçinyazılmış.Eğerfilmkafanızıkarıştırmadıysa,hemenbirdoktoragörünün.Matrix'ihenüzseyretmediyseniz,ozamanbukitabımutlakaokumalısınız.Böylecebufilmininsanlariçinnedenokadarönemliolduğunubulursunuz.

Seçimsizin,hayatınızınsonunakadaronunsonuçlarıylayaşayacaksınız.MavihapıseçipbukitabıtekrarrafakoyarakkendinizeMatrixsadecebirfilmmidiyeceksiniz?Yoksa,kırmızıhapıseçipbukitabıokuyarak,beyaztavşanınpeşindenmigideceksiniz?

"MatrixveFelsefe,filmdekifelsefitemalarınnelerolduğunubelirleyişiveelealışıyla,felsefizenginlikaçısındanfilmdendahaüstün.Sizceakılcılar,deneyciler,gerçekçiler,gerçeküstücüler,maddeciler,bütüncüler,

varoluşçularveyapıbozumcularıMatrixhakkındanedüşünür?İştebusorununcevabıMatrixveFelsefekitabında."-LouMarinoff,Felsefeci-yazar.

WilliamIrwin,PennsiylvaniaKing'sÜniversitesi'ndeProfesördür.Birçokfelsefiesereeditörolarakimzaatmıştır.Hermeutik,Sartre,Platon,hukukfelsefesivefelsefipedagojihakkındasayısızmakalesivardır.

Giriş

MatrixÜzerineDüşünceler

Sizolsaydınızhangihapıseçerdiniz;kırmızıyımı,yoksamaviyimi?Cahillikmutlulukmudur,yoksa-neolursaolsun-hakikatibilmeyedeğermi?Matrix'iseyrettiğimizdeaksiyonveözelefektlerdenetkilendik,ayrıcazihnimizsorularladoldu.YoksabizdemiMatrix'intutsaklarıydık?BufilmbirHıristiyanlıkpropagandasımıydı?YoksaBudistbirfilmmiydi?Gerçektebirkaşıkvarmı?

King'sÜniversitesi'ndekiöğrencilerimdenAdamAlbert,Matrix'eilkdikkatimiçekenkişioldu.Descartes'inkötücülbircinveyabirdüştarafındanaldatılmasıihtimaliüzerinedüşünceleriilefilmarasındakibağlantıyıhemengörmüştü.Benimkenditecrübelerimleöğrencimin-ki,dünyanınçeşitliyerlerindekifelsefeprofesörleriveöğrencileriyleaynıydı.HattaPhilosophyNowdergisiöğrencilerarasındabirkompozisyonyarışmasıdüzenledi:Konu:Hangihapıseçerdiniz?Niçin?

Bukitaptaprofesörleröğrencilerininaçtığıyoluizliyorlar.Heryazarfilminfelsefiönemiüzerinesorularsorupcevaplarveriyor.KültüreleştirmeniSlavojZizek'inilerisürdüğügibi,Matrixfilmi,felseficile-rinmürekkeplekesitestidir.Felsefecilerondakendigözdefelsefelerinigörüyorlar:varoluşçuluk,Marksizm,feminizm,Budizm,nihilizm,postmodernizm.Kendifelsefi"izm'inizneolursaolsunonuMatrix'tebulabilirsiniz.Yinedefilm,kâğıtüzerinerasgelesıkılmışmürekkeplekelerindendahafazlaşeyiçeriyor;arkasındabelirlenmiş

birplanvarvefelsefiolanbirçokşeyebilerektemasediyor.BüyükSorularlayoldançıkıpüniversitedenatılançizgiromançizerleriWachoskikardeşler,filmindokusunabirçokdoğrudanvedolaylıfelsefikonuyuişlediklerinitereddütetmedendilegetiriyorlar.MatrixveFelsefe,filminyazarvesanatçılarınniyetleriylepekuğraşmıvor.Kitapdahaziyadefilminfelsefiönemininaltınıçiziyor.

7

Trinity'ninsöylediğigibibizihareketegeçirenbirsorudur.KatkıdabulunanyazarlarsorulanelealmakiçinbaşkafelsefecilerlebirliktePlaton,Aristoteles,Aqino'luThomas,Descartes,Kant,Nietzsche,Sartre,Sellars,Nozick,BaudrillardveQuine'denfaydalanıyorlar.Neyibilebilirim?Neyapmalıyım?Neummalıyım?Gerçeknedir?Mutluluknedir?Zihinnedir?Özgürlüknedirveözgürmüyüz?Yapayzekâmümkünmü?Busorularıcevaplandırmak,bizifelsefeninbirçoktemeldalınıkeşfetmeyeitiyor:metafizik,epistemoloji,etik,estetik,ruhfelsefesi,dinfelsefesivesiyasetfelsefesi.Sorularçok

olmasınaçok,amabirbuyrukkesin:UYAN!

İnsanlarpopülerkültürüseviyor.Çağımızınortakdilibu.Aali-yah'ınMatrix'inikincisinibitirmedenönceöldüğünübiliyormuydunuz?PekiW.V,Quine'ninotarihtenbiryılkadarbirsüreönceöldüğünübiliyormuydunuz?BirçokinsanpopyıldızAaliyah'ıtanıyorolmasınarağmen,büyükbirfelsefeciolanQuine'ninadınıhiçişitme-miştir.Bukitabakatkıdabulunanyazarlarınamacı,okuyucuyupopkültüründenalıpfelsefeyegetirmek.WillieSuttankendiişinindehasıbirsuçlularkralıdır.Birgünsormuşlar"Willie,nedenbankasoyuyorsun?"Cevabıyapıştırmış:"Çünküparalarorada."Matrixgibibirpopkültürühakkındanedenyazıyoruz?Çünküinsanlarorada.

FelsefisorularsormakiçinHomer'in,Dante'ninveShakespea-re'ineserlerinikullansak,kimsesesçıkarmaz.Matrixbatıklasiklerininlistesinedahildeğildir,ancakfilmyazındünyasınınbüyükeserleriyleaynıfelsefisorulangündemegetiriyor.Eğerfelsefe,yalnızcafelsefecilerinyazdıklarıylaveprofesörlerinhayatlarıylasınırlı

tutulsaydı,birçokinsanınyanlışbirşekildeinandığıgibisıkıcıvekurubirdisiplinolurdu.Fakatfelsefeheryerdedir;herkesinhayatıylailgilidirveherkesinhayatınıaydınlatabilir.Matrix"heryerdedir."

Bukitapsadecefelsefecileriçindeğildir,birsoruyüzündensabahakadaruykusuzkalanherkesiçindir.Bırakınkitapfelsefehayatınızabirsondeğil,birbaşlangıçolsun.8

Sahnel

NasılBiliyoruz?

l

Bilgisayarlar,MağaralarveKahinler:NeoveSokratesWILLIAMIRWIN

-Onlaraiyigittiğinisöyleyeceğim,Duvardakigölgeleriseyrettiğimi.JOHN

LENNON

-HayatımızısıksıkzincirlenmişyaşarızAnahtarınbizdeolduğunubilmedenTHE

EAGLES

BirçokkişiMatrixfilminin"bugünekadaranlatılmışenbüyükhi-kâye"ninbiryenidenanlatımıolduğunuhemenfarkedecektir.Filminİncil'leilgiliçağrışımlarıaçıktırveonun1999'unPaskalya'sındagösterimegirmesisözkonusuiçeriğidestekler.AncakçokazinsanMat-rixfilminin,"bugünekadaranlatılmamışenbüyükhikâye"nin,bütünkarşıçıkışlararağmenamacıiçinmücadeleedenvesonundasoyludavasınıkanıylaödeyendüşünürSokrates'inhikâyesininbiryenidenanlatımıolduğunubilir.

İnsanlarınçoğukültürümüzünbizesunduğuenbüyükhikâyelerdenbirindennedenhabersizdir?Bununanasebebihikâyeanlatmaişiniüniversitehocalarınabırakmışolmamızdır.Herkesüniversiteye

11

gitmiyorveüniversiteyegidenlerinneyazıkkihepsifelsefederslerialmıyor.

Hernekadar101SorudaFelsefediyebirkitapSokrates'inhayatınıyakındanincelemekvetutkulubirşekildetartışmakiçinidealolsada,çıkmazayınsonperşembesinibeklemekzorundadeğiliz.Sokrates'inhayatı,tıpkıHz.İsa'nınhayatıgibiçocukkitaplarınagirmeli,ailetoplantılarındavesınıflardatartışılmalı,televizyondanyayınlanmalıdır.Hattafilmbileyapılmalıdır.

WachoskibiraderlerhikâyeninörtükbiryenidenanlatısındaKenauReeves'iyönetmişolabilirler,fakatSokrates'in"afdilemeyen"hayatınısinemaylataçlandıranbirfilmdebenolsamSteveMartin'ioynatırdım.Spielbergdeyönetirdi.MatrixfilmiaynıandabirçokşeydinSokrates'inhikâyesinianlatmakbunlardanyalnızcabiridir.Gerçektendeseyircilerhikâyeyiöncedenbilmiyorsa,filminbuyanınıgözdenkaçırabilir.Eğerhikâyeyisizdebilmiyorsanız,izinverinbuyazıbirbaşlangıçokun.

SorularveGörevler

"Tanrı'nınverdiğibirgörevdeyiz,"diyorBluesBrothers.Depolarındaağzınakadarbenzin,ceplerindeyarımpaketsigaraveChicago'yaönlerindeikiyüzellikilometrevarken.Görevleri?SevimlibirşekildePenguenadınıtaktıklarıbirrahibetarafındanbüyütüldükleribiryetimhaneyikurtarmakiçinkonservermek.

Neoiseinsanlığıyapayzekânınbihaberolduklarıköleliğindenkurtarmagörevindedir.SokratesdeonaTanrı(Apollon)tarafındanverilenbirgörevdedir.

BugörevonaDelphi'dekiKahin'inarkadaşıChaerephon'asöyledikleriaracılığıylaverilmiştir.Görevi,eğerkabulederse,doğduğukentininsanlarını,Atinalıları"uyandırmak"tır.

MahşeryeriniandıranbirdanskulübününçukurundaTrinitiyNe-o'yaşunlarıfısıldar:"Bizihareketegeçirenaynısorudur."Soru:Matrixnedir?SokratestıpkıNeogibi,beynininkıvrımlarınatakılıponudeliedenbirsoruyla

uğraşmaktadır:İyibirhayatnedir?Sorusormaherikikahramanımızadabelagetirir.Sokrateskendinitanrıtanımaz-12

lıkvegençleribaştançıkarmaklasuçlandığıbirmahkemedebulur.NeoiseAjanlartarafından"kanunkitaplarındayazılıbütüninternetyasalarını"

çiğnemeklesuçlanır.

Sokrateshemşehrilerinesorularsorupduruyordu;busorulargenellikledoğrudansorulan,basitsorulardı,fakatdahasonracevaplarınınokadarbasitolmadığıortayaçıkıyordu.Tıpkıustabiravukatgibi,birbiriardına,karşısındakiinsanınbilgisizliğiniortayaçıkaracakdahazorsorularsoruyordu.ÖrneğinSokratesarkadaşıEuthry-phro'nasorar:Kutsalnedir?Bireylemikutsalyapanşeynedir?Euthryphrocevapverir:"Kutsallıktanrılarınsevdiğişeydirvetanrılarınsevmediğikutsalolmayanınkarşıtıdır"(Euthrypbro9e).Buiyibircevapgibigörünür.TakiSokratesdahazorbirsoruylagelenekadar."Kutsalolantanrılar

onayladığıiçinmikutsaldır,yoksaonlaronukutsalolduğuiçinmionaylarlar?"(Euthryphro10a).Kolaycagözünüzdecanlandırabileceğinizüzere,EuthryphrobunucevaplandırmadazoranlaryaşarveSokrates'ebirazdahadarılır.Kişikendikendiyleçelişe,-neveyabiryanlışyapanakadarsorularsormasürecineSokratikYöntemdenmektedir.Israrlısorusorma,yalnızcaöğrencileri(örneğinsözlülerde)rahatsızetmeklekalmaz,politikacılarıda(istediğinizörneğiseçin)rahatsızeder.FakatSokrates'itoplumsalbilincesahipgençlerarasındasevilenbiri,kendindenbaşkabirşeydüşünmeyenseçkinleringözündenefretedilenbirihalinegetirmiştir.

Busorgulamabiçimidahaziyadekendinibeğenmişbirsohbettarzıolarakgörülsede,Sokrateskendibilgisisözkonusuolduğundaçokalçakgönüllüdür.Ağzındapelesenkettiği"Hiçbirşeybilmiyorum,"sözü,herşeyibilmekbiryana,onuncehaletinianlatır.Pekihiçbirşeybilmeyenbiri,nedenherkesiböyleısrarlasorguyaçeker?TıpkıNeodaolduğugibi,

Sokrates'inmükemmelserüvenidebirKahin'insözleriylevebilgiilebilgeliğindoğasınadairbazısezgilerlebaşlamıştır.

13

KahinNeDedi?

Kahin,Morpheus'aMatrix'inkıskacınıçözecekveinsanlığıhakikatlekurtaracakO'nubulacağınısöyler.BöyleceMorpheusNeo'yukablolarındankurtarırvebiraztedavi,birazKungFu'dansonra,hatalımıdeğilmigörmekiçinKahin'egötürür.

Neobubüyükolasılığadirenir,kaderininbuşekildeöncedenbelirlenmişolduğufikrinireddederveMorpheus'akadereinanmadığını,hayatınınkontrolününkendisindeolduğunudüşünmeyitercihettiğinisöyler.Sokratesdekaderineaynışekildedirenmiştir.Platon'unSokrates'inSavunmasıbaşlığıylakaydetmişolduğuduruşmasındaşunlansöyler:

[Chaerephon]birarkadaşımdır...[O]birgün

Delphi'yegitmiş.BukadaryoluKahin'eşusoruyusormakiçintepmiş...(dünyada]bendendahabilgebiriolupolmadığınısormuş;Apollon'nunrahibesi[dünyada]dahabilgebirininolmadığınısöylemiş.(Savunma21a)Rahibeninbuyanıtınıduyduğumdaşuşekildetepkigösterdim:'Tanrınesöylüyorböyle?Buradakigizlianlamnedir?Benküçükbüyükhiçbirbilgeliğesahipolmadığımıbiliyorum.Ohaldebenimbukadarbilgeolduğumusöylemeklenedemekistiyor?"(Savunma21b)Gerçektendehiçbirşeybilmediğiniiddiaedenbirindendahabilgebirinasılolmaz?SokratesbizeKahin'inöngörüniteliğindekisözlerininyanlışlığınıgöstermeyesoyunduğunuanlatır.

Bendeşunuyaptım:Kahin'e"Buadambendendahabilge,oysasenbendenbilgesininolmadığınısöylemiştin"diyebilmek,yanıtınınyanlışolduğunuispatlayabilmekiçin,bulduğumheryerde,bilgegörüneninsanlarayanaştım.

(Savunma21c)

Sokratesbirpolitikacıolanseçtiğiilkadamın,

çokşeybildiğinisandığıhaldehiçbirşeybilmediğiniöğrenerekhayalkırıklığınauğrar.İnatçıbirdoğayasahipolduğuiçin,araştırmasınadevamederveön

14

ceAtina'nınmeşhuroyunyazarlarını,ardındanustazanaatkarlarınısorguyaçeker.Yinehayalkırıklığınauğrar.İronikbirbiçimdeSokrates,nekadarcahilolduğunubildiğiiçingerçektendeAtinalılararasındaenbilgeolanıdır.

SonuçolarakSokrateshemşehrilerinisorgulamayı,onlarakendicehaletinigöstermeyi,böyleceonlarıuykularındanuyandırmayıvebilgiarayışınakatmayıkendinegörevedinir.

Sankişehir,teşbihimimazurgörün,büyük,kocabirattır;fakatbüyüklüğündendolayıbirşekildehantaldırvehareketegeçmekiçinatsineğigibibirşeytarafındansokulmayıgereksinir.SanınınTanrıbenibuşehirde,bütüngündurmaknedirbilmeyen,hareketsizkısımlarınızakonan,herbirinizisokarakeylemezorlayanveherbirinizi

iknaedipeleştirenbiratsineğiolarakyaşamaklagörevlendirdi.

Tıpkıbiratsineği,pireveyabitgibidurmaksızınsorgulayanSokratesşehrinbüyükçoğunluğunahakikati-cahilceyaşayanlarınsonununmutlulukdeğil,sabunköpüğüolduğunu-anlatmayaçalışır.

Hikayelerdekikahinlerinevibirbirindenfarklıdır.MitolojiyegöreZeusdünyanınmerkezinibulmakiçinbirkartalınıdoğudan,birdiğerinibatıdangönderir.BukartallarDelphi'ninüstündekarşılaşırlar,böyleceburasıdünyanınmerkeziveyagöbeğiolarakkabuledilir.GörkemlibirgüzelliğesahipParnassusDağı'nınyamaçlarındabiryerolanDelphi'de,Apollon,Pythiaismiyledebilinenbirkahinolanrahibesinekonuşur.Morpheus'taNeo'yubelkidünyanınmerkezinedeğilama,Matrix'intakalbine;Kahin'inbelkiParnassusDağı'ndadeğilamaşehrinkenarmahallesindekievinegötürür.

KendindenpekeminolmayanNeo,Morpheus'asorar:"Kahinneyibiliyor?..Herşeyimi?"

Morpheusyanıtlar:"[Onasorsan]Yeterincebildiğinisöyleyecektir."

Neohâlâşüpheli,"Hiçyanılmıyormu?"Morpheussoğukkanlı,paradoksalbiryanıtlaonuteskineder."Doğ-15

ruveyayanlışterimleriyledüşünmemeyeçalış.ObirrehberNeo.Sanayolubulmandayardımedebilir."

Delphi'dekiApollonTapınağı'nagidenbirerkekziyaretçi(kadınlarayasaktır),kurbanlarınıkesiphediyelerinisunduktansonra,Kani-n'inyardımcılardanbirine,onasormasıiçinbirsorusorar.Üçayaklıbirsandalyedeoturanrahibe,Apollon'unnefesini,yaniyerdekibirçatlaktançıkanbuharları(muhtemelenetileni),içineçeker.Apollon'unrahibesibirrockkonserindekafayıtütsülemiş

birigibi,başkabirdünyanınanlaşılmazdiliylekonuşur.Birrahipanlaşılmazmırıldanmayıyorumlarvemuhtemelenşiirformundadilegetirir.Tıpkı900'lühatlarıarayanbirinin

edindiğibilgenasihatgibi,Kahin'inkehanetlerigenelliklebulanıkvebirdençokyorumaaçıktır.BildiğimizüzereSokrates,Kahin'inondandahabilgekimseninolmadığınadairsözlerinişaşırtıcıbulur.

Kahin'inçokanlamlıkehanetlerdekiününübildiğiiçin,onunhatayaptığınıkanıtlamayaçalışır,fakatsonundakehanetinironikanlamınıkeşfeder.VaktinPerslerekarşısavaşiçinuygunolupolmadığıhakkındaKahin'esorusoranKralCroessus,örneğin,Sokrateskadarbilgeolamamıştır.Kahin'inonacevabışuolmuştur:"Busavaşagirersenbüyükbirkrallıkyıkılacak."Bubüyükhaberialankralordularınısavaşalanınavekendimahvınasürer.Artık,onahangikrallığıkastettiğikonusundahatasınıişaretedenKahin'esöyleyecekherhangibirlafıyoktur.

Matrixfilminin,sanalkentinkenarmahallesindeyaşayanKahin'i,tıpkı,birdönemerdemliliğindenkesineminolunamayacakbirbakireyerineellisinigeçmiş

kadınlardanseçilenPythiagibi,büyükan-nemsi,

siyahbirkadındır:"Beklediğingibideğil,ha?"derNeo'yaKahin.KentliKahin,Delphi'dekimeslektaşındanfarklıolarak,onuarayanlarlayüzyüzegörüşmektedir.Hernekadarodaüçayaklıbirsandalyedeoturuyorolsada,mutluluklafırınındangelenkurabiyebuharlarınıiçineçeker,sigarasındandumanlarkoparırveanlaşılmazkelimelermırıldanmaz.Fakatsakınbununsizialdatmasınaizinverme-16

yin;mesajınekadaraçıkolursaolsun,amacındaPythia'lırakibindengerikalmaz.TuhafbirşekildeburadasorularısoranKahin'dir."Niçinburadaolduğunubiliyormusun?""Nedüşünüyorsun?SenceOsenmisin?"Neoyanıtverir,

"Bilmiyorum."Sokrateshiçbirşeybilmediğinisöylemeyialışkanlıkhalinegetirmişti;oysaNeogerçektenbilmi-yordur.Kahin'innüktelibirbiçimdebelirttiğigibi,[Neo]sevimlifakatpekzekideğildir.KahinNeo'unkendisininOolmadığısonucunuçıkarmasınaizinverirveona,Oolmanınâşıkolmakgibiolduğunusöyler.Hiçkimsesanabunusöyleyemez.

"Kemiklerindekisızıdananlarsın."Neyazıkkikötübirkurguylaonasöylesöyler."Sendeyetenekvar,fakatsankibirşeybekliyorsun.""Ne?"diyesorarNeo.Onunke-hanetimsiyanıtışuolur:"Belkigelecekhayatını.Kimbilir?Butürşeylerhepböyleolur."

Kahin-elbettekikötübirniyetledeğil-seanssırasındabedavabirnasihatdeverir.MutfakkapısınınüstündeasılıbirlevhayıişaretederekNeo'yaoradaneyazıldığınıbilipbilmediğinisorar.Latince,der,anlamı"KendiniBil."BubilgelikgerçektendeKahin'inkehanetinianlamlandırmanınanahtarıdır.AynısözDelphi'dekiApollontapınağında("barbarlaraözgü"Latinceile"TemetNosce"

değilama)Yunancayva>0ıcrorutovdiyeyazar.Pythia'dangelenherhangibirkehanetiyorumlamak,Kahin'inverdiğifiiliyanıttandahaönemlidir.Sokratesbunufarketmişveşumaksimleyaşamıştır."Sorgulanmayanbirhayatyaşamayadeğmez."KralCroessus,dahaöncegördüğümüzgibikendinibilmiyorduvebunucezasınıfazlasıylaödedi.Neoancakzamanla

kendinibildi,böylecekendineinanmayabaşladıveKahin'inkehanetininderinliğinidoğruladı;yani,MorpheusO'nubulduveTri-nityOolanölüyeâşıkoldu.

Kendinibilmekanahtardır.Buanahtaryoksa,başkabilgileresahipolmanınhiçbiranlamıyoktur.BukonuyalnızcaSokratesveMat-rixiçindeğil,felsefiyönleriyleöneçıkandiğerfilmlerdedesıksıkişlenir.FightClubbirergenliksorususorargibigörünür:"Hayatında

17

hiçkavgaetmemişsen,kendininereyekadartanıyabilirsin?"Kurguve"kavga"

ilerledikçe,bununsalakçaveyalnızcaerkeklereözgübirsoruolmadığınıgörürüz.Kavgavasıtasıylakendimizitanırız.YineBoysDon'tCrayfilmindekiMarlonBrandon'unkendinivediğerlerinialdatışınıngetirdiğifelaketimsisonuçlarbunabirörnekteşkileder.KezaMementoşaşırtıcıbirsoruylauğraşır:Kendimeyalansöylememnasılmümkündür?Hafıza

kaybıyoksacevabınbirparçasımı?Hollywo-odveAtinalılaranlaşılanhemfikirler:sorgulanmayanhayathayatdeğildir.

KenarmahalleKahin'imeselesinitamamlamakiçin,Delphi'deyazılmışolanbaşkabirbilgeliğindemutfaktasergilendiğinihatırlayalım;"Hiçbirşeydeaşırılığakaçma"HT|6evayocv."Birkurabiyeal,"derKahinNeo'ya,"birkaçkurabiyeal"

veya"canınınistediğikadarkurabiyeal,"demez.Güzelkoktuklarınıbiliyoruz,belkideNeoonlarıtıkınmakistiyordur.Kahinaynızamandatuhafbirşeyiçmekte(muhtemelenbirkokteyl)vesigaratüttürmektedir.Tahmineno,butürşeylerinkeyfiniaşırılığakaçmadançıkarabiliyor.Bu,AjanSmith'ingittiğiyerdekikaynaklantüketen,tüketincebaşkabiryereyönelenvirüslerolarakinsantanımıylakesinbirzıtlıkiçindedir.

EfsaneyegöreDelphi'dekiKahin'eilhamverenbuharlar,birzamanlarbütüninsanlaraacıkmış,fakatinsanlarbuimtiyazıkötükullanıpbuharın

geldiğideliğiniçineatlayıpkendilerinezararvermişler.YalnızcaPythia'nın

"Apollon'unnefesini"solumayaizinliolduğuveyorumlayıcırahibinakıldanışanaaktarmakiçinkehanetidinlemekzorundakaldığıvakitler,akıldanışmayageleninTanrı'danikikatuzaklaştığıvakitlerdi.Eğeriyicesindirilirse,"KendiniBil"ve"Hiçbirşeydeaşırılığakaçma"bilgelikleri,SeçilmişOlanıinsanlarahakikatianlatmayayetkilikılacaktır.Belkiancakbundansonradırkiherkes"kehanetdumanınısoluyabilir"veTanrıylatemaskurabilir.

18

İkiMağaranınHikâyesi

MorpheusNeo'ya"Zihniniçinbirhapishanede,"der.Köleler,savaşmahkûmları,toplamakampıkurbanlarıbile,angelir,zihinlerindeözgürolurlar."Bedenimesahipolabilirler,amaruhumaasla."Köleliğevemahkûmiyetekarşıbudireniş

çağlarboyuncabirçokkahramanaşiarolmuştur.

ÖrneğinEpictetus,FredrickDouglass,ViktorFrankl,JamesBondStockdale,NelsonMandela,JohnMcCain,Mal-colmX,Rubin"Hurricane"Carter.Zihiniçinbirhapishanedendahakötüolanşey,birzihinhapishanesidir;içindeolduğunubilmez,buyüzdendekaçmaisteğiduymazsınız.Böylebirhapishaneniniçindeolanbirinsan,özgürbırakıldığınınasılanlayabilirki?

Varsaykionlardanbiriserbestbırakılıpayağakalkmayazorlansın,geriyedönsünvegözleriniışıktanayırmadanyürüsün,bütünbuhareketleracıverecektirvegözlerieskidenberigörüpdurduğugölgelerinaitolduğunesnelerigöremeyecekkadarkamaşmışolacaktır.Birionaeskidengördüklerininanlamsızbiryanılsamaolduğunu,fakatşimdibirşekildehakikatedahayakınolduğunuvedahagerçeknesnelerebaktığını,dahadoğrubirbakışayaklaştığınısöylese,bukişinedüşünürdersiniz?..Şaşırıp,kendineşimdigösterilennesnelerineskidengördüklerindendahagerçekolmadığınainanmayacakmıdır?"

BusatırlarPlaton'unmağaraalegorisi(ayrıca

benzetmesi,miti,mağarameseli)diyebilenenbirhikâyeanlattığıCumhuriyet(514c)kitabındanalınmıştır.

Bununlabirlikteanlatı,Neo'nunMatrix'tenkurtarıldığındayaşadığıgüçlüğüçokiyitarifetmektedir.

Mağaradakimahkûmlar,boyunlarından,ellerindenveayaklarındanzincirlenmişlerdir.Doğuştanitibarenbuhaldedirlervebaşkahiçbirhayatmevhumlarıyoktur.Gardiyanlar,birgölgeoyunundaolduğugibi,ateşinönündehayvanşekillerinigeçirirken,gölgelerönlerindekiduvaradüşer.Mahkûmlarduvardaki-gerçekhayvanlarındeğil,tahtadanoymaşekillereait-gölgeleriseyreder.Bugölgelerimümkün

19

kılanışık,eniyiışık,yanigüneşışığıdeğil,birateşinışığıdır.Nevarkimahkûmlartutsakolduklarınıbilmezlervekendilerincetecrübeedilendışındaherhangibirgerçekliğinvarolduğundankuşkulanmazlar.Gelgelelimbir

gün,mahkûmlardanbiriserbestbırakılır,dışdünyayaçıkarılırveorada,güneş

ışığında,şeyleribilfiilolduklarıgibigörür.Bencilbirşekildedışdünyadakalmaktansa,esaretiçindeyaşadıklarınıötekilereanlatmakiçingeridöner,arkadaşlarıonundelirdiğineinanarak,alaylakarşılıkverir.

BuhikâyePlaton'unhocasıSokrates'inhayatınabenzer.Deliolduğudüşünülmüş

venihayetdikkatleridahayüksekbirgerçeklikdüzlemineçekmeyeçalıştığıiçinölümlecezalandırılmıştır.ElbetteMatrix'tenkurtulanve"hakikatçölünü"görenNeo'nunhikâyesinedebenzemektedir.Neo,tıpkıPlaton'unmahkûmugibi,kendininzincirlenmişveyadahakesinbirifadeyle,Matrix'inyanılsatıcıgölgeoyununuzihnindecanlandıransiyahkablolarabağlanmışolduğunuöğrenir.Platon'unmağaraalegorisindemahkûmukiminkurtardığıbellideğildir;nevarkiMatrix'tebukişiMorpheus'tur(MorpheusYunanmitolojisinde,rüyalaryoluylaşekillerdedeğişiklikyapanuykutanrısınınismidir).Neo,

yukarıdoğruçekiştirilmekzorundakalınmışolmasıgerekenPlaton'unmahkûmugibi,pembebirmağarabulamacınıniçindekabloylabağlanmışhaldeuyuyandiğerbihabermahkûmlarıngörüntüsükarşısındailköncekorkuyakapılır.Neoşimdigördüğüşeyingerçekolduğunuveeskidenbirdüşdünyasındayaşamışolduğunukabuletmekistemez.

Morpheus"Buinsanlarınçoğufişlerininçekilmesinehazırdeğiller,"diyerekNeo'yuteskineder.TıpkıPlaton'unmahkûmununmağaranındışındakigerçekdünyayaağırveacılıuyumsağlamadönemigibi,Neo'nuniyileşmesideacılıdır.

"Gözlerimnedenacıyor?"diyesorarNeo."Çünküonlarıdahaöncehiçkullanmadın,"diyeyanıtverirMorpheus.

"Eğitiminköküacı,meyvesitatlıdır,"diyeyazarAristoteles.Bizdeeğitimkelimesininİngilizce'deetimolojikolarak"dışarıçıkarmak"

20

anlamınageldiğiniunutmamalıyız,Mahkûmmağaradan,NeoMat-rix'tendışarıçıkarılmıştır.HipokratYeminihekimleretıbbibilgininsahiplerideğil,taşıyıcısıveyayıcısıolduklarımhatırlatır.Başkalarınayardımetmekiçinbilgiyipaylaşmakzorundadırlar.Felsefeeğitimialanlarıisebağlayanciddibiryeminyoktur,fakatbubilgiyipaylaşanlarınsayısıhiçdedahaazdeğildir.

Platon'unfirarimahkûmugüneşışığındakiiyilikvebilgidünyasındakalabilirdi,fakatgeriyedönerveötekilereyardımeder.Bumahkûmeskiinanışlarınavehayatınıeskidenolduğugibiyaşamayadönmektense,"Homeros'unAchilles'igibihissetmezmi,tekkarıştoprağıolmayanbiradamınevindekarıntokluğunaçalışanbirköleolmayıyeğlemezmi,"(Cumhuriyet515d)herşeyekatlanmazmı?Neoda,Cypher'inaksine,sahtebirhakikatedönmektenseherşeyekatlanmayarazıolacaktır.

BilgiveHakikat

MağaraalegorisisadeceSokrates'inhikâyesinin

yenidenanlatımıdeğildir;hattabu,alegorininenönemliyanıbiledeğildir.Platonalegoriyidahaziyadeokuyucuyadahayüksekbirhakikatdüzeyini,Formlarıişaretetmek,okuyucudabudünyayabiraçıklığıteşviketmekiçinkullanır.Biz-hepimiz-mahkûmlarabenzeriz;çünküsıksıkiçindeyaşadığımızhakikatinvarolanenyüksekhakikatolduğunuvarsaymahatasınadüşeriz.Platon'agöre,beşduyumuzahitapedenhakikatdüzeyindetecrübeettiğimizherşey,dahayüksekbirhakikatdüzeyinin,Formlarınyoksultaklitleridir.Güzelgünbatımları,adileylemlervegerçektengüzelbirÇinyemeğitecrübeedebiliriz;fakatbütünbunlarmükemmelFormlarınsadecetaklitleri,kendindeGüzel-lik'in,kendindeAdil'in,kendindeİyilik'invs.kopyalarındanibarettir.

AkıldakihangisoruinsandaFormlararayışınıbaşlatır?PlatonveSokratesduyularvasıtasıyladeğil,yalnızcaakılvasıtasıylaanlamanınöneminiöğretir.

MorpheusNeo'yahiçkimseyeMatrix'inneolduğununanlatılamayacağınısöyler.

Bizzat"kendingörmelisin."Formlarda

21

olduğugibi,Matrix'ikavramayısağlayanşey,kelimeningerçekanlamında"görme"

değil,doğrudanbirbilmedir.Bumakale,hattaPla-ton'uokumakbile,sizeFormlarıngerçekteneolduğuntamanlamıylaöğretemez.Platon'undiyaloglarınıninsandayarattığıkafakarışıklığının,zorluğunsebebikısmenbudur.İnsanıkendinisorusorarkenyakalar:Adaletnedir?Aşknedir?İyiliknedir?HerşeybiryanaFormnedir?İşteSokrates'inbaşınınbelayagirmesininsebebidezatenbudur.Okumasınaokuyun,fakatsorusorarkendikkatliolun.

AklınduyulardandahaönemliolduğunuNeodaöğreniyor.Zihinmaddedenönemlidir.Platoniçinfizikselolan,Formkadargerçekdeğildir,Neoiçiniseaslında"kaşıkyoktur."Neoilkinsanlarıesarettenkurtaranadamınreankamasyonudur.Platoniçinisebedenvezihinbirbirineöyleyabancıdırkibirliktelikleri

dahadoğuştantravmatikbirşekildehafızakaybına,birtürunutkanlığasebepolur.BuCypher'inuğrunahainbiranlaşmayaptığıtoptanbirbellekkaybıdeğildir,fakatdahaziyadeDozer'ınölümcülayışığılikörünüçokfazlaiçtiktensonrabirinsanınyaşayacağıakşamdankalmalıktır.Ayrıntılardoğruzamanveipuçlanylahatırlanabilir.PlatoniçindejavuMatrix'tebeklenmedikbirplandeğişikliğideğil,Formlarınbirhatırlanmasıdır(anam-nesis).Yenidendoğumlaresnasındaruhbedendengeçiciolarakkurtulunca,Formlarıseyrederiz.Dünyagezegenindekibütünöğrenmeler,aslında,sıradannesnelerdebulunanbirbenzerliktenyolaçıkarak,Formlarınhatırlanmasürecidir.Örneğin,birçocukçiçekleringüzelolduğunuöğretilmeyeihtiyaçduymaz,bunuGüzellikFormu'nuhatırlamaveçiçektekigüzellikpayıvasıtasıylabilir.

Felsefe:AzKullanılanYol

ArabaylaMorpheus'ugörmeyegiderken,Neoaklındangeridönmeyigeçirir;fakatTrinityânıbirbuhranadönüşmeyezorlar."Sendahaönce

aşağıdabulundunNeo.O

yolubiliyorsun.Tamolarakneredebittiğinibiliyorsunvebenseninoradaolmakistediğinibiliyorum."

22

İnsanRobertFrost'unmeşhurdizelerinihatırlamadanedemiyor."Azkullanılanyoluseçtim/vebütünhayatımdeğişti."Buçoksevilenalıntının,bukapanış

sözünün,gerçektenkaçinsanauyduğunuhepimizmeraketmeliyiz.Eğerbualıntıyaçoğunluksahipçıksavefiilenonuyaşasabile,enindesonundahiçolmazsabirbüyükcaddevehâlâtrafiksıkışıklıklarıolurdu.

Kırmızıhapcesurtercihinyenisembolüdür;birçokinsanNeo'nunyerindeolsaydıbuhapıseçeceğinisöyleyecektir.Buyüzdenherzamanöğrencilerimden,felsefeyegirişdersiminsonunda,sınıfkompozisyonlarıdüzeltmelerimdenbirininüzerindekikırmızıve

mavifosforlukalemçizgilerinikoklamalarınıisterim.

Eğerkırmızımürekkebisolurlarsa,felsefedeustalaşırve"tavşandeliğininnekadarderinegittiğinigör"ürler.Fakatmavimürekkebisolurlarsa,dahaönceseçmişoldukları-doğru-yolageridönerler,birzamanlarevreningizemlerivemeselelerinedairsorularüzerinedüşünmüşolduklarınıunuturlar.

Öğrencilerimdenbirçoğununbunacanısıkılır.Böylebirseçiminolmadığınıdüşünmekisterler.Gerçektehiçkimsefelsefedeustalaşamaz,çünkübumümkündeğildir.Fakatbirkaçözelinsanvarki,bilgininvehakikatinşehvetinehiçbirşekildedirenemez.

23

2

Şüphecilik,AhlakveMatrix

GERADJ.ERIONveBARRYSMITH

Birçoğumuzdünyanıngöründüğümüz,hissettiğimiz,duyduğumuzgibiolduğunainanırız.Sizesorsak,şuandabirkoltuktaoturuyor,bukitabıokuyorsunuzvemuhtemelenböyleolduğunainanıyorsunuz;orada,birkoltuktaoturuyorolmanız,okuyorolmanızsiziniçinbirgerçek.Öylekiböylebirşeyüzerinedüşünmeyigereksizgörüyorsunuz.Çünküherşeyçokaçık,soluduğunuzhavakadarkesin.Kimböylesorularlauğraşırki?

ThomasAnderson'daaynensizingibikendininsaygıdeğerbiryazılımşirketindeçalışan,vergiödeyen,evsahibineyardımeden,uygulamalaryazanbirbilgisayarprogramcısıolduğunainanıyor.(Elbette,ötekihayatında"Neo"lakaplıbirhackerolarakyasadışıfaaliyetlerdebulunanbiriolduğunavebuhayatıbirtekkendininbildiğine,yetkililerinondanhaberdarolmadığınainanıyor.)YaniAndersongerçeğintıpkısizinki,benimkigibiolduğunainanıyor;işteonaiçindeyaşadığınıdüşündüğüvehergüngördüğüdünyanıngerçekolmadığınıöğrenmeninonuniçinacılıolacağıbuyüzdensöyleniyor.Ander-

son'unolağanhayatındayaşadığırahathükümranlıkgerçekte,insanlarıtükenmezbirenerjikaynağıolarakyetiştiren,harmanlayanyapayzekâlardanoluşanbirsisteminbeynindeyarattığı,kasıtlı,devasabiryanılsamadır.

Mopheus'unNeo'yabuyanılsamadünyasınadairyaptığıaçıklamadasöylendiğigibi,bu"Matrix"heryerdedir.

25

Oheryerde.Hattaburada,buodada.Penceredendışarıbaktığında,televizyonuaçtığındagördüğünşeyodur.İşegittiğinde,duaettiğinde,vergileriniödediğindeonuhissedersin.Oseningözlerinebağlananveseniaslındabirköleolduğuna,hakikateköredendünyadır.Neo,diğerbütünherkesgibisendezincirlerinle,koklayamayacağın,dokunamayacağın,göremeyeceğinbirhapishanededoğdun.Birzihinhapishanesinde.

Andersonveçağdaşlarıkendilerinin,kitaplarokudukları,futbolmaçlarıseyrettiklerivebutür

başkafaaliyetlerlemeşgulolduklarıbirdünyadayaşadıklarınısanmahatasınıişliyorlar.İşinaslı,bütünhayatlarınıbio-elektrikenerjilerinitoplayanvebilgisayarefendilerineverenbirtüpüniçindegeçiriyorlar.

Neobudurumuilköğrendiğindekusuyorve(yapaybileolsa)dahaönceki,Matrix'tekihayatınageridönmeyeçalışıyor.Neo'nungüvertearkadaşlarındanCypheriçinbudurumöylekorkunçturki(yineyapaybileolsa)Matrix'inyalanlarınadayananzenginbirhayatkarşılığındaMorpheus'aihanetetmeyikabulediyor."Cehaletmutluluktur,"der.AjanSmith'leanlaşmasınıtamamlarken.Buedebiuydurmabizikorkuttuğuölçüdefelsefisorulanuyandırabilir.Çünkübazıfilozoflarbizim,Matrixbenzeribirsürekliyanılsamalardünyasındatutsakolduğumuzuiddiaedecekkadarilerigitmiştir.BuradakiamacımızörneğinReneDescartesgibibazıBatıdüşünürlerinindünyasındakibutüriddiaları,yani,hepimizinbirMatrix'iniçindeyaşadığımızvarsayımınıaraştırmak.Bufikrintemelbirhataya

dayandığınıveonuneniyidurumdametafizikbirisyantavrınıtemsilettiğinigöstermekistiyoruz.Ayrıca,sonuçbölümünde,Cypher'inMatrix'edönmeseçimininahlakiyönleriniinceleyerek,yanlışahlakiilkelerininonuciddiahlakimeselelerdehatalıkararvermeyeittiğinigöstereceğiz.

26

BirMatrix'deYaşıyorOlabilirsiniz:ReneDescartesveKötücülCinGördüğümüz,işittiğimizvedokunduğumuzdünyanınbiryanılsamaolabileceğivarsayımınıfelsefedesavunanduruş,şüphecilikolarakbilinir.Şüphecilerdış

dünyanınvarolduğunukesinolarakbilemeyeceğimiziilerisürer.Böylece,tıpkıMatrix'inkahramanlarınıniçindeyaşargöründüklerigündelikdünyadankuşkulanmayabaşlamalarıgibi,dışdünyayadairbilgimizdenşüpheetmeninolanaklıolduğunusöylerler.

Şüphecivarsayımlarözellikleikitürinsana

çekicigelmektedir.İlkgrup,ebeveynotoritesininkesinkabulettiğigerçeklerineisyanınbazenonları

"Hiçbirşeygöründüğügibideğildir!"veya"Gerçeğinneolduğunubirtekbenbiliyorum!"yargısınıvermeyeiten,metafizikbirbiçimebüründüğüergenlerdir.

İkincivedahaönemligrupkendileriniikigrubaayıranfelsefecilerdir.Birincigrupmetafizikbirisyanyaşadıklarıdönemiatlatamayan,saçmaveapaçıkhatalıvarsayımlargeliştirmektenkeyif,zevkalanfelsefecilerdenoluşur.Builksınıfagirenfelsefeciler,ergenliğinşüphecisloganlarınainandığınısöylemektençekinmez.Amaburadabizimiçinönemliolangrup,ikincigrubagirenfelsefecilerdir.Buikincigrup,örneğinDescartes,Matrixbenzerisenaryolarıhakikatvebilgiyedairtemelsorulanaraştırmakiçinyararlıaraçlarolarakgörür.

DescartesbirklasikhalinegelenİlkFelsefeÜzerineDüşüncelerkitabındaşüphecibirsavgeliştirir.Buetkilisavınamacı,şüpheciliğin

doğruluğunugöstermekdeğil,bilimesağlambirtemelkazandırmaktır.DescartesbugöreviyerinegetirmekiçinİlkFelsefeÜzerineDüşüncelerkitabınabirkarannıaçıklayarakbaşlar.Bukararagöre,enufakbirkuşkuduyduğubütüninançlanaskıyaalacaktır.AncakkelimenintamanlamıylamutlakkesininançlarDescartes'insınavındangeçebilecektirvebilimesadeceböylesiinançlargüvenilirbirtemel

27

oluşturabilir.Descartes'tnköktencişüpheciliğiyöntemseldir.Yani,entelektüelbiramacahizmetetmekiçintasarlanmıştır.Descartes'ındüşüncesininbuaşamasındabütünkuşkuluinançlarıgerçektenaskıyaaldığıdoğrudeğildir.Bu,geçici,amacaulaşıldığındaatılacakbiraskıyaalmadır.

İnançlarıaskıyaalmasürecindeilkatılacakolanlarDescartes'ınduyumlaradayanarakoluşturmuşolduğuinançlardır.Birçokfikrimizigörme,işitme,dokunma,koklamavetatalmaduyularımızaracılığıylatopladığımızbilgilere

dayandırırız.Örneğinapartmanındışkapısındagördüğümüzevarkadaşımızınokuldan/iştendöndüğünevedemindenberikapıyıaçmayauğraşanınoolduğunainanırız,yineanahtarlarınıunuttuğusonucunavarırız.Bununlabirlikte,Descar-tes'ındediğigibi,"bazenduyularımızınaldatıcıolduğunugörürüz."Buözellikleküçükveuzaktakinesneleredairduyularımıziçingeçerlidir,fakatdiğerbütünnesneleriçindebirdoğrulukpayıiçerir.Apartmanagirerkengördüğümüz,kapınınkilidiyleuğraşankişiaslındabirhırsızolabilir.ÇünküduyularımızsıksıkbizialdatmaktadırveduyularımızadayandırdığımızbirçokinancımızDescartes'ınyüksekstandartlarınauymaz,buyüzdenonuntarafındankapıdışarıedilirler.

AkılyürütmesinedevamedenDescartes,şuandabirkoltuktaoturup,bukitabıokuduğunuzinancıgibikarşıçıkılmasıgörecezorinançlardanbilekuşkulanmanınmümkünolduğunuilerisürer.Elbettebutürinançlar,evarkadaşınızıgördüğünüze,onunkapıyıaçmayaçalıştığınadairinançlardandahagüvenilirdir.

BununlabirlikteDescartesdüşgördüğümüzzamantamdabutürşeylerdeyanıldığımızıişareteder.Düşünüzdekendinizibirkoltuktaoturupkitapokurkengörebilirsiniz,oysagerçektederinbiruykudasınızdır.Uykudanuyananakadar,düştekihayatı,uyanıkhayatımızdanayıramayız.Morphe-usNeo'yaşusoruyusorarken,bunoktadanhareketeder:

28

HiçsanagerçekgibigelenbirdüşgördünmüNeo?Yabudüştenuyanmanmümkündeğilse?Ozamandüşdünyasıilegerçekdünyayıbirbirindennasılayınedeceksin?

Descartesdüşörneğindenhareketle,gerçekleriduyuyaşantısınadayandırmanıngüvenilirolmadığısonucunavarırveduyularınsunduğukanıtlaradayanarakoluşturulmuşbütüninançlarıaskıyaalır.

Descartesbununlayetinmez,kendiinançlarınayaptığısaldırıyadevameder.Düş

savı,fizikseldünyayadairfikirlerimizindoğruluğundankuşkuduymamızısağlarken,sayılarvegeometrikşekilleredokunmaz.Descartes'ınyazdığıgibi

"İsteruyanık,isteruyuyorolayım,ikiüçdahabeşedervekareninyalnızcadönkenanvardır."BununlabirlikteİlkFelsefeÖzerineDüşüncelerkitabınıaşağıdakidahaköktencibirzihinseldeneylebitirir.Varsayalımder,"mutlakbirgücesahip,kurnazbirkötücülcinbenialdatmakİçinbütünenerjisinikullanıyorolsun."Böylebiryaratık,ikiileüçünbeşettiğiveyakarenindönkenanolduğuhakkındabizikolaycayanıltabilir.Hattabukötücülcin,dahadakolaybirşekilde,bizidışarıdabirdışdünyanınvarolduğunainandırabilir;oysa"gökyüzü,hava,toprak,renkler,şekiller,onunyargımızıbulandırmakiçinkullandığıdüşyanılsamalarıdır."BöyleceDescartes"hatalıbirşekildebütünbunlarasahipolduğumudüşün-mektense,ellerimin,gözlerimin,tenimin,kanımınveyaduyulanınınolmadığınıvarsayıyorum."Descartes'ınİlkFelsefeÜzerineDüşüncelerkitabınıokuduktan

sonra,hayatlanmızınbaştansonakötücülbircininbizialdatmasıolmadığınıkanıtlamakgerçektendezordur.Descartes'ınilerisürdüğükuşkucusavınhatalıolduğunugöstermeninherhangibiryoluvarmı?

Matrix'iseyretmişolanlarımız,butemeldenhareketle,sürdüğümüzanlamlıhayatlanngerçektebeyinlerimizezekibilgisayarlardanoluşanbirsistemtarafındansokulduğuihtimalinikolaycabirkenaraatıpatamayacağımızısorgulamaktahaklıdır.

29

BirMatrix'deYaşıyorOlabilirsinizII:

PeterUnger'inŞeytanBilimAdamı

VeHilaryPutnam'ınKavanozdakiBeyni

Kuşkuculuktartışmasınaçağdaşbirkatkı,kendisidebirkuşkucuolanvekötücülbircintarafındandeğilama,şeytanibirbilimadamıtarafındanaldatıldığımızıilerisürenPeter

Unger'dengeldi.(*PeterUnger.Iqnrance.(Oxford:Clarendon.

1975),S.7-8)Unger'in1975'telqnrancekitabındasunduğusenaryosunagöredünyamızdasandalyeler,kitaplarvebenzerinesnelerolduğuortakinancışeytanibirbilimadamınınbeyinlerimizdeuyandırdığı,incedeninceyeişlenmişbiryanılsamadır.Busüperbeyinuzmanı,sinirsistemimizinilgilikısımlarınabağlanmışelektrotlarınverdiğielektrikuyarılanüretenbirbilgisayarkullanmaktadır.Bubilimadamıelektrikuyanlarkullanarakbizigerçektevarolmayansandalyelervekitaplargibinesnelerinvarolduğunainandırır.Unger'iniddasınagöreböylebirsenaryonunşöylebiriçerimivardır:"Hiçkimseasla

[mutlakbirkesinlikle],bizielektrotlarkullanarakdünyadataşdiyebirşeyolmadığınainandıranşeytanibirbilimadamınınvarolmadığınıbilemez",ohaldehiçkimsedünyadataşlarınvarolduğundaneminolamaz.Aynışekilde,hiçbirzamanbirkoltuktaoturduğunuzdan,bukitabıokuduğunuzdanmutlakbirkesinlikleemin

olamazsınız,çünküşeytanibirbeyinuzmanınınveyakonumuzadönersekMatrixbenzerişeytanibirbilgisayarsistemininkobaylarıolupolmadığımızıaslabilemeyiz.

HilaryPutnambukuşkucubilim-kurgusenaryosunu1981yılındaçıkarmışolduğuAkıl,HakikatveTarihkitabındadahailerigötürür.SavınPutnamversiyonunda,şeytanibirbilimadamıbizisadecetaşlarınvarolmasıkonusundandeğil,duyularımızlaalgıladığımızherşeydealdatır.Putnambizdenbeyinlerimizincerrahibirameliyatlaalınıp,beynibesleyenkimyasallarınolduğubirkavanozayerleştirildiğinihayaletmemiziisteyerekbaşlar.Güçlübirbilgisayarbeyinlerimize,bizde,ör-30

neğinkoltuktaoturduğumuz,kitapokuduğumuz,tenisoynadığımızyanılsamasınıyaratanelektrikuyanlarıgönderir.Oysa,bütünbusüreçlerboyuncaşeytanibirbilimadamınınlaboratuvarınısüsleyenkavanozlarıniçindeyüzenbirerbeyindenbaşkabirşeydeğilizdir.

Putnambilgisayarprogramınınbeynimizin

başlattığıeylemleriiçinuygungeribeslemeleriüretebilecekkadarkarmaşıkolduğunuvarsayar.Bubilgisayar,örneğinbeyninizbirşeyleratıştırmakiçinkoltuğunuzdansizikaldırmayıdenediğinde,sizigerçektendekoltuğunuzdankalkıpmutfağagittiğinizeinandırmakiçingerekliuyarılarıüretebilecekgüçtedir.Fakat,birşeyleryediğinizikesinolarakhissetmenizerağmen,sizhâlâbirkavanozuniçindeyüzenbirbeyinsinizdir.Putnam,Matrix'tekibirçokinsanındurumunaçarpıcıbirbiçimdebenzeyenbutuhafsenaryoyuürettiktensonra,şukuşkucusorulansorar:

"Birkavanozuniçindeolmadığınızıneredenbiliyorsunuz?"Busoruyabircevapbulamadığımızsürece,Descartes'ınsavlarınınilhamverdiğikuşkuculuk,başımızınüzerindeDemokles'inkılıcıgibisalınmayadevamedecektir.

Matrix'tenKurtuluş:KuşkuculuğaKarşıÇıkmak

Neyseki,şüpheciolmayanfelsefeciler,Descartes,Unger,PutnamveMatrixtarafından

ortayaatılanhakikatvebilgihakkındakibaşabelasorularabazıcevaplarvermiştir.İlkolarak,şüphecisenaryonunyalnızcabirolasılıkolduğunu,üstelikzayıfbirolasılıkolduğunufarketmekönemlidir.Descartes'ısistematikkuşkuculuğundatakipetmezahmetinekatlanmamızınsebebi,büyükölçüde,bununözelfelsefîbağlamındankaynaklanmaktadır.Biliminenyüksekidealleriiçinüretmemizgerekenmükemmelbilgiarayışınınbağlamı.Descartesiçinbilgininimutlakbirkesinliğesahipolmasıgerektiğini,kötücülbircinin(veyabirbilgisayarsisteminin)bizialdatıpaldatmayacağındanaslaeminolamayacağımızıvebuyüzdenbilgiiddialarımızıduyu-31

larımızadayandıramayacağımızıhatırlayalım.

Kuşkuculukyandaşıveyakuşkuculukkarşıtısavlanincelediğimizfelsefibirbağlamda,sonderecekesinbirstandartuygulamaktamamıylanormaldir.Bununlabirliktebustandartlargündelikhayatınolağanbağlamınataşındığındaaşırıkatıdırlar.Birarkadaşınızsizeyarınkihavadurumunusorduğundaona"Havadiyebirşey

varmı?"veya"Yarınnedir?"diyemezsiniz.Böylebirdurumdaarkadaşınızsizindelirdiğinizidüşünürsehaksızsayılmaz.Farklıbağlamlarda,neyingerçektenbilgiolduğunadairfarklıstandartlarsözkonusudur.Bazıfelsefibağlamlardabilgiiçinçokkatıstandartlaruygulayabiliriz.Fakatgündelikhayatbağlamlarında,hepimizinbildiği,hepimizinpaylaştığıdevasabirsağduyusalbilgikoleksiyonutarafındandoğrulanannormalstandartlaruygularız.O

haldegündelikhayatbağlamında,neredeoturduğumuzu,neyaptığımızı,havadurumunu,maçsonuçlarınıgerçektendebiliriz.

Demekkikelimenintamanlamıylakendiveçevremizdekidünyahakkındabirçokşeyibiliriz.Buşeylerhakkındakiinançlarınızhemdoğrudurhemdegündelikdeneyimlertarafındangerçekanlamdadoğrulanır.Örneğin,şuandadüş

görmediğinizibiliyorsunuz.Descar-tes'ın(tıpkıElvisgibi)ölmüşolduğunuveMatrix'insadecebirfilmolduğunubiliyorsunuz.Ayrıcamodern

bilimsürekliolarakhiçdefelsefedendahaazkesinolmayanbilgilersunmaktadır:Elektronlargök-taşlanndandahaküçüktür,balıklarmemelideğildir,Ayküflü(veyabaşkatürden)birpeynirdeğildir.(*Buradabiliminilerlemesindeyanlışlanabilirliğin.yanibilimselteorilerinsürekliolarakhakikatintestinetabiolduğugerçeğininoynadığıönemlirolüinkaretmiyoruz.Evrimcibiyologlar,evrimteorisininhatalıolduğunadairyenikanıtlarınbulunabileceğigerçeğinibilegözardıetmezler.Yaniyaradılışgibialternatifteorilerekarşıateşlisaldırılan,dindüşmanıolmalarındandeğil,evrimlehindesürekliyenivesağlamkanıtlarbulmalarındımkaynaklanmaktadır.)Eğergerçektendesüreklibüyüyenbirsağduyusalvebilimselbilgibirikiminesahipoluyorsak,ozamanbilgininDescartes'ınkuşkuculuktartışmasındatalepettiğiçoközelkesinliktürüneherzamanihtiyaçduyduğuiddiasınıreddetmemizgerekir.32

Descartes'ıntemelepistemolojikilkesinin,deyimyerindeyseancakkesinbilgininbilgiolduğu

ilkesininkendineözgüsorunlarıvardır.Hakikatinbilinemezbirşeyolduğunuvarsaymakanlamındakendikendininaltınıoymaktadır.

GençTheodoreStick'inveLewisVa-ughn'unişaretettiğigibi,"[kuşkucular]

bilgininkesinlikgerektirdiğindenkesinolarakeminolmadıktansürecebilgininkesinlikgerektirdiğinibilemezler."(vurgularsonradaneklenmiştir).

Descartes'ınilkesinedairyukarıdasözettiğimizkuşkularınışığında,builkeokadarkesingörünmez.Gerçektesağduyusalvebilimselinançlar,Descartes'ınilkesindendahakesindeğilsebile,dahagüvenilirdir.HerşeybiryanaDescartes'ınyazdıklarınıokurkenbizzatduyularımızınsunduğukanıtlaragüveniriz.Ohaldebilgininkesinolmasıgerektiğikonusundakiiddiasındankuşkuduymakiçinhaklısebeplerimizvar.

FelsefeciBemardWilliamstarafındangeliştirilen

başkabirkuşkucukarşıtısavdahavardır.Williams,bizzatdüşteveuyanıkkenyaşadığımıztecrübelerarasındabirayrımyapabiliyorolmamızın,buikifarklıtecrübeninvebunlararasındakifarklarınayrımındaolduğumuzanlamınageldiğiniilerisürerekMatrixbenzeribirsürekli-düş-hapisha-nesindekilitliolduğumuzadairkorkularımızabirsonveriyor.Buikifarklıtecrübehakkındakonuşabiliyorolmamız,bunlarınarasındabirfarkınolduğunuvebufarkıbildiğimizigösterir.Williams'ınyazdığıgibi

"düşüancakuyanıkalgımızlaaçıklayabiliriz."Yani,düşileuyanıklıkarasındakiayrımı,ancakbazenuyanıksakyapabilirizveikitecrübetürüarasındaayrımyapabiliyorsak,kiyapabiliyoruz,hayatımızınaslasonbulmayanbirdüşlerzinciriolduğundankorkmamıziçinortadahiçbirciddisebepyoktur.

Demekkifelsefe,Matrixfilmiüzerinedikkatlibirdüşünmeninhemenuyandırabileceğimetafizikbelirsizliktenkurtulmakiçinbirdiziaraçsunmaktadır.Neredeoturduğumuz,ne

yaptığımız,etrafımızdakidünyanınneyebenzediğinedairbilgimizfelsefikesinlikdeğil,fakat33

gündelikvebilimselamaçlarımızuğrunakullandığımızbağlamauygun,güçlümeşrulaştırmatürlerigerektirdiğiiçin,dışdünyanınvarolduğunainanmamızıniyisebeplerini,yalnızcabudünyanınvarolduğunudeğil,ayrıcaonundoğasınıveyapısınıbildiğimiziddiasınıkanıtlamakiçinkullanabiliriz.ManinGardner'ındaifadeettiğigibi:

Birdışdünyanınvarolduğuhipotezi...öyleyararlıveasırlaradayanantecrübeyleöylesabittirki,bukadarbirkesinbaşkadeneyselvarsayımolmadığınısöylersekabartmışolmayız.Buvarsayımöyleyararlıdırki,bundankuşkuyaduymak,birdeliveyabirmetafizikçiolmadığınızsüreceneredeyseimkânsızdır.

AhlakveMatrix:Cypher'ınYanlışı

DescartesileMatrix'inilhamverdiğikuşkucu

şüpheninpençesinedüştüğümüzde,AjanSmith'leiğrençanlaşmayıyapanCypher'ianlayabiliriz.GerçekdünyanınsefilhayatındanbıkmışolanCypherMatrix'tezenginveünlübiraktörolarakyenibirhayatkarşılığındaSmith'iMorpheus'agötürmeyikabuleder.CypherMatrix'ingerçekolmadığınıbilir.Fakatbunukulakarkasıedipyanılsamalıfantezininkeyiflidünyasınageridönerekhayatınıdahaiyihalegetireceğineinanır.

NevarkiCypherburadabüyükbirhatayapar.Hayatınıyalnızcazevkiçinsürdürmeyiseçerek,zevkinonunhayatınıyaşanmayadeğerkılacaktekşeyolduğunuiddiaeder.Felsefede,kendibaşınadeğerliolantekşeyinhazolduğunusöyleyenöğretihedonizm(*Hedonizmfaydacılığıntemelbileşenlerindenbiridir.

Faydacılıkbireyleminahlakideğerininbueyleminürettiğimutlulukmiktarınabağlıolduğunusöyleyenbirahlakanlayışıdır.FaydacılığınikikurucusuJeremyBenthamileJohnStuartMill'dir.),yanihazcılıkolarakbilinir.

Hedonizmilkbaştainsanaçekicigelsede,felsefeciRobertNozickkitabıAnarşi,DevletveÜtopya'(**RobertNozick.Anarchy.State,andi'topia(NewYork:BasicBooks,1974).)daonakarşısınagüçlübirsavçı-34

karır.Busavbizimiçinözellikleilgiçekici.Çünkübaşkabirkavanozdabeyinzihinseldeneyiiçeriyor.

Nozickdebesinkimyasallarınıniçindeyüzenşuursuzbedenlerolabileceğimiziiddiaederekbaşlıyor."Deneyimmakinesi"adında,merkezisinirsistemimiziuyarmakiçinelektrotlarkullanangüçlübirbilgisayardansözediyor.Nöro-psikologlarbudeneyimmakinesinikullanarakbizde,kitapokuduğumuz,arkadaşlarımızlabuluştuğumuz,biraiçtiğimizvebenzerihoşşeyleriyaptığımızyanılsamasınıyaratabiliyorlar.Nevarkibütünbusüreboyuncabiz,deneyimmakinesininiçindebulunmaktayızdır.Deneyimmakinesininisteğimizbütündeneyimleriüretmekiçininşaedildiğinivarsayarsak,kendimizitümüylebaşarılı,mutluvegüzelhissederekyaşayabiliriz.

Nozickburadasoruyor:

"Ömrünüzboyuncamakineyebağlanmakistermisiniz?"

ElbetteCypher'ıncevabı"Evet."Nevarkibirçoğumuzhaklıolarakdahatedbirliolacaktır.Çünkühayatımızıbuşekildesadeceelektrotuyaranlarınadönüştürmefikrinderahatsızedicibirşeylervar.Nozick,Cyphergibideneyimmakinesinebağlanmakisteyecekolanlarakarşıyönelttiğibirdizisavlabununnedenböyleolduğunuaçıklıyor.İlkolarak,diyor,"Bizbazışeylerisadecetecrübesiniedinmekdeğil,yapmakisteriz.NedeneyimmakinesinedeMatrixgerçek,anlamlıeylemeizinverir.Bununyerineanlamlıeyleminbirgörüntüsünüyaratır.Fakatbaşkaçarelerdevar:

Bizbirşeyolmakistiyoruz...Amatankıniçindeyüzenbirihiçbirşeyyapamayanbiretyığınıdır.Tankıniçindeuzunsürekalaninsanınnasılbiriolduğunuyanıtlayanlayız.Cesurmu,zekimi,nazikmi,nüktelimi,sevgidolumu?Busadecebiryanıtmeselesideğildir,onun[birşey]olması

imkânsızdır.(Nozick,Anarşi,DevletveÜtopya,s.43)

Nihayetdeneyimmakinesi,birçoğumuzunşiddetliarzularınınmecburkaldığıgibi,hakikatleherhangibirşekildetemasetmemize

35

izinvermez.Nozickburadanhareketleşusonucavarır:"Birdeneyimmakinesihayalederekveonukullanmayacağımızıanlayarakdeneyimindışındabaşkaşeyleristediğimiziöğreniyoruz."Aynışekilde,Cypher'inkararınıdüşünerekveaynışeyiyapmayacağımızıfarkederekzevk(veyaün,veyazenginlikveyagüzellik)dışındaşeylerdeistediğimiziöğreniyoruz.Cypher'inseçimi,gerçekte,ahlakdışıdır.OysaNeo'nun"hakikatçölüyle"yüzleşmekaran,ona,hayatınaanlamvebusayedeahlakibirdeğerkatacakgerçekdeneyimlervegerçekeylemleryaşamafırsatınıveriyor.AhlakfelsefecisiJohnStuartMill'inyazdığıgibi,

"Karnıaçbirinsanolmak,karnıtokbirdomuzolmaya;kendindenhoşnutsuzSokratesolmak,kendindenhoşnutbiraptalolmayayeğdir."

KendiniBil

Matrixbizefelsefîşüpheciliğintedirginlikverenkaygılarını,hayliçekicibirbiçimdesunuyor.Nevarkiüzerinebirazdüşününcekuşkucularındünyanınvarlığıhakkındakişüpheleriylenedenaynıfikirdeolmamızgerektiğinianlayamıyoruz.

Eğerbirfelsefeseminerindeysekbutürkuşkularaeyvallah.Fakatnormalhayatagördüğümüzdeonlarınmesnetsizolduğunugörüyoruz.Dahası,Cypher'inhakikatesırtınıdönüpMatrix'egeridönerekyaptığıbüyükhatayıdagörebiliyoruz.Akılbiziyalnızcadışdünyanınvarolduğunukabuletmeyezorlamıyor,fakataynızamandabudünyaylayüzleşmemizi,budünyaiçindekendimizeanlamlıbirhayatkurmamızıvehepsindenönemlisihayatı,yetişkinbirerinsanolarak,ciddiyealmamızıtalepediyor.

36

3

MatrixOlanağı

DAVIDMITSUONIXON

Matrix'iseyrettiktensonrasormakzorundayım,"ŞuandaMatrix'iniçindeolabilirmiyim?Belkigördüğüm,tattığım,hissettiğimvedokunduğum,gerçeksandığımherşey,gerçekte'bilgisayarlarınürettiğidüşdünyası'nınbirparçasıdır."Buöylesineilginçbirbakışki,onabiradtakmayadeğer.Budurumu,kolaylıkolsundiyeMatrisOlanağıolarakadlandırıyorum:şuandabenim(veyasizin)birMatrix'teolmanızmümkün.

BumakaledeMatrixOlanağı'nıçevreleyenbirdizisoruyuincelemekistiyorum.Busorularşunlardır:(a)ŞuandafiilenMatrix'iniçindebulunmasakbile,MatrixOlanağı'nınşuandabildiğimizvebilmediğimizşeyleredairnegibiiçerimlerivardır?(b)NeoMatrix'teolduğunu

nasılöğreniyor(öğreniyormu?)(c)MatrixOlanağıbizebiranlamifadeediyormu?Sonrakiikibölümdevaracağımsonuçlarınhaylikarşı-sezgisel,hattabazıokuyuculariçinkabuledilmezolabileceğinişimdidenbelirtmekisterim.Fakatsavlarsiziiknaetmesebile,onlarınenazındansizidüşünmeyesevkedeceğiniumuyorum.

GerçektenBirŞeyBiliyorMuyuz?

MatrixOlanağı'nınşuandabizimneyigerçektenbilipbilmediğimizaçısındannegibisonuçlanvar?MatrixOlasılığışuandaMatrix'iniçindeyimanlamınagelmiyor.ŞuandaMatrix'iniçindeolmamınve

37

inandığımbirçokşeyinyanlışolmasınınmümkünolduğuanlamınageliyor.Örneğin,benimbirHondaCivic'imolduğunainanıyorum,oysaarabamfalanyok;çünküşuandapembebirbulamaçtüpündeyüzüyorum.MatrixOlanağışuanlamageliyor:Şuandasahip

olduğumbirçokinancınyanlışolmasımümkündür.

GelinbiraniçinMatrixOlanağı'nıngeçerliolduğunu(yanibizeanlamlıgeldiğinivebunungerçektenmümkünolduğunuvarsayalım),ozamanşuandasahipolduğumbirçokinançyanlıştır.İnançlarınınbüyükbirçoğunluğununyanlış

olduğufikrineinsanlar,tipikolarakikitürtepkiverirler.

Birincisişudur:"Eğerbirinancınyanlışolmasımümkünse,ozamanbuinancıbildiğinizisöyleyemezsiniz.ÖrneğinAy'ıniçininoyukolmadığınaveburadacücelerinyaşamadığınainanıyorolabilirsiniz,bununlabirlikteAy'ıniçindecücelerinyaşıyorolmasımümkündür.DemekkiAy'ıniçindecücelerinyaşamadığınıkesinolarakbilmiyorsunuz.Elbettesizdeninandığınızşeylerdenvazgeçmeniziistemiyorum.Fakatsakınbunlarıngerçektenbildiğinizşeylerolduğunusanmayın.

Bututum,Descartes'ınyöntemselşüpheciliğinebenzer.Descartestekbirkesinlikbulmakiçin,üzerinekuşkunungölgesidüşenherşeyeduyduğuinancıaskıyaalmayönteminikullanır.DescartesMatrix'iseyretmedi;fakatonunhikâyesideeşitölçüdekorkunçtur.Descartes,hikâyesinde,"sonsuzgücesahipzekivekötücülbircinin,bütünenerjisiylebenialdattığı"olasılığıylaoynar.

Descartesiçin,böylebircininonualdatıyorolmasınınmümkünolması,enazındancininhakkındaonualdatabildiğinesnelerinbilgisineşüphedüşürür.

Diğertepkiiseşuşekildedir:Eğergerçekdünyada"bilme"kelimesinebakarsanız,herzamanyanlışbirbilgiyesahipolduğumuzunmümkünolduğunuteslimettiğimizşeyleribilgiolarakkabulettiğimizigörürsünüz.Gerçekdünyada(filozofluktaslamadığımızsürece)birinancınbilindiğinisöylemekiçin,onunyanlışolmasınınimkânsızolmasınıbeklemiyoruz.Örneğinotobüsdurağındabirigelipsoruyor,

38

"Saatinkaçolduğunubiliyormusunuz?"Kolsaatimebakıyorveyanıtveriyorum,

"Evet,saat12:30."Saatimindurmuşolabileceğinikabulediyorum,fakateğerfilozofluktaslamıyorsam,bubenimsaatinkaçolduğunubildiğimidüşünmemebirengelteşkiletmez.Felsefecilerin,felsefeyapmadıklarızamandaaramadıklarıböylesiyüksekstandartlarıbirdenbirebilgidearamalarınıneyeyormalıbilmiyorum.Eğerbiribanabirinancımınyanlışolmasınınolasıolduğunusöylerse,benimtepkimşuolur:"Eeee?"Meselebirşeyinmümkünolmasıdeğil,nekadarolasıolduğudur.Buyüzdenbiribanaherhangibirkonudakiinancımınbüyükihtimalleyanlışolduğunugösterenedeğin,inandığımvebildiğimisandığımhiçbirşeyideğiştirmem.

Benbuikincitepkiyivermeeğilimindeyimdir.Fakatbelkibuikifarklıgörüşü,bunlarınfarklı"bilgi"türlerindenbahsettiğişeklindeanlayarak,birleştirebiliriz.Birincigörüşbirsüperbilgi

türündenbahseder,eğeryanılmaihtimalinizyoksa,birşeyisüperbildiğinizisöyleyemezsiniz.Descartes'ınbaşkabilgileriüzerineinşaedeceğitaştanbirtemelarayışındakullandığıyöntemselkuşkuculukbutürbirbilgiarar.(*ReneDescartes,İlkFelsefeÜzerineDüşünceler,SosyalYayınları)İkincitürgörüş,yanılmaolasılığıçokyüksekolmadıkça,doğruolduğunuzusöyleyebileceğinizikincitürbirbilgidenbahseder.Herikigörüşde,MatrixOlanağı'nın,fazla(belkihiç)süperbilgiyesahipolmadığımızvebunundoğruolduğunusandığımızsürecebilgiolarakkalanbirçoksıradanbilgiyesahipolduğumuzgerçeğinideğiştirmeyeceğinikabuledecektir.Şöylesöyleyeyim,Matrixmümkünise,gerçektenbirşeybilipbilmediğimizsorusueskicazibesiniyitirir.

Neo,Matrix'teOlduğunuBiliyormu?

Şimdi,birazvitesdeğiştiripNeo'nunMatrix'teolduğununasılbulduğuhakkındakonuşmakistiyorum.FilmbizdenNeo'nundahaöncebilmediğibirşeyiöğrendiğini,yani,hayatının

büyükbirkısmını(bulamacıniçindeyüzenbirbeden)olarakgeçirdiğiniöğrendiğini

39

görmemiziistiyor.(Buradadikkatimidahaaztalepkârolanolağanbilgiilesınırlıyorum).Neoöğrendiğişeyiöğrenmenoktasınanasılgeliyor?

MorpheusNeo'yakırmızıvemavihapıuzatmadanönceşöylesöyler:"HiçkimseyeMatrix'inneolduğuanlatılamaz.Onukendingörmelisin."Morpheusbununnedeninisöylemiyor,amabununsebebitahminederim,hiçkimseninonainanmayacakolmasıdır.İstersenizşöylesöyleyeyim:onayalnızcaherşeyeinanabileceksafveaptalinsanlarinanır.Vebuinsanlar,arasıraattıklarınıtuttursalardabizimbilgilidediğimizinsanlarsınıfınagirmez.YaniNeoMorpheus'untanıklığınagüvenerekMatrixhakkındabirşeybilemez,çünküböylebirhikâyeyeinanmaksaflıktırvesafinanışlar(bazendoğruçıksada)bilgideğildir.Çünkübirinancıntamanlamıylabilgisayılabilmesiiçin,haklıçıkarılmasıgerekmektedir.Gerçektende

bilginingelenekseltanımı,haklıçıkandoğruinançtır.Gelenekseltanımagöre,eğerbirşeyeinanıyorsanızveinancınızdoğruysa,onainanmaktahaklısınızdırveonubildiğinizisöyleyebilirsiniz.Nevarkibirçokkişibugelenekselaçıklamadahatalarbulabilir,fakatenaandanhaklıçıkmagerekliliğininaptalinanışlarileşanslıtahminlerinbilgisayılmasınıengellediğinisöyleyebiliriz.

Neokırmızıhapıalıyorveböylece"tavşaninininnekadarderinegittiğini"

öğreniyor.Birkaçdakikageçmedenherhaldehayatındayaşadığıentuhafdeneyimleriyaşamayabaşlar.Kırıkbiraynanınkendikendinitamirettiğinigörür.Aynayadokunurveaynaonuaynamsıbirmaddeylekaplar.Birdenbirekendinikollarından,bacaklarından,başındankablolarınvefişlerinbağlanmış

olduğupembebirbulamaçtüpününiçindebulur.Etrafındamilyonlarcabaşkatüpolduğunugörür.Örümceğebenzeyenbirrobothavalanır,onuboynundanyakalar,kafasındakifişiçeker

veuçarakuzaklaşır.Hemenardındantüpboşalır,birborununiçindenaşağıkayarvekanalizasyonabenzeyenbiryeredüşer.Birdakikasonrabüyükbirvinçkoluonusudançıkarır.Şuuru

40

gidipgelir.Nihayetiçindebulunduğugemidegezecekkadariyileşir.Sonrakafasınafişgibibirşeytakılırvebirdenbirekendini"yapının","yüklemeprogramınıniçindebulur.MorpheusburadaonaMatrix'inuzunhikâyesinianlatır.

İnanılmasızorbirhikâyedir.Neoilkbaştainanmaz.Yaşadığışeyleröyleşokedicidirkidayanamazvekusar.Onusuçlayamayız.Çünkübütünhayatınızınsahtebirhayatolduğunu,aslında"bilgisayarlarınürettiğibirdüşolduğunuöğrenmek"

enazındaninsanıntansiyonunudüşürür.FakatbenimsormakistediğimsorubununinanılmasıduygusalolarakacıvericibirşeyolupolmadığıveyaNeo'nunensonyaşadıklarınabakarsak,

bunainanmanınmakulolupolmadığıdeğil.Aksineşu:Acababukorkutucudeneyimler,onunşimdiyekadarbirtüpüniçindeyaşamış

olduğunainanmasıiçin,Morpheus'untanıklığınınsunamadığıiyisebeblerisunabilirmi?Yoksabutuhafdeneyimlerdensonrabuinanılmazhikâyeyeinanmak,hâlâonuniçinbiraptallıkolmayadevamedermi?

Dikkatedin,Neo'nınyeniinanışlarının(bütünhayatınıMatrix'tegeçirmişveşimdiözgürolduğunainanmasının)yanlışolduğunusöylemiyorum.Elbetteböylebirşeymümkün.BelkideMatrixdiyebirşeyyoktur,Neoşimdiyekadarbildiğimizbirhayatsürmüştürvesonzamanlardaaslındagüçlüsanrılarasebepolankırmızıbirhapiçmeyekandırılmıştırvs.,vs.(Açıkçasısonuçböyleçıksaydı,filmaçısındanhayalkırıklığıolurdu.)

Evet,böylebirşeymümkündür.Fakatmümkünolanherşeyingerçektenolduğunainanmamıziçinherzamaniyisebeplerimizyoktur.Ayrıcaolasılığınderecesiniherzamanakıldatutmalıyız.

Çünküancakkuvvetleolasıolduğunainandığımızşeylereinanmamızmakuldür.

PekiNeoinandığışeyeinanmakiçin-yanieskidenMatrix'intutsağıolduğuna,artıközgürolduğunainanmakiçin-iyisebepleresahipmi?Eğercevapevetise,onunsadeceinanmadığını,amaaynızaman-41

dabildiğinisöyleyebiliriz(Hatayapmaolasılığıbulunmaklaberaber,buolağanbirbilgidir).

Neo'nuntuhafdeneyimlerindensonrabileMatrix'invarlığınainanmakiçinpekiyisebepleresahipolmadığıfikriüzerindebirazdurmakistiyorum.DiyelimkiNeo25yaşında.BudurumdaMatrixhikâyesineinanmasıiçinondan25yıllıktümüylenormalvegüvenilirdeneyimlerini,kendisindengerçekolduğunainanılmasıistenenbirkaçgünlüktuhafdeneyimlerinkarşılığındabirkenaraatmasıistenmektedir.Benceburadaacelecidavranılmış.Helebutuhafdeneyimlerinkırmızıhapıyuttuktanhemensonragerçekleştiğinidüşünürsekepeyceaceleci.

AyrıcaNeo'nundeneyimleriniyorumlamayamuktedirolmasınısağlayanbütünyeteneklerinin,şimditümüylegüvenilmezolduğuiçinbirkenaraatmasıistenenyirmibeşyıliçindekazanıldığınıdadüşünürsek,durumdahadakötüleşir.Yani,Neo,duyularınınsağladığışeylerdenhangilerininbilgiolduğunubilmesini,hayatınınilk25yılınaborçludur.FakateğerMatrixhikâyesineinanacaksa,deneyimlerininasılyorumlamakgerektiğinedairöğrenmişolduklarınıdabirkenaraatmakzorundadır.Aşağıda,Neo'nunMatrixhikâyesinikabulettiğitaktirdeatılacakolan,birinsanındeneyimleriniyorumlamasınınbirkaçtemelkuralınınküçükbirlistesibulunmaktadır:

(a)İnsanlargenelolarakyalansöylemezler,yanieğerbirisizebirşeysöylüyorsa,muhtemelendoğrudur.

(b)Eğerbirisizindilinizikonuşuyorsa,sizindilinizikonuşuyordur.

(c)Eğerbirşeyyaptığınızıhatırlıyorsanız,mutlakayapmışsıni2dır.

(d)İnsanlarbirbirlerinedokunduklarındabedendeğiştirmezler.

(e)İnsanlarkızdıklarındakafataslarıgerçektenatmaz.

(f)İnsanlarınayakkabılarınınyürürkençıkardığısesler,sizinleiletişimegirmekiçinçıkardıklarıseslerdeğildir(buyüzdenbuayaksesleriniyorumlamanınbiranlamıyoktur!)

(g)Eğerbirnesnebüyüyorgörünüyorsa,bugenellikleonunsize42

yaklaştığıanlamınagelir(benzerbirşekilde,küçülüyorsa,uzaklaşıyordemektir).

(h)Şeylersizbakmadığınızdadavarolmayadevameder.

Bunungibiinandığımız,nekadarapaçıkolurlarsaolsunlarüzerinedüşünmeyibırakmadığımızbirçokşeyvardır.Biz(siz,ben,Neo)butuhaf,fakataşikârşeylereinanmaklayetinmiyoruz,ayrıcaonlarainanmaktahaklıyız.

Çünkübunlarainanmakmakuldür.Fakatnekadaraşikârgörünürlersegörünsünler,onlarainancımızdoğuştangelmiyor.Pekionlarainanmamızıhaklıçıkaranşeynedir?

Onlarainanmaktahaklıyız,çünkübütündiğerdeneyimlerimizeuyuyorlar(vebudeneyimleregüvenmemekiçinhiçbirsebebimizyok).(*Benbilgikuramsalmeşrulaştırmanınanlaşılmasındaaçıklayıntutarlılıkfikrininmerkezibirönemesahipolduğunudüşünendeneycilerdenbiriyimdir.Birinsanıninançlarınınonunsahipolduğutecrübelereuyduğuiçinmeşruolduklarıfikriylegelmekistediğimyerbuaçıklayıcıtutarlılıkilkesidir.Felsefibakışaçılarıbutürfikirleesastanuyuşmayankişilertezimiiknaedicibulmayacaktır.)Bizeçokaçıkbirşekildedoğrugörünmelerininsebebi,onlanndoğruluklarındankuşkulanmamızanedenolacakbirolayyaşamamışolmamızdır.Eğerfarklıdeneyimlerimizolsaydı,onlarıbukadarmeşrukabuletmez,hattayanlışolduklarınıdüşünürdük.Demekkibutemelkurallarınmeşruluğuönemliölçüdebirinsanıngeçmiş

deneyimlerinedayanır.Eğergeçmişdeneyimlerinizegüvenemezseniz,bunlarainanmakiçinhiçbirsebebinizyoktur.Yukarıdasözünüettiğimilkelersondereceönemlidir;çünkübunlardeneyimlerimiziyorumlamamızayardımcıolurlar.Buyorumilkelerinegüvenmekte,ancakgeçmişdeneyimlerinizegüveniyorsanız,haklısınızdır.EğerNeobütündeneyimlerininkötücülbirbilgisayartarafındanonaverildiğinikabulediyorsa,bunlaragüvenmekiçinhiçbirgerekçeyesahipdeğildir.Buyüzdenyukarıdakiyorumilkelerineinanmasımeşrudeğildirveyenideneyimlerinieskidenyaptığışekildeyorumlamayadevamedemez.

Bazışeylerinbizenormal,bazışeylerinşaşırtıcıgelmesininsebebi,yaşadığımızdeneyimlerdir.Gerçektendesıksıkkonuştuğumuz43

insanlarınaslındabizimleaynıdilikullanmadığını,başkabirdilikonuştuğunuvekullandıklarıherkelimeninaslındabaşkabiranlamageldiğinikeşfetmekbeklenmedikvetuhafbirdeneyimolacaktır.Yadaörneğinbazıinsanlarınyalnızcasalıveperşembegünleri

uyuduklarınıöğrenmekşaşırtıcıvetuhafolacaktır.Tuhafvebeklenmedikolan(aynızamandanormalvebildikolan),bizimdeneyimlerimizin,alışkınolduğumuzşeylerinbirfonksiyonudur.EğerNeogeçmiş

deneyimlerinegüvenemezse,olmasınıbeklediğişeyleribekleyemez.Artıkhiçbirşekildeşunormal,şutuhafdemeşansınasahipdeğildir.Neoinsanlarınkendiyleaynıdilikonuşurgöründüğübirdünyayaalışkınolduğuiçindirkibirisi(diyelimkiMorpheus)kendidilinebenzerseslerçıkarmayabaşladığındaonunkendisiyleaynıdildenkonuştuğunudüşünmeyeeğilimliolacaktır.FakateğerbudünyakötücülbirbilgisayartarafındanyapayolarakyaratılmışbirdünyaiseNeobudünyayagüvenemez.BudurumdaNeo'nunMorpheus'unkendisiyleaynıdildekonuştuğuna,onundoğrusöylediğine,kızdığındakafatasınınatmayacağınainanmasımeşrudeğildir.Çünkübuşeylerdenherhangibirineinanmasınınmeşruluğugüvenemediğideneyimlerdengelmektedir.

Fakatbu,eğerNeohayatınınbüyükbirkısmını,

şeytanibirbilgisayarınkendisineverdiğideneyimlerleMatrix'tegeçirdiğineinanırsa,Morpheus'unanlatırgöründüğühikâyeyeinanmasınınmeşruolmadığıanlamınagelir.Yokeğer,Neo'nun,onahayatınıMatrix'tegeçirmişolduğunuanlatan(veyaanlatırgörünen)Morpheus'ainanmasıyerindeyse,hayatınıMatrix'tegeçirmişolduğunainanmasıyersizdir.Bunakendikendiniyalanlayaninançdiyebiliriz.Bizzatonainanıyorolmanız,onainanmakiçiniyisebeplerinizolmamasınıgerektirir.(Şunlakarşılaştırın:"Hesapyapmadaokadarkötüyümki,hesaplarımınyüzdeellisiyanlışçıkıyor.")

Elbetteseyircilerresmin,filminesasoğlanınagöre,dahabüyükbirkısmınıgörebiliyorlar.Programlanmışdünyanıngerçekdünyaya44

yeterincebenzediğiniveNeo'nunyenideneyimlerini(örneğinMorpheus'unonunlaaynıdilikonuşupkonuşmadığıveyadoğrusöyleyipsöylemediğinedair)yorumlarınındoğruolduğunubizbiliyoruz.Fakat(seyircilerdenfarklıolarak)Neo,Matrix'indünyasınıngerçekdünyayabenzediğini

düşünmekiçinhiçbirsağlamgerekçeyesahipdeğildir.Yenideneyimlerininonuhemengerçekdünyanın(haklıolarak)Matrix'indünyasınabenzediğineinanmayaiteceğinidüşünebilirsiniz;fakatgerçektebuyenideneyimler,yukarıdakigibibazıyorumilkelerinceyorumlanmadığısürecedeğersizdir.DahaöncegördüğümüzgibiNeo,geçmiş

deneyimlerinegüvenemediğiiçinbuilkeleredegüvenemez.Busonuç,gerçekte,genişölçüdekabulgörenHolizm[bütüncülük]denilenbirbilgikuramınadayanır.

Bukuramagörehiçbirdeneyim,kendibaşınadeğil,ancakkarşılıklıbağlantılıvedahagenişbirdeneyimlerkoleksiyonununbirparçasıolarakdoğrulanabilir.

Kibunlardanbazılarıyorumilkeleriniiçermektedir.(Eğerbugörüşsizeyanlış

geliyorsa,buradakisavdaçekicigelmeyecektir).Böylece,Neoyenideneyimlerinieskisigibiyorumlamaktavebuyenişeylereinanmakta

(örneğineskidenMatrix'iniçindeyaşadığınaveanıközgürolduğunainanmakta)haksızdır.

Buradançıkacakdoğrusonuç,Neo'nun(olağanbilgininensınırlıanlamındabile)eskidenMatrix'teneolduğunu,şimdineolduğunubilemeyeceğidir.

Sanırımbuakılyürütme,MatrixOlanağı'nabenzergenişölçeklivarsayımlarıkarşılamakiçingenelleştirilebilir.Yani,bufantastikhikâyelereinanmanın,neredeysekendikendiniimkânsızkıldığısonucunavarılabilir.Fakatbubaşkabiryazınınkonusudur.Şuaniçin,başlangıçnoktamızaMatrixOlanağı'nageridönmekisterim.

MatrixOlanağıAnlamlımı?

MatrixOlanağı,hatırlarsanız,"şuandaMatrix'teolabilirim,"anlamınageliyordu.BuradagözdengeçirmekistediğimmeseleMatrixOlanağı'nabenzerbirşeyinnekadaranlamlıolduğudur.Şuanda

45

Matrix'iniçindebulunduğumuzfikrinekadartutarlıbirolasılıktır?

Şimdidensöylememgerekirki,Matrixhikâyesininbizetutarlıbirolasılıksunupsunmadığıhakkındadüşünürken,amacımhikâyeniniçindekikurguhatalarınıgöstermekdeğil.Aynışekildehikâyeninbilimselveteknolojikolarakmümkünolupolmadığıyladailgilenmiyorum.Aslındahikâyeninfiziğinbelirliyasalarınıçiğnediğivebuyüzdenimkânsızolduğuortayaçıkartılabilir.Fakatbenimderdimbudeğil.Bendahaziyade,hikâyeninkendibaşınıtutarlıolmadığındankaygılanıyorum.

Dahaöncedesöylediğimgibi,şuandaMatrix'iniçindebulunuyorsanız,inançlarınızınçoğuyanlıştır.(Örneğinaslındabirbulamacıniçindeyüzüyorken,kitapokuduğunuzainanıyorolabilirsiniz.)MuazzammiktarlardayanlışinancınMatrix'inhikâyesinitehditettiğinidüşünüyorum.(Birazsonrabununnedenböyleolduğunugöreceğiz.)KuşkusuzNeo'nunbütün

inanışlarıyanlışçıkmadı.Yüzününnasılgöründüğühakkındabirfikrivardıveörneğinbundahaklıçıktı(OysaMatriix'tençıktıktansonrayüzününaslındaBarbaraStreisand'abenzediğinikeşfedebilirdi-neşokolurduama!)Fakat,eğerMatrixgibidünyalarıtasarlayabilirsek,dahakötübilgisayarlardatasarlayabiliriz;bubilgisayarlar,Matrix'tetutsakettikleriinsanlarınyanlışinançlarınınsayısınıarttırmakiçineninceayrıntılarlabileuğraşıyorolabilir.

Budurumdasoracağımsoruşuolacaktır:İnançlarıolanvebütünbuinançlarınneredeysehepsiyanlışolanbirkişidüşünebilirmiyiz?Eğeryanıthayırise,neredeysebütüninançlarıyanlışolaninsanlarıkapsayanMatrix(veyaenazındanöykününbenimbilgisayarlarınkötülükleriniarttırdığımversiyonu)türündenhikâyelereaslaanlamkazandırmayacağızdemektir.Böyleceilkişitildiklerindenekadarinanı-lasıgelirsegelsin,MatrixOlanağıgibifikirleranlamsızolabilirler.

Buradakanıtlamayaçalıştığımşey,dahakesinbirşekildedilegetirirsek,birkişinin(adıLisa

olsun)kahramanının(adıHomerolsun)neredeysebütüninançlarınınyanlışolduğunudüşündüğübiröykü-46

yüanlamasınınmümkünolmadığıdır.(BizLisaileNeodaHomerileyerdeğiştirirse)Neo'nun(yadabizdedahilolmaküzerebaşkabirinin)neredeysetümününyanlışolduğunudüşündüğümüzinançlarasahipolduğubirhikâyeyitümüyleanlayamayız.

İncelemekistediğimtezinmerkezibileşenişu:Birkişininbelirlibirkonudasadecetekbirinancasahipolduğunusöylemekanlamsızdır.Birşeyhakkındabirinancasahipolmakiçin,başkainançlaradasahipolmakgerekir.Birörnekverirsemkonuaçıklıkkazanacaktır.VarsayınkiadıCletusolanarkadaşımlakonuşuyorumvearamızdaaşağıdakikonuşmageçiyor.

CLETUS:Ayılarkorkunçtur.

BEN:Nedenböylesöylüyorsun?Çokbüyükolduklarıiçinmi?

CLETUS:Büyüklermi?Bunubilmiyordum.

BEN:Kürklühayvanlarolduklarıiçinmi?

CLETUS:Kürklerimivar.Bunudabilmiyordum.Aslınabakarsanhayvanolduklarınıdabilmiyordum.

BEN:Amaenazındanbunlarınfizikseldünyadayaşayancanlıyaratıklarolduklarınıbiliyorsundur,öyledeğilmi?

CLETUS:Bunlarışimdiöğreniyorum.

BEN:Senikorkutmalarınınsebebikuşlarabenzemelerimi?

CLETUS:Kuşlaramıbenziyorlar?

BEN:Şakayapıyordum.Enazındanayılarınnasılgöründüğünübilmenlazım,gerçektenbilmiyormusun?(*Doğrusunuisterseniz,birayınınnasılgöründüğünübilmekiçinayıhakkındainançlarasahipolmanızgerekmez.Dahaziyadebellitanımayeteneklerinesahip

olmanızgerekir.Neolduğunudeğil,nasılolduğunubilmekRyleanterminolojisineaittir,(bkz.GilbertRyle.TheConceptofMind:1949).Fakatbuyeteneklerherhaldebirayıkavramınasahipolmakiçindegereklidir.)

CLETUS:Ah...hayır.Nasılgörünüyorlar?

BEN:Haydiama!Ayılarhakkındahiçbirşeybilmiyormusun?

CLETUS:Evet,korkunçlar.

BEN:Başka?

47

CLETUS:Hım...hayır.

KonuşmanınburasınageldiğimizdeCletus'un"Ayılarkorkunçtur,"dediğindeyalnızcabirbaşkakişidenduyduğuşeyitekrarladığından,bununneanlamageldiğihakkındahiçbirfikriolmadığındankuşkulanmayabaşlayabiliriz.Böylesöylemesininsebebineolursaolsun

ayılarınkorkunçolduğuinancınasahipdeğil,ayınınneolduğunubilmiyor;çünküayıkavramınasahipdeğil.Çünkübenim,Cletus'un(isterdoğruolsunisteryanlış)ayılarınkorkunçolduğunainandığınainanmamiçin,onunayıvekorkunçlukkavramlarınasahipolmasıgerekir.Amabenayıkavramınasahipolduğunukabuletmemiçin,benimayılarhakkındadoğrukabulettiğim(örneğinayılarhayvandır,kuşabenzemezlergibi)inançlaraonundasahipolduğunugörebilmemgerekir.Buinançlardışında,Cletus'unbukelimeyi-eğeronuniçinbiranlamıvarsa-hangianlamdakullandığınıbelirlememizeyardımedecekbaşkabirşeyyoktur.BizimiçinCletus'unayılarınkorkunçolduğunainandığınıkabuletmekleCletus'unörneğinağaçlarınkorkunçolduğunainandığınıkabuletmekarasındahiçbirmeşrulukfarkıolamaz.(Bufikir,yanibirinsanıninançlarınınonunkelimelerinibelirlediği-

yaniinançlarınkelimelerintemsilettiğikavranılanbelirlediği-fikriBütüncülükbaşlığıaltındatoplanangörüşleregirer.Burada

genellikleAnlamBütüncülüğüveyaKavramBütüncülüğüolarakbilinir).Cletus'unkorkunçluğunneolduğunubildiğinikabuletsekvebize"Ayılarbirşeydirler,"gibiçokgenelbircümlekursabileCletus'aatfedeceğimizinanç,(şubüyük,tüylüvekuşabenzemeyenhayvanolan)ayınınkorkunçolduğuinancıdeğil,korkutucubirşeyvardırinancıdır.

Gelinsonuçlanbirazgenelleştirelim.Diyelimkibirinsanınbirçokyanlış

inancasahipolduğunusöylemekistiyorum.Bukişiyebiryanlışinançatfedebilmekiçin,bukişininkendinisözkonusuyanlışinançtagösterenbelirlikavramlarasahipolduğunubaştankabuletmemgerekir.Amabu,sözkonusukişininbenimdoğrukabulettiğim

48

birtakıminançlarasahipolduğuanlamınagelir.Böylecebirkişiye(örneğinHomer'e)atfettiğimheryanlışinançiçin,ayncabirsürüdoğruinançatfetmemgerekir.Yanibazıdoğruinançlarher

zamanvarolmayadevamedecektir.Birinsanınyanlışinancasahipolmasını,ancakdoğrukabulettiğimizbaşkainançlarınzeminindebelirleyebiliriz.Birkişininbütüninançlarınınyanlış

olduğunusöylemek,ancak,bukişiyeatfetmekzorundakalacağımızdiğerdoğruinançlarıgözardıettiğimizdemümkündür.

AcababuakılyürütmeMatrixOlanağı'nıngerçekveyatasarlanabilirbirolanakolmadığınıgöstermektebaşarılımıydı?Neyazıkki,hayır.Matrix'inşeytanibilgisayarlarıbilebütüninançlarımızıyanlışyapamıyorsabile(ozamananıkinançolarakgörülemezler),Matrixiçindeyaşıyorsakbirçokinancımızın,hattainançlarımızınbüyükçoğunluğununyanlışolmasımümkündür.SanırımMatrixOlanağı'nıntasavvuredilebilirliğinisonundakabuletmekzorundakalabiliriz.

GerçektendeMatrix'teolabilirsiniz,bütüninançlarınızınyanlışolmadığınaeminolsanızbile,inançlarınızınçoğuyanlışolabilir.(*(*)

MakalemigözdengeçirenbirçokkişiyevebumetnigeliştirmedeyorumlarındançokfaydalandığımBillIrwin'eteşekkürederim.Hatalar,herzamankigibi.yazarayani,banaaittir.)

49

4

Görmek,İnanmak,Dokunmak,Hakikat

CAROLYNKORSMEYER

AtlantaHastalıkİzlemeMerkezlerine1981yılından1990yılınakadar120'denfazlasebebibilinmeyenölümvakasıbildirilmiştir.BirçoğuLaotianYaylalarındangöçetmişolanHmongtopluluğunaaityetişkinlerdenoluşanbuinsanlar,uykulanndaölmüştür.Ölümleredairhiçbirtıbbiaçıklamagetirilmemiştir;bununlabirlikteHmong'larınkendiaçıklamalarıvardır:buinsanlarıngecelerigelipinsanlarınsoluğunukesenbirkötüruhunkurbanıolduğunuiddiaetmektedirler.Bukötüruhunziyaretindensonra

hayattakalmayıbaşarançokazkişi,felçedenbirkorkudanvekötübiryaratığıngöğüslerineçöktüğündensözetmiştir.Gerçektendekurbanlarınölmedenöncekorkunçbirkâbusuniçindeçırpındıklarınadairbilimselbulgularsözkonusudur.Bilimselcemaatkesinbirteşhisevaramamışsada,AçıklanamayanAniGeceÖlümüSendrom'uolarakliteratüregeçenburaporlar,düşlerininsanıöldürebileceğiendişevericiolasılığınıkabulettirmiştir.

Düşlerinvahşidünyasındahertürlüduyumsaltecrübeninyaşanmasımümkünolsada,birkuralolarakdüş,hafızavehayalgücünündeposundangelenvahşibirorijinallikleicatedilmişgenelliklegörselbirfenomendir.Düşlerbildik,tuhaf,sıradan,kaygıverici,şehvetliveyakorkunçolabilir.İnsanıteskineden

"sadecebirrüyaymış,"deyişi,sadecegörmeklekaldığınızşeyinsiziincitmeyeceğivebugünekadardüşünüzdegörmüşolduğunuzhiçbirşeyinsizedokunamayacağıör-50

tükvarsayımınadayanır.Yaralanmaveölüm,

yaşayandokularaaçıkbirmüdahaleylemümkündür;kuşkusuzbirdüşünböylebirgücüyoktur.Enazındanbizöyleumuyoruz.

Matrix'teYaşamak:BazıKlasikFelsefiSorunlar

Matrixvarsayımı,birinsanınbütünhayatınısürekliuykubenzeribirfelçdurumunda,beyinuyaranlarıtarafındanyaratılanyanılsamalariçerisindeyaşayabileceğianlamınagelir.Matrix'te,(Morpheus'undilegetirdiğigibi)

"bilgisayarlarınürettiğibirdüşdünyasında"yaşayanbireylerhayatıbütünbildikzenginlikleriyletecrübeettiklerineinanırlar.DuyualıcılarıMatrix'ebağlıdır,busayedetatalma,koku,dokunma,görmeveişitmefelsefedemetafizikvarsayımlardanbiriolanesseestpercibi(*Varolmakalgılanmaktır)ilkesineuygunbirşekildebilgisayarlartarafındanuyarılmaktadır.Buöykü,yalnızcabedenvezihin,bilgininkesinliğigibiönemlifelsefisorulanuyandırmaklakalmaz,aynızamandasanaldünyanınsiyasigücünedairgüncelparanoyakkorkularıncanlanmasınazemin

hazırlar.Bumakale,sözkonusumeselelerinşuyanlarıylailgilidir:duyutecrübesivefilminfelsefecilerin"duyusalşüphecilik"dediklerişeyiönesürmekiçinkullandığıaraçlar.

FilmaçıkbirbiçimdeDescartes'ınİlkFelsefeÜzerineDüşüncelerkitabınagönderimdebulunanbirdiziklasikalgılamasorununaserbestatıştabulunuyor.

Descartes,duyutecrübelerinindışdünyanınözelliklerinitamolarakkaydettiğiveböylecebilgiyetemelolabileceğifikriüzerindekikuşkulanelealırken,bizi,düşlerimiziuyanıkkenyaşadıklanmızdanayırmamızayardımcıolacakölçütleroluşturmayadaveteder.Şimdikizamandagerçekleşenalgınınsağlamlığıhakkındakuşkularuyandırmakiçinhaylibaşarılıbiryoldurbu.Çünküdüşlerintecrübeedilmebiçimi,birinsanıgeçiciolarakgerçekolduklarınainandıracakkadarcanlıolabilir.MatrixfilmininbaşlangıcıdüşgörmesorunlarıylatatlandırılmışımNeo,filmdebirkaçkezdüşündeMatrix'lekorkunçkarşılaşmasınınardındanteriçindeuyanır.Hernekadarbuanlar

birsahnedenötekinegeçmekiçinkolaybiraraçolarakkullanılmışolabilirsede,herhangibiralgıdeneyimindenkesinsonuçlarçıkarılıpçıkarılamayacağısorularınıaklagetirmektedir.

Descartesdüşgörmesavını,bizimiçinMatrix'tendahaaziknaediciolankötükalplibiraldatıcıylaveya"kötücülbircin"ledestekler.Buradabiziyalnızcaduyualgılarınındeğil,bütüninançlarınvesonuççıkarmalarınsistematikolarakbucininaldatışınatabiolduğunutasavvuretmeyeçağırır.Şeytanialdatıcınınçağdaşversiyonu,şeytanibirbilgisayardır.Bukâbusumsuyapayzekâ,programlananileprogramlayanınrollerinideğiştirmiştirvebirhayatıoluşturandeneyimleriyapayolarakoluşturmaktadır.BudurumMatrix'te,benimfilminenkorkunçsahnesiolduğunudüşündüğüm,Neo'nuninsanorganizmalarıömürboyusürendüşlerindebesleyentüplerdenbirindeuyandığısahnedekurulur.BuradaNeo,belkidefilminbütünüyletutarsızbirbiçimde,kendisininMatrix'teayrıcalıklıolmadığınıgösterecekbirşekilde

milyonlarcadiğertüpedışarıdanbakmafırsatıbulur.Sahne,benimbildiğimenkorkunçfelsefisorunaaynatutar:bu,hepimizinaslındabirla-boratuvardakavanozlardayaşadığımızıvezihinselhayatımızısağlayanşeyinelektrikuyaranlarolduğunuvarsayanbirzihindeneyidir.

Butürbir'kuşkuazıcıkbileolsahaklıbirzeminedayandınlabilirmi?Duyularçokuzunzamandanberizihinvebedenarasındaorganikbiriletişimyoluolarakkabuledilmektedir.Bizbuduyulararacılığıyladünyahakkındabilgioluşturmakiçinveritoplarız.Tecrübelerimizdenhareketlebütünduyualgılarınınarasırayanılgılarakonuolacağınıbiliyoruz.Acaba,gerçektetektekherduyualgısınındışdünyadakinesnelerletemasyoluyladeğilde,fakatbeynimizeverilenelektriksinyalleriyleyaratıldığısüreklibiryanılsamanınkurbanıolamazmıyız?

Felsefedebutürvarsayımlarınkesinbirşekildetutarsız,hattakendikendiniçürütenvarsayımlarolduğunusöyleyenbirdüşünceokuluvardır.Matrixsözünüettiğimyazındasıksıkörneğiverilenka-52

vanozdakibeyindeneyiyleaynıproblemiişlemektedir:eğerbirinsansistematikolarakaldatıldığıbirdünyadayaşıyorsa,budünyadansözetmesinasılmümkündür?HattabukişibirkavanozdaveyaMatrix'teyaşadığınınasılbilipiddiaedebilir?

Varsayımancakbirinsanınkendinedışarıdanbakmasıylamümkündürki,buonunkavanozdaolmadığıanlamınagelir.FilmbuaçıdanCalderon'danX-Files'a.kadarbütündüşöykülerinisınırlayanlimitleresahiptir.Anlatıcı,filmiMatrix'indışındananlatır.Filmdışarıdasağlamdayanaknoktalarınasahiptir:ÖrneğinkahramanlarınkoltuklarabağlandığıvebeynetakılankablolaryoluylaprogramlaragirdikleriNebuchadnezzargemisi.Matrix'ekendiistekleriylegirenkarakterler,sistematikyanılsamanınkurbanıdeğillerdir.Birçokinsanıntümüylebirprogramıniçindeyaşadığıvarsayımıbirarkaplaniddiasıdır,çünkübuinsanlarsankibirsenaryonuniçindedirvehiçbirşekildegerçekkarakterlerdeğildir.

Bellikifilmiyapanlarhikâyelerinin

inandırıcılığınakuşkudüşürenbutürproblemlerinyeterincefarkındaydılar;çünküdiyaloglarabununironikbireleştirisisokulmuştur.GeminingüvertesindeNeoileMousearasındageçendiyaloguhatırlayın.Neogüvertearkadaşlarıyla,Matrix'indışındailkyemeğiniyerken,yirmiikinciyüzyıldayemekyemenineskikeyfiniyitirmişolduğunuöğrenir.Birmusluktantekhücreli,besleyiciproteinlerinialırlar;buyemekiştahaçıcıbirşekildebozukyumurtayavebirçanaksümüğebenzetilir.MousebumaddeyiçokeskidenhatırladığıTahılEzmesinebenzetir.Fakatsonramerakeder:Bumaddeyiüretenmakine,ezmenintadınınneyebenzediğininasılbiliyordur?Yahiçkimsehiçbirzamangerçektenezmeyememişkenvekarşılaştırmaimkânındanyoksunken,nasılolurdaonuntadınınneyebenzediğinibilebilir?Gerçektendenasıl?Dahadoğrusuonuhiçbirşeylekarşılaştıramazsak,tadınınneyebenzediğininasılbilebiliriz?

53

HakikatiDeğerlendirmek

Busorularçokyerindesorulardır,fakatöteyandan,geçerkensorulmuşvecevapsızbırakılmışsorulardır.Belkideyanılsamanınmantığıhakkındadörtbaşımamurbirtartışmabeklemekbirfilmdençokfazlaşeytalepetmektir.Bununlabirliktefilmdedahaiyibirşekildeişlenmişönemlibiryansoruvardır:algısaldeneyimnedir;birşeyingerçekvedeğerli,yaniyaşamayadeğerolupolmadığınasılbilinebilir?

İkikarşıtcevapverilmiştir:İlkolarak,gerçekvedeğerliolanMat-rix'inyanılsamalarındanözgürolandır.Buperspektiffilmeegemenolanveseyircilerinkabuletmesibeklenenbakışaçısınıoluşturur.Bununlabirliktebizdendikkatbekleyenbaşkabirbakışaçısıdahavardır:Gerçek,encanlıveenkeyiflideneyimisunanşeydir.Morpheusveekibibirincisininpeşindedir;ikincisihainCypher'ingizligündeminioluşturur;amabuaynızamandaDozer'asümüğümsüyiyeceğindevücudunihtiyacıolanherşeyinvarolduğunuiddiaedensadıkvesempatikMouse'undadilegetirdiğibir

şeydir.Mouse,Dozer'aitirazediyor,çünkübubesindetemelinsanitepkilerleilişkilendirilenbirduyguolanhazyoktur."Güdülerimiziinkâretmek,biziinsanyapanşeyleriinkâretmektir."

Dozerbunukuşkuylakarşılıyor;bellikihazonuniçinMatrix'ekarşısavaşanlarınsahipolamayacağıbirlükstür.

Beşduyu,antikfelsefecilerdençağdaşpsikolojikaraştırmalarakadar,zihnibedenden,aklıduygulardanvebilgiyihazdanüstüngörenbirhiyerarşiiçindeelealınmıştır.Görmeveişitme"uzak"veyamesafeduyularıdır;çünkübunlarnesnelerindenayrıolarakişgörürlerveonlarlafizikseltemasıgerektirmezler.

Bumesafeonlarabilgikuramsalbiravantajbahşeder;görmeveişitme,etrafımızdakidünyayadairbilgiedinmevebubilgiyiötekilereiletmedekiönemlerindendolayıtipikolarakhiyerarşininenüstündeyeralırlar.Herikisidealgılayanınvücuduilealgınesnesiarasındabirayrılıkgerektirdiğiiçingörmeveişitmefizikselduyumlaenazilişkiliolanlardır.(Aslına

bakarsanız54

görme,genelolarakbirduyumdeğil,birtüralgılamabiçimiolarakkabuledilir.)Bedenselduyulardenilentat,kokuvedokunmaduyulannesneleriylebelirlibirfizikseltemasgerektirirler.Hernekadarkokuişgörebilmekiçinbellibirfizikselayrılığıgerektirsede,buüçbedenselduyumyakınlık,hattadoğrudantemasgerektirirvebuüçünündeneyimibelirginduyusalhisniteliklerinesahiptir.Gelenekselolarakbunların,hemteminettikleribilgininölçeğininsınırlıolmasıhemdeberaberlerindegetirdiklerihazdolayısıyla,ilgimizidağıtmalarısebebiyle,dikkatimizinesnelerdenziyadeözneldurumumuzaçektiğineinanılmaktadır.Dokunma,kokuvetatlailişkilendirilenfiziksellik,insandoğasınınhayvaniyönüyledahafazlailişkilendirilenbedenselduyularındüşükstatülerininsebeplerindenbiridir.

Matrix'teHissetmeveMatrix

Görmeveduymanınfilmlerdebüyükölçüdekullanılmasıbeklenir.Ekrandakişeylere

dokunamayız,onlarıkoklayıptatlarınabakamayız;fakatgörüpduyabiliriz.Gördüklerimizleduyduklarımızdanbazıları,ekrandakikarakterlercedegörülürveduyulur;bizböyleceonlarıntecrübelerineortakoluruz.

Diyaloglar,filmdesüreklikullanılanbirmüphemliklegörmevegözleregönderimdebulunur:birinsanıngördüğü,belkiyalnızcabirprogramınyanılsatıcıürünüdür.Fakat-"görmek"sezgivebilgiileeşanlamlıdır.ÇünkübütünBatıfelsefesitarihiboyuncaanlamaiçinbirmetaforolarakhizmetetmiştir.FilminbilgelideriMorpheusuyarılarınıveanalitikgözlemlerinigörselmeta-forlarladilegetirir.Neo'ya,örneğin,onunkoklayamadığı,tadınaba-kamadığıvedokunamadığıbirhapishanenin-"Birzihinhapishanesinin"-içindeolduğunadairbilgiverir.MorpheusdilegetirdiğişekliyleMatrix,"senibirköleolduğungerçeğinekörleştirmekiçingözlerinebağlananbirdünyadır,"

diyor.NevarkiMorpheusNeo'yu,Mat-rix'inheryerdemevcutgörselaldatmalarınarağmen,yanılsamanınardındakigerçeğigörmekiçin

gözlerinikullanmayaçağırır.Neo,

55

pembebulamaçtanveMatrix'inkanalizasyonlarındankurtulduktansonrauyanırvesorar,"Gözlerimnedenacıyor?"Morpheusyanıtverir,"Çünküonlarıdahaöncehiçkullanmadın."Neo,tıpkıPlaton'unmağarasındanyeniçıkanbirigibiışıktanrahatsızolur;çünkühakikatigörmeknekolay,nederahatbiriştir.MorpheusinsanorganizmalarınınbütünMatrixmakineleritarafındanyetiştirilipenerjikaynağıolarakkullanıldığınadairkeşfindensözederkenşunlarısöyler:"Takitarlalarıkendigözlerimlegörenekadar,uzunbirsürebunainanamadım."Görme

"Görmekinanmaktır,"özdeyişineuyarakbütündiğerduyulardançokdahabelirginbirşekildezihinleilgiligelenekselbağlantılarıiçindeövülmektedir.Amagörmeaynızamandahalüsinasyonvebuyüzdenkuşkuylagölgelenmiştir.Buözdeyişingerisinihemenhatırlarız."Görmekinanmaktır,dokunmakise

hakikat."

Budokunmanınaldatmayabağışıkolduğuanlamınagelmez.Bununlabirliktehalüsinasyonveserapgörmeninböyleolduğukeşfedilmiştir,çünküinsanböyledurumlardaelinisertbirşeylekarşılaşmadanbunlarınarasındangeçirebilir.

Demekki,hemtoplumpsikolojisindehemMatrix'tefizikseldokunma,genelliklegörmeninuzaktanişlemesindendahagüvenilirbulunmaktadır.Butürdeğerlerinifadeedilmesi,belirginbirbiçimdeuzakduyularahitapedensinemaylabirçelişkioluşturmaktadır.

Hemgörmehemişitme,uzaktanişgördüğüiçingözetlemearacıolarakkullanılır.

FilminbaşındaNeo,AjanSmith'intakibindenkurtulmakiçin,(çokakıllıcabirkırkayağabenzetilen)dinlemecihazındankurtarılır.Sesbirfilmyapımcısınınelindeetkilibiraraçtır,Matrixfilmidesesialışıkolmadığımızbirbiçimdedokunmaylailişkilendirerekşimdiyekadarkiörneklerindençokdahakarmaşıkbirşekilde

kullanmıştır.Sestedokunmayaözgübirnitelikvardırvefilmmüziğininyükseksesleçalankısımlarıelledokunulabilirbirmevcudiyetesahiptir.

(Filminsonundamüzik"Uyan!"diyebağırmaktavefilminbaşındakidüş

sorgulamasınagönderimdebulunmaktadır.)[Bilenseyirciler56

içinparça,filmtecrübesindengerçekliğebirköprügörevigörmektedir.Müzik,siyasimesajlarıylatanınanRageAgainsttheMachines(MakinelereÖfke)grubunaaittir.Tambunoktadafilminsonyazılanaktığıiçin,parça,hemarkaplanhizmetigörmektehemdeseyircilereyönelikbirmesajiçermektedir]Butürsaldırganmüziklerdinleyicininbedenseluzamınıişgalederler.Salonudolduranmüzikkendimesajınıiçindetaşır.Çünküeskivecızırtılısescihazlarıbilgisayarlarınsessizuğultusundandahagüvenilirdir;bilgisayarlarıntemizsesininaksine,ses,cihazlarınıncızırtıvehışırtılarıylailetir.Hayatinoktalardabulunan

telefonlaryalnızcaseslerideğil,bedenleridegeminingüvenligüvertesineiletir.Belliki,sanalbedenlerbiletaşınmakiçindokunsalkanallaraihtiyaçduyuyor.(*Sanalbedençoksevilenbirfikirdir,fakatbirinsanduyularüzerinedüşünürse,onuntanıbirkavramkargaşasıolduğunugörür.)Özellikleönemlibilgiler,tıpkıNeoileTri-nity'ninilkkarşılaştığısahnedeolduğugibi,bazen,karakterlerinneredeysebirbirinedokunacakkadaryakınolmasınıgerektirenbirfısıltıylaverilmektedir.Gittiklerikulüptekimüziköyleyüksektirki,insanyalnızcaduymaklakalmaz,hisseder.DuyabilmekiçinbirbirlerineçokyakındurmakzorundadırlarveTrinitykonuşurkendudaklarıNeo'nunboynunuyalargeçer.

Bedenselduyular,filmdeözellikleönemlibirroloynuyorlar.Birçoknesnebirkokuüretiyor,fakatMatrixfilmindeinsanvücutlarınınkokusuhemolumluhemolumsuzanlamdaözelliklevurgulanmaktadır.FilminbaşlarındabirsahnedeTrinityağırağırvesessizce,uyuyanNeo'yuneredeysesürünerekkoklar.Buonunhem

merakettiğini,hemşefkatduyduğunuhemdeyakınlıkhissettiğinigösterir.

Bencekoklama,keşfinilkelvehayvanibirbiçimiolduğuiçin,budurumbilgieldeetmekiçinkullanılanileriteknolojiürünükarmaşıkaygıtlarlabirtezatteşkileder.Trinity'ninNeo'nunkokusundanhoşlandığınıvarsayarız,fakatinsankokusundannefretedenAjanSmithiçinaynışeysözkonusudeğildir.Morpheus'labiranlaşmayapabilecekolma-57

sınınkeyfiyle,Smithkurallarakarşıgelip,yakınındagerçekleşenolaylarınbilgisindenmahrumkalmasınasebepolacakşekildekulaklığınıçıkarır.

Buyerdennefretediyorum.Buhayvanatbahçesinden.Bugerçeklikten,yadasenadınanediyorsanondan.Artıkdayanamıyorum.Kokusunadayanamıyorum,eğerkokudiyebirşeyvarsa.Boğazımakadargeldi.Seninopiskokunualabiliyorumvenezamanbukokuyuduysam,onunbanabulaşacağındankorkuyorum.

Smithinsanlarıvirüslerlekarşılaştırır.Virüslerkötükokununbula-şıcılığınısembolizeedenkorkunçbirdenklemdir.(*Kokuvehastalıklailgilibakınız:AlainCorbin.TheFoulandtheFragrant:OdorandtbeFrenchSocialImagination,çeviriM.Kochan.R.PonerveC.Prendergast(Cambridge:Har-vardUniyersityPress.1986).)Hemçekici,hemdüşman;iticikokuanlamındakokuduyusu,bedenselliğevurguyapmakiçinkullanılmıştır.Sankiinsanınhayvansallığısanalbedenindedeortayaçıkmaktadır.İnsanolmayanAjanların,"duyusalprogramlar"ın,birkokusuolmadığınıkolaycaçıkarabiliriz.Sahipolduklarıkokuduymayeteneği,rakiplerininkötükokusunualmaylasınırlanmıştır.

TadınBaştanÇıkarıcılıkları

TatMatrix'te,dahaöncegördüğümüzgibi,özellikleestetikdeğerlerlesunulmaktadır;çünküyemezevkiMatrix'ekarşıyapılansavaştayoldançıkarantehlikelibirzaafolarakcisimleşmektedir.Zion'ukorumakiçinbitmekbilmeyenuğraştanyorulmuşolanCypheryoldaşlarınınamacınıterkeder,onlarıaldatırve

Morpheus'uAjanSmith'evermeyikabuleder.Bütünistediğigeçmişiniunutmakve

-başkabirseçimyaptığında-sonsuzakadarerişemeyeceğilükslerionasunacakolanbirprogramdayaşamaktır.BizilkolarakCypherduyusalzaaflarınıöğreniriz-kibuahlakizayıflığınbirbelirtisidir-arkadaşgibigö-58

ründüğüNeo'yaevyapımılikörüteklifedipşakayolluonunMorphe-us'undünyayıkurtarmakiçingönderildiğineinandığı"O"olduğunudilegetirerekNeo'nunözgüveninizayıflatır.Dahaderinihaneti,hemenbirsonraki,AjanSmith'lebirrestorandabuluşupmükemmelbirbiçimdepişirilmişbifteğiniyediğisahnedeortayaçıkar.Yerken,içkisiniiçippurosunutüttürürken,tekrarMatrix'ebağlanmakistediğinivegeçmişihatırlamakistemediğinisöyler.

Bubifteğinvarolmadığınıbiliyorum.AğzımagötürdüğümzamanMatrix'inbeynimeonunsuluvelezzetliolduğunusöylediğinibiliyorum.Dokuzyılsonraneyifarkettimbiliyormusun?Cehaletmutluluktur.

Hernekadarbubakışaçısıaçıkbirbiçimdehatalıolarakgösterilsede,filmrenkkullanımlarıylafikridestekler.Cyher'infarkettiğigibi,arkadaşlarınıbağlıolduğugerçekdünyagiderekcanlılığınıyitirir.Matrixgri,kahverengi,koyukahverengitonlarıylaneredeysesiyahbeyazdır.Doygunluğugösterdiğianlardarenklerinekrandaşokedicibirbiçimdecanlıolduğunugörürüz.Bütünfilmde,yalnızcanostaljikbirbiçimdeduyuyaşantısınaişaretedenşeylercanlırenkleresahiptir:parlakmeyveresimlerininolduğuyemekkuponları,cinselliksembolüolaraküretilenkadınvekan.Bütünbunlarcanlı,organikbiroluşumunsembolleridir-nevarkikanölümünsembolüdür-veyanılsamadeğildir.

Cypher'ibaştançıkaranşeyyiyecektir;fakatkavgayıbırakmasınınbaşkasebepleridevardır;Matrix'indünyasınındışarıdakidünyadandahagerçekolduğusonucunavarmıştır(Çünkü"gerçek",onundadilegetirdiğigibi,"yalnızcaaltıharflibirkelimedir").Onunçıkarımıyalnızcakeyifverenduyumlaradairkendi

değerlendirmesindendeğil,aynızamandadahaönceMorpheus'undilegetirmiş

olduğubirbakışaçısındankaynaklanır:bütünduyutecrübeleri,siniralıcılarının

59

uyaranlarınınyorumlanmasındanibarettir.

MORPHEUS:Gerçeknedir?Gerçeğinasıltanımlıyorsun?Eğerhissedebildiğin,koklayabildiğin,tadınabakabildiğinvegörebildiğinşeylerdenbahsediyorsan,gerçek,ozamansadecebeynininyorumladığıelektriksinyalleridir.

Morpheusbirdavaadamıkarakterininsağlamlığıylabutürbeyinsinyallerinesebepolankaba,gerçekdünyayabağlıkalır.FakatCypherbaşkabirmakulyolseçer:Eğergerçekyalnızcaduyudeneyimleriise,neredengeldiklerininneönemivar?Eğergerçeklikinsanınkendiduyumlarındangeliyorsa,onlarınpeşindekoşmaktaahlakdışıhiçbirşeyyoktur.

Çünkübirinsanınahlakidikkatininçekilebileceğibaşkabirşeyyoktur.Cypherböylece,herzamanzaafvegünahlailişkilendirilenbedenselduyunazlarınıseçiyor.Buşekildedavranarakyalnızcaahlakibirhatadeğil,aynızamandabilgikuramsalbirhatayapıyor.Böylece,duyudeneyimlerinitümüyleöznelterimlerleanalizetmeyiçürütenbiriçerimesahipgerçeklikyerine,yanılsamayıseçiyor.Yani,eğerCypherhatalıysaMorpheus'tahatalıdır:duyularherzamanbeyinuyaranlarınınyorumlanmasıdeğildir,amaaynızamandadikkatisteyen,saygıbekleyenbirdışdünyanınalametleridir.

Ancakkesinkonuşmakgerekirse,tathazlarıilladayoldançıkarıcıolmakzorundadeğildir.NitekimKahinsahnesiböyledir.Neo'nunziyaretisırasındaKahinkurabiyepişiriyordurvehoşkokulanodanıniçinidoldurmuştur.Elindeyeşilrenklibirlikörvardırvesigarasındandumanlarkoparır.Buradaonun,Cypher'inbirkenaraattığıdeğerlerehâlâsahipçıkanbiriolduğuiçin,birhazyaşantısıylakendiniödül-

lendirebileceğinivarsayarız.Neodakurabiyelerdenbiriniyer,fakatdikkatçekicidir,tatalıyorgibigörünmez.

Cypher'lisahnelertatalmaduyusununbaşkabirgelenekselanlamınıdakullanır:Tatalmaveyemeileseksinilişkisi.Kendinieski

60

meslektaşlarınıöldürmeyehazırladığıihanetininsonsahnesinde,Tri-nity'ninbirkoltuğabağlanmışrüyagörenvücudununetrafındagezinirkenkötükötübirşarkımırıldanır.HattınötekiucundagüvenlibiryeretransferedilmeyibeklediğiiçinsöylediğiherşeyiduyanTri-nity'e,birzamanlarâşıkolduğunu,savaştan,hergünaynışeyleriyemektenyorgundüştüğünüanlatır.Matrix'dekideneyimlergerçekhayattakideneyimlerdendahazenginolduğuiçin,Matrix'ingerçekhayattandahagerçekolabileceğinekararverdiğiniilanederkendilivehareketlerihembirtehdidi,hembircinselilgiyigösterir.ApocveSwitch'infişleriniçektiğindeonlannMatrix'teöldüğünügörürsünüz.İşte

ölüverdiniz.

BuradabirkezdahaMorpheustarafındandahaöncedilegetirilenduyarlılığınbirazçarpıtılmışbirversiyonunuyankılar.Gördüğümşeygerçektir.Görmekinanmaktır.

Gerçek

Elbettebubizidokunmayagetiriyor.Matrixağzınakadarşiddetsahneleriyledolu,fakatdikkatleölümsahnelerindenkaçınılmışbirfilmdir.UstaişiözelefektlerinolduğukavgaveçarpışmasahneleriMatrix'tegerçekleşirken,geminingüvertesindekoltuğabağlanmışvücutlarıfizikselolaraketkiler.Neokavgalarındanbirindendöndüğünde,ağzındanakankanıtadarvesanalbirdeneyiminfizikselbirhasarayolaçmasıonuürkütür."EğerMatrix'teöldürülürsen,buradamıölüyorsun?".diyesorar.Morpheusciddibirseslesanaldeneyimhakkındadahaöncesöylediklerinidoğrulayacakbirbiçimde"Bedenzihinolmadanyaşayamaz,"der."Zihindeneyimigerçekkılar."İtirafetmeliyimki,busahne,

benimiçinilkbakıştabedenvezihinarasındakibağlantıyadairfilmdeyapılanbirsürügelişigüzelyorumuntuzubiberioldu.("Eğilenkaşıkdeğil,sensin,"derKahin'inkaşıklandokunmadanbükmeyeteneğinesahipçıraklarındanbiri.)Yorgunbirseyirciye,sahtebirZenbilgeliğiylesöylenensözlerbıkkınlıkverebilir.Matrix'insanaldünyasındaöldüğünde,gerçekdünyadadaöldüğünü

61

söylemekucuzbirkurgudanbaşkaneolabilir?FakatsonraHnıongKabilesiniveonlarınöldürücüdüşlerinihatırladım.Zihinselhayallerinsebepolduğugörünürfizikseldeğişmelerarasındakalpatışının,nefessayısınınveadrenalinmiktarınınartmasıvardı.Kanakmasınasebepolmak,yanisadecegörüneniledokunanarasındakibirköprükurmakiçinrüyanınyalnızcabiradımdahaatmasıgerekiyorduokadar.Filmdebusayedegörünenilebircismesahipolanbirbirinebağlanıyordu.

Filmdekidokunuşlarınhepsişiddetiçermiyordu;

filmdostluk,şefkat,güvenduygularınıgöstermekiçindahanazikdokunuşlarıdakullanıyor.Morpheus'u,helikopterlekurtarıldığısahnedekurtaran,Neo'nunonunelinitutmasıydı.

TrinitykardeşinikaybetmişolanTank'ınacısınıpaylaşmakiçinonasarılır.

TankMorpheus'unensesin-dekifişiçekmedenönce,üzüntüsünügösterenbirvedaişaretiolarakonunalnınıokşar.

HerşeybiryanaTrinity'nineylemlerigüveninmahremyanınınci-simleşmesidir.

Burolünonadüşmesibirrastlantıdeğildir;osenaryodakitekdişivarlıkolduğuiçinvesevgidolubirdokunuşhemerotizmlehemdeanaçşefkatleilişkiliolduğuiçin,burollerioynamakonadüşer.(Anlaşılıyorkiduyumdeneyimininkesinliğihakkındakuşkularuyandırmakiçinharcanançabalar,cinsiyethakkındakuşkuuyandırmayazamanbırakmamış.)EndramatikdokunmasahnesiTrinity'ninNeo'yuuyuyan

güzel,tadındaöpmesiveonatekrarsolukvermesidir.Dahabaşındanitibarenbirbirlerinincazibesinekapılmışolmalarınakarşın,ancakMatrix'indışındaöpüşürler.SenaryonundahaöncekiversiyonlarındanbirindeTrinity,öpücüğüngerçekolmasıiçinNeo'yuMatrix'teöpmeyeceğinisöyler.Burepliksenaryonunsonhalindençıkarılmıştır;fakateylemolduğugibibırakılmıştır.Trinitiyhayatöpücüğünü,Neo'nunAjanlarlayaptığısonçarpışmayıkaybettiğininanlaşıldığıölümanında,Nebuchadnezzargemisindeverir.Ne-o'yahemfizikselhemdeduygusalolarakulaşmayaçalışır,onunkı-mıltısızbedeniniokşarveşöylefısıldar:62

KahinbanaO'naâşıkolacağımısöyledi,âşıkolacağıminsanınOolduğunu.

Anlıyormusun?Ölmüşolamazsın.Bumümkündeğil.Çünkübenseniseviyorum.

Duydunmu?Seniseviyorum.

Nazikbirbiçimdeomuzlarındankavrarveonuöper;Neo'nunkalbiçarpmayabaşlarveilk

nefesinialır.Trinitiyelleriniçekerveemirverirgibi:"Şimdi,ayağakalk!"der.

Neoayağakalkarvedünyayıkurtarır.

Hakikatedokunarak.

63

Sahne2HakikatÇölü

5

Matrix'inMetafiziği

JORGEJ.E.GRACIAveJONAHTHANJ.SANFORD

"Hayatbirrüyadır."

-PEDROCALDERONDELABARCA(İ.S.1600-1681)

"Bütüninsanlardoğasıgereğibilmekister."-ARİSTOTELES(İ.Ö.384-321)Karanlıkbirkulüpteyiz.Gözümüzünönündenhızladekolte

kıyafetlerveseksiçağrıştıranhareketlergeçiyor.Yozbirseksinyaşandığını,uyuşturucukullanıldığınıhissediyoruz.Birkuşku,hattakorkuatmosferivar.İkikahramanımızbangırbangırbirtekno-endüstriyelmüzikaltında,altsınıftantuhafinsanlarlaçevrelenmiş.TrinityNeo'yayaklaşıyor.Kedigözlerinebenzergözleribirbiriniyakalıyor.Trinityiyicesokuluyor,yanaklarıneredeysebirbirinedeğecek.Gerilimartıyor,açıkbirhayvanicazibesözkonusu.Herzamankişeyinolmasınıbekliyoruz,fakathayır,TrinityNeo'nunkulağınafısıldıyor:"BizihareketegeçirenosoruNeo.Seniburayagetirenosoru.Sende,tıpkıbenimgibisorununneolduğunubiliyorsun.CevapsenibekliyorNeo."

Soru"Matrixnedir?"sorusudur.CevaparayışıNeo'yuhapishane-67

dengerçekdünyayaçıkmayaiter.Neo'nunMarix'indışınaçıkanyolu,Platon'uneğreltilemesindemağaradankurulanmahkûmlardanfarklıdeğildir;fakatNeo'nunkeşfettiğihakikat,Formlarınsaf,güzellikleparıldayankutsaldünyasıdeğildir.Aksine,

varoluşunenbasitaraçlaraindirgendiği,hayatınsüreklibirölümtehdidialtındayaşandığıçirkinbirhakikati,insanlarilemakinelerarasındakisavaşlaharapolmuşbirdünyayıkeşfeder.Morpheustarafındançöldiyetarifedilenbirdünyadırbu;öylekasvetlidirki,Cypherdokuzyılbuhakikatiniçindeyaşadıktansonra,yoldaşlarınaihanetetmekpahasınaonuterketmeyekararverir.FakatNeoonuMatrix'inyanılsamasınaterciheder;çünküohakikattir.Tercihiöyleinançlıdırki,Matrixfilmi,Neo'nunyanılsamadünyasınıyıkmakvediğerinsanlarıvaroluşlarınıngerçeğinegetirmekararıylasonaerer.TıpkıPlaton'unmağaradankaçanmahkûmugibi,Neosahtedünyayageridönervediğerinsanlarımahkûmiyettenkurtarmayaçalışır.Filmböylecebeklendiğigibibiter.

Matrixfilmininortayaattığısorumetafiziğinkategorikbirsorusudur:"...

nedir?""Hakikatnedir?""İnsannedir?""Zihinilebedenarasındakiilişkinedir?""Özgüriradeilekaderarasındakibağlantınedir?"Filmingerikalanındabunlarıüçtemelsorutakipeder:

Görünüşvehakikatnedir?Onlarıayıranşeynedir?Birinidiğerindenayıranözelliklernelerdir?Buüçsorufilmindünyasıbağlamındasorulmuşolmasınakarşın,onlarıcevaplandırmakkendidünyamızhakkındadüşünmemizeyardımeder.

MetafiziğinDoğası

Metafiziktamolaraknedir?Metafiziksorularvemetafizikcevaplarnelerdir?Busorulancevaplandırmakiçinönceherhangibirmetafizikilemetafizikdisiplininibirbirindenayırmamızgerekmektedir.Bir:metafizik,kesin,tutarlı,bütünselvesağlamkanıtlarladesteklenmişolmayaçalışanbirdünyagörüşüdür.

Metafizikdisipliniisebirkişininbirmetafizikgeliştirirkenuyguladığıöğrenilmişdisiplindir.Birdisip-68

linolarakkendineözgübirtakımyordamlarasahiptir.Metafizikhemdoğabilimlerindenhemdetannbilimdenfarklıdır.Bilimlertıpkımetafizikgibikesin,tutarlıvesağlamkanıtlarla

desteklenmişbirdünyaarar;fakatbütünselolmayaçalışmaz.Bilimlerözelyöntemlerlevebelirlialanlarlasınırlandırılmıştır.Örneğinastronomigökcisimleriyleilgilenirveyöntemigözlemilearitmetikhesaplardır;fizik,fizikselevreninbellivarlıklarınıincelervebunudahaylikendineözgüyöntemlerleyaparvs.vs.Tannbilim,tıpkımetafizikgibi,dünyanınkesin,tutarlıvesağlamkanıtlarladesteklenmiş

bütünselbirresminiçizmeyeçalışır.Bununlabirliktetanrıbiliminsağlamkanıtdediğişeyler,duyuveakılyürütmegibidoğalgüçlerimizinötesinetaşanşeylerdir;inançveotoritegerektirir.

Bu,metafiziğibellibirbilimdenveyatannbilimdenayırmakiçinyeterlidirveaynışeylermetafizikbakışaçılarını,bilimselvetanrıbi-limselbakış

açılarındanayırmakiçindegeçerlidir;elbettebu,aynıbakışaçılannınbuikisindeveyaüçündehiçbirzamanrastlanmadığıanlamınagelmez.Busöylenenler,aynışekildemetafiziği,birkısmı

filmianlamakiçinönemliolanvekitabındiğermakalelerindetartışılanfelsefenindiğeralanlarındanayırmayayeterlideğildir.Budiğerdisiplinler,ahlak,siyasetfelsefesi,bilgikuramı,mantık,felsefiantropolojivedoğalteolojidir.Yine,metafizikçilerinfiilenneyaptığı,yanibirkişininmetafiziğinasılgeliştirdiğihenüzaçıklanmadı.

Metafiziğibilimleriletanrıbilimdenvediğerfelsefialanlardanayırmanınbaşkabiryolu,metafizikyapmayanelerindahilolduğunu,yanimetafiziğin(1)bütündiğersınıflandırmalarınüstünekoyabileceğiengenelsınıflarınbirlistesiniçıkarmayave(2)dahaazgenelolansınıflarınengenelsınıflarlailişkisinikurmayaçalıştığınısöylemektedir.Demekkimetafiziğinikigörevivar:İlkolarakengenelsınıflarınbirlistesiniçıkarmakveikinciolarakgerikalanherşeyibusınıflandırmayasokmak.Açıkki,bu,hembilimselhemdetanrıbilimselunsurlarındahilolduğukapsayıcı,toplambirdünyagörüşüoluşturmayaçalış-69

maktır.Örneğinpsikologlarinsanruhunu,

fizikçilerrenkleriincelerken,metafizikbunlarınötesinegeçerveherşeyikapsayacakbirşemageliştirmeyeçalışır.EğerAristotelesçisınıfları,yanikategorileribenimsersekinsanruhunubirtözolarakkategorizeederizverenksözkonusuolduğundaonunbirnitelikolduğunusöyleriz.FakatHu-me'unşemasınıuygulayacaksak,tözlerveniteliklerüzerinedeğil,fikirlerüzerinekonuşmakzorundakalırız.İnsanruhununverenklerintözmü,nitelikmi,yoksafikirlermiolduğunakararvermek

-kibumeseleMatrixfilmindeönemlibirmeseledir-ancak,metafizikbaşarılıbirşekildekurulmuşsamümkündür.

BuaçıklamalarınışığındaMatrix'inbirmetafiziğinigeliştirmegörevinindoğasınıanlamakdahakolaylaşır.Bununlabirliktemeselehenüzyeterinceaçıkdeğildir;çünkü"Matrix'inmetafiziği"yazılıifadesienazikianlamasahiptir;yanienazikifarklıyöndeilerlemeyigerektirir.Birincisifilmegönderimdebulunur,ötekidefilmingösterdiğidünyaya.Filminmetafiziği,filminaitolduğuengeniş

kategorileriinşaedecektir.İkincimetafizikise,filminsunduğudünyayametafizikbirbakışaçısınıiçerir.Buikincisinielealdığımızdagörevimiz,(1)örtükbiçimdekullanılanveyaaçıkbirbiçimdesunulanengenelkategorilerinbirlistesiniçıkarmayı,(2)bunlarınbirbirleriyleilişkilerive(3)filmdekigerikalanherşeyibukategorilerinaltındasınıflandırmayıkapsamaktadır.Buaçıdanbakıldığındagörevimiz

"Matrix'indünyası"denilenşeyintarifidir.

Herşeyikapsayanvenihaimetafizikkategorilergeliştirmeuğraşı,buişingerektirdiğiyükseksoyutlamavegenelleştirmedendolayızorluklarlamaluldür.

Gündelikdeneyimlerimizdençokuzak,kolaycaanlaşılamayanbirfikirlerdünyasıvekavramsalmodellersözkonusudur.Butürsınıflandırmalar,genellikle,kesinçelişkilerdeğilsebile,kafakarışıklığıyaratır.Nevarkibunlargenelliklemetafızikçinintakipettiğiyordamlarınbirsonucuolarakortayaçıkmaz;bizimdünya

hakkındadüşünmemizinsıradanyollarındasaklıkavramsalçatılarnedeniyle70

böyledirbu.Dahası,kavramsalçatılarınilişkiliolduğuşeyler,kendiiçlerindebileçoksıkkarıştırılır.Açıkvetarifettiklerişeyleritamolarakkarşılıkgelenkavramlarlaişleyenbirsınıflandırmaşeması,gerçektendeçok,amaçokzorbiriştir.Matrix'inmetafiziğibudeğerlendirmemizidoğrular.

MatrişDünyasınınTemelKategorileri

Matrixfilmininsunduğudünya,sonderecedebasitgörünüyor;fakataslındahaylikarmaşıkbirdünyadırvebirçokaçıdanbizimdünyamızabenzemektedir.Bununlabirlikte,yalnızcabirkaçengenelkategorikullanır.BunlardanikisitemelkategorilerdirvefelsefedeSokra-tesöncesifilozoflardanberikullanılmaktadır.Onlardangenelliklegörünüşvehakikatolarakbahsedilmiştir;fakatMatrix'tesıksık"gerçek"ve"gerçekolmayan"sıfatlarıylageçerler.

Filmdebusıfatlar"dünya",yani"gerçekdünya"

ile"sanaldünya"kavramlarıylabirliktekullanılırlar.Buikincisiaynızamanda"düşdünyası"olarakgeçmektedir.ÖrneğinMorpheus'unNeo'yayüklemeprogramındakiilkyolculuğundayaptığıaçıklamadaolduğugibi:"ŞimdiyekadarbirdüşdünyasındayaşıyordunNeo.""Gerçekolmayan"ı"sanal"veya"düş"yerinekullanmakbirkolaylıksağlamaktadır;çünkübunlar"gerçek"iledahakesinbirkarşıtlıkoluşturmaktadır.Bukategorilerfilmde,birbirinidışlayankategorilerolaraksunulmuştur.Dahası,yukarıdasözüedilenkonuşmaiçerisindevefilminbaşkayerlerindebuikidünyanınkarşılıklıolarakbirbütünoluşturduğuifadeedilmektedir.Yani,gerçekolmayangerçekdeğildirvetersi.Herşeyyagerçektir,yadagerçekolmayandır.BudurumdametafizikçiolarakbizimişimizMatrixfilmindekibukadargenelolmayandiğermaddelerinsınıflandırmasınıbuikiengenelkategoriyleilişkilendirmekveböylecefilmdekiherşeyinnasılbiraradadurduğunugöstermektir.

Matrix'tehertürden,birsürü,dahaazgenel

kategorilervardırvebunlarınengenelkategorilerinaltınayerleştirilmesigerekmektedir.

71

Bununlabirlikteyerimizveamacımızınsınırlılığınedeniyle,yalnızca,bufilminbizesunduğuentemelmetafizikbilmecelerdenbiriolduğunudüşündüğümüzmaddelerüzerindeduracağız.Metafizikbilmecedenkastımız,kategoriksınıflandırmanınbizikolaybirçıkışınolmadığıbirikilemegetiriyorolmasıdır.Budurumdametafizikanalizimiz,buikilemigöstermevesonradabunabirçözümdüşünmeyiamaçlayacaktır.

İmdi,gerçekvegerçekolmayanadahiledeceğimizkategorilernelerdir?Gerçeğinüçanakategorisivardır.Nevarkifilmdebunlardanyalnızcabirindenbahsedilmektedir.Diğerlerininaltkategorileriverilmişolmaklabirlikte,kendilerindenbahsedilmez.Filmdeaçıkbirbiçimdeadıgeçenkategori

"Zihin"dir.Adıgeçmeyenfakatkullanılan

kategorilerise"zihniolmayan"ile

"zihinilezihniolmayanınbileşen-leri'dir.Zihinkategorisi,Neo'nun,Morpheus'un,sizinkivebizimkigibiinsanzihinlerinikapsar.

Zihniolmayanlarkategorisindeçeşitlişeylervardır.Gerçektendebunlarokadarçokturki,birsürüaltkategoriyegirerler.Bellibaşlıaltkategorilermakine,insanbedeniveyainsanorganvebunlarındışındakidiğerşeylerkategorileridir.Sözkonusumakinelereverilenilkörnekbirbilgisayardır,fakatMorpheus'ungemisinde,silahlarvebenzeribirçokbaşkaşeydevardır.

İkincikategorivücutlarımızveyavücutlarınız,beynimizveyabeyninizdir.

ÜçüncükategorininörnekleriDünya,binalarveelektriksinyallergibişeylerdir.

Gerçeğinüçüncüanakategorisininilkörneğiinsanvarlığı,yanibedenvezihinbirliğiolarakinsandır.MorpheusNeo'yaMatrix'teölmenin

gerçekdünyadaölmekanlamınageldiğiniaçıklarkendolaylıolarakbukategoriyegönderimdebulunur:

"Bedenzihinsizyaşamaz."

Gerçekolmayanınveya"düşdünyasınınenazsekizaltkategorisivardınsimülasyon(nöro-interaktif),imaj(benimajı),dijitalkimlik(ben),düş,görünüş,zihinselyansıtma,Matrix'inaralarındanbirörnekolduğumatrikslervesanalgerçekliğinbirparçasıolduğuölçüde

72

bilgisayarprogramları.

Doğalolarak,gerçekilegerçekolmayanarasındakiaynm,onlarıbirbirindenfarklıkılanözelliklerebakarakyapılmalıdır.Aralarındakifarkıniçerdiğişeylerigöstermedenonlarınsadecefarklıolduğunusöylemekdoğruolmaz.Dahası,gerçekilegerçekolmayanıbirbirindenayırmakiçinkullanılanvarlıklarherneolursaolsun,bunlar,buşekildesınıflandırılanşeylerin

birparçasıdır.Buyüzdenbizimsorumuzşudur:Bütüngerçekşeylerdevegerçekolmayanşeylerdeortakolan,onlanneiseleroyapanvebirbirindenfarklıkılannedir?Yadabaşkabirdeyişle,nedenzihinler,makineler,insanvücutları,bilgisayarprogramlanveelektriksinyallerigerçek;simülasyon,imajlar,dijitalkimlikler,düşler,görünüşler,zihinselyansıtmalar,Matrixvebilgisayarprogramlangerçekolmayandır?

GerçekveGerçekOlmayan

Gerçekilegerçekolmayankategorilerinimetafizikolarakbirbirindenayıranenazikiyöntemvardır.Birincisigerçeğinvetabigerçekolmayanınkaynağıyla,ikincisibuikisininvarlıkbilimselstatüleriyleilgilidir.

Gerçekdünyadakibirçokşeyinkaynağınıveyasebeplerinibiliriz.Makinelerveelektriksinyalleriinsanlarveyapayzekâyasahipmakinelertarafındanüretilenşeylerdir.Zionşehrindedoğaninsanlarınebeveynlerindengeldiklerinibiliyoruz.Fakatbunlarınnihai

olarakgeldikleriyeribilmiyoruz.Yanimakinelerinyapıldığı,insanlannüretildiğimaddeninneredengeldiğibizeanlatılmaz.Neo'nunMatrix'inyasalannıdelebilen,ilkmahkûmlarıkurtarankişininreankarnasyonuolduğubizeanlatılmışolsada,zihnin,nihaiolarak,neredengeldiğinibilmeyiz.BununlabirlikteMatrix'ingerçekdünyadakişeylerinsebebiolmadığınıbiliriz."Gerçek"başlığıaltındasınıflandırabileceğimizşeylerinnihaisebebiherneolursaolsun,bunlar,Matrix'ingerçekolmayandünyasınıyaratansebeplerleilişkiliolmakzorundadeğillerdir.

73

Yine,Matrix'indünyasındakiherşeyinkaynağınıbilmiyoruz.Mat-rixyapayzekâyasahipmakinelertarafındanyapılmışolançokkarmaşıkbirbilgisayarprogramıdır.Busanaldünyanınvaroluşuvefarklırenkleresahipboyuttanbumakinelerinbirüründür.Yani,gerçekdünyanınnihaisebeplerinibilmesekbile,gerçekilegerçekolmayandünyanınbirbirindenayırtetmeninyollarındanbirisiherbirinin

kaynaklarınabakmaktır:gerçekilegerçekolmayandünyafarklıkaynaklardangelmektedir.

Gerçekilegerçekolmayankategorilerinibirbirindenayırtetmeninikinciyoluonlarınvarlıkbilimselstatüleriyle,veyadahaanlaşılırbirifadeylesöylersek,varoluşbiçimleriyleilgilidir.Varlıkbilimselstatüyübelirlemeninyollarındanbiribağımlılıkaçısındanbakmaktır.Matrixfilmindekigerçekdünya,anlayabildiğimizkadarıyla,kendivaroluşuiçinbaşkabirşeyebağlıdeğildir,yanionunaltındaherhangibaşkabirşeyyoktur.Bugerçekdünyanınbağlıolduğunebirkötücülcinden,kötübirzekâdanbahsedilmez.Fakatböylebirşeyolsaydıbile,yanigerçekdünyayukarıdasözüedilentürdenbirzihninürünüolsaydıbile,gerçekolmayandünyanınvarlıkbilimselstatüsügerçekdünyayagöreherhalükârdadahazayıf,dahabağımlıolurdu.Çünkügerçekdünyaolmasaydı,gerçekolmayandünyavarolamazdı.Sanaldünya,ancakyapayzekâyasahipmakinelerçalışmayadevamettiği;insanbeyinlerinietkileyerek,zihnigerçekolmayandünyanındijitalvarlıklarınıve

görünüşleriniüretmekiçinhareketegeçirenelektriksinyalleriürettiğisürecevarolabilir(makinelerin,programların,elektriksinyallerininvebeyinleringerçekolduğunuunutmayalım).Gerçekolmayandünyadahazayıfbirvarlıkbilimselstatüyesahiptir,çünküvarolmakiçingerçekdünyadakişeylereihtiyaçduyar.

Gerçekilegerçekolmayandünyalarıbirbirindenayırtetmeninikiyolu,yanikaynaklanveontolojikstatüleri,Matrixfilmininikitemelkategorisiarasındakifarklarıaydınlatmaktadır.Gerçekdünyagerçekolmayandünyadanmetafizikaçıdanfarklıdır;çünkügerçekdünyada-74

kişeylerinkaynaklarıilevarlıkbilimselstatüleri,gerçekolmayandün-yadakilerdenfarklıdır.Buikidünyaarasındakimetafizikfarkınasılayırtettiğimiziseyineaynımeseleyleilgilibirkonudur.Filmdekikarakterlerinaradakifarkıbilmesi,bufarkıonlaraöğretenbiröğretmeninvarlığınıgerektirir.ÇünkübaşlangıçtaMatrix'inneolduğunubilenveoradankaçıpdiğermahkûmlarıkurtaranbirilkinsanvardır.Tıpkı

Platon'unmağarabenzetmesindeolduğugibibuilkinsanınMat-rix'ten(yadamağaradan)nasılkurtulduğunubilmiyoruz;fakateğerMorpheusveadamlarıolmasaydıNeobunuaslabilemeyecekti.Buikidünyaarasındakifarkıbilmekiçinbiröğretmeneihtiyaçduyulsada,Neo,Trinityvediğerlerininböylebiröğretiyebaştanaçıkolmalarınınsebebidünyalarındahepbirşeyineksikolduğunugösterenipuçlarıy-lailgilenmişolmalandır.MorpheusNeo'nunkırmızıhapıyuttuğusahnedekikonuşmasındabunaişareteder:"Hissettiğinibildiğin,fakataçıklayamadığın...

Hayatınboyuncahissettiğin...Budünyadabirşeylerinyanlışolduğuhissi.Neolduğunubilmiyorsun,amaorada,beyninesaplıbirkıymıkgibiseniçıldırtıyor."İkidünyaarasındakifarkınasılbilebildiğimizmeselesibilginindoğasıylailgilibirmeseledir.Yanimetafizikdeğil,bilgikuramsaldır.Dahaöncekibölümlerdebahsigeçenbumeseledensözetmemizinnedeni,metafizikmeseleyleyakındanilişkiliolmasıdır;fakatbukonuyudahafazla

deşmeyeceğiz.

Matrix'inÖnümüzeKoyduğuMetafizikBulmaca

Matrixfilmibizedüalistik[ikici]birmetafiziksunar.İkicimetafizikdünyanınnihaidoğasınadairbirgörüştürvebizedünyanınbirbirlerindentamamenfarklıikitürşeydenoluştuğunusöyler.Bukonum,genelliklemonizmin

[tekçiliğin]karşıtıdır.Tekçiliğegöredünyatekbirtüregirenşeylerdenoluşmaktadır.Matrixfilminindüalizmi,biryandagörünüşlerdünyasını,Matrix'ingerçekolmayandünyasını,öteyandamakinelerininsanlarlasavaşınınyeraldığıgerçekdünyayıihtivaeder.Buikidünyanınkaynağıfarklıolduğuiçinvebuikidünyada-75

kişeylerinvarlıkbilimselstatülerifarklıolduğuiçin,bunlarınaitolduğukategorilerbirbirlerineindirgenemez,biraradavarolamazvekarşılıklıolarakbirbirinidışlar.Oysametafizikçiningörevlerindenbiri,eğermümkünse,görünüş

vegerçekliğibirbirinebağlamaktır.Matrixfilmininmetafizikbulmacası,bizesunulanmetafizikkategorişemasınabaktığımızda,ilkbakışta,gerçeğigerçekolmayanlabütünleştirmeninhiçbiryoluyokgibigörünmektedir.Herbirikendikurallarınasahiptirvebirineaitkurallarıdiğerineuygulamanınhiçbiryoluyoktur.

Öyleysene?Dünyanındülastikmiyoksamonistikmiolduğunedenönemli?

Cevaplardanbirişu:metafizikçikesin,tutarlıvebütünbirdünyabetimlemesiaradığıiçin,düalizmilemonizmarasındakitemelmeseleçözülenekadarbasankaydedilemez.Tecrübeettiğimizherşeyyalnızcabirgörünüşmüdür,yoksabugörünüşlerazyadaçokbenzediklerifiilişeylerinyansımalarımıdır?Matrixfilmininenönemlifaydalıyanlarındanbiri,bizibusoruyudüşünmeyedavetetmesidir.

Filmdetakınılandüalistikmetafizikşema,birçokçelişkiylekarşıkarşıyakalmaktadır.Buçelişkilerdenenbelirginiölümleilgiliolandır.

Matrix'teölüm,gerçekdünyadaölümdürvetersi.Fakataynışekildeaşkveözgüriradeyleilgiliçelişkilerdevardır.Trinity'ninNeo'yahissettiğiaşk,onuhemgerçekvarlığıyla,hemdedijitalvarlığıylatekrarhayatagetirmekteveböyleceikidünyaarasındabirköprükurmaktadır.Neo'nundirilişiiseonaMatrix'inkurallarınınötesinegeçiponlarıistediğişekildebiçimlendirenbirözgüriradesağlamaktadır.Yine,Neokırmızıhapıgerçekolmayandünyadayutmasınarağmen,gerçekdünyadauyanmaktadır.Kahinsanaldünyadavarolmasınarağmen,gerçekdünyadaolanlarıöngörebilmekteveetkileyebilmektedir.Bututarsızlıklar,birbirineindirgenemez,uyuşturulamazvekarşılıklıdışlayandünyalarınaslındaöyleolmadığınıimaetmektedir.Pekibunasılmümkünolmaktadır?

Cevapokadaraçıkdeğil,fakatbirşeyibiliyoruz:Zihinlergerçektirveonlarhembedenselsüreçlereverilentepkileryoluylahemde76

kendibaşlarınagerçekolmayanıyaratacakgüce

sahiptir.Birzihinbirhayali,beyneverilenbirelektriksinyalisayesindedekurabilir,businyallerolmadankendibaşınada.Buaçıklama,tutarsızlıklardanbirçıkışyolugöstermektedir:Anlaşılıyorkigerçekolmayandolaylıolarakgerçeğietkilerken,gerçek,gerçekolmayanıdoğrudanetkiliyor.Gerçekolmayanetkiler,ancakkarışıkbirzihinonlarıgerçeksanırsaetkiliolabiliyor.Bukonu,Neo'nunvediğerlerininaradığışeydeaçıktır:onlarhakikatiistiyorlar.Sanaldünyadakiölüm,gerçekdünyadakiölümanlamınageliyor;çünküzihinonugerçekolarakalgılayıpbedeniöldürüyor.Sanalhaplargerçekdünyadakısmenetkilioluyor;çünküzihinonugerçekdünyanınbirparçasıolarakalgılıyorvebedenineonagörehareketetmesinisöylüyor.VesanalKahingerçekdünyayıbiliyorveetkiliyor,çünküzihnibunainanıyor.Zihinancakkarışıkdeğilsevegerçekolmayanıolduğugibigörebiliyorsa,gerçekolmayanınetkilerindenkurtulabilir.

Matrixfilmindekiaçıkçelişkilerecevap,demekkigerçeğinüçüncükategorisininilkörneğinde

yaniinsandayatmaktadır.Morpheus,Trinity,Tank,Dozervediğerinsanlar,Matrixiçinegirmediklerisürece,hemzihinselhemdebedenselolarakgerçekdünyadayaşıyorlar.NevarkiMatrix'inmahkûmuolanbütüninsanlarikidünyadabirdenyaşıyor.Zihinleri,bildiğinizüzereMatrix'e'takılmış',fakatbedenlerigerçekdünyada-tüplerin-içindedir.Bumahkûmlariçintekumutvardırki,buda,ikidünyanınokadarindirgenemez,uyuşturulamazvekarşılıklıdışlarolmamasındadır.İhtiyaçduyduklarışeyzihinlerinibedenleriylebütünleştirmekvegörünüşvegerçekliğibirbirindenayırtedebilmektir.Buonlanözgürkılmaktadır;fakatbunubaşarmakiçinyatıpkıMorpheus,TrinityveNeo'daolduğugibibireyselolarakkurtarılmalarıveyaMatrix'inyokedilmesigerekmektedir.Matrix'inmahkûmlarınınkurtarılacağıikincibölümde,muhtemelenbuikiyoldanbiriseçilecektir.

77

YanılsamayıYenmek

Bubölümdedikkatimizifilminönümüzekoyduğubazıtemelmetafiziksorularayoğunlaştırdık.MetafiziğintemelgörevinikabahatlarıylatanımladıkvebugörevianahatlarıylabirMatrixmatefıziğiyaparakyerinegetirdik.Filmdeikitemelkategoriolduğunubulduk.Bunlargerçekilegerçekolmayandı.Bukategorilerbirbirineindirgenemez,birbiriyleuyuşturulamazvekarşılıklıbirbirinidışlayankategorilerdir.Bununlabirliktefilm,bunlarınsunumundaçözümgerektirenbirtakımçelişkileresahip.Çözümgerçekolmayandünyanıngerçekdünyayaçökmesindendeğil,fakatdahaziyadeyaikidünyayıbirbirindenayınetmekten,yadagerçekolmayandünyayıyoketmektengeçiyor.İnsanbedenvezihninbirbileşimiolduğuvezihinyanılsamalarınüstesindengelmegücünesahipolduğuiçin,Matrix'inmahkûmiyetindenbirkaçışyoluvardır.

KendidünyamızhakkındabirşeyleröğrenmekiçinMatrixfilmiüzerindedüşünürken,elbettebununsadecebirfilmolduğunuunut-mamamız

gerekmektedir.

Filmgörünüşvegerçeklikarasındakidiyalektiğinkendineözgübirresmidir,dünyamıziçinkesinbirmetaforolarakalgılanmamalıdır.BununlabirlikteMatrix'tebulunanengenelkategorilerigerçektendehayatımızdakullanırız:rüyalarımızdavediğerhalüsinasyonbiçimlerindeçeşitliuyaranlarıtecrübeediyoruz;butürdeneyimlerdekarşılaştığımızvarlıklarıgerçekolmayantecrübeleredahilediyoruz;gerçektengöründüklerigibiolupolmadığınımerakettiğimizşeylerlekarşılaşıyoruzvehayatımızgerçeklerkadaruydurmaolanlardanetkileniyor.Matrixbunlarveilgilikonularhakkındabirtakımsorularsoruyorvebiziyalnızcaonlarüzerinedüşünmeyedeğil,aynızamandahakikatüzerinededüşünmeyedavetediyor.

78

6

Makine-YapımıTin:

VeyaZihinFelsefesiJASONHOLT

Matrixjiletgibisonderececoolbirfilm.Efektleristisnai,aksiyonçılgınca,fikirbenzersiz.BizesunduğudüşüncemalzemesiTahılEzmesindendahagüzel,Nebuchadnezzar'ınherzamankibulamacındandahalezzetli.İştebunlardansadecebiri:Acabagerçeklikhakkındasistematikolarakaldatılıyorolabilirmiyiz?

Pekiyaaldatılıyorsak?Bununasılbilebiliriz?Korkunçgerçeğiöğrenmeyedeğermi,yoksacehaletinmutluluğudahamıiyi?Pekisizhangihapıseçerdiniz,kırmızıyımı,yoksamaviyimi?Veneden?

Bunlarçokcoolsorular.Nevarkifelsefecileriçinbusorulareskinumaralar.

Descartes'ınkötücülcinvarsayımıyüzlerceyılönceyedayanır.Onlarcayılöncekavanozdabeyinlersenaryosuylatekrargündemegelmişti;şimdideMatrix'tekavanozdavücutlarolaraktekrarkarşımızaçıktı.Bilmekvemutlulukkarşıtlığı,çokdahaeskilere,hattaantikYunan'a

kadargider.Platonbukonudaçokyazdı.

Aristotelesde.Sistematikaldatılmafikrininsinemadabilebirçoköncüsüvardı.

TotalRecallveDarkCitybunlardanyalnızcaikisi.BukonularMatrix'tekienaçıkfelsefiyanlarolsada,bunlarüzerinekonuşmayacağım.

Pekineüzerinekonuşacağım?"Neyazıkki,"diyorMorpheus,"hiçkimseyeMatrix'inneolduğuanlatılamaz."Yanifilmdekihiçkimseye.Matrixbirsanalgerçeklik,"senihakikateköretmekiçingözlerine79

bağlanan"birdünyadır.Bazıistisnalardışında,öylekapsayıcıveeksiksizbirşekildegerçekki,kablolarlaonabağlıolanherkesonugerçeksanıyor.Neo,O

bile.Tıpkıdiğerlerigibionundagözlerindekiperdeyinasılkaldıracağınıöğrenmesigerekiyor.Buöyleçekicibirperdeki,onunbirperdeolduğunubilenlerbileonuncazibesinekapılıyor,hattagerçekolduğunainanmak

zorundakalıyor.Neoilkdefabirışıkgörmedenönce,zihnibuperdeylekaplıyanlış

algılardan,budünyadançıkardığıinançlardan,niyetlerden,arzulardanvebunlarakarşılıkoluşturduğutepkilerdenyorgundüşmüştü.Aldatma,burada,bildiğinizüzere,MaymunlarCehennemifilmininbiryapayzekâver-siyonuyladünyayıelegeçirmişmakinelerinyönetimianlamınageliyor.Bumakineüretimibiraldanıştır;artıkvarolmayanbirdünyanınyanılsamalarüretentini.

Böylece,bumakaleninaltbaşlığı,Descar-tes'ınzihnibirruh,bedenielegeçirenbirruh,"makineyegirmişbirtin"olarakgörmesinedahadoğrudanbirgönderimdebulunuyor.

Üzerinekonuşacağımkonu,altbaşlığındaifadeettiğigibizihinfelsefesiolacak.İştahaçıcıolarakzihin-bedenproblemindeyoğunbirkurslabaşlayacağız.İkianayemeğimizolacak:(1)yapayzekâ,dahakesinsöylersek,yapayzekânınimkânıve(2)zihinmetafiziği,zihningerçekteneolduğu.Dahayaygıngörüşün

aksineyapayzekâlarınmümkünolduğunuvezihinseldurumların,beyindurumlarıolduğunuilerisüreceğim.Buradabirgerilimsaklı,fakatkolayvebasitbiryollaçözülebilir.Tatlıniyetinede,bilinçzorproblemidenilenvezihinilebeyinarasındakigörünürayrılığıntamkalbindeolansorunabirçözümönereceğim.

ZihinveBedenProblemi:YoğunKurs

Zihinvebedenproblemi,tıpkımodernfelsefegibi,"düşünüyorum,öyleyse,varım"sloganlarındanhatırlayacağınızDescartes'labaşlar."Düşünüyorum,öyleyse,varım"belkisizeA.I.[YapayZekâ]senaryosuüzerinebaşkabirçeşitlemeolanBladeRunner'ıdahatırla-80

tabilir.Descartes,bedenvezihnibirbirindenköktenfaklışeylerolarakdüşündü.Zihindüşünenbirşeyken,maddinesneleruzaydayerkaplar.Boyutlarasahiptirler.Fizikseldünyamekaniktir,fizikselyasalarlayönetilir.Zihinisebaşkailkelerekonuolur,örneğindüşünceninyasalarına.Bunamakineniniçindekitin,özgürruhdadiyebilirsiniz.Böylefarklıolmalarına

rağmenbedenvezihinbirbirleriyleetkileşimiçindegörünmektedir.Fizikseldünyadakiolaylarbenimbellitecrübeleriedinmemenedenolurlar(BuradaMatrixvebenzeribirşeyiniçindeolmadığımızıvarsayıyorum).Yine,belirlibirbiçimdeeylemdebulunmakararım,bedenimihareketettirir.Yineaynıvarsayım.Öyleysebedenvezihinnasıletkileşirler?Etkileşirlerişte.Bu,kültürümüzükaplamışolanbedenzihindenayndırdünyagörüşününsonucudur.SadecePolice'inGhostintheMachinealbümünüdüşünün,bualbümdeSprilsintheMaterialWorld[MaddiDünyadakiRuhlar]hitparçasınıbulacaksınız.Buhiçbirşekildeolağandışıbirdünyagörüşüdeğildir.Çokişimizeyarar.Fakat,neyazıkki,yetersizdirde.

Yetersiz?Benkimoluyorumdaböylebirşeysöylüyorum.Eh,benimişimdebu.

Zihinvebeden,kendilerineözgüilkeleregöreişleyenbirbirindenözselolarakfarklıtözlerse,nasılolurdaetkileşirler?Veneredeetkileşirler?

Descartes'ınzihin-bedenetkileşiminedair

anlattıklarıgizemdoludurvegizemebaşvuranlarınsıkıştıklarıyerdebunuyaptığıherkesçebilinir.Descarteszihnin,enazındaneylemdeortayaçıkanşeydendahafazlaşeyiçerdiğinidüşünmehatasınadüşmüşgörünüyor.Oysaörneğinsporda,oyuncularındavranışları,heveslimücadeleleri,birbirleriniaşkagetirmelerivesoyunmaodasıdostluğuvs.haricindetakımruhudiyebirşeyyoktur.Bunungibi,bedeninyaptığışeydenvenasılyaptığındanayrıbir"zihintin"yoktur.Bizbunadavranışçılıkdiyoruz.Bugörüşegörezihinseldurumlaryalnızcadavranışlardırveyadahaiyibirdeyişledavranışsaltemayüllerdir.Hercanımacıdığında"Ah!"demem,demetemayülünesahibimdir.Nevarkidavranışçılıkdaiyi81

biraçıklamasunamıyor.Başkainsanlarınzihinseldurumlarınadairelimizdekikanıtı,kanıtınkanıtteşkilettiğişeylekarıştırıyor."Ah!"dememveya"Ah!"

demetemayülünesahipolmam,hissettiğimacıylaaynışeydeğildir.Onunkanıtıdır.İşteburadabaşkabirsorunvardır.Diyelimki"Ah!"

dememi,"Ah!"

demetemayülümleaçıklıyorsunuz.Buçokbüyükbiraçıklamasayılmaz,değilmi?

Şöylebirbiçimesahip:"JasonXdavranışındabulundu,çünküXdavranışındabulunmatemayülünesahipti."Saçmalık.Camınkırılmasınınsebebi,onunkırılganolmasıdır.Onunkırılganlığı,kolaycakırılmatemayülüdür.Pekicamnedenkırılgan?Mikrofizikselyapısındandolayı.Aynışekildeben"Ah!"dediğimzaman,bubenimbeyniminmikrofizikselyapısındandolayıdır;buyapıbana"Ah!"

dedirtir.Bunamaddecilikdenir-malhırsıanlamındakimaddecilikdeğil-bugörüşegörezihinseldurumlarbeyindurumlarıdır.Makulgörünüyor,değilmi?

Maddecilikhoşbirteori.Basit,ayrıntılı,bereketli,bilimselbilgilerimizlehaylitutarlıvezihniyineonlargibifizikseldünyayakonumlandırıyor.Fakatmaddeciliğinkendinehaszayıflıklarıvardır.Çağdaşfelsefecilerdenhiçbirionainanmıyor.Benbiristisnayım.Hayır,maddeciolmaktayanlışbirşeyyok.

Morhpeustayfasıbilegerçekliğindoğasıhakkındapekyaygınolmayaninançlarasahipler.Üstelikhaklılar.Pekiozamanbugünlerdenedenhiçkimsemaddeciolmakistemiyor?ÇünkümeselabazılarınaDescartes'ınzihninbeyindurumlarıolamayacağıkuşkusuçekicigeliyor.(*Bukuşkununaltındayatanşeymaddeciliğininsanolmanınbütünmucizelerini,birruhasahipolmayı,yaratıcılığı,ahlakihayatı,sorumluluğuveözgürlüğüdışarıdabıraktığıfikridir.İnsanözgürlüğüsorunuylailgiliolarak"Kader.ÖzgürlükveÖncedenBilme"başlıklı8.Bölümebakınız.)Yinebenzeriveoldukçadamakulbirfikirbütünfizikselolaylarınfizikselnedenlerdenkaynaklandığıfikridir.Bumaddecilikiçinbirproblemdeğildir.Nevarki

Descartes'auyguladığımızda,bu,zihinseldurumlarbeyintarafındanüretilmişolsabile,[dış]dünyaüzerindehiçbiretkiyesahipdeğiller-82

dir.Sebepselolarakatıldırlarveyafelsefecilerinsöylediğigibiepiphe-nomenal'dır.(*Birşeyleeşzamanlıonayaçıkan,fakatonladoğrudanilişkiliolmayangörüngü(ç.n.))Bununanasebebi,herhangibirzihinseldurum,diyelimacıiçin,birdençokfizikselaçıklamanınmümkünolmasıdır.Birçokfizikseldurumolayıaçıkladığınagöre,acıylaözdeşleştirebileceği-miztekbirdurumsözkonusudeğildir.Örneğin,eğerbirrobotacıhissedebiliyorsa,onunacısıbirbeyindurumudeğil,silikondurumuolacaktır.Belkideironikbirbiçimde,Matrix'tekiMatris-üretenmakinelergibibilgisayarlar,enazındanilkede,acıyıhissedebilir.Busorunuaşağıdakiikibölümdeçözeceğim.Fakataklınızdabulunsun.Maddeciliğireddetmekiçinbaşkasebeplerdevardırvebenbunlarıburadaişlemeyeceğim.Sıkılırsınız.Bendesıkılırımveunutmayınbennafakamıbuiştençıkarıyorum.

YapayZekâlar

Bilgisayarlardüşünebilirmi?Bizimkigibizihinleresahipmakinelerinşaedilebilirmi?Butürsorular,örneğin,şuandadepomdakitozlantoplamaklameşguleskimişMacClassic'inbirbilincesahipolduğuveyaonuaçarsambirbilincesahipolacağıylailgilideğildir.Bununcevabının"Hayır"olduğubellidir.Busorulardahaziyadeinsanzihnigibigüvenilirveçokyüzlübiryapayzekâyasahipmakinelerininşaedilipedilemeyeceğiyleilgilidir.İlginçdeğilmi?Helefelsefibirsoruolarakbereketinihiçsormayın.Matrix,2001:ASpaceOdyssey,BladeRunner,AlienfilmleriveyakınzamanlardaçıkanYapayZekâfilmibusorulandahaazdoğrudanolmaklabirlikte,dahaçokşeyanlatacakbirbiçimdeişlemektedir.Matrixfilminde,yapayzekâ,tıpkıTerminatorveSavaş

Oyunlarıfilmindeolduğugibi,insanlıkiçinbirtehditoluşturur.Buçokaçıktır.Açıkolmayanşey,Matrixfilmininsenaryosununmümkünolduğunukabuletmekzorundaolduğunuzzamanonayaçıkar.Yapayzekâlarmümkündür.

İştekabuletmekzorundaolduğu-

83

nuzşeybudur.

Zihinfelsefecileriilginçinsanlardır;helekonuyapayzekâyageldiğizaman.Buonlarıhepateşlendirir,herzamankisoğukkanlılıklarınıyitirtir.Aşağıdakicazipfakatyanlışdiktomiyi(*Birbirinekarşıtveyabirbirindentümüylefarklıikişeyarasındakizıtlıkveyafarklılık(ç.n.))düşünün.(1)Bilgisayarlarbizimyaptığımızşeyleriyapamazvebirzihnesahipolmakbizimyapabildiğimiziyapmakolduğunagöre,yapayzekâlarimkânsızdır.(2)Bilgisayardabizimyaptıklarımızıyapabilirlervefakatbirzihnesahipdeğildirler,öyleysebizdebirzihnesahipdeğiliz,yadaenazındanzihindediğimizbirçokşeyyanlış.

Kasparov'uyenen,satrançbilgisayarıDeepBlue'yuhatırlıyormusunuz?DeepBlue'nunzekiolduğukesin,fakatbirzekâyasahipmi?PekiSpaceOdyssey'dekiHAL9000'nene

diyorsunuzyaMatrixfilmindekiMatrisüretenmakinelere?YaStarTrek:NextGenerationfilmindekiData?Birçokinsan,cevabını,(1)ve(2)seçeneklerindenhangisinidahainanılırveyadahaazinanılmazbuluyoroluşunagöreverecektir.(1)şovenist,(2)çılgıngörünüyor.Bunarağmenikigörüşdezihinfelsefesindeçoksevilir.Fakatbirçıkışyoluvar.İşteçıkışyolu.

Bilgisayarlarbizimyaptıklarımızıyapabilirmi?Evet.Yapayzekâlarmümkünmüdür?Evet.

Yapayzekâlarıngelecektealabileceklerihalsizirahatsızedebilir.Fakatinanınönadabunuiçinbirsebepyok.Birazdüşünürseniz,hiçdetehlikeliolmadıklarınıgörürsünüz.Hattaiyibirşeydir.Şöyleki:Diyelimkibirbeyinhasarındanmustaripsiniz,bununbirsonucuolarak,acıhissetmeyeteneğinikaybetmişsiniz.Buçoktalihsizbirşeyolacaktır,çünküacınınbiramacıvardır.Sizeişlerinyolundagitmediğinianlatır.Bedenselhasarmesajıverir.

Acıyıhissetmeyenbirçokhastavardırvesonuçtamanlamıylaacıklıdır.Canınızacımadığıiçin

elinizikaynarsuyuniçindençekmediğinizidüşünün.Data'nınyapaybeynionaacıyıhissetmeyeteneğisağlamıyor,fakatbirbeyninyukarıdabahsedilenişlevsizliğininyerinidoldurmakvetıpkıacıgibihissedilenbedenselhasarsinyalivermekiçintasarlanmışyapaybir"ağrı-84

verici"yenedersiniz?HenüzDatagibibiryapayzekâyıinşaedecekdurumdaolmayabiliriz,fakathasargörmüşbeyinsinirhücrelerininyerineyenisinikoyacakteknolojiyesahibiz.Ağrıvericileryakınzamandagerçekleşmesimümkünşeylerdir.Fakatbenimleaynıfikirdedeğilseniz,ozamanhergünyitirdiğimiznöronlardanbirininyerinegeçebilecekkılcalbirişlemciyidüşünün.Bubirfarkyaratırmı?Nasılyaratır?Eğerbeynimi,benDatagibiolanakadar,nöronbenörondeğiştirirseniz,birzihnesahipolmakneredebiterveyapaybirzekâyasahipolmakneredebaşlar?

Yapayzekâlarınimkânınıkabuletmedetereddütetmenizinbirkaçsebebidahaolabilir.Örneğin,bilgisayarlarınyalnızcaprogramlanmışoldukları

şeyleriyaptıklarım,bizimse,aksine,otonom,yaratıcı,canlıvarlıklarolduğumuzudüşünebilirsiniz.FakatMatrix'idüşünün.Bilgisayarlarınyalnızcaprogramlandığışeyleriyapıyorolması,onlarınyaratıcıolmadığıanlamınagelmez.Yaratıcılıkprogramlanabilir.DeepBlue'nunsatrançoynamabiçimiinsanıyıldıracakkadarvaratıcıdır.MatrixfilmindekimakinelerörneğinAjanlarıyaratmıştır.Pekimakinelerikimprogramladı?Kendileri.Programlamayıkendibaşlarınayaptılar.Evrimfaydalıdeğişimlergetirenmutasyonlarabağlıdır.

Benzeribirbiçimdeilkisyancımakineler,rasgeledavranmalarınanedenolanbirtasarımhatasındançıkmışolabilirler.Matrix'iinşaetmeyibitirdiklerindeartıkkendibağımsızgündemlerivardıveinsanlarıkendiamaçlaniçinkullanmayabaşlarlar.BüyükbirMakyevelciprojeolarakbebeklerihasateder,düşlerinafyonuylaköleleştirirler.PekiMatrisüreticilernekadaryaratıcıgörünürlersegörünsünler,bizimcanlıolmamız,onlannsacanlıolmamasıhayatifarkıneolacak?Elbettebudoğru,fakatMatris

üreticilerininyalnızcaotonomvarlıklarolmaklakalmayıp,kendikendilerineüredikleriniunutmamalısınız.Organikbirmaddedenyapılmamışlardır,fakathayatiçindeğilsebile,yapayhayatiçingereklitümözellikleresahipler.Üstelikyapayzekâlarınyapaybircanlılığasahipolmasındahiçbirsorunyok.

85

ZihninMetafiziği

Nebuchadnezzar'ındiğertayfalarıylabirlikteoturduğumasadaMouse"MakinelerTahılEzme'sinintadınınneyebenzediğinineredenbiliyorlar?"diyesorar.TahılEzmesielbetteçokdengelisanalbirkahvaltınınönemlibirparçasıdır.Mouse'unsorusumakinelerinzihinleriolduğunuvarsayar.Sorubilgiyesahipolupolmamalarıdeğil,Matrix'ininsanlarındeneyimlediğişeyinneyebenzediğinibilipbilmemesiileilgilidir.Bizbunaötekizihinlersorunudiyoruz.AynışekildeNeoiçinTahılEzmesi'nitatmanınnasılbirşeyolduğunukendininbilipbilmediğinidesorabilirdi.

Maddeciliğireddetmekiçinsebeplerdenbiride,TahılEzmesi'nintadıgibihamdeneyimlerinkişidenkişiyehiçbirşekildedeğişmediğifikridir.Hamdeneyimlerbeyintarafından,dışdünyadanveyaMatrix'tenaldığıbirgirdiyetepkiolaraküretilirler,fakatsebepselolarakatıldırlar,budurumdabilinçtuhafbirbiçimdeaskıdadır.Sanırımbilinçbirfarkyaratıyor.Tuhafaskıdakalmalartuhaftır.Kuşkuludur.Eğerhiçkırmızıgörmemişolsaydım,kırmızıgörmeninnasılbirşeyolduğunubilemezdim.Fakatbu,kırmızıdeneyimlerininbeyindurumlarıolmadığınıgöstermez.Busadecedahaöncehiçböylebirbeyindurumuyaşamadığımanlamınagelir.Bra-instorm(BeyinFırtınası)filminiseyretmişmiydiniz?İyifilmdir.Başkainsanlarındeneyimlerinikaydedenvesizinbunlarıedinmenizeizinverenbirmakineüzerinedir.Cooldeğilmi?EğerMatrisüreticiler,birbeyinfırtınasımakinesiyapmakisteselerdiveyainsanlarınalgılamasistemlerinideğiştirmekisteselerdi,öylegörünüyorkibunukolaycayapabilirlerdi.Birbeyinfırtınasımakinesiyle,bırakıngerçekdünyayıMatrix'ibile

deneyimleyebilirierdi.Nedenolmasın?UnutmayınMatrixmakineüretimibirtindir.

Maddeciliğireddetmekiçinenbüyüksebep,dahaöncedebahsettiğimizgibi,zihinseldurumlarınçokkatlıfarkındalığıdır.Eğersilikonbirağnvericihemolağanbiracıgibiişgörür,hemde,silikondurumlartarafındandeğilbelkiama,belirlibeyindurumlarıtarafından86

farkınavarılanacıgibihissedilebiliyorsa,ozamanacıbubeyindurumuylaözdeştutulamaz.Fakatbenizinverirsenizfarklıbirgörüşönesüreceğim.TıpkıMorpheusgibi.Yapaykalplerdeolağankalplergibiişgörüyorvehattabiryapaykalbinizolduğuzamanaynışekildehissetmeyedevamediyorsunuz.Meselaprotezbirbacağıntıpkıgerçekbirbacakgibiişgörmesibeklenir.Yoksabirprotezolmaz.Elbettebazıprotezlerdiğerlerindeniyidir.Mükemmelbirprotez,dahaiyideğilsebile,tıpkıolağanbirbacakgibihissedilir.Aynışekildemükemmelbirağrıvericidegerçeğigibihissettirir.Gerçektendeeğerişlevmükemmelbirbiçimdeyerinegetirilirse,aynıduyguyuyaratır.Buanoji-

leriniçinveriyoruz.Sebebibasit.Sunikalplerkalp,protezbacaklarbacakdeğildirler.Bunlardoğalşeylerinsentetikversiyonlarıdır.Analojikurarsak,ağnvericitıpkıgerçekgibihissedilir.Fakatdoğaldeğildir.Buyüzdendeacınınkendisideğildir.Yapaybiracıdır.Ağrıvericininverdiğiacıacınınkendisideğil,yalnızcabiracıdır,belkibuacıdiğerleriarasındatekbirfiziksel,sinirselacıdurumudur.Başkabirdeyişle,yapayzihindurumlarınıngeleceği,isterdoğalzihinlerdeolsun,isterkendibaşlarına,zihinvebeynindoğalkimliklerinidışarıdabırakmaz.

Şimdibiraniçinzihindurumlarınınbeyindurumlarıolduğunuvarsayalım.

Neo'nunbaşağrısıörneğinTrinity'ninbaşağrısıylaaynıtipbeyindurumutarafındanüretilsin.Matrisüreticilerinbilinci,eğerüzerinedüşünürseniz,örneğin,hayalgücünüzekolaylıkolsun,Ter-minatorfilmindekiScharzenegger'inbilincinebenzerbirbiçimde,fakatyapayolarak,silikonbeyindeüretilmiştir.

Buacabazihinbedenproblemininçözümümü?Biraz.Zihningerçekteneolduğunadairepeybirbilgimizvar,fakathâlâönemlibirkavramsalboşluksözkonusu.

Beyninbilinçüretenhangiözellikleriniçinvenasılbilinçüretiyor?Beynivezihniözdeşkılsakbile,bununasılanlamlıkılacağız?Nasılaçıklayacak,nasılanlaşılırkılacağız?

Buçokzorbirproblem.Dahadoğrusutekzorproblem.Bilinçilebilincesebepolansinirselfaaliyetlerarasındakiboşluğudoldurma-87

mızgerekiyorvebununiçindearakavramlaraihtiyacımızvar.Bubirazkurgusalolmakzorunda.Ohaldeizinverinolayım.Şöyleki:Maddinesnelerfarklıaçılardanfarklıgörünürler.Çeşitliperspektifleresahiptirler.Örneğinbelirlibirperspektiftenbirbinanın,gerçektedörtyüzüolsada,sadeceikiyüzünügörebilirim.Yaşayancanlılarındabirperspektifivardır,fakatçevreseluyaranlaratepkilerindedebirperspektifsergilerler.Böylecebilinçlibirvarlık,kendihakkındaveçevresindekidünyahakkındabir

perspektifesahiptir.

Bilinçlibirözneiçinobilinçliözneolmanınbiranlamıvardır.Budurumda

"birperspektifesahipolma"özneiçinbiranlamasahipolmadır.Öneğin"birbinahakkındakisahipolduğumperspektifbeni"bubenimofisiminbinasıvebugüngitmesemiyiolur"diyedüşünmeyesevkeder.Farkındaolmadüşünceyigetirirvebuaçıdanbiranlamasahiptir.Beyinböylebiranlamınasılyaratıyor?Belkikendikendinitarayarak.Belkidebaşkabirşekilde.Fakatbusorununcevabıneolursaolsun,artıkbizimiçinbeyin-zihinözdeşliğianlamlıdır.Bilinçbeyninyarattığıbirperspektiftir.

Çüş!Bukadaratıptutmayeter.Yoruldukbe!Tamam,anlaşıldı.Şimdielimizdenevar?Haevet,maddecilik.(*Farklıbirgörüşiçin7.Bölümdekimakaleyiokuyunuz.)Güzel.Çokzorbirproblemeçokkurgusalbirçözümünçokkabahatlarınıçizdik.Budagüzel.Üstelikyapayzekâlannmümkünolduğunainanmakiçinsebeplerimizvar.Matrixvarsayımıaçıkça

tasavvuredilebilirvebütünyanlarıylatutarlıdır.Çokbüyükbirihtimalyok,oyüzdenkaygılanmayagerekyok.Fakatmümkün.Buiddiaçokküçükbiriddiagibigörünebilirvebelkideöyledir.Yalnızcabirolasılıkolanşeyler,sadecefelsefecileriheyecanlandırıyor.Fakatçokkesinbirşekildeihmaledilenbazıalanlarda,sadeceküçükbirolasılıkiçinakılyürütmekutanılacakbirşeydeğildir.AyrıcaunutmayınkibenOdeğilimvegündoğumlarınauçamam,hattabunlarsanalolsabile.(**MüsveddelerüzerineyorumlarındandolayıWillialIrwin.DanielBanvickveKathiSell'e

teşekkürederim.)

88

7

YeniMateryalizmveÖzneninÖlümü

DANIELBARWICK

Matrixbelirlibiranlamdasahtebirgörünüşe

sahiptir.Bufilmseyircileresorularlameydanokuyanbirfilmdir:Hangihapıseçersiniz?Eğerbiryalanıniçindeyaşadığınızıöğrenseydiniz,nasıltepkigösterirdiniz?Matrixkötümü?

İyifakatsahtebirhayatınkötüolanyanınedir?Matrixbirçoğubukitaptacevaplandırılmayaçalışılanbirsürüfelsefisorusormaktadır.

Fakatfilminarkasındakigerçekakış,birsorudeğil,bircevaptır.Hattafelsefeninenönemlisorusunaverilmişbircevaptır:Zihninyapısınedir?Film,birçokkişitarafındanindirgemecimateryalizmdiyeadlandırılan,zihinseldurumlarınfizikseldurumlaraindirgenebilir(veyaonlarvasıtasıylaaçıklanabilir,fizikseldurumlarolarakgörülebilirvs.)olduğunusöyleyengörüşü,yani,zihinvekişiselkimliğedairbelirlibirteorinindoğruluğunukesinkabulediyor,hattailerisürüyor.MorpheusNeo'yaMatrix'iaçıklarkenbugörüşaçısınıbetimliyor.

Bumakalede(1)Morpheus'undilegetirdiğibakışaçısınındoğruolmasınınmümkünolmadığını,(2)enyakınalternatifgörüşündeen

azbirincisikadaryanlışveyaenazındaneksikolduğunuve(3)görüşüeksiksizhalegetirdiğimizde"özne"ninyokolduğunuaçıklayacağım.Filmöyküsününhiçbirkurtuluşuyok;fakatbenMatrix'ianlaşılırkılmanıntekçıkaryolununfilmiçinbazırahatsızediciiçerimleresahipbirgörüşübenimsemektengeçtiğiniilerisüreceğim:Matrix'in89

varlığıfilmdeortayaatıldığıhaliyleimkânsızdır,böylebirhapishanevarolsabile,ohapishanedeyaşayanlariçinhiçbirşeyifadeetmez.

BiyolojiBölümleriMatrix'iNedenİnanılırKılar

Öncebirazarkaplanbilgisi:Zihnedairbirçokteoriolmasınarağmen,bunlarınenyaygınüçüindirgemecimaddecilik,seçicimaddecilikvedüalizmdir.İlkikisinidahasonraayrıntılarıylaelealacağım.Fakatönce,bütünmaddecilikbiçimleriyledüalizmarasındakifarkınbasitbirfarkolduğunubelirtmekistiyorum:Maddecilerdünyaveiçindekiherşeyin(zihinlerdedahilolmaküzere)tümüylefizikselmaddedenibaretolduğunudüşünürken,düalistböyledüşünmez.

MateryalistlerdüşünceveduygularınnihaiolarakTahılEzmesiveNebuchadnezzarileaynımaddedenyapıldığınainanır.Düalistlerbunakarşıçıkar.Dünyanınmaddiolmayanbileşenleriolduğunusöylerler;gerçibunlarınneolduğuvemaddiolmayanınnedemekolduğukonusundaaralarındaanlaşmazlıkvardır.

Morpheusindirgemecibirmateryalisttir.Neo'yaMatrix'ianlatırkenonasorar:

"Gerçeknedir?Gerçeğinasıltanımlıyorsun?Eğerohissedebildiğin,koklayabildiğin,tadabildiğinvegörebildiğinise,ozamangerçeksadecebeynininyorumladığıelektriksinyallerdir."Buindirgeyicimateryalizminaçıkbirifadesidir.(Morpheus'unbaşkabirgörüşütemsilettiğinisöylemekdemümkündür.Yaniseçicimateryalizm.FakatfelsefeveNörolojibölümlerinindışındakiinsanlarınçoğununböylebirgörüştenhaberdarolmadığınıveduyduklarındadasaçmabulduklarınıgözönünegetirirsekbuzayıfbirolasılıktır.Bubakışaçısınıdahasonratartışacağım,çünküMatrix'inyazarlarındanbirifel-seficiolabilir.)

Normalinsanlarınçoğu(yanifelsefeciolmayanlar)Morpheus'unifadeettiğibakışaçısınıbenimser.Görüşşuşekildedir:Eğerarkadaşınızdanbirağaçgördüğündenelerolduğunuaçıklamasınıisterseniz,sizebirhikâyeanlatacaktır.

Buhikâyeyegöre,güneştenışıkgelir,bu90

ışığındalgaboylarındanbazılarıağaçtarafındanemilir,bazılarıyansıtılır.

Yansıyanışıktanbirkısmıgözümegirervebuışıktakienerjigö-zümdekiretinahücreleriniuyarır(buhücreleretransferolur).Enerjibirpatikayı(optiksiniri)takipederveensonbeyningörmemerkezinegelir.Geldiğiyerdebazıbeyinsinirhücreleriağaçşeklindeyanarvebizbirağaçgörürüz.

Dahailkokuldabizeöğretilmeyebaşlananbubakışaçısı,üniversitedeteknikdoruğunaçıkar.Buhikâyeninencanalıcınoktası,birağaçgörmeninbelirlibiruyaranıtakipederekgerçekleşenbirbeyindurumuolmasıdır.Eğer

birağaçolmadanbeyindurumunuüretebi-lirsek,hâlâbirağaçgördüğümüdüşünürüm,gerçekbirağaçolupolmaması,tecrübeettiğimşeyihiçbirşekildedeğiştirmez.Asılönemliolan,"ağaç"beyindurumunahersahipolduğumdabirağaçgörmem-dir.

Matrixdeaynışekildeişlemektedir.Onunpençesindetutsakolanlar,zihinseldurumlarınıngerçekbirşeyedenkdüşüpdüşmediğihakkındahiçbirfikresahipdeğillerdir.Aksine,beyinlerigerçekdeneyimleredenkdüşendurumlarıyaratmakiçinyönlendirilmektedir.MatrixOlanağı,birçokseyircininkabuledeceğigibi,Morpheus'unvefilminbenimsediği(fakatsavunmadığı)indirgemecimateryalizmidoğrulamaktadır.

Sakınyanlışanlamayın-bubakışaçısıbizlerinduygulanvedeneyimleriolmayanbirerrobotolduğumuzusöylemiyor.Aslındatamtersinisöylüyor:İndirgemecimaddecilik"zihinseldurumlara"sahipolduğumuza,buzihinseldurumlarınistergörüntü,isterses,duygu,dokunmaduyumlarıveyakırmızıelbiselikadın

olsun,bizesunulanduyumlarolduklarınavebizzatfiilitecrübelerimizioluşturduklarınainanmaktadır.Nearkadaşım,birağaçgördüğüme,nedeMorpheus,Matrix'temahkûmolanlarıntecrübeleryaşadığınakarşıçıkacaktır.İndirgemecimateryalizmsadecebutecrübelerinfizikseldurumlarolarakaçıklanabileceklerini;tecrübelerin,açıklamayoluyla,beyindurumlarınaindirgenebileceğinisöylemektedir.Nihayet,tecrübelerimiz,sadecebirbeyindurumundaiçerildiklerindenvegerçekleşmekiçinbaşkabirşeyiihtiyaçduymadıklarındandolayıbeyindurumlarımızlaaynışeydir.

MatrixFilmiveBiyolojiBölümlerininNedenFelsefeyeİhtiyacıvar?

Bugörüşnedenbukadaryaygın?İnsanlarnedenfilmdekiMorp-heus'usorgulamakyerineonabaşsallıyorlar?Sebepçokbasit:Zihinilebedenarasındainkâredilmezbirilişkivargibigörünüyor.Eğerbeyinlerimizçalışmayıdurdurursaartıkbirdahaişitipgöremeyeceğimize(enazındankulaklarımızvegözlerimizle)inanıyoruzvebilimsürekliolarak

zihinvebedenarasındakisebepsonuçbağlantısıfikrinidestekleyenyeniaraştırmalarilerisürüyor.Bilinçteönemlibirroloynargörünençekirdektalamusbunabiriyiörnektir.Birinsan,beynininbüyükbirbölümünüyitirdiğihaldeşuurlukalabilirken,tala-mus'unçekirdeğindekienufakbirhasar,bitkiselhayatasebepolmaktadır.

Eğerbugörüşmantıklıysaveherkestarafındankabuledilmişse,bundabirsorunvarmı?Evet,var.Felsefeninbugünbubakışaçısınıbüyükölçüdereddetmiş

olmasıboşadeğildir.ReddetmesebepleriMatrixfilmininmetafizikdayanaklarınakuşkudüşürüyorveonabilimkurgueleştirisigetirenpratikbakışaçılarınınçokötesinegeçiyor.ÖnceMichaelTye'ınaşağıdakiöyküsünüokuyalım:Gelecekteyaşayanzekibirbilimcidüşünelim.AdıMaryolsun.Marydoğumdanberisiyahbeyazbirodadayaşamaktadırvedışdünyahakkındakibütünbilgileriekranlarısiyahbeyazolanbilgisayarlaryoluylaeldeetmektedir.VarsayalımkiMary'ninelininaltında,insanların

birgül,birağaç,birgünbatımı,gökkuşağıvediğerfenomenlerigördüğündezihinlerindeolupbitenolaylarınfizikselvenesnelbilgisiolsun.Obilinmesigerekenherşeyi,cisimlerinyüzeylerini,

92

onlarınışığıyansıtmabiçimini,retinadakiveoptiksinirdekideğişiklikleri,görselsanalkortekstekidesenlerivs.biliyorolsun.Hâlâbilmediğibirşeyvardır.

Mary'ninbilmediğişey,Tyehaklıolarakişaretediyor,yeşili,kırmızıyıveyabaşkabirrengigörmeninneyebenzediğidir.Bundannasıleminolabiliriz.ÇünküMaryhayatındagördüğüilkgülebakarkenbirşeyleröğrenecektir.Öğreneceğişey,hiçbirfizikselteorininelealmadığı,belirlibirdeneyiminneyebenzediğidir.Birşeyinneolduğunuanlamak,onutecrübeetmeninneyebenzediğinibilmektenfarklıdır.Çünkübelirlibirbakışaçısındanalgılananbirşey(maviyisakinleştiricibulabilirimveyaAy'ıhepdüzbirdiskgibi

görebilirim),birnesneninnesnelbetimininbirparçasıdeğildir.

Amaindirgemecimateryalistbaşkavedahaciddibirsorunlakarşıkarşıyadır.

İndirgemecimateryalizmyeterlibirindirgemeaçıklamasındansonra,düalistinzihinseldurumunmaddibirdurumolduğunugöreceğibirnoktaolduğunuiddiaeder:yanizihinseldurumveyaonunbelirlibirözelliğimaddidurumlaözdeştir.

İndirgemecimateryalistlerinözdeşlik(identity)kavramıdırki,onuşüpheyeaçıkhalegetirir.Çünküindirgemecimateryalistözdeşlikkavramınıtamolarak("aynışeyolma")anlamındakullanmaz.Zihinseldurumunbeyindurumuylaözdeşolduğunusöylemekneyiiddiaetmektir?Hiçbirşey.Çünküiddiaanlamsız.Zihinseldurumbeyindurumuylaözdeşdeğildir.Sanki,iddianınkonusuolan"birağaçgörüyorum","görmenin"bilimselaçıklamasınınkonusuylakelimesikelimesineözdezmişgibi.Oysakonuhiçbirşekildeözdeşdeğildir.

Biyologlardeneyimlerinianlatırkenbileaynışeydeğildir!Fakatbununsebebi,PaulChurchland'ınilerisürdüğügibi,onlarınözdeşolmaması,yanibugünekadarkesinkararlarvermekiçingereklikavramlardanyoksunolmamızdeğil,fakatdahaziyadebirzihinseldurumnosyonununmaddiolmayanbirşeyinparadigmasıolmasıdır.Bu,beyindurumundanköktenfarklıbireşyatürüdür.

93

Dikkatedin,zihinseldurumilemaddidurumarasındakidoğruolmayanözdeşlikbağlantısınıkurarkenbile,zihindurumudediğimizde,hiçbirşekildebeyindurumunagönderimdebulunmadığımız,aklımızahiçbirşekildebeyindurumunungelmeyişitemelbirgerçekolarakkalmaktadır.LairdAddisşunlarısöylüyor:

[Hernekadar]indirgemecimateryalistzihinselnosyonlarıfizikselterimlerleaçıklamayaçabalasada...sankiilerisürülenindirgemeyeherzamanaşikâristisnalarınolduğu,olmasıgerektiğinihissederiz.Bazılarımıziçinbu

çabalar,istertanımsal,isterdeneyselbirdoğayasahipolsun,ikifarklışeyinaynışeyolduğunu-örneğindenizdekidalganınyeryüzüyleDünyaveGüneş'inizafikonumlanolduğunu-ispatlamayauğraşmakkadartahammüledilmezdir.

Buradamateryalistekarşışüpheleruyandırmayaçalıştığım,oysameseledeaynıtavrasahipolduğumitirazıyapılabilir.Elbetteeğerzihinseldurumlarlabeyindurumlarınınbirbirindenköktenfarklışeylerolduklarınıiddiaediyorsam,özdeşlikkavramınınbunlararasındageçerliolmadığıfikribunudoğalolaraktakipetmektedir.Fakat,aslındabubenimilerisürdüğümşeyintamtersidir.

Fenomenalolaylarınvebeyinolaylarınınbirbirindenköktenfarklışeylerolduklarınınfarkınavarmamamızınsebebi,özdeşlikkavramınınbunlaraaynıanlamdauy-gulanamamasıdır.Özdeşlikkavramınınönceliğidikkatealınırsa,birayrımdabulunmakiçinbaşkabirtemelinalınamayacağıgörülür.Birelmabirportakaldeğildirvebirçanaksümük

TahılEzmesideğildir.Aynışeydeğillerdir;özdeşdeğillerdirvebeyindurumudazihinseldurumlaaynışeydeğildir.Elbetteaynılıkkavramıbizimfenomenalolaylarilebeyinolaylarıarasındakifarkabizeulaştıranşeyolsada,aynışeyolmamalarınınsebebiözdeşlikkavramınınikisindebirdengeçerliolmamasındangelmemektedir.Dahaziyadebunlarındahabaştanfarklışeylerolmasıdolayısıyladır.Bufarklılığınsebebiözdeşlik

94

kavramınınikifarklışeyeuygulanamazolmasındangelmektedir.

SeçiciMateryalizm:

KaşığınızNedenBaşAğrısındanŞikâyetEdemez?

Dahaöncesöylediğimgibi,Matrixyazarlarınınindirgemecimateryalistolmadıklarınadairalternatifbirolasılıksözkonusudur.Belkideseçicimetaryalisttirler.Seçicimateryalizm,

zihinseldurumdiyebirşeyinolmadığınıilerisürer.(BugörüşDavranışçılıkdenilenpsikolojikgörüşlekarıştırılmamalıdır.Davranışçılıkancakdavranışlarıbilebileceğimgerçeğinikendinebaşlangıçnoktasıedinmişbiryöntemdir.Materyalizmözünde,evrendenetür-maddi-şeylerolduğunadairbirgörüştür.)Bugörüşegörebizimzihinseldurumlardediğimizşey,dilimizingelişimiminbirürünüdür,gerçektehiçbirşey,bilgisayarımıntecrübeettiklerindenbaşkahiçbirşeytecrübeetmeyiz.Bubakış

açısınıkabulettiğimzaman,görmek,duymak,tatalmakveyahissetmekgelenekselanlamınıyitirir.Sadece-mışımgibikonuşabilirim.Bubakışaçısıbirçokbilimadamıvebirkaçfelsefecitarafındanbenimsenenbakışaçısıdırveelbetteçılgıncadır.Hadibilimadamlarınımazurgörebiliriz,fakatfelsefecileriaffetmemizmümkündeğil.Çünkübuteoriciddifelsefisorunlardanmustariptir.

İlksorunzihinseldurumasahipolanların,JohnSearle'ninbilekabulettiğiüzere"bilimselgerçeklikkavramınasığınmalarızordur."

VarsayalımkiiyibirPortoşarabıiçiyorum.Şuandahissettiğimtatharika.Bubelirlihazzıyaşarken,buhazkendineözgübirbiçimdebanaözeldir;çünküancakbenimtarafımdanhissedilebilir.Şarabıbaşkabiriylebirlikteiçiyorbileolsam,hattaonlardatıpkıbenimkigibibirhazzıyaşıyorolsalarda,bizyinedeaynıhazzıyaşamayız.Beyin,nöronlarveşarapgibifizikselşeylerelbetebuözelliğipaylaşmaz.Butecrübebenimtarafımdanyaşanmıştır,benimbakış

açımdan.Deneyiminbenimtarafımdanyaşanıyorolmasıonunbirparçasıdır.Bunu95

iyicegörebilmekiçin,arkadaşımlabirlikteaynışarabıiçiyorken,arkadaşımınbanabenimhazzımıyaşadığınıaslasöylemeyecekolmasınadikkatedelim.Enfazlamuhtemelenaynıtadıaldığımızı,yanişarabıaynısebeplerdendolayıiçtiğimizisöyleyebiliriz.

Zihinselbirdurumukiminyaşadığınınöneminingözardıedilmesiveyabirkenaraatılması,günümüzbilimadamlarıvefelsefecileriarasındaçokyaygınbirdavranıştır.ÖrneğinDaniel

Dennett,beyninbirkullanıcıyanılsamasınıbizzatyarattığını,fakataslındaonunhemkullanıcı,hemdekullanıcıyanılsamasınınyaratıcısıolduğunuilerisürmektedir(yalnızcainsanlarınbeynininbuşekildeçalıştığınıiddiaeder).Beyindeçeşitliajanlardiğerajanlardanmalumatyardımıister;böylecebeynikullananbirşeyolduğuduygusu,beyninörgütlenmebiçimininbiryararlıformutarafındansağlanır.Dennettaçıklamasınısürdürür,

"Bubizde[belirli]biryer,yaniherşeyintoplandığıbiryerolduğuyanılsamalıduyumunuverir:özne,ego,"Ben".Kuşkusuzböylegöründüğüinkâredilemez.Fakatsadeceböylegörünüyor.DikkatedinDennett'inbakışaçısıbilezihinseldurumlarınbellibirkişininzihinseldurumlarıolduğuöğretisinibirkenaraatamıyor.Bilincinbelirlibirşekildegöründüğünüinkâretmiyor;fakatgörenolmadangörünmeninnasılmümkünolabileceğinebiraçıklamagetirmiyor.

Oysabenimyukarıdakiiddiam,yanibirşeyibenimtecrübeediyorolmamıntecrübeminbirparçasıolduğuiddiasıdoğruysa,açıklamaya

gerekkalmayacaktır.

Seçicimateryalizmekarşıdahabasit,fakatdahagüçlübirkarşıçıkışvardır.

İspatyükümateryalistinsırımdadır;bizigördüğünügörmediğine,duyduğunuduymadığına,bütünalgılan,hayallerivekavranılansadeceonayanlışbirşekildesunulmuşolmaklakalmayıp,onahiçbirşekildesunulmamışolduğuna,onlarıntanıdıkgelmesinintanıdıkgelmeolmadığına,aslındatanıdıklıkdiyebirşeyinolmadığınainandırmasıgerekmektedir.Buseçicimateryalistbizeherşeydenöncebuevrenselyanılsamanınnedenortayaçıktığınıaçıklamasıgerek-96

mektedir.Zihinseldurumlar,zihinselolmakaçısındannevişahsınamünhasırgörünmektedir;zatenzihinleilgilianlamlıbenzetmeleryaratmanıngüçolmasınınsebebidebudur,çünküzihinözselolarakfizikselolandanfarklıdır.

Matrix'inyazarlarınınbubakışaçısınıntutsağı

olduğuihtimalinieleyebilirmiyiz?Öylesanırım.Çünküeğerseçicimateryalizmdoğruise,ozamanMatrix'ioluşturmakiçinhiçbirsebepolmazdı.Matrix'inamacıgerçektecrübelerinyerinegeçeceksahtetecrübelersağlamaktırveeğeristersahteistergerçekolsun,ortadatecrübediyebirşeyyoksa,buamaçanlamsızgörünmektedir.Pekibubizinereyegetiriyor?Buyazınınbaşındaindirgeyicimateryalizm,seçicimateryalizmvedüalizmarasındayaptığımayrımıhatırlayın.BurayakadarMatrix'inindirgeyicimateryalizmçatısıaltındaimkânsızolduğunugösterdim,belirleyicibakışaçısıseçicimateryalizmekaydırıldığındaiseMatrixyineanlamsızgörünmektedir.Acababufilmibiranlamvermekiçindüaliz-memecburkaldığımızanlamınamıgelir?"Makineninbirtini"olduğunukabuletmelimiyiz?Hayır.

Matrixtutarlıbirhikâyeolabilir;tabiya-zarlarınilavebirprensibikabuletmelerişartıyla:bilincinniyetliliği.

Bilinç:HiçbirŞeyeDairBirŞey

DavidHume'agöredüşünmeişiniyapantemelbirtözolarakkendidiyebirşeyinvarlığınadairhiçbirkanıtyoktur.İçebakışınonaböylebirvarlıkbulmaya,hattabu"kendi"ninnasılbirşeyolabileceğihakkındabirgörüşoluşturmayabileyardımedemediğiniişaretediyor.İçebakışsırasındaHume,algılayandeğil,algılananşeyleri,düşünceninnesnelerini,düşünürüdeğilbilincigörüyor.

Bilincinniyetliliğitezi,bütünzihinselfenomenlerinniyetselolduğuanlamınagelir.Dahaaçıkbirşekildedilegetirmekgerekirse,bilincindeolmak,birşeyinbilincindeolmaktır.Birnesneyiveyabaşkabirşeyidüşünmedendüşünmediyebirşeyyoktur.JeanPaulSartrebuniyetlilikkavramını,ni-yetliliğinbilincinbirözelliğiolmaklayetinmeyipteközelliğiolduğu-97

nuiddiaederekbiradımilerigötürür.Bilinç,bilinçtegörünennesneleriaçığaçıkarır.Niyetliliğintezinedir?Sartreşöyleyazar:"Bilinçni-yetlilikletanımlanmıştır.Bilinçniyetliliklekendiniaşar...Nesneonukavrayanbilince

aşkındırvebilincinbirliğinesnesindebulunur."Başkabirdeyişle,bilinçsaydamlılıkgibibirşeydir,onudiğerlerindenayırmayakalktığımızda,nesnesine

"düşeriz".

Bilinçtenbuşekildekurtulunca,bellek,algı,hayalgücü,deneyimvebenzerifaaliyetlerineyapacağız?Geriyekalantekseçenek,bunlarınbizimnormaldealgıladığımız,hayalettiğimizvs.diyetarifettiğimiznesnelerinkarakteristiközellikleriolmasıdır.TahılEzmesi'niseviyorumdeğil,TahılEzmesikendinisevdiriyor.Ajanlardankorkuyorumdeğil,Ajanlarkorkunç.LudwigWitgensteinşöyleyazıyor:"Fikirleridüşünenveyaaklındangeçirenöznediyebirşeyyoktur."Birnesneninbütünözellikleriöznededeğil,nesnedeyatar.Çünküzihindünyanınsınırıdır,dünyanınbirparçasıdeğildir.Bununsebebidünyanındünyalığınıntemelivedünyanınparçasıolanşeylerinnelerolduğununölçüsüolarakbilincin,kendiniböylebirtemeledayandıra-mazolmasıvekendinebirölçüolamamasıdır.Bilinçancakbuanlamda

dünyanınaşkınbirözelliğiolabilir.

Searlebilincinveonuntemelözelliğiniyetliliğinzihinselfenomenlerinenönemliözellikleriolduğunukabulediyorvebuözelliklerinaçıklanmasının

"felsefedeki,psikolojidekiveyapayzekâalanlarındakibirçokdüşünürüzihinhakkındatuhafveinanılmazşeylersöylemeyeit[ecek]"kadarzorolduğunuyazmaktadır.Churchland,aynışekilde,içebakışın"sinirselşebekedebirelektrokimyasaluyaranlaralanınıdeğil,birdüşünceler,duyumlarveheyecanlaralanınıaçığaçıkardığını"kabulediyor.Herilişki,enazikiilişkideolanıgerektirir.İlişkidebulunanlardanbiriyoksa,ozamanilişkimantıksalolarakolanaklıdeğildir.Eğergelenekselbirkendiyoksa,ozamankendidışdünyayagelenekselbiryollabağlanamaz.Yukarıdasözüedilenbilinçkavramıdahilindekendidünyaylaöncedenvarsayıldığıgibiilişkilen-98

dirilemez,çünkükendidahaönceden

varsayıldığıgibibirvaroluşasahipdeğildir.Eğerkendiveyailişkilerdiyebirşeyyoksa,eğeralgılamakbirilişkideğilse,dünyayızihniniçinekoymaktansazihnidünyanıniçinekoymakanlamındaidealizmitersineçevirmekzorundayız.(İdealizmhiçbirşeyinmaddiolmadığıvedünyanınzihnimizinmaddiolmayanfikirlerininbirarayagelmesiolduğugörüşüdür.Açıkkiidealistlervemateryalistlerpekkadehtokuşturmazlar.)Algınıntekbiçimlikuramıdahainanılır,çünkübu,zihninbelirlikavramlarınıhesabakatığımızda,tekmantıksalalternatiftir.

Bu,bizidışdünyayahiçbirerişimimizolmadığınainanmayagötürmez,fakatdahaziyadedışdünyayaaçılanbirkapınıniçindengeçmekiçinbiriçdünyayaihtiyaçduyduğumuzuanlamayagötürür.Zihniaşkınbirbilinceindirgemekteasılmaksat,öznenindışandabırakılmasıdırveböyleceİçDünyanın(gelenekselzihnindünyasının)Dışarıdabırakılması.İştegelenekselanlamda"öznel"olgularüzerinekonuşmayıreddedişiminsebebi

bu,çünkü(dahaönceaçıkladığımüzere)olgulariçinözneolacakbirşey(birgelenekselzihin)yoktur.Bilinçnesneleriüzerindeböylebiretkiyesahipolabileceköznetipi,tamdabubakışaçısınagörevaroluşuinkâredilenöznetürüdür.Artıkhem(1)dünyadakiherşeymaddiolduğuiçinbiranlamdamateryalizmin,hem(2)maddiolmayanbirşeyolarakbilincinvaroluşusebebiylebiranlamdadüalizmindoğruolduğuyenibirgörüşesahibiz.(Okuyucumuhtemelendilimizinbirazsınırlıolduğunugörmektedir:Maddiolmayan"şey"nasılmümkünolur?Maddideğilse,ozamanbilinç"hiç"şeydeğilmidir?Evet.Çünküdilimizde"hiç"şeyekarşılıkgelenbiradyoktur,çokçok

"hiçbirşey"vardır.Bilinçbirşeydeğildir,fakatbiranlamdabirşeydir,nesnelerinkendiniortayaçıkarmasıdır.Nasılbiryarışkoşmaktanibaretse,bilinçbilincinortayaçıkarmalarındanibarettir.

BilinceHapsolmakKötümüdür?

Eğeröznediyebirşeyyoksa,Matrix'teahlaktannasılbahsedebiliriz?FilmegöreMatrix'inveonu

destekleyenmekanikvarlıklarınkötücülşeylerolduğunu,kahramanlarındakendilerindençokdahagüçlübirbaskıcıyakarşıiyilikadınasavaştıklarınıbaştankabulediyor.Kavga,görünüşegöreözgürlüğüyenidenkazanmakiçinveriliyor.Pekieğerherikisidebilincesahipse,başkaırktanmakineleriköleleşti-renbirmakineırkınınahlakistatüsünedir?Eğerhiçbirırkgelenekselanlamda"Özne"içermiyorsa,Matrix'invarsayılanahlaksızlığınınasılaçıklayacağımızbellideğildir.Herikiırktabilinçliolacaktır;köleleşti-rilmişırkçoğunluklavarolmayanşeylerinbilincindeolacaktır.Fakatbizböylebirşeyinormaldeahlakibiryargılamaölçütüolarakkabuletmeyiz.

Birçokörnekteinsanlargerçekdünyayıyanılsamalıdünyayatercihedecektir.

Fakatbuyanılsamalıdünyanınahlakdışıolduğuanlamınagelmez;busadecegünlükolarak"uydurma"ilebesleneninsanlarıngerçekkabuledileninduygusunu,önemlikabuledileninduygusunatercihettiklerianlamınagelir.(Realityşovlannhızlıyükselişinidüşünün).

FakatMatrix'teyasanlarınçevrelerindekişeyleringerçekolduğunudüşündüklerinivehayatlarınınonlariçinönemliolduğunuunutmayın.Matrixyanılsamalıbirdünyaüretiyor,ahlaksızbirdünyadeğil.

Fakatasılmeseleninhakikatolmadığıitirazıyükseltilebilir.Buradatehlikedeolanözgürlüktür.Matrix'inahlaksızlığıonunmutlakbirsoygunyapabilmeyeteneğindeyatmaktadır.Oözgürlüğümüzüçalıyorveaslahırsızınkimolduğunuöğrenemiyoruz.Özgürlüköyledeğerlidirki,diyeilerisürülür,onubizdenalanbütündünyalarahlaksızdır.Fakatbuyaygıninançbildikdüalistikvarsayımlaradayanır:bizimdüşünenbirşeyolduğumuz,zihnimizevebedenimizehükmedenbir

"kendi"yesahipolduğumuzvebuşeyeözgürlükverilmesigerektiğivarsayımları.

Yukarıdatarifettiğimgörüşegöre,buözgürlüğe100

konuolacakhiçbirgelenekselbirkendiyoktur.

Bilinçözgürdür,fakatgenelliklekastedildiğindenfarklıbiranlamda.Bilinçözgürdür,çünkükendinehasbirbiçimdegayrimaddidir-başkabirşeyinitipkalktığıbirbilinçgibibirşeyianlamanınbizimiçinhiçbiryoluyoktur.Fakataynısebeple,bilinçşeylerüzerindehiçbiretkiyesahipdeğildir,osadeceşeyleriortayaçıkarır.BirteleskopJupiterigörmemeyardımcıolabilir,fakatJüpiterüzerindehiçbiretkiyesahipdeğildir.

BuyüzdenMatrixtutsaklığınınbilinçüzerindehiçbiretkisiyoktur;yalnızaburadaMatrix'teolmasaydıkbilincindeolacağımızşeylerdenfarklışeylerinbilincindeoluruz.Fakatbirkezdahadilegetirmekgerekirse,birşeyindeğildebaşkabirşeyinbilincindeolmak,aslamoralstatününölçüsüolmamıştır.

İştesonageldik,bazışeylerkazandık,bazışeyleryitirdik.Birazanlamayeteneğimizgelişti;filminkurgusuinanılırhalegetirilebildi.Fakatkarakterlerinahlakiamaçlankaybedildi.

101

8

Kader,ÖzgürlükveÖncedenBilme

THEODORESHICKJR.

MORPHEUS:KadereinanırmısınNeo?NEO:Hayır.MORPHEUS:Neden?

NEO:Çünkühayatımındizginlerininelimdeolmadığıfikrindenhoşlanmıyorum.

Youcanchooseareadyguideinsomecelestialvoice,

Ifyouchoosenottodecide,youstillhavemadeachoice,Youcanchoosefromphantomfearsandkindnessthatcankill;Iwillcbooseapaththat'sclear-IwillcbooseFreeWill...(*Seçebilirsingökselbirsesinrehberliğini/Seçebilirsinseçmemeyi.fakatseçmektirbu/Seçebilirsinheyulakorkulardanveöldüreniyilikle/Oysaseçerimbentemizbiryolu/SeçerimÖzgürİstenci.)

RUSH

Özgürlük.Herkesinistediği.Pekiözgürolanımızvarmı?MorpheusinsanlanMatrix'tenazatetmeyi,CypherkendiniMorpheus'tanazatetmeyi,AjanSmithbilgisayarlarıinsanlardankurtarmayıistiyor.Bukarakterlerzalimdüşmanlarındankurtulmayıbaşardıklarında,acabahayatlarınınkontrolünükendiellerinealabileceklermi?Kaderlerininefendisimi,yoksakaçınılmazbiralınyazısınınkölelerimiolacaklar?

103

Matrix'teyaşayanlarkendihayatlarınınkontrolünesahipdeğiller.Başlarınagelenherşey,onlarınbeyinlerinielektriksinyalleriylebesleyenbirprogramtarafındanbelirlenmektedir.Morpheus'unsözleriyleonlar"koklayamadıkları,tadınabakamadıklarıveyadokunamadıklarıbirhapishanenin"mahkûmlarıdır.

Özgürlüksandıklanherşey,biryanılsamadır.

Nevarkigerçekdünyadayaşayanlarınkeyfiniçattığıözgürlükdebirokadaryanılsamaolabilir.Bireylemiyapmakta,ancakonuyapmaktankaçınabilirsenizözgürsünüzdür.Eğerbirşeyiyapmakzorundaysanız-başkatürlüdavranmaksiziniçinmümkündeğilse-ozamanonuyapmaktaözgürdeğilsinizdemektir.Kahin'inkehanetleriningerçekleşmesi,gerçekdünyadayaşayanlarınbileözgürolmadığınıgösterir.EğerKahingeleceğibiliyorsa,gelecekbelirlenmiştirvebudurumdahiçkimse,hataNeobile,özgürdeğildir.

Kaderinyönettiği,geleceğinöncedenbelirlenmişvedeğiştirilemezolduğubirdünyadanedenözgürlükiçinsavaşalım?Eğerinsanlarkendikaderlerinibelirlemekteözgürdeğilse,onlarıMatrix'tenkurtarmanınneyaranvar?Eğerbirinsanköleolmakzorundaysa,nedenmutlubirköleolmayıseçmesin?BelkideCypher'inMatrix'ebağlanmaisteği,göründüğükadarhaincedeğildir.(Vedünyayıyönetenkaderise,Cypherbukaranvermekzorundaydı.)Busorulancevaplandırabilmekiçin,kaderve

özgürlüğündoğasınabakmamızgerekir.

Özgürlük

"Sizbunaözgürlükmüdiyorsunuz?"diyesorarCypher,Trinity'e."Bütünyaptığım,onunbendenyapmamıistediğişeyler.EğerbunlaMatrixarasındabirseçimyapmakzorundaysam,Matrix'iseçerim."CypherdokuzyılboyuncaMorpheus'tanemiraldıktansonra,Mat-rix'tezenginbiraktörhayatını,Nebuchadnezzar'ıngüvertesindekisefilhayatıyladeğiştokuşetmeyiister.EnazındanMatrix'te,kimsedenemiralmıyorgibidir.

104

Özgürolmakkısmen,kimsetarafındanmecburbırakılmamak,kimsetarafındansınırlandırılmamakanlamınagelir.Eğerbiri,sizaksiniisterken,sizibirşeyyapmayazorluyorsa,veyaistediğinizbirşeyiyapmanızıengelliyorsa,özgürdeğilsinizdir.Buözgürlüktürügenellikle"olumsuzözgürlük"veya"birşeydenazatolma"olarakadlandırılır;çünkübugörüşözgürlüğü

eylemdebulunmanınönündebelirliengellerinyokluğuylatutarlıbirşeyolaraktanımlar.

Matrix'ebağlanmaklaCypher,Morpheus'tankurtulacaktır.Pekigerçektenözgürolacakmı?Birçokkişi"Hayır"diyecektir,çünküCypher,Matrix'tebelirlişeylerinnasılolmasıgerektiğinekararvermeinisiyatifinesahipolmayacaktır.

"Olumluözgürlük"veya"birşeyeözgürolmak"denilenşeydenyoksunolacaktır,çünkübirşeyyapacakiradeyesahipolmayacaktır.

Bubüyükbirkayıpmı?Birşeyikendiniziçinseçmeyeteneği,gerçektendeböyledeğerlibirşeymi?BüyükAlmandüşünürImmanuelKantöyledüşünüyor.Kant'agöre,doğasıgereğideğerli-kendiiçinvekendindeiyi-olantekşeyrasyonelseçimleryapabilmeyeteneğidir.Şöylesöyler:"Dünyadaveötesinde,iyiistenç

[goodwill]niteliğinesahipolmayaniyibirşeytasavvuretmekimkânsızdır."(*

AhlakMetafiziğininTemellendirilmesi.

ImmanuelKant.)Kantiçiniyi.birhayatasahipolupolmadığımabelirleyenşey,yaşadığınıztecrübelerdeğil,yaptığınızseçimlerdir.Eğerherzamandoğruşeyiyapmayauğraşmışsanız,istediğinizşeylerigerçekleştiremesenizbile,siziyibirinsansınızda".

DeneyimMakinesi

HarvardlıfelsefeciRobertNozick,kendiseçimleriniziyapmanınöneminiresmetmekiçin,aşağıdakidüşüncedeneyiniilerisürer:Varsayınkibirdeneyimmakinesivarveisteğinizbütündeneyimlerisizesunabiliyor.Birsüpernöropsikologbeyninizeuyaranlargön-

105

derebilirvesizbüyükbirkitapyazdığınızıveyabirarkadaşedindiğiniziveyailginçbirkitapokuduğunuzudüşünüphissedebilirsiniz.Fakatbütünbusüreboyuncabeyninizeelektrotlarbağlanmışşekildebirtüpüniçindesiniz.Makineyehayatınızboyuncabağlanmakvehayatınızındeneyimleriniönceden

programlamakistermisiniz?Bazıarzuedilirdeneyimlerikaçırmaktankorkuyorsanız,bazıfirmalarınbaşkalarınındeneyimleriniiyicearaştırdığınıdavarsayabiliriz.

Böyleceonlarınhazırladığıbüyükbirkütüphanedenveyabirbüfedenistediğinizdeneyimleri,örneğinönünüzdekiikiyılındeneyimleriniseçebilirsiniz.İkiyılgeçtiktensonraondakikalığınaveyaonsaatliğinetüptençıkıpyeniikiyılındeneyimleriniseçebilirsiniz.Elbettetüpüniçindeykenoradaolduğunuzubilmeyecek,olaylarınbizzatolduğunusanacaksınız.Herkestüpebağlıysa,kimhizmetvereceksorularındankaçınmakiçinvarsayabilirizki,diğerinsanlardaistediklerideneyimleriyaşamakiçintüpebağlanabilir.Diğerlerinehizmetetmekiçintüpündışındayaşamakzorundakalınmaz.Tüpekonmayıistermisiniz?

Hayatımızıhissetmebiçimimizdışındadertettiğimizbaşkabirşeyvarmı?(*

RobertNozick.Anarchy.State,andUtopia

(NewYork:BasicBooks.1974).s.42-43)

Nozick'indeneyimmakinesiyleMatrixarasındabirçokparalellikvar.Herikisidebirtüpüniçindeyüzmeyiiçeriyor,herikisidebirinsanınbeyninidoğrudanuyarıyorveherikisidegerçekdünyadakiler-denayırtedilemeyendeneyimlerüretiyor.İkisiarasındakitekfark,Nozick'insenaryosundainsanlarınikiyılaraylakablolarındankurtulması.Matrix'teinsan,genelliklebütünhayatıboyuncabağlıkalıyor.

Nedenbirdeneyimmakinesinebağlanmayalım?Nozicküçsebepilerisürüyor:İlkolarakbizbellişeylerisadeceyapmayıdeneyimlemekdeğil,yapmakisteriz....[Tüpe]bağlanmamakiçinbaşkabirsebepde,bizimbelirlibirbiçimde,belirlibirinsanolmakistememizdir.Birtankıniçindeyüzenbirinsan,acizbiretyığınıdır.Birtankıniçindebulun-106

muşbirinsanınnasılbirinsanolduğunusöylemekimkânsızdır.Cesurmu,nazikmi,zekimi,şakacımı,sevgidolumu?Söylemekzorolmaklakalmaz,kişinin

[bunlardanbiri]olmasıimkânsız...Üçüncüolarak,birdeneyimmakinesinebağlanmakbiziinsanyapımıgerçeklikle,insanlarınkendielleriyleinşaedebileceğindendahaönemliveyadahaderinolmayanbirdünyaylasınırlandırır.

Dahaderinbirgerçeğideneyimlemekiçin,bugerçeğefiilendokunmayaihtiyaçyoktur.

Birzamanlarünlübirfelsefecininsöylediğigibiolmak,yapmaktır.Deneyimmakinesinebağlıolaninsanlarhiçbirşeyyapmazlar.Hiçbirseçimyapmaz,hiçbireylemdebulunmazlar.Bununbirsonucuolarakbirkarakteresahipdeğillerdir.Nekötü,neerdemlidirler,çünkühayadanboyuncasorumlututulacaklarıhiçbirşeyyapmamışlardır.Nozick'indilegetirdiğigibibuinsanlaryalnızca"acizbiretyığınıdır."

Deneyimmakinesindeyaşayanlarınhayatındandeğerlibirşeylereksikgibigörünmektedir.Gerçekseçimleryapamadıklarızaman,gerçekinsanlarolamazlar.

BununlabirlikteKahin'inüzerinekuşku

düşürdüğüşey,gerçekdünyadakiinsanlarıngerçekseçimleryapıpyapamayacaklarıdır.Gerçekteninsanlarınönündehakikiseçeneklervarmı,yoksaseçimleröncedenbelirlenmişmi?

Kader

Matrix'tekiKahin-tıpkıDelphi'dekiKahingibi-geleceğisöyleyenbirrahibedir.Delphi'dekiKahin'egörüleri,birmağaradabulunanveiçindenApollon'unnefesiolduğunainanılanbirgazçıkanbirçatlağınüzerineyerleştirilmişüçayaklıbirsandalyedegelir.MatrixfilmindekiKahin,onuilkgördüğümüzde,içindenyenipişmişkurabiyelerinkokusugelenbirfırınınyanınakonmuşüçayaklıbirsandalyedeoturu-yordur.(Delphi'dekiçatlaktangelengazlarkesilince,Yunanlırahiplermağaradagüzelavratotuvetatulayakmışlarvebunlardançıkan

107

dumanlarındaçokgüzelkehanetlerürettiğinibulgulamışlar.FilmdekiKahin'insigaraiçiyor

olması,belkideDelphi'dekiKahin'intarihindekibuolayabirgöndermedebulunuyor.)HerikiKahin'indekutsalodalarınıngirişinde"KendiniBil"ifadesiyeralmaktadır.NevarkiMatrixfilmindeki,Delphi'deolduğugibiYunancadeğil,Latince'dir.

AntikYunankrallarıvegeneralleri,ilkönceDelphi'dekiKahin'edanışmadanhiçbirbüyükprojeyegirişmezlerdi.ÖrneğinBüyükİskendersavaşiçintoplanmaçağrısınabaşlamadanönce,Kahin'eakıldanışmakiçinDelphi'yegitmiştir.

EfsaneyegöreorayavardığındaKahinyerindeyoktur.GelecekplanlarınınbaşarılıolupolmayacağınıbiranönceöğrenmeisteğiyleKahin'inizinibulurveonubiröngörüdebulunmayazorlar.Kahin'inyılgınlıkiçindeşöylebağırdığısöylenir:"Ahçocuksenihiçbirşeydurduramıyor!"İskenderbualametiolumluyayorarvedünyayıfethetmeyeçıkar.

Geleceğigöreninsanlarınkehanetlerineinananlar,genelliklekaderedeinanır.

Kadercidediğimizbuinsanlar,bazışeylerininsanlarneyaparsayapsıngerçekleşeceğineinanır.ÖrneğinOedipusvakası.BirkahinOedipus'unbabasınıöldürüpannesiyleevleneceğikehanetindebulunur.Oedipusböylekorkunçbirkaderdenkaçmakiçinbüyüdüğükentiterkeder,fakattamolarakKahin'inöngördüğüşeyiyapmaklanihayetbulur.

FelsefeciRichardTaylor,bazıolayların,diğerolaylarneolursaolsungerçekleşeceğinisöyleyengelenekselkaderkavramını"aşınderecedesuni"

bulmaktadır;çünküolaylarabaşkaolaylarınsebepolduğugerçeğinigözardıetmektedir.Gelenekselkavramagöre,der,"Bütüntarihtetekbirkadercibulmakçokzorolacaktır."(*RichardTaylor.Metaphysics(EnglewodCliffs:PrenciceHall.1974)s.59.)Tamolarakanlaşıldığında,der,"Kadercilikolanherşeykaçınılmazdemek-tir."(**A.g.e.)Matrix'tedeKahin'inkehanetlerinindoğruluğunuhesabakatarsak,kadercilikbenimsenmesienakılcıgörüşolacaktır.

108

Âlimimutlak

"Kahinherşeyibiliyormu?"diyesorarNeokadınındairesinegiderken."[Onasorsan]yeterincebildiğinisöyleyecektir,"diyeyanıtlarMorpheus.EğerKahingerçektendeherşeyibiliyorsa-eğerâlimimut-lakise-ozamanyalnızcaolmuş

olanlarıdeğil,olacaklarıdabiliyordur.Neo'unvazoyudevireceğini,Morpheus'unO'nubulacağınıveNe-o'nunkendihayatıileMorpheus'unhayatıarasındabirseçimyapmakzorundakalacağınıdoğrubirşekildebilmesibukarakterininanırlığınıgüçlendiriyor.Neo'nunbirşeyi,belkigelecekhayatınıbeklediğinisöylüyorveNeoölmeden(kalpatıştandurmadan)veTrinity'ninöpücüğüyle"dirilmeden"önceOhalinegelmiyor.Buradakisorun,Kahin'ingeleceğibilmesinin,özgüriradeyiyokedergörünmesidir.

Âlimimulaklıklaözgüriradearasındakigörünür

çelişkiHıristiyanTeologlarcaçokiyibilinir.Tanrı,gelenekselHıristiyankavrayışta,ka-dirimutlak(herşeyegücüyeten),âlimimutlak(herşeyibilen)vemutlakiyidir.Hıristiyanlaraynışekildegelenekselolarakinsanlarınözgüriradeyesahipolduğunainanır.

FakateğerTanrıyaptığımızherşeyibiliyorsa,yaptığımızhiçbirşeydeözgürdeğilizgibigörünmektedir.BirortaçağdevletadamıvedüşünürüolanfelsefeciBoethius(480-524)buikilemeilkveenaçıkcevaplardanbirinivermiştir:

"Öylegörünüyorki,"dedim,"Tanrı'nınevrenselöncedenbilgisininvarlığıylaherhangibirkararvermeözgürlüğüarasındabüyükbirçelişkivar.ÇünküeğerTanrıherşeyiöncedengörüyorsavehiçbirşeydeyanılamazsa,sonuç,İlahîTakdir'ingördüğüherşeyolacakdemektir...Bubiryana,beneğermevcutbirşeyibiliyorsam,oöyleolmakzorundadır;buyüzdenbirşeyinolacağınıbiliyorsam,oolmakzorundadır.Buradanöncedenbilginingerçekleşmesininkaçınılmazolduğusonucuçıkar."(*BoethiusConsolotaion

ofPhilosophy.

5.Kitap.Çv.W.V.Cooper(Londra:Dent,1902)s.145-147)109

Boethius'unvarmayaçalıştığıyerşurası:Eğerbirinsanbirşeyinolacağınıbiliyorsa,onunolacağıdoğrudur;çünküinsanyanlışolanbirşeyibilemez.

Örneğin1+1'inüçolduğunubilemezsiniz,çünkü1+1=3değildir.Birşeyinolacağıdoğruysa,olmamasımümkündeğildir.Eğeryarıngüneşindoğacağıdoğruysa,yarıngüneşdoğmakzorundadır,aksihaldeifadedoğruolamaz.Ohalde,eğerbirinsanbirşeyinolacağınıbiliyorsa,oolmakzorundadır.Fakateğerolmakzo-rundaysa-yanikaçınılmazsa-ozamanhiçkimseonuengellemeözgürlüğünesahipdeğildir.Âlimimutlaklığınbedeliözgürlüktür.

HernekadarBoethiusâlimimutlaklıkileözgüriradearasındakigörünürçelişmeden,Tanrızamanındışındaolduğutakdirdekaçınıla-bileceğinidüşünmüş

olsada,PrebiteryenKilisesi'ninkurucusuvebüyükProtestanreformcuJohnCalvin(1509-1564)Tannzamanındışındavarolduğuiçindirkihiçkimseninkendikaderinideğiştiremeyeceğinidüşünmüştür.Şöyleyazar:Tanrı'yaöncedenbilgiatfettiğimizzaman,şimdiyekadarvarolanherşeyinO'nungözlerindezamandışıvarolduğunusöyleriz,öylekiO'nunbilgisinegeleceknegeçmişbilgisidir,fakatvarolanherşeyinbilgisidir;vebuşekildemevcutolunca,onları,tıpkıbizimhatırladığımızşeylerinzihnimizdebelirmesigibi,yalnızcaZihnin'debiçimlenenfikirlerolarakgörmez,fakatonlarısankibizzatönündese-riliymişgibigörür.Vebuöncedenbilmebütündünyayıvebütünyaratıklarıkapsar.Alınyazısıdediğimizşey,Tanrı'nınkendinde,insanoğlununherbirüyesininneolacağınakararverdiğiilahimuhakemedir.Hepsiaynıkaderleyaratılmadıklarıiçin,bazılarısonsuzyaşamakavuşurken,diğerlerinisonsuzlanetbeklemektedir.

Calvin'ingörüşünegöre,Tanrıtekbirbakışta

bütünhayatlarınheranınıgörür.

HayatlarımızTann'nınönündebirfilmşeridigibi

110

açılmıştır.Hayatımızdakiherolaytıpkıfilmşeridininherkaresigibibelirlenmiştir.SonuçolarakCalvinbazılarımızınalınyazısındacennetegitmek,bazılarımızıncehennemegitmekolduğunavebukonudahiçbirşeyyapamayacağımızainanıyordu.

Buna,Tann'nınsizinneleriseçeceğinizibilmekleberaber,onlarısiziniçinseçmediğinisöyleyerekitirazedebilirsiniz.Buhaklıbiritirazolabilir,fakatkonumuzlailgisiyoktur;çünküancakbirşeyiyapmaktankaçınabiliyorsak,oşeyiyapmaktaözgürüzdür.Eğerkaçınamayacağınızbirşeyyapıyorsanız-kiTanrıöncedengörüyorsakaçınılmazolmalıdır-ozamanyaptığınızözgürbireylemolamaz.

Âlimimutlakveözgüriradebirbiriyleçelişirgörünüyor.Eğerbiriherşeyibiliyorsa,ozaman

hiçkimseözgüriradeyesahipolamaz.Bukahinleriçindegeçerlidir.Örneğin,eğerTannherşeyibiliyorsa,kendigeleceğinidebiliyordur.Fakatbudoğruysa,O'nungeleceğidebelirlenmiştirveObilebunudeğiştirecekgücesahipdeğildir.Ohaldeâlimimutlaklık,yalnızcaözgüriradeyideğil,aynızamandakadirimut-laklığıdabirseçenekolmaktançıkarır.Hiçkimse

-hattaTannbile-aynıandahemâlimimutlak,hemkadirimutlakolamaz.Bazılarıbunun,gelenekselkavrayıştakiTann'nınvarlığınıyanlışladığınıiddiaetmektedir.

Kadirimutlakolmakherşeyiyapabilmekdemekdeğildir,mümkünolanherşeyiyapabilmekdemektir.BüyükKatolikteologThomasAquinas'ıngözlemlediğigibi,

"Çelişkiimaedenhiçbirşeykutsalkadirimutlaklığadahildeğildir,çünküçelişikolanolanaklıdeğildir.OhaldeTanrı'nınyapılamayacakşeyleriyapamayacağınısöylemekgerekir."ÖrneğinTanrıyuvarlakbir

kareyapamaz,çünküböylebirşeymümkündeğildir.Hiçbirşeyaynıandahemyuvarlak,hemkare111

olamaz.FakatbuO'nunkadirimutlaklığınızedelemez,çünkükadiri-mutlakbirvarlıktanancakmantıksalolarakmümkünolanşeyiyapabilmesibeklenir.

Aynıdüşüncelerâlimimutlaklıkkavramıiçindegeçerlidir.Âlimi-mutlakbirvarlıkherşeyibilenbirvarlıkdeğil,mantıksalolarakbilinmesimümkünolanherşeyibilenbirvarlıktır.Buyüzden,eğergeleceğibilmekmantıksalolarakimkansızsa,âlimimutlaknekâdirimut-lakla,nedeözgüriradeyleçelişir.

Geleceğibilmektebirparadokshavasıvardır;çünkübirsonucunsebebiönceleyemeyeceğiilkesiniçiğnergörünmektedir.Birşeyiancakgerçekleştiktensonragörebiliriz.Nevarkigelecekolaylarhenüzgerçekleşmemişolaylardır.O

haldegelecektekibirolayıgörmekhemolmuş,

hemhenüzolmamışolanıimaedergörünmektedirvebumantıksalolarakimkânsızdır.

Bununlabirliktegeleceğigörmedenbaşkabilmeyollandavardır.Varsayalımkiyerebirbardaksütdöktünüz.Odahayeredeğmedenönceonunetrafasaçılacağımbilirsiniz.Bilginizmedyumlaraözgüherhangibirzihinselgüçtendeğil,doğayasalarıbilginizdengelir.Belirlibirboydaveyaağırlıktakiherhangibirnesneyiyereyakınbiryerdenbıraktığınızdaonuyeredüştüğünübilirsiniz.

Çünküdoğalnesneler,doğayasalarınaboyuneğer,gelecekhenüzvarolmasadaonlarınneleryapabileceklerinibilebilirsiniz.Yaniöncedenbilmemümkündür.

Kahinbizegeleceğibildiğinisöylemez.Neovazoyukırdıktansonraona"Nasılbildin..?"diyesorduğunda,şöyleyanıtverir:"Sonradankafanasüreklitakılacakolansoruşu,eğerbirşeysöylemeseydim,yinedevazoyukıracakmiydin?"BelkideKahinbirinsansarrafıdırve

bazıinsanlannbazıdurumlardanasıldavranacaklarınıbiliyordur.Böylebileolsaözgüriradeningeleceğitehlikededir.Çünküinsandavranışlarıpsikolojikyasalartemelindeyüzdeyüzöngörülebilirise,bueylemlerözgüreylemlerolarakgörülemez.

112

Belirlenimcilik

Tamanlamıylaâlimimutlakbirvarlık,yalnızcadünyayıdeğil,dünyayıyönetenyasalarhakkındadabilinmesigerekenherşeyibilecektir.Bubilgiyle(veyeterlibirhesapgücüyle)böylebirvarlıkevreninbütüngeleceğiniöngörebilir.VeyaenazındanFransızfizikçiPierreSimondeLaplaceböylesöylüyor:

Doğayıhareketegeçirenbütünkuvvetlerivebunlarıoluşturanvarlıklarınilişkilidurumlarınıkavrayabilenvebuverilerianalizetmeyeveevrendekienbüyükcisimlerleenküçükatomlarıaynıformüldekucaklamayayetecekbüyüklüktebirzekâvarolsaydı,buzekâiçinhiçbirşey

belirsizolmaz,gelecek,tıpkıgeçmişgibi,buzekânıngözleriönündeaynıandamevcutolutdu.

Laplace'ıncini-obuzekâyıöyleadlandırıyor-evrendekiherşeyingeleceğinibilecektir..Herhangibirşeyinvaroluşununherhangibiranındaneredevenedurumdaolacağınıkesinolaraksöyleyebilecekti.Böylebirdünyada-birçokinsanbununbizimdünyamızolduğunudüşünüyor-hiçbirözgüriradevarolamaz.

Laplace'ınzihinseldeneyibütünolaylarınbirnedeniolduğuvarsayımınadayanır.Nedenselbelirlenimcilikolarakbilinenbubakışaçısı,nedensizhiçbirşeyinvarolmadığınaveaynınedeninhepaynısonucayolaçtığınainanır.Demekkiherhangibirzamandakibirevrenveonuyönetenyasalarveriliise,tekbirmümküngelecekvardır.Eğerevrenigeçmiştekiherhangibirzamana"gerisarabilsek"(tıpkıbirkasetigerisarargibi),sonradadoğayıkendihalinebıraksak,herşeytıpkıeskidengerçekleştiğigibigerçekleşir.Çünküherhangibirşeyeaçıkhiçbirçok-.tanseçmelieylemyoktur,hiçkimseözgür

birbiçimdeifaetmez.

Tümüylebelirlenimcibirdünyada,hiçkimseeylemlerindendolayısorumlututulamaz,çünküyaptıklarıhiçbirşeyonlarıninisiyatifin-113

dedeğildir.Bilimadamlarıdavranışlarımızıntemelbelirleyicisiningenlermi-

veyadoğamızmı-yoksayetiştirilmemizmi-sosyaletkilermi-olduğukonusundafikirbirliğinevaramamışlardır.Bununlabirliktedoğamıyetiştirmemitartışmasınınherikitarafıda,davranışlarımızabizimdışımızdakigüçlerinnedenolduğukonusundahemfikirdirler.Hiçkimseninprogramlanmışolduğundanbaşkatürlüdavrana-mayacağıgerçeğinikabuledenpsikologB.F.Skinnerinsanlarınözgüriradeyesahipolduğunosyonundanvebununlabirlikteyaptıklarışeydendolayıcezalandırılıpödüllendirilmelerigerektiğinosyonundanvazgeçmemizgerektiğiniilerisürmektedir.Nedenselolarakbelirlenmişbirdünyadayanlışveyadoğruolamaz.Eğergerçekdünyaböylebirdünyaysa,budünyadayaşayanların,Matrix'in

dünyasındayaşayanlardandahaiyidurumdaolduğusöylenemez.

AntikYunanfelsefecisiEpikür(İ.Ö.341-270)bütünolaylarabaşkaolaylarınnedenolduğubirdünyadaözgüriradeninolamayacağınıfarketmiştir.Özgüriradeninnasılmümkünolduğunuaçıklamakiçinatomlarınuzamiçindehareketederkentesadüfiolarak"yoldansaptıklarını"ilerisürmüştür.İlginçbirbiçimde,birçokmodernfizikçibazıolayların-örneğinbiratomunradyoaktifbozunumunun-tümüyletesadüfi,yaninedensizolduğundaEpikürileaynıfikirdedir.Üstelikbazılarıbununözgüriradeyeolaninancımızıakladığınainanmaktadır.Örneğin,fizikçiSirArthurEddingtonşunlarıyazmaktadır:

"Bugününfiziğindenbelirlenimciliğiatmışolankuramsaldevrim,buhareketiyleinsaneylemlerinintümüyleöncedenbelirlenebilirolduğuvarsayımınıgereksizhalegetirenönemlibirsonucasahiptir."Gelecekaçıktır,çünkübirdenfazlaşekildeortayaçıkabilir.Butekbaşınaözgüriradeninvarlığınıtesisedemiyor

olsada(birinsanbelirlenmişbirolaykadartesadüfibirolaydandasorumlututulamaz),enazındanözgüriradeyimümkünkılar.

114

BuSizinHayatınız

Varsayalımkibitpazarınıdolaşırken,üzerinizdeadınızınyazılı'ol-duğueski,tozlubirkitabarastladınız.Ürktünüzveilksayfayıçeviripokumayabaşladınız.Kitapsizindoğumyerinizivetarihinizikesinbirşekildebildirerekbaşlıyor.Okumayadevamediyorsunuzvekitabınhayatınızınbütünbellibaşlıolaylarınıdoğrubirşekildesıraladığınıgörüyorsunuz.Sayfalanatlayıpogününtarihinegeliyorsunuzveosayfadabitpazarınagittiğiniziveüzerinizdeadınızınyazılıolduğubirkitabıbulduğunuzuokuyorsunuz(Bütüncümlelerşimdikizamandayazılmış).Olaylarçokyeni,fakatkitapçokeskidir,kendinizebütünbunlarıkiminbilebileceğinisoruyorsunuz.Nevarkikitaporadabitmiyor.Önünüzdekiyıllariçinyazılmışbölümlerdevar.Birkaçsatırdahailerliyorsunuz

vesaat6:00'daarabanızaatlayıppazardanayrıldı-ğınızıokuyorsunuz.Bukitapgeçmişinizhakkındakihiçbirşeydeyanılmamıştır.Bu,sözüedilensaattebitpazarındanayrılmanınalnınızdayazılıolduğuanlamınamıgeliyor?Saataltıyıgeçirenekadarbirbankınüzerindeoturupbuöngörüyüyanlışlayamazmısınız?Bunukesinlikleyapabilirsinizgibigörünüyor.Nedenselcibelirlenimciliğindoğruolduğubirdünyadabile,biröngörüyübilmekonunyanlışlan-masınayolaçabilir.Laplace'ıncini-veyabuaçıdanherhangibirkahin-insanlarınhayatıhakkında,ancakbuinsanlarbunubilmiyorsa,kesinöngörülerdebulunabilir.

NevarkiMatrixfilmindekikarakterler,Kahin'inöngörülerindenhaberdardırlarvefakatöngörüleryinedegerçekleşir.BuKahin'ingeleceğiöngörmekyerine,onufiilenbiçimlendirdiğianlamınagelir.Kehanetlerikendikendilerinigerçekleştirmektedirler,çünkükehanet,tıpkıborsadakikazançbeklentisininkazancayolaçmasıgibikendihakikatiniyaratmaktadır.DemekkiKahin'inbaşarısını

açıklayabilmekiçinonugeleceğibildiğini,geleceğinbelirlenmiş

olduğunuvar-

115

saymakzorundadeğiliz.Sadeceonaakıldanışanlarınonungeleceğibildiğineinandığınıvarsaymamızyeterliolacaktır.

Morpheus,Kahin'ingeleceğibiçimlendirmektekifaalrolününfarkındagibidir.

Kahin'igörmeyegiderlerkenNeoona,Kahin'inherzamanhaklıolupolmadığınısorduğunda,Morpheusşuşekildecevapverir:"Yanlışveyadoğruterimleriyledüşünme.ObirrehberNeo.Sanayolubulmandayardımcıolabilir."Çatıda,Neo,düşenbirhelikopterdenTrinity'imucizevibirşekildekurtardığında,Morpheussorar,"ArtıkinanıyormusunTrinity[Neo'nunOolduğuna]?"NeoMorphe-us'aKahin'inonasöylediklerinianlatmakiçinağzınıaçtığındaMorpheusonunsözünükeser,"Osanatamduymangerekenleri

söyledi.Okadar."AnlaşılıyorkiKahinbiramacasahipvebuamacaulaşmakiçingerekliolduğunudüşündüğüşeylerisöylüyor.

BizzatKahin,Neo'nunonavazoyukıracağınıneredenbildiğisorusunacevaptabunueleverir:"Dahasonrakafanıkurcalayıpduracakolansoruşuolacak,eğerhiçbirşeysöylemeseydim,yinedeonukırarmiydin?"Cevap,elbette,"Hayır."

Vazonunkırılmasınasebepolanşey,onunvazodanbahsetmesidir.

Morpheusbizi"Yolubilmekle,yoldayürümeninfarklıolduğu"konusundabilgilendirir.Kahinonagelenleri,bilgisineinanmayateşvikederek,yoldayürütür.Ancakdurumbuysa-yaniKahin'inöncedenbilmesigerçekdeğilfakatyalnızcabirgörünüşise-Neohayatınıkontroledebilirveherşeyin-akılsınırlaniçinde-mümkünolduğubirdünyadayaşayabilinSahne3

AhlakınveDininTavşanDeliğindenAşağı

9

KaşıkYok:BudistBirAyna

MICHAELBRANNIGAN

"Anlaşılankaderironidenanlamıyor,"diyorMorpheus.Neyazıkkitarihdeöyle.

Buda'nınoğluna"zincir"veya"engel"anlamınagelen"Rahula"isminikoymasıçoköğreticidir.Sonradan"uyanmışolan"anlamınagelen"Buda"isminialanprensSiddhartaGautamada,yirmibiryaşında,içinikemiren,"bizihareketegeçiren"

soruyu,yanivaroluşlailgilibirşeylerinköktenyanlışolduğuduygusunuçözmekiçinrahathayatınıterketmişti.Aydınlanmayavardıktan,hakikate"uyandıktan"

sonra,Rahulaonunmüritlerindenbirihalinegeldi.KlasikBudistmetinlerdenbiriolanMajihima-nikaya'dakıbirpasajda,"uyanmışolan"aynaimgesinikullanarakoğlu

"zincirlenmişolana"dersverir.

BununhakkındanedüşünüyorsunRahula?Biraynanınamacınedir?Amacıyansımaktır,rahipefendim.

ÖylebileolsaRahula,bireylembirbedenleyapılır(ancak)tekraredenrefleksiyonla;bireylembirkonuşmayla...birzihinleyapılır(ancak)tekraredenrefleksiyonla[italiklerbanaaittir].

Yansıtma

Buda'nınaynanınyansıtmasındanikikerebahsettiğinedikkatedin.Ayna,ilkönce,yansıtır.Aynanetliğincisimleşmesidir,önünde119

olanıçıkarır.BuyüzdenaynaTaoistveBudistöğretilerde,özellikleZenBudizm'deortakmetafordur.Buöğretilerbizeaynagibiolmayı,temizbirzihne,bir"ayna-zihne",kalabalıkvedağınıkolmayan,özgürveyaniboşbirzihnesahipolmayısalıkverir.Birayna-zihintıpkıbir

aynagibiönünegeleniyansıtır.Aynmdabulunmaz.Hayallere(*İmagekelimesiniburadavedahasonra,raygıntutumunaksine"imge"ve"imaj"değil,"hayal"olarakçevirdim(ç.n.))desarılmaz.

Matrix'teaynanınbirçokönemliyerdekullanıldığımgörürüz.BayRhineheartNeo'yuazarlarken,camtemizleyicileriMatrix'isimgeleyensabunlusulansilerler.AjanSmith'ingüneşgözlükleriThomasAndersonileNeo'nunikikimliğinibellibelirsizyansıtırken,Morphe-us'unaynacamlıgözlükleridahanetyansıtır.BugözlüklerinyalnızcaMatrix'teveyüklemeprogramındatakıldığına,fakatgerçekdünyadatakılmadığınadikkatiniziçekerim.YineMorpheus'unNeo'yateklifettiğikırmızıvemavihapıçıkardığıkutudaaynalıdır.

Fakatfilminaynayıendramatikbirbiçimdekullandığısahne,Neokırmızıhapıyuttuktanhemensonragelir.DamladamlaakanaynaylabüyülenmişolanNeo,onadokunurveıslakaynaöncekolunu,sonrabütünbedeninikaplar.Neogerçeğikeşfetmeyolculuğunda"tavşan

inindenaşağı"düşmedenönce,tepedentırnağaaynakesilir.Mat-rix'tenatıldıktansonra,kendinikanalizasyondaçırılçıplakbulur.

Yunancahakikatanlamınagelenalethiakelimesi,ayrıca"çıplaklık"anlamınagelirveçıplakgerçeğiaklagetirir.Neo'nunaynabaşkalaşımıböyleceonuilkgerçekuyanmasına;gerçekolduğunusandığımızşeylerinaslındaprogramlanışbiryanılsama,"bizihâkimiyetaltındatutmakiçinbilgisayarlartarafındanüretilmişbirdüşdünyası..."olduğugerçeğinetaşır.

Ayna-yansıtmametaforununenderinkullanımınaKahin'indairesinigördüğümüzsahnederastlarız.BusahnedetamLotusduruşundaoturanvetelekinetikgüçlekaşıklarıeğen,Budistbirrahipgibigi-120

yinmişbirçocukvardır.KaşığıNeo'yatutarakkaldırınca,bizNeo'nunkaşıktakiyansımasınıgörürüz.Bu,çocuğunNeo'yaikikelimeyleaktardığı,enönemlidersitemsileder:"Kaşıkyok."

BuradakiBudizmileparalellikçarpıcıdır.ÇokiyibilinenBudistbirmeselveyamondovardır.Bumeseldeüçrahiprüzgârdadalgalananbirbayağıseyreder.

Rahiplerdenbiribayrağındalgalanmasınadikkatçeker.İkincirahip,gerçektebirbayrakolmadığını,fakatonuhareketettirenbirrüzgârolduğunusöyleyerektepkiverir.Üçüncürahipikisinideazarlar.Nebayrağınnederüzgârınhareketettiğinisöyler."Hareketedensizinzihninizdir."Budistmesajaçıktır.Eğilenkaşıkdeğildir,çünkükaşıkyoktur.Yalnızcazihinvardır.

Dahası,kaşıkolmadığıiçin,ayna-yansıtmabize,yansıyanhayallereçokfazlaönematfetmememehususundadikkatliolmamızgerektiğinihatırlatır.Hayalleryalnızcahayallerdir;nefazla,neeksik.Birkaşıkolmadığıiçin,biranlamdaaynadayokturveaynadayansıyandünyasadecebirhayal,biryanılsamadır.Budabuışıktabizebildiğimizdünyanınbiryanılsama,mayaolduğunuöğretir.Budisthocalaryanılsamanındoğasıhakkındaçoktartışmıştır.

Acababu,gördüğümüzvedokunduğumuzdünyanıngerçektevarolmadığıanlamınamıgelir?Matrix'inkonusuiştebumetafizikyorumdur.

Öteyandan,özellikleMayhayanaokulundanbirçokBudist,dünyanınyanılsamalıdoğasınınbizimdünyayadairbilgimizleilgiliolduğunuilerisürmüştür.Yani,somutdünyavardır,fakatbizimbugerçeğialgılayışımızvebugerçeğebakışımız,gerçekliğinkendisiyleörtüş-mez.BenimEiffelKulesifotoğrafımınEiffelkulesiolmamasıgibi,aynadakihayaldeonunönündekigerçekliğiyansıtmaz.TıpkıZenBu-distlerinsöylediğigibi,Ay'ıgösterenparmakAydeğildir.Bizimkafamızıkarıştıranşeyhayaligerçekliksanmamızdır.Diğeryandanbizimiçingerçekolanıtanımlayanveyorumlayanbizimzihnimizdir.

Budistöğretilerinbizikoparmakistediğişey,bilgikuramsalyanılsamadır.Bunuyapabilmekiçin,zihnimiziözgürleştirmeliyiz.

121

Enönemlisi,zihnimizibağımsız,değişmezbirnefs(*self,kendidiyedeçevrilebilirdi,çy.)denkurtarmaktır.Aynanınönündedurupkendimizigörsekde,hayalimizbizimgerçekteneolduğumuzhakkındahiçbirşeyiçermez.Bu,Budistöğretininçekirdeğidir,yani,tıpkıkaşıkdiyebirşeyolmadığıgibi,nefsdiyebirşeydeyoktur.Veeğerkaşıkyoksa,Neo'dayoktur.Budistleriçinnefsdiyebağımsızveayrıbirvarlıkyoktur.Bunefsinyokluğuhalineanatmandenir.

Demekkiaynayıyanlışbirşekildekullanabiliriz.Nefs'inbiryanılsamasınıkuvvetlendirmekiçinkullanabiliriz.Bunefs-tirbizimiçinöyletüketicidirki,biraynanınyokluğusinirbozucuveendişevericiolabilir.Otantikolmayandünyamızda,nefs'inveayrılığınyanılsamasınısağlamlaştırmakiçinaynalaraihtiyaçduyarız.

ŞimdiBuda'nınoğlunaöğrettiklerinedönelimveonunaynayaatfettiği,zihinseldüşünüm(**reflectionİngilizcedehemyansıhemderindüşünmeanlamlarınagelir.Buda'nınmeselinde

bukelimeçiftanlamlıkullanılmıştır,çv.)inceleme,eşyayıdüşünmesembolüolananlamlarabakalım.Oğlunadikkatlidüşünümün,eylemdenöncegelmesigerektiğiniöğretiyor.DahaönemlisiRahula'yıeylemininbütündiğerşeylerüzerindekietkilerininfarkındaolmadaneylemdebulunmayakarşıuyarır.

Rahula,eğerdüşünürsenşunubulursun:"Bedenleyapmayıarzuladığımeylem,bedeniminbireylemidirvebanazararverir,ötekinezararverir,herikisinezararverir;bedeninbueylemiacemicedir,kârıkaygı,sonucukaygıdır"böylebirbedeneylemikesinlikleseninta-rafındanyapılmamalıdırRahula.(***A.g.e)Bu,Budizminenhayatigizlieğilimine,pratityasamutpada'yabağımlıkökenfikrineişareteder.Bağımlıköken,özündevarolanherşeyinbirbiriyleiçiçegeçtiğiveeşyadadoğalbiriçbağlantınınolduğuanlamınagelir.Demekkihiçbirşeybağımsızveayrıdeğildir.

122

Halböyleolunca,Budistöğretianicca'yagöre

hiçbirşeysüreklideğildir,herşeydeğişir.Hiçbirşeybağımsızvesüreklideğildir,bir"nefs"bile.Nevarkibizhâlâsüreklilikvenefsfikrineyapışırdururuz.Bubizimacıduymamızasebepolurveyadukkha'ya.Dukkha'nınkelimeanlamı"yerindençıkma"dır.ArtıkelimizdeÜçBudistİşaretvar:anicca(herşeydeğişir),anatman(nefsyoktur)veDukkha(acıçekmeevrenseldir).Budaherdurumdaoğlunabütünherşeyinbirbiriylebağlantılıolduğunu,eylemlerimizinbaşkalarınıetkilediğiniveeylemegeçmedenöncebununüzerinedüşünmemizgerektiğinihatırlatır.

Yansıtmama

Nevarkibutüryansıtma,buzihinselfaaliyet,ikiucukeskinusturadır.Biryandadikkatlidüşünümvesorgulamabirzorunluluktur.Neobütünhayatıboyuncaşeyleringörünürdeğerlerinikabuletmemiştir.Birşeylerinpekyolundagitmediğindenkuşkulanmaktadır.Choi'yesorar,"Uyanıkmıyoksahâlâdüşmügörüyorolduğunubilememeduygusunuhiçhissetinmi?"Trinitybuyerindençıkma

duygusunutespitedebilir."Nedenuyuyamadığım,nedenyalnızolduğunuvenedenhergecebilgisayarınönündeoturduğunubiliyorum.Onuarıyorsun.Biliyorum,çünkübendebirzamanlaraynışeyiarıyordum."VeNeo'dandinlemecihazınıçıkarmadanönceonaşöylesöyler."Yolubiliyorsun.Tamneredebittiğinibiliyorsun.Veoradaolmakistemediğinibiliyorum."İlkkarşılaşmalarındaMorpheusNeo'yaşunlarısöyler."Uyanmakistediğiiçingördüğüherşeyikabuledenbiradamgibigörünüyorsun...Buradasınçünkübirşeybiliyorsun.Onubütünhayatınboyuncahissettin.Dünyadabirşeyleryanlış.Neolduğunubilmiyorsun,amabeynininiçindebirkıymıkgibi,oradaolduğunubiliyorsun."

ÖteyandanBudistöğretiler,"kıymık"ıyaratanşeyinzihinlerimizolduğunusöylemektenaslavazgeçmez.Zihinbizibirçokdolambaçlıyolasevkedebilir.

Zihinbizimenbüyükdüşmanımızolabilir.Neoile

123

Morpheusarasındakiantrenmanmüsabakalarını(Japoncasıkumite)düşünün.Busahne,dövüşsanatlanndazihninçokgüçlüyerini,çokiyibirşekildegösterir.

Neo,enazonunkadarustalıkkazandığıMorp-heus'ahâlâyenilir.Niçin?

Morpheusşöylesöyler:"Zayıflığınteknikleilgilideğil."Neo'nunzayıflığıMorpheus'unkuvvetiveyaçevikliliğiyleilgilideğildir.Zatenkumiteyüklemeprogramındagerçekleşir.MorpheusNeo'yuzorlar,"Benimburadasendendahagüçlüvehızlıoluşumunkaslarımlabirilgisiolduğunumusanıyorsun?Şuandasoluduğunşeysencehavamı?"AçıkkiNeo'nunyenilmesinesebepolanonunzihnidir.

Bütünmeselezihniözgürleştirmemeselesidir.Zihniözgürleştirme,zihninhiçbiryerde"durma"sınaizinvermemektir.ÜnlüZenrahibiTakuanSoho(1573-1645)özgürolmayanzihne"alıkonulmuşzihin"diyor.TakuanSoho

Japonya'nınenünlüikikılıçustasıMiyamo-toMusashiileYagyuMunenori'yedersvermiştir.

"KıpırdatılamazBilgeliğinGizliKayıtları"FudoçishinmyorokukitabındaYagyuzihnialıkoymanınfelaketlesonuçlanacağınadairuyarır:Sanavurmakiçingelenkılıcıilkfarkettiğinde,bukılıcıolduğuyerdekarşılamayıdüşünürsen,zihninkılıcınbupozisyonundaduracaktır,kendihareketlerinyapılmamışkalacaktırverakibintarafındankesileceksindir.İştedurmakbuanlamagelir.

Zihin,bilmekyerinedüşündüğüzaman,kendihalinebırakmakyerineçabaladığızaman"durur."Morpheus'unNeo'yudürtükleyip"Banavurmayaçalışma,vur"

demesininsebebibudur.Zihinkendinibedendenuzağakonumlandırdığızamandurur.Zihindurduğuzamanartıkbedenlebirdeğildir.Dövüşsanatlanndazihniözgürleştirmekdemekbirinsanınkendisiylerakibiarasındakiboşluğuaşmasıdemektir.Çünkünasılkaşıkyoksa,rakipdeyoktur.

124

BuaçıdanbakıldığındaNeo'nunKahinilekarşılaşmasıonunzihniniözgürleştirmekonusundakiyeteneksizliğinigösterir.Aslında-özünderuhsalbireğitim-olaneğitimindeöğrendiğitekniklerimü-kemmelleştirmesinerağmen,gerçekdoğasıhakkındakuşkularavekorkularasahiptir.HatırlayınKahinNeo'yaaslaO

olmadığınısöylemiyor.BunusöyleyenNeo.Kahin,Neo'nunkuşkulanvealıkonmuş

zihniiçinbiraynagörevigörüyor.

Zihniözgürleştirmealıkonmamışbirzihne,"sabit"olmayanbirzihnesahipolmakdemektir.Ohaldezihniözgürleştirmek,ZenBu-distlerinmushindedikleri

"zihinsizlik"durumunavarmaktır.Buzihinsizlikdurumu,yansıtmamadurumudur.

Kılıcınötekiyüzüdür.Budabizden

düşünmemiziistiyor,fakataynızamandakendimizidüşünmedenkurtarmamızıöğretiyor.Buyansıtmamaenindesonundazihniözgürleştiriyor.MorpheussürekliolarakNeo'yazihniniözgürleştirmesigerektiğindenbahsediyor.Neo'nunhayatı,tıpkıMatrix'iniçindekidiğerherkesinhayatıgibi,"zihiniçinbirhapishane"yedönüşüyor.Zihniözgürleştirmek,akılcılaştırmavedüşünümengeliniaştığımız,aklınsınırlarınıtanıdığımızvebütünaklınvemantığınkaçınılmazolaraksertbirduvaraçarptığınıfarkettiğimizzamangerçekleşiyor.Bu"kaçınılmazıngerçeksesidir."

DüşünümengeliNeozihinsizlik,yansıtmamadurumunutecrübeettiğizamanparçalanıyor.Neo,AjanSmithtarafındankalbindenvurulupöldüğündeveTrinityhemenkorkularındankurtuluponaolanaşkınıbelliettiğinde,buonucanlandınyor.Trinity'nindüşünümü-nünbirürünüolankendikorkulanndankurtulması,Neo'nuneskikorkulardankurtulmasınıvedirilmesiniateşleyenkıvılcımoluyor;çünküartıkOolduğunatümkalbiyleinanmaktadır.Bu

sahnepratit-yasamutpada'nın,aşkınkurtarıcı,hattahayatkurtarıcılığındavarolankarşılıklıbağlılığıngüçlübirörneğidir.Trinity'ninkendineinanmasıNeo'nunkendineinanmasınısağlamıştır.Dahasıonlarıninancı,düşünceninalıkoyduğuzihinlerindeyerleşikkuşkuvekorkularıken-125

dihalinebırakmaktır.Zihnimiziancakkendihalinebırakaraközgürleş-tirebiliriz.BudistaynadazihinnihaiMatrix'tir.Biryanılsamayabağlandığımızzaman,gördüğümüzveyansıttığımızdünyanıngerçekdünyaolduğunakendimiziinandırdığımızzaman,zihinbiziköleleştirir.

Matrix,sayısızBudistimavasıtasıylaaynanınbuikiyanının-yansıtmanınveyansıtmamanın-altınıçizer:bildiğimizdünyanınbiryanılsamaolması,zihninvezihniözgürleştirmeninrolünesüreklivurgu,gerçekdünyailedüşdünyasıarasındakiaynmlar,zihninbirtutsağıolmakyerinedoğrudantecrübevesüreklieğitimleuyanıklılığıngerekliliği.

GerçektendeNeo'nunMorpheus'lailkkarşılaşmasıbukonuyasenfonikbirgiriştir.Busahnefilminbellibaşlıbütüntemalarınınvehareketlerinineksenindedir.ÖzellikleMorpheusinsanidurumuveçıkmazıişaretettiğizaman:Bildiğimizhaliyledünya"zihiniçinbirhapishanedir,"der.DikkatedinMorpheus"zihiniçinbirhapishane"diyor,"zihninhapishanesi"demiyor.Buaçıkbirşekildebirumutişaretidir.EğerNeo'nunhayatıbirzihinhapishanesiyseserbestkalmaihtimalidahaazdır.Fakathayatızihniiçinbirhapishanehalinegelmişse,busözkonusuhapishanedenkurtulmanınmümkünolduğuanlamınagelir.

Üsteliktamdazihinvasıtasıyla,sadecezihniözgürleştire-rekkurtulmakmümkündür.

BubizeBudizminDörtSoyluDoğrusu'nuhatırlatır;özelliklesıksıkhafifealınanÜçüncüGerçeği.İlkdoğrudukkha'dır,yanihayatıntümüyleacıyladoluolduğu.İkincidoğruacıçekmeninkesinkaynağınıntanbaolmasıdır,yani"açlık"

veyapışma.Buradaaçolanzihindir.Buaçlıkbirçokbağlılıkyoluylakendinigösterir.Özelliklesüreklibirbenebağlılıkolarak.Üçüncüdoğrubize,kendimiziacıçekmektenkurtarabileceğimizisöyler.Buumutmesajıanlamlıdır.

Acıçekmeninkaynağıiçimizdeolduğunagöre,kurtuluşunkaynağıdaiçimizdedir.

Morpheus'unönerdiğiiştebuüçüncüdoğrudur.Dördüncüdoğru,aşağıdabahsedeceğimiz,biziacıdankurtaracakolanzorvezahmetliyoldurveSekizKatlıYoldiyebilinir.NihayetSekizKatlıYol'ungize-126

mi,zihniözgürleştirmedeyatmaktadır.

MatrixBudistBirFilmmi?

MatrixfilminekadarBudist?BütünBudisthavasınakarşın,filmdekienazdörtiçerikBudistöğretilerlebağdaşmıyor.İlkolarak,filmintümünükapsayanZerdüştçübirikicilik,iyikötükarşıtlığıvar.EğitimprogramındaMorpheus

sistemi"düşman"olarakayınediyor.Fakataynızamandayaseçimsonucuyadabilmedensisteminbirparçasıolanlarıdadahilediyor.İkicilik,Budizm'inenyüksekikierdemimerhamet(kanına)veşefkat(metta)ilekesinolarakçelişiyor.Buerdemlerbütünduyguluvarlıklarıiçingeçerlidirvedüşmanlarımızladostlarımızaayrımgözetmeden,aynışekildedavranmamızıgerektiriyor.Elbettebu,Budistahlakınenzoryanlarındanbiridir.

İkinciolarak,aşınşiddetsahnelerişiddetkarşıtı(ahimsa)Budistöğretilerezıtgörünüyor.Gerçektendefilm,Neo'nun"silah,dahaçoksilah"talepetmesiyleveNeoileTrinity'eMorpheus'ukurtarmakiçingirdikleribinanınkorumalarınıdüpedüzkatlettirerekşiddetitaçlandırıyor.Kuşkusuzbütünbunlar,bugünküseyircilerefilmicazipkılmaticariamacınıgözetenşeyler.Filmkendinibuşekildesatarak,bazıtemelBudistilkelerleçelişiyor.

Budizm'egörebirbodhisattva,aydınlanmayaerişmişolanveduyduğumerhametdolayısıyladiğerinsanlararehberliketmeyiseçenbir

varlıktır.

Bodhisattva'nınbütünyaratıklarıkurtarmayemini,kendiniacıyıazaltmagörevineadama,Budistahlakınözüdür.OnyedinciyüzyılBuditiShantidevabodbisattva'yı"insanlarınyozlaşmışkuşaklarıyüzündenaydınlanmışkollarınıaslaindirmeyecek,onlarıngünahkarsavaşlarıyüzündendünyayıkurtarmakararındaaslatereddütetmeyecekolan,"diyetarifeder.

Elbettebuşiddetsahnelerigerçeküstüolarakgörülebilir.Yani,in-127

sanbusahnelerisembolikolarakgörüponlarınBudistlerinüçzehirdedikleriyanılsama,tamahvenefretitemsiledenzihnimizdekiiblislerinyıkımınısembolizeettikleriniilerisürebilir.Ünlübodhisatt-va'lardanbiriManusri'dirvebuüçzehrinkafasınıkoparmakiçinelindebirkılıçladolaşırkenresmedilir.

Üçüncüolarak,filmdekidilbazençokkaba.BukesinlikleBudist"doğrusöz"

öğretisiniçiğniyor."Doğrusöz"kendimiziacıçekmektenkurtarmakiçingeçmekzorundaolduğumuzSekizKatlıYol'danbiridir.AjanSmith'eparmakgöstermekseyircileringönlünüfethedebilir,fakatfilmin,halkınbayağıhayatınaçekicigelmekiçinaşınuğraşı,onun,dahaciddimesajlarınızedeliyor.

Budizmindoğasındavarolanuyumluluğuişaretederekbukusurlarıönemsizgöstermekmümkündür.BugörüşegöreBudizmbukalemungibidirveçevresineuyumgöstermeeğilimindedir.ÇinBudiz-mi'ninkökeniHintBudistkaynaklardanbirşekildefarklıolmasınınsebebibudur.İştebuyüzdenBudizminbelirlibirkültürdealdığıhalivurgular,örneğinJaponBudizm'inden,hattaAmerikanBudizmi'ndensözederiz.Amerikankültürününşiddetlenasıleğlendiğihesabakatılırsa,filmdeşiddetkullanılmasınınAmerikanBudizmi'ninbirözelliğiolduğuiddiaedilebilir.

Benbunakatılmıyorum.Budizmibenimseyenkültürlernekadarçeşitliolursaolsun,buBudistöğretiler,ancakBudistöğretilerinözünesadık

kaldığıölçüdeBudist'tir.VeBudizmözündeşiddettenvebilerekdünyayagereksizacıvermektentiksinirveilelebettiksinmeyedevamedecektir.Budizm'initicigücü,mevcutheracıdankunulmaçabasındayatmaktadır,onayenilerinieklemektedeğil.

Nihayetfilm,anlaşılırbirşekildeinsanlarınözelveinsanlarınyarattığıyapayzekâdanvehele"hissedenprogramlardan"farklıolduğukanısınıtaşıyor.

Kendimizinmakinelerdenfarklıolduğundatesellibuluyoruz.Pekiacababütündiğerhissedenvarlıklardanfarklımıyız?Budistlerbütünhissedenvarlıklarınsaygıyıhakettiğinivebütünhis-128

sedenvarlıklarınBuda'nıntabiatınasahipolduğunuöğretir.FilminAjanları,zekice"hissedenprogramlar"olarakbetimlemesi,"varlıklar"ile"programlar"

arasındailginçbirayrımasebepoluyor.FakatBudistaynayalnızcainsanlariçindeğil,bütün

hissedenyaratıklariçindir.

MatrixheraçıdanBudistbirfilmdeğil,öyleolmasınadaçalışılmamış.

YukarıdakiçelişkilererağmenMatrixfilmininbaşarısı,birçokDoğuveBatıgeleneklerindençeşitlidinivefelsefiunsurlarıbirleştirerekkullanmasındayatıyor.ÇağdaşsiberteknikbağlamındaHıristiyanlığa,Platonculuğa,Budizmezengingönderimleriçerenmetaforlarıustacabirbiriylekarıştırıyorvedahaşimdidenbilimkurgufilmtüründebirklasik.Filmindehası,canalıcırepliklerlesüperimajları,derin,fakatçoğuzamananlaşılmazBudistözgürleşmemesajlarınıyaratıcıbirbiçimdebirleştirebilmesindeyatıyor.Matrixfilmibusayede,seyirciyiuyandırıyorveyaşamayaalışkınolduğumuzzihnimizüzerinedüşünmeye(vedüşünmemeye)davetediyor.Biziaynabirdahabaktığımızdaşusoruyusormayazorluyor:Gördüğümüzşeykimvene?

129

10

Matrix'inDiniveÇoğulculukSorunları

GREGORYBASSHAM

Matrix'tehernekadarsayısızHıristiyantemamevcutolsada,filminyansıttığıtemelgörüHıristiyanlıkdeğil,diniçoğulculuktur[religiourspluralizm]."Diniçoğulculuk"ilekabacabirçokveyabütündinlerineşitderecededoğruvegeçerliolduğugörüşünükastediyorum.BubölümdeMatrix'tekibazıbellibaşlıHıristiyanveHıristiyanolmayantemalarabakıyorvefilminyansıttığıözelbirçoğulculuğuninanırlığınıinceliyorum.

MatrixFilmindekiHıristiyanTemalar

MatrixfilminingösterimePaskalya'yadenkdüşenhaftasonundagirmesibirrastlantıdeğildir.Filmdebazılarıaçık,bazılarörtüksayısızHıristiyanmotifvar.Enaçıkolanıvaatedilenkurtarıcıtemasıdır.İncil'de,İsavaatedilenMesih,"gelecekolan"kişidir.Filmde

Neo,"One"yani"O"durve"neo","one"nınevirmecesidir.Dahası,Yunan-ca'daNeo"yeni,"anlamınagelirveayağakalkanNeo'nungirdiğiveötekiinsanlariçindeolanaklıhalegetireceğiyenihayatıişareteder.

ThomasAndersonismidesavımızaekbirdestekvermektedir.Hemadı,hemsoyadıaçıkHıristiyançağrışımlarasahiptir.İsa'nınbi-131

rinidirilttiğindenkuşkuduyduğunuifadeedenhavarisi"KuşkucuTomas"gibi,Neo'nundaMatrix'ingerçekolmadığı,yapabileceklerivekendisininOolduğuhakkındabirtürlükurtulamadığıkuşkulanvardır.İsveççe'de"Andrew'inoğlu"

anlamınagelenAndersonYunanca"insan"anlamınagelen"andr-"kökündentüretilmiştir.BöyleceAndersonetimolojikolarak,İsa'nınsıksıkbirunvanolarakkullandığı"insanınoğlu"anlamınagelir.FilminbaşlarındaNeo'yabizzat

"Hz.İsa"diyehitapedilir.NeokorsanyazılımıverdiktensonraChoişöyleder.

"Allah'aşükür!Senbenimkurtarıcımsın,adamım.SenbenimkişiselHz.

İsa'msın."

Neo'nunyolu,bakiredoğumdadahilolmaküzerebirçokyerdeHz.İsa'nınhikayesiyleçakışır.Matrix'tenkurtarıldığısahnede,Neouyandığındakendinirahimbenzeribirtüpüniçindebulur,göbekkordonunabenzeyenkablolardankurtulurvedoğumkanalınısembolizeedenbirtüpüniçindenaşağıkayar.Dahası,makineegemenliğindekigerçekdünyadainsanlar"doğmayıp,yetiştirildikleri"

içinNeo'nunuyanışıvebudünyayagirişi,edebianlamda"bakiredoğum"dur.İsa,Vaf-tizciYahyatarafındanÜrdünIrmağı'ndavaftizedilmişti.NeobenzerbirşekildeMorpheusveNebuchadnezzartayfasıtarafındanvaftizediliyor.Nasılİsaçöldeşeytantarafındankırkgündenendiyse(Luka4:1-13),NeoAjanlartarafındanMorpheus'aihanetetmeyeteşvikedilir.İncil'deİsahayatını"çoklukyararınakurtulmalık"olarakverir(Markos10:45).Filmde

NeobilerekhayatınıMorpheuskurtarmakiçinfedaeder.

İsa'nınölümününardındanüçüncügündedirilişigibi,Neo,Tri-nity'ninöpücüğüyle303numaralıodadahayatageridöndürülür.Neo'nuncanlılığınıgeçiciolarakyitirmeyipfiilenöldüğüyalnızcaHıristiyanlıklaolanparalelliklerledeğil,filmdekiçokmiktardaiçkanıttarafındandesteklenir:Kahin'in(1)yaNeo'nunyaMorpheus'unöleceğinedairkehanetiyle,(2)Neo'nunbirşey"belkiikincihayatını"beklediğiifadesi.Yazar-yönetmenLarryWachowski'ninTimedergisinde132

yayınlananröportajındaNeo'nun"diriliş"indensözetmesidedikkatçekicidir.

Dahasıtıpkıİsa'nındirilmişbedenininolağanfizikselsınırlamalaratabiolmayan"yüceltilmiş"birbedenolmasıgibi(Luka24:3,Yuhanna20:19,Yuhanna20:26),Neohayatageridönüşününardındandikkatçekiciyenigüçleresahipolur.

Ölümündenvedirilişindenöncekibirtecelliolayında,üçöğrencisiningözleriönündeİsa'nıngörünüşüdeğişir,yüzüvegiysileriışıkgibiapakolur(Matta17:2;Luka9:29).AynışekildeNeoAjanSmith'iyokettiktensonraışıldar.Vetıpkıİsa'nınyeryüzündekigörevinitamamladıktansonra(buradametnilafzıanlamıylaokuyorsak)bedenselolarakgöklereyükselmesigibi(Luka24:51;Habercilerinİşleri1:9),Neofilminsonsahnesindegökyüzüneuçuyor.

MatrixfilmindekiisimlerdeönemliHıristiyanbağlantılarasahipler.GelenekselHıristiyantanrıbilimindeİsa,Tann'nınOğlu,yalnızcaBabaTanntarafından,değilfakatBaba,OğulveKutsalRuhtarafındandiriltilir.FilmdeiseNeohayataisyancılararasındaenyakınyoldaşıolanTrinity'ninaşkıveimanısayesindedöndürülür.FilmdekiisyancılarıeleverenşeytanikarakterCypherileİsa'yaihanetedenhavariYahudaarasındaaçıkparalelliklervardır.AyrıcaCypherileŞeytanarasındadaaçıkbağlantılarvardınCypherŞeytanıngelenekselbetimleriniandırır,CypherileLusifer[Şeytan]sesolarakbirbirini

çağrıştırırvesinematutkunlanMelekKalpfilmindeRobertDeNiro'nuncanlandırdığıŞeytanikarakterLouisCyphre'ıhemenhatırlayacaktır.FilmdeZioninsanlarınelindekalansonşehir,insanoğlununsonumududur.EskiAhit'teZion,Kudüs'ündiniveşiirselanlamlarlayüklüismidirveHıristiyanliteratürdeimansahiplerininruhsaleviolarakcennetegönderimdebulunur.

FilmdeisyancılarınuzaygemisininadıNebuchadnezzar'dır.Ya-133

zar-yönetmenLarryWachowski'ninkendisiyleyapılanbirgörüşmededilegetirdiğigibiNebuchadnezzar"hatırlamadığıbirdüşüarayan"birBabilkralıdır.BenzerbirşekildeNeo,belirsizfakatısrarlısorularınabiryanıtarayışınısürdürür.

AyrıcaNebuchadnezzarüzerindekibirtabelada"MarkIIINo.ll/Nebucbadnezzar/

MadeinUSA/Yıl2096yazmasıdadikkatçekicidir.BumuhtemelenMarkos3:ll'ebir

göndermeiçermektedir:"KötüruhlarO'nugörünceönündeyerekapanıp,'SenTanrı'nınOğlu'sun!'diyebağırıyorlardı."

Matrix'tekiHıristiyanOlmayanTemalar

MatrixhernekadarbirçokHıristiyanmotifiçersede,hiçbirşekildebir

"Hıristiyanfilmi"değildir.DahaziyadeTibetdinleriveZenBudizm'den,Bilinmezcilikten[Gnostisizm],klasikveçağdaşBatıbilgi-kuramından,popülerkuantummekaniğinden,Jungcupsikolojiden,postmodernizmden,bilimkurgudan,HongKongdövüşsanatlarıfilmlerindenvediğerkaynaklardanalınmatemalarınbuluştuğubirkilimdesenidir.

FilmbelirginbirşekildeHıristiyanolmayanbirMesihkavramınıiçeriyor.

OrtodoksHıristiyaninanışagöreİsa,dünyaya,güçveyaşiddetledeğil,fakatkendinikurbanedenölümüvedirilişiylekurtuluşgetirengünahsızbirTann-insandır.Neoiseaksine,

sadecebirinsa-noğludur;günahsızolmaktançokuzaktır;amaçlarınaulaşmakiçin(hattagereksizyeremasuminsanlarıöldürerek)şiddetkullanır;vehernekadarfizikselköleliklezihinselyanılsamadankurtuluşgetirsede,selametgetirmez.

FilmdeayrıcaHıristiyanolmayanbirinsaniçıkmazkavramıvardır.HıristiyaninanışagöreentemelinsanisorunTanrı'yayabancılaşmadırveinsanıngünahkarlığıylasonuçlanır.Filmdetemelinsanisorungünahdeğil,cehaletileyanılsamadırveinsaniçıkmazkavrayışıHıristiyan-134

lıktanziyadeDoğumistisizmiveyaBilinmezcilikiletutarlıdır.

LarryWachoski'ninkendisiyleyapılanbirgörüşmedekabulettiğigibi,Matrix'inkullandığıtemalardanbiride"Buda'nınyenidendoğu-munubulma"dır.TıpkıDalaiLama'nınmüritleritarafındanMerhametBuda'sıveselefininyenidendoğumuolduğunainanılmasıgibi,isyancılarNeo'nunonlarıMatrix'tenkurtarmış

olanMusa-benzerikurtarıcınınyenidendoğumuolduğunainanır.(*SahnelerdenbirindeKahin,Neo'yufizikselolarakinceler.TahminenonunOolduğunukanıtlayacakfizikselalametleriaramaktadır.TibetBudizm'indegerçekDalaiLama'yıbelirlemekiçinbenzeribiryordamtakipedilir.])YenidendoğumhernekadarbazıerkenKiliseBabalantarafındanaçıkçaonaylanmışvebugünbazıliberaltanrıbilimcilertarafındanciddiyealınıyorolsada,HıristiyanKutsalKitap'lauzlaştırılmasızorolanvebütüntemelHıristiyanmezheplertarafındansürekliolarakreddedilmişbirfikirdir.

Matrix'teenbelirgintemalardanbiri,tecrübeettiğimizhaliyledeneyselgerçekliğinyanılsamalılığıve"boşluğu"dur.ButemaçokaçıkbirşekildeKahin'inbeklemeodasındakiBudistgörünüşlü"potansiyelsahibi"çocuğun"kaşıkyok"Zenimsikonuşmasındabelirir:"Kaşığıeğmeyeçalışma.Buimkânsız.Bununyerine,hakikatifarketmeyeçalış.Kaşıkyok.İşteozamaneğilenşeyinkaşıkolmadığını,sadecesenolduğunugöreceksin."Deneysel

gerçekliğinyanılsamalıdoğasıHinduizm,BudizmvediğerDoğuruhanigeleneklerindetemelbirilkedir.

OysaHıristiyanlıkta,görüngüselgerçekliğinbiryanılsamaolduğunosyonu,genellikle,kadirimutlakvedoğruTanrıvarlığınıntutarsızlığınedeniylereddedilir.

BirçokDoğudinizamanıdairesel,görecevesonkertedeyanılsamalıgörür.

Filmdeparalelgörüşlerinyansıtıldığınıgörürüz.

135

Matrix'tezamangörecevebiçimverilebilirdir:hızlandırılabilir,yavaşlatılabilir,hattadurdurulabilir;'şimdikizaman'yirminciyüzyılınsonunaayarlanmıştır(tahminentekrartekrar);zamangeriyesıçrarvekendinidejavudeneyimindetekrareder;vegelecekolaylarfizikselolarakyetenekliolanlartarafındanöncedengörülebilir.Butürzamanmevhumları,HıristiyanlıktanziyadeDoğumistisizmiveNew

Agesözdebilimleriiledahatutarlıdır,Hıristiyanbirbakışaçısındanzamangerçektir,yanılsamalıdeğildir;ilerlemecidir,daireseldeğildir;kahin-siöncedengörmelernadirdirveTann'nınmucizeviarmağanlarıdır,büyükannemsi"kahinler"everilmişzihinselbiryetenekdeğildir.

LarryileAndyWachowskikardeşlerebircanlıyayıngörüşmesindeşusorusorulmuştur:"Filmdeinancınrolünedir?Kendinemiyoksabaşkabirşeyemiinançilkveöndegelendir?"Yanıtverirler:"Hımmm...zorbirsoru!Kendineinanmak,bucevaptatminedicimi?"(*İnternetadresi:www.wanierodeo.com/matrixevents/W3chowski.html)OysaHıristiyanbakışaçısındaninançvegüven,birinsanınkendisinedeğil,öncelikleTann'yaduyduğubirşeydir.

Nihayet,Matrix'teHıristiyandeğerlerleenaçıkşekildeuyuşmayanbirşiddetvekutsalşeyleresaygısızlıkvardır.

KısacaMatrix,yalnızcaHıristiyanlıktandeğil,fakataynızamandaHıristiyanolmayan

dinlerdenvefelsefelerdencımbızlanmıştemalarlakarmaşıkbirbütündür.

Bölümüngerikalanındaonuçoğulcuveeklektikdinveruhanilikvizyonunuelealmakistiyorum.

DiniÇoğulculukveMatrix

Matrixfarklıdinlerdenveruhanigeleneklerdenyamalıbirbohçaolarak,birçokseyircisininçekicibulabileceğidinselbirçoğulculuksunar.Wachowskikardeşlerinfilmdesunduklarıfarklıdinivefelsefifikirlerionaylayıponaylamadıklarıaçıkdeğildir.Bazıilginçvekonuylaalakalımitleriiçerenentelektüelbiraksiyonfilmiyapmakistemiş

136

olmalarıihtimalidahayüksektir.Bununlabirlikte,filminsunduğuçoğulculuktürühemilginçhemdeçekiciolduğuiçin,böylebirgörüşündoğruolupolmadığınıincelemeyedeğer.

Kamuoyuaraştırmalarıdinedairçoğulcugörüşlerinhalktanbüyükbirdestekaldığınıgösteriyor.ÖrneğinalanaraştırmalarındanbirindeAmerikalıyetişkinlerinyüzde62'sişuifadeylehemfikirdir:"Hangidineinandığınızönemlideğil,çünkübütündinlerhayathakkındabenzerişeyleröğretir."Nevarkidahasonragöreceğimizüzere,hemtutarlıheminanılırbirdiniçoğulculukversiyonuformüleetmekçokzordur.

Diniçoğulculuktamolaraknedir?Dahaönce,diniçoğulculuğukabacabirçokveyabütündinlerineşitderecededoğruvegeçerliolduğugörüşüolaraktanımlamıştım.Butanım,gelgelelim,nekesinnededoğrudur.Aslınabakarsanız,banagöre,diniçoğulculukeniyişekilde,tekbirkuramolarakdeğil,fakatbirbirleriyleilişkilikuramlarınbirdemetiolarakanlaşılabilir.Diniçoğulculuğunbellibaşlıdörttürüayırtedilebilir:

•Aşınçoğulculuk:bütündiniinançlareşitderecededoğruvegeçerlidirgörüşü;

•Temelöğretilerçoğulculuğu:bütündinlerintemelöğretilerinindoğruolduğugörüşü;

•Aşkınçoğulculuk:Bütüntemeldinigeleneklerinaynımutlakkutsalgerçeklikletemashalindeolduğuvebugerçekliğinsözkonusufarklıgelenekleriçindefarklışekildekavramsallaştırılıptecrübe

137

edildiğigörüşü.

Şimdidiniçoğulculuğuntürlerindenherbirinekısacabirbakalım.

Aşırıçoğulculuk-bütündiniinançlarındoğruolduğuiddiası-açıkbirbiçimdetutarsızdırvekolaycabirkenaraatılabilir.AntropologAnthonyWallaceson10,000yıliçindeinsanların100,000'denazolmayacakkadardinkurduğunutahminediyor.Budiniöğretilerdençoğu,diğerdinlerinöğretileriylemantıksalolarakçelişiktir.Tanrıüçlümüdür,yoksadeğilmidir?Tanrıbirkişiliğesahipmidir,yoksadeğil

midir?Tanrıfizikselevreninyaratıcısımıdır,yoksadeğilmidir?

İsaTann'nınkutsalOğlu'mudur,değilmidir?KuranTanrı'nınsonsözümüdür,değilmidir?Ruhlaryenidendoğarmı,doğmazmı?ÇokeşliliğeTanrıtarafındanizinverilmişmidir,verilmemişmidir?Buiddialarınbirkısmıbazıdinlertarafındansavunulurken,ötekilertarafındanreddedilir.Temelmantıkkurallarıbizezıtiddialarınaynıandadoğruolamayacağınısöylüyor;ohalde,aşınçoğulculukyanlıştır.

Temelöğretilerçoğulculuğu,bütündiniinançlarındeğilama,anadinlerintemelöğretilerinindoğruolduğugörüşünübenimsiyor.Buradakifikregöre,büyükdinlergöreceküçüknoktalarda(örneğindomuzetiyenipyenmeyeceği,Arafdiyebiryerinolupolmadığıkonularında)birbirindenayrılsada,örneğinbirMutlakVarlık'ınolupolmadığı,dindarlığınveerdemliyaşamınyeriveölümdensonraiyidavranışınödüllendirilipkötüdavranışıncezalandırıldığıbirhayatınvarolupolmadığı

gibigerçektenönemlimeselelerdehemfikirdirler.Temelöğretilerçoğulculuğubuözselveçekirdeköğretilerineşitölçüdegeçerlivedoğruolduğunuiddiaeder.

Diniçoğulculuğunbutürününmerkezisorunu,büyükdinlerin,diniinançtaneyin

"temel"sayıldığınınherhangibirinanılırtanımındabirbirindenaçıkbirbiçimdeayrılmasıdır.ÖrneğinMüslümanlarbirzatTanrfnınmutlakbirliğivetekliğineinanmaktadırvebuöğretinin

138

İslamiçin"temel"olduğunda(kuşkusuzhaklıolarak)ısraredeceklerdir.NevarkibuöğretihemzatTanrı'nınvarolmadığınısöyleyenTheravadaBudistinancının,hemdeTanrı'nınüçlüolduğunainananHıristiyanlığınözüyleçelişir.

BirzatTann'nınvarlığınınreddi,belkikutsalahiçbirgönderimdebulunmadanruhaniolana

kesinbirvurguyapanMatrix'indinininbirparçasıolabilir.

Diniçoğulculuğunbaşkabirbiçimisalonçoğulculuğudur[cafete-riapluralism].

Bugörüşegöredinidoğruyabirçokfarklıdinigelenekteninançlarseçerek,alarakulaşılabilir.Matrix'indinisalonçoğulculuğununiyibirÖrneğidir.

İstersenizsalonçoğulculuğununbuözelbiçimine"Yeni-çoğulculuk"[Neo-pluralism]diyelim.Budinarayışiçindeolanbirnew-ageşahsiyetinindinidir;özellikleruhaniolanınsusuzluğunuyaşayan,fakatkendidinieğitimindenmutsuzolanlaraçekicigelir.Arayışiçindeolanlaracazipgelmesine,Matrixfilmineçokyakışmasınarağmen,salonçoğulculuğuylavedolayısıylayeni-çoğul-culuklailgiliikitemelzorlukvardır.

İlkolarak,oturduğunuzyerdendiniinanışlarseçerkentutarlıbirinançlarbileşimineulaşmakzoriştir.Birçokdiniöğretievrimleştikle-ridoğal

diniçerçevenindışınaçıkarıldığındadokuuyumsuzluğugöstermektedir.Örneğinyenidendoğuma,zihinvebedendüalizmine,tözselruhaninefsevegeçicidünyanınsonsuzluğunainananHinduizmleuyumludur.Fakattözsel,kalıcınefsireddedenBudizmeokadariyiuymamaktadır.Üstelikdahaöncegördüğümüzgibi,İncil'deaçıkbirbiçimdedilegetirilmişAhiretGünüöğretisinesahip,insanıpsikofızikselbirbirimolarakanlayanHıristiyanlıklahemenhiçtutarlıdeğildir.

İkinciolarak,salonçoğulcusuinançlarıntutarlıbirkarışımınıba-139

şarsabile,oveyabirbaşkasıbuinançlarındoğruolduğunanedeninansın?

Buradakimeselelerkarmaşıktır,fakattemelzorlukkolaycaaçıklanabilir.Birçokçağdaşfelsefecivetanrıbilimci,eğervarsa,ancakçokazözeldiniöğretininensonundakutsalbirvahiydenbahsetmedenakıllameşrulaştınlabileceğindehemfikirolacaktır.FakatMat-rix'in-tahminen-tannsızdinisöz

konusuolduğunda,böyle[kutsalbirvarlığa]başvurununnasılolacağıaçıkdeğildir.Tanrıcısalonçoğulculuğundabilebirsürüproblemsözkonusudur.Tanrı'nınvahiylerini-şuanahakikatiİsrailoğullarına,buanahakikatiHindularavsvererek-çeşitlibüyükdinlerarasındapaylaştırmışolmasıçokküçükbirolasılıkgibigörünüyor.

BudurumdabirsalonçoğulcusukendikişiseldiniinançkarışımınınDoğruvedünyanıngerikalanınınhatalıolduğunudüşünmesine-canınınöyleistemesiveyakişiselbirdinideneyimeinanılmasıgüçgönderimlerdebulunmakdışında-netürbirsebepgösterebilir?

Eğergenelolaraksalonçoğulculuğuveözelolarakyeni-çoğulcu-luksorunuçözemiyorsa,belkibaşkabirseçenekdahavardır.YakınzamanlardaJohnHickdiniçoğulculuğunkarmaşıkbirsözde-Kantçıbiçimiolanaşkınçoğulculuğuortayaatmıştır.Hick,büyükdinigeleneklerinçelişikhakikatiddialarındabulunduğunuvebuyüzdendoğruolamayacağınıaçıkgönüllülüklekabuleder.

Gelgeldimbütünbüyükdinlerin,küçümsenmeyecekbiraçıdan,eşitderecedegeçerlivedoğruolduğunuiddiaeder.Çözümübüyükölçüde,kendindeşeyolarakvarlıkiledüşündüğümüzveyatarafımızdantecrübeedilenşeyolarakvarlıkKantçıayrımınadayanır.Hick'egöre,kendindeşeyolarakvarolanTanrı(MutlakGerçeklik,Gerçek),bütüninsanikavramlarıaşan,katıksızaşkınvebetimlenemezgerçekliktir.Gerçekfarklıdinlertarafından,farklıdinivekültürel

"gözlükler"aracılığıylaalgılanır;kimilerionu,örneğinbirzatVarlık(Tanrı,Allah,Şiva,Vişnu),kimile-140

rigayrişahsibirMutlaklık(Brahman,Tao,Dharmakaya,Sunyata)olaraktecrübeeder.Hick,ilaveten,ahlakiveruhanimeyvelerinebakarak,bütünbüyükdinlerin,yeryüzündekibütündinlerinortakhedefineulaşmadaaşağıyukarıeşitdüzeydeetkiliolduğunuiddiaeder:ben-merkezcilikten,sevenvebencilolmayanGerçek-merkezciliğinekurtarıcıdönüşüm.Böylece,derHick,bütünbüyükdinleriki

önemliaçıdaneşitölçüdegeçerlivedoğrudur:(1)hepsiaynıMutlakGer-

çeklik'letemashalindedir(bununlabirliktebuGerçeklik'ibirbirindenköktenfarklıyollarlakavramsallaştırıptecrübeedebilirler)ve(2)hepsidekurtuluş

içinetkiliyollardır.

Hick'inçoğulculuğu,tıpkıyeniçoğulculukgibi,birçokciddigüçlükiçerir.İlkolarak,kuşkulubirtutarlılıkihtivaeder.Hick'egörekavramlarımızdanhiçbiriGerçek'inkendindevaroluşunauygulanamaz.Onun"tekveyaçok,zatveyaşey,maddeveyasüreç,hayırveyaşer,gayeliveyagayesiz"olduğunusöyleyemeyiz.

Fakatiddiaedilendinibirvarlığınneteknetekolmayan;neevrenekarışannekarışmayan;neotantikdinitecrübeninkaynağıolanneolmayanolduğunusöylemeknasılbiranlamifadeeder?İlkbakışta,böylebirkavramtemeldenanlaşılmazdır.İkinciolarak,eğerHick'inkesinliklebilinemezGerçek'ivarolsabile,onun

herhangibirdinlebirilişkisiolduğununedendüşünelim?EğerGerçek'inkendindenasılbirşeyolduğuhakkındabulutsubirfikrebilesahipolamıyorsak,onunsuçluluk,affetme,inançdeğiştirme,aydınlanmaveyadinileyaygınbirşekildeilişkilendirilendiğergörüngülerintecrübeleriyleherhangibirbağlantısıolduğunanedeninanalım?

141

Nihayet,Hick'indiniçoğulculuktürüikiaçıdankendikendiniçürütüyor.Bunugörebilmekiçin,kendinizintipikbirmuhafazakarProtestanolduğunuzudüşünün;Hick'inkitabınıokuyorsunuzveonuherşeyiyleiknaedicibuluyorsunuz.Artık,Hickgibi,HıristiyanlarınTanrıhakkındagelenekselolarakinandığıherşeyinveinsanikurtuluşunyalnızcabir"efsanevidoğru"olduğunu,yanikelimeanlamıylaalındığındayanlışolmaklabirlikteGerçekledoğrubirilişkiyeulaşmayafiilenbirolanakyarattığınainanıyorsunuz.Hıristiyanolmayıbırakıpbaşkabirşeyedönüşürmüsünüz?"Asla,"diyorHick,çünküHıristiyanlıkdiğer

birçokbüyükdininönerdiğikurtuluşaulaşmakiçinetkilibiryoldurveHıristiyanlığınbütüngelenekselöğretilerininfiilenyanlışolduğukabuledildiğindebile,onunbütünruhanimeyvelerinitatmakmümkündür.

Buçözümde,birikavramsal,ötekiuygulamayaaitikisoruvar.İlk,yanikavramsalsoruşudur:FiilenHz.İsaveTanrıhakkındaki,HıristiyanlığıdiğerdinlerdenayıranhiçbirmerkeziöğretiyikabuletmediğinizhaldehâlâHıristiyankalmakmümkünmüdür?"Hıristiyan"ınekadarkapsayıcıtanımlarsaktanımlayalım,yinedeHick'intanımındakigenişliğeulaşamayız.İkinciolarak,AlvinPlantinga'nındaişaretettiğigibiHick'inçoğulculukversiyonubirtürkuşkulututumveyakusurluimanolmadanimkânsızgörünüyor.Hickcibiraydınlanmış

çoğulcuolarakgelenekselinançlarınızınötekigelenekselinançlardanhiçbirşekildedahadoğruolmadığına,hattakelimeanlamındaalındığındayanlış

olduğunainanıyorsunuz.BununlabirlikteHick

aynızamandasize,buinançlara,getirdikleri"ruhanimeyveler"dendolayısarılmayadevametmenizgerektiğinisöylüyor.Pekibirinsanonuntamkarşıtıbirinançtandahadoğruolmadığınıkabulettiğibirinanca"sarılmaya"nasıldevamedebilir?Vebirinsanbirdininruhaniveahlakimeyvelerine,budininöğrettiğişeyingerçektendoğruolduğunainanmadığımüddetçenasılulaşabilir?

142

DiniDışlamacılığaÇoğulcuİtirazlar

Birçokdiniinanışınbirkoleksiyonunasahipolanyeni-çoğulcu,tekbirgelenekseldinebağlıkalanlardandahamıyoksul?İnanılırve/veyatutarlıbirdiniçoğulculukbulmabaşarısızlığımız,biziçoğulcularındeğiştirmeyeçalıştıklarıteoriyebirkezdahabakmayasevkedebilir:dinidışlamacılık(religiousexclusivism).Dinidışlamadıkbirdininbüyükölçüdeveyatamamendoğruvediğerbütündinlerinciddibirbiçimdehatalıolduğugörüşüdür.Şimdi,dinidışlamacılığayöneltilen

üçyaygınçoğulcuitirazayakındanbakalım.

Birçokçoğulcu,Hickgibi,bütünbüyükdinlerinbireyleriben-merkezciliktensevgiveşefkatdolubirGerçek-merkezciliğinedönüştürmedeaşağıyukarıeşitölçüdeetkiliolurgöründüğünüsöylemektedir.Bunun,kurtuluşunveGerçek'inotantikdeneyimininyalnızcatekbirdinigelenektebulunduğunuilerisürendışlayıcılarakarşıgüçlübirkanıtoluşturduğunuiddiaediyorlar.

Buitirazdinidışlayıcılıkhakkındakiyaygınbirkafakarışıklığınadayanır.

Kurtuluş/özgürleşmeveGerçek'insamimideneyimininyalnızcatekbirgelenektebulunduğunusöyleyendışlayıcılar-diyelimkikatıdışlayıcılar-gerçektendevardır.Öteyandanbuherikiiddiayıdareddedenılımlıdışlayıcılardavardır(bazeniçericiler[inclusivist]dedenir).Butüriddialarıolandışlayıcılık,sadecebirdininçoğunluklaveyatümüyledoğruolduğuvebütündiğerdinlerinciddibiçimdeyanlışolduğufikrinedayanır.Fakathemotantikdini

deneyiminhemkurtuluşdönüşümününbugeleneğindışındadavarolduğunukabul143

etmek,bugörüşletümüyletutarlıdırvegerçektendebugünenyaygındışlayıcılıkbiçimibudur.

Dışlayıcılığayönelikdiğerbiryaygınçoğulcuitiraz,birinsanınkendidinigeleneğinindoğru,diğerhepsininyanlışolduğunuiddiaetmesininkendinibeğenmişlik,bencil,şovenizmvehattabaskıcıveemperyalistolmasıdır.Bunusöyleyenbirinsan,diğerinançlarıninsanlarındanepistemolojikolarakayrıcalıklıolduğunuiddiaediyor;yani,diğerlericehaletvehatabatağınagömülmüşken,kendininçokdeğerlibirşeybildiğinisöylüyordur.Vebunusöylemek,çoğulcuiddiayagöre,birtürentelektüelkibir,hattadahakötüsüdür.

TimothyO'Connor'unişaretettiğigibi,buitirazınanafikriaşağıdaki,bizim

"kibirilkesi"diyebileceğimizbirgenelilkeyebenzemektedir.

Eğerdiğerinsanlarınaynıfikirdeolmadığıvesizinleaynıfikirdeolmayanbütünmakul,iyiniyetliinsanlarıiknaedeceklehtehiçbirkanıtsunamadığmızbirinancınızvarsa,buinanataşımayadevametmekkibirlidavrandığınızanlamınagelirveonuterketmelisiniz.

Hernekadargerisindetakdireşayanbirhoşgörüruhuolsada,buitirazınikiölümcülkusuruvar.İlkolarak,fazlahışımveayıplamavar.Buhayattabizkaçınılmazolarak,bütünveyaenmakulinsanlarıbirtürlüiknaedemediğimizinançlarasahibizdir.Örneğinsiyaset.Bengelecekbaşkanınbirdemokratolmasıgerektiğineinanıyorum;sizay-144

mfikirdedeğilsiniz.Birdensizikesiniknaedecekbirsavasahipolmadığımıfarkediyorum;çoğulcularınkibirilkesinegöre,bufikrimdenvazgeçmemlazım.

Pekitamolaraknasıl"vazgeçmeliyim"?Buradaikigerçekseçenekvar(kendimivurmayıhariçtuttum).Eskiinanıcımıntersine,yanigelecekbaşkanındemokratolmamasıgerektiğine

inanabilirimveyasadecemeseleyleilgilikararımıaskıyaalabilirim.Fakatdikkatedinhangiseçeneğiseçersemseçeyim,durumumhâlâeskihamameskitastır.Makulinsanlaryineherikiseçeneğedeitirazedebilirvebenonlarıyinebaşkatürlüsüneinandıramayacağımıbilirim.Böylece,çoğulcularınkibirilkesiningerisindekimantık,aklaaykırıbirbiçimde,herkesinkibirliolduğunuimaetmektedir.

ikinciolarak,AlvinPlatinga'nınişaretettiğigibi,"kibirliliksuçlamalarıfelsefiçamurlardır,atmakiçindışlayıcılarayaklaşınvehepsininsizesıçradığınıgörün."Kibirilkesinikabuledecekolanherkesbilmelikidünyadabununlaaynıfikirdeolmayacakbirsürümakulveiyiniyetliinsanvar.Yaniçoğulcukendikazdığıkuyuyadüşer;çoğulcularınentelektüelkibirsuçlamalarıkendikendiniçürütüyor.

Nihayet,dışlayıcılığaenyaygınolarakgetirilenitiraz,birdininötekileryanlışkenözselolarakdoğruolduğunuiddiaetmeninkeyfiolduğudur.Temelsavşuşekildeözetlenebilir:Büyükdinlerdenherhangibirininhakikateötekilerden

dahayakınolduğunuiddiaetmekiçinnesnelbirtemel(herkesinkabulettiğibirKutsalKitap,sav,dindeneyimveyabaşkabirşey)yoktur.Demekkibirdininözselolarak,-budinetersdüşeniddialardabulunduklarımüddetçe-diğerdinlerdendoğruolduğunuiddiaetmekkeyfivegayrimeşrudur.

Buradakiasılmesele,açıkki,bütünbüyükdinlerinbilgikuramsalolarakaynıseviyedeolupolmadıklarıdır.GerçektendemeselaHıris-145

tiyanlığın,hakikatidilegetirmektemeselaBudizmveyaHinduizmdendahaiyiolmadığınadairbirkanıtvarmı?AlvinPlantinga'nınişaretettiğigibi,neyazıkki,çoğulcularnadiren"hiçbirdininhakikateötekindendahayakınolamayacağınıgösterenbirkanıt"üretebilmektedirler;onlarınkidahaziyadeuygulamadeğeriolan,emperyalizmdenvekendinibüyükgörmedenkaçınmayakararlıbiriyiniyetiveinsancıllığıgösterenbirsavolarakkalıyor.Fakatbustratejiçokfazlasorukışlanıyor.Çoğulculukvedışlayıcılıktartışmasındakimerkezimesele,tekveyalnızca

tekbirdinindiğerlerindenözselveyatamamendoğruolduğunadairiyibirkanıtınvarolupolmadığıdır.Çoğulcular,dışlayıcılarıniddialarındakeyfivegayrimeşruolduğuiddialarınıdesteklemekiçin,birdininhakikateözselolarakötekilerdendahayakınolduğunuyalnızcavarsaymasıdeğil,aynızamandailerisürmesigerekmektedir.

Yeni-ÇoğulculuğunKaderi

Yeni-çoğulculuk,Matrix'indinibirsanatolarakveyaçağdaşbiref-sane-yaratma(veyaoluşturma)egzersiziolarakhayliişeyaramaktadır.Neysekizatenbütünyapılmakistenendebudur.Çünkühernekadarmodaolsada,anlamvermeninveyasavunusunuyapmanınçokzorolduğubirdinveruhanilikgörüşünüyansıtıyor.

146

11

MutlulukveCypher'ınSeçimi:CehaletMutluluk

mudur?

CHAJRLESL.GRISWOLD,JR

-Memnunolanmutludur.Fakatyenibirrahatsızlık

başgösterdiğinde,bumutlulukbozulmuşturvemutlulukarayışınayenidenbaşlarız.

JOHNLOCKE

Çokazsoru"Mutluluknedir?"kadarbüyükbirvaroluşsalaciliyetvegenelbirfelsefiilgiihtivaeder.Öylegörünüyorkibütünhayatımızıumutsuzcamutlulukarayışıiçindesürdürüyoruz;eğermutluluk,Aristoteles'iniddiaettiğigibihayatınteknihaiereğideğilse,nihaiereklerindenbiridir.Mutluluktanyoksunbırakılmakbirçoğumuzungözünde,iyibirhayattan,hattayaşamakiçiniyibirsebeptenyoksunbırakılmaktır.İçindemutlulukolmayanbirhayat,nadirenyaşamayadeğergörünmektedir:mecburkalındığıiçinkatlanılacak,fakatarzuedilmeyenbirhayat.

Nevarkikonubirçokçarpıcıözelliğesahiptir.Buözelliklerdenbirincisi,bukonudaaklagelebilecekbütünyavanlaflarınhalihazırdasöylenmişolmasıdır;bununbirsonucuolarakbizimtümyapabileceğimiz,şuveyabututumunyanlış

veyadoğruolduğunusöylemektenveyabunlarıbirleştirmeyeçalıştırmaktanibarettir.Bukonudayenibir

147

şeysöylemekpekmümkündeğilgibidir.

İkincisi,insanhayatıiçindevasaöneminerağmen,felsefecilerinkonuylailgilibugünekadarçokazşeysöylemişolmasıdır.Bukonu,Pla-toncubirdiyalogiçinmükemmel,hattavazgeçilmezbirkonuolurdu;nevarkibukonuyahasredilmiş

hiçbirPlatoncudiyalogyoktur.AristotelesvedahaazolmaküzereonunbazıHelenistikhalefleri,elbettekonuüzerineyazdı.Fakat

Aristoteleskuralıispatlayanistisnadır.

Öteyandan-bu,konuhakkındakiüçüncügözlemimizdir-felsefeciolmayanlar,genelolarak,"Mutluluknedir?"sorusununbircevabıolduğunuvarsaymaktadırlar.

Hayatınolağanakışıiçindemutlulukarayışınıveyamutluluğuanlamaçabasınıumutsuzbirçabaolarakgörmüyorlar.Fakataynızamandamutluluğun'bulunması',yani,tanımlanmasıveeldeedilmesigüçbirşeyolduğunudüşünüyorlar.Tuhafbirdurum;mutlulukhayatımızdaöylesüreklibirtemaki,bizimbukadarönemlibirparçamızolanbirşeyinböylesinebilinmezolmamasıgerekirgörünüyor,nevarkionubulamıyoruz.

Mutluluksorunununpopülerkültürün-televizyonun,romanların,psikolojikitaplarının,otobiyografilerin,talk-şovlarınveelbettefilmlerin-daimikonusuolmasıbizişaşırtmamalı.Aradabirkonuylailgilibirazdahaakıllıcayapılmışbirfilmizliyoruz.

Matrixbufilmlerarasındabaşköşeyeoturmayıhakediyor.Yaratıcıbirşekildebizyenibinyılınsakinlerine,birdiziönemlisoruyöneltiyor;bunlardanbirigerçekmutluluklailgili.Filmsoruyunasılortayaatıyor?Eğersoruyabiryanıtveriyorsa,buyanıtnedir?Yanıtmakulmu?Değilse-yeterinceişlenmemişse-kendibaşımızadahaiyibiryanıtınasılbulabiliriz?

MatrixvePlaton'unMağarası

"Matris"nedir?Sözlüktanımırahim,hayvanlarınüremesistemininbiçimleyiciöğesi;veyadahateknolojikanlamıyla,baskıharflerininveyagramofonplaklarınınvebenzerişeylerindöküldüğükalıp.

Filmbuikisinikorkutucubirtanımdabirleştiriyor;organikinsanivarlıklar,yüksekteknolojiaraçları,beyinlerininarkasınabağlanmışbirgöbekkordonuylabesleniyorveyetiştiriliyor.Bukordonlarprogramlarkadarbesleyicideğil;çünkübuprogramlar,yalnızcadünyayanasılyaklaşılmasıgerektiğinedairgenelbirçerçevesunmaklakalmıyor,bizzatbu

dünyayıtanımlıyor.

BuradakiPlatonanıştırmasıkörgözeparmak;isteristemezCum-huriyet'inVII.

Kitabındabetimlenenmeşhurmağarabenzetmesinidüşünüyoruz.Bubenzetmeyegörehepimizbiryeraltımağarasındazincirlenmiş,boynunuvebaşınıçeviremeyen,buyüzdenyalnızcaönündekiduvarayansıtılanhayallerigörebilenmahkûmlargibiyizdir.Tıpkıelimizibirışıkkaynağınınönünegetiripduvaragölgeleryansıtmamızgibi,buhayalleryapayvesüreklibeslenenbirateşinönündensahteheykellergeçirengardiyanlartarafındanyaratılıyor.Mağara-matrixdoğalolanlasuniolanınbirbileşimidir(örneğinodunateşihemdoğaldır,hemde-sürekliodunlabeslendiğiiçin-yapaydır).Buhikâyeninpüfnoktasımahkûmlarıtutsakolduklarınıbilmemeleridir,tamaksinekendileriniözgürgörürler.Duvardakigölgelerinsadecebirgölgeolduğunubilmezveonlarıgerçeksanırlar.Cahilolduklarıkonusundacahildirler.

MORPHEUS:Nedemekistediğinikesinlikleanlıyorum.Sananiçinburadaolduğunusöyleyeyim.Buradasın,çünkübirşeybiliyorsun.Bildiğinşeyiaçıklayamıyorsun.

Fakathissediyorsun.Bütünhayatınboyuncahissettin.Birşeylerinyanlış

olduğunuhissettin.Onunneolduğunubilmiyorsun,fakatbeynininkıvrımlarınatakılmışbirkıymıkgibi,orada.Nedenbahsettiğimibiliyormusun?NEO:Matrix?

MORPHEUS:OnunNEOLDUĞUNUbiliyormusun?Matrixheryerdedir.Bütünçevremizde,şimdi,tambuodada.Penceredendışarıbıktığındaveyatelevizyonuaçtığındaonugörebilirsin.İşe,kiliseyegittiğinde,vergileriniödediğindehissedebilirsin.

Senihakikateköretmekiçingözle-

149

rinebağlanmışdünyadıro.

NEO:Hangihakikate?

MORPHEUS:Seninbirköleolduğuna,Neo,Tıpkıherkesgibisendezincirlerledoğdun,koklayamadığın,tadamadığınveyadokunamadığınbirhapishanede.Zihniniçinbirhapishane.NeyazıkkikimseyeMatrix'inneolduğuanlatılamaz.Kendingörmelisin.

Suniveçarpıtılmışgerçekteöyletutsaktırlarki,sürekliödediklerihertürlübedelerağmendünyalarının'gerçek'olduğundaısrarederler.Kolaycatahminedilebilirki,gölgeoyununuyaratanlar,savunduklarışeydeonlarayardımcıolmakiçinellerindengeleniyapmayahazırdırlar.

Platon'unSokrates'imağarameselinianlatırken,hikâyeninbirevresinde,mahkûmlardanbirikurtarılır(kiminkurtardığıanlatılmaz)vezorlamağaranındışınaçıkarılır.Acılıbiruyumsüreciyaşanır.Çünküdışarıdahiçbirsunişeyyoktur;doğavehakikatinegemenliğisözkonusudur.Aydınlanmailkolarakşaşırtıcıvezordur;fakatbirkereuyumsağlandıktansonra,gözler

bayrameder,ruhgerçekanlamdabeslenmeyebaşlarveMatrix'tenkurtarılanmahkûmtümüylemutludurvemağaranınkaranlığınabirdahaasladönmekistemez.

Pekiyaaydınlanmışolaneskiarkadaşlarınıdogmatikuykularındanuyandırmakiçintekrarmağarayadönmeyezorlanırsaneolur?Sokratesbizebirölümveşiddetsahnesianlatır;dışarısı,gerçek,mutludünyahakkındakibuçılgınhikâyeyemağarasakinleriöfkeyletepkiverir.Açıkki,birinsanbiryanılsamadayaşadığını,özgürolmayıpbirsisteminkölesiolduğunuvedışarıdatabiatıgereğidoğruveiyiolanınvarolduğunukendibaşınakeşfetmelidir.

Hakikatiöğrenmek,birruhundönüşümü,gerçeğikeşfetmekbirinsanınkendinikeşfetmesidir;birinsanınbirruhuveburuhunbirdoğasıvardır.Bukeşifkaçınılmazbirşekildeyalnızcamutlulukyoludeğil,acıçekmeyoludur.HemMatrixfilmi,hemPlaton'unmağarabenzetmesibugerçeği150

açıkçasöylemeninyanındaonubizegösterir,

böyleceseyircilerinyüzünebiraynatutulur.

PlatoncuMatrixbirdizisoruyukışkırtır.Busorulardanbazıları"Gerçeknedir?

'Gerçeği'nasıltanımlıyorsun?"sorulandır.BusorularMatrix'temahkûmlarınkurtarıcısıMorpheustarafından,herkeseözgürlükgetirecekolanNeo'yaaçıkaçıksorulur.FilmibilenherkesPlaton'unmeşeliylefilmarasındakibenzerliğihemenfarkedecektir.

GizemliMorpheusbilebuanalojiyeuyar.Platon'unfirarisininismiverilmeyenbiritarafındankurtarılmışolduğunusöylemiştim;bukişikendikendineuyanmış

venasıluyanılacağımbiliyorolmalı.Eğerbukişikendiniuyandıramıyorsa,tıpkıNeo'nunanıkuyuyormuyoksauyanıkmıolduğunubilemediğibirnoktayagelmesigibi,öncekihayatındanhatırladıklarıylakafasıkarışır.(MorpheusNeo'yahiçböylehissediphissetmediğinisorar).MorpheusYunanmitolojisindeDüşlerTanrısı'nınismidir.Matrix

filmindekikurtarıcınedenbutanrıisminialmış?Uyandırıcınınbiruykuuzmanıolmasıinsanatuhafgeliyor.TanrınınismiYunanca'dabiçimveyaşekilanlamınagelen"morphe"kelimesindengelir;çünkübutanrıuyuyaninsanınistediğişekillerivebiçimlerigörmesinisağlar.Düş

görmeyleuyanıklıkarasındakifarkıkutsalMorpheus'tandahaiyikimbilebilirki?Vebiruyurgezeridoğruadımlandoğruzamandaatacakşekildeyatağındandahaiyikimkaldırabilir?Filmingizlifakathayatiteması,birinsanıuyandırmakiçinilkolarakbuinsanınkendinidüşündeuyanıkgörmesi,yanidüşgörmeileuyanıklıkarasındabirfarkolduğukahinsiimayasahipolmasıgerektiğidir.

HemPlatoncubenzetme,hemMatrixmutluluksorusunu,dahagenişbirçerçeveolanözneldeneyimimizveyaruhdurumumuzvegerçeklikçerçevesindesorar.Platoncutez,gerçeközgürlükvemutluluğunancakgerçeğinbilgisinebağlıolduğunusavunur;bugörüşegörebirinsanhemözgürhemmutluolduğunu

düşünürken,gerçektemutsuzbirköleolabilir.Birinsan"mutluyum,"ifadesinisarfeder-151

ken,kendisinemutlulukatfetmedetamamenyanılıyorolabilir.Mutluluğunsağlıkkavramıylabenzerolduğuvarsayılır;birinsan"sağlıklıyım,"ifadesinisarfederkenvekendiniöylehissederken,aldığıilaçlarveyabilgisizlikdeneyleörneğinbirkanserhastasıolduğunubilemeyebilir.Busavagöremutlulukilekendiüzerinedüşünmevegerçekdünyabirbirindenayırtedilebilir.BenzerbirşekildeMatrixdeaçıkbirşekilde,bizimkendimiziözneltecrübeetmebiçimimizle(mutluolarak,özgürolarak)yaşadığımıztecrübeleringerçekliğiarasındakiilişkihakkındakisoruylaçokyakındanilişkilidir.

Bubölümüngerikalankısmında,özgürlükvemutlulukarasındakiilişkiyedairsoruyutümüylebiryanabırakacağım.Dikkatimimutluluksorusunayönelteceğim:Mutluluknedir?Gerçekmutlulukbirgerçeklikbilgisinemidayanır,yoksaeğerkendimizimutluhissediyorsak,mutluolduğumuzusöylemektehaklımıyız?

MutlulukveHalindenMemnunOlma

AJANSMITH:Anlaştıkmı,BayReagan?

CYPHER:Biliyormusun,bubifteğinvarolmadığınıbiliyorum.Onuağzımakoyduğumzaman,Matrix'inbeynimeonunsuluvelezzetliolduğunusöylediğinibiliyorum.

Dokuzyılsonaneyinfarkınavardımbiliyormusun?Cehaletmutluluktur.AJAN

SMITH:Ozamananlaştık?

CYPHER:Hiçbirşeyhatırlamakistemiyorum.Hiçbirşey.Anladınmı?Vezenginolmakistiyorum.Anladın,önemlibiri,aktörfalan.AJANSMITH:CanınızneistiyorsaBayReagan"CYPHER:Tamam.Bedenimitekrargüçistasyonunabağlayacağım,sizdebeniMatrix'ebağlayacaksınız,bendenistediğinialacaksın.

(Matrixfilmindekirestoransahnesi)

Mutlulukkavramınayaklaşırken,teriminbelirli

biranlamındanhareketediyorum.

Bunagörebirinsana"mutlu"dediğimizzaman,152

uzunbirdönemikastediyoruzdur.Benimburadatartıştığımmutlulukbirruhhalideğildir.Gündelikkonuşmadakeyif,neşe,coşkugibişeyleremutlulukdenebilir,fakatbenburadamutluluğudiğeranlamıylatartışmakistiyorum.HernekadarMousekırmızıelbiselikadınlazamangeçirmektenmutluolsada,bumutlulukgeçicibirşeydir.Bumutluluktürü,nefilmdenedePlaton'unmağarameselindeenönemliolanmutluluktürüdür.

Hemenherkesuzundönemlimutluğuhalindenmemnunolmaylailişkilendirirgörünüyor.Bunosyonlor,özelliklemutluluğunduygularıaçısındanortakbirşeyleresahipler.Herikiside,rahatsızlıkvekaygıdanuzakolma,huzurvesükûnetiçindeyaşamagibidayanaknoktalarındatanımlanabilirgörünüyor.

Halindenmemnunolanbirinsantatminedilmez

tutkularasahipolmayaninsandır;yeteneklerivearzulan,dahaziyadeantikstoacılarınsalıkverdiğibirdengeyeerişmiştir.Halindenmemnuninsanistediğineerişmiş,insanlarınnormaldeistediklerişeyleresahipvesahipolduğuşeylerletatminolaninsandır.Cyphergibikendini"motoru-temizleyenkokteyl"gibibiriçkiyeverereksahtebirgerçeklikiçindeyaşamayaihtiyaçduymaz.Fakatherkestarafındananlaşıldığıhaliylehalindenmemnunolma,genelliklemutluluklailişkilendirdiğimbirözellikten,yaniuzundönemliliksıkıntısıçeker.

Birinsanuzunbirdönemboyuncahalindenmemnunolsabile,halindenmemnunolma,mutluluktanönemlibirnoktaylaayrılır.Budahalindenmemnunolmanınkendinibirruhhalineindirgemesidir.Halindenmemnunolmavedüşünmemedoğalmüttefiklerdir.Bunlarısöylerkenaklımdahalindenmemnunbirköle,hayatınsınırlılığınıkabuletmişbiri,değerlibirhayatınöznelduygusuyladeğerlibirhayatındeğerlendirilmesiarasındakibağınkopmuşolduğubirivar.Aynışekildehalindenmutlubir

tiranörneğideverebilirdim.YadaMat-rix'teçokiyibeslenmişinsanakülerörneğini.Butürbirhayatgenelliklehayvanlarınhayatıylaörneklenirvehatalıdeğildir;örneğinköpe-153

ğim,halindenmemnunolmaaçısındanmutludur.Uykudayken,nekadarhuzuriçindeolursanızolun,mutludeğilsinizdir.Sadeceşuursuzsunuzdur.

Birinsanınöznelruhhalinekadarhuzurluolursaolsun,durumun,kendisinebakarakdeğerlendirmedebulunabileceğimizbirgerçeğesahipolmasıgerekir.

Cypher'ınsergilediğigibibutartışmalıbirtezdir:omutluolmakiçingerçekliktenkurtulmakveMatrix'eyenidenbağlanmakister.Cypherhalindenmemnunolma(tümüyleözneliyiolmaduygusu)ile(gerçekliğinbirbilgisinesıkısıkıyabağlıvarsayılan)mutlulukarasındakisoruişaretininvücutbulmuş

halidir.Onuncevabıaçıktır:yanılsamaiçindekibirhayattahalindenmemnunolmamutluluktur.

Organik-mekanik"mağara"dakimahkûmlarolduklarıhaliyledahaiyidurumdadırlar.Filmbirbütünolarakbunoktayısorguluyor,fakat-itirafetmeliyimki-mutluluklagerçekliğinbilgisinibirbirinibağlamadakabataslakbirtezbileolamıyor.İzinverirsenizCypher'ınnedenhatayaptığını,Neo'nuntercihiniuyanıklıktanyanayapmaktanedenhaklıolduğunudörtörnekleaçıklayayım.Kuşkusuzgerekentezintamamınıburadasunamıyorum,amabubirbaşlangıç.

İlkolarak,diyelimkibiruyuşturucuicatedildivesürekliolaraksizeacısızbirşekildedamardanveriliyor.Buuyuşturucununadı"ata-raksi"olsun.

Varsayalımkiataraksiyialdığımızdaonualdığımızıunutuyoruz.Birsonuçolaraktelevizyondabirbiriardınadizifilmizleyenbirpatatesçuvalı,bilgisayarbaşındaçılgıncaadamöldürenbirsanalkatilkadarmutluyaşayarakuzunverahatbirdönemdenötekinegeçiyorsunuz.Buinsanın,nekadarsükûnetiçindeolursaolsun,mutluolduğunaitirazediyorum;onunhuzurubirhalindenmemnun

olmadurumudurvegerçektendeyapayolaraküretilmişbirruhhalidir.

İkinciolarak,mutlulukdünyahakkındainançlarlabağlantılıdır;buinançlaryanlışveyadoğruolabilir.Diyelimkikorkunçmutlusunuz,çünküKeanuReeves'insizeçıkmateklifettiğinisanıyorsunuz.Olayıniçindeolmayaninsanlarkonuyuaraştırıyorvesizinçokzekibirsah-154

tekârtarafındanfenaaldatılmışolduğunuzubuluyor.Halbukisiz,(yanlış)inancınızlahalinizdenmemnunluğu,pardon,sevinçyaşıyorsunuz.Fakateğeryanlışbirşeyeinanıyorsanız,mutlumusunuzdur?Sanmıyorum;çünkühayatınız,sizindilediğinizgibi,durumundoğrubirdeğerlendirmesininışığındadüşünmeyedayanmıyor.Fakatböylebirdurumdatamanlamıylamutluolduğunuzusöylerseniz,ozamannedenataraksialdığınızdadamutluolmayasınız?

Üçüncübirörnek:Diyelimkibirgünherzamankiyerinizde(sokakta,fakatmeselaotomatikparaçekmemakinelerininsıcak

ortamında)uyandınızvezenginolduğunuzfantezisinikuruyorsunuz.Varsayınkifantezinizsizitümüyleelegeçiriyor,Gstaad'dabirkışşatosundaBayOnassisolduğunuzainanıyorsunuz.Çokmutlusunuz.Gerçektenmi?Birdüşdünyasındayaşıyor,hayattankeyifalıyorsunuz,fakatmutludeğilsiniz.Cypheryanılıyor,cehaletmutlulukdeğildir.Othelloörneğinidüşünün.Desdemona'nınonualdattığınısananOthellohaykırıyor:"Mutluolurdum,eğerbütünordu/Öncülerveherkesonuntatlıbedeninitatmasaydı/Ahkeşkehiçbilmeseydim.Ah,artıksonsuzadek/Elvedahuzurluruh!Elvedahalindenmemnunolma!"(3.3)Othelloyanlışbirinançtandolayımutsuz;keşkebilmeseydimvemutluolsaydımdiyor,fakatsahnenindramatikironisibizetersinigösteriyor.Oyununtrajiksonunungösterdiğigibieğergerçeğibilseydi,mutluolacaktı.Benise,Desdemonaonugerçektenaldatıyorolsaydıbileböyleolacağınainanıyorum.

Dördüncübirörneğidüşünelim.Varsayalımkiakşamlaniçkiyiçokkaçırıyorveertesisabah

pişmanoluyorsunuz.Sarhoşkenhalinizdenmemnunsunuz;fakatsabahleyinayıklığınsoğukışığındaaynayabakıpkançanağınadönmüş

gözlerinizle,şişmişsuratınızlakarşılaştığınızda,şişedebulduğunuzmemnuniyetin,hayatınızdakiboşluktanbirkaçışolduğunuvemutsuzolduğunuzufarkediyorsunuz.Bu,unutmakvecehaletebirkaçıştı.Butürtecrübelerinşuyadabuşekildesürekliyaşandığınavebirçokönemlihakikatigözlerönüneserdi-155

ğineinanıyorum.Buhakikatlerdenbiride,birinsanıngerçekteolduğukişiyedairsüregidenbirmemnuniyetsizlikyaşıyorsamutluolamayacağıgerçeğidir.Vebu,birinsanınmutluolmakiçin,birinsanınisteyebileceğiarzularasahipolmasıgerektiğiniaklagetiriyor;kendimhakkındadüşündüğümde,eğermutlusayılacaksam,olmakistediğimşekildebirhayatdüzeniiçindevarolduğumuonaylamamgerekiyor.

Butürörnekler,mutlulukbirruhhalindenayırtedilemiyorken,onunhalindenmemnunolmadan

ayırtedilebilirliğiniaklagetiriyor.Çünkümutluluk,birinsanınkendihayatdüzenindendeçıkarılabilir.Çünkü,dahaderineinersek,herhangibirhayatdüzeni,netürbirhayatınyaşamayadeğerolduğunosyonuylasüreklideğerlendirmedebulunanbirbağlantıiçindedir.

Yanlışbirmutlulukduygusununinşaedilebileceğikendinialdatmabiçimlerininhepsiüçkusurlamalûldür.

İlkolarakistikrarsızlardır:kendinialdatmakısaömürlüdür,günlükgerçekliktarafındanbozulur;güzelbirhayalkurmagünününardındanhavyarladoluolmasıgerekenmideguruldamayabaşlar.Ruhhaliyanlışinançlardangelenbirinsanımutlubirkişisayacaksak,ozamanmutluluktamamenöznellesinBöylebirmutlulukkorunmasızdır.Bilmediğinizşey,arkanızdabeliriverenbirAjangibicanınızıacıtır.

İkincisi,kendinialdatanfanteziyedayalımutlulukeksiktir.Paraçekmemakinesininsıcakodasındayatarken,kendinizizenginlikvegüçiçindedüşlersiniz;fakatgerçektenzengin

insanlarınhayatlarını,sohbetlerini,başarısızlıklarınıvezaferlerinibilmezsiniz.Düşlerinizdenoluşturduğunuzhayalbirkarikatürdür,eksikbirmutlulukturvenesnesinitamamenkucaklayamaz.

Mutluluğunuzunrengisolgundur.

Böyleceüçüncünoktayageldik:Gerçekbirşeyideğildefanteziyitecrübeettiğiniziçin,yaşadığınız"mutluluk"herneolursaolsungerçek,yanivarlığınızın,eyleminizinbirürünüolmaz.Örneğin,ailenizsizinalkolalışkanlığınızyüzündenparçalanmışken,zilzurnasarhoşolduğunuzbiranda,ailenizinsiziçoksevdiğini,sizindekendinizion-156

laraadadığınızıhayalederekeldeettiğinizmutluluk,gerçektenkendiniziadamışolduğunuzveçoksevildiğinizbirailedengelenmutluluklaaynımıdır?

PekiBayZengin'inhayalettiğinizyaşantısı,gerçektendeonubizzatyaşamakkadarderin,yoğunvekarmaşıkmıdır?

Mutluluğunhalindenmemnunolmaylakarıştırılmasıçokyaygındır.BirçokinsanCypher'laaynıseçimiyapacaktır.Mutlulukilehalindenmemnunolmanınbirbirindenayrışeylerolduğunungeçfarkedilmesibelkiokadaryaygındeğildir,fakatyaşlılarbununböyleolduğunadairbirbilgeliğesahiptir.

Hayatınsonundakipişmanlıkveutançduygulanbazıkanıtlarsunmaktadır;sanınmmutluluğu,bazınesneldurumlarlakendiliğindenilişkilendiriyoruz.

Mutlulukbirduygudur;fakatbuna,onunşuveyabuduyguolmadığınıeklemekistiyorum.Odahaziyade,kendinindoğruyoldaolduğunuhissedenbirininyaşamınyolundahissettiğibirçokbaşkaduyguyayönelikbirduymabiçimidir.Mutluluğunkişininolduğukişihakkındabirtürdüşünümselevetlemeylebağlantılıolduğunuiddiaediyorum(neyazıkkisavıntamamınıyerdarlığınedeniyleaktaramı-yorum).Mutlulukbirikincildüzenarzusuyla(birinsanınsahipolduğuarzulanvebuarzularasahipolmabiçiminiarzuedenarzuile)

bağlantılıdır.Halindenmemnunolmaisearzularınöznelolarakdoyurul-masıdır,tıpkıCypher'ınakşamyemeğininkeyfiniçıkarmasıgibi.Mutlulukbirinsanındoğruşeyleridoğrubiçimdearzuetmesindenhoşnutluğudur,tıpkıNeo'nunMorpheus'unhayatınıkurtarmakiçinzoryoluseçmesigibi.Ohaldemutlulukilebizimmutluluğukavramabiçimimizarasındabirbağlantıvardır.Birinsanmutluluğaulaşmakiçin,gerçekliği-kendigerçekliğinivedünyadakidurumu-doğrubirşekildeanlamasıgerekir.

MutlulukÜzerineÜçTez

Bugörüşübirazdahaetekemiğebüründürmekiçin,mutluluküzerineüçtezilerisüreceğim.İlkolaraksükûnet,yukarıdatartışılan

157

türdenuzunsürelibirmutlulukduygusuylaveböyleceruhunmünasipbirdüzenesahipolmasınosyonuylabağlantılıdır.Mutlulukeniyişekildesükûnetterimleriyleanlaşılır.Mutluluğungenelbirözelliğinin,onunmutlulukilehuzurunarasındakibağlantıyıyakalamakolduğudüşünülür.Buhuzurherhangiönemlibirçatışmanınolmamasıanlamındadır;derinbirsükûnettir.Dahası,biramacadoğruhareketetmektenziyade,birdurağagelmekgibibirşeydir.Birboşluktan,birboşluğunüstesindengelmektenziyade,birsondurum,birtamamlama,birgerçekleştirmedir.Yunanca"ataraksiya"terimiİngilizce'yegenellikle"Tranquillity"[Sükûn]olarakçevrilir,buterimAristotelesilePlaton'unkullandığı"euidaimonia"kelimesinindoğalrakibidir.Buikincisigenellikle"mutluluk"venadirende"huzur"diyeçevrilir;ataraksiyaçevrilmesizor

birkelimedir,sükunyaklaşıkbiranlamasahiptir.Mutluluğusükûnetolarakanlamak,mutluluğundüşmanınıkaygıolduğunugörmemizeyardımcıolur.Kaygıkelimesiyleşuyadabukonudanduyulan-örneğinAjanlarsiziyakalamadanNebuchadnez-zarageridönüpdönemeyeceğiniztüründen-kaygıyıdeğil,hayatınuyumdanuzaklığı,istikrarsızlığı,doğrugitmemesi,dağılacağıtüründengeceleriuyumanızıengelleyen"zihnetakılmışkıymık"gibibirkaygıyıkastediyorum.

Bu,benimutluluğadairikincitezimegetiriyor.Temelgörüşlerdenbirimutluluğuataraksiya(sükûnet)ileilişkilendirirken,diğerleriAristoteles'itakipederekmutluluğufaaliyet(energeia)ileilişkilendi-rir.StoacılarileAristotelesçilerarasındakitanışma,temelseçeneklersunuyor.Aristotelesmutluluğuruhunmükemmellikle(arete)uyumlufaaliyetiolaraktanımlıyor.

Mutluluksummumbonum'durvebirinsaniçinenyüksekiyi,onunuygunişlevine(ergon),yaniruhunauygunişveyafaaliyetteki

mükemmelliğinedayanıyor.Burada

"hariciiyilere"de(meseladüzgünyiyecek,güvenliortamgibi)yervar;mutluluksadeceerdeminuygulanmasıdeğildir.Bunamutluluğunnesneltanımıdiyebilirizvebutanımbirçokaşikâravantajlarasahiptir.Buta-158

mmbizemutlulukiddialarınıdeğerlendirmekveinsanlann(örneğinMatrix'teolduğugibi)insan-akülerdendahafazlabirşeyolmadığıdurumlardamutluolduklarınısanmalarındahatalıolduklarınıaçıklamakiçinaraçlarsunuyor.Dahaöncedesöylediğimizgibi,butanım"mutluköle"ve"mutlutiran"sorunlarınadauygulanabilir.Mutluluğunahlaklavebirinsanınhayatınıbirbütünolaraknasılsürdürdüğüyleiliş-kilendiriyor.Mutlulukilehalindenmemnunolmayabirbirindenayırmakiçinbiryapısunuyor.

Ruh,doğalişlev,mükemmellik,meşhurkuramsalvepratikerdemiuzlaştırmagüçlüğünübiryanakoysakbile,butanımmutluluğuntecrübeedilişiyletemizbirşekildebağlanmıyor.

Aristotelesmükemmelliğin(arete)birpathosolmadığınısöylüyor(Nikamakhos'unAhlakıIIv.3)vehiçbiryerdemutluluğunbirduygu(birpathos)olduğunusöylemiyor.Mutlulukbirenergeiaolduğunagöre,onunfaalolmadurumu"pathos"terimininaklagetirdiğipasiflikleuyumsuzgörünüyor.Vetanımıgereğiduyguolmayanerdemlerleuyumiçindeolanfaaliyetolarakmutluluğubirduyguveyaheyecanolarakanlamasıtuhafolurdu.MutlulukdahaziyadeNeo'nunaktifkararvermesi,kendisiiledünyahakkındagerçeğikeşfetmesidir,yoksakırmızıelbiselikadınlasanalbirilişkideğil.

Nihayetmutluluklailgiliüçüncütez:ikitemelalternatifmutlulukgörüşündenhiçbiritekbaşınayeterlideğildir.Aristotelesçimutlulukiçinnedenböyleolduğunadairdahaöncebazısebeplergöstermiştim.Mutluluğunsükûnetileilişkilendirilmesinionaylamışolmamarağmen,benimaçımdanbuilişkiyibirdüzeltmeyapmadankabuletmekmümkündeğil.Mutluluğunsükûnetolarakgörenbakışaçısı,onuapatheiaile,tutkusuzlukla,bütünduygulara

aynımesafedeolma,uzaklık,kayıtsızlıklailişkilendirmeeğilimindedir.Bununsebebibizzatsükûnetinhuzurla,barışiçindeolmaylavebahsettiğimizdiğerniteliklerleilişkiliolması,öteyandan,tutkuların,heyecanların,bağlılığıntelaşla,uyumsuzlukla,hareketleilişkiliolmasıdır.Sakinbirhayat159

yaşamakböyleanlaşılınca,haklıolarakonunçorak,kuru,ilhamsızveinsanhayatındakideğerlibirçokşeydenyoksunolduğunudüşünürüz.Sükûnetolarakmutluluk,buuzunsüreli,yapısalanlamıyla,gündelikhayattakihalindenmemnunolmamavekaygıylauyumludur.Buanlamdasakinbirhayattançok,birinsanıntemelduruşundakidenge,tutarlılık,oturmuşlukanlamınagelir.Yaşanantecrübelerdüzeyindeinsan,butanımagöre,gerçektenhertürlütutkuyu,bağlılığı,düşkünlüğüyaşayabilir.Hattabunlarbazenfırtınalıbileolabilir:elbettebunlarinsanınmutluluğunu,ruhhalianlamındariskeederveyineaynıanlamdabirinsanınmutluluğunubaşkalarınınellerineteslimederler.

AynaOlarakMatrix

Sükûnetolarakmutluluk,bendenhayatımıdeğerlendirmemiister;aksitakdirdehalindenmemnunolmaylasükûnetibirbirindenayırtedemezdik.Sözkonusudeğerlendirme,engenişanlamında,felsefidir.Sokrates'tenbaşlayarakbütünfelsefegeleneğiiçinde"Benkimim?"ve"Nasılbirinsanolmamgerekir?"gibisorularfelsefigirişimebirtemelteşkileder.Felsefitanımasıksık(bumakaleninbaşındailerisürülenbirnoktayıhatırlatmakgerekirse)sadecesoyuttartışmalardeğilkişiseldeneyimgerektirir.Vesanat-Matrixgibifilmlerdedahilolmaküzere-hembusorunuresmedebilir,hemdebiraynatutarak,seyirciyikonununonunlailişkisinevesunduğuçözümedairbirdüşünümeteşvikeder.Bubölümişteböylebirdüşünümünkabahatlarıylayazılmasındanoluşmuştur.

160

12

HepimizO'yuz!

KantMatrix'iNasılYanıltacağımızıAçıklıyor

JAMESLAWLER

İkiYanılsamaTeorisi

Belkitartışmagötürürfakat,Matrixfilmininenetkileyicisahnesisuniolarakkozalanmış,çıplakvekablolarabağlanmışinsanbedenleriiçerensonsuzşeffafkulelerinolduğusahnedir.Bu,büyükbirşoklakeşfediyoruzki,Gerçek.

Hikâyedekigerikalanherşeybunoktadaçözülür:insanlarbizimmodemankovanıkentlerimizdekoşuşturup,sıradanveyaçılgınyaşantılarınısürdürürken,bunlarınhepsiGörünüş,Düş,Yanılsama'dır.

Platon'danBuda'yakadarantikdönemlerdenberibirçokfelsefeci,gerçeksandığımızdünyanın,asılgerçeğinbelkibirgölgesibileolmadığınısöyleyipdurmuştur.Etrafımızdagördüğümüzdünyanın"sadecegörünüş"olduğufikrineengelişmişkanıtlarbelkideImmanuelKant'ınçalışmalarındabulunmaktadır.Kantfizikdünyanınnesneldenilenvarlıklarınınbileöznelinsaniyansıtmayadayandığınıilerisürer.Herne

kadargörünüşlerinvetecrübeettiğimizfenomenlerinkuruluşundapayıolanbirGerçekvarolsada,buGerçeklikduyumsalgörünüşlerindünyasındabulunamaz.Etrafımızdagördüğümüzvehissettiğimizdünya,insanbilincininbiryansıtmasındanbaşkabirşeydeğildir.Budünyasanıldığıgibibizdenayrıolarakvarolmaz.

161

İnsanizleyicilereyönelikbualdatmanınsorumlusukim?Kant'agöreolağantecrübeninyanılsamalıgörünüşünüyaratan,Descartes'ınkötücülcinigibiharicibirvarlıkdeğildir.Bizialdatan,yinebizinsan-lartzdır.Tecrübeettiğimizdünyayıyansıtarak,onabağımsızbirgerçeklikatfederveböylecekendiözgürlüğümüzeyabancılaşırız.Yaratıcıinsandanbuferagatetme,temelüreticibiçimin,birçokinsanınkendinibaşkalarınınkölesiolarakbulduğusosyo-ekonomik,siyasidünyanın"matris"idir.

İkiMatrix

Matrix'teyapayzekâyasahipgüçlümakinelerinsanlığın,hepsinideğilsebile,büyükbirkısmınıhâkimiyetlerialtınaalmışlardır.MatrixyanılsamanınkaynağınıdahilideğildehariciolarakresmettiğiiçinKamçıolmaktanziyadePlatoncuveyaKartezyendir.BununlabirlikteinsanvarlıklarınıMatrix'tehapsedenyapayzekâlar,mahkûmlarıkendiisteklerinegörekontroletmektedir.

Filmdeinsanlığıyönetmedebaşarılıolmayaçokyaklaşmışolanvarlıkların,gizliinsanidilekleriyerinegetirmekiçinorijinalprogramlarını-görünürdünyanındoğasınıyönetenMatrix'i-değiştirmekzorundakaldıklarınıöğreniriz.

AjanSmith,direnişinikırmayaçalıştığıMorpheus'a,eskidenikiMatrixolduğunu,tutsakinsanlığındeneyimleriniyönetenbirbirindentemeldenfarklıikiprogramolduğunusöyler:"İlkMatrix'inmükemmelinsandünyasıolaraktasarlandığınıbiliyormuydun?Hiçkimseninaçıçekmediği,herkesinmutluolduğubirdünya.Felaketlerinolmadığıbirdünya.Biliyormusun,hiçkimseprogramıkabuletmedi.Bütün

hasadımızıyitirdik."AjanSmithbuanormalliğiaçıklamayaçalışır:"Bazılarısizinmükemmeldünyanızıbetimleyecekprogramdilinesahipolmadığımızısöyledi.Fakatbanasorarsan,birtürolarakinsanoğlu,kendigerçekliğiniacıvemutsuzlukvasıtasıylatanımlıyor."

Nasılhalindenmemnunbirinekeniyisütüverirse,halindenmemnuninsanlıkda,yapayzekâyasahipmakinelerinefendileriiçin

162

gerekliyaşamenerjisiolaneniyibiyoenerjiyivermektedir.Matrix,uyuyanorganizmaruh-hırsızızekimakineleriçinbirakügörevigörürken,zihinlerimeşguletmekiçintasarlanmıştır.Paradoksalbirbiçimde,insanlığıniyibiruykuiçiniçgüdüselihtiyaçlarınaeniyiyanıtveren,idealbirmutlulukdünyasıdeğil,bizseyircileriniçindeyaşadığıacıvemutsuzlukiçindekişubildiksidikyansıdünyasıdır.Olasımatrixlerdenbirinibilinçsizce,içgüdüselolarakvetoederekseçmegücünegösterenuyuyaninsanlık,programınasılefendisidir.

AjanSmithilkMatrix'inyarattığıbilişselkarmaşayıbetimler:"Mükemmeldünya,sizinilkelbeyinlerinizinsürekliuyanmayaçalıştığıbirdüştü.Matrix'tekidünyanınbuşekildetasarlanmasınınsebebibu:medeniyetindoruğu."Buradakiiçerim,kendiyanılsamamızıkendimizseçtiğimizvekesinbirmükemmeldünyafikriniiçgüdüselolarakreddettiğimizdir.Kötücülcinlerinveonlarındüş

kulelerininesiribileolsa,insanlıkistediğişeyialıyor.PekiinsanlarilkMatrix'inmutludünyasıyerine,nedenbuacıvemutsuzlukdünyasınıistiyorlar?

İkiÖzgürlükTeorisi

Matrix,biribizimtarafımızdan,diğeridışarıdanbirgüçtarafındanolmaküzereikitutsaketmehikâyesianlatırken,ikiözgürlükteorisindendesözeder.BütünfilmboyuncaseyirciyeyalnızcaNeo'nunOolupolmadığıdeğil,aynızamandaO

olmanınnedemekolduğusorulur.FilminbaşındaChoi,Matrix'iniçindeykenbile,

bireylerinhayatlarınıkontroledenbilgisayarsistemleriniyanıltarakonlarayardımedenNeo'nungücünütanır.Neo'yabirbilgisayarCD'siiçinikibindolarverirken:"Senbenimkurtarıcımsın,adamım.KişiselHz.İsa'msın,"der.Fakatbutürbir"özgürleşme",gerçeközgürlüğünyalnızcabirgölgesi,belkidebirkarikatürüdür.

Felsefetarihibizebirbirinezıtikikurtuluşfikriyorumusağlar.YanılsamanınkaynağınıninsanlığındışındangeldiğiPlatoncuversiyonda,yanılsamanınüstesindengelecekolanfaildedışarılıklıdır.İnsan-163

lığımutsuzlukveöz-yıkımbatağındankurtaracakkişi"felsefecikral"onabununyerine...nesunar?Düzgünbirhiyerarşiyesahipvaroluşunmemnuniyetiniveuyumunu.Fakatbuidealdünyayabenzeyenşey,hâkimgüçlertarafındaninsanlığazatensunulmuşvedüşgöreninsanlıktarafındanbizzatdüşdünyasındareddedilmiştir.

GelenekselHıristiyanlıktaKurtarıcıötekilere

benzemeyen,istisnaibirTann-insan'dırveölüleridiriltip,ölümdensonrakendikendinehayatagelecekgüçtedir.Filminkarakterlerininzihnindeegemenolaniştebugeleneksel"O"

anlayışıdırvefilminsonsahnesindedebütünbugelenekselbeklentilertümüylegerçekleşir.

Kant'ınsavunduğudiğerseçenek,modernfelsefiAydınlanmafelsefesidirki,ilkeleriAmerikaBirleşikDevletleriAnayasası'ndacisim-leşmiştir.Yaşanmayadeğertektoplum,özgürinsanlarınkendikendileriniyönettiğitoplumdur.

Kölelerancakkendikendileriniserbestbırakırlarsaözgürolabilirler.Eğeronlarızincirlerindenbirbaşkasıkurtarırsa,kolaycatekrarköleolurlar.Kantbiziancakveancakbizimkurtarabileceğimizisöyler.İnsanlığınbukendiniözgürleştirmesi,herbirimizinkendiiçimizdekeşfetmekzorundaolduğumuzbirkaderdir.Kant'ıngözündeİsa,çaresizinsanlığıkurtaranistisnaibirvarlıkdeğil,kendimizikurtarmaTanrı-benzeripotansiyelimizedairmodelimizdir.

Kant'ınalgılanandünyanın,tamamenharicibiraldatıcıtarafındanbelirlenmeyen,kendikendimizeyarattığımızbiryanılsamaolduğunadairkavramlaştırması,bütüninsanlarıninsanlığınkendikendiniözgürleştirmesinekatılmasınınbirkaderolmasıgörüşüylekopmazbirşekildebağlantılıdır.

Kant'ınbubirbirleriylebağlantılıkavramsallaştır-malarısavunduğusavlanokuyucuyukendisağlamlıklarınaiknaedebilirvebusayedeMatrixfilmindegörselvedramatikbirbiçimdesunulanfikirlerigüçlendirebilir.

164

Kopernik'inAstronomidekiDevrimininFelsefiİçerimleriSaltAklınEleştirisi(1871)kitabındaKant,"Kopernik'inhipotezleridoğrultusunda"felsefibirdevrimçağrısındabulunur.Felsefedekibudevrim,felsefifikirlerimizin-yaşadığımızdünyahakkındageneldüşünmebiçimimizin-modernbiliminiçerimleriningerisindekalmamasıanlamınagelir.BuiçerimlerKopernik'inGüneş'in,bizegöründüğügibi,

Dünya'nınçevresindedönmediği,görünüşünaksine,Dünya'nınGüneş'inetrafındadöndüğükeşfindenbaşkabiryerdedeğildir.

Bugün(uzaydangöründüğühaliyle)bizimküçükmavigezegenimizidevasabirevreninmerkezinekoyaneskievrenanlayışlarınınsaflığınavebelkikendinibeğenmişliğinekibirlibirşekildegülüyoruz.FakatAristotelesgibiyermerkezlievrenresminisavunmuşolaneskifelsefecilerelayıkolduklarısaygıyıgöstermektetereddütetmeyelim.Herşeybiryana,onlar,bugünbilekendigözlerimizlegördüğümüzdünyayı,genelterimlerlegerçekolarakformüleettiler.

Güneş'ingök"kub-be"dedaireçizerekdünyanınetrafındadolaştığımgörürüz.

Gökyüzünü,fizikselbedenlerimiziçevreleyendairevibirufkakadaruzananyeryüzüdüzgezegeninikaplayandevasabirkubbeolarakgörürüz.EğerAristoteles'inantikevrenbiliminireddediyorsak,fiilenalgıladığımızdünyanınbiryanılsamaolduğufikrinikabuletmek

zorundayız.

Yermerkezlievrengörüşüdahatemelbiralgılamaözelliğininuzantısıdır,bunabizbenmerkezcidoğadiyebiliriz.Fizikseldünyayıdoğrudandoğruyafizikselbedenlerimizinmerkezindengörürüz.Şeylerbizeböylegörünür.Algıladığımdünyanınmerkezibenimdir,benimfizikselvarlığım.Buherkesiçinaynıdır.

Fakatufakbirdüşünmebize,kendindedünyanınbuşekildeolamayacağınısöyler.

Çocuklarbeden-merkezlidünyayıgerçeklikolarakkabulettiklerindebizbunaben-merkezcilikdiyoruz.Fakatyetişkinlerkendilerinievreninmerkezigörmektenvazgeçmezse,bunaegoizmdiyoruz.

165

BenO'yum

Egoizmhayatınahlakiboyutununmerkezibir

kategorisidir.Egoizmbirinsanınkendifizikselvaroluşunu,kendiseçimlerininönceliklitemeliolarakgörmekteısraretmesidir.EgoistnihaiolarakkendisininOolduğuna,evreninmerkeziveherşeyinuğrunayapıldığıvarlıkolduğunainanır.Bütünbireyleraynışekilde,doğalolarakkendileriningizemlibirşekildeözelbirvarlık,teközelvarlıkolarakseçilmiş-liğineinanır.Nevarkitecrübe,kısasüredebizediğervarlıklarınbizisınırlamavearzularımızıgerçekleştirmemiziengelolmagücünesahipolduğunuöğretir.DiğervarlıklardasankikendileriOimişgibidavranırlar.Buçelişkiyiçözebilmekiçin,bizim-genelolarakinsanlığın,evrendekitümakıllıvarlıkların-birlikiçindeevreningerçekmerkeziolduğunukabuletmekgerekir.

Ahlakıntemelseçimi,birbirinezıtikikavramveyaikigerçeklikmatrisiarasındaseçimyapmaktır:biryandabirbirindenayrı,bağımsızverekabethalindeegolar,biryandaortakinsanlığındünyasıvardır.Egoistdünyakavrayışı,zamanvemekândabirbirindenayrıvefizikselnedensellikyasalaragörebirbirleriyle

çarpışanfizikselbedenlergörünüşüylebağlantılıdır.Oysabirdeahlakibilinçnoktasındangörünenbaşkabirdünyadahavardır:insanbirliğininveözgürlüğünündünya-sı.Eğergerçekolanbirincisiise,ikincisibiryanılsamaolmalıdır.Yadatamtersi,eğerahlaklılıkmatrisiningerçekolduğunudüşünüyorsak,ayrılıkmatrisibiryanılsamaolmalıdır.

Filmdehakikat,özgürlükveinsanlıkiçinahlakiseçimkırmızıhapınseçimiylesembolizeedilmiştir.KırmızıhapbireyleriGerçekliğeuyandırır;mavihapkişiyiben-merkezlibiryanılsamauykusunagerigönderir.Nevarkibuseçimsınanacaktır.İlkbaştauyanmayıvebunagörebirgerçeğiyaşamayıseçenbirinsanınbağlılığıdahasonrabirkrizdengeçmektedir;çünkübukişi,buseçiminsonuçlarınınkuşkuluolduğugerçeğiyleyüzleşmekzorundadır.

166

GerçeklikNedir?

Kant'ınterimleriyle,ahlakiseçiminnihaianlamı,"EnYüksekİyiyi"yaratmagörevidir.Enyüksekiyiözgürvemutlubirdünyayıyaratmadır.Eğerböylesiyüksekbirgörüşünsonradanyanılsamalıolduğuortayaçıkarsa,ohaldeilkseçimdegerçekdeğildir.Budurumdageriyetekbirolanakkalır:birinsanınkendiayrıegoisthayatını,varoluşunundışsalşartlarınamümkünolduğuncauyumgöstererekyaşamak.

Cypherhâkimgüçlerinezicigörüneniktidarıyüzünden,Nebuc-hadnezzartayfasınınyüceamaçlarınınbiryanılsamaolduğusonucunavarır.Cypher'ınkırmızıhapıseçimiağıryaşamkoşullarıylatestedilmiştir.NebuchadnezzartayfasıiçinMatixc'indışındakiilkselözgürlükilegerçekliğin,yalnızcaonainananlarınzihinlerindevarolan,nihaibirözgürlükilenihaibirhakikatingerçekleştirilmesininsadecegeçicianlarıolduğunufarkeder.SonözgürinsanşehriZiondiyesembolizeedilen,efsanevibirVaatEdilmişÜlkearadıklarınıgörür.Pratiksonuçlaraulaşmakiçinmakulbirdeneyseltahmindebulunarak,Morpheus'unözgürlükvegerçeklik

görüşününnihaiyanılsamaolduğunakararverir.

Morpheus'aihanetinimeşrulaştırırken,özgürlükvegerçekliğinkendiyüzeyselyorumunudilegetirir."Eğerbizegerçeğisöylemişolsaydı,"derMorpheus'unbedenine,"kırmızıhapıg...sokmasınısöylerdik!""BudoğrudeğilCypher,"diyekarşıçıkarTrinityona,"obiziözgürbıraktı."Cypheryanıtverir:"Senbunaözgülükmüdiyorsun?Tümyaptığımonunbanasöylediğiniyapmak.EğerbununlaMatrixarasındabirseçimyapmakzorundaysam,Matrix'iseçerim."

Morpheus'unaklındakiözgürlük,yalnızcaMatrix'tenkurtulma,yalnızcabirinsanınkendineözgümutluluğununpeşindekoşmadeğil,insanlığındahayüksekbirözgürleşmesinikendineamaçedinmişbirkaderveyaalınyazısınakatılmaktır.

Buamaç"medeniyetindoruğu"denilenmoderndünyamızınsadece'gerçeklikte'

yenidenyaratılmasıdeğil;fakatbaşka,dahaiyi,

özgürlüğüvemutluluğubirleştiren

167

birinsanimükemmellikdünyasınınyaratılmasıdır.

BuyüzdenTrinity'ninburadakiyanıtıyetersizdir,çünküosadeceMatrix'insanalgerçekliğindekivaroluşyanılsamasıilefizikselgerçekliğinbenmerkezciyanılsamalıalgılamasınıbirbirindenayırabilir:"Matrixgerçekdeğil!"der.

Cypher'ınyanıtıdahaderinbirgerçeğedokunur,"Aynıfikirdedeğilim,Trinity.

Matrixbudünyadandahagerçekolabilir.Tümyapmamgerekenşuradakifişiçekmek.OradaApoc'unöldüğünügörürsün."

Matrix'inyanılsamalıdünyasıileNebuchadnezzar'ıngüvertesin-dekiolağanfizikselalgılardünyasıarasındakizıtlık,filminyanılsamavegerçeklik,kölelikvegerçeklik

temalarınıkeşfininsadecebirbaşlangıçnoktasıdır.

Yanılsamavegerçeklikarasındakiuyuyaninsanlığınkulelerindeçokşaşırtıcıbirbiçimdebetimlenentezatlık,henüztamamlanmamıştır.Gerçekanlamdaheyecanlandırıcıolan,Neoilebirlikteseyircileribüyüleyenşey,Matrix'indışındakihayatdeğil,gerçekdoğasıbirkezanlaşıldığında,onuniçindekihayattır.

AhlakınVarsayımları

Evrenselmutluluğunmükemmeldünyasınıyaratmayaçalışırız,KantbunoktayakadarilkMatrix'inhakimgüçleriylebenzerdüşünür.Fakatbumükemmeldünya,örneğinuzaylıgüçlerintasarlamışolduğuherhangimümkünbirdünyaylauyumunuimkânsızkılanbazıkesinşartlaravegerekirlikleresahiptir.EnYüksekİyiinsanlarınyalnızcaiçindemutluolduğubirdünyadeğil,mutluolmayadeğenbirdünyadır.Mutluluklarıkendiözgürvesorumlueylemleritarafındanhakedilmiş

olmalıdır.

Artıkuyuyaninsanlığınmilenyumunsonundasidikyansıbirdünyayıtalepetmektenedenısrarettiğinianlayabiliriz.Yapayzekânınhâkimgüçlerionlarabütünihtiyaçlarınıntatminedildiği,bütünmutsuzluğundindirildiğiidealbirdünyasunduğunda,böylebirmutlulukyanılsamasınınbiryanılsamaolmasıgerektiğinigördüler.Biryanılsama168

olmalı,çünküinsanlarınbirbirlerindenayrıolduklarıinancıdüşlerdebilehayatıntemelmatrisiolmayadevametmektedir.Ayrılığaduyulanbuinanç,insanlardüştebilefarkediyorlarki,kaçınılmazolarak,rekabet,mücadelevekazananlarilekaybedenlerarasındakifarklasonuçlanır.Mutlulukancaközgürinsanların,görünürayrılığıtemelindedeğil,gerçekbirliktemelindeeylemdebulunduğuköktenfarklıbirilkenintemelleriüzerindemümkündür.

EnYüksekİyiyiyaratmaahlakiarayışıenyüksekiyininvaroluşuylaçelişirgörünenbir

dünyanınsengerçekliğiyletestedilir.Ahlaklıbireyler,tümüylefarklıilkelerüzerineinşaedilmişbirdünyanınkuvvetlerikarşısındakendilerinigüçsüzhissederler.İdealahlakimatris,fizikselolarakvarolanegoizmmatrisinialtetmekiçinfazlagüçsüzgörünmektedir.Bireyumutsuzluğakapılmamakiçin,tümüylegelişmişbirdünyanınmatrisiolarakahlakiidealigerçekleştirmeninmümkünolduğunaimanetmelidir.Kantbuimanınüççehresiniayınedervebunlaraahlakınüçvarsayımıder.Ahlakibilincivarsayımlarışunlardır:Özgülük,TanrıveÖlümsüzlük.

Ahlakınhedeflerinigerçekleştirmekonusundakendimizigüçsüzhissetmemizekarşı,varsayımlartemelahlakiseçimimizesadıkkalmakiçinneyeinanmamızgerektiğinitanımlar.Buinançlarözselolarakinsanlığınkurtarıcılarınınveözgürleştiricilerinininançlarıdır.Varsayımlararacılığıyla,hayatımıziçindekigörevlerimizi-EnYüksekİyidünyasınıyaratabilecekOolma,yeryüzündekicennetkrallığı,vaatedilmişülkeZion'aulaşma-

bırakmamayıöğreniriz.

Kantahlakideneyimingerçekliğineinanmanınzorunluolduğunuvurgular.Bugerçekliğinbilimselbirbilgisineerişmekmümkündeğildir,diyedüşünür,çünkübilimselbilgideneyimibelirlenimcifiziksel,psikolojikvesosyo-ekonomikyasalaragöreaçıklar.Fakatahlakideneyiminözüonunbelirlenimciolmayandoğasıdır,özgüriradedir.Buözgürlüğütersineindirgemeden(bilimselolarak)bilemeyeceğimizegöre,seçmeözgürlüğümüzebirtürimanduymakzorundayız.Bili-169

minbütünbelirlenimciyasalarınarağmeninsanözgürlüğüneduyulanbuimanahlakideneyiminilk"varsayımı"dır.

TanrıVarsayımı

Birimizhepimiz,hepimizbirimiziçin.Bugerçektenözgürinsanlarınsloganıdır.

Bu,NebuchadnezzarveZion'unalternatifMat-ris'idir.Hâlâeksik,hâlâgizemlidirvehâlâ

gerçekleştirilmeyibeklemektedir.İnsanlığınortak,birlikhalindekiruhununyeniMatris'ininihaiiçerimleriyle,eskiMatris'inyıkımıylabirliktegörebilmekiçin,yalnızcaözgürlüğünvarolduğunuvarsaymakvebunainanmakdeğil,fakataynızamandaözgürinsanlarınEnYüksekİyiyiyaratacakgücesahipolduğunainanmakvebunuvarsaymakzorunludur.Ohaldeikincibirvarsayımdazorunludur:hepimizinahlakibirliğinin(One-ness)gerçekliğinekendiniuydurmuşözgürbireylerinenyüksekamaçlangerçekleştirecekgücesahipolduğuvarsayımı.Eğerayrılıkdışsalgücesahipbirdünyayaratabiliyorsa,birlikköktenfarklıbirdünyayaratacakgücesahipolmalıdır.Zion'unbufarklıdünyasında,birlikhalindekiinsanlığıngücü,bunaaçıkolanherbirbireysayesindeyolalır.

KantbuikincivarsayımıTanrıvarsayımıolarakadlandırır.EskimedeniyeteaitgelenekseldiniinançlardaTanrıadaletinharicidağıtıcısıkabuledilir.Tanrıbudünyadadeğilsebileötedünyadaiyiyemutluluk,kötüyecezaverir.Buradakikavramsıradanbireylerinbuadalet

amaçlarınaulaşmagücündenyoksunolduğunuimaeder.

Medeniyetinmilenyumunsonundakidoruğu1999yılınamodel-lenmişMatrix'indünyası,herbirbireyindoğavemedeniyetindışsalgörünengüçlerikarşısındahissettiğigüçsüzlükduygusunadayanır.BugüçsüzlükduygusununkökeniveyaMatris'i[veyaMatrix'i],ayrılığaduyulaninançtır.BöyleceMorpheusNeo'yaNeo'nunzatenbildiğibirşeyisöyler:"Bütünhayatınboyunca,budünyadabirşeylerinyanlışolduğunuhissettin.Neolduğunubilmiyorsun,fakatorada,seni170

delieden,beynindekibirkıymıkgibi...Matrixheryerdedir.Heryanımızda."

Nevarki,YeniDünyaZion'unmilenyumsonrasıdininde,potansiyeldoğalveinsanigüçler,teolojikkarşılıklarıTanrıolan,ekonomikvesiyasigüçlerolarakyabancılaşıpdışsallaşmamıştır.Matrix'teçağdaşhayatınbudışsalgüçlerininyerinikadirimutlakzekimakineleralır.OysaZion'unbunazıt

dünyasında,temeldeyatan,birleştiriciHayatGücü,aynvaroluşlarınyanılsamasınınfarkınavararakkendimionaaçanbütünbireyleriniçindengeçer.

Kahin'inbeklemeodasındayeni-Budistbir"potansiyel"Neo'yaşunlarısöyler:

"Kaşığıeğmeyeçalışma.Buimkânsız.Bununyerine...gerçeğifarketmeyeçalış."

"Gerçeknedir?"diyesorarNeo."Kaşıkyok...Ozamaneğileninkaşıkolmadığını;fakatyalnızcakendinolduğunugöreceksin."Kaşığıeğemeyiz,dışsaldenilengerçekliğideğişti-remeyiz,elbette,belirlenimcibilimiizleyerek,bizdenaynbağımsızbirmadditözolduğunainanırsak.Fakathakikatinbizimiçimizdeolduğunu,bizimbirparçamızolduğunufarkedersek,kendimizieğmemizyetecektir,kaşıkkendiliğindeneğilecektir.

Budurumda"kendi"aynbirvarlık,tecritedilmişbiregodeğil,dahayüksekbirkendi,herkesinbirolmasıdır.Eğerbirbirimizdenaynyaratıklar

olduğumuzfikrindenvazgeçebilirsek,Tannsalbirgücekavuşuruz.NeokendisininO,bir-

yanidiğervarlıklardanaynveözel-olduğunudeğil,bütünvaroluşlabirolduğunufarketmelidir.Elbetteo,hakikatitümüyleanlayan"O"dur.

KorkuveTitreme

Matrix'indünyasıbirkorkudünyasıdır.Kendiniayrı,fizikselvetoplumsalevreneaitkuvvetlerinkarşısındakorunmasızbirvarlıkolarakyorumlarsa,bireylerkorkuduymakzorundadır.Temelkorkuölüm,sözkonusukırılganfizikselvaroluştansürgünedilmekorkusudur.Ölümkorkusubireyinkendifizikselayrılığını,nihaigerçeklik

171

varsaydığıanlamınagelir.

Matrix'ininanç-yapısınagöre,korkudanaslakaçamayız.FilminbaşındaNeo'nunözgürlüğe

doğruilkadımı,tehlikelibirbiçimdeonuşirketgökdelenininsaçaklarınataşır.Ondansonraeylemlerininyönetiminikorkusunabırakır.

Yüklemeprogramınınsanalgerçekliğindedüşmekorkusuylaikincikezyüzleşir.

Yanılsamayıyönlendirmegücündeyenidir.Yanılsamanıniçindebilinçliolarakyaşamanınheyecanınıkeşfetmektedir.Birinsanıngüçleriniortayaçıkarmasınınanahtarı,bütünkorkulardankurtulmadır."BırakgitsinNeo,"derMorpheus.

"Korku,kuşkuveinançsızlık.Zihniniözgürleştir."Neouçurumdandüşervekorkusununyanılsamalıdoğasınıkeşfeder.

Nevarki,fizikseldünyadakiNeo'dankangelir.Neden?Neo:"Gerçekolmadığınısanıyordum."Morpheus:"Zihninonugerçekkılıyor."Neo:"Matrix'teöldürülürsen,buradamıölüyorsun?"Morpheus:"Bedenzihinsizyaşayamaz."

Bugizemliiddianınanlamıancakbufikirlerimantıksalolarakaçımladığımızzamanortaya

çıkıyor.Neo'nunMatrix'indışındakihayatın"gerçeklik"ileiçindekiyanılsamaarasındakiilkyarımıfazlabasittir.Matrix'indışındavarolanbirgerçekliğinbilincindeolanlar,Mat-rix'iniçindedahaözgürvedahagüçlühalegelir.FakatMatrix'iniçindekivaroluş,dışarıdakigerçekliğietkiliyor.Matrix'indışındabile,bedenzihnininançlarınabağlıdır.

Neo'nunalınyazısınıfarketmesininanahtarıölümkorkusunureddetmesindengeçer.Neoalınyazısını,Kahin'insöylediklerinidoğrulayarak,Morpheus'unhayatınakarşılıkkendihayatınıfedaettiğindefarkedervegerçekleştirir.

Kahinonaöncedenbelirlenmişbirkaderyerine,birseçimsunar:yakendihayatı,yaMorpheus'unhayatı."Birseçimyapmakzorundakalacaksın.Biryandaseninhayatın,öteyandanMorpheus'unhayatı.Birinizdenbiriölecek.Hangisiolduğunasenkararvereceksin."

Kahin'inkehanetindekimerkeziunsurlarahlakınvarsayımlarıdır.

172

İlkolaraközgürlükvarsayımıvardır.Neokaderfikrinireddeder,çünkühayatınındizginlerininkendielindeolduğufikrindenhoşlanıyordur.Hiçbirharicigücünhayatınıyönetmesiniistemez.Herzamanseçmeözgürlüğünesahipolmakister.Burada,Neo'nunkendika-der'inigerçekleştirmesi,birseçimmeselesiolaraksunulur.Herzamankigibi,Neoistersefaklıbirtercihtebulunabilir.MavihapıseçipMatrix'indüşhayatınıngörecekesinlikleriyleyaşayabilirdi.Kırmızıhapıvehakikatiseçme,beraberindeöncedenkestirilemeyenkorkulanvevaroluşunhâkimgüçlerininhusumetinigetirir.ŞimdideKahinonakendihayatıylaMorpheus'unhayatıarasındabirseçimyapmakzorundakalacağınısöylemektedir.

Kahin'inkehanetindeikinciolarak,Potensiyelimize,Gücümüzebirinançvardır.

Kantçıdüşünceyegöre,ahlakiseçimimizi-bütünaksigörünüşerağmen-onungerçekleşebilirliğiningücüneduyduğumuz

inançladesteklememizgerekir.Tanrıvarsayımı,EnYüksekİyiahlakitercihimizi,buamacıgerçekleştirmegücüneinançlabirleştirenvarsayımdır.

Gerçekleştiricibirkutsalgüceveyabirkurtarıcıyainanmak,ilkbakışta,bizimgüçsüzlüğümüzünitirafıgibigörünebilir.FakatKantiçin,ahlaklılıkahlakigörevlerimizikendibaşımızagerçekleştirmekapasitesinigerektirir.Bununmantıksalsonucu,varsaydığımızTanrıveyaTanrı-insanın,O'nun,bizimiçinmucizelersergileyenyanbirvarlıkolarakvarsayılmamasıgerektiğidir.Tanrı,fizikselayrılığımızınsınırlarınıaşanbizlerinbiruzantısıolarakgörülmelidir.Filmindinamiğinde,haricibirkurtarıcıyaduyulaninançtan,birleşmişinsanlıkolarak,kendimizikurtarmaTanrı-benzerigücüneduyulaninancabirdönüşümvardır.Bubizimgerçekiç"potansiyel"imizdir.Buanlayış

"O'nunfilminsonundakiensonkonuşmasındaaçıkbirbiçimdeortayaçıkar.

173

DönümNoktası:KorkununSonu

Kehanetinüçüncüunsuruölümvehayattakalmaylailgilidir.Birinsanölecek,birinsansağkalacaktır.Matrix'inayrılıkilkesininhükümsürdüğüdünyasındakaybetyadakazanayrılıkmantığıdemirdenbiryasadır.KahinNeo'yabutalihsizhaberiverir:NeoOdeğildirveyaMorpheus,yadaoölmekzorundadır:

"Üzgünüm,ufaklık.Yeteneğinvar,fakatsankibirşeybekliyorsun."Neo:"Neyi?"

Kahin:"Gelecekhayatınıbelki.Kimbilir?Buişlerböyleolur."

Kahin'inkehanetigerçekleşir.NeoMopheus'unhayatınıkurtarır,kendihayatınıyitirirvesonrakihayatınaOolarakdöner.Bukehanetinnasılveniçingerçekleştiğifilmianlamanınpüfnoktasıdır.

Neo,Morpheus'ukurtarırken,mutlakbirgücesahip,yenilmezgörünenAjanlayüzyüzeçarpışır.Nebuchadnezzar'ıntayfaları,yükleme

programındakieğitimlerionlaraMatrix'teolağanüstügüçlervermişolmasınarağmen,korkuyadayanannihaibirkuralıkabulederler:EğerbirAjangörürsen,yapabileceğintekşeykaçmaktır.Bu,Neo'nunvaatedilenkurtarıcıolduğufikrinihiçbirşekildekabuletmekistemeyenCypher'ınNeo'ya'gerçekçi'nasihatidir.BöyleceNeobilerekAjanSmith'emeydanokuduğusahnefilmdedramatikbirdönünnoktasıdır.Seçiminiyapmıştır;şansınıdeneyecekvekendiölümüyleyüzleşecektir.Neo,aynvekorunmasızbirbedenolarakkendivarlığınıkorumakyerinebaşkabirinsanıkurtarmayıseçerek,tambirözgürlükiçindekendikaderiniseçer.

NeoböylecehemsanalgerçeklikdünyasındahemdefizikselbedenleringerçekdünyasıdenilendışarıdaMatrix'egücünüverentemelkorkuyuyener.Herikidünyadadaaynıtemelkuralgeçerlidir.Eğerölebileceğineinanırsan,bubiryanılsamadünyasındabileolsa,fizikseldünyadagerçektenölürsün.Fizikselbedenincanlılığı,zihninölümünmutlakgücüne

inanmasınadayanır.Matrix'iyönetentemelyasabudur.Gücünüz,gerçekliğinizinançlarınızabağlıdırveinançlarınıznihaiolarakölümkorkusuylayönetilir.

174

BöyleceNeo'nunkader'iningerçekleşmesindegeriyetekbiradımkalır.Ölümkorkusundankurtulmakbirzorunluluktur.Neo'nunkalpatışlarıdurduğuzamanMorpheus"Olamaz,"der.MorpheusNeo'nunölmüşolduğunainanamaz,halbukifizikselolarakadlandırılangerçekliğinbütünkurallarınagöreNeoölüdür.

FakatTri-nitydahaötesinegeçer.Neo'nuncesedinekonuşurken,onunyaşayanruhunaseslenin"Neo,artıkkorkmuyorum.Kahinbanaâşıkolacağımısöylediveoadam,âşıkolduğumadam,Oolacak.Görüyorsun,senölmüşolamazsın.Olamazsın.

Çünkübenseniseviyorum.Duyuyormusun?Seniseviyorum."Trinity'ninaşkıveonunölümüneinançsızlığısağolsun,Neohayatageri

döner.Kahin'insözlerinidoğrulayarak,yenihayatına"O"olarakdöner.

ÖlümsüzlükveYenidendoğum

Ahlakihayatınüçüncüvarsayımıölümsüzlüktür.Birinsanınahlakibirvarlıkolarakkendialınyazısınıgerçekleştirmekiçin,ölüminanışındanvekorkusundankurtulmasızorunludur.Ölümsüzlükvarsayımıahlakihayatasahipinsaniçinzorunludur,diyeilerisürerKant,çünkübirömrünşimdiliğihesabakatıldığındabirinsanınnihaigöreviniyerinegetirmesi,EnYüksekİyiningelişinisağlamakimkânsızdır.

EnYüksekİyiyigetirmeahlakiamacı,başkabirdünyayladeğil,budünyaylailgilidir.Nasılözgürlükvarsayımıbudünyaylailgiliyse,Tanrıveölümsüzlükvarsayımıdabudünyaylailgiliolmalıdır.Demekkiahlakınvarsaydığıölümsüzlük"budünyalı"birölümsüzlükolmalıdır.GelenekselHıristiyanlığınötedünyalıölümsüzlüköğretisiahlakibilincintalepleriniyerinegetirememektedir.

GelenekselHıristiyanlığınötedünyalıölümsüzlüköğretisineanaalternatifölümsüzlük,HinduizmileBudizm'in"budünyalı"ölümsüzlüğüdür.Kahin'inyenidendo-ğumagelişigüzelgönderimdebulunmasıve"Potansiyel"çocuğunrahiplereözgükıyafetiilekazılıkafasıBudistbirbakışaçısınıaklagetiriyor.ManayanaBudizminegöreaydınlanmışbireyinruhu,bütün175

varlıklardaevrenselaydınlanmayıkolaylaştırmakiçindoğumveyenidendoğumçarkındakalmayıseçer.Kant'ınilkyazılarındanbiriolanEvrenselDoğaTarihi'ndekozmolojikbakışaçısınısergileyenölümsüzlük,bireyselruhunpotansiyelinsanimükemmelliğigerçekleştirir-memerdivenininbasamaklarınıyenidenveyenidendoğarakçıktığıbirölümsüzlüktür.

İnsanlığıkurtaracakolanO,üçyenidendoğumyaşar.Filminöncesinedüşenilkhayatında,Matrix'tenbirkaçbireyikurtarır.Kahin'inkehanetibuözgürleştiricininalınyazısınıtamamlamakiçinyenidendoğacağıyönündedir.

MatrixfilmiO'nun,kendikaderininfarkınavarmakiçinbirçokadımatmakzorundakalanbirhackerolarakNeoki-şiliğindekiikincihayatınınhikâyesidir.

FilminsonuO'nunüçüncühayatınakısabirbakışatar.Üçüncühayat,Kahin'inkehanetindesöylediğigibiO'nunMatrix'iyokettiğihayattır.Fakatbuolumsuzbiramaçtır,yalnızca1999'unkasvetlidünyasınıngerçekliğiningerçekdünyadayenidenyaratımıylasonuçlanacaktır.Öyleyseözgürleştiricininolumluamacınedir?

Kurtarıcımı,Öğretmenmi?

Matrix'tenkurtuluş,özgürolmayanhayatlarınıkendindenmemnunbirşekildeyaşayaninsanlarındeğil,özgürinsanlarınyaratılışıylaolmakzorundadır.

Uyuyaninsanlık,kölelerinhakedilmemişmutluluğunudahaöncereddetmiştir.

PekiböylebirkurtuluşbirFilozofKral'ınyönetimialtındaveyakadirimutlakbir

kurtarıcınınbizimlehimizeeylemleriylenasılolanaklıolacakır?

Neo,tıpkıHıristiyanMesihİsagibihayatageridöner.Fakatdahahavalı;belkidahakomikbirbiçimdeNeo,paltosuSüpermeninpelerinigibisavrulurkengökyüzüneuçar.FakatNeo'nunsonsahnedekigeridenduyulankonuşmasıbaşkabiryorumönerir:buKurtarıcıistisnaibirSüpermandeğil,fakatevrenselbiröğretmendir.Biröğretmenolarakötekilerenasılonungibiolunacağınıgöstermekiçinİsa

176

öğrencilerineşöylesöyler:"(Banaimaneden]yaptığımişlerikendisideyapacaktır.Hemdahaüstünlerinideyapacaktır..."(Yuhanna14:12).YapayzekânınhâkimgüçlerinehitapederekOevrenselözgürleştirmegörevininsınırsızpotansiyeliöğretmegöreviolduğunusöyler:"Buinsanlarasizinonlarıngörmesiniistemediğinizşeylerigöstereceğim.Sizsizbirdünyayıgöstereceğim.

Kuralların,denetimin,sınırlarınveengellerinolmadığı,herşeyinmümkünolduğubirdünyayıgöstereceğim."

Sınırlanolmayan,herşeyinmümkünolduğubirdünya,herkesingerçekliğibiçimlendirme,Matrix'iyönlendirmegücünesahipolduğubirdünyadır.Budünyanınvarolabilmesiiçinegoizminmağlupedilmesiveinsanlarınözündebirbirlikolduğuanlayışınınbenimsenmesişarttır.Buanlayışsayesindedirkiözgürlüğümüzübulacak,enyüksekideallerimizigerekleştirmekiçin,ölümkorkusunuaşmakiçiniçimizdekikutsalgüçlübağlantıyageçeceğiz."O"belkideilküstüninsandır,fakatsonolmayacak.

177

Sahne4SanalTemalar

13

YeraltındanNotlar:NihilizmveMatrix

THOMASS.HIBBS

TerminatorfilmindenYapayZekâ'ya,"ruh"ve"bilinç"gibiterimlerinhalkpsikolojisidiyebirkenarabırakıpbırakmamayadairfelsefitartışmalardan,klonlamanın,doğaylauğraşmabiçimimizinveteknolojininiçerindenhakkındakipolitiktartışmalarakadarbirçokkonu,günümüzAmerika'sındahemyüksek,hemavamkültürübiçimlendirenkonulardır.

1999yapımıMatrix'te,halkkültürününveyüksekkültürünkaygılanveilgileribirleşmiştir.Matrix'tenearasanızvar:entelektüelolarakhırslı,ilginçbirkurgu;klasikperimasallarınınpostmodemyankılan,bilimkurgufilmleriiçinyenistandartlarbelirleyenözelefektler,ko-regrafisiuzmanlarcahazırlanmış,teknikanlamdakarmaşıkdövüşsahneleri.Nevarkifilm,hemkurgudahemiçerdiğifelsefidüşüncelerde,teknolojiyeveyapayzekâyahayranlıkduyanbugündendeğil,dahaöncekibirdönemdenfaydalanmıştır.Film,birçokaçıdanAydın-lanmacımodernlikhakkındakieskitartışmalarıyenidengündemege-tirir.

Aydınlanmanınteknolojikilerlemevasıtasıyladoğayahâkim181

olmaçabası,tıpkıihtiyatsızbirbireyselözgürlükövgüsünün,paradoksalbirbiçimdebütüninsanlığınbirşeffaflaştırılmasınasebepolmasıgibi,insanlığındeğerinindüşürülmesiriskinitaşıyor.Buvebaşkabirtakımyollaryüzündenliberalmodernlik,insanlığadahaöncekiçağlardailhamvermişolanbüyüksorularınveonucanlandıranarayışlarınsonaereceği,temelanlamdanveyanihaiamaçtanyoksunbirinsanvaroluşuolannihilizmiçinpotansiyelbirkaynakolarakgörülmüştür.

Dostoyevski,AydınlanmaÜtopyasıveNihilizm

Aydınlanmamodernliğiilenihilizmarasındazorfarkedilirbirbağısezmişçokönemlidüşünürlerden(örneğinNietzsche,Tocquevil-leveArent)ençokihmaledilenlerdenbiriDostoyevski'dir.Gele-lelimMatrix'teelealınanmeselelerinbirçoğuileDostoyevski'ninNi-etzsche'nin"kanınsesini"duyabildiğiniiddiaettiğiçalışmasıYeraltındanNotlar(1846)

arasındaçarpıcıbenzerliklervardır.

YeraltındanNotlarRusya'yagirenbatıAydınlanmadüşüncesininbelidifikirleriüzerinezehirzemberekbirhicivdir.Dostoyevski'ninpolemiklerininhedefi,Çernişevski'nininsancılsosyalizmin,romantizmin,faydacılığınveakılcıegoizminbirkarışımınısergilediğiNeYapmalı?kitabıdır.Lenin'inkendidevrimcieğilimlerinidesteklediğiiçinitibargösterdiğiÇemişevski'ninmetni,FransızsosyalistCharlesFourier'inütopyacıfikirlerinigeliştirir.

Dostoyevski'ninyeraltıadamı,uygulamalısosyalbilimlerininonlarıbütüninsaniarzulançizelgeleştirmeye,düzenlemeyevetatminetmeyemuktedirkılmayayardımcıolacağınıiddiaedenmodernşehrinütopikAydınlanmacıtasarımcılarınıyerdenyerevurur.

182

Toplumun"akılcı"biryenidenyapılanmasınıprotestoedenyeraltıadamıpisyeraltıhücresindeyaşamayıseçer.

Yeraltıadamıfelçedicibirhiper-farkındaolmadurumundanmustariptir.Oysa

"eyleminsağlıklıinsanı"doğayasalarınıninsanyasalarınauygulanmasındahiçbirsorungörmez(aksinebuyasalardabirtesellibulur),aşınfarkındalıkyaşayanbireydoğabilimininmekanikbe-lirlenimciliğiyle,insanidüşünüptaşınmaveseçimyapmaarasındabiruyumsuzlukbulur.Hiper-farkındaolanbireydoğalbiliminyasalarının"taştanduvarı"ylayüzleşirvesonuçbirpsikolojik

"atalet"tir.Şöylesöyler:

Biliminsana...onunnebiristençnebirhevesolduğunu...gerçektebirpiyonatuşundanbaşkabirşeyolmadığını...veonunhayatınıdoğayasalarınınyönettiğini;yaptığıhiçbirşeyinaslakendiisteğindegöredeğil,fakat...doğayasalarınagöreyapılmışolduğunuöğretir.

Sosyalbiliminamacıinsaniarzuveseçimiçinbirlogaritmaoluşturmakveinsanhayatınıngelecektealacağışekliöngörmektir.Böylece

"dünyadahiçbireylemciveyamaceracıolmayacaktır."Böylebirbiliminveneyinakılcısayıldığınınkarşısındayeraltıadamınınprotestosuolumsuzolmaktan,akıldışıözgürlükadına,aklı,sağlığıvebilimireddetmektenbaşkabirşeyolamaz.Buyüzdenetkinlikyerineedilgenliği,toplumiçindeolmakyerineyalıtılmışlığı,akılcımutlulukarayışıyerinekiniseçer.Fakatbubilekendikendinimağlupedenbirtutumdur;notlanndabelirttiğigibi,"içimdekikin(doğayasalarınagöre)

"kimyasalbirbuhrandanmustariptir."

BununlabirlikteyeraltıadamıdikkatliokuyucuyaAydınlanma'toplumbilimininkaranlıkbirolumsuzlamasındandahafazlasınıönerir.Aydınlanmaprojesineiçkinçelişkileriişareteder.Yeraltıadamınınkafasınımeşguledenveboyuneğmezvefelçedicibirdiyalektiğinkaynağıolananaçelişkiözgürlükleilgilidir.

Aydınlanmakuramcı-

183

larıçeşitlidışsalotoritetürlerindenözgürleşmevaadindebulunur:ailevi,dinivesiyasi.Fakataydınlanmateorisininbaştaniyetlenmeyensonuçlanndanbiriözgürlüğünyokedilmesidir.BuradakisorunDos-toyevski'ninEcinnilerkitabındakikuramcıShigalyovtarafındankısaveözbirşekildeifadeedilir:

"Kendiverilerimlekafamkarışıyorveçıkardığımsonuçkendisindenyolaçıktığımfikirledoğrudançatışıyor.Sınırsızözgürlüktenhareketedip,sınırsızdespotizmdesonbuluyorum."Bunasılgerçekleşiyor?Özgürlüğünyokedilmesininkaynaklarındanbiri,yeniortayaçıkansosyalbilimlerinyalnızcamatematikselvemekanikdoğabilimlerininölçütlerinegöredoğrulanabilirolanıgerçekkabuledenyöntemleridir.Diğerbirkaynakkuramınkolaycauygulanabilirliğineduyulansafdilinançtır.Teorininuygulanmasıheminsandoğasınındüzeltilmesini,hemtoplununtemeldenyenidenyapılanmasınıgerektirir;işteprojeninmecburiveşiddetyüklüdoğasıbu

şekildeaçıklığakavuşturulur.

Teorivepratikarasındakimesafe,Aydınlanmaprojesiyleilgilidahaderinbirgüçlüğügösterir.İnsanarzularınıortayaçıkarmavedüzenlemeçabasında,insanaakılcıbencilmuamelesiyapmaklaAydınlamakuramcılarayanlışhesaplaryapmaktadır.Birinsaniçiniyiolanınakılcıbirincelemeyleortayaçıkarılabileceğinivebütünkötülüklerineğitimvesiyasiyenidenörgütlenmeyleortadankaldırılabileceğinivarsayarlar.Fakatyalnızcailerlemecimedeniyetdenilenşeye,genellikle,artanşiddetvekanisteğinineşlikettiğigerçeğinideğil,aynızamandainsanlarındahaderinbirarzuya,"tamanlamıylaözgüristenç"arzusunasahipolduğugerçeğinigözardıederler.Yeraltıadamıkendiözgürlüğünüyaşamakiçin,bileisteyezararlıveözyıkıcıolanıseçecektir.BunoktadayeraltıadamıNietzsche'nininsanların"isteme-mektense,yokluğuisteyeceği"iddiasınıdahaöncedendilegetirmektedir.Demekkinihilizm,NietzscheveYeraltındanNotlarörneklerindeolduğugibikendindebiramaçolmaktanziyade,

birprotesto,hazırlayıcıbirandır.Olumsuzlamanın,olumlamayayolaçacağıumut

184

edilir.Böyleceyeraltıadamıçağdaşlarınınkuramlarınısadecetersineçeviripreddedenbir"anti-kahraman"olmakistemediğiniitirafeder.İstediğişey

"sadeceyeraltıdeğildir,susuzluğunuçektiğişeydahafarklı,tümüylefarklı,fakataslabulamadığıbirşeydir.Sadecekötüleryeraltınıister."

Yeraltıadamındavücutbulanfelç,kinvenihilizmAydınlanmaTe-orisi'nebirseçenekoluşturmazlar;tamaksineonunmantıksalsonucudurlar.Kitabınsonundarakibinesataşırkenşöylesöyler:"Seninyarıyolakadartaşımayaancakcüretedebildiğinibenhayatımınsonunakadaryaşadım"Dostoyevski'ninkitabırakipleritarafından(Jilegetirilenteorilerininpolemikselbir"reductioadadsurdum"u(*reductioadabsürdüm:Birvarsayımınyanlışlığınıonunmantıksalsonuçlarınınsaçma

veyakendisiyleçelişkiliolduğunugöstererekkanıtlamayöntemi)veyadahaiyibirşekildedilegetirirsekreductioadnihilumudur.

NeÜtopyaNeNihilizm:

İnsanHayatındaBirArayışOlarakMatrix

Aydınlanmacı,akılcıproje,gerçeknedir,insannedirveözgürlükveözbilgi(self-knowledge)neölçüdemümkündürsorularınısorar.Yeraltıadamınınbetimlediğiüzere,toplumiçinAydınlanmaprojesi,gerçekolanherşeyin

.nicelikselanalizkarşısındaçözüldüğüvarsayımınadayananmodernmatematikselfiziğinbiruzantısıdır.Butürvarsayımlarkarşısında,insanözgürlüğüveözbilgisihayatibirhassasiyetkazanır.Matrixfilmininbaşlangıçsahnelerinibenzerbirproblembelirler.MorpheusNeo'yuseninyalnızcabir"fazladanöz-imaja"sahipolduğun"birbilgisayarprogramınıniçindeyiz"diyebilgilendirdiktensonrasorar:"Gerçeğinasıltanımlıyorsun?...beyninyorumladığıelektriksinyaller."

Matrix'indünyasıbir"sinirseletkileşimsimülasyonu"dünyasıdır.Dostoyevski'ninyeraltıadamınındilegetirmebiçimiyle

"insanınkılcalanalizi"insanınkendinitanımasınınimkânınıbizzator-185

tadankaldıranşeydir.

Yeraltıolupolmadığıbiryana,köhneNebuchadnezzargemisitıpkıyeraltıadamınınhücresigibibirduygubırakır."Matrix'insisteminegiren","korsanbirsinyal"ileçalışangemi,teknolojikaygıtlarıy-labizzatküçükbirMatrix'tir.FakatneneMatrix'tekiinsanbirimlerinkeyfiniçattığıdüşüncesizvesafdilözgüvene,nedeMatrix'inAjanlarınınkadirimutlakveotonomhâkimiyetduygusunasahiptir."Hakikatçölü"ndeyaşayanisyancıgrup,mevcutdurumdakigörevlerinedairdahaaçıkbirkavrayışkazanmakvegeleceğeyönelikolumlubiryönelimedinmekiçininsanlığıngeçmişihakkındakesinipuçlarınaulaşmayaçalışır.

"Hakikatçölü"nükurgulanmış,fakatdaharahatvedüzenlibirgerçekliğeyeğlemeninkendibedellerivardır.İlkolarak,birinsanıngerçekkabulettiğişeyinbiruydurma,Morpheus'unaçıkladığıgibi,"senigerçeğeköretmekiçingözlerinebağlanan[bir]dünya"ve"kendizihnininhapishanesinde"köleolmadurumuvardır.TıpkıDostoyevski'deolduğugibi,buradadayanılsamalıbirözbirlik,özkontrolvegelecekhâkimiyetiduygusunaeşlikedenyanlışbirözgürlükduygusuvardır.Dahayeterlibirözgürlükduygusubirbelirsizlik,biriçbölünmeduygusundançıkarveinsanlığındahakarmaşıkbirdeğerlendirmesineyolaçar.MorpheusNeo'ya"dünyadabirşeylerinyanlışolduğu"duygusuna,

"açıklayamadığınfakathissettiğin"birduyguyasahipolupolmadığınısorar.Herzamanbirşeylerinyanlışolduğuduygusuylaişebaşlarız,eğerbuduyguiyicearaştırılırsa,birarayışıbaşlatır.Morpheus'unifadeettiğigibi"bubizihareketegeçirensorudur-Matrixnedir?-Cevap,oradabiryerlerdeveeğeristersenseni

bulacaktır."

"Cevaporadabiryerlerde",aklauzunzamandırgösterimdeolup,çoktutulanX-Filestelevizyondizisininsloganı"hakikatoradabiryer-de"yiaklagetiriyor.

HernekadarX-filesfilmininanaöyküsüdünyanınyapayzekâlarcadeğil,uzaylılarcakontrolüyleilgiliolsada,Matrix186

ilebirçokortakyanasahip.Herikihikâyede,bazıbilinmezvekötücülgüçlerin-örneğinuzaylılar,karmaşıkmakineler,hükümet,bürokrasiveyabizzatteknoloji-gerçekdünyayıhayalibirdünyayladeğiştirdiğikorkularınaoynar.

FakatdurumMatrix'tendahakötüdür:çünküköleleştirentiran,sadeceortayaçıkarmakveyoketmeyollarınıbulmakzorundaolduğumuzaçıkçabelirlenebilir,dışbirgüçdeğildir.Aksineiktidar,kimveneolduğumuzbüyükölçüdebelirleyecekşekildebizimiçimizdekonumlanıpbizimaracılığımızlauygulanır.

Buradaki-doğalolaraknihilizmiüreten-tehlike,birkezgerçeklikletemasımızıyitirdiktensonra,sonsuzadekbiryanılsamadünyasınıniçindedebelenmetehlikesidir.Eğerkurgulanmışbirevrendendışarıçıkmamıziçinyeterliipuçlarıyoksa,takattenkesenruhsalbirbulantıyaşama,kimveneolduğumuz,nereyegittiğimizedairbütünduygulanyitirmetehlikesiiçindeyizdemektir.

Böylebirdurumuniçindeikileminköklerinedairbiraraştırmabirhakikatarayışınınparodisihalinegelebilir.(X-Filesfilminin"gerçekoradabiryerlerde"sloganınınyanında"hiçkimseyegüvenme"ve"yalanainan"gibisloganlarıkullanmasıilginçtir.)X-FilesdizisiüzerinezekiyorumlaryapanArdtrienneMaclean'ınşöylesöylemektedir:

ScullyveMulderhayatımızdakiherşeyetelevizyonlaveşimdidebilgisayarlarlasızankadirimutlakveâlimimutlakgüçlercemoleküllerinekadar,hemkelimeningerçekanlamındahemmecazianlamındayabancılaştırılmış/uzaylılaştırılmış,ele

geçirilmiştir...ScullyveMulderbirbirlerinegüveniyorlar...Nevarkibildiklerinisandıklanherşeyyanlıştır.Televizyononlaraiçgörüsanatlarınıöğretmiştirfakatbirbakışaçısıoluşturmayıöğretmemiştir.Onlarıbirkimlikbulmaarayışınagöndermiş,fakatbulduklarıhiçbirşeyegüvenmemeleriniöğretmiştir.X-Filesdizisininmedyatarafındanhareketegeçirilenortamı,bütündünyanınartıkaynıyerolduğunu,heryereulaşılabileceğini,onunaynıandahemgüvenli,hemtehlikeli,hemsınırlayıcı,hemözgürleştiriciolduğunuilerisürmektedir.

187

HernekadarMclean'inX-Filesdizisindekiarayışmotifinintamamenmeyvesizolduğuiddiasıtartışılırolsada,yaptığıbetimleme,şovunkarakterleriiçingerçekbirolanağıyakalıyor.X-FilesileMatrixarasındakikurgubenzerliklerinidüşündüğümüzzaman,filminkarakterleribenzerbirkaderekarşıkorunmasızgörülebilir.Gerçektendeinsanınyabancılaşmasıveonundoğruyuhayaliolandan,kurnazbirzekânınkurgusunugerçekliktenayırtetmeyeteneksizliği

üzerineböylesikökteniddialarlabaşlayananlatılarbirbirinekarşıtyöndeikirisklekarşıkarşıyadır:tuzaktançıkmanınyolunuhiçbirzamanbulamamakyadaedebiyatvekültüreleştirmeniMarkEdmunson'un"sözdeaslanlık"

halleridediğiyüzeyselçözümlerönermek.EdmundsonNightmareonMainStreethakkındakikitabındaçağdaşAmerikankültürününikitüranlatınınarasındakidiyalektiksavaşınyaylımateşindeolduğunusöyler:ucuzortaçağgizemlerive

"aşkınolanınyüzeyselstratejileri".Buikisidenihilizmialtedemez:birincisibizionunbatağınasaplarken,ikincisibirkaçışyanılsamasısunar.

PekiMatrixbuaçıdanneleribaşarıyor?

Filminbuikikutuptandakaçınmakistediğinedairbirçokkanıtvardır.Seçtiğialternatifyolözellikleinsanözgürlüğümeselesinielealışbiçimdebelirginleşir.Hayatlarımızınbizimiçinöncedenkurgulanmışolduğufikriözellikleözgürlükduygumuzvekişiselkontrolaçısından

cansıkıcıdır.NeoMorpheus'unkadereinanıpinanmadığı.sorusunayanıtolarakşunlarısöyler:

"Hayır...Ozamankontrolbendeolmaz."Yalnızcabukonuşmadandeğil,aynızamandaKahin'inonunlahafiftendalgageçmesindenNeo'nungüçtendüşmüşbirözgürlükkavramıyladüşünüyorolduğuanlaşılır.Dışarıçıkmayahazırlanırken,KahinNeo'ya,onaaçıkladığıserthakikatlerihatırlayacağınısöyler:"Kadereinanmadığınıhatırlayacaksın.Hayatınınkontrolününsendeolduğunu."FakatMorpheus'unkaderdediğişeyMatrix'inözgürlüğüyoketmesiyleaynışeydeğildir.Morpheus'unkadernosyonubirinsanınkendihayatınıtümüylekendininkontroletmesisığözgürlük

188

kavrayışıyla,süreklibelirlenimarasındabiryerdedir.Morpheus'unbütünömrüboyuncaaradığıOolarakNeo'yagönderimlerinde,kaderinaslındabirtüröncedengörmeolduğuimalarıvardır.Morpheus,Kahin'inbir

kehanetinin"Matrix'tenözgürolacakbiradamındönüşünüöngördüğünü"açıklar.Kaderingüçleriveyaetkiliöncedengörmearasındakiilişkineolursaolsun,insanseçiminingücüakıllıcabelirlenmedenbırakılmıştır.Bumeseledefilminbelirsizliğinineniyiörneği,Cypher'ınNeo'nun"fişiniçekip"böyleceonuöldüreceğisahnedegörülür.

AlaylıbirtonlaeğerNeoOise,birmucizeninonunplanlarınıbozupNeo'nunölmesiniengellemesigerektiğinisöyler.Tambuandadirenişinbaşkabirüyesitarafındanöldürülür.

Kuşkusuzözgürlüğünparadokslarıüzerineçokazinsandüşünmüştür.

Dostoyevski'ninyeraltıadamı,ütopyadünyasındakiçelişkiler,CypherkarakterininMatrix'tecisimleştirdiğiçelişkilerüzerinedüşünür.FilminbirsahnesindeCypherihanetedervedirenişyoldaşlarınınfişiniçekmeyebaşlar.

Bunuonunyaptığıortayaçıktığında,Mat-rix'e

geridöndüğünü,Morpheus'unonasöyledikleriniyapmaktanbıktığınıveMatrix'in"dahagerçek"olduğunukabuleder.BizzatMorpheusbirçokkişinin"umutsuzbirbiçimdesistemebağlı

[olduğunu]...veonukorumakiçinsavaşacak"larınıöngörmüştür.Cypherbilinçliolarakistençtenvazgeçmeyi,rahatlık,güvenlikvemücadeleetmemeuğrunaözgürlüğünüterketmeyiseçer.

MorpheusMatrix'in"bilgisayarlarınürettiğibirdüşdünyası"olduğunuvebubilgisayarlarınamacınıninsanları"kontrolaltındatutmak"olduğunuaçıklar.

Projeleri"insanlarıaküleredönüştürmektir."BuradaDostoyevski'ninhicvettiğiveinsanı"birpiyanotuşuna"benzetenkuramcılarlaçarpıcıbirbenzerliksözkonusudur.BuimgebüyükolasılıklaFransızmaddeciAydınlanmafelsefecisiDeniş

Diderot'tanalmıştır.Diderot1769yılındaşunlarıyazmıştır:"Bizlerduyularıvebelleğiolanbirer

aygıtız.Duyularımızçevremizdekidoğanınçaldığı,sıksıkkendikendineçalanpiyanotuşlarıdır."

189

DahasonraAjanSmithMorpheus'unMatrix'inprojesinedairbetiminidoğrularvebelirginleştirir."Milyarlarcainsan...bihaberyaşıyor,"der.Acıçekmeninolmadığıbirdünyayıkurmayaçalışanilktasarımplanınıninsanlartarafındanreddedildiğiniitirafederken,yeraltıadamınıngörüşlerine,yaniözgürvarlıklarınacıçekmegerekliliğinekatılır."İnsanlar,"derAjanSmith,

"gerçekliğimutsuzlukveacıçekmeyletanımlıyorlar."FakatAjanSmithvearkadaşlarıütopyatasarım-cılarınıninsanhayatınınbirsıkıntı,hattabirhastalıkolduğugörüşünüpaylaşır.AjanSmith"insanlartıpkıbirvirüsgibiyapılmaktadır...vebizçaresiziyiz"der.Busözleryeraltıadamınındüşmanlarınaatfettiği,aklınsöylediklerinigerçekleştirmekiçinbizzatinsandoğasınındüzeltilmesigerektiğiinancını

yankılar.TıpkıbütünütopyacıkuramcılargibiAjanSmith'teilerlemeyeinanır.Şöyleder:"Buevrimdir,Morpheus,evrim;gelecekbizimdünyamızdır."

Kendininfarkındaolmaveözbilgininyokluğuylailgiliolarakbaşkaparalelliklerdeortayaçıkar.Yeraltıadamınagöre,kuramcılaröz-bilgidenyalnızcabaşkalarımdeğil,kendilerinidemahrumbırakırlar.Eğerazıcıközfarkındalıksahibiolsalardı,onlardaataletekapılırlardı.MorpheusNeo'ya

"Matrixsanakimolduğunusöyleyemez,"der.Acabainsanınkendihakkındakibilgieksikliğinin,insanlığınYapayZekâ'-nındoğmasınasebepolanköklükibireyleminedairiçerimleridevarmı?Morpheus,Matrix'inkaynağınıanlatırkenütopyacılığagöndermedebulunur.Yirminciyüzyılınbaşında"bütüninsanlığınbirlik"olduğunuveyapayzekâyıbubirliğinyarattığınısöyler.

Burada,Matrix'ininsanlıkbetimi,korkutürününklasikhikâyesiniçağrıştırır.

Frankenstein'ınprotipiolduğubuhikâyeyegöre,biliminyaratıcıhırsları,kontroledemediğivesonundaonuyaratanadüşmankesilenbircanavaryaratır.

FakatMatrix,yaratık,YapayZekâ,üstünlüğüelegeçirdiktensonrainsanlığınbilinçsizhatasınıtekraretmeyelanetlenmişgibidir.Matrix'inkendisidetoplumsalyenidenyapılanmaütopyacışemaylauğraşmaktadır.Bufasitdairedençıkışyolunedir?

190

Matrix'tenKaçmak:

İnsanlığınmıTeknolojininmiZaferi?

Cevap,Neokarakterininfilmboyuncayolaldığıözgürlüğünkarmaşıkbirkavramıylaçokilişkiligörünmektedir.Nevarkiiştetambunoktadafilminçıkardığısonuçfazlahırslıdır.Buradakisorununbirkısmı,Matrix'in,Hollywood'aözgüsüperkahramanınbütünkötüleriyokettiğitipikaksiyonfilmsonunuseçmişolmasından

kaynaklanıyor.ElbetteMatrix'inteknikbaşarısısayesindeson,DieHardileTermina-tortürüfilmlerdendahayaratıcıveörtük.

Yinedefilm,isabetlibirşekilde,kurguvekaraktersanatındanziyadeözelefektleriyleövüldü.Neofilminsonundasıradaninsanbedenininsınırlarınıaştığındaveçizgiromankahramanlarınaözgügüçlerinikullanmayabaşladığında,ilerisinematekniği,Neo'nunMatrix'lesavaşınahazırlanmakiçingeliştirmekzorundakaldığıinsaniözelliklerigölgedebırakır.

İnsanlığınkaderindeoynadığıroledirenmişvesonrayavaşyavaşkabuletmiş

biriolarakNeosonsahneyekadarhaylikorunmasızgörünür.Matrix'ekarşısavaşmayıseçtiğindebile,sonucunneolacağıbilinmez.Metro'daAjanSmith'ledövüştüğüsahnedevurulurvegörünüşegöreölür.TrinityKahin'inO'naaşıkolacağınadairkehanetinihatırlatarak"Ölmüşolamazsın,çünküseniseviyorum,"

derveNeo'-yuöper.Neohayatadöndüğündeonuazarlar."Şimdi,ayağakalk!"hernekadarNeoileTrinityarasındakiyakınlaşmanınarttığınıfilmboyuncahissetsekde,ilişkibutürdendramatikbirağırlığıtaşıyacakkadarsağlamdeğildir.Burasıfilmdeciddibirkusurdur.Niçin?Matrixfilmindenihilizmtehlikesininüstesindengelmeninyolu,belirginbirşekildeinsaniözelliklerinveyaşamabiçimlerininiyileştirilmesindengeçmektedir.Buözelliklerinmerkezindesadakate,sevmeyeveözveridebulunmayayetenekli,birbirindenayrıbireylerolarakinsanvardır.Neo,TrinityveMorpheuskarakterlerikarmaşık,farklıvetamamlayıcıiken,Matrix'inajanlarıkişilikdışı,türününprototipive

191

birbirleriyledeğiştirilebilirdir.PerdedeençokgördüğümüzajanınismininSmith(*Takmaadıçağrıştırır)olmasıanlamlıdeğilmi?

Filmiinsaniunsurlarıönemsizgöstermesininkusurlarınelerolursaolsun,Neo'yuhayata

döndürenşeyTrinity'ninaşkıdırveüstelikbu,onunüstüninsaniyeteneklersergilemesininhemenöncesindeolur:Mermilerihavadadurdurur,yerçekimiyasasınıaşar;bedenlerinkatılığınakarşıgelirveAjanınbedeninegiriponupatladır.

Matrix'inAjanlarıylayaptığıçokönemlibirsavaşıkazanmışolanNeo,onlarıherşeyibütüninsanlaraaçıklayacağınaveonlarınbelirsizvekestirilemezbirdünyayagireceklerinedairuyarır."Oradaolduğunuzubiliyorum.Artıksizihissedebiliyorum.Korktuğunuzubiliyorum.Bizdenkorkuyorsunuz.Değişmektenkorkuyorsunuz.Geleceğibilmiyorum.Herşeyinnasılsonaereceğinisöylemekiçingelmedim...buinsanlarasizingörmesiniistemediğinizşeylerigöstereceğim...

sınırlarınveengellerinolmadığı...herşeyinmümkünolduğubirdünyagöstereceğim.Buradannereyegideceğimizise,sizebıraktığımbirseçim."BuradaMatrix'insüregidendirenişideğil,amaköleolaninsanlarınmuhtemelkarşıçıkışlarıgörmezdengelinmektedir.Cypher'-ın

verdiğidersunutulmuşgibidir.

İnsanayrıcafilminokadarzamanharcayarakgeliştirdiğikarmaşıközgürlükkavramını,insanınotonom,özyaratıcıolduğuyüzeyselözgürlüktanımınafedamıettiğini,yoksaEdmunsontarafındantarifedilensözdeaşkınlıkhatasınamıdüştüğünümerakediyor.Aslınabakılırsa,Neo'nunburadakikehaneti,Morpheus'unbirlikhalindeinsanlığınyaratıcılığınınzirvesineerişerekyapayzekâyıyarattığıyirminciyüzyılınsonundakiinsanlıkkokuyor.Neobilmedenbaşkabirütopyamıvaatediyor?

ElbettebirHollywoodfilmindennetlikvetutarlılıkbeklemeklefazlaşeybekliyorolabiliriz.Fakatbufilm,sonzamanlardanhatırladıklarımızarasındaenfazlafelsefiağırlığasahipolandır.Gerçektendebizifelsefibirşölenedavetedergibidir.Budurum,filminsonunda

192

söylenenleridahabirdüşkırıcıhalegetiriyor.

YavanklişelerledolubuifadeMatrix'tenziyadeNeo'nunMükemmelMaceralarıadlıbirfilmeyakışırdı.Neyazıkkison,Hollywood'ınherzamanağırbasanbirdürtüsüneyenilmiş:filmindevamınıyapmak.

193

14

AcıHapıYutmak:

Matrix'teVaroluşsalOtantiklikveBulantı

JENNIFERL.MCMAHON

FilminbaşlarındaanakarakterNeo,varoluşsalbirseçimlekarşıkarşıyakalır.

Seçim,kelimeningerçekanlamındabirhapseçimdir.Neo'yahaplarMorpheuskarakteritarafındanverilir;aynıkarakterona,varolduğunainandığıdünyanın,onu"hakikateköretmekiçingözlerinebağlanmış"birdünyaolduğunusöyler.

MopheusNeo'yakırmızıhapıseçerseeşyanıngerçektabiatınıngözlerönüneserileceğini,fakatmavihapıseçersedünyanındeğişmedenkalacağınısöyler.Zıtetkileriylehaplar,Neo'nunuykusundanuyanmayıveyadüşgörmeyedevametmeyiseçebileceğinitemsileder.Böylece,Neo'nunkırmızıvemavihapseçimi,dürüstbirşekildeyaşamakilecehaletiçindeyaşamakarasındakivaroluşsalseçimisembolizeeder.Neokırmızıhapıseçervehikâyebaşlar.

BütünvaroluşfelsefecileriNeo'nundürüstlükvecehaletveyagerçekileyanılsamaarasındayaptığıseçimlerdenuzunuzunsözeder.Bununlabirliktebazılarıfarklıterimlerkullanır,buseçimiotantikileotantikolmayanarasındabirseçimolaraktarifederler.Varoluşçularotantikliği,birbireyininsanlıkdurumunungerçektabiatınınfarkındaolmasıdurumuolaraktarifeder.

Otantikolmamaisetersine,bireyinyagerçekliğinhakikitabiatındanhabersizolduğuveyabunuinkârettiğidurumolaraktanımlanır.Varoluşçugörüşegöre,varoluş,herhan-195

gibiriçkinamacaveyaöncedenbelirlenmişbirtasarımasahipdeğildir.

Varoluşçularinsanlarındünyayadüzenveanlamatfettiğiniilerisürer.Bunungetirdiğiözgürlüğü,atfetmeninsorumluluğunuvebununuyandırabileceğikaygıyıvurgular.Varoluşçufelsefecilerintartıştığıortaktemalar,saçmalık,yabancılaşmavesahiciliktir.Neo'nunseçimibumaddelerdenbirkaçınıiçerirken,enaçıkbirbiçimdeo,sahicivesahiciolmamaarasındayapılanbirseçimdir.

Varoluşçufelsefecilersahicilikvesahiciolmamayıtartışırken,sahiciolmayıyeğlemeeğilimindedirler.ÖrneğinAlbertCamus,MartinHeideggerveJean-PaulSartregibifelsefecilersahiciliğiaçıkbirbiçimdesahiciolmamaktanüstüntutarlar.(*İtirafetmekgerekirse,Heidegger'inVarlıkveZaman'daki"Dasein'ınsahiciolmamasıdahaazveyadahadüşükbirvarlığıişaretetmez"(BeingandTime,Albany:SunyPress,1996),s.20)ifadesiHeidegger'infiilenotantikliğiolmamayatercihedipetmediğisorularınayolaçmıştır.Bununlabirlikte,öyle

görünüyorkibusav,otantikolmanınveolmamanınkategorikolarakbirbirindenfarklışeyleriişaretetmektenziyade,aynıvarlığınikifarklıkipliğinigöstermesinekanıtteşkiledergörünüyor.Dikkatedilmesigerekennokta,otantikolmaveolmamanınaynıvarlığınikiayrıkipliğiolduğunusöylemenin,Heidegger'inbunlardanbiriniüstünkiplikolarakdüşünmesinidışlanıadığıdır.

Heidegger'inotantikolmayanınolumsuztanımı,onudahaaşağıgördüğünügösterir.)Bukişilerfelsefiçalışmalarındaotantikolmamayıolumsuzterimlerletarifetmişlerdir.Sartreotantikolmamayakötüinançdemektedir.Camusonuentelektüelintiharolaraktarifeder.Heiddeggerotantikolmayanbirhayatsürmenin,yalnızca"bütünolanaklarıdüzleştirmek"(VarlıkveZamans.119)ilekalmayıp"böylesiolanaklarasonverdiğini"(s.181)ilerisürer.Buvaroluşçufelsefecilersahicibirhayattarzını"cesurvesoylulukdolu",yanılsamalardanazadeolaraktarifedenTuhaftır,varoluşçularınotantikolanıtarifetmekiçinkullandıklarıolumluterimlere

karşın,onayaklaşanveyaulaşankarakterlerinedebiportreleriinsanıbunalımasürüklemesebile,cesaretkincidir.Otantikolmayankarakterlerhuzurlubircehaletiçindebetimlenirken,otantikliğeyaklaşankarakterlerkaygılı,yabancılaşmışvedeliliksınırındaresmedilir.Bubetimlerinmerkeziyerindendolayı,varoluşsalyazın,otantikliğedoğruhareke-196

tinkaygı,toplumsalyerindençıkmavebazendelilikgetirdiğiniimaedergörünüyor.Busonuçlarışığındainsan,otantikolanınotantikolmayanagerçektendeyeğlenipyeğlenemeyeceğindenkuşkulanıyor.Otantikolmahernekadarinsanlıkdurumununfarkındaolmaolsada,belkigerçekmutlulukcehalettedir.Belkimavihapıseçmekdahadoğrudur.Aşağıdakibölümlerdeotantikolmaileotantikolmamadurumunu,herbiriningetirdiğifaydalanveyükleriinceleyeceğim.Matrix'iveSartre'ınBulantıeserini,buçalışmalardakikarakterlerherikidurumuçokiyiresmettiğiiçin,tezlerimidesteklemekiçinkullanacağım.Bumakale

esastaotantikliğincazibesinisorgulayarak,otantik-liklehinebirsavlasonaerecektir.Otantikliğinfaydalarınınyüklerindendahafazlaolduğunuvebudurumdakendineözgübirhuzuraulaşmanınmümkünolduğunuiddiaedecek,kırmızıhaptanyanatavıralacağım.

MavimiKırmızımı?

SahicilikveCehalet,NeoveCypher

Matrix,tıpkıklasikvaroluşçuyazıngibi,hemotantikliğinnahoşsonuçlarınıhemdeotantikolmayanınçekiciliğiniresmeder.Bufilm,bilgisayarlarındünyayıyakıpyıkanuzunsavaşlardansonrayeryüzünehâkimolupveinsanlarıenerjikaynağıolarakköleleştirmişolduğubirgeleceğiresmeder.Matrix,enerjitüplerindenoluşan,karmaşık,devasabirsistemdetutsakedilmişinsanlardan,hemdahafazlaenerjialmakhemonlarımutluetmekiçinbilgisayarlartarafındaninşaedilmişolansanalbirgerçekliktir.Matrixiçindekimilyonlarcainsan(yeryüzününhâkimibilgisayarlaraenerjiüreten,hareketsizbirerpilolarak)kendigerçek

durumlarındanhabersiz,mutlulukiçindeyaşarken,birkaçinsanbusistemindijitalyanılsamalarındanözgürdür.Tutsakarka-daşlanndanfarklıolarakbuinsanlar,insanlığınotantikdurumununfarkındadırlar.Matrix'intahakkümünüyıkmakiçinbirdirenişkuvve-197

tioluştururlar.Bununbirsonucuolarakonlarıyoketmekisteyenbilgisayarlardankaçarakyaşarlar.Matrixhernekadarbirçokbaşkafelsefîiçerimesahipolsada,Neokarakterininözgü'rleştirilmesiileCypherkarakterininyaptığıseçimburadaelealınanotantiktikkonusunuilgilendiriyor.

Neokarakteriotantikolmayadoğruhareketinvebunubaşarmanınacısınıresmeder.DoğumundanberiMatrix'terahatiçindeyaşamışolanNeo,kendiniiçindebulduğugerçeğinbiryanılsamaolduğundanhabersizolarakvarolur.Fakatdahasonra,Morpheusvediğerisyancıtakımınınyardımıylatutsaklığındankurtulur.TüpündenkurtarılanNeo,Platon'unmağarasındankurtulanmahkûmgibidir.Odacehalettenaydınlanmayagetirilmiştir.Tıpkı

mahkûmunzincirlerindenkurtulmasıgibi,Neo'nundacehalettenkurtulmasıacıvericidir.

Hemfizikselhemdezihinselacıyaşar.Neo'nungözleriacır,çünküonları"dahaöncehiçkullanmamıştır."Birömürsürentutsaklığıyüzündenkaslarıgelişmemiştir.Sahidendekaslarıöylezayıfdüşmüştürki,hareketedebilmekiçinyeterligücekavuşmasıiçinkaslarıelektrikleuyarılır.Neo'nunyaşadığıfizikselacınekadaryüksekolursaolsun,bellikipsikolojikacınınyanındabirhiçtir.Öyleki,MorpheuspsikolojiktravmadayanılmazdüzeydeolduğuiçinyetişkinlerinMat-rix'tenkurtarılmasınınnadirolduğunuitirafederekNeo'danözürdiler.Matrix'insanaldünyasındankurtarılmışolanNeo,sonunda,gerçekolduğunainandığıherşeyinbiryanılsamaolduğunukabuletmekzorundakalır.

Dahakötüsü,Morpheus'unona"hakikatinçölünehoşgeldin"dediğinde,Neogerçekliğinşimdiyekadarhayalettiğindençokdahakorkunçolduğunufarkeder.

Neo'nundeneyimionundünyakavrayışınıaltüsteder.Yönünüşaşırtır,acıçektirir,şimdiyekadaristemişolduğundandahafazlasorumluluk-dahafazlahakikat-verir.NeoMatrix'tengeçkurtarılmışolsada,Cyphergençyaştakurtarılmıştır.Buyüzdenhayatınınbüyükbirkısmınıinsanlıkdurumunungerçekdoğasınınfarkındaolarakyaşar.Filmde,cehaletiseçen198

Cypher,otantikolmayanıncazibesinitemsileder.Dokuzyılyeraltındaçokzorkoşullarda,sürekliyokedilmekorkusuylavedurumunudüzeltmeyedairçokazbirumutışığıylayaşamışolanCypher,buvaroluşadahafazlakatlanamayacağınıkeşfeder.Sonuçolarak,bütünbelleğininsilinmesivebedeninintekrarMatrix'edönmesikarşılığında,Morpheusveisyancıyoldaşlarınınhepsinieleverir.OnundönüşünüayarlayanAjanSmith'legittiğibirsanalakşamyemeğinde,Cypherseçiminiaçıklar:"Bubifteğinvarolmadığınıbiliyorum.OnuağzımakoyduğumdaMatrix'inbeynimeonunsuluvelezzetliolduğunusöylediğinibiliyorum.Dokuzyılsonraneyinfarkınavardım

biliyormusun?Cehaletmutluluktur."

HernekadarCypher'ıseçimindendolayıkınasakda,onunduygularınıanlayabiliriz.Karşıkarşıyakalmışolduğukıyametimsigerçek,bırakınkabuletmeyihayaletmesibilezor.Şununşurasında,aramızdankaçıgerçektenyeraltıpasajlarındasürekliöldürülmekorkusuylahergün,amahergünaynılapayıyemekister?CypherMatrix'insanaldünyasınadönmekiçinotonomi,dürüstlükvesahicitecrübeveinsanibağlantıfırsatlarındanvazgeçerken,seçimi,otantikliğeeşlikedenrahatsızlıkvekaygıdanonukoruyacaktır.Onunyerindeolsaydık,bizdeyanılsamayıseçebilirdik.

Sartre,VaroluşaKatlanmak

VaroluşçuJean-PaulSartreBulantıadlıkitabında,otantikliğinkatlanılmazolması,otantikolmayanınkendinibirsığınakgibisunmasıiçinşartlarınbilimkurgudakigibiolmakzorundaolmadığınıgösterir.Matrix'tekişartlarvekarakterlerolağanüstüyken,Sartre'ınromanıbiradamın,varoluşunonunsandığıgibi

olmadığınıkeşfedişinianlatır.BulantıkitabınınanakahramanıRoquentin,istemedengerçekliğinhakikidoğasınınbilincinevarır.Neo'nunfantastikbecerileresahipolduğuveesasenbirkurtarıcıolarakıralandığıyerde,SartreRoquen-tin'infarkındalığınıeninceayrıntısınakadaranlatmayıseçer.Roqu-199

entinhiçbiriddiasıolmayanbirtarihçidir.Kitaplaryazar,kafeteryalarıdolaşır.Fransa'da,1930'larıntekdüzebirkentindeyaşar.Ortahallidir.Küçükveönemsizbirevivardır.Gerçektende,Roquentin'edairtekolağanüstüşey,aşınderecedekızılsaçlarıdır.Aynışekildebuortalamaadamınaydınlanmasıonujelatinsibirsıvınıniçindençıkaranuçanbirmakinetarafındandeğil,kumsaldaelinealdığıbirçakılıntiksintivedindirilmezbirkorkubaşlattığısıradanbirtecrübeylebaşlatılır.ButecrübeninkendindeuyandırdığırahatsızlığıüstündenatamayanRoquentin,"banabirşeyleroldu,"der.(s.2).Bununlabiriiktetaşaolantepkisini"geçicibirdelilikanı"diyeönemsememeyeçalışır.

DahasonrayaşadıklarıRoquentin'i-ve

okuyucuları-onunaklınıkaybedipkaybetmediğinimeraketmeyeiter.

FakatdahasonraöğreneceğimizüzereRoquentin'inçakıltaşıylayaşadığışeysadecebirbaşlangıçtır.Roquentin'indurumuiyileşmez,aksinekötüleşir.

Gerçektende,tuhafolantekdüzevaroluşubirhalü-sinasyonadönüşürken,tuhaf,hayatınınhâkimyaşantısıhalinegelir.TıpkıNeo'nunkırmızıhapıyuttuktansonrayaşadığıgibi,Roquentin'-inalgılangiderekçarpıklaşır.Örneğinselamlaşmakiçinbirarkadaşınınelinisıkarken,birdenbirekorkuylaoelibırakır,çünkü"beyaz,şişmanbirsolucan"tutmuşgibihissetmiştir.Benzerbirbiçimdebirkapıtokmağınauzandığızamankorkuyladonakalır,çünküsankikapıtokmağıda"birtürkişiliğesahipmişgibi"onututuyordunButecrübelerRoquentin'ingerçekliğeduyduğugüvenisarsar,ve"hiçbirşey,hiçbirşekildekanıtlanamaz,"(s.13)sonucunavanr.Kıyafetlerinidüzeltmekiçinaynayabaktığında,buradabirrahatbulamaz.Rahatbulamaz,çünkübaktığı"yüzden

hiçbirşeyanlamamaktadır"(s.16).bunuyerine"bitkiseldünyanınsaçaklarında,sümüksühayvanlarındüzeyinde...açanveterkedilmişlikleçırpınanrenksizbiretparçası"görür(s.17).Aynışekilde,Roquentinelinebaktığında,biryengeçgörür,gördüğüşeyöylekatlanılmazdırkielinebıçaksaplar(s.100).

BuyaşadıklarınınsonundaRoquentin'inhayatıyaşanmazhalege-200

lir.Düzeninivesürekliliğiniyitirir.Roquentinhayatının"kesikli[ve]

tutarsız"(s.5)halegeldiğinisöyler.Kaygılıbirşekilde"hiçbirşeydoğrugelmiyordu;kolaycadeğiştirilebilecekmukavvabirdekoruniçin-deymişimgibiyaşıyorum"(s.77)der.Bualgılaronundahaöncekikavrayışbiçimleriniyıktıkça,Roquentin'inetrafındakidünyaçözünür.Örneğin,tramvaydagiderken,Roquentin,koltuğunminderibirhayvancesedininsudolugöbeğinedönüştüğündesakinleşmeyeçabalar.Acıçeker,çünkü"şeylerisimlerindenayrılmıştı.

Oradaydılar;tuhaf,inatçı.Veonlarhakkındaherhangibirşeysöylemek...

komikgörünüyor.Şeylerin,ismiolmayanşeylerintamortasındayım...savunmasız"

(s.125).Roquentin'intecrübesi,tahminedebileceğinizüzereonunkendinidahafazlayalıtık,yönünüşaşırmışve"kaygıyüklü"hissetmesinenedenolur.(s.55).

Bulantı'nınsonunda,Roquentingerçeklikleolantemasınıyitirdiğinidüşünürken,aslında,doğrutabiatınınfarkınavarmayabaşladığıaçıklıkkazanır.Sartre'ındaaçıkçaifadeettiğigibiRoquentin'intecrübeleriningösterdiğişey,

"şeylerinfarklılıklarının,bireyselliklerininyalnızcabirgörünüş,biryüzey(s.127)olduğudur.Roquentin'intecrübeleriona"açıklamalaraveaklaaitdünyanınvaroluşdünyasıolmadığını"öğretir(s.129).Onadünyayaiçkinolduğumuzudüşündüğümüzdüzenlervedeğerlerilekendindeşeyler,gerçekte

"onlarınyüzeyindegördüğümüzzayıfgönderimnoktalandır"(s.127).BulantıkitabındaRoquentin,insanoğlunun,özseldüzenveanlamdanyoksunbirdünyadavarolduğu-vebudünyayatutsakolduğu-istenmeyenveaşırıgerçeğiyleyüzlesinSartreVarlıkveHiçlikkitabındabelirttiğiüzere,insan,bizzatyaratanolmasada,dünyanındüzeniniveamacınıonaverendir.Bilincininyapılandırıcıfaaliyetiolmadandünyabelirle-nemezbirbütünlük,korkunç,farksızbirbütünolarakvarolur.Cevizağacınınaltında"[bu]Dünya,çıplakDünyabirdenbirekendini"Ro-quentin'egösterir(s.134).OnubunaitendahaöncekitecrübelerinindeyardımıylaRoquentin,nihayetvaroluşungerçektabiatınıntümüy-201

lefarkınavarır.Gerçeklikolarakkabulettiğidüzenveamacın,onunüzerinekonmuşyapmabirbilinçolduğunuanlar.Hakikatinortayaçıkmasıonurahatlatmaz,aksineonaşunusöyletir,"Budüşmüşdağınıklıktannefretediyordum,[varoluş]yığılıyor,yığılıyor,gökyüzünevarıyor,herşeyijelatinsiyüzeyiyle

dolduruyor...öfkeylebuartığı,busaçmavarlığıkusmayaçalıştım."

(s.134)VaroluşungerçekdoğasıkarşısındabulantıyaşayanRoquentin,varoluşu,onuhemtiksindirenhem"korkutan"(s.160)"dağınıkbiracıçekme"(s.174)olaraktarifeden

Otantiklik:

OndanİğrenmeveLehineBirSav

HemMatrix'tehemdeBulantı'daanakarakterlerinsanlıkdurumunungerçektabiatıhakkındabirfarkındalıkkazanırlar.Buörnekleringösterdiğigibi,bufarkındalıkhoşbirşeydeğildirvefarkındalığıngetirdiğigerçekdirençlekarşılaşır.MorpheusNeo'ya"Sanakolayolacağınısöylememiştim,hakikiolacağınısöylemiştim,"dediğizaman,otantikliğinyükününvarlığınıtanır.BuyüktenkaçmaarzusununsadeceCypher'ınMatrix'edönmearzusundadeğil,aynızamandaMou-se'unsanalkırmızılıkadınaduyduğuhayranlıktaveNeo'nunMatrix'etekrargirdiğindeyaşadığıerişteyemeğineduyduğu

nostaljikarzudaaçıkbirşekildekendinigösterdiğinetanıkoluruz.

Dahaönemlisi,hemMatrixhemBulantıotantikliğin,onunaçığaçıkardığıhakikatinyeniliryutulurolmamasındandeğil,fakataynızamandaotantikolmamanınanakuralolmasındandolayızorolduğunuresmeder.Herikisideotantikolmayanınhâkimiyetinipsikolojikdirenmevetoplumsaltelkinebağlar.

RoquentinveNeotecrübelerininkanıtladığıgibi,gerçekliğinhakikitabiatı,herkesingörmekisteyebileceğibirşeydeğildir.Aksine,varoluş,inkâretmeyitercihedeceğimizedairsayısızfenomenesahiptir.Ölüm,acıçekmeveanlamsızlıkbunlarınaşikârörnekleridir.Birçokinsanvaroluşunbuyanlarınıka-202

buletmektegüçlükçeker.Gelgeldim,otantikliksadecekendimizirahathissettiğimizgerçeklerindeğil,hertürdengerçeğinkabulünüzorunlukılar.

Varoluşçularotantikolmayanınyayılıcı

[pervasive]olduğunusöyler;çünkübirçokinsanvaroluşunsertgerçekleriniöğrenmekistemez.Aksine,insanlarhayathakkındadevasaçeşitlilikteyalanlarınrahatlığınıterciheder.Buyalanlartemelmetafizikküçükyalanlardankendimizeanlattığımızküçükhikâyelerekadarçeşitlilikgösterir,fakathepsiduymakistediğimizyalanlardır.Matrix'inresmettiğigibi,Kahin'in"KendiniBil"yasasınarağmen,birçokinsanolgulardankaçmayıvetasarımıkendilerine-veyabaşkabirine-aitbir"düşdünyasında"yaşamayıterciheder.

Toplumsaltelkin,tıpkıpsikolojikdirençgibi,otantikliğinönündegüçlübirmanidir.Varoluşçularınaçıkladığıgibi,birçokinsandünyanınkendilerinegörmesiöğretilenşekildevarolduğunainanmayaöyleşartlanmışlardırki,herhangibaşkabirseçeneğedirenirler.Butelkinveonudeğiştirmeyeduyulandirençotantiklikarayışınıncesaretinikırır,onuyabancılaştırır,deliliğedoğrubirhareketgibigörünmesinisağlayarakdahaimkânsızhalegetirir.

Otantikolmayanınhâkimiyeti,öncelikle

otantikleşenbireydençoğunluğuniyigeçinemediğişeylerianlamayıkabuletmeyitalepettiğiiçin,otantikliğedoğruhareketiyabancılaştıncıkılar.Morpheus'-unişaretettiğiüzere,"birçokinsanfiştençıkarılmayahazırdeğildir."Birçokinsanotantikliğehazırdeğildir;çünkühayathakkındasahipolduklarıveötekilerlepaylaştıklarırahatyanılsamalarıkabuletmeyeşartlanmışlardırvepsikolojikolarakbunlardanvazgeçmeyehazırdeğillerdir.Sonuçolarak,insanlarınçoğuotantikliğebizzatdirenirveyaonayönelmişgörünenherkesiyalnızbırakır.BudirenişBulantıromanındaRoquentin'inuzlaşmaztedavisindeveMatrix'tekidevrimciçabalanetkinbirşekildebaltalayantutsakinsanlarınıralanmasındaaçıkbirbiçimdegörülür.Roquentin'indilegetirdiğigibi,"[birçokinsan]içinaynışeyleriötekilerleaynışekildedüşünmekönemlidir."

203

(s.8).Otantikolmayanınyayılıcılığıyüzünden,insanlıkdurumunundürüstbirfarkındalığınadoğrukayaninsan,ötekilerindesteğinitamda

ençokihtiyaçduyduğuandayitirir.Gerçektendeheryerdemevcutgibigörünenbaşkalarıgibiolmaarzusuve"aykırı"davranışayöneliktoplumsalyasaklarbirçokinsanıotantikliğeulaşmaktansonsuzakadaralıkoyacakgüçtedir.

Otantikliğeyöneliş,korkunçdoğrulankeşfetmişolmanın,toplumunzorlayıcıyalnızbırakmasınaekolarak,delilikhisleriüreten,deliliğesürükleyenbirşeygibigörünmeeğilimdedir.Neodelirmektenkorkmaktadır.Sartre'ınkarakteriRoquentin'inbuetkiyidahaaçıkbirbiçimdesergilemektedir.Roquentintekrartekraraklınıyitiripyitirmediğinisorarkendine.Çakıltaşınadairyaşadığıtecrübedendolayı,kendinin"deli"olabileceğinidüşünür.Başdöndürücüçokluktayaşadığıtoplumdışılaştıranşeylerdensonra,ötekilerinonubüyükihtimallebirtımarhaneyekapatacaklarınıdüşünmeyebaşlar.Roquentinörneğiningösterdiğigibi,otantikliğedoğruolanhareket,otantiklik-teulaşılankavrayış"normal"

diyetesisedilmişolanıaştığıiçin,hemdeliliğedoğrubirhareketitemsileder,hemdeböylebir

hareketolaraktecrübeedilir.Sonuçolarak,otantikliğeyaklaşanveyaerişenbireyler,ötekileringözündedeliolmaklakalmaz,büyükihtimalle,kendiminçıldırdığınıdüşünür.

Otantiktikhakkındabusöylenenlerdensonra,herhangibirininonaniçinulaşmakisteyebileceğinigörmekgüçleşiyor.Varoluşçularındaitirafettiğiüzere,otantikliğeulaşmak,yalnızcadünyanıniçkinbirdüzenveyaamacasahipolmadığınıdeğil,aynızamandakendimizveyaratmışolduğumuzanlamlarkarşısındatümdensorumluluğuyüklenenkırılganvesonluyaratıklarolduğumuzukabuletmeyigetirir.Bufarkındalığınyükünü,yalnızbırakılmışlıkveyolaçabileceğidelilikduygularınıhesabakattığımızda,bireylerinnedeninsanlıkdurumununtabiatınacahilkalmayıvehakikattenyalıtılmayıseçtiklerinigörmekkolaylaşır.

204

Hernekadarotantikolmamanınotantikolmayagöreaçıkavantajlarıvargibigörünsede,bu

ikincisihâlâyeğlenirdir.Bununbirçoksebebivar.İlkolarak,otantikolmayanbirşekildeyaşamakkaygıyıazaltır,fakatortadankaldırmaz.

Sartre,CamusveHeideggergibivaroluşçulariçinkaygı,varlığımızındoğasındangelir.Buyüzdenkaygıdankurtulmanıntekyolukendimiziyoketmektir.Bupekarzuedilebilirbireylemgibigörünmüyor.Zaten,eğerölümbizimsonumuzuişaretediyorsa,onungetirdiğikaygısilinmesininkeyfiniçıkaracakdurumdaolamayacağız.Obizimvarlığımızınbirparçasıdır,çünküinsanlarınhepsivarlığıngerçekdoğasınınsezgiselbirfarkınavarmasındakökleneniçgüdüselbirtasayaşarlar.Sartre,CamuveHeideggerhepimizin,tıpkıMorpheus'un"beyindebirkıymık"sözleriningösterdiğigibi,tabiatımızdaherzamankaygıduygularınıbesleyenbirbağım-lılık,birkırılganlıkduygusunasahipolduğumuzusöyler.

Varoluşçularbufarkındalığıgizleyip,inkâredebileceğimizikabuletmeklebirlikte,onusilemeyeceğimiziilerisürüyorlar.Otantik

olmamak,zaten,içgüdüselolarakbildiğimiz,fakatzihnenitirafetmekistemediğimizigizlemeveyabastırmayaçalışmaçabasıdır.Birinsanotantikolmayanbirşekildeyaşadığında,kendivarlıkbilimselgüvenliksizliğiningerçeksebebiniörtervebuduyguyusıradanbirsebebebağlar.Örneğin,genelleştirilmişkaygıyıbizzattecrübeettiğimizvaroluşaatfetmekyerine,onuyerelleştirilmişbirkaynağa,işe,başkabirinsanaveyabirnesneninveyamevkiininyokluğunaatfederiz.Bunuyaparız,çünküvarlıkbilimselgüvenliksizliğisıradanbirkaynağaatfetmek,bizebugüven-liksizliğinkontroledilebileceği,hattasilinebileceğiizleniminiverir.Eğerbuişekabuledilir,şuarabayıalırsakgüvenliksizliğimizvememnuniyetsizliğimizyokolacaktır.Bununlabirlikteotantiklik"kendindenbirkaçışı"(VarlıkveZaman,s.172)temsilettiğiiçinvekendimizdekaçamayacağımıziçinotantikolmayanhayat,isterkabuledelimisteretmeyelim,belirlibirumutsuzateşlilikvesürekliçabaileıralan-mıştır.İsterkabuledelim,isteretmeyelim,otantikolmayanhayathi-205

lelibirçemberdir.Neyazıkki,içdinamiğindendolayıotantikolmayanbireylerkendivarlıklarındansüreklibirkaçışhalindeolduklarıhaldekaçışıngerçeksebebinigörmeyireddederler.

Otantikolmayanbirbiçimdeyaşamak,kaygıyısilmedebaşansızolmasıve"kaçış

halinde[bir]hayat"gerektirmesinindışında,birinsanınözgürlüğünükısıtlamakgibiolumsuzbirsonucadasahiptir.Çünkü,varoluşçularınaçıkladığıgibiotantikolmayanbirhayatsürenbireyleryalnızcadünyanıngerçekdoğasındandeğil,amaaynızamandakendileriningerçekdoğasındandakaçışhalindeyaşarlar.Varoluşçulariçin,insanlarhernekadarkendileriniseçmedikleribirhayatıniçindebulsalarda,buhayatıniçindekendilerinibelirlemedeserbesttirler.Buözgürlükkorkutucuolduğuiçinbireylerçoğunluklaonuinkâretmeeğilimindedir.Otantikolmayanhayatsürenbireyler,buözgürlüğüinkârederekyaşarlar.Sonuçolarakkendiolanaklarınınsamimibirfarkındalığıolmadanyaşarlar.Örneğin

kendileriniyaratmafir-satınıkucaklamakyerine,dahaöncedenbelirlenmişkimlikleribenimserler.Kendilerininyaratmışolduğurolleredeğil,onlariçinyaratılmışolanrollerebürünürler.Otantikolmayanbireylersonkertedesamimiolarakbilgilendirilemezveyaözgürbirkararveremezler,çünküşeylerinfiilidurumlarınadairdürüstolmamayıseçmişlerdir;çünkükendileriniseçmeyerine,öncedenbelirlenmişrollerikorumayıtercihetmişlerdir.Sorumluluktankurtulmak,otantikolmayanbirşekildeyaşamak,bireylererahatbirhayatverir.Bununlabirlikte,bedelbireyinotonomisidir.

Hernekadarotantiklikbirinsanınrahatsızedicibazıolgularıkabuletmesinigerektirsede,otantikolmayandanfarklıolarakkişisamimibirhayatsürer.Birinsanıniçindekigizilkuvvetlerigerçekleştirmesininvebilgilitercihlerdebulunmasınınotantikolmayandakiimkânsızlığınıdüşünürsek,otantikolanherdurumdayeğlenirgörünüyor.Otantikliğedoğruolanhareketbirinsanıngelenekselkavrayışınıdeğiştirdiğivekişiyidünyayadairbelirli

yanılsamalarındankurtulmaya

206

zorladığıiçin,deliliküretmekzorundadeğildir.Otantikleşmek,aksine,birinsanınvaroluşungerçekdoğasınıvekaygınıngerçeknedeninibilmesineizinvererek,gerçekseçimlerinyapılabileceğibirdurumyaratırveayncakendineözgübirserinkanlılıkyaratıp,varoluşsalbirtakdirgücükazandırır.Sartrebunu,Roquentin'-itecrübelerininyarattığıilkkorkulararağmen,varoluşun

"mükemmelbirkarşılıksızhediye"ve"birinsanınaslaatamayacağıbirdoluluk"

olduğu(s.131)sonucunavardıraraktemsileder.Gerçektendekitabınsonundavaroluştiksintiuyandıranbirşeyden,Roquentin'inonu"yoğun,ağırvetatlı(s.13)diyetanımladığılezzetlibirşeyedönüşür.Sartre'ıngösterdiğigibi,Roquentinvaroluşungerçekdoğasınıkabulettiğinde,bulantısıdiner.Oinsanıdonduran,eylemsizbırakan,midebulandırıcıbirduygu

olmaktançıkıp,insanlıkdurumununveonungetirdiğiyüklerinuyana-vekatlanabilir-birtakdirinedönüşür.Roquentinvaroluşungerçekdoğasınıkabulettiğianda,çabalamaktanvazgeçerveyaşamayabaşlar.Romanıntamamıboyuncasürenkâ-busumsudeneyimsonaererveRoquentin"hiçbirmeşrulaştırmayabaşvurmadan,hiçbirmazeretgöstermeden"(VarlıkveHiçlik,s.78)günbegünvarolmanınağır,renksizgörevinekendiniverir.Matrixiseresmettiğirahatsızedicitabloyarağmenolumlubirşekildesonaerer.HernekadarNeoaşağıyukarıRoquentinileaynışeylerihissetmişolsada,bulantınınüstesindengelirvevaroluşunsunduğutemelfırsatlardanyararlanır.GerçektendefilminsonundaNeokendigeleceğinibiçimlendirmeklekalmaz,ayncainsanlığıtahakkümdenkurtarmayabaşlar.

RoquentinveNeoörnekleriningösterdiğiüzere,otantikliğingetirdiğikavrayışlaryalnızcaonlaradirendiğimizölçüdekabuledilmezdir.Hernekadarvaroluşistediğimizgibiolmasada,sadeceonuolduğugibigörmemekteısrarettiğimiz

zamankatlanılmazdır.Eğerbirinsanbufarklıbeklentilerindenkurtulursa,eşyayıolduğugibigörebilir.Ancakbunoktadansonradırki,birinsanvaroluşunolağanüstü

207

hediyesinitümüyletakdiredipfaydalıbirşekildekullanabilir.Otan-tiklikhernekadargelenekselmutluluktanımımızıdoğrulamasada,otantikbirhayatsürmek,bireylerekendinehasbirhuzurgetirir;çünküotantikolmayanııralayanvarlığımızdançıldırtıcıkaçışabirsonverir.Kendimiziaçmayıvevarlığıolduğugibikabuletmeyigetirir.Hernekadarvaroluşunhakikatiinsanıciddileştirsede,bütünsahipolduğumuz,elimizdeolantekşeyodur.Cazibesinibirkenarabıraksakbile,eğerHeideggervarlığınzamanolduğuvebizimzamanımızınsonluolduğukonusundahaklıysa,birinsanınotantikolmayanbirşekildeyaşayarakvakitkaybetmesibirdelilikgibigörünüyor.Herikidurumdada,Neobize,geleceğinbizeaitolduğunuhatırlatıyor.Kırmızıhapıseçin.

208

15

Neo-Edebiyata*Tepki(Buradabirkelimeoyunuvar.Neohemyenianlamınagelmektedir,hemdefilminkahramanınismidir)GerçekParadoksuSARRAHE.WORTH

Matrixfilmi,sayılanhızlaartanyenibirtüreait;butürfelsefibirtabiatasahipveözelliklegerçekliğianlamaileonuniçindevarolmabiçimimizisorguluyor.Tema,Hollywood'undahaçokciddiyealmayabaşladığıaçıkbirtemadır.Matrix,FightClub,eXistenZveTheThirte-enthFloor(hepsi1999'dagösterimegirdi)görünüşvegerçeklikarasındakigüvenilmezayrımlavegerçekliğinfarklı"düzeyleri"veya"çe-şitlemeleri"ninvarolmaolasılığıylauğraşıyor.Bufilmler,Brazil(1985),TotalRecall(1990),LawnowerMan(1992),LawnmoverMan2:BeyondCyberspace(1996)vehattayakınzamanlardakiTru-manShow(1998)gibifilmlerintemsilettiğidahaöncekibirgeleneğindevamıdır.

Matrixgerçekliğiniçindeyaşadığımızyanılsamadançokdahakötüolduğunu(hernekadarbunubilecekkadaraydınlanmışolmasakda)ilerisürerken,FightClubkişiliğimizingelişmemişgüdükkalmışyanlarınınkendibaşlarınahayatagelebileceklerinivebirazzararlıolabilecekleriniilerisürer.TheThirteenthFloorveeXistenZgerçekliğinfarklıdüzeylerinedairfarklısorularlavebelirlibirandaiçindebulunduğumuzgerçeğingerçekolupolmadığınıbilipbilemeyeceğimizle

209

cebelleşiyor.Bütünbufilmler-eXistenZhariç(*existenZfilmininsonundaCronenberg'ingerçeklik,sanalgerçeklikvekurguayrımınıyapabilmeningüvenilirbiryoluolupolmadığıfikrinisorıınsallaştırdığıiddiaedilebilir.)birtürfarklılaştırıl-mış,"gerçek"gerçekliğinvarolduğunu;eğerböylebirgerçeklikleolurdakarşılaşırsakonutanımayamuktedirolacağımızıvebugerçekliğiaramamızgerektiğinivarsayarlar.

BütünbufilmlerdençokönceStarTrek'inSanal-güvertesi(Holo-deck]vardır.

Sanal-güvertede,talihliuzaygemisisakinleribirkurgununizleyicisiolmaklaetkinbirkatılımcısıolmakarasındakiengeligeçebiliyorlar,kurgusalbirmekânagirmeninvebirkurgununiçindeanlamlıbirşekildeetkileşmeninneyebenzediğiniçokgerçekçibirbiçimdetecrübeedebiliyorlardı.Sanal-güverte'nin(katılımcılariçindeğilamaizleyicileriçin)ençekiciözelliklerindenbiride,programınarasıradurmasıveyadonmasıve"gerçek"oyuncuların"kurgusal"

hikâyeniniçindesıkışmasıydı.Böyleceneyintamanlamıylagerçekolduğu,önemarzedenbirbiçimdebirsoruyadönüştü;çünküeğeroyuncularprogramıtekrarçalıştırmayıbaşaramazlarsa,gelmişolduklarıdünyanın-sahtebirdünyanın-içindesonsuzakadarsıkışacaklardı.Bütünbufilmlerinseyirciyegösterdiği,ilginçtir,buaynıproblemdir.Yani,Neo'nunkırmızıvemavihaplatemsiledilenikifarklıdünyayıanlamayaçalışmasınıseyrederiz;

seyircilerolarak,filminbizimiçinyarattığıkurgusalmekânınkeyfiniçıkarırken,kırmızıhapıntemsilettiğidünyayıseçiyoruz-dur("Seçmavihapı,kalharikalardünyasında").

Kurgununiçindekendimiziyitirdiğimizölçüde,Neo'nunkarşılaştığıyenigerçekliğe,Star-trektayfasınınSanal-güverteye,DouglasHallileJaneFuller'inTheThirteenthFloor'dakisanaldünyasınaveyaAllegraGellarileTedPi-kul'uneXistneZ'\n.sanaloyundünyasınagirişinebenzerbirpsikolojikyollabualternatifgerçekliğegirmeyiseçeriz.

GerçekliğiSorgulamak

Görünüşvegerçeklikarasındakifarkı,PlatoncuveKartezyensay-210

gıdeğerversiyonlarıylasorgulamak,bizimiçinherzamancazipkalacaktır.

Bununlabirlikteburada,dilersenizfarklı,fakatilişkileriçağrıştıranbirsorudemetiyleuğraşalım.Biz,seyircilerolarak,filmlevefilmdeki

karakterlerinkarşılaştığıtürdenparalelsorularlanasıletkileşimegiriyoruz?

Nasıloluyordabufilmlerdekikarakterlerintecrübeettiklerifarklıgerçeklikversiyonunasıkışmalarınabenzerbirbiçimdebirkurguyayakalanıyoruz?Budurumsonkertedeşusoruyadenkdüşüyor:Olupbitenleringerçekolmadığınıbildiğimizhalde,kurguyaduygusaltepkilervermemizinnedeninedir?

Anlatı,birhikâyeninanafikriniiletmeninönemlibiryanıdır.Birsohbetsırasındaçokfarklıbirgerçekliğedairbirdüşgördüğümüsöyleyebilirim;fakatardındangelenanlatıolayındahaayrıntılıbiranlamınıiletecekvebüyükihtimalledinleyicidebirduygusaltepkioluşturacaktır.Dinleyiciverdiğimhaberdenolayıngerçekleştiğiyeriöğrenirken,ayrıntılıbiranlatımdanolayınanafikriniveortamınıedinecektir.Bunabütünhikâyetürlerinidahiledebiliriz:belgesel,belgeseldrama,tarihselanlatıvedahaazkatıtanımlanmışanlatı.Akıldatutulmasıgerekenönemlinokta,istergerçekistersahtebilelim,bütünbutürlereduygusal

tepkivermemizdir.Birkurguyaonunkurguolduğunubilerektepkiverirvehattacanlıveifadegücüyüksekanlatışalbetimlemeleredahayoğunbirtepkiveririz.Kurgununbizeçekicigelmesininsebebionaverdiğimiztepkidenhoşlanmamızdır.Hikâyeçokiyiyse,yanianlatıiyiişlenmişse,dahaabartılıbirtepkiveririz.Tepkilerimizidahaiyianlamakiçin,kurguileonlaradairinançlarımızveonlaratepkilerimizarasındakiilişkinindahaiyiaçıklanmasınaihtiyacımızvar.

NedenKurguyaTepkiVeririz?

Kurguyaverdiğimiztepki,birtakımkarmaşıksorunlarüretir.Herşeydenöncetemsilveyakurgubaşlığıaltındaiçirilenlerinyazındantelevizyona,beyazperdedensanal-gerçeklikoyunlarınakadarherşeyikapsadığınısöylemeliyim.

Soruntümüylehikâyeninuydurmaveya

211

sahteolupolmadığıdeğil,gerçekveyagerçekolmayanbirhikâyeningüzelbiryeniden-temsilolupolmadığıdır.Gerçekolmadığınıbildiğimizşeylerinasılbilerektecrübeediyorvebutecrübelerdennasılkeyifalıyoruz?Paradoksşuşekildeyapılandırılabilir:

(1)Yalnızcagerçekolduğunainandığımızşeylereduygusaltepkiveririz;(2)Kurgunungerçekolmadığınainanırız;

(3)Kurguyaduygusaltepkiveririz.(*Kurguparadoksugenelbirkategoridir;altkategorilertrajediparadoksu(Trajedidennasılestetikbirzevkalırız?)vekorkuparadoksu(Temsilyoluylasunulduğuzamankorkudannasılkeyifalınz?))Buparadoksunilkkısmınıaçıklarsak:gerçekolmadığınıbaştanbildiğimbanaanlattığınızbirhikâyeyeduygusaltepkivermemmantıksızdır.Örneğin,öncebana

"Sanaanlatacağımşeygerçekdeğil"deyipardındanşuşekildedevamettiğinizde

"Birarkadaşımumutsuzcaâşıkolduvekendini

birtreninönüneattı."Olayamantıksalaçıdanvegerçekçibaktığımızda,arkadaşınızhakkındakaygılanmamvehikâyenizeherhangibirduygusaltepkivermemiçinbenimaçımdanhiçbirsebepyoktur.Fakatkurguvegerçekolmayanhikâyelerehepduygusaltepkiveririz.

Nedentepkiverdiğimizedairşimdiyekadarbirçokaçıklamayapılmıştır.Bucevaplar(ilkolarakSamuelTaylorColeridgetarafındanvarsayılan)

"inançsızlığınbilerekaskıyaalma"nınsözkonusuolduğutezlerinden,karakterlerleilgilienufakbirözdeşleşmeninokuyucudaveyaseyircideduygusaltepkiyesebepolduğuiddialarınakadarçeşitlilikgöstermektedir.Bunlardanhiçbiriniiknaedicibulmadığımiçin,kurgusalkarakterlerleözdeşlikkurmamızın,herhangibirgerçeklikilebaşkabiryollaüretilmiş/sanallaştınlmış

gerçeklikarasındahakikibirayrımdanveyainançsızlığınbilerekaskıyaalınmasındanziyadehikâyeninanlatılışbiçimiyleilişkiliolduğunu

öneriyorum.

İzleyi-

212

cininduygusalolarakkatıldığıisterTheTrumanShow'un.sanalgerçeklikdünyasıolsun,isterNeo'yaMatrix'tesunulangerçeklikolsun,katılımınsebebihikâyeninkendisidir.

Sorunkısmen,seyrettiğimizşeyingerçekolduğunainanmamızdankaynaklanmaktadır.Buparadoksuparadokshalinegetirenşeybudur.Neo,ilkbaştakırmızıhapıseçtiktensonragördüklerinintamanlamıylagerçekolabileceğineinanmadı,takionaanlatılanhikâyeninparçalanbiranlamifadeetmeyebaşlayanakadar.Bunoktadansonrabile,uzunbirsüreboyunca,buyenigerçekliğingetirdiğifarklıyanlansorgulamayadevametti.Demekkineyingerçekolupneyinolmadığınadairinancımız,belirlibirhikâyeyeduygusalvepsikolojikolarakbağlanmamızıbelirtiyor.Teknolojikurgunundoğasınıtecrübeediş

biçimimizideğiştirdiğiölçüde,şuyadabutürdenbirinanç,haklıveyasamimiduygulardanbahsetmemiziçinyeterlibirparadigmasunmayacaktır.BlairWitchProjecthariç,birfilmseyrederken,olupbitenlerin"gerçek"olmadığına,gerçektenolmadığınainanırız.Fakatteknoloji,özellikleduyularımızüzerindegelenekselbirfilmdendahafazlaetkidebulunanmaksimumefektfilmlerininsağladığıteknik,örneğinMatrix'inödülkazananözelefektleri,bizi,gördüğümüzşeyingerçektenolmadığıtemelinancımızınçokötesinetaşıyanbiçimlerdefilmetutsakedergörünüyor.Sankiönemliolan,olupbiteningerçekolupolmadığınainanmamızdeğil.Artık,onudahagerçekkılanözelefektlerindeyardımınabaşvuranhikâyeninanlatılışbiçimi,hikâyeyinasıltepkiverdiğimizüzerindedahaetkiligörünüyor.

Kurgumalzemekullananbazıyeniortamlar[medya]tecrübeettiğimizgerçekileedebidünyalararasındakiçizgiyibulanıklaştınyor,bazılarıdabuçizgiyikonudışıbırakıyor.Yani,filmiizlerkenNeo'nunMatrix'egirdiğigibi

kurgusalmekânlaragirmeyemuktedirolupolmadığımızhususunubirkenarabırakıyoruz.

ÜstelikunutmayınNeo'yatekrartekrar"Matrixhiçkimseyeanlatılamaz,kendingörmelisin"deniyor.Neobugerçekliğibizzattecrübeetmekiçinkırmızıhapıseçmek

213

zorundadır.Bu,birkişininbanabirfilmdenveyaromandanbahsettiğinde,onuseyrederkenveyaokurkentecrübeettiğimşeylerleaynışeyleritecrübeetmeyeceğimgerçeğinebenzer.Acabaseyircilerolarakbizim,Neo'nunhakikatçölündesahipolduğukurgusalmekânaerişimleaynıtürdenbirerişimesahipolmamızherhangibirşekildemümkünmü?KendallWaltonbizimedebiyatı,çocuklarınherhangibiryap-inanoyunuoynadıklarıanlardakinebenzerbirşekildepsikolojikolaraktecrübeettiğimiziilerisürüyor.Nevarkibudüşünce,edebibirmekâna,Neo'nunMatrixgerçekliğinegirişinebenzerbirbiçimdegirmeyemuktedirolduğumuzuimaetmektedir.Başkabirmekâna

fizikselolarakgirmiyorolsakda,bununbilişselolarakbenzeribirtecrübeolduğunusöyleyereksonuçduygusaletkileriaçıklamayamuktedirolmamız,bizi"gerçek"

olmadığınıbildiğimizşeylerenedentepkiverdiğimiziaçıklamayükündenkurtaracaktır.Yani,eğertecrübelerbilişselolarakaynıysa,"gerçekliğineinanma"veya"gerçek"ile"gerçekolmayan"arasındakinetayrım,sadecebulanıklaşmaz,konudışıolur.

Nevarkiyanlışanlamamayadikkatedelim.Filmdenetkilenmekiçinfilmdeolupbitenlereinanmakzorundaolmadığımızaçıktır.Doğrusunusöylemekgerekirse,duygusalolarakuygun(estetik)birtepkiverecekşekildeetkilenmekiçininanmamamızgerekir.Buözellikletrajedivekorkufilmiörneklerindedahaaçıkhalegelir.Genelolarak,nebaşkalarınınbaşınagelentrajikolaylarbizieğlendirir,nedeinsanlarıntakipedilmesini,kıstırılmasınıveöldürülmesiniseyretmektenzevkalırız.Fakatkurgubağlamındabutürşeylerdençoğunluklazevkalırız.Bununlabirlikteonlardanzevk

almamızınşartı,onlarınfiilenolmadıklarınainanmamızgerekliliğidir.Neoprogramlan-214

mışbirbilgisayarsimülasyonusayesindedövüşsanatlarınınbirkombinasyonunuöğrendiktensonraMorpheus'ladövüşünüizlerken,ancak,hiçbiriningerçektecanınınacımadığınıbilirsekkeyifalabiliriz.Bu,Matrixfilmindekullanılanözelefektleriçindegeçerlidir;çünküseyirciningördüğüzamanınyavaşlatılmasının,hattadurdurulmasınınneyebenzeyeceğindenöteyegeçmez.

Bununolamayacağınıbildiğimiziçinveyaenazındanbu,tecrübemizinbirparçasıolmadığıiçin,onunbizimfilmetepkilerimizietkilemesineizinveririz.(BudurumunsınırlanmedyatarafındanSurvivor,RealWorldveBigBrothergibiyenitürdikizcitelevizyonşovlarıylazorlanmaktadır.(*BahsigeçenşovlarBiriBiziGözetliyortüründenşovlardır)Estetikbirhazalabilmekiçingösterimdekişeyingerçekolupolmadığınıbilmekistediğimizbirnoktayagelebiliriz.)HarikalarDiyarında

Matrix,AliceHarikalarDiyarındakitabınabirçokzekiveönemligönderimlerdebulunur.AlicetıpkıNeogibituhafyenigerçekliğiy-lekarşıkarşıyakaldığındabirçoksorunyaşar.Filminenbaşlarında,bunoktadahenüztavşanininegirmemiş

veadıThomasAndersonolanNeo'yaonuensonundahakikigerçekliğegötürecekolanBeyazTavşanı(dövme)takipetmesisöylenir.NeogeldiğindeMorpheusonaşöyleder:"SanırımşuandabirazçaresizbirşekildetavşandeliğindenaşağıdüşenAlicegibihissediyorsundur."Buaçıkgönderim,filminyaratıcılarınınNeo'nuntecrübeetmesiniistediklerideneyimlerin,seyircilerinfilmdeyaşacaklarınabenzertecrübelerolduğunuaşikârkılıyor.Seyircilerolarak,Neo'nuntecrübeettiğiyenigerçekliğiseyrederken,bugerçekliğeaynışekildedahiloluruzveyenigerçekliğeNeoileaynızamandaintibakederiz.AliceHarikalarDiyarındahepimizinbildiğibiredebiyateseriolduğuiçin,biz(hemNeo,hemdeseyirciler)kendiharikalardiyarımızagötürülürüz.

215

Kurgusalbirdünyayagirdiğimizyadakurgusalbirdünyanınbiziiçinealmasınamüsaadeettiğimizzaman,"bilerekinançlarımızıaskıya"almayız.Coleridge'insöylediklerinibirkenarabırakırsak,herhangibirşeyeinanıpinanmamayabilerekkararvermeyiz,tıpkıbütüngörselveduyusalipuçlantersinisöylerkendışarıdakaryağdığınainanmayışımızgibi.Kurguylameşgulolduğumuzzamaneleştirimelekemiziaskıyaalmaz,yaratıcımelekemiziişekoşarız.Kurgusalbirmekânagirerken(benbunungerçektendeöğrenmekzorundaolduğumuzveuygulayıpgeliştirmemizgerekenbecerilertalepettiğineina-nıyorum,(*Çocuklarınbunugörecedahakolaygerçekleştirdiklerinidüşünürsekbuiddiatartışmalıgörünebilir.Çocuklaryap-inanoyunlarıoynamakiçineğitilmekzorundadeğillerdirvekendiyarattıklarıhayalivekurgusaldünyalardatümüylekayboluyorgörünüyorlar.BununlabirliktetıpkıWalton'unsöylediğigibiyetişkinlerinkurgusaltecrübeleripsikolojikolarak,tıpkıçocuklarınyap-inan

oyunlarınafizikselolarakgirmelerigibigirdiğiiddiaedilebilir.Çocuklarbunuhaylidoğalbirşekilde«parken,bizyetişkinleriçinbuöğrenilmesigerekenbirşeygibigörünmektedir.))buyenimekânıgiderekdahaeksiksiztecrübeetmeyiarzuederiz.TıpkıNeo'nunMatrix'indışındakigerçekdünyayadahaçokkatılmasıgibi,bizdebuyenidünyadakaybolmakisteriz.Bunuyapabilmekiçindikkatimizibizikuşatandünyayaverirvetecrübeningerçekliğinikuvvetlendirmekiçin,onusorgulamakyerine,yaratıcımelekelerimizikullanırız.

Teknolojikolarakkarmaşıklaştırılmışvegiderekdaha6da"gerçeğe"benzeyenkurguduygusaltepkilerüretmeyinasılbaşarıyor?Kimilerikurguyaduygusalolaraknasıltepkiverdiğimizianlamakiçin,önceduygularıngerçekolaylarlatepkiolaraknasılişlediğinianlamakzorundaolduğumuzuiddiaedebilir.Takipedilmesigerekenyolbuolmayabilir;çünkükurgusaldurumlarlaetkileşimimizdeeksikolaninançgerekliliği,bizeçokbenzertecrübelerifiziksel

vefenomenelo-jikolarakyasaklamıyorgörünüyor.Eğeraynışekildehissediyorsakvebenzerduygusaltepkilerveriyorsak,nedentecrübeyegerçekdiyemiyoruz?Birçokaçıdandenilebilir,fakatburadaartıkkurgusalmekân-216

larlagerçekmekânlarınkesiştiği,hattabirleştiğibiralanagiriyoruz.

Matrix'tekiikidünyadaaynışekildekesişirvebirleşir.NeotıraşedildiktenveyenikıyafetlerigiydirildiktensonraMorpheusonubeyazbirodayagötürür.

Neoüzerindeeskidenolsagiyeceklerinebenzerkıyafetlerolduğunugörünceşaşırır.Morpheusonabunun"geriyekalanöz-imajı"olduğunu,yani"dijitalbenliğininfizikselimajı"olduğunuaçıklar.Neo'nuneskiimajıbirdünyadanötekinegeçmektedir.Benzerbirşekilde,Cypher,gerçekolmadığını"bildiği"

haldebifteğintadındanvehissindenvazgeçemiyorgörünür.Neyingerçekolupneyin

olmadığınadairbilgimiz,buşeylereolantepkimiziveyadavranışımızıilladadeğiştirmemektedir.Gerçekvegörünüşü(Matrixfilminivekendihayatımızı)birbirindenayırançizginineskidendüşündüğümüzgibinetolmadığıgerçeğiyleyüzleşmekzorundakalabiliriz.Hattakurguylaolanetkileşimimizianlamlandırabilmekiçinbuçizgiyifiilenyoketmemizbilegerekebilir.

HikâyeAnlatmanınÖnemi

"Gerçeklikte"sürekliolaraktammalumatsahibiolmadaninsanlarvedurumlarhakkındayargılardabulunuruz,ihtiyacımızolanbütünmalumatlarıtoplamamıziçingerekenzaman,hayatımızınormalseyrindeyaşamayıimkânsızkılacağıiçin,bunupratikolmakadınayaparız.Bilgiboşluklarınıkenditahminlerimizleveönyargılarımızladoldururuz.Buyüzdengerçeklikbizimsandığımızkadar"gerçek"

olmayabilir;çünküonunhaylibüyükbirkısmınıkendibaşımızakurarız.Edebiyatiçindeaynışeyiyaparız;çünkühakkındaokuduğumuz

karakterlerinbizimkiylebenzerhayatlarasahipolduğunu,aksibelirtilmedikçeonlarındaetvekemiktenoluşaninsanlargibihareketettiklerinivebizimkiyleaynışekildeişleyenbirdünyadayaşadıklarınıvarsayarız.Hemgerçeklikhemkurgudurumunda,bizeolupbitenlerinbiriskeletiverilirveayrıntılarıhayalgücümüzükullanarakdoldururuz.Kurgusözkonusuolduğundayapıdikkatlekurulmuşturvebü-217

tünilgilimalumatlarbizeverilir.Öteyandangerçekliktedurumuntutarlıbirkavrayışınıinşaetmekiçinbirtemelolarakkullandığımızmalumat,bizedikkatleinşaedilmişbirşekildeverilmez.Dahaziyade,kendibakışaçımızdanhareketederekbelirliayrıntılarıseçer,büyükölçüdekültürümüztarafındanbelirlenmişolanönyargıvetercihlerimizikullanarakkendimizeaitanlaşılırbirhikâyeoluştururuz.Eğerdurumbuysavekendigerçekliğimiziyaratmakveönemlikısımlarındakiboşluklarıdoldurmakzorundaysak,bubiraçıdan,kendihikâyelerimiziyarattığımızvebizimhayatımızınbuhikâyelerdenibaretolduğuanlamınagelir.

RogerSchankanlatıvezekâhakkındakikitabındaşunlarıyazmaktadır:

Başkalarınakenditecrübemizibetimleyenbirhikâyeyianlatmaihtiyacıduyarız,çünkühikâyeyaratmasüreci,aynızamandahikâyeninanafikrinihayatımızıngerikalanıboyuncaiçerecekbirhafizayaratır.Konuşmakhatırlamaktır...Fakatbirhikâyeanlatmakbirprovadeğildir.Yaratmaeylemikendibaşınahatırlanabilirbirdeneyim-dir.

Hikâyelerdinleyerekveanlatarakanlamvehafizayaratırız.Öyleysegerçeklik,hikâyeanlatmaanlamındadahaziyadeedebiyatabenzerveduygusaletkilenimlerimizihaklıkılacakbir[gerçeklik]inancınasahipolupolmadığımızsorusu,budurumdayanlışyönlendiricibirsorugibigörünür.

Gerçeklikolmasıiçinkendihikâyelerimizi(yadagerçekliğimizihikâyelerolarak)yaratıyorolsakbile,kurgusaluyaranlarıtecrübeettiğimizde,değerlendirmemizdebirinançbileşenihâlâeksiktir.Eğerbircaddedekarşıdan

karşıyageçtiğimeinanıyorsam,arabalarkurgusalolsunveyaolmasın,çokoyalanırsam,ölümcülbirtehlikeilekarşı-218

taşacağımıdeğerlendirebilirim.Eğerbudeğerlendirmeyibirsanalgerçeklikoyunuoynarkenyaparsam,fizikselolarakherhangibirtehlikealtındadeğilimdir.Bununlabirlikte,biranlatınıngerçeklikilekurguarasındakiayrımınaltınınasıloyduğunuanlamak,paradoksunbelirlibiranlamdayokolmasınısağlar.Yani,kurguyavegerçekliğefarklıtepkivermesorunumuzgeçerliliğiniyitirir,çünkübunlarınara-sindakiayrımdeğişmiştir.Eğerkurguvegerçeklikayrımınıbirkenarabırakır,herikisinedairkavrayışımızıbirbirinebağlayanşeye,yanibiranlatıyınasılkavradığımızabakarsak,dahabütünvebiziherseferindekaçınılmazolarakbirparadoksasürüklemeyecekbirsorunlaçalışmayabaşlayabiliriz.

Neo'nunAnlatısınıTecrübeEtmek

Kurgununvegerçekliğinbirbiriyleaynışeyolduğunuvehattaonlarınbazenbirbirindenayın

edilemeyeceğiniiddiaetmiyorum.Bilgi-kuramsal(neyingerçekolduğunubilmek)vevarlıkbilimselolan(şeylerinolduklarıhaliylevaroluşu)arasındabizimiçinsonsuzakadarayrıkalacakaçıkbirayrımvardır.Benimönerdiğimşey,buikisini-anlatıvehikâyeanlatmaaracılığıyla-nasılanlamlandırdığımızıdahafazlaönemsemektir.Birhikâyeninanlatılışbiçimiveyabirhikâyeyiyaratıpanlamlıkılmabiçimimiz,hemkurgudahemdegerçekliktebirbirinebenzer.Eğersonkertedetepkiverdiğimizşeyanlatınınkendisiyse,gerçektecrübelerevekurgusalolanlaratepkivermekiçinduygularımızınasılyapılandırdığımızönemlideğildir.Bubiziherzamanbirparadoksiçindebırakacakolansahtebirkarşıtlıktır.

Dahası,bizimtepkiverdiğimizşeyeğeranlatıiseveanlatılardahaiyihalegeliyorsaveyaenazındanteknolojikilerlemelersayesindedahacanlıhalegeliyorsa,ozaman,gördüğümüzveyatecrübeettiğimizşeyin"gerçek"olmadığınıbildiğimizhalde,giderekdahafazlaetkilenmemizmantıksızdeğildir.

Teknolojininmevcutdurumusayesinde,özellikleMatrix'insunduğuözelefekttürlerisayesinde,heriki

219

dünyayıdatamanlamıylatecrübeedebilirveherikisinededuygusaltepkiverebiliriz.Tartışmanınodaknoktasını,hikâyelerindahaeksiksizanlaşılmasıveonlara"yerinde"tepkilervermekiçinihtiyaçduyulaninançşartındanuzağataşıyarak,gerçekiletemsiliolanınarasındakimesafeyiaşabiliriz.HattaböyleceMatrixfilmindekikarakterlerebenzerbirşekildehissetmeninnasılbirşeyolduğunubilegörebiliriz.BöyleceNeoyenitecrübeleri,dahaöncehayaletmediğimizşeyleritecrübeederken,bizbuşeylerionunlabirlikte,onaparaleltecrübeederiz.

220

16

GerçekTürveGörselFelsefe

DEBORAHKNIGHTveGEORGEMCKNIGHT

BumakaledeMatrix'e"karışık-tür"örneğibirfilmolarakbakıyorveonunfelsefedekibirdizimeseleylenasılmeşgulolduğunuelealıyoruz.Hollywoodsineması,tarihselolarak,heptürfilmlerindeköksalmıştırveMatrixfilmibirtürfilmiolarakincelenmeyedeğer.Fakatbaştan,yaygınbiryanlışanlamayısavuşturmalıyız.Türfilmlerikaçınılmazolarakbirdizibildik,tanıdıkvemükerrerözeliklerevemotifleresahipolsada,birfilmin"tür"filmiolması,onunstandartbiranlatısıolduğu,hiçbirfazlalığasahipolmadığı,orijinalolmadığıveyaeleştirelincelemeyedeğmeyeceğianlamınagelmez.Hollywoodsinemasınınbirçokbüyükfilmibirtürfilmiolduğuiçin,böylebirsonuççıkarmaaçıkçayanlışolacaktır.Ayrıcayineyaygınbiryanlışanlamayıdabaştanbelirlememizgerekiyor.Türeleştirisitarihiboyunca-fakatkesinliklefiilifilmyapımındadeğil-filmtürlerikolaycatanımlanabilir,makulölçüdehomojensınıflarabölünebilirveyatümüylebirtüre,yadaötekineaitgörülmüşlerdir.Enazından1970'lerdenberi

türfilmleriiçinherzamandoğruolanşey,yani,saltbirtüreaitolmafikrininkuramcılarınbiruydurmasıolduğuherkesçeaçıkhalegelmiştir.Türfilmlerindefarklıunsurlarınbirkarışımınarastlamakbiristisnadeğil,birkuraldır.

221

Matrix,tartışmasızbirşekildekarışıktüregirenbirfilmdir.Savımızşu:kanşımıoluşturanbelirliunsurlarıinceleyerek,Matrix'inüstelikbarizfelsefitemalarınınanlatısalköklerinibulabiliriz.Matrixkesinliklefelsefitemalarvegönderimleraçısındanmakulölçüdezengindir.Metafizikvebilgikuramından,doğrununveinancındoğası,görünüşvegerçeklikarasındakiayrım,olanaklarvebilgininsınırlangibibirçokkonuyadeğinmektedir.Sanalbirdünyada,örneğinne,haklıbirgerçekinançsayılır?Matrixbundanbaşka,irademizinözgürolupolmadığı,gerçektedışımızdakigüçlertarafındanbelirlenimcibirşekildekontroledilipedilmediğimizgibitemelahlakmeselelerinedeğinmektedir.

FelsefecilerMatrixvePlaton'unCumhuriyeti,

özelliklemağaraalegorisi,Descartes'ınİlkFelsefeÜzerineDüşünceler,özellikleDüşVarsayımıgibiölümsüzmetinlerleolanyakınilişkiyihemenfarkedeceklerdir.AyrıcaneNietzsche'ninÜstinsanın'danbaşlayan,ZenBuddizmdengeçenvekıyametçiHıristiyanlığavaranruhanivedinideğinmeleri,nedeMatrix'inbizeteknolojivebilimüzerinesöyledikleriniesgeçmeliyiz.BelkitartışmagötürüramaMatrix'edairbütünfelsefigözdengeçirmelerinfilmdetüraçısındannelerinolupbittiğinigörmesigerekir.Filminmirasaldığıtürortayaçıkarıldığında,onunegemenfelsefimotiflerininyazınsalköklerinivefilmindokunduğufelsefisorularneolursaolsunbunlannfelseficevaplarolmadığını,sadecekenditürüneözgüsorularolduğunugörmekkolaylaşır.

MatrixveTürFilmleri

Filmlerevediğeranlatılaratüraçısındabakmak,kesişenyazınlar,geleneklervehikâyeparadigmalarıüzerinedüşünmektir.BunlarpotansiyelolarakMatrix'tekullanılanlarkadarçeşitlikaynaklardan,örneğinortaçağRoman

yazınından,birdizibildikfilmtürlerinden,popüler"hepsinigebert"videooyunlarındanvehattaçağdaşkültürelmetinlerdenfaydalananbildikmetinselkategorilerinbirkesişmesi-dir.Türlerolarakdüşünmek,belirlibirtüreaitbirfilminotürüntü-222

keticileriileüreticileriarasındakikarmaşıkbirendüstriyel,tarihselveiletişimselmübadeledemetinenasıluyduğunugörmektir.Birfilmitürolarak

"okumak",aynca,seyircilerinbenzerifilmlerüzerindekidahaönceyeaitmeşguliyetlerinedayananbeklentileriyletürfilmlerinenasılgeldiğiniincelemektir.MatrixfilmisözkonusuolduğundabunaSpeed(JandeBont,1994)vejohnyMnemonic(RobetLongo,1995)filmlerindekiKeanuReeves'ebakmak,fütüristiksahnelerdenhoşlanmak-örneğininsanlığınbuhranyaşadığıveçizgiromanilebilgisayaroyunlarınınçağdaşkültürelmanifestolarıylabenzerlikgörülenBladeRunner(RidleyScott,1982/1991)-dahildir.Birfilmitüraçısındandeğerlendirmekçeşitlitürlerintematik

anlamlarınınönümüzdekifilmikavrayışbiçimimizinasıletkilediğinigörmektir.BelkideMatrix'tekienönemliunsur,seyircilerinözselolaraknüfuzedilmez-WesternfilmlerindenbilimkurguyauzananveKeanuReeves'infiilenmükemmelleştirdiği-türkahramanlarıiletanışıklığıdır.EğerMatrix'infelsefiyanlarınatürsorunuaçısındabakacakolursak,"felsefi"sayılanşeylerinçoğununaslındafilmlerintürmirasınınbirparçasıolduğunugörürüz.

EngeniştürsınıflandırmasıNorhtropFrye'ninklasikTheAna-tomyofCriticism:FourEssayskitabındabulunmaktadır.Butürlerşunlardır:Romans,KomediveAlay/Hiciv.Buanatürlerinözellikleriçeşitlitürdenanlatılardansoyutlamalaroluşur.Soyutlamalar,baskınanlatıyörüngelerinitakipedip,kahramanveseyirciarasındakihedeflenenilişkiyeveanlatınınbaskınsesineveerekselliğineyoğunlaşır.Örneğintrajediler,becerivebilgiolarakseyircilerdenüstünkahramanlarlailgilidir.Trajikkahramanlarıbeğenmemizin,onlarındüşüşünekorkuveacımaylabakmamızınsebebi,

Aristoteleskadargeçmişeuzananbirgeleneğegöre,budur.Romans,biranatürolarak,birarayış

hikâyesidir;birkişiyakendikimliğiniortayaçıkarmayayadaken-223

dihalkını-büyükbirfelakettendeğilsebile-kötübirdurumadüşmektenkurtarmayaçalışır.Romansınkahramanıonungerçekkarakterininortayaçıkacağıbirdizidenemedengeçer.Anlaşılmasıenzortürise,belkideKomedidir.Sadecebirkomedininkomikbirşey,bizigüldürenbirşeyolduğunudüşünmeninnekadarkolayolduğunuaklagetirinyeter.Komedianatürü,ötekilerinaksine,dışarlıklıbirfigürünbircemaategirmesiyleilgilidirvebuyüzdenkahramanıdahabaştan"öteki"olarakdamgalayanniteliklerinbirkefaretiniiçerir.

Alay/Hicivanatürü,seyircilerinaçıkbirbiçimdekahramandanüstünbirmevkideolduğuvebaskıntoplumsalkurumlarıneleştirisinibeklediğimizanlatılarıngirdiğitürdür.

AnatürlerebaktığımızdaMatrix'insorunsuzbirşekildebirromansolaraksınıflandırılabileceğinigörürüz.Bir.arayışanlatışıdırvebirçokarayış

anlatısıgibiüçklasiktemayıiçerir:keşif,hareketegeçmevegerçekkahramanınortayaçıkması,iyiinsanlardanibaretbirtoplumayönelikbirtehdidintamamenortadankaldırılmasıvenihayetaitolduklarıtoplumunonlarıtehditedenşeytanigüçleregalebeçalmasınıhemişarethemsembolizeedenkadınileerkekkahramanınromantikbirleşmesi.

Matrix'inbilerekkaçındığışeyisekendimiherhangibirmutabakattektüreveyaalttüreyerleştirmemektir.Mutabakattürleri[Con-sensusgenres],filmlerhakkındakonuşurkenenkolayağzımızagelenisimlerdir.Bildikörneklerinarasındaşunlarvardır:dedektiffilmleri,aksiyonfilmleri,korkufilmleri,gerilimfilmleri,bilimkurgu,müzikal-ler,romantikkomediler,Westernler,kılıçfilmleri,savaşfilmleri,biyografikfilmler,kolejfilmleri.Fakat,eleştirelyazındabirfilminhangitüregirdiğikonusundakesinbirmutabakatolduğunusöylemiyoruz.

Kimitürkuramcıları,birtürüötekindenayıranözelliklerolarakortakkabullere,ikonografiye,karaktertiplerinevekurguyaönemverir.Ötekilerisetümtürfilmlerininikonografilerebakaraksınıflandırılacağımsöyler.(Oysaikonografigangsterfilmleriiçingeçerliyken,bi-

224

yografikfilmleriçingeçerlideğildir).Bazıtürlerisimleriniseyircideuyandırmakistedikleritepkidenalırlarken-örneğinkorku-diğerleriaksiyonundüzenlenişindenvegeçtiğiyerden-örneğinWestern-diğerleriiseikonografilerininaksinekendilerininençokgözeçarpanözelliklerinden,örneğinmüzikaldenalırlar.LindaWilliamsgibidiğerkuramcılarmutabakattürleriniörneğinmelodramı,korkuyuvepornografiyi"bedentürleri"terimiylebirleştiriyor.Butürleribedenselerişim,aşırılık,sapıklıktemelfantezivegeçicifantezisınıflarınaayırıyor.Örneğin,Williamskorkufilmlerindekibedenselerişimişiddetterimleriyle,aşırılığıaşınşiddetveyakangösterimiyleaçıklar.Willi-ams'ın"bedentürleri"nosyonu,hemkorku

filmlerigibibildiktürbilgimizdenfaydalanarak,hemdedikkatimiziMatrixörneğindeolduğugibibiziNeo'yayöneliktehdidin,ağırçekimaksiyonsahnelerindekistilizebedenhareketlerinin,Neo'nunbedenselşiddettehdidinikontrolaltınaaldığısonsahneninRomantikkahramanolarakgerçekrolününbirsonteyidiolmasınınyenilikçiyapılandırılmasınadikkatimiziçekerekmutabakattürüsınıflarınıdikinekeser.

BirKarışık-TürFilmiOlarakMatrix

HerhangibireleştirisiyazısınınsizegösterebileceğigibiMatrix,yaygınkabulgörmüşözelliklerden,yapısalunsurlardanmutabakattürlerivealttürlerineaitçeşitlitemalardanfaydalanır.Fakatkanşık-türünnasıltanımlandığıbireleştiridenötekinedeğişir.ÖrneğinSpli-cedonline'ınRobBlackwelder'ı(http://www.spliceonline.com/99re-views/Matrix.html)Matrix'e"sanalgerçeklikbilimkurgukorkusu"diyorveböylecefilmiörneğinDisclosure(BarryLevinson,1994)gibibilimkurguolmayansanalgerçeklikkorku

filmindenayırıyor.Salon.com'danAndrewO'Hehir,dikkatleriMatrix'in,örneğinJohnWo-o'nunfilmlerini,Alienserilerini,TerminatorserileriniveelbetteBla-deRunner'ıdahiledenbirçokgönderimiAvrupasanatfilmlerinin

225

süzgecindengeçirensinematarzınaçekiyor.O'HehirMatrix'inbütünbufilmlerolduğunu,aynızamandabirbilgisayaroyunu,ZenBudiz-mebirgiriş,birYenidenDoğuşmeseliolduğunudaekliyor.BuMatrix'inbirkarışık-türolmadığınıgösterir.O,ayrıca,kendiçeşitlianlatı-salkaynaklarındanalınmışçekirdektemalarınkapsayıcıbirkarışımınıkullanır.

Bütüntürfilmleri,bildikolanlayeniolanarasındabirdinamizmtesisetmekzorundadır.Matrixbuproblemipastişle,yaniçeşitlimutabakattüründenvealttüründenözellikleritutarlıbirkurgudayenidenmonteederekçözer.Yenidenmonteetme,aslında,onunanatürdüzeyindebaşlarvetürlerlealttürlerinbirleşmesiyleoluşmuşkurguboyuncadevam

eder.Bu,enaçıkbiçimdekendini,birtutamWes-ternlebirlikte,aksiyon,bilimkurguvekorkugibimutabakattürleritarafındanstandartbirbiçimdebirleştirilentemalarla,alttürlerintanımlayıcıözelliğiolankovalananmasumgerilimi(ThomasAndersonveyaNeohiçbirşeydeğilsebilebirmasumdurvekovalanmaktadır)veMatrix'ebaieyiandırankavgasahnelerinikazandıranHongKongdövüşsanatlarıaksiyonfilmtemalarınıniçerilmesindegösterir.Bahsettiğimizsonikianahtaralttürünanaözellikleri,yalnızcakahramanımızınAjanlartarafındantamanlayamadığımıznedenlerlekovalanmasınıgarantinealmakladeğil,aynızamandaNeo'nunnihayetO

olduğunudoğrulayan,sonunakadarstilizeedilmişbirdövüşustalığısunarakfilmingeriliminekatkıdabulunur.Anatür,mutabakattürlerivealttürlerininyanındaMatrix'inikianakurucuöğesigerilim(Neo'nun,Morpheus'unveTrinity'ninbaşınanegelecek?)vegizemdir(Matrixnedir?).

RomansanatürüMatrix'earayışmotifiniverir.

Ayncabizimiçinkahramanınbaştaaitolduğunufarketmediğitehditaltındabirtoplumukurtardığıdüşmüş

birdünyafikriniverir.HerhaldeAmerikanfilmiözelliklerinigöstermekonusundatürlerarasındaenbaştagelenWesterntürüde,biryabancınıntoplumuşeytanigüçlerekarşıkoru-226

makiçindahakapsamlıbirtoplumsaliyiadınaeylemdebulunmayeteneğinikeşfettiğitemelRomansmotifindenhareketeder.MatrixWesterntürünegönderimlerdebulunarak,bilimkurgufilmlerini,dahaönceStarWars(GeorgeLucas,1977)tarafındanbarizbirbiçimdekurulmuşolanbirbağlantıyısürdürerekençokbilinenAmerikanfilmtürünebağlar.GelgelelimMatrixfilmininWestern'egönderimlerledoluolduğuaçıkolsada,bugönderimlergeçicidir.NeoileAjanSmitharasındakimetrodakisonçarpışmasahnesiikonografikaçıdanWesterntabancasahnelerininözbeöztorunudur;fakatThomasAnderson,örneğinJohnWayne'devücutbulantipikWesternkahramanıdeğildir.

Dahaziyade,RomanstürügeleneğinegirenveLukeSkywalker'danfarklıolarakbiracemi,Westernkahramanlarınınku-surlaştırdığıbiryeteneklerigeliştirmeeğitimindengeçmesigerekenbiridir.BununlabirliktetıpkıondaneskiWesternkahramanlarıveLukegibiadaletigerçekleştirmegörevineatanırveböylecetemeldensağlıksızvetersütopikbirtoplumdakanununvedüzeningücühalinegelir.

Kuşkusuz,Matrixfilmindeişleyenenbaskınmutabakattürü,bilimkurgudur.

Tersütopikbirgelecekdünyatehdidibilimkurgutürününalametifarikasıdır.

Özellikleteknolojinininsankimliğiüzerindekietkisisözkonusuolduğunda.

Birçoktürfilmi-Western'ibilimkurguyabağlayanbiranlatıparadigmasıolarak-iyikötüarasındabirmücadeleyiiçerir.Bilimkurgu,şeytanigüçlerianlaşılmazvetasavvuryeteneğininötesindebetimlemesiyleWesternfilminenaltoplatır.İyivekötüarasındaki-Neo,

Trinity,MorpheusveonlarıntayfalarınıMatrixveAjanlarınkarşısınaçıkaran-savaş,bildiğimizdiğerbirbilimkurgutemasına,örneğinbeşerimedeniyetinteknolojisiniyeryüzünüyokedecek,böyleceküreselboyuttabirvebagetiripteknolojininefendiliğinisonundainsanlığıhemfizikselhemruhsalolarakköleyapanin-227

san-dışızekâlarınelineverecekkadargeliştirilmişolmasıfikrinedayanmaktadır.

Bilimkurgutüründenalınmışbuözellikler,bizdengenelliklekorkufilmleriniçağrıştıranbirgelecekhayaletmemiziister.Jelatinimsibirsıvıyladolu-

örneğinInvasionoftheBodySnatchers(DonSiegel,1955;PhilipKaufman,1978)gibiçeşitlibilimkurguvekorkufilmlerinekadargeriyegidenbirmotifolan-kozalardamahkûmolmuşinsanimgesi,Matrixilebilimkurguvekorkufilmlerininkesişmenoktasındabulunandiğerfilmleribirbirinebağlar.Dahasıbilimkurguvekorkufilmiarasındakisözkonusubirleşme,Matrix'intemelfikriolansanalgerçeklikile

fiiliyatarasındakikafakarışıklığıylaiyicegüçlendirilmiştir.

Görünüşlerdünyasınınsadecebiryanılsamaolduğufikrindenşimdiyekadarbirçokfilmfaydalanmıştır;Matrix'infarkı,bubildiktemayıkozalardayaşayaninsanlarıntecrübeetmeyeprogramlanmışolduklarıbirsanaldünyaresmederekgeliştirmektir.Busanaldünyabizimkindençokfarklıolmayan,fakatçağdaş

varoluşun-ruhsuzmega-şirketlerden,dericeketgecekulübükültürüne,zenginkendilerilekenarmahalledekigettolardangelentoplumdışıinsanlararasındakizenginlikfarkına-soğukunsurlarınıvurgulayanbirdünyadır.Romansanatürüylebilimkurgumutabakattürüarasındakiderintürselbağlantı,bizzatMatrix'indoğasındagörülebilir:düşmüşdünyaolarakMatrix,insanlığınyanılsamasınınardındakimetaforikçöl,zekimakinelerinyönettiğidünyaveTanrı'nınölümü.

GerçektendebusanaldünyadaMatrixinsanhayatının,anladığımızkadarıyla,

"kökeni"dir.Matrix'teinsanhayatıhemyaratımitosununsapıkbirparodisini,hemdeFran-kenstein(JamesWhale,1931)gibikorkufilmlerindehayatınyaratılmasınıyankılar.Filminbaşındamasum,fakatkendivaroluşununanlamınıkeşfetmearayışınaöncedenbaşlamışbiriolarakresmedilenTho-masAnderson,bizimiçinözdeşleşmenoktasıdır.BusayedeMorphe-ustarafındanNeoileaynıandaMatrixgerçeğininiçineitiliriz.

Matrixhembilimkurguhemkorkufilmleritarafındanpaylaşılan228

gözdebirtemadandahafaydalanır:insanbedeninetecavüzveonuelegeçirme.BufikirlerMatrixfilmindebirçoksahnedegörülebilir:Neo'nuniçineyerleştirilenizlemecihazı,Morpheus'ayapılanişkence,bulupyoketmekiçinprogramlanmış

olanaraçlar,dünyanınbilgisayarlartarafındanüretilmişbirsanalgerçeklikolduğununkeşfi,gelecekteyaşayankorkunçtoplumununinsanlarısanalbirvaroluştaesiraldığınınortaya

çıkması.BizzatNeotümüyleinsanolmaktandahafazlabirşeydir.Matrix'teikifarklıinsantürüolmasıçarpıcıdır:"sahiden"

insanolanlarveNeo,Morpheus,Trinityvediğerlerigibi-bilgisayarlarınyüklemeprogramlansağolsun-insanvaroluşundayenibiraşamayıtemsiledendiğerleri.

Matrix'indiğerfilmlerdenayıranenönemliyanlar,onungörselüslubuileseyirciningiderekdahaayrıntılıolaraktasarlanmışvegerilimiartanaksiyonsahneleriaracılığıylafilmedahayoğunbirşekildedahilolmasınınbirbileşiminioluşturur.Filmboyuncaeksilmeyengerilimveüsluparasındakiçifteodaklanmayı,filminçekimivemontajından,sahnelerikullanışbiçiminden,karakterlerinkıyafetlerinden,gözlüklerdenvesilahlardan,kahramanlarınyanıktenrengindenveatletikvücutlanndankolaycaanlayabiliriz.Matrixfilmininbizeüslubunanlatıyagalebeçalmasınıgösterdiğini"düşünmekiçinbirçoknedenimizvar.Bukonudaherkesaynıfikirdedeğil.Örneğinbazıeleştirmenlerfilmidahaziyadebilimkurgu

öğeleridolayısıylagöklereçı-karıyor.Fakatbubizesadecebilimkurgununayınabirözelliğininonun"Hayatınanlamınedir?"ve

"İnsanolmakneanlamagelir?"gibiBüyükSorularüzerineodaklanmasıdır.Bilimkurguyubiliyorolmamızdemek,busorularınMatrixtarafındandasorulmuş

olmasınaşaşırmamamızgerektiğianlamınagelir.Nevarkibu,BüyükSorularınfelsefiolarakbirönemarzedecekşekildeortayaatıldığıanlamınagelmez.Nedefilmdefelsefiönemarzedencevaplanbulunduğu.

Popülereğlenceanlatılarınafelsefibirbakışaçısındanbakmakbelirlibirhassasiyetgerektirir.Eğlenceanlatısıdenilenherşeyideğer-229

sizfelsefiilgilerolarakbirkenaraitmek,açıkçasadecefelsefikibrigösterenbirşeydir.Öteyandan,bütüneğlenceanlatılarınınfelsefiilgilerinihaklıçıkarmakdaokadarkolaydeğildir.Peki,budurumda,Matrix'enasılyaklaşmalı.PeterJonesçeyrekyüzyıldanfazla

birsüreönce,FelsefeveRomanadlıkitabında,edebimetinlerinveedebiyazarların,felsefisöylemeşahsendahilolmayaninsanlarolmasınarağmen,felsefiaçıdanilginçbirtakımsorularortayaatabileceğininetbirşekildeaçıklamıştır.Jones'unhareketnoktasıfelsefecilerinedebiyatmetinleriniherzamanfelsefisonuçlarçıkaracakşekildeokuyabileceğiydi.Jones'unörnekleridünyaedebiyatınınbüyükeserlerindenalınmıştı:AnneKarenina,KaramazovKardeşlerveYitikZamanlarınPeşindebunlardansadecebazılarıdır.İlkbakıştaMatrix'indebuedebidevlerdenbirineaitolduğudüşünülebilir.Matrix'i,Jones'un,örneğinProust'unklasikeserinivediğerlerinielealdığıgibielealmak,filmdekiönemlifelsefitemalarlaöncebirgüzeldalgageçmeyivesonraonları,tıpkıJones'unProust'tabilgiveyanılsamakonulannıincelemesigibi,adamakıllıbirfelsefidüşünümedavetetmekgerektirecektir.YaniMatrix'inonayaattığısorulanfelsefecilerinciddiyealıpdüşünmesiolanaklıgörünüyor.FakatMatrix'inkarışık-türfilmineksiksizbirörneğiniveriyorolması,felsefibirincelemeningerçektendeğip

değmeyeceğinisorusunuaklagetiriyor.İstersenizşunlarahemenbirbakalım.

MatrixveEdebiTürFilm

Mutabakattürlerininvealttürlerininaşırıçeşitliliğiniveherhangibirözelfilmtürüiçintertiplibirtanımlamasınıflamasınıüretmeninbunakalkışanlarasunduğugüçlükleridikkatealırsak,ThomasSobc-hack,kendineNorthropFrye'yimodelalarak,"edebitürünortakbirbiçimdetürfilmiolarakadlandırdığımızbütünfilmleritekbirsınıfal-230

tındatoplayıp"toplayamayacağınıdüşünmeyiseçiyor.Sobhock,sonuçolarak,WesternilekılıçfilmleriarasındakifarkınveyabiyografikfilmvekolejfilmleriarasındakifarkınvehattaWesternvebiyografikfilmarasındakifarkın,türfilmleritarafındanpaylaşılanortaklıklardandahaazolduğunuilerisürüyor.Sobschack'ınhamlesi,türlerin"öne-çıkar"görünenunsurlarınıbirarayagetirmekhiçbirşekildebirtürüötekinebağlayantemeltürözellikleriniazaltmayacağındandolayı,türlerikalıtsalolarak

içiçegeçmiştürlerolarakelealmamızgerektiğinisöyleyenfikrimeşrulaştırıyor.Birfilmitürfilmiyapanveyayapmayanfarknedir?İlkolarak,türfilmleribirhikâyeüzerineodaklanır,"filmindışındakibirmeseleyledeğil."İkinciolaraktürfilmleriherzamaniyiadamınvekötüadamınkimolduğunubizeöncedenbildirir.Üçüncüolarak,Shobchack,türfilmlerinintaklidedayandığımkabuletmekleberaber,Northropgibi,"gerçekhayatı"değil,diğerfilmleritaklitettikleriniilerisürüyor.Dördüncüolaraktürfilmler"özlübiçimduygusu"ndan,yanikurgudanhareketletanımlanabilir.Türfilmlerindekurgu,sahnevepsikolojiyedairgözlenebilirayrıntılarıuzunsüredüşünmeyeimtiyaztanır.Kısaca,"neolduğu",niçinsorusundandahaönemlidir.Beşinciolarak,türfilmlerindekikarakterleştirme,herzamanbirtürözetkullanılarakyapılırSobchackşöylesöyler:"Birkarakterisöylediklerindenveyaptıklarındandeğil,giydiklerindentanırız."Shobchack1975'tekostümleredairbusatırlarıyazarken,yirminciyüzyılınsonundakimodadergilerindenfırlamışaksiyonfilm

kahramanlarıylailgiliolaraktamtersininsöylenmesiningerektiğinipekgörememişolabilir.

Fakatbubeşincinoktadakıyafetlerleilgilibiryorumdandahafazlasıvardır.

Shobchack"artıkseyircitarafındantanınanbirkarakterinufaktefekolanlarharicindehiçbirşekildedeğişmeyeceğini"söyler.Bu,Matrix'inMorpheus,TrinityveAjanlariçinfazladoğruolmaklakalmayıp,Neogibi,birustatarafındaneğitilmiş,sonundaonuşeytanigüçlerleçarpışmayasürükleyecekbirkendinigerçekleştirmeyolculuğunaçıkmışRomanskahramanıolduğuiçin231

değişemeyen,gerçekkahramanlariçindegeçerlidir.Türfilmleribuşekildeişler.

PekiNeo'nunbirkendinigerçekleştirmeyolculuğundaolmasıfikrininasılanlamalıyız?Buradaki"kendi"zihinfelsefesininvepsikolojinintipikolarakanladığışeydeğildir.Neogibikahramanlarherhangibirpsikolojik

derinliktenveyakarmaşıklıktanyoksundur.Shobc-hack'ınçarpıcıbirbiçimdegözlemlediğigibi,türkarakterleritemeldeseyircitarafındanhementanınabilensabitvedışsalözelliklerinbirbirieşmesidir.Başkabirdeyişle,bunlarkarakterlerdirveöykündüklerişeyfiileninsanbireylerideğil,ötekikarşılaştınlabilirkarakterlerdir.Türkahramanları"yapabildikleriylebizsıradaninsanlardançoküstündür;olağanbirinsanolaraksınırlandırılmışolabilirler,fakataksiyonsözkonusuolduğundahiçbirsınırtanımazlar.Bircanavardaveyakötüadamdacisimleşenşeytaniolanıtespitediponameydanokuyabilirveonlanyenebilirler."Matrix'inanlatışa!çizgisi,şeytanınneredeyuvalandığını-

örneğinMatrix'te-bulmayıveNeo'yuAjanlarladozugiderekartansavaşındanzaferleçıkabilmesiiçineğitmeyiiçermektedir.HernekadarNeofilminsonunakadarkendininOolduğunufarketmiyorolsada,türfilmlerininsadıkbirertüketicisiolarakbizler,onunoolmasıgerektiğinienbaştanbiliriz.Meseletürgeleneği

tarafındanöncedençözülmüştür.BununNeo'nunpsikolojikkişiliğiylehiçbirilgisiyoktur,herşeyanlatımotifleriyleilgilidir.NeobilimkurgudünyasındabirRomanskahramanı,Morpheus'unkeşfiyleveKa-hin'inonayıylagerçekgüçlerinibelirleyenveortayaçıkaranbirdiziçarpışmayaitilenvegerçekgüçlerikeşfettikçeOkimliğiyleortayaçıkacakolanmasumdur.

Yenibiri,biracemiolduğuiçinNeo-Romanskahramanınınkendiniverolünüanlamasındaherzamanvarolan-an-latısalbirdönüşümdengeçer,fakatbunlarpsikolojikgerçeklikanlamındafiilideğişimlerdeğildir.Neo'nunanlatısalçizgisionukenardadurmaktanMatrix'leolankavganıntamortasınaatar.Neoanlatısalbirparadigmaolduğukadarkendineözgübirpsikolojiyesahipdeğildir.

232

Neogibikarakterlerinpsikolojikderinliktenyoksunolduğueleştirileri,onunbirtüranlatısınınkurgusuylailişkiliolarakişlevinive

rolünügörmektebaşarısızdırlar.EğerNeo'nunbirRomanskahramanıolduğunubilirsek,bufilmdedeğilsebileüçüncüsündeAjanlarıveMatrix'ialtedeceğinibiliriz.

FelsefeveMatrix

BubölümünbaşındaMatrix'inmetafiziktenepistemolojiye,ahlakkuramından,dinfelsefesine,toplumfelsefesindensiyasetfelsefesine,bilimfelsefesinekadarçokfazlatemayatemasettiğinisöylemiştik.Romantikkomediler,örneğin,şusoruyusorarlar:"İyihayatnedir?"Westernilesıkıdedektiffilmlerişusoruyupaylaşır:"Toplumdaadaletisağlamakiçinnetürbirbireygerekmektedir?"Bilimkurgufilmleriise"İnsanolmaknedemektir?"sorusunusormaihtimalienyüksektürdür.Felsefigönderimlertekbirtüremahsusdeğildir.Dahası,bütüntürfilmlerininböylesorulanaynıciddiyetlesorduğunudadüşünmememizgerekir.

Matrix1999yılındagösterimegirdiğinde,hemüniversitekoridorlarındahemdeakademikkonferanslarda,birbirinibulupaynışeydensöz

edenfelsefecilerolmuştur.Herhangibirfelsefeyegirişdersinde,Platon'unmağarameselindenveyaDescartes'ınİlkFelsefeÜzerineDüşüncelerkitabındansözederseniz,öğrencileryahemenellerinikaldırıpyadaderstensonrayanınızagelip"TıpkıMatrix'teolduğugibi,değilmi?"demişolabilirler.Kuşkusuz,Matrix'tefelsefigönderimlersayısız;çeşitlifelsefiyorumlariledüşünümlerihakediyorlar.

ÖğrencilerPlaton'unmağarasındakimahkûmlartarafındantecrübeedilenyanılsamalıdünyasıylaMatrix'inkozalarındakiinsanlararasındakibağlantılarıhemengörüyorlar.Çocukluklarınımağaradageçirmişolanmahkûmlar,nasılhayallerigerçeklerdenayırtedemiyorsa,kozalardaesirinsanlardakendilerininbilgisayarprogramcısıveyahackerolduğunusanıyorlar.ÖğrencilerayrıcaNeo'nunbütünherşeyinsa-233

decebirrüyaolduğugerçeğikarşısındakişaşkınlığınınDescartes'ınİlkFelsefeÜzerineDüşünceler'dekiDüşHipotezi'yleparalellikleridehemengörebiliyorlar.

HerikidurumdadaMatrix'ingönderimleriönceliklefelsefidüşünceyiuyandırmayıdeğil,gerilimi,kaygıyı,korkuyuvehattadehşetiarttırmayıamaçlamaktadır.

PeterJonesgibibirifelsefecilerinAnneKareninagibikitaplarıfelsefitemalarınıyorumlamaktahaklıolduklarınıiddiaediyorsa,Jo-nes'unda-tıpkıondanöncevesonrakieleştirmenlergibi-tematikolarakorganikanlatılarlailgilendiğininfarkınavarmakönemlidir.Buradakigenelfikir,Jonesgibi-veyabuaçıdanMatthewArnoldveyaF.R.Leavisgibi-birininciddidikkatinicelbedenhikâyelerin,bütüncülveodaklanmışbirtematikçekirdeğebağlıolduğudur.

Bunlarayrıcaüzerinedüşünerekokunmayıhakedenromanlardır.Eğerdüşünerekokumayıödüllendiriyorlarsa,bununnedenionlarınokuyucularınsistematikolarakhikâyeninedebidünyasınaçekiyorolmalarıdır.Matrixiseaksineseyircileribaşkafilmlerlekarşılaştırmayapmayaitiyor.Türmetinler,farkınavarılabilmekonusunda,seyircilerindiğermetinlerle,diğerkabullerle,diğerkurgularla,hattafelsefi

temalarlavemetinlerleaşinalığınabağlıdır.BuyüzdenMatrixgibimetinlerintemeldenmerkezkaçmetinlerolduklarısonucunavarmakzordeğildir-Örgütleyiciilke,eldekimetnindışındaolanlarlabağlantılarkurmayeteneğimizedayanır.ÖteyandanMatrixgibifilmlerinbirincilanlatıaracı-

aksiyon,gizemvegerilim-seyircilerefelsefiolarakilginçtemalarvemotiflerüzerinedüşünmeyesevketmez.Matrix,karışıktürfilmlerebirörnekteşkilettiğiiçin,felsefitemaları,enfazla,seyircininilgisinihareketegeçirmekiçinkullanmayıümitedebilir,yoksafelsefisorunlarınçözüleceğibirtanışmaortamısunmayıkendineamaçedinemez.Buaradafilmkenditürsorunlarınıgerçektençözüyor:Kahramanımızkeşfediliyor,biracemilikeğitimindengeçiyor,nihayetkendigüçlerininfarkınavarıyor,düşmanlarıylaenönemlisavaşlardansağçıkıyorvesevgilisininaşkınıistemeyegeliyor.Butemalaranlatı-234

nınkendisikadareskidir.

Göstermeyeçalıştığımızşey,Matrix'tebulunanfelsefigönderimlerin,anlatısalönemlerini,filmintürmirasından,temelbelirleyicitürüolanRomanstanaldığıduruşundanvemutabakattürleriilealttürlerininkendineözgübirkarışımıolmasındanaldığıdır."İnsanolmaknedemektir?"Buiyibirsoruolmasınaiyibirsorudur,fakat,eniyicevaba,psikolojikkişiliklerdenziyadekarakteriöncedenbelirlenmişvedeğişmeyenözellikleresahipkahramanlarolduğunuiddiaettiğimizbirtürfilmikahramanınınyakındanincelememesiyleulaşılamaz.Matrixfelsefiönemesahipsorularsormaktadır;fakatamacı,bircevapolarakherhangibiraçıklamaveyafelsefisavsunmakdeğildir.Bunedenlerle,Matrix'intartışmasızbirşekildebirtürfilmiolduğusonucunavarıyoruzveolsaolsabirsanalfelsefeörneği.

235

Sahne3

Matrix'iYapı-BozumunaUğratmak

17

Keanu'yaNüfuzEtmek/Girmek(*penetraiton:kelimeninsözlükkarşılıktan,içineişleme,nüfuzetme,girme,sokma,tesir;feraset,zekâ,anlayıştır.Yazarpenetraitonkelimesinibiruçtanüfuzetmeveötekiuçtafizikianlamdagirmek,delmekvecinselduhulünbulunduğubirsarkaçyörüngesindekullanıyor.

Dolayısıylaanlambazenbirucabazendiğerucayaklaşıyor.Fakateksenaynıdır.

Bueksendenayrılmamayaçalıştım.):YeniDelikler,EskiTeranelerCYNTHIAPREELAND

MatrixveeXistenZaynıyılgösterimegirdiler(1999)vesıksıkkarşılaştırıldılar:Herikifilmdeözelliğinibilgisayarüretimiyanılsamalarvegerçeklikkatmanlarındanalıyor.Buradaikifilmarasındakibirkaçtemelfarküzerindeyoğunlaşmakistiyorum.Feministbirfelsefeciolarakbeniilgilendirenbirfark,bufilmlerininsanetivebedeninindeğerinedairbirbirinekarşıtbetimleribenimsemişolmalarıdır.Bu,

onlarınikincibirfarkıyla,yani,seyircilereolantavrıylailişkilidir.İkisinebirdenbaktığımdaeXistenZ'indahatatminediciolduğunugörüyorum.İzinverirsenizgörüşlerimdenbahsedeyim.

Kahramanlarıfizikselgerçekliğinetrafındandolaşmayadahafazlamuktediroldukça,Matrix,insanetininüstesindengelmeyedairsafbirfanteziyaratıyor.

Kahraman,"nüfuzedilmiş/girilmiş"vebaşkalarınabağlıolmaktan,kendikendinikontroledenvegeçirmez-hattakurşunlarıbile-birvarlığadönüşüyor.Matrixbedenin(gerçek,değişen,etvekandanoluşan)kontroldençıkabileceğiergenlikkorkusu-239

nugösteriyor.Bufantezi,otonomivezihinselgüçlertalepedenvetuhafdavranangençoğlanlarahayliyakışanbirfantezidir.OysaeXis-tenZ'tekibedenler,özelliklefilminkahramanıiçin,saldırıyaaçıkveötekilerebağlıdır.

Bufilmincanlınüfuzetme/girmevebiyo-morfik

bağlantısahneleribedenlerinhemkeyifvericihemtiksindiriciolabileceğinigösteriyor.Bedenler(vebeyinler)birinsanınakledildiğiyerdebırakabilirveyazararvericiolabilirveyaralanabilir.

Herikifilmdesanalgerçekliğinnekadarşeytaniolabileceğiüzerinedüşündüğüiçin,seyircilerinsinemanın"sanalgerçekliği"ilenasıliştigaledeceğinielealmanınbirçokaçıkyolumevcuttur.eXistenZ,filmdegördüğümüzherhangibirşeyin"gerçek"olupolmadığınısoranbireşekşakasıylabiterekbuparaleldeilerler.OysaMatrixinsanlarıyanıltıcıdüşlerindenkurtaranbirkurtarıcıkahramanlabiter.Filmhernekadarinsanvücutlarınınkaşıklabeslendikleribirdurumdankurtarmayıyücelişede,ironikveikiyüzlübirbiçimde,izleyicilerinikoltuğayapıştıranözelefektlerledolubirkaçışçı[escapist]fanteziüreterekkendisanalgerçekliğinetutsakeder.BeneXistenZfilmindekioyunkatmanlarınınoyunculzekâsınıtercihederim.

Araştırmakistediğimikitemabağlantılıdır.

eXistenZ,sanalgerçekliğibirfilmyapımcısınınvizyonuylakıyaslayarak,gerçekinsan(veyaöteki)bedenlerinçağdaşfilmlerinbaştançıkanavizyonlanndakiizafiyerinisorgular.ÇünküeXistenZ,hemkahramanlarınahemseyircilerinesakatathalinde,bazentiksindiriciformlardaetleyüzleştirir;bedendenzihinselkaçışfantezilerinibeslemez.Bufilmihembeyinlerehembedenleresahipvarlıklarolarakgizilgücümüzün,feministlerinpotansiyelanlamındaMatrix'tekindençokdahaözgürleştiricibulabileceği,dahaçarpıcıbirgörüsünüönerenbirfilmolarakanlıyorum.

Bedenler,ZihinlerveCinsiyetler

Matrixkendiyıldızlarınabelirlibirbakışıfetişleştiriyor.Filminsanaldünyasında,insanetiningerçekliği,parlaksiyahderilerveyala-240

teksinçokiyikoordineedilmişbirbütünlüğüyleörtülmüştür.OysaeXistenZbugerçekliğietinyapışkanlığında,-'ıslakdonanımın'-kanındaveirinindesergiliyor.Bufarklarfilmlerinbirbirine

benzergirişjeneriklerindedeaçıktır.Herikisidemalumatparçalarındaninşaedilmişbütünlermetaforukullanır.Matrix'tekiparçalarbilgisayarkodlarınınfragmanları,siyahbirekrandaparlayanyeşilharflerverakamlardır.eXistenZfilmindekiparçalarbelirsizbirşekildeaklamikroskopaltındabakılanhücreyapılarınıgetirenpembe,kremvealtınrenklibiçimsizgölcüklerdir.Buradakimetaformekanikdeğilbiyolojik,dijitaldeğilbenzeştir.

Bugünekadarbirçokfeministfelsefeci,batıfelsefesinin,bedenlerinden,kanveettenibaretgerçekliklerindenzihinselkaçışarayanerkeklereaitbirmaceraolduğunuiddiaetmiştir.Platon'undadahilolduğubutürerkekler,aşkınFormlardanibaretbirdünyatarifedenAugustineveAquinas,cennetteruhlarınsaflığınıumutederken,Des-carteskimliğinibedenolarakdeğil,ruholaraktesiseder.Düşünmevehissetmearasındakeskinayranlarçizmekyinebugeleneğinbirparçasıdır.Erkeklergelenekselolarakakılcılıkve"yüksek"

zihinselmelekelerle,kadınlarbeden,duygular

veçocukdoğurmavebakmagibi

"aşağı"melekelerleilişkilendirilmişlerdir.Buzihinci[mentalistic]önyargı,yine,Matrix'inhiçkuşkusuzbirbiçimdeerkekolanbakışaçısındakendinibellieder.

Cinsiyetrolleriaçısındanikifilmarasındakifarklar,dikkatimizierkekkahramanlarınayoğunlaştırdığımızdadahanetbirhalalır.Filminyıldızlanbugününençokağızsulandıranikioyuncusudur,KeanuRe-evesileJudeLaw.BuerkeklerClarkGableveyaJohnWaynegibima-çoalbeniyesahiperkeklerdeğillerdir.Keanu/Neo,onuilk,uyurkengördüğümüzdeuzunkirpikleriylebirkızkadar"güzel"dir.Bembeyaz

241

birtenivardır(hattafilmdekibaşkabirkarakteronunbeyazlığıhakkındalaflareder)vekılsızdır.Birdansörgibizarifhareketeder.Ju-de/Tedbirheykeltıraşınelindençıkmışelmacıkkemiklerineveimre-nilesikirpikleresahiptir.İnceüstdudağı

onasomurtkanbirifadeverir.Herikikahramandagüçlü(yadagüçlügörünen)vearasıraonunhareketleriniyönlendirerekliderliğialankadınlarlaeşleştirilmişlerdir.Bazıanlardaherikisidekorunmasız,kendinegüvensizve-enönemlisi-nüfuzedilmiş/girilmişolarakgösterilirler.Buerkeğenüfuzetme/girmesahneleriveyaerkekbedenindeyenidelikleraçmalaraçıklanmayadeğer.

Keanu'yaNüfuzEtmek/Girmek

Matrixfilmindekiilknüfuzetme/girmesahnesimakineyönetimindekiyanılsamanınşeytaniAjanlarının,Matrix'inNeo'yuyakaladığıvesorguyaçektiğiandayaşanır.Onubağlayarakakrepbenzeribiryaratıkolandinlemecihazınıacılıvetüylerürperticibiroperasyonlagöbekdeliğindeniçineşırıngaederler.DahasonrakadınkahramanTrinityveMatrix'edirenendiğerradikalgrup,liderMorpheus'agötürmedenöncedinlemecihazı/böceğiniNeo'dançıkarırlar,bubaşkabirvahşigirmesahnesidir.BöceğiNeo'nungöbeğindenemsindiyesilahbenzeribiraygıtkullanırlar.Onlarçıkarırken,Neoacıyla

çığlıkatar.

Bundansonrakigirmesahnesimuhtemelenfilminenrahatsızedicisahnesidir.NeoMorpheustarafındanuzatılan"kırmızı"hapıseçtiktensonra,insanlarıniçindebulunduklarıhalindehşetengizbirgörüntüsünetanıkolur.Böceğimsi"makine-hemşirelerin"baktığı,ra-himsitüpleriniçindeyapayolarakmuhafazaedilensayısızçıplakinsanbedenigörür.Herkese,tahminenonlarıbesleyenveartıklarınıtemizleyenbirsürütüpsokulmuştur.Kılsızpembebedenleriğrençvekorunmasızgörünürlervebubedenlerinhertarafınafişler,kablolarsokulmuştur.Neokorkuiçindesoluğunututtuğunda,hemşire-bö-242

çeklerdenbirionunkablolarınıvefişleriniparçalargibiçıkararak"sifonuçekmeye"hazırlanır.Neobirdoğum-bedeniylekayganbirtüpleatılır,muhtemelensıklaştırılmaküzere.

Kurtarılır,Neodahanazikvehoşbirgirmesahnesindegörünür.Yine,Keanu'yumasanınüstündesergilenmişçıplakvücutolarakgörürüz.

Busefer,vücudunayavaşçasalmanakupunkturiğneleribatırılmıştır.Buradakigirmeninhuzurluluğuveiyiliği,arkaplandaçalandinikoromüziğiylevurgulanır.MorpheusNeo'nunkaslarınıngeliştirilmesigerektiğini,onlarınhiçkullanılmadıklarıiçinçökmüş

olduğunusöyler.Ahbirdebizsırtüstüuzanıpkaslarımızıgüçlendireniğnelerlebirlikteserinbiruykuyadalsaydık!

BufilmdeNeoöyleözelbiridirki,herşeyibirçırpıdaöğrenir.(Fizikselşeyler,yaniazıcıkbudalavesafolanNeo/Keanu'nunkendinin,insanlığınMatrix'tekiözgürlüklerininkefaretiniödeyecek"O"olduğunuanlamasıbirazzamanalır).Anındaprogramlamave"yükleme"aracılığıyla,Morpheus'unküçükdevrimcihücresienyakışıklı,ençoğuhakeden,enzekiolanınabilgilervebecerilerkolaycailetilir.Bubirinsanınensesinebüyükbir"fiş"insokulmasıanlamınagelir.Böylece,bundansonrakigirmesahnesindedahafazlaşiddetvardırveNeobağlantıcihazıensesindekideliğezınkdiyeçakıldığındakorkar.

SanallaştınlmışfizikseleğitimsayesindeNeo,çabagöstererekgerçekbedenineiletilenbecerileredinir.Bupsikokinetikyetenekleriçabuköğrenir,terlediğinibilegörmeyiz.Hernekadaraçıkçakorkutucuolsada,ensefişleribirdahaaslavurgulanmazvebaşkabirfıştakılmasahnesigörmeyiz;dahaziyadegrupüyelerikoltuklarınayaslanırlarvebizacıveşiddetegerekkalmadanfişintakılabileceğinivarsayarız.Bufişlerkolaygirenfişlerdendir.İnsanlarıMatrix'eyenibirfarkındalıklagönderirler,bufarkındalıkonlarıinanılmazuzaklarasıçramaya,sürülerledüztabanpolislekavgaetmeyemuktedirkılar.

Sonundahakkındakonuşmakistediğimsonnüfuzetme/girmesahnesinegeliriz.

Neo'nunbedeniAjanlarlaçarpışmasısırasındamer-

243

milerledelinir."O"olmasınarağmen(belkiOolduğuiçin)Neoacıçekmek,hattaölmek

zorundadır.FakatTrinity(KutsalRuh?)gemidekalanhareketsizbedenineonusevdiğiniitirafedipKahin'ninonunseveceğierkeğinOolacağıkehanetini,buyüzdengerçektenölmüşolamayacağınıfısıldayarakonacanüfler.Neobüyülübirşekildehayatayenilenmişbirözgüvenledöner,öylekionasaldıranAjanlarbiletelaşlanır.Dahaöncekisahnelerdemermilerdenkaçmakonusundaolağanüstübiryeteneksergilemiştir,artıkmermilerdenetkilenmezhalegelmiştir,hattaonlarıhavadadurdurabilir.

Buyeni,kurtarıcıNeoiması,onunfizikselolarakkusursuzvebozulamazolmasınayöneliktir.ArtıkbirbakıştaduvarlarınötesinigörebildiğiMatrix'tebuşekildehareketeder.Matrixsinirsel-etkileşimlibirsimülasyondur;eğitimprogramındakullanıldıklarınagöre,bellikibazısimülasyonlarfaydalıdır.

BütünsimülasyonsahnelerindeKeanuuzamışsaçlarıyla,hiçbirensefişiolmadanveadıartıkkötüyeçıkmışolanuzun,siyahbirpaltoyladahabiryakışıklıdır.

İhtiyacıduyabileceğihertürlüsilahıkuşanmışolarakAjanlarınmermilerindensıyrılır.Bumükemmel,heyecanverici,unutulmazKeanu/Neobütündür,kapanmıştır,hiçbiraçığıveyakusuruyoktur,hiçbirşekildekorunmasızdeğildir;kısaca,etvekandanoluşanfiilibedeniylehiçbirfizikselilişkisikalmamıştır.Oetinfizikselgerçekliğinigeridebırakmıştır.

Bahsetmeyepekdeğmez,fakatTrinitykarakteri(Carrie-AnneMoss)bufilmdetipikyardımcıroldedir.Filminbaşındabu'küçükkız'ınonlarcapolisemeydanokuyup,sonundakaçmayıbaşardığısahneonadairvaatlerledoludur.Neoonunlakarşılaştığındatakmaadındantanıdığıozekihackennbirkızolduğunuöğreninceşaşırır(Trinity,bütünerkeklergibi,der).Fakatbuaçılışhamlelerindensonra,Trinityyankadınrolünübenimser.Birikisahnedebecerisinetanıkoluruz,fakatbuünlühackenbilgisayarklavyesininönündeanlamlıherhangibirşeyyaparkengörmeyiz(örneğinMatrix'inkodunuhiçbirzamanincelemez).OradaNeo'nuncinselilgisiniçekmekve

244

çokönemlikurtarmaişindeonudesteklemekiçinvardır.Sarsılmaz,asladuygularınıifadeetmezNeoiçinbildikkadınilgisive'bağlılık'sergiler.OnuNeo'yayemekgötürürken,Neo'yuseyrederken,hattakoklarkengörürüz.FilminsonundaNeo'yuhayatadöndürenşeyonunaşkıdır.Neo'nunherihtiyacınıkarşılamanınyanında,tipikba-baerkilliderolanveinsanlığınkurtarıcısıolarakTrinity'edeğil,oğul-figürünebakanBüyükBabaMorpheus'adahizmeteder.

Trinityayncacinselcazibesağlamakiçinorayakonmuş"be-bek"tir.(*

Hayranlarınaaitwebsayfalarınınhızlaartmasıbunubirişaretidir.Sayfalardanbirinde"La-teks,ateşgücüveduvarlaraağırçekimtırmanabilmeyeteneği.Birerkekdahaneister?..Dahadarbirşeygiyemezmiydi?"İsimsiz.website:http://members.tripod.com/mptracl0/id40.htm(Carrie-AnnaRedPlanetfilmindeValKilmer'ınkarşındabenzeribirrolüoynamıştı).)Hayranlarıonun"güzelkıçı"nıgöklereçıkarmıştır.Trinity

biryerdeNeo'nunMorpheus'ukurtarmasınayardımeder,buradakendipayınadüşenkadaradamöldürür;fakatbellikiasılişidekorolmaktır.Carrie-Annetenineyapışmışsiyahlateks-deriyleinanılmazseksigörünür.Doğru,biryerdehelikopteruçurur,takatoandabileişleribirbirinekarıştırırveNeotarafındankurtarılmasıgerekir.Ensondaiffetlibiröpücükleödüllendirilir,amafilmdezerrekadarerotizmyok;cinselliktenzevkalantekkişiCypher'dır,tabikikötüadam.

Filmdekiötekikadındaşablondur.'Kahin'(GloriaPoster),kabilebüyücüsününbilgeliğinevesezgilerinesahipsiyahbirkadındır.Kenarmahalledeyaşayanbirbüyükannegibigörünür(Size"Nene"diyebilirmiyim?)fırındanyenipişmiş

kurabiyelerlebirliktekehanetlerçıkarır.Filminkadınlarınıbirşablonolduğuiddiamakarşıçıkacakkişi,önceşusoruyucevaplandırmalıdır:Matrix'tenedenhiçbirdişiAjanyok?Bufilmdekimakinelerbilecinsiyetçi.

eXistenT'tekiJude'aNüfuzEtmek/Girmek

eXistenZfilmininyönetmeniDavidCronenberg,bugünekadarsıksık,onunenbilinenfilmiTheFly'dakiçürümüşbilimadamındaoldu-245

ğugibi,erkekbedeniniolağandışıçarpıklarınıbetimlemiştir.Cronen-berg'infilmlerihep"aykırı"cinselliğinvehattaVideodrome'dakikahramanınkarındeliğindevideokasetlerinsokulduğubirboşlukaçmasıgibi

"vajinalaştırmalar"ınaltınıçizmiştir.Bazıfilmlerikesinbeden-zihinikiliğiniyıkar,örneğinScanners'takitelepatikkahraman.Cro-nenbergkendinin

"YeniEt"dediğişeyleilgilidir.Cinsiyetayrılıklarınınbelirginolmadığı,yenicinselorganlarınveyenideliklerinbulunduğuyenibirbedenvizyonunasahiptir.(*Cronenbergbu"YeniEt"inneolduğunubizzataçıklıyor"insanolmanınfizikselolarakgeldiğianlamıaslındadeğiştirebilirsiniz...İnsanlarcinselorganlannıdeğiştokuşedebiliryadaüremeyicinsel

organsızyapabilir...Kadınveerkekarasındakifarkortadankalkacakvebelkidahaazkutuplaşmışvedahaiçiçeyaratıklarhalinegeleceğiz."ChrisRodley,ed.CronenberonCronenberg(Londra:FaberandFaber,revisededition1977),s.80-82.)Karşılaştırırsak,Matrixdeğişmeyen,bildik,eskikarakterleriylesıkıcıbirbiçimdecinsiyetçigörünüyor:onusevenbirdişiortağınyardımettiğierkekkahraman,anlayışlıbiranacıldanışmanvegüçlübirbabafigürü.

JudeLaweXistenZfilminde,sanaloyunlarendüstrisindebiracemiolanvezekibirtasarımcının,AllegraGeller'in0enniferJasonLe-igh)ürünüolanyenibiroyunundemosunundenemesinekatılanTedPikulrolündedir.SeyircilerdenbiriAllegra'yabirsuikastdüzenlemeyekalkıncaTedonukaçırır,Allegraonunlagiderçünküonukorumalardanbirisanır.Sonradurupnedenbir"sıkıcıHalklailişkiler"elemanıylaesirkaldığınısorarkendineyükseksesle.Jude'unsıkıcıHİelemanıolmasıKeanu'nunMatrix'tebirhackervesiyahlargiyenbirsavaşçıolmasıylakeskinbirtezatiçindedir.

eXistenZ,erkekherzamankorkuiçindevekendinegüvensizken,kadınıbilgisayaruzmanıvekararverenkişiyaparakstandartcinsiyetrolüşablonculuğununaltınıoyar.Bucinsiyeteşitlemeleribufilmdekinüfuzetme/girmeanahtarsahneleriniinceleyerekaraştırılabilir.

TuhafbirşekildeTed/Judekendinedahaöncehiçbio-porttaktır-mamıştır.

Bioport,belkemiğininaltınaaçılmışolanve"MetaEtoyunkapsülü"ndençalıştırılansanalgerçeklikoyunlarınabirinsanıngir-246

meşinisağlayandeliklerdir.Bukapsüller,sentetikyumuşakçaparçalarındançıkarılmış,genetikolarakdeğiştirilmiş,insanlarbio-portları-nagirenetimsigöbekbağlarıylabağlanırlar.İlkgirmesahnesi,Tediçinbirbio-portdeliğiaçılmasıylailgilidir.Onun"dişil"rolü,birtürhisteriileaşikârkılınır.

CerrahimüdahaleyedirenenTeditirafeder,"Bedenimegirilme[...duraklama...]

yanicerrahiolarakgirilmekorkumvar."Homoerotikkinayelerledolubirsahnedekendinekaraborsadanbirbioportedinir."Gas"(WillimDafoe)Ted'inarkasındadev,büyükbirdelmetabancasıkullanır.Teddomaldığında,Gasşunlarısöyler.

"Budünyadakesinliklekaçınmangerekentekşey,birdelikaçıcıyladalaşmaktır."Ted'inimaedilen"dişileştirilmesi"Allegra'nınhemenarkasındanTed'inyenideliğine,hâlânarkozunetkisiylehareketsizken,birkablosokmasıylaiyicevurgulanmıştır.eKistenZfilmininanlatıeğrisi,Neo/Keanu'nunhertarafınakablolargirmişolmanın"kötü,kirli"durumundanfizikseleksiklik

"temiz,iyi"durumunaterfiettiğiMatrix'tenfarklıdır.eXistenZfilmindekisahneler,oyunkapsüllerininoyunportlarınagirmesiniduyusal,belkikirliveriskli,fizikselbirşeyolarakgösterir.Portagirilmevezevkalma,filminimgelemdünyasıaracılığıyla,yemekveseksgibidiğernormalfizikselsüreçlerebağlanır.Oyunoynamanınvefiştakılmanınerotik

boyutlarıbirçoksahnedevurgulanmıştır.BirkeresindeTedAllegra'nınarkasınaküçükbirkapsültakarken,onunbio-portunuyalar.Fakatbirkaçdakikageçmedenyenidenedilgenliğivurgulanır:Allegrapantolonunuçıkardığında,Tedsızlanır,"Bedenimhakkındaçokendişeliyim...kendimiçokkorunmasızhissediyorum."

SanalgerçeklikalışkanlığıylacinselitkilerarasındakibağlantılarAllegrahastalıklıbiroyunkapsülünebağlanmasaplantısıyaşadığındavurgulanır.Kapsülkıvranmayavekararmayabaşlayınca,Allegrahemenhastaolurvemikropkapar.NeyapacağınıbilemeyenTedonukapsülebağlayanbağıkeser,fakatAllegra'danTed'inçaresizbakışlarıaltındakanlarfışkırır.Busahneoyunları,erotizminintıpkıfiiliseks

247

gibiriskliolduğunoktasınakanıtteşkileder.Zihniniveyabedeninibirbaşkasınınkinebağlamakveyaaçmakölümcülolabilir.

eXistenZbizibirçoksahnedekapsüllerinyapışkansıiçişleyişinefırlatarak,sanaloyunmimarisininetlifizikselliğiniaklagetirir.Alleg-ra'nınkapsülübirtamiratölyesindetamiredilirken,operasyontıpkıbiraçıkkalpameliyatınabenzer.BaşkasahnelerBeyinZanSistematiklerifirmasınınbirkapsülmontajfabrikasınınkasvetliçalışmasınıgösterir.Tedkendini,yumurtalarıalmak,paketlemekveetiketlemekiçiniçindenkanlarfışkırankurbağakarınlarınıustacayararkenbulur.FilminyapışkanbulamaçilesınırdasaplantısıTedileAllagra'nınmu-tantkıkırdağındanyapılmabiryemekgetirilenrestoransahnesindedoruğaçıkar.Ted'innüfuzedilme/girilmesimermiolarakinsandişlerisıkanbirtürkıkırdaksilahıalabilmekiçinmidebulandırıcıyemeğihastalıklıbiriştahlayemesiylegenişler.Neo'nuntemiz,metalsilahlarıvemermileriyletezatlık,herhaldebundandahakeskinbirbiçimdeifadeedilemezdi.

Cronenberg,Tedrolüneoyuncubulmaktagüçlükçektiğinisöylüyor.Çünkü"birkadın

oyuncununbaşrolüoynadığıikincilroliçinbirçokerkekstarlakonuştuğunuzda,filmdeoynamaktançekiniyorlar...çünküdikkatlerinodaklanacağıbirkadınınyanındaikincikemanolacaklarınıbiliyorlar...buhâlâbirmaçolukolaydır."Buradakitersdönmüşcinsiyetrolleriçarpıcıdır.TartışmasızbirşekildeKeanu'dançokdahaiyibiroyuncuolanJudekendikaprisli,telaşlıvehisterikrolünübaşarıylaoynuyor.Bufilmdegenellikleerkeklerdenoluşanergenseyircininözdeşleşecekhiçbirşeybulamamasınaşaşmamakgerekiyor.ÇünküJenniferJasonLeigh'inoynadığıAllerga'daTrinitygibi"bebek"dişihackerdeğildir.Allegrahoş,akılıvegüçlübirkadındır,aslaikinciroledüşmez.

HattaTed'iöldürerekkendiyaratmışolduğuoyunukazanacakkadarkurnazverekabetçidir.

248

Filmler,GerçeklikveYanılsama

Şimdigözdengeçirmişolduğumgirme/nüfuzetmesahnelerininaitolduklarıfilmlerindaha

geniş"mesajları"ilenasılbağlandığınabirgözatalım.HemMatrixhemdeeXistenZgerçekliğinyapayversiyonlarıtarafındanaldatılmanınveyabaştançıkarılmanınneanlamageldiğikonusundasorularsoruyor.Demekkihikâyefiştakılmaktanbirkaçışhakkında.Neobulaşıcıfişlerdenvehattamermideliklerindenazatolmakiçiniçgörülerinikullanır.SonundaMatrix'iyenipötekilereözgürlükvaatettiğinde,onuötekiinsanlannüstünde,yerçekimineaykırıbirşekildeuçarkengörürüz.

OysaeXistenZfilmininsonunda,gerçekileyanılsamaarasındakiayrımıyapamayacakdurumdahissederizkendimizi.Çünküseyrettiğimizfilmintamamınınbiryanılsama,sanaloyununbirdenemesiolduğunuöğrenmişizdir.Bu"dış"oyununbirçokyanıiçoyunabenzervebizseyircilerbileneyingerçekneyinyanılsamaolduğunaşaşırmışolabiliriz.Korkmuşolankarakterlerdenbiri"Acaba,hâlâoyununiçindemiyiz?"diyesorduğundabukafakarışıklığısomutlaşır.

Buikifarklısonsinemanınbiryanılsamalar

yaratanbirmedyaolarakgücünüyansıtmadaikifilminstratejilerinigösterir.İdealolarak,tutarlıolmakistiyorsa,Matrix'inseyircilerikendilerineaitdahayaratıcıseçimlehinefilmlerinbaştançıkaranyanılsamalarınıtanımayavereddetmeyesevketmesigerekirdi.Fakatkorkarımtamtersioluyor.FilmyalnızcaMatrix'tenözgürleşmeyikutlamaklakalmıyor,aynızamandaheyecanlısinematikyanılsamalardankeyfalmayıkutluyor.GemininMatrixdışıortamındahayatınokadardagüzelolmadığınıhatırlayın.Herşeygrivesoluktur;insanlarüşümüşlerdirvebirbulamaçyerdururlar.Tayfalarınsaçlarırahiplergibikesilmiştir,yıpranmış,berbat,onlarıbiçimsizgösterenkıyafetlergiyerler.

Keanu'nunhiçkuşkusuzhayranlarınınençoksevdiğiimgesi,dahaziyadesimülasyoniçindeortayaçıktığıanlardır:yakışıklı,dahauzunsaçlar,ense-fişsiz,siyahpalto,havadauçuşlar.Keanu/Neo,harikahareketlerini,249

hızıveöldürmegücünüancaksimülasyonlardasergileyebilmektedir.Benimönemineişaretetmekistediğimnokta,sinemadünyasınındaha

iknaedici,dahagösterişliveakıldakalırolduğuyerdir:iddiamokibudünyasimülasyondünyasıdır.Bunauygunbirşekildebizimsonundageldiğimizdünya,Neo'nun"gerçek"olduğuiddiaedilenbedenininyattığıveTrinityileyenibirtemaspotansiyeliiçerengemigüvertesideğildir.BunuyerineyakışıklıNeo'nunMatrix'inyığınlarıarasındapaltosununeteklerinisavurarakyürüdüğünü,sonrabize"kurallarınvekontrollerinolmadığıbirdünya,sınırlarınveengellerinolmadığıbirdünya,herşeyinmümkünolduğubirdünya,"vaadindebulunarakgökyüzüneuçtuğunugörürüz.Uçuşu,tıpkısözlerigibi,insanlarınfizikselbedenlerininsınırlılığınamahkûmolmadığınıaklagetirir.Filmseçilmişbirkaçkişininkurallaratabiolmadığıbirzihinselgerçekliğinkaçışçıfantezinibesler(Buseçilmişlerenazındanişegitmek,yenibecerileriöğrenmekiçineşeklergibiçalışmakzorundadeğillerdir).FilminbizebıraktığıvizyonNeo'nunfizikselgerçekliği,tıpkıSüpermangibiaştığıgörüntüdür.Seyircilerdenyanılsamadankaçmasıistenmiştir,fakatbu,bizikendiolağanüstügörselliğiyle

baştançıkarmayaçalışanbirfilmtarafındanikiyüzlübirşekildeyapılır.

Oysa,eXistenZ'inoyuniçindeoyundanoluşanbirdokuolankurgusubizdenyanılsamalıgerçekliğinnormalhayatatercihedilirolupolmadığınıdüşünmemiziister.FilminsonundaAllegra'nın"eXistenZ"oyunundaTed'iyenmesinin,

"transCendenZ"denilenbaşkabiroyunundemoversiyonununbiryanılsamasıolduğunuöğreniriz.Filmimizinkarakterlerirollerinitartışmakveolanlaragülmekiçin"eXis-tenZ"oyunundançıkarlar;komikoyunerişimleriüzerineyorumlardabulunurlar.BirdenbirJude'un,filmboyuncakullandığıdüzKanadaaksanıyerine,kendinormalBritanyaaksanıilekonuştuğunuduyanz.Matrix'inikiyüzlübirşekilde,seyircisiniyanılsamalıbirgerçekliğeesiralmakiçinsinematikhilelerinbircephanesinikullandığıyerde,eXistenZoyunoynamayasürekliolarakfilmyapmametaforuolarak

250

gönderimdebulunur.BuCountryGasStationdenilenyerde,Gas'ınAllegra'ya,

"Senaryondanhoşlandım,bendeoynamakisterim,dediğiyerdevurgulanır.DahasonraAllegraoyunyazarlarınıntıpkırejisörlerveeditörlergibiolduğunuanlatır.eXistenZoyunlarınveyafilmleriniçinegirmelerin"bizimiçinkötü"

olduğunusöylemekgibibasitbiryargıdabulunmaz.BuyüzdenMatrix'intemelriyakarlığındanuzakdurur.Tedoyunoynamanınbirpsikozunsuruiçerdiğindenkaygılanır,fakateXistenZbizeaynızamanda,Tedoyunaaraveripolağangerçekliğinoyunakıyaslasıkıcıolduğunuöğrendiğinde,oyunoynamanınsafzevkinigösterir.Matrix,insanlarıkendiyarattıklarıbirgerçekliğegerikazanmakgibibirsözdeamacahizmetediyor,fakatbütünbusüreboyuncaseyircilerihiçbirşekilde,sadecebirfilmolduğunuitirafetmediğibirgerçekliğiniçinedavetediyor.eXistenZtamtersine:bıyıkaltındangülümseyerekoyunlarınalbenisindedelikleraçıyorveseyirciyegerçek

hayattansıkılmışolduğumuziçinfantezilerdenzevkaldığımızıhatırlatıyor.

Meslektenfelsefecilerherikifilmindegerçeklikveyanılsamaüzerine,çaylakfelsefeöğrencilerinin"Yoksabenkendiniinsansananbirkelebekmiyim?"

gibisindenamatördüşünümlersunduğunusöyleyebilir.Herikifilmdeinsanlarınmakinelerebağımlılığınabiruyandır.FakatsahnearkasıgörüntüleriyleDVD'leri,filmmüzikleri,seriolaraküretilmeleri,websiteleriilegelenfilmler,kendibaşlarına,eğlencemiziçinbağımlıolduğumuzveseyircilerolarakfişitakıpseyredeceğimizsimülasyonlardır.Sizcehangifilm,"bağlanmış"zihinvebedenlerinkeyfinedairdahadürüstverahatsızedicibirvizyonlabirlikte,bubağımlılıküzerinedahafazladüşünmeyiteşvikediyor?Benikifilmarasındabunubaşaranınsözdedahaderin,yakışıklıve"özgürleştirici"olanMatrix'indeğil,dahaaçıkbirşekildeaptalcaveaşırıolaneXis-tenZ'inolduğunuiddiaettim.

251

18

Martix,MarxveKalemPilHayat

MARTINA.DANAHAYveDAVIDRIEDER

MatrixyirminciyüzyılınsonuylayirmibirinciyüzyılınAmerika'sın-dakiortalamaAmerikanişçisininsömürüsünüMarksistbirperspektiftendramatizeetmedeiyibirişbaşarıyor.Film,KarlMarks'ınçalışmalarındabulunabileceksayısızsosyalveekonomiktemayagönderimdebulunuyor.

Elcihazlarıbulunduklarıyeriveikiteslimatarasındakigeçensüreyigösterenkargoişçilerinden,daktilovuruşlarıdakikabedakikakaydedilenverigiriş

elemanlarına,yaptığıtelefonsayısıizlenenmüşteriservisitemsilcilerinekadarAmerikanişçileri,Marks'ınyüzyılönceyazdığıgibigiderekdahafazlateknolojikgözetimaltına

alınmaktadır.Eğer,ondokuzuncuyüzyıldaişliğinkapısındaasılansaat,kapitalistinbaskısınınbirişaretiyse,bugününçalışanlarınofisiçindevedışındaherhareketinitakipedenyönetimyazılımlarıduvarsaatindenyalnızcabirderecefarkıylaayrılmaktadır.

İşçilerinmakinelertarafındanartankontrolüçokuzunzamandanberiMarksistlerinmeseleedindiğibirkonudurveMatrixbusüregidentrendinters-

ütopikiçe-rimlerininörneklerinisunmaktadır.

Neo'nunenyoğunvekorkutucuanlarındanbiri,oanakadarkibütünhayatınınyarı-doğruolduğunufarkettiğiandır.Neoumutsuzbirşekildekoltuğunatutunarakgeriyeyaslanmış,yüklemeprogramınınanlamsızbeyazmekanındabirtelevizyonekranınabakmaktadır.

253

Morpheus,rahatbirşekildekoltuğunaoturmuş,Neo'nunyenikaçmışolduğuşehrintitrek,insana

işkenceedenbirgörüntüsündenötekine,kanaldeğiştirmektedir.

Morpheus,"Birdüşdünyasındayaşıyordun,Neo.İştebudünyabugünküdünyadır,"

der.TelevizyonekranındaNeo'nunkentlivaroluşundananlıkgörüntüler,yerini,makinelerleyapılansavaşınsonucu,baştansonayanmışveharapolmuşbirşehrinkasvetligörüntülerinebırakır.Yüklemeprogramınınköredicibeyazışığısönervebirdakikasonra,MorpheusveNeokendilerinikentselyıkımvemutsuzluğunortasındabulur.Morpheusşöylesöyler:"Hakikatçölünehoşgeldin."

Neo,Morpheus'unkendinegösterdiğişeylerehiçbirşekildehazırlıklıdeğildir.

Olanlaronuaşmıştır,geriyedoğrusendelervedengesinikorumayaçalışır.

MorpheusNeo'yugünlerceevdetekbaşına,sabahlarakadarbilgisayarınbaşındaoturtansoruyayanıtverir:

Matrixnedir?Kontrol.Matrix,insanlarıkontrolaltındatutmakveşuşeyedönüştürmekiçininşaedilmişbilgisayarüretimibirdüşdünyasıdır.

MorpheusbirDuracellpil,birkalempilgösterir.FilminbaşlarındaNeo

"intiharkapıları"olanbirCadillac'ınarkasınabindiğizaman,Switchona

"kalempil"der.

KalemPilİşbaşında

Marks'agöre,işçilerkapitalizmdeişingerçeklerinden"yabancılaştırılmış"

olduklarıiçinemekleriileürettiklerisermayearasındakiilişkiyigöremezler.

Dahası,çalışmayazorlandıklarınıfarkedemezler,emekleriniözgürbirbiçimdesattıklarınıinandıklarıbir"serbest"piyasadaçalıştıklarınainanırlar.

Aslında,diyeiddiaederMarks,sömürülmektedirler,çünkünasılvenezamançalışacaklarınakararveremezler.İşverenlerinsermayesahipleritarafındandikteedilenşartla-254

rınıkabuletmekzorundadırlar.

Kalempilgönderimi,kölelerveyamecburihizmetleaskerealınanlargibi,makineleriçingüçsağlayanişçilerinzordurumunadairMarksistendişelerinbirifadesiolarakokunabilir.Marks,meşhurKo-ministManifestosunda(1848)Avrupa'daki19.yüzyılfabrikaişçilerininsömürüsünütarifeder.Odöneminişçilerihakkındaveonlariçinyazmaktadır:

Modernendüstri,ataerkilsahibinküçükatölyesiniendüstriyelkapitalizminbüyükfabrikasınadönüştürmüştür.Fabrikalaratıkıştırılanemekkitleleriaskerlergibiörgütlenmişlerdir.Sadeceburjuvasınıfı-nınveburjuvadevletininkölesiolmaklakalmaz;makine,ustabaşıvehepsininüstündefabrikasahibiburjuvabireyitarafındanhergünhersaat

köleleştirilir.

19.yüzyılda,süreklianansayıdainsaniçiniş,giderekanlamsızla-şıyordu.

İşçilerdenanıkkendiyaşadıklarıyeriçinkişiselolarakanlamlı,yapmaktangururduyduklarıürünleristenmiyordu.Dahaziyadegörevleriyerinegetirmeleriisteniyordu.Bugörevler,tekrarişçileresatılacakolanmetalardangiderekdahafazlasoyutlanıyordu.Ozamanlar,tıpkışimdiolduğugibibirçokiş,yabancılaşmayayolaçan"kalempil"görevigörmekanlamınageliyordu.

İnsanlaryabancılaşmadanpsikolojikvebireyselbirtecrübegibibahsetsede,Marks'ıneserlerindeyabancılaşmatoplumsalilişkilerinkapitalistbiçimlerininbirürünüydü.Morpheus"KapıBekçisi"görevinigördüğüsahnedeNeo'yu,şuaşağıdakilerisöyleyerekfetheder:

MatrixbirsistemdirNeo.Busistembizimdüşmanımızdır.İçindeyken,etrafınabaktığındanegörüyorsun?İşadamları,Öğretmenler,

Avukatlar,Marangozlar.

Zihninikurtarmayaçalıştığımızinsanlarıntakendilerini.Bizbunubaşaranakadarbuinsanlarsisteminbirparçasıolmayadevamederler.

255

Marksiçinkapitalistsistemdekitoplumsalilişkiler,kendiemeklerinipazardasatılacakmetalarolarakgörenişçilerveyainsanlanndeğil,metalararasındakiilişkilerin(sistemdiyeokuyun)ifadeleridir.Marksişçilerinkapitalistsistemaltındakikoşullarınıenineboyunaincelerveilkbakıştafarkedilmesede,iş,Matrix'inkurgusununönemlibirveçhesinioluşturur.

"Ücretli-EmekveSermaye,"adlımakalesindeMarks,işinnedenbir"kalempil"

statüsünedönüşmekzorundaolduğunuaçıklar:

Emekgücü...birmetadır,şekerdennedahaaz,nedahafazla.Birincisizamanlaölçülür,ikincisikiloyla.

Kapitalistsistemaltındabirçokişçininçalıştıklarıfabrikalarveşirketleresattıkları"meta"güçtenbaşkabirşeydeğildir.Matrix'tebu"gerçeklik",tabutbenzeritüpleriçindesessizceyüzerekbirelektriksantralinebağlanmışolançıplakvekorunmasızinsanlıksahneleriyleaçıkbirbiçimdedramatizeedilmiştir.Tahminenbuelektriksantrali,onlarındüşhayatlarındaparavanlaçevrilmişküçükbölmeleretıkıştı-rıldıklarışirketbinasınıtemsiletmektedir.

Matrixbirişçisınıfı,Ajanlar,sermayeningardiyanlarıdır.Elektriksantraliçekimi,Morpheus'a,"umutsuzbirbiçimdesistemebağlı"veonunsözleriylesömürücüboyutlarındankurtulamayanbirinsanıbir"kalempile"benzettiğitanımınıgörselleştirmesineyardımetmektedir.

DiyalektikDüşünce

Marksdüşüncesininkuramsaltemellerini,kısmen,AlmanfelsefeciG.W.F.Hegel'in

"diyalektik"felsefesininyenibirokuma

biçimindendevşirmiştir.Marksistdüşüncedediyalektik,birevrimveilerlemekuramıdır.İnsanlıktarihindekihareketvedeğişmeniniticigücü-256

nünkarşıtkuvvetlerarasındakimücadeleolduğuHegelcifikredayanır.

Diyalektikdüşünenbiri,dünyayıhayatınhiçbirzamandurmadığı,süreklievrimgeçirenbiryerolarakdüşünenkişidir.Dahası,birdi-yalektikçiiçindünya,maddeninbireyselmoleküllerinden,karmaşıkfikirlerekadarherşeyarasındakikarşıtlığınsözkonusuunsurlanyenibilinçveörgütlenmedüzeylerineulaşmayazorladığıbirdünyadır.MarksistLeonTroçki"diyalektikdüşünceyi"aşağıdakipasajdasinemayabenzetir.

Diyalektikdüşünmegündelikdüşünmeye,hareketliresmin(film)durağanresme(fotoğraf)olanilişkisigibiilişkilidir.Hareketliresimdurağanıgereksizkılmaz,fakatonlarıhareketyasalarıylabirbirinebağlar.

Diyalektikbirdüşünürbirresminbinsözcük

anlattığınısöyler,çünkübütünresimler,aynıandaanlamiçinrekabetedendünyaölçeğindekibirresimlerşebekesinindüşünümüdür.Diyalektikbirdüşünür,eşyayıgöründüklerihallekabuletmez;çünkühayatherresminiçindevedışındasürekliharekethalindedir;hiçbirşeyasla"durmaz."

Matrix,"resminiçindekihareketlibirresim"Neo'nunzihninindiyalektikevriminiresmeder.Çünkühareketliresimtanımıgereği,birdiziyansımadançıkmıştır:güneşgözlükleri,kaşıklar,biraynavebiryerdedeKahin'inevininkapıtokmağı.Bireyselyansımalarveya"durağanfotoğraflar"filminüstündeişleyenbir"hareketliresim"yaratmakiçinbirleşirler.Buhareketliresim,kalempilihayatınıaşmayaçalışanNeo'nundiyalektikgelişiminiresmeder.

Filminilkyarısındakiikisahne,"Tavşaninindenaşağı"ve"GerçekDünya",Neo'nundiyalektikolmayanbirkalempilden,diyalektikbilincesahipbirsavaşçıyadönüşümünüyansıtır."Tavşandeliğindenaşağı,"sahnesindeNeobizeMorpheus'ungüneşgözlüğündenyansıtılır.Neo

henüzseçiminiyapmamıştır.

KırmızıvemavihaphâlâMorpheus'unuzattığıellerindedir.Morpheus'ungüneş

gözlüğünün

257

camlarındanayrıaynyansıtılırlar.Sankibirkalempiliolaraksürdüğüdiyalektikolmayanhayatıyansıtırgibi,Neo'nunhayaliherikicamdadayansır.

Tıpkıbirfotoğrafgibi,Neoherikiçerçeveniniçindedeaynıdır.Neokırmızıhapıseçtiktensonrayansımasıdadeğişmeyebaşlar.Hapınkendisinietkilemesinibeklerken,sağındakiaynaparçalıbirNeoyansıtır,diyalektikyolculuğubaşlamıştır.Dahasonra"gerçekdünyada",Matrix'indüşdünyasıilegerçekdünyaarasındakidiyalektikayrılmatamamlanır.Neo'nun"çifteimajı"değişir.

Morpheuskalempiligösterdiğizaman,Neo'nun

görüntüsü,dahaönce"Tavşaninindenaşağı"sahnesindemavihapıgösterengözlükcamındanyansımaz.Onunyerineşimdibirkalempilgeçmiştir.Ötekigözlükcamında"gerçek"Neotekbaşınadurur.Neoartıkdiyalektikbirbilincesahiptir.Yolculuğubaşlamıştır.

FilmindahasonrakisahnelerindeNeo'nunyansılamaları,kimliğininbuikizıtyanınıbirleştirmeçabasınıyansıtır.Hayatınınkarşıtimgelemlerini,Matrix'teolanla,"gerçekdünya"daolanıaşmayaçalışır.Budüşüncezincirinitakipedersek,Neo'nun"O"na,Nirvanamsıdönüşümüaşağıdakişekildeyorumlanabilir:Neoyabancılaşmışveya-bancılaşmamışhayattanarasındakizıtlığınüstesindengelerek,yenibirdiyalektikbilinçdüzeyineerişmiştir.Neoartık[One,yanibir,yani]O'dur,çünküartıkikidünyaarasındabölünmüşdeğildir.MatrixileMarksistdüşüncearasındakiönemlibirfark,"Bir"inaslabitmeyenbirevriminiçindeolanikiyarımdanoluşmasıdır.Başkabirdeyişletavşanininindibiyoktur.

CypherveMetaFetişizmi

"Mutlulukanlaşması"adlısahneninikinciyansında,CypherbirrestorandaAjanSmith'inkarşısındaoturur.Cypherbüyük,sulubirbifteğikesmeklemeşguldür.

Çinporselenitabağaçarpançatalvekaşıksesleriduyulurvekırmızışarap,kadehindehafifhafifsalınır.Cypherhatayapmaküzeredir.Direnişsavaşçısıhayatındanbıkmıştır.258

Nebuchadnezzar'ıngüvertesindegeçirilenbirdokuzsenesonra,teslimolmuşturveMatrix'ebağlanmışbirkalempilolmakiçinikincibirfırsatkarşılığındabütüntayfaarkadaşlarınıelevermeyerazıdır.AjanSmithsoncevabınınneolduğunusorar,fakatCyphercevapvermedenönce,şöylesöyler:Bubifteğinvarolmadığınıbiliyorum.AğzımagötürdüğümzamanMatrix'inbeynimeonunsuluvelezzetliolduğunusöylediğinibiliyorum.Dokuzyılsonraneyifarkettimbiliyormusun?Cehaletmutluluktur.

Cypher'ınsoncümlesibiftektenbirlokmaısırdıktansonrasöylenir.SahnesonaererkenbirharpındikeyçizgileriyeriniNebuchad-

nezzar'dakibilgisayarekranlarındanakangayrişahsiyeşilkodlarındikeyçizgilerinebırakır.

Cypher,yediğibifteğinanlamsızlığınıngayetbilincindedir.Onungerçektevarolmadığınıbilir.Marksistterminolojidebubifteğemeta,Cypher'ınaçlıkçektiğieksiksizmutluluğada"metafetişizmi"denir.MarksKapital'in1.

Cildinde"MetaFetişizmi"başlıklıbölümdeşunla-nyazar:Birmeta...gizemlibirşeydir;çünküiçindesaklıinsanemeğinintoplumsalkarakteriinsanlarınkarşısına,buemeğinürünündekaybolannesnelbirkarakterolarakçıkar;çünküaslındakendiemeklerininnihaibirürünolanüretimilişkileri,onlara,kendiaralarındadeğil,fakatemekürünlerininarasındabirsosyalilişkigibisunulur.

BubölümdeMarksbizimle,yanibudünyanınişçileriyle,işçilerinürettikleriürünlerarasındakiilişkiyitarifeder.Marks'ınterimlerindenbazılarınıanlamakgüçtür:"emekürünü","üretimilişkileri";"toplumsalilişkiler".Temel

kavramlarıanladığımızzaman,takipetmekdahakolayolur.Marksiçinyeryüzündekibütünmetaların-ara-259

balar,bilgisayarlar,yazılımlar,ayakkabılar,mobilyalar,kitapların-varolmasebebibirilerininkişisel"emekgücünü"onunüretiminekoymuşolmasıdır.

Metalaralmakiçinkullandığımızparabilebirilerininemekürünüdür.

Sorun,bizim,dünyaişçilerinin,satınaldığımızmalları"fetişleştir-memiz"dir.

Başkabirdeyişlesıksıkaşağıdakigerçeğigöremeyiz:satınaldığımızmetalar,tıpkıbizimgibiinsanlartarafındanüretilmiştir.Kazandığımızparaylasatınaldığımızayakkabıişçilertarafındanişçileriçinyapılmıştır.İnsanlıkdışıkoşullardaçalışanAsyalıişçileriduymuşuzdur,fakatensevdiğimizmarkasporayakkabıyıalmayadevamederiz.İşegiderkenarabamızıişçilertarafındanyapılmışyollardansürerizvebunarağmençevremizisarançalışma

sisteminigöremeyiz.Builişkilerebilerekkulakasalımveyaasmayalım,birçoğumuzfarklıderecelerde"metafetişizmi"niuygularız.

Neo'yuillegaltutkulargeliştirmeyeitensoruyutekrardüşünürsek,Marks,Morpheus'unaçıklamalarınıgenişletebilirdi.Elbette,Mat-rixinsanlarıkontrolaltındatutmaamacındaolanbirsistemdir.Dahası,Matrix,onugünbegün,saatbesaatüreteninsan"emekgücünün"nihaitoplamıdır.Matrix'tekibütüngörüntüler,bütünkokularinsanemeğininbirürünüdür.Fakat,"bilinmez"

nedenlerdendolayı,bugerçeklik"fetişleştirilmiş"veyaCypher'ınsözleriyle,mutlubirşekildegözardıedilmiştir.Marksyukarıdakialıntısında,"aslındakendiemeklerininnihaibirürünolanüretimilişkileri,onlara,kendiaralarındadeğil,fakatemekürünlerininarasındabirsosyalilişkigibisunulur,"diyor.Başkabirdeyişleküreselişgücününbirsınıfolarakpaylaştığıilişki,kendimizidahadoğrudanilişkilendirdiğimizmetaların"düş

dünyasıyla"gölgelenmiştir.İşçilerbirleşemezler,çünkübiremekgücüsınıfıolarakpaylaştıklarıküreseldeneyim,metalarınsakarintatları,seslerivegörüntüleriylegizlenmiştir.Cypher'ınyediğibiftektehiçbirgizemyoktur.

Kendisinegetirilenbifteğinsululuğuvelezzetinin,elektrikistasyonundakiemekgücününbirürünüolduğununapaçık

260

bilincindedir.FakatMatrix'insakarindünyasıylasavaşmaktanyorgundüşmüştür,artık"gerçek"artıklaryemek,"gerçek"birkuklagibiyaşamakistemektedir.

UyanacağımızŞeyNe?

Matrix,"gerçek"kapitalistMatrix'inbirparçasımı?YirminciyüzyılMarksistiMarkHorkheimerveTheodorAdornoevetdiyecektir."KültürEndüstrisi:KitleAldanışıOlarakAydınlanma"adlımakalelerinde,radyo,televizyonvesinemanındahilolduğukitleiletişimaraçlarının

kapitalisttoplumlarayenibir"metafetişizmi"kattığınısöylerler.Hollywood'un"dünyadışı"değerlerivemarkalangerçekdüşdünyasıdır;iştebuMarksistlerinbundanuyanmayıistemesininsebebibudur.Matrixfilmi,paradoksalbirbiçimde,HorkheimerileAdorno'nunağzınagelenisöylediğikültürendüstrisininbirparçasıdır.Fakat,bunasılmümkün?Bufilmaçıkça,sömürüvesokaktakiinsanındirenişinedairbirfilmdir.Acabaöylemi?

Marks'ınkapitalizminkendiemekgüçlerinihanginoktayakadarsömürdüğüyleilgiliengüçlükeşiflerindenbiri,onunartıdeğerteorisindebulunur.Markkapitalistlerinnasılveneredekârettiğinibulmakistiyordu.Kapitalistüretimçemberininçeşitliyanlarınıdikkatleincelediktensonra,aşağıdakişusonucavardı:kapitalistlerişçilerinekazandıklarındandahaazödeyerekkârediyor,artıdeğerkazanıyorlar.Sıksıkkârınarzvetaleparasındakiuyumüzerindedikkatlibiroyunolduğusanılmıştır:Birkapitalistbirürünü,oüreneisteyeceğifiyat

onunüretimmasrafınıaştığızamansatar.Marksbununkârıntemeliolmakiçinfazlanadirrastlananbirşeyolduğunufarketmiştir.Ayncaürüneaktarılanhammaddelerin,maliyetlerinindeaktarıldığınıfarketmiştir.

Kapitalistinsistematikolaraksömürebileceğitekboyut,işçininücretidir.

Marks'agörekapitalistlerişçileresadeceyaşayacak-

261

lankadarödeyip,gerisiniceplerineatarlar.Eğerbirişçisekizsaatlikbirvardiyadaçalışıyorsa,beşaltısaatilikçalışmasımaaşınıkarşılamaktavegerikalanikiveyaüçsaatkapitalistinkârınıoluşturmaktadır.

Matrixunutulmazbirfilm,fakatseyircileriniçoğunluğumuzugerçekdünyadabirkalempilhalinegetirmekisteyensömürücügüçlerlesavaşmakiçinuyandırmaişiniyeterinceiyiyerinegetiremiyor.Yetersizliğininsebebi,

kısmen,insanlannMatrix'e[fişle]bağlandıklarındanelerkaybettiklerinigöstermemesindengeliyor.TartışmagötürürbirşekildeinsanlarvemakinelerbirortakyaşarilişkisisürdürüyorlarveCypher'ındönmekistediğidüşlerdünyasıokadarkötüdeğil."Çokgüzelerişteler"le,yoğunçalışmaylavecoolkulüpsahneleriylefazlakentlivehızlı.İnsanlıkelektrikbirimleriüretmekiçinçalışmakzorundadır;fakatMatrix'tesınırsızelektrikfrekanslarıvecanlırenklervardır!Başkabirdeyişleinsanlarahakettiklerikadarödenmektedir.

EğerMatrixgerçektende"Uyan!"sözleriyle"Marksist"birşeysöylemekisteseydi;Matrix'indüşdünyası,makinelerinkalempillerinemekgücününeölçüdesömürdüğünüsembolizeetmekiçinsiyahbeyazçekilmekzorundakalırdı.

EğerMatrixsiyahbeyazçekilseydi,Nebuchadnezzar'ıngüvertesindeki"gerçek"

hayatrenkliolurvebelkiinsanlannuğruna

mücadeleettiğidevrimcigelecekbiroölçüderenkliveparlakgörünürdü.

262

19

MatrixSimülasyonuvePostmodernÇağ

DAVIDWEBERMAN

Aşağıdakivarsayımıbirdüşünün:1966ile1974yıllarıarasındabirnoktadadünyadeğişti.Yanibizimdünyamızdeğişti.Büyükbirbiçimde.Hernekadargeleneğeçoktersdüşmesede,birçoktarihçiveakademisyenşunainanıyor:buyıllariçinde,modernçağıgeridebırakarak,yenibirçağagirdikveşimdikendimiziçokfarklıkoşullariçindebuluyoruz.Artıkpostmoderndenilenbirçağdayızveyapostmoderni-tedurumunuyaşıyoruz.

Neoldu?Birçokşey.Endüstrisizleşme,banliyöleşmevesermayebirikimininesnekliğindeanibirartışınyolaçtığı,bugünkü

adıylaküreselleşme.Genelolaraksanatdallanndaveözelolarakmimaridesaflıkilederinlikidealleriyeriniironiyeileyüzeylerinoyununabıraktı.Yükseksanatileavamveyapopülersanatayrımıartıktuhafvesavunulmazgörünmeyebaşladı.AndyWarholveMadonna'yıdüşünün.Felsefedebirçokkişibilgikuramsalveyaahlakitemelciliğe

[foundati-onalism],bilgimiziveahlakideğerlerimizidesteklemekiçinkayagibisağlambirvarsayımsaltemelarayışınaolaninançlarındanvazgeçti.Ve,belliki,teknolojihikâyeninbüyükbirkısmınıkaplıyor.Hergündeğişmezbirşekildetelevizyonla"beslenen"çocuklarbusüreiçindereşitoldu.Vetelevizyondansonra,kabloluTV,video,faksmakineleri,farmakolojikruhhaliyükselticiler,bilgisayarlar,ceptelefonlarıveinternetgeldi.

Nihayetbütünbunlarbizimdüşüncelerimiz,dileklerimizveduygularımızüzerindeetkidebulundu.Nasılolmasın?İnsantecrübesinindoğasıbirbaşkalaşımdangeçmiştirvegeçmeyedevametmektedir.Budüşünce,gerçekbiryer

duygusuolmayanbirdünyadabizimbirerruhanigezginhalinegeldiğimizisöyler.

Ciddiyetinolmadığıbirdünyada,bizlerbirerkuşkucuveinançsızızdır.Tasarımdünyasında,otan-tikliğieskibirşakagibigeridebırakankişiliklerimizelastikiyetkazanmıştır.Vetamanlamıylamedyalaşmışdünyadabizler...şey,neyiz?BubiziMatrix'eveMatris'egetiriyor;yaniWachowskilerinfilminevegörebildiğimizkadarıyladahaöncetarihtehiçbirzamanolmadığıkadar,inkâredilmezbirbiçimdesarmaşdolaşolduğumuz,kırılmış[refract]imgelerinbirşebekesine.Bunaisterhakikat,istergerçek,istertavşandeliğideyin.Eğerfilmbütünbunlarhakkındaysa,ozamanfilmgerçektendedönüp,şuandaolduğumuzvegiderekdahafazlaolmayadevamettiğimizkendimizebirbakıştır.

Matrix1969'dadeğil,1999'dagösterimegirdi.Buyüzdenseyircilerarasındakolaycarezonansbulabiliyor.Onuanlıyoruz;gücünükabulediyoruz,sadecefiitüristikbirbilimkurguolarakdeğil,ayncakimolduğumuzüzerinebiryorum

olarak.Kendisibusulardagezinenilksanateseriveyafilmdeğil.Fakatbelkipostmodemdeneyiminenmerkeziözeliklerindenbirini,gerçeklikilesimülasyonarasındakinetliğinikaybeden,buharlaşançizgiyielealanenistikrarlı(örtükolarak)felsefifilmdir:

Matrixfilmininbubuharlaşançizgiyedairolduğuaçık.Diyaloglarbugönderimlerledokunmuştur.Filmyapımcılarıbizedahaenbaştagözkırparlar.

SahnedeNeoevindedijitalmalumatihtiyacındaolanhackerlartarafındanziyaretedilir.Neomalauzanır,onuiçiçıkarılmışbirkitaptanalır.KamerayaklaşırvebizbukitabınJeanBaudrillard'ınhakikatinerozyonuvesimüleedilmiş

imgelerleyerdeğiştirilmesiüzerinepostmodernbirçalışmaolanSimülasyonveSimulakrakitabıolduğunugörürüz.Filmbubuharlaşançizgiyleilgiliolsada,bukonu

264

hakkındanedediğiveyanegösterdiğiçarçabukanlaşılmaz.Filminçağımızabiralegoriolaraköyküsündeneyinyeniveyatamolarakpostmodernolduğudabellideğildir.

Yöntemim,filmingelişmişteknolojiçağımızdakigerçeklikvesimülasyonarasındakiayrımadairnedediğinin,neyiiddiaettiğininveyagösterdiğininolasıyorumlanolandörtvarsayımveyatezigözdengeçirmekolacaktır.Buvarsayımlarşunlar:

I.Gerçekvegerçekolmayanarasındaayrımyapmaknihaiolarakimkânsızdır.

U.Gerçekliksimüleedilebilirvegeliştirilebilir.

III.Simüleedilmişveyasanalgerçekliknormalgerçekliğeyeğlenebilir(vemuhtemelenilerdeyeğlenecektir).

IV.Simüleedilmişgerçeklik,metafizikanlamda,enazsimüleedilmemiş

gerçeklikkadargerçektir(dahagerçekdeğilse).

Butezlerdenherhangibirinindoğruolduğunubaştanvarsayma-malıyız.Buradakiamaç,buvarsayımlarıveonlarınpostmodernizmidahaöncekidönemlerdenfarklıkılmayollarınıfilminkabuletmeveyabunlarlaflörtetmebiçimiüzerinedüşünmektir.Umudumuz,ensonunda,tavşaninimizindahaiyianlaşılabilmesidir.

GerçekveGerçekOlmayanArasındaAyrımYapmakNihaiOlarakİmkânsızdırNeoMorpheusileilkkarşılaştığında"dünyadabirşeylerinyanlışolduğu"vebununMatrisleilgiliolduğukonusundahephaklıolduğunuöğrenir.Neo,tavşaninininnekadarderinegittiğinigörmekiçinkırmızıhapıseçervebildiğimizüzere,kısasüredeşimdiyekadarbildiği,gördüğüvetattığıdünyanınbiryanılsamaolduğunuvesiberuza-mındışındahiçbirgerçekliğesahipolmadığınıöğrenir.Neo'nunşaşkıninançsızlığınıhissedenMorpheusonasorar:"Gerçekdünyailedüşdünyasıarasındakifarkınasılbilirsin?"Mesajaçıktır.Neo'nunneyingerçekneyingerçekolmadığınıbilmesininhiçbiryoluyoktur.

265

Şimdi,bu,elbette,felsefibirproblemdir,dahakesinkonuşursak,bilgikuramsalbirproblem.Üstelikeskibirproblem.Bütüninançlarımızyanlışolduğuiçinaslındahiçbirşeybilmiyorolmamızmümkünmü?Herşeykonusundatümüylealdatılmıyorolduğumuzugöstermeninbiryoluvarmı?Platon'un2400yılöncesineaitkitabıCumhuriyet,duvardakigölgelerigerçeksananmağarasakinlerindensözeder.Dahaöncehiçkarşılaşmadıklarıiçingerçekolanıbilmezler,cahilliklerininfarkındadeğillerdir.Platoniçinbusadecemaddidünyayıbilgisinesahipolup,onagöre,gerçekliğinarkasındaduranveon-larımümkünkılanfikirlerin,Formlarınbilgisinesahipolmayaninsanlarındurumuiçinbirmeseldir.Çokdahasonra,onyedinciyüzyılda,Descartesbütüninançlarımızınyanlışolmaolasılığıüzerinefikiryürütür.Düşüncelerkitabında,bilgiiçinsağlambirzeminbulmaamacıyla,enbaştan,sıfırnoktasındanbaşlamakiçin,ilkbölümdeistisnasızbütüninançlarımızınkuşkuyaaçıkolduğunugösterir.

Duyularımızıngüvenilmezliğindenbaşlar,fakatbununistediğişeyisağlayamadığınıgörür.Sonra,herşeyidüşümüzdegörüyorolduğumuzolasılığıüzerinedüşünür.FakatDescartesherzamandüşiçindeyaşamışola-mayacağımızı,çünküdüşiçeriklerininsadecedüşlertarafındanüretilmişolamayacağısonucunavanr.Buseferdebizisistematikolarakaldatan-öylekibütüninançlarımızyanlıştır-kötücülbircinolasılığınıdüşünür.Buolasılıklabirlikteveböylebirşeyinolmadığınıispatlamanınolanaksızlığıyla,köktenciveyatoptanşüphecilikdediğimizşeydünyayagelir(Descartesdahasonrakidüşüncelerdebugüçlüğüatlatacağınainanıyordu).

BöyleceMorpheus'undünyanıngerçektenvarolupolmadığınıkesinolarakbilemeyeceğimizedairiddiası,saygıdeğerbirfelsefitezdir(hernekadarbazıçokiyikarşıkanıtlarvarolsada).Mopheus'unsöylediğişeydeyenibirşeyvarmıdır?Sadeceşu.Kötücülcindüşüncesionyedinciyüzyılda,hattayakınzamanlarakadartuhafbirdüşünceydi.Birçokinsankadirimutlak,

kötüruhlubirvarlığınzihnimi-266

zeinançlaryerleştirebileceğinitasavvuredebiliyordu.Bugünlerde,bilgisayarsimülasyonundailerlemevebeyninelektrikuyaranlarlaişliyorolduğubilgisiyle,bütünbunlar,çokuzakbirihtimalolsabile,artıkmümküngörünmeyebaşladı.YaniMatrixvebaşkabilimkurgufilmlerifelsefeöğretmenlerininişinikolaylaştırdı.Köktenşüphecilikokadarimkânsızveyakomikbirşeydeğildir.

Bilgisayarlardavenörolojideyaşananhızlıilerleme,belkibirgün,hayatabenzeyenimgelerinvetecrübelerinustacabeynimizevemerkezisinirsistemimizesokulabileceğibirnoktayagelecektir.Belkionoktayageldikbilevebelkişuandabiryerde,birtüpüniçindeuzanmış"Aradakifarkınasılbilebilirim?"

diyedüşünüyorsunuz.

GerçeklikSimüleEdilebilirveGeliştirilebilir

Şimdisadecegerçekdünyanınvarolduğuveonuntamolarakolduğugibiolduğuvebaşkabirşeyolmadığıfikriylebaşlayalım.Budurumdagerçekolmayanyanılsamaneredengelir?Venedenbazenonlartarafındanyanıltılırız?Gerçekolmayan,düşlerdekendiliğindenortayaçıkabilirvedüşteolupolmadığımızkonusundabiziyanıltabilir.Gerçekolmayanayrıcaduyusalvebilişselbirhatadankaynaklanabilir,yinekendiliğindendirvebuhaliyledealdanmayayolaçabilir.

Herikidurumdada,zihinselgüçlerimizveyagüçsüzlüklerimizsağolsun,dünyabaşkabirşeylebiraradavarolmaktadır.Gerçekdünyanınbaşkabirşeylebiraradaolmasınınbiryoludahavardır.İnsanlardünyayıişaretlerle,dilleveimgelerletemsiledebilir.Sonuçolarakşeylerinveşeylerintemsillerinindünyasındayaşarız.Temsillerdilinbaşlangıcındanvemağararesimlerindenberivardır.Postmoderniteteoris-yenlerihemdilselhemresimseltemsillerledoymuş

birdünyadayaşadığımızıiddiaediyor.

Kelimeler,işaretlerveözellikleimgelerheryerdebulunanvemaddidünyanınanındalığınaelkoyanşeylerdir;öylebiraşamayakadarki,tecrübeettiğimizdünyanınfizikselnesnelerledolubiruzam-zamansürekliliğideğil,birgösteriolaraktarif

267

edilmesigerekmektedir.BöyleceGuyDepord,çokorijinalbirkitapolanGösteriToplumu(1967)kitabındaşöyleyazar:

Modernüretimkoşullarınınhükümsürdüğütoplumlarda,bütünhayatkendinidevasabirgösteribirikmesiolaraksunar.Eskidendoğrudanyaşananherşeytemsillerdünyasınataşınmıştır.Hayatınbütünalanlarındankopmuşolanimgeler,buhayatınbirliğininanıkbirdahatesisedilemeyeceğiortakbirakıntıyakatılmışlardır.Gerçeklik,kısmenayrıbirsözde-dünyaolarakkendigenelbirliğiiçindekatmerleriaçılan,yalnızcabirtemaşanesnesiolarakdüşünülmektedir.

Gösteriimgelerinbirkoleksiyonudeğil,imgelerortamındangeçen,insanlararasındakitoplumsalbirilişkidir.

Debord'agöre,artıkyalnızcaeskisindendahafazlaimgevetemsilyoktur,bunlarbirarayagelerekbizetemsiledilmemişolandançokdahayakınolanbirgösterioluşturanbirşebekeoluştururlarvetemsiliolmayan,yenidenkurulamazbirsoyutlamahalinegelmiştir.Bunuanlayabilmekiçinyakınçevrenizevenihaitüketimleriaçısından[çevrenizdekişeylerin]gerçekliklerininneölçüdeinsandokumasıveüretimiyleşekillenipşekillenmemişolduğunabakmakyetecektir.Yadaçağdaşhayattaveyabirhavaalanındaekranlarınvetelevizyonunyerine/öneminebakın.

İkinciadımbilgisayarsimülasyonuylaatıldı.İnsanyapımıtemsillerdünyasınıyalnızcaüret(ebil)mekvetüket(ebil)meklekalmıyor,fakatartıkonlarısimüleedebiliyoruz.Simülasyonbilgisayarlarınyardımıyla,eskidenvarolmaimkânıolmayanözneltecrübeleriveyanesnelsüreçlerigerçekteolduklarınabenzerbir

şekildetemsiletmeninbiraracıdır.Busayedebirarabakazasınıveyakızarmış

soğanınkokusunuveyayerçekimsizliğisimüleedebiliriz.TexasveNewJersey'dekilabo-ratuvarlardainsanlannyaptığışeytamdabudur.Birsonuçolarak,butürsimülasyonlarınsimulakradenilenürünleriyledolusimüleedil-268

mişbirdünyadayaşarız.

Şimdi,yirmibirinciyüzyılınbaşında,bilgisayarsimülasyonuhenüzemeklemeçağındadır.Fakatçokhızlıilerliyor.Buişinenzortarafışeylerinveinsanlannnasılgöründüğünü,koktuğunu,sesverdiğinivedavrandığınıdeğiştirmeveyakopyaetmedeğil,fakatbütünbunlarıçevremizdekisimüleedilmemiş

dünyanınetrafındandolanacakbirbiçimdebeyneyerleştirmektir.Fakatteknolojininvebiliminbunoktayageldiğinitasavvuredin.YadabırakınMatrixbunusiziniçinyapsın.İştefilminyaptığıbu.Simüleedilmişsanal

gerçekliğinyaratılmasıhızlıklavyevuruşlarıyla(yakındöneminHollywoodfilmlerindeheyecanlıbirşeyinolacağınadairkesinbirişaretolarak)başlar.Matrix'tesiberuzam,Morpheus'unNeo'yaikikırmızıderikoltukve[gerçekilegerçekolmayanarasındaki]çizgininbelirsizleşmeyebaşlamadanöncekigünlereduyduğumuzinatçınostaljiyehitapeden1950'lerinürünüpre-postmodernbirtelevizyonsetiyledöşendiğisahnedeveyaNeoileTrinity'ninMorpheus'ukurtarmakiçinfazlafazlakuşandıktansilahlarınolduğusahnede,duvarların,zemininveyatavanınolmadığıçokgüzel,beyazbiruzamolarakbetimlenir.Dahasonrakisahnedebubeyazuzam,silahlardangökdelenlere,oğuloğuliş

adamlarındankırmızılıkadına,neistersenizonunladoldurulur.Bütünbunlanbeynesokulanbirkabloyadoluşturvegereklisiniralıcı-larınaulaştır,voila

[işte],1999'larındünyasınıntümüylesimüleedilmişbirdünyasıvebildiğimiztekdünyayıedindik.BirFransızınsöyleyeceğigibi,

Formidable![Mükemmel]!

Bütünbunlarbaşanldığızaman,simüleedilmişbirdünyanınnasılyaratılabileceğinivegerçeğideğerlendirmebiçimimizinbundannasılfaydalanacağınıgörmek,enazındanilkede,dahakolayolur.Bununlabirliktebiryanvarkikafakarıştırıcıdır,hattabelkifilminyazarlanbilebukonudapekdüşünmemiştir:benlikveonunzihinselgüçleri.MorpheusNeo'yabirinsanınMatrixgibibirbilgisayarprogramınakonduğunda,bukişininkendi"artıkimajı"nıbirliktegetirdiğinive

269

bununokişinin"dijitalkimliğininzihinselprojeksiyonu"halinegeldiğinisöyler.Buneanlamageliyor?Herhangibiranlamagelmiyorgibigörünüyor,fakatşansımızıdeneyebiliriz.Neo,fişitakılıpsiberuza-mayüklendiğizaman,gerçekhayatta,yaniNebuchadnezzar'ıngüvertesindeneise,onuntortusudur.Aynıkişiliğesahiptir(aynıKeanuRevees'tir),aynıhafıza(yeterincetuhaf,gerçekdünyadadeğil,

sanalbirdünyadaşekillenen),aynıözgürlükistenci,aynıjiujitsubilgisi(buneyazıkkiyüklenmekzorundadır)vebenzeri.Öteyandankişiliğivesiberuzamdakigüçleri,ilaveten,zihinselyansıtmakapasitesininbirişlevidir.Buyüzden,MorpheusJiuJitsuminderindeona,kazanmasınınyolununvücudundandeğil,zihnindengeçtiğinisöyler.Belkiistenciveyaözgüvenideğilamazihni,yerçekiminiyenecek,kaşıklaneğecekgücesahiptir.Bugücünneredengeldiğiçokaçıkdeğildir.Elbetteklavyevuruşlarıylakolaycayapılabilir,fakatolanbudeğildir.Neobirkoltuktaatılbirşekildeuzanmış,siberuzamdabedeninivefizikseldünyayıyönlendirmektedir.

Bunusağlayanşeynedir?

İlkbaşta,bize,simülasyonklavyeninbaşındakioperatöresınırsızgüçlerverirken,dünyanınkendisiiçinsimüleedildiği(birkoltuktahareketsizuzanan)kişiyehiçbirgüçvermiyorgörünebilir.Pekisimülasyonyabundandahafazlasınıyapabilirse?Beyninizebirdünyayüklenirvedahası,beyninizsadecemalumatları

kabuletmedeğil,fakataynızamanda(tıpkıbirbilgisayaroyunundaolduğugibi)bumalumatlarlahareketedebilir;-veburasıgerçekbirdünyadeğil,birsiberuzayolduğuiçin-güçlerinizbildikbilimselyasalarlasınırlıdeğildir.BelkideMatrik,herşeydensonra,şukonudahaklıdır:çok,çokiyigeliştirilmişbirsimülasyongerçektendebirsiberuzamınhemgerçeğeaitözelliklerininbüyükbirkısmınıoluşturuphemdegüçlübiriradeyoluylabuözelliklerinetrafındandolanmagücünüverebilir.Matrix'egörebilgisayardandahagüçlüolanşey,onunlameşgulolanzihindir.Bunuöğrenmekiçinbirazbeklemekzorundakalacağız,fakatmeraketmemekeldedeğil.Birkaçyüzyılsonrabeniuyandırın,yadadaha

270

iyisi,benihemenşimdiozamanayükleyin.

Öyleyse,gerçeklikyalnızcasimüleedilmez,ilerletilebilirde.Ozamannedendeğiştirereksimüleetmeyelim.Bu,gerçeğisimüleetmeninyalnızcaonuntemelyapısınıkopyaetme

meselesiolmadığı,fakatonukendiarzularımızauygunhalegetirmekiçinnetürbirmarifetgerekiyorsaonuyapmameselesiolduğuanlamınagelir.Matrix2199dünyasınınkasvetli,çöpdünyasınıdeğil,1999'dakidünyanınkopyasınıüretir.Budünya,2199yılıylakarşılaştırıldığında,parlakrenklerle,mavibirgökyüzüylevelezzetliyiyeceklerledoludur.Hatta1999'ungerçekdünyasıylakarşılaştırıldığındabile,birçokbiçimdeilerletilmişbirdünyadır;örneğinkırmızılıkadınıneklenmesiveyabelkiyoksulluğunortadankaldırılması(çünküfilmdegenellikleişyerinekoşuşturaninsanlargörürüzvemakinelerinuysalbirinsanlıkistediğini,buyüzdenyoksunlukveaçlığaizinvermeninakıllıcaolmadığınıunutmamalıyız).Evet,simülasyon,neredeysebütünniyetleriveamaçlarıyla,temelolarakzenginleştirilmişgerçekliktir.Bubizikendimizevetoplulumu-zabakmayaiter.Sanalgerçekliğingerçektendahaiyiolduğubirnoktayazatengelmişsayılmazmıyız?Birmuzunyapaytadının,gerçekmuzuntadındandahaiyihalegetirilmesimümkündeğil

mi?YahutBüyükKanyon'unsimüleedilmişdeneyiminingerçeğindengeçtiğigünütasavvuredemezmiyiz?KendineilhamkaynağıolarakfelsefeyiseçenromancıWalkerPercy,birkeresindeBüyükKanyon'ubirsürprizlekarşımızdabulmanın,orayaotobüslegitmektençokdahaiyiolduğunusöylemişti.SimülasyontecrübesininBüyükKanyon'undahaöncekibütüntecrübelerinisilenelektrikuyaranlarlabirleştirdiğinivebusekilidebüyükbiratlaonuboydanboyakatederekşaşkınlıklaryaşadığınızıhayaledin.

Böylebirsenaryonungerçekolduğunuvarsayarsak,insanların"boşüçsaatinvarsa,gitdeBüyükKanyon'nunsi-mülasyonunabiletal.Harikabirşey.Dahaçokzamanınvarsagerçeğinideziyaretedebilirsin,okadarkötüdeğil,fakatbirazhayalkırıklığıyaşayabilirsin,"demesianlaşılırbirşeyolurdu.

271

SimüleEdilmişveyaSanalGerçeklikNormalGerçekliğeTercihEdilebilir(VeMuhtemelen

Edilecektir).

Hangisiniseçerdiniz,gerçekdünyayımı,yoksazenginleştirilmişsanalgerçekliğimi?Sizolsaydınızhangihapıseçerdiniz,kırmızıyımı,yoksamaviyimi?Dahaöncedegördüğümüzgibi,uygunteknolojilerlebirliktecömertveişininehlibirprogramcısayesinde,sanaldünyanıntipikolarakgerçekolandandahaçekicigörünebileceğinibiliyoruz.Hattaçokçekici.Budurum,Cypher'ınihanetehazırlandığıvekopyasıyapılamazAjanSmith'leişbirliğiyaptığıyemeksahnesindeçokiyiresmedilmiştir.LezzetlibirbifteğizevkleçiğneyenvekırmızışarabındanyudumlaralanCypherşöylesöyler:Bubifteğinvarolmadığınıbiliyorum.OnuağzımakoyduğumdaMatrix'inbeynimeonunsuluvelezzetliolduğunusöylediğinibiliyorum.Biliyormusun,dokuzyılsonraneyinfarkınavardım?Cehaletmutluluktur.

Matrix'telezzetlibifteklervar;gerçekdünyadaisesululapa.Mat-rix'temuhteşemgecekulüplerivar;gerçekdünyadayok.Matrix'tekırmızılıkadınvar;gerçekdünyadaise...Trinity(Ehem,

şey,herzamanistisnalarvardır).FakatanafikirMatrix'ingerçekdünyaylakıyaslandığındabirduyumlarcennetiolmasıdır.EvetCypherbirhazcı,sonsuzakadaryoksundüşlereveidealistçöplerekatlanmayarazıolmayanbirhazarayacısı-doğrumudoğru.Siberuzayageridönmekistiyorvebirdokuzyıldahasululapayememekiçinnegerekiyorsayapmayahazır.FakatNebuchadnezzar'dakitakımarkadaşlarıböyledüşünmüyor.

Onlariçinhazdandahaönemlibirşeyvar:gerçekveözgürlük.KadereolaninaçsızlığınıvebufikirdenhoşlanmadığınıilkitirafedenkişiNeo'dur

"Hayatımınbenimkontrolümdeolmadığıfikrindenhoşlanmıyorum."

Demekki,ilkbakışta,sankisanaldünyasadecegünahvekendinialdatmayakayıtsız,sığbirhazcıiçintercihedilebilirdir;hakikat,öz-272

gürlük,otonomiveotantiklikgibiönemlişeylerdenedineninsanlargerçekdünyayıterciheder.

Fakatfilm,kendinerağmen,ikidünyayıbizeCypher'ıhaklıkılanbirşekildegösteriyor.Enmakulyolun,simü-leedilmişdünyanıngerçekdünyayayeğlenmesiolduğunainanıyorum.(*Yani,Neokırmızıhapıseçsede,benCypher'labirliktemavihapıseçerdim,fakatsadecerahatvehazdandolayıdeğil.Çünkübirbaşkavarsayımdahavar.RobinBeck"AradakiFarkıBilmiyorsunuz.BuYüzdenSeçimYapamazsınız,"PhilosophyNow(December2000/January2001)ss.35-36,adlıçalışmasında,"seçimyapmakiçinakılcıbirzeminyoktur,çünkü,hapseçimiyapmadanönceikidünyanındaeşit'ölçüdegerçek'göründüğünüdüşünürsek,dünyalar(bilgikuramsalaçıdan)aynıdır,"Beckherikiseçenektedeiçindebulunduğumuzdünyayıgerçekkabuleettiğimizi,buaçıdanikisininarasındabirfarkolmadığınısöylemektehaklıdır.Fakathapseçiminizebağlıolarakyaşayacağınızgerçekdünyalarbirbirindentümüylefarklıdırvemavihapbizeçokdahaiyibirdünyasunuyor.)Sebebişu:Matrixsadeceduyusalzevklerönermeklekalmıyor.Gerçektendeçokdaha

fazlasınıkapsıyor;doğrusunuisterseniz,bize,ensığdüşlerimizdenenderinine,hayaledebileceğimizherşeyisunuyor.Makinelerindünyayıolduğundandahayoksulhalegetirmediğinivarsayarsak,sanaldünyabizemüzeleriziyaretetmek,konserleregitmek,ShakespeareveStephenKingokumak,âşıkolmak,sevişmek,çocukyetiştirmek,derindostluklarkurmak,herşeyi,herşeyiveriyor.Bütündünyaayakalarımızınaltındauzanıyor;hattabudünya,makinelerbizdeneldeedilebilirenerjimiktarınıarttırmakiçinmutsuzluğun,kazaların,hastalığınvesavaşınolmadığıbirdünyayaratıpsürdürmekadınabütünmotivasyonlarasahipolduğuiçingerçekdünyadandahagüzel.Öteyandangerçekdünyamahvolmuşbirülke.Kütüphanelervekonsersalonlarıyıkılmışvegökyüzüherzamangri.Aslında,gerçekdünyayaöğleyemeğinegitmekisteyenbirinin,birazsalakolmasıgerekir.(AcabaKeanuReeves'inrolebukadargüzeluymasınınsebebibumu?)Buradaartıkhazcılıktanbahsetmiyoruz.JohnStuartMill'in"dahayüksekmelekeler"dünyasınıve

bunlardanalınanderinvefarklıtürdenmemnuniyetlerdenbahsediyoruz.BumemnuniyetlerMatrix'indünyasında,gerçekdünyanınçölündendahakolay

273

bulunuyor.

Gerçekveözgürlük,otonomiveotantiklikneolacak?Makinelermuhtemelen,oradakalmayaseçtiğinizsürece,neyaptığınızlailgilenmiyor.Resimveyamüzikyapabilir,siyasiyönetimidestekleyiponakarşısavaşabilirsiniz.Tıpkışimdiolduğugibiherşeyiyapmaktaözgürsünüz:kendinizifiştençıkarıpbaşkalarınıçıkarmayateşvikedip,insanlarınfiştençıkmasınıengelleyenAjanSmith'iöldüremezsiniz.Doğruyagelince,yalnızcatekveönemlibirdoğruvardır:bunlarınhiçbirigerçekdeğil.Sadecesanal.Fakattıpkıgerçeğikadargerçekhissediliyor.Üstelikbunlarıngerçekolmadıklarındanhiçbirşekildeşüphelenmekmümkündeğil,tabiiMorpheusvetayfasısiziziyaretetmezse.Umurunuzdaolur

mu?Gerçektensizedertmi?Yaşadığınızşey,nihayetinde,yeterincegerçekdeğilmi?Birşeyigerçekdışıyapannedirki?Bubizisonvarsayımagetiriyor.

SimüleGerçeklik,EdilmişMetafizikAnlamda,EnAzSimüleEdilmemişGerçeklikKadarGerçektir(dahagerçekdeğilse).

İlkolarak,postmodernitekuramcısıJeanBaudrillard'tanbirkaçcümle:Gerçeğintanımı,bizzat,denkbiryeniden-üretimi(reprodüksiyonu)mümkünolanhalinegelmiştir...Buyenidenüretilebilirliksürecininsınırlannda,gerçeksadeceyenidenüretilebilendeğil,fakatzatenhepyenidenüretilmiş

olagelendir.Hipergerçek...temsiliaşar...çünküotümüylesimülasyoniçindedir...Hünergerçeğinçekirdeğidir.

MorpheusNeo'yuilkdefabilgisayarlartarafındanprogramlanmışsiberuzamyolculuğunaçıkardığında,Neoparlakbeyazboşluktakikoltuğununkollarınapençesini

geçiripMorpheus'asorar:"Banabu-274

ranıngerçekolmadığınımısöylüyorsun?"Morpheusyanıtverir:"Gerçeknedir?

'Gerçeği'nasıltanımlıyorsun?"Busadecegelişigüzelsarfe-dilmişbirreplikveyaretorikbirsorudeğildir.Bufilmintuhafbağlamındavedahatuhafteknolojikdünyamızda,haklıbirsorudur.Morpheusgerçeğinhissettiğimiz,kokladığımız,tattığımızvegördüğümüzşeyolduğunuvebunun"beyintarafındanyorumlananelektriksinyallerden"ibaretolduğunusöyler.Fakatbirinsanınsanalgerçekliktecrübeside,beyintarafındanyorumlananbirelektriksinyallerimesele-siyse,ozamanbunusanalgerçekliğingerçekkadargerçekolduğusonucuizlergörünüyor.

BaşkabirsahnedeNeoarabaylaKahin'egötürülür.Penceredendışarıbakarken,birdenbirşeytanır,"AmanTanrım,heporadayerdim...erişteleriçokgüzel,"

diyehaykırırvehemenarkasındankoltuğuna

yığılırvekendineşöyleder:

"Hayatadairhatıralarımvar...Fakathiçbiriyaşanmadı."Gerçektenyaşamadımı?

Fakatonlarıhatırlıyor.(*Bu.1960'ların"BothSidesNow"parçasınıhatırlatıyor;"It'slife'sillusionslrecall/Ire-allydon'tknowlifeatall"[Sadeceyanılsamalarıhatırlıyorum/Buhayatıhiçbilmiyorum])PsikoanalistleriniddiaettiğiyanlışhatıralardanfarklıolarakNeo'nunhatıralarıbirzamanlarşimdikizamandaolanşeylerolaraktecrübeedilmiş

şeylerdir.Restorandeneyimionunrestoranabirdahagitmesinesebepolmuştur.

Başkabirdeyişlerestorantecrübesionundiğertecrübelerivedavranışlarıylatutarlıbirilişkiiçindedir.HattaNeo'nunözneler-arasıbirortaklıklatecrübeedilebilirsanalbirdünyadarestoranagetirmişolduğudiğerinsanlarındavranışlarıvetecrübeleriyledetutarlıdır.(*Nedenözneler-arası?Matrix.herbirbireyinkendiözelMatrix'ideğil,bütüninsannüfusunun

paylaştığıMatrix'tir.Oradabirinsanınyaptığınaötekilertarafındantanıkolunurvetecrübeedilir.)Ohaldebuhatıralar,birşekilde,gerçektenyaşananbirşeyleilgilidir.İlkeolarak,tüplerebağlıbirbiçimdeMatrix'ebağlıyaşayandiğerinsanlarınhafızalarındabuolayınizleribulunabilir.

Birazöncebahsigeçen,gerçekliğinvegerçeklikhakkındakibilgi-

275

mizinköklerininsahipolduğumuzduyusalizlenimlerde(görme,dokunmavs.)olduğufikri,bugünartık,onyedinciveonsekizinciyüzyıldageliştirilenmodernbiçimikadaretkiliolmayanbirfelsefeolanemprisizmfelsefesinintemelilklerindenbiridir.DavidHume'agörebilgimizveneyingerçekolduğunadairinancımızıgördüğümüz,duyduğumuz,kokladığımız,tattığımızvedokunduğumuzolanabaşvurmadanmeşrulaştırmanınhiçbiryoluyoktur.Bufikre,Neo'nunveMatrix'tekidiğerinsanlarıngerçektehiçbirşeygörmediğiniveduymadığını

söyleyerekkarşıçıkılabilir.Nevarkibizimkiyleaynıtürdenduyuizlenimlerinesahipler.Veonlarınduyusalizlenimlerinibizimkindenayıracakhiçbirşeyolmadığı,onlara(vebize)duyusalizlenimlerinsadecebirerhayalürünüolduğunugösterecekerişilebilirdışsalbirkanıtvarolmadığıveherikidünyadaaynıtürduyusalizlenimlerleoluşturulduğuiçinonlariçinMatrix,bizimdünyamızınbizimiçinolduğukadargerçektir.(*Bunokta,belirlibirdoğrulamailkesinikabuletmeyebağlıdır.Builkeyegöre.birtezancakonudoğrulayacakbiryöntemvarsaanlamlıvedoğrudur.Builkeninkendisifelsefikarşıçıkışlardanazadedeğildir.)

AyrıcaNeo'nundahaöncekitecrübeleriningerçekliktecrübeleriolduğunugördük;çünkübunlarsadeceNeo'nundeğilötekiinsanlarındatecrübelerivedavranışlarıylatekabüliçindedir.Bubakışaçısında,gerçektekabületmenosyonugibibirşeyedayanmaktadır;bunagöre,eğer"arkadaşlarımlaorestoranagiderdim"gibisindenbirinanç,ancakdiğerinançlarınçoğunluğuylauyumluysadoğrudur.Birtecrübenindoğru

olmasıiçindavranışlarımızlabirbirinitutmasıvedavranışlarımıziçingüvenilirbirtemelolmasışartıfaydacılığınmerkezibirilkesidir.

Yinede,bütünbunlaraşüpheyleyaklaşanbirsiberkuşkucu,birinsanınsahipolduğusanaldünyayaaitduyusalizlenimlerin,sayısıneolursaolsun,bunlardiğerbireylerintecrübeleriylebirbirininekadartutarsatutsun,siberdünyanınuzamdavarolmadığıiçingerçekolma-276

dığınıiddiaedebilir.Budünyazihnimizde,tıpkı(hayaliaşıklarveyaNoelBabagibi)uydurmaşeylerinzihnimizdeyeralmasıgibiyeralır.Fakatsiberinanırşuşekildeyanıtverecektir:fakatsiberdünyauzamdavardır,enazındansiperuzamdavardır.Kuşkucu,bunakarşılıksi-beruzamın"gerçek"uzamolmadığınısöyleyerekyanıtverecektir.Ozamansiberinanırkarşısındakininkafatasınaparmağıylavuracakve"Hey,oradakimsevarmı?"diyesoracaktır.Elbette"gerçekuzamdeğil,zatenoyüzdensiberuzamdiyoruz."Fakatkuşkucu,gerçekolmayanhiçbiruzamın,uzamsayılamayacağını

söyleyerekkarşılıkverecektir.Bugörüşegöre

"siberuzam"sadecebirmetafordur,kesinkonuşmakgerekirse"siberuzam"tanımdabirçelişkidir.

"Siberuzam"ınsadecebirmetaforolduğunukesinkabuletsekbile,siberkuşkucununuzamsallığıngerçekdenilebilecekbirdünyayahasbirözellikolduğunuvarsaydığınadikkatetmeliyiz.Buradakivarsayımagöresadecebirtekuzamsal-zamansalsüreklilikvardırveinançlarımızlatecrübelerimizdenbirkısmıbusüreklilikiçindevarolanlarlatutarlı,birkısmıtutarsızdır.Eğerinançlar(veyatecrübeler)tekabületmiyorsa,yanlıştırlar(veyadoğrulanamazdır).Aynışekildeeğerbirşeybusüreklilikiçindebulunmuyorsa,gerçekdeğildir.

Gerçeğinbuuzamsallık(veuzamsallıkterimleriyletanımlandığıölçüdemaddilik)varsayımıbazıfelsefecilerinreddeceğibirvarsayımdır.Doğrusunuisterseniz,Platonreddedildi.O,sayılarınvedahagenelolarakFormlarınveideaların(fikirlerin)uzamsal

olmamasınakarşıngerçekolduğunainanıyordu(AyrıcaKant,uzamınkendibaşınabirşeyolmadığınainanıyordu,odahaziyadeöznelerindünyayıalgılamabiçimineaitbirşeydi).Demekkisiberinanırsadeceempiristlerle,tu-tarlılıkçılarla[coherentists]vefaydacılarla[pragmatist]

değil,Platon-cularla(vebelkiRantçılarla)daaynıfelsefitemelipaylaşıyor.

Tıpkı-enazındanbirçokörnekteolduğugibi-postmodernistlergibi.

PlatonFormlarınveidealannuzamdayeralanmaddinesnelerdendahagerçekolduğunainanıyordu.Akılyürütmesikarmaşıktır,fakat277

kısaca,Platon'daFormlarınveideaların,ebedivedeğişmezolduklarıiçinvemaddidünyaileonadairbilgimizimümkünkıldıklarıiçindahagerçekolduğusöylenebilir.Şimdi,sanaldünyaneedebi,nedeğişmezdir,nedesimüleedilmemişdünyayı(enazındanşimdilik)bizim

içinmümkünkılar.Acabaherhangibiranlamdasimüleedilmişdünyalarınsimüleedilmemişdünyalardandahagerçekolmalarımümkünmüdür?Belkisadeceşuanlamda.Eğergelecekte,simüleedilmiş

gerçeklik,yaşadığımıztecrübelervefiilidavranışlarımızüzerindesimüleedilmemişgerçekliktendahabüyükbirsebepseletkidebulunurhalegelirse,ozaman,biranlamda,pragmatikbiranlamda,dahagerçekolur.Böylebirşeyinilerdegerçekleşipgerçekleşmeyeceği,şuandabulunduğumuznoktadankestirebileceğimizbirşeydeğildir.İşinyoksaikiyüzyılbekle,oldumuşimdi?

278

20

Matrix:VeyaSapıklığınİkiYüzü

SLOVAJZIZEK

Matrix'iSlovenya'damahallibirsinemada

izlediğimzaman,bufilminidealbirizleyicisiyleyanyanaoturmabulunmazfırsatınanailoldum,yanibirsalakla.

Sağımdaoturanotuzyaşlarındakiadam,kendinifilmeöylekaptırmıştıki,heyecanlınidalarıylaseyircilerirahatsızediyordu."AmanTanrım,demekhakikatdiyebirşeyyok!"

Butürsafdilkendinikaptırmalara,filmerafineedilmişfelsefivepsikoanalitikkavramsalayrımlaratfedensözdederinentelektüelokumalarıtercihederim.(*InternettevarolanilksenaryoilefilmikarşılaştırırsakWachowskibiraderlerinsözdeentelektüelgönderimleriatacakkadarzekiolduğunugörebiliriz:"Şunlarabak.Atomatlar.Neyaptıklarınıveniçinyaptıklarınıdüşünmüyorlar.Bilgisayarlaronlarıneyapıpneyapmamakgerektiğinisöylüyor."

"KötününSıradanlığı."Arendt'eyapılanbuyapmacıkgöndermeönemlibirnoktayıgözdenkaçırıyor:Matrix'insanalgerçekliğiiçindegömülüinsanlar,simülasyonuyaratanlarakıyaslatümüylefarklı,neredeysezıtbirkonuma

sahipler.

Diğerbirakıllıcahareket,Matrix'inkontrolündenkurtulmakiçinDoğuzihinboşaltmatekniklerineyapılangönderimlerinmetindençıkarılmasıdır:"Öfkendenkurtulmayıöğrenmelisin.Herşevizihnindenatmalısın.Zihniniözgürleştirmekiçinonuboşaltmalısın.")YinedeMatrix'inentelektüelçekiciliğinigörmekkolaydır:Matris,tıpkıneredenbakarsanızbakınherzamandosdoğrusizebakargörünen,pratikolarakheryönelişinkendiniondatanırgöründüğümeşhurTanrıresmigibi,evrenselleştirilmiştanımasüreciolarakharekethalindeRarschachtesti[http://rars-chach.test.at/]işlevigörenfilmlerdenbirideğilmi?

LacancıarkadaşlarımsenaryoyazarlarınınLacan'ıokumuşolması279

gerektiğinisöylüyor;FranfurtOkulu'nadahilolanlarMatrix'teKultu-rindtustrie'nindışdeğerbiçilmişcisimleşmesini,bizibirenerjikaynağıolarakkullanarakbizzatiçyaşantımızısömüren,yönetimidoğrudanelegeçiren(Sermayenin)

yabancılaştınlmış-somutlaşmıştoplumsalMaddesi'nigörüyor;NewAge'cilerondadünyamızınBütünDünyayıKapsayanŞebeke'decisimleşenküreselbirZihin'inürettiğibirmucizeolduğunadairspekülasyonlarbirkaynakgörüyor.

BuyorumlarPlaton'unCumhuriyetkitabınakadaruzanıyor.Mat-rixPlaton'unmağara(sıkıcaoturduklarıyerebağlanmışveönlerindeki[yanlışbirşekildegerçeksandıklan]gölgeoyununuseyretmekzorundaolanmahkûmlarolarakinsanlar)meseliniaynenanlatanbirfilmdeğilmi?Elbettekiaradakiönemlifark,mağaratutsaklıklarındankaçıpDünyayüzeyineayakbasanbireylerinbulduklarışeyinartıkGüneş'in,Mutlakİyi'ninparlakışıklarıylaaydınlatılmış

birtoprakdeğil,terkedilmişbir"hakikatçölü"olmasıdır.

BuradakiesaszıtlıkFranfurtOkuluileLacanarasındakizıtlıktır:Matrix'ikültürüveöznelliğisömürgeleştirenSermayemetaforuylata-rihselleştirmelimiyiz,yoksaoböylebir

sembolikdüzeninsomutlaşmasımı?Pekiyabualternatifyanlışsa?Yasembolikdüzeninbusekilidekisanalkarakteritarihsellikkoşulununtakendisiyse?

DünyanınSonunaGelmek

Tümüyleçarpıtılmışvekontrolaltındayapaybirevrendeyaşayankahramanfikrininyeniolduğunupeksöyleyemeyiz:Matrixfilmisadece,bufikrisanalgerçekliği(SG)dahilederekdaharadikalleştiri-yor.Buradakianafikir,SG'ninputkırıcılıksorunsalıylailişkiliolarakköktenmüphemliğidir.SG,biryandan,duyusaltecrübemizinzenginliğinde-harflerebiledeğil,fakat-elektriksinyalininiletilmesiveyaile-tilmemesine,1ve0'ınminimaldijitalserilerineköktenbirindirgemeyiişaretediyor.Öteyandan,"hakiki"gerçekliktenayrıtedilemezhalegelmeyeeğilimlive"hakiki"gerçekliknosyonuzayıflatmaylaso-280

nuçlanangerçekliğin"simüleedilmiş"birtecrübesiniüretenbizzatbudijitalmakinedir.SGbuyüzden,aynızamandaimgelerinbaştan

çıkarıcıgücününenradikalifadesidir.

Kaliforniya'nınküçük,ideal,tüketicicennetindeyaşayanbirbireyinanideniçindeyaşadığıdünyanınsahteolduğundan,etrafındakiinsanlarınbüyükbirşovdakiaktörlervefigüranlarladolubirsahneolduğundankuşkulanmayabaşlamasıbirmutlakAmerikanparanoyakfantezideğilmidir?BununengüncelörneğiPeterWeir'sinJimCar-rey'ninkendinin24-saatsürenbirtelevizyonşovununkahramanıolduğuvedoğduğukasabanınsüreklionuizleyenkameralarladoludevbirstüdyosetiolduğugerçeğiniyavaşyavaşkeşfedenbirofisçalışanınıoynadığıTheTrumanShow(1998)filmidir.

Sloterdijk'in"sphere"iburadakelimeninbirincilanlamındakocabirşehrikaplayanveyalıtandevbirmetalkubbeolarakcisimleşmiş-tir.TrumanShow'unfinalsahnesikapalıevrenindikişleriniideolojik,içeridengörünmeyendışadoğruyırtmanınözgürleştiricitecrübesinicanlandırıyorgörünebilir.

Gelgelelim,filminkahramanınınzincirlerinikırarakgerçekaşkına(yineçiftinüretimidoğruformülünebirkezdahavarmışoluyoruz!)kavuştuğu(hatırlayalımşovunsondakikalarınıizleyenmilyonlarcainsantarafındanalkışlanan)'mutlu'

sonununbizzatkendisikatıksızideolojiyseneolacak?İdeolojiyasonluevreninçatısınındışındaiçinegirilecekbir'gerçekhakikat'olduğuinancınıntakendisindeyatıyorsa?(*TrumanShow'unkahramanınıgerçeğigörmeyevemanipüleedilmişdünradankaçmayamuktedirkılanşeyin,babasınınöncedengörülemeyenmüdahelesiolmasıhayatibirönemarzeder.Filmdeikiataerkilfigürvardır:fiilisembolik-biyolojikveparanoyik"gerçek"babayla.EdHarristarafındanoynanan,kahramanınhayatınıtümüylemanipüleedenveonukapalıçevreniniçindekoruyantelevizyonşovununyönetmeniolanbaba..)BunosyonunöncellerindenbiriolanPhilipK.Dick'in,50'liyıllarınsonundaidealbirküçükKaliforniyakasabasındasadebirhayatsürdürenbiradamın

bütünkasabanınaslındaonumemmunetmeiçinkurulmuşbirsahneolduğunuyavaşyavaşkeşfedişinianlatanTimeOutOfJoint(1959)adlıromanıdır.Time

281

OutOfJointveTheTrumanShow'untemelinioluşturantecrübe,geç-kapitalistKaliforniyacennetinin,kendihiper-gerçekliğiiçinde,birşekildegerçekdışı,özsüz,maddiatalettenyoksunolduğudur.DemekkimaddiliğinataletindenveağırlığındankoparılmışgerçekhayatınbirbiçimiolansadeceHollywoodsahnelerideğildir,geç-kapitalisttüketimtoplumunda,"gerçektoplumsalhayat",

'gerçek'hayattasahneaktörleriveyafigüranlargibidavranankomşularımızla,birşekilde,sahnelenmişsahteninözellikleriniediniyor.Dünyevileştirilmiş

kapitalistfaydacıdünyanınmutlakgerçeği,bizzat'gerçekhayatın'

maddesizleştirilmesionuntersiolanbirgösteriyedönüştürülmesidir.

Bilimkurgudünyasısözkonusuolduğunda,BrianAldis'in,birkabileninüyelerinin,büyükbiryıldızgemisindekibirtünelinkapalıdünyasında,geminingerikalanındankalınçalılıklarlayalıtılmışveonlarınötesindebirevrenolduğundanhabersizyaşadığıStarship'dendesözedilmelidir.Filminsonundabirkaççocukçalılıklarıaşarvedünyanın,diğerkabilelerinyaşadığıötesineulaşır.

Dahaeskivedaha'saföncülerarasındaGeorgeSeaton'un,1960'larınbaşındaçektiğiveNormandiyaçıkarmasınınbütünplanlarınıbilenvebüyükgündenbirkaçgünönceAlmanlartarafındantutsakalınanbirAmerikansubayına(JamesGarner)dair36Hoursfilmidir.Birpatlamadansonraşuurunuyitirmişkentutsakalındığıiçin,Almanlar,işgalplanıhakkındabütünbildikleriniaçıklamasınısağlamakniyetiyleonuniçinbirAmerikanaskerihastahanesininküçükbirkopyasınıinşaederek,onu1950'lerdeyaşadığınaveAmerika'nın

savaşıkazanmışolduğunavesonaltıyıllıkhafızasınıkaybetmişbirhastaolduğunainandırmayaçalışır.Budikkatleinşaedilmişbüyükyapıdakısasüredeçatlaklarbelirmeyebaşlar.

(Lenin,hayatınınsonikiyılındabenzeribirşekildekontroledilmişbirortamdayaşamıştır.Bugünartıkbildiğimizüzere,buyerdeStalin'in,Yoldaş

Lenin'inrahatetmesivegereksizkışkırtmalarlaheyecanlandırılmamış!

gerekçesiyleonuniçinbaskısınıyaptığı,Lenin'esüregidenpolitikmücadelelerhakkın-282

dabilgiverecekbütünhaberlerinsansürlenereközelolarakhazırlanmıştekkopyaPravdagazetesivardısadece.)

Buradageriplandapusuyayatmışolanşey,pre-modern"evreninsonunavarma"

nosyonudur.TheTrumanShow'unsonunda

gerçekleşenşey,tamolarak,göklerinüzeriyıldızlarlabezeliperdesineveyasathınaşaşkınlıklayaklaşan,ötesinebakanvegeçenşaşkıngezginleriresmedenşueskigravürlerdeolanşeydir.Sonsahnesinde,Truman'ınüzerinde'mavigökyüzü'nünufkuboyalıduvaradayanmış

merdivenlerdençıkarakdokunduğugökyüzününMagrittean'ınbirtablosunabenzemesineşaşmamakgerekir.Bugünintikamlageridönenşeybuaynıhassasiyetdeğilmi?Syoerberg'inParsifal'igibi,sonsuzufkunaçıkbirbiçimde'yapay'

ışıklarlakapandığıçalışmalar,Kartezyensonsuzpersperktifinmiyadınıdoldurduğunuveartıkyenilenmişbirortaçağınperspektiföncesievreninedönüyorolduğumuzuişaretetmiyorlarmı?

FredJamesonzekicedikkatleriChandler'inbazıromanlarıveHitchcock'unfilmlerindekiaynıfenomeneçekmiştir.Farewell,MyLovely'dekiPasifikOkyanusu'nunkıyısı,ötesinde

bilinmeyenbiruçurumunolduğu,birtür"dünyanınsonuveyasının"işlevigörür;vebuEvaMarieSaintileCaryGrant'ınkovalandıklarıiçintepesineçıktıklarıveEvaMarieSaintdüşergibiolupCaryGramtarafındankurtarıldıklarıRushmoreDağınınüstündekianıtınönündeuzananuçsuzbucaksızovaylaaynıdır.(*RushmoreDağı:YüzeyineWashington.Jefferson,LincolnveTheodoreRoosevelt'inbüstlerininoyulduğu,GüneyDakota'dakidağdır.)

BuörneklereApocalypseNow'daki,köprününötesininin"bilinenevrenimizindışı"

diyetecrübeedildiğiünlüçarpışmasahnesinieklememekolmaz.Dünya'nınsonsuzevrendeyüzenbirgezegendeğilde,merkezindegüneşinolduğusonsuzbirbuzkitlesininortasındakidairevibiraçıklıkveyadelikolduğugörüşü,Nazi'lerinsözdebilimselfantezilerindenbiriydi.BazıraporlaragöreSyltadalarınaAmerika'yıgözetlemekiçinbirteleskopyerleştirmeyibiledüşünmüşlerdi.

283

GerçektenVarOlanBüyükÖteki

Nedir,ohaldeMatrix?TekkelimeyleLacancı"büyükÖteki",sanalsembolikdüzen,gerçekliğibizimiçimyapılandıranşebekedir.Bu"büyükÖteki"boyutu,sembolikdüzendeözneninyapılandırınya-bancılaştırılmasınınboyutudur:büyükÖtekiiplerielindetutar,öznekonuşmaz,sembolikyapıtarafından

"konuşturulur."KısacabubüyükÖtekiözneninkendieylemlerininetkilerinetümüylehakimolamamasını,faaliyetininnihaisonucununherzamanamaçladığındanveyatahminettiğindenbaşkatürlüolmasınıaçıklayantoplumsalÖz'dür.

Gelgelelim11.Seminer'inanahtarbölümlerindeLacanyabancılaşmayıtakipedenvebiranlamdaonunkarşıtnoktasıolanayrılıkoperasyonunuresmetmeyeçalışır:büyükÖteki'neyabancılaşmanınpeşindenbüyükÖteki'ndenayrılmagelir.Ayrılık,öznebüyükÖteki'nintutarsızlığını,katıksızsanallığını,

'yasaklanmış'lığını,Şey'denyoksunbırakılmışlığınıvefantezininöznenindeğil,büyükÖteki'ninboşluğunu-büyükÖteki'ninsürekliliğini(yeniden)oluşturmakiçin-birdoldurmaçabasıolduğunufarkettiğizamanmeydanagelmektedir.

BusebeplefanteziileparanoyabirbirinekalıtsalolarakbağlıdırParanoyaentemelde"Öteki'ninÖtekisi"ne,sahihtoplumsaldokununÖteki'sininardındagizlenen,toplumsalhayatın(bizegöresanki)öncedengörülemeyenetkileriniprogramlayanveböyleceonunsürekliliğinigarantialtınaalanbaşkabirÖteki'yeinanmaktır.Piyasanınkarmaşasının,ahlakınitibaryitimininvebenzerininardında,Yahudi'lerinkurduğubirsenaryonunamaçlıstratejisi...Buparanoyakduruş,bugününgündelikhayatlarımızındijitalleşmesidurumuyladahabirgüçlenmiştir.BütüntoplumsalvaroluşumuzbilgisayarşebekesininbüyükÖteki'ndeaşamaaşamacisimleştirilipmaddileştirilirken,şeytanibirprogramcınındijitalkimliğimizisildiğinivebuşekildebizleritoplumsalvaroluşumuzdan

kopararakbirerkişi-dışışeyhalinegetirdiğinihayaletmekdahakolaydır.

AynıparanoyakçarpıtmayıtakipedenMatrix'intezi,büyükÖte-284

ki'ningerçektenvarolanbirMega-Bilgisayardacisimleştiğidir.BirMatrixvardır-olmakzorundadır-çünkü"herşeysüreklikötügitmektedir,fırsatlarkaçırılmaktadırvebirşeylerdoğrudeğildir."Başkabirdeyişle,filminbuşekildeolmasınaönerdiğisebep,herşeyinarkasındaolanhakikigerçekliğeMatrix'ingölgedüşünmesidir.Sonuçolarak,filminsorunuonunyeterince

'çılgın'olmamasıdır,çünküMatrixtarafındansürdürülengündelikgerçekliğimizinarkasındabir'hakiki'gerçekliğinmevcutolduğunuvarsayar.

Bununlabirlikte,ölümcülbiryanlışanlamanınönünegeçmekiçinsöylemekgerekirki,"herşeyinMatrixtarafındanüretildiği"fikrininkarşıtıolan,hiçbirmutlakgerçekliğinolmadığı,sadece,

karşıkarşıyadurupbirbiriniyansıtansonsuzsayıdasanalgerçekliklerinvarolduğutezi,dahaazideolojikdeğildir.Matrix'inikincibölümündebüyükihtimalle"hakikatçölü"nünbaşkabirmatrixtarafındanüretilmişolduğunuöğreneceğiz.Busanalevrenlerinçoğaltılmasındandahayıkıcıbirşey,herhaldebizzatgerçekliklerinçoğaltılmasıolurdu.Bu,bugünbazıfizikçilerinsonzamanlaraaityüksekhızlandırıcıdeneylerindegördüğüparadoksaltehlikeyiyenidenüretecektir.

Bilimadamlarışuandahayliağıratomlarınçekirdeklerinineredeyseışıkhızındabirbiriyleçarpıştırabilecekbirhızlandırıcıinşaetmeyeçalışıyorlar.

Buradakifikir,böyleçarpışmanınatomçekirdeğinisadeceprotonlarınavenötronlarınaayırmaklakalmayacağını,fakataynızamandaprotonlarıvenötronlarıtozhalinegetirip[pulverize]geridesadece,maddenin,böylebirhaldeykenasladahaönceincelenmemişolan-çünkübüyükpatlamadanberiböylebirşeyolmamıştır-inşaparçalarını,serbestquarkve

gluonparçacıklarındanmürekkepbirtürenerjiçorbasıolanbir"plazma"bırakacağıdır.

Buolasılıkkabusumsubirsenaryoyayolaçmıştır.Yabudeneybaşarılıolurdabirkıyametsilahı,kaçınılmazbirzorunluluklaetrafındakisıradanmaddeyiveböylecebildiğimizdünyayıyokedebilecekbircanavaryaratılırsaneolacak?

Buradakiironi,dünyanınbuşekildeso-

285

naermesinin,testedilenkuramınhiçbirşekildeçürütülemezmutlakbirkanıtınıvermesidir;çünkübütünmaddebirkaradeliktarafındanemilecek,sonraBüyükPatlamasenaryosunueksiksizbirbiçimdeyenidenyaratarakyepyenibirevrenmeydanagetirecektir.

Böyleceparadoksherikiversiyonundada-(1)birSG'denötekineserbestçeyüzenbirözne,bütüngerçekliğinsahteolduğununfarkındaolansafbirhayalet;(2)Matrix'inarkasındahakikibir

gerçekolduğuparanoyakvarsayım-yanlıştır.HerikisideGerçek'igözdenkaçırıyor.Film,SanalGerçeklik'inardında-

Morpheus'unNeo'yaharabehalindekiChicagomanzarasınıgöstererek"HakikatinÇölüneHoşgeldin"dediği-birGerçeklik'invarolduğundaısraretmektehaksızdeğildir.

GelgeldimGerçek,sanalsimülasyonunarkasındaki"hakikigerçeklik"değildir;fakatgerçekliğitamamlanmamışveyatutarsızkılanboşlukvehersembolikMatrix'inbututarsızlığıgizlemeişlevidir.Bugizlemeyigerçekleştirmeninyollarındanbiriside,bildiğimiztamamlanmamış/tutarsızgerçekliğinarkasında,onukurmanınönündehiçbirolanaksızlıktıkanmanoktasınınolmadığıbaşkabirgerçeklikolduğunusöylemektir.

BüyükÖtekiYok

"BüyükÖteki"ayrıca,birinsanınserbestdüşünceyoluylaulaşabileceğisağduyualanınıdatemsileder:felsefedekiensonbüyük

versiyonuHabermas'ınsözleşmenindüzenleyiciidealiileiletişimselcemaattir.Vebugüntedricenparçalananiştebu"büyükÖteki"dir.

Bugünelimizdeolan,kesinbirköktenyarılmadır.Biryandauzmanlarınvebilimadamlarınınartıkherkesiçinaçıkortakdiletercümeedilemeyen,fakatsanatsalvepopülerhayalievrenlerişekillendiren(KaraDelik,BüyükPatlama,Süperstring,QuantumKararsızlığıgibi)hiçkimseningerçektenanlamadığıfetişleştirilmişformülkiplerihalindeortakdildemevcutolannesnelieştiriimişdilvardır.Uzman

286

jargonu,sadecedoğabilimlerindedeğil,aynızamandaekonomidevediğertoplumbilimlerinde,pekkarşıçıkılamayacakolanveortaktecrübemizetercümeedilemeznesnelkavrayışlarolaraksunulur.Kısacası,bilimselkavrayışilesağduyuarasındakiboşlukaşılamazvebilimadamlarını"bilmesibeklenenözne"olarakpopülerkültfigürlerhalinegetiren

(StephenHawkingfenomeni)tamdaiştebuboşluktur.

Öteyandan,bunesnelliğinayrılmazötekiyüzünde,kültürelmeselelerde,birbirinetercümeedilemezçokluhayattarzlarıylakarşıkarşıyakalmabiçimimizdurur.Bütünyapabileceğimizçok-kültürlübirtoplumdahoşgörülübiraradalıklarınınkoşullarınıgüvencealtınaalmaktır.Bugününöznesininikonası,herhalde,gündüzlerikendiuzmanlıkalanındaçalışan,gecelerievedönüşüylebirliktemahallenintapınağındakutsalineğemumlaryakanHintlibilgisayarprogramcısıdır.

Buyanılmasiberuzamfenomenindekusursuzbirbiçimdemümkünkılınmıştır.

SiberuzamhepimizibirKüreselKöy'debirarayagetirmesibeklenenşeydir.Nevarkigerçekteolan,birbiriyletutarsızveuyumsuzevrenlereaitbirmesajçokluğuylabombardımanatutulma-mızdır.KüreselKöy,büyükÖtekiyerine,önümüze

"küçükötekile-rin,kabilemsiözelkimliklerinbirçokluğunugetirir.Biryanlış

anlamaktankaçınmakiçin:Lacanburadabilimianlatılardan,PolitikOlarakDoğrumitoslarıvebenzeriylenihaiolarakdenkdüzeyegörecel-leştirmektençokuzaktır.Bilim"Gerçeğe"dokunur,onunbilgisi"gerçeğiniçindekibilgidir."

Buradakiçıkmazbilimselbilginin,sembolik"büyükÖteki"olarakhizmetedemeyeceğibasitolgusundayatar.BuradamodernbilimileAristotelesçisağduyusalfelsefiontolojiarasındakiboşlukaşılırcinstendeğildir.BuboşlukGalileoileçıkmış,temsiligerçekliğedairtecrübemizetercümeedemeyeceğimizyasalarlauğraştığımızquantumfiziğiyleenuçnoktasınataşınmıştır.

Risktoplumuteorisiveonunküreselgörecelileştirmesi,bugün,uzunvadedetemelsorularınuzmanların'nesnelbilgileri'negönderimlerleçözülebileceğinivarsayanklasikevrenselciAydınlanmaideo-287

lojisininnasılötekiucundaolduğumuzadairvurgusundahaklıdır.Yenibirürünün(diyelim,genetikolarakdeğiştirilmişsebzelerin)çevreselsonuçlarınadairçelişengörüşlerlekarşılaştığımızda,umutsuzlukiçindenihaisözüsöyleyecekuzmanbirfikirararız.Veüstelikburadaasılönemliolan,gerçekmeselelerin,biliminbüyükşirketlervedevletajanslarınaekonomikbağlılıktandolasıylayozlaşmışolduğuiçinnetliğiniyitirmesideğildir.Bilimkendibaşınabırakıldığındabilebircevapsunamaz.

OnbeşyılönceçevrebilimcilerDünyaormanlarınıntümüyleyokolacağınıöngörmüştü;oysabugünsorununormanlarıngeliştirilmesiyleçözülemeyecekkadarbüyükolduğunuöğreniyoruz.Burisktoplumuteorisininkısakaldığıyer,biziortaköznehalinegetirenirrasyonelkötühalüzerineyaptığıvurgudur.Tekrartekrarkararvermeyezorlanırız;oysahiçbirşekildekaraverecekdurumdabulunmadığımızıvereceğimizkararınherhalükârdagelişigüzelbirkararolacağınıçok

iyibiliriz.UlrichBeckveizleyicilerihemenbütünseçeneklerdevemutabakatoluşturmalardademokratiktartışmayagönderimdebulunuyor.Nevarkibu,insanınelinikolunubağlayanikilemebiryanıtsunmuyor:Bilişselolarakçoğunluğunbilgisizliğibirolguolarakdururken,çoğunluğunkatıldığıdemokratiktartışmanedendahaiyisonuçlarayolaçsın?

Buşekildeçoğunluğunsiyasikarakarışıklığıdahaiyianlaşılır.Kararvermeyeçağrılırlar,fakataynızamanda,hiçbirşekildeetkilibirkararverecek,nesnelbirşekildelehtevealeyhteolanıdeğerlendirecekdurumdadeğillerdir.Komploteorilerindenmedetummak,FredJame-son'un"bilişselharitaçıkarma"dediğişeyinbirasgarisinikazanmaçabasıolarak,buçıkmazdanumutsuzbirçıkış

yoludur.

JodiDean,resmi('ciddi,'akademikolarakkurumsallaşmış)bilimileufobilimdenpiramitlerinsırlarınıortayaçıkarmayaçalışanlara

288

kadar,sözde-bilimlerdenilendevasaalanarasındaki"dilsizlerdiyalogunda"

açıkbirşekildegözlemlenenfenomeneçekiyordikkatleri.Resmibilimadamlarınındogmatikvehiçesayanbirtartışmaüslûbunutakınırkensözdebilimadamlarınınyaygınönyargılaraaldırmadannasılsavlara,olgularagönderimdebulunduğunugörmemekmümkündeğil.Cevap,elbette,kurumsallaşmışbilimadamlarının,büyükÖte-ki'nin,birkurumolarakbiliminotoritesiylekonuşuyorolmasıdır;fakatsoruntamolarakbubilimselbüyükÖteki'nintekrartekrarbiruz-laşımsalsembolikkurgu(fiction)olarakortayaçıkmasındadır.Demekkikomploteorileriylekarşılaştığımızzaman,HenryJames'inTheTurnoftheScrew'ininsadıkbirokumasınauygunbirşekildetavıralmalıyız.Nehayaletlerianlatıgerçeğininbirparçasıolarakkabuletmeli,nedeonları,sözdeFreudyenbiryolla,kadınkahramanınhisterikcinselkarmaşalarınınbir"yanstması"naindirgemeliyiz.

Komploteorilerielbette"olgu"olarakkabuledilmemelidir.Nevarkiaynızamandaonları,modemkitlehisterisininbirgörüngüsünedeindirgememeliyiz.Butürbirnosyonhâlâ"büyükÖteki"ye,ortaktoplumsalgerçekliğin'normal'

algısınınmodelinedayanırveböylecebugünaltıoyulanşeyinbizzatbugerçekliknosyonuolduğugerçeğinihesabakatmaz.Sorun,ufobilimcilerinvekomploteorisyenle-rinin(toplumsal)gerçekliğikabuletmektenacizparanoyakbirtutumagerilemişolmasıdeğil,bugüngerçekliğinkendisininbizzatparanoyakhalegeliyorolmasıdır.

Çağdaştecrübebizitekrarvetekrargerçeklikduygumuzunveonakarşınormaltavrımızınnasılsembolikbirkurguya(fiction)dayandığınıveneyinnormal,neyinkabuledilmişgerçekolduğunuvebelirlibirtoplumdaanlamınufkununneolacağınıbelirleyen"büyükÖteki"ninhiçbirşekildebilimselbilgitarafından

"gerçeğinbilgisi"olaraksunulan"olgulara"

dayanmadığınıfarketmeyemecburolduğumuzdurumlarlakarşıkarşıyabırakıyor.

Şimdimodernbiliminhenüzbir"üstsöylem"halinegelmediği289

gelenekselbirtoplumuelealalım.Eğer,onunsembolikdüzeninde,biriçıkıpdamodernbiliminvarsayımlarınısavunmayakalkarsa,bir'deli'muamelesigörür.

Buradaönemliolan,onun'deli'olmadığını,fakatonubukonumasokandarkafalı,cahiltoplumundeliolduğunusöylemeninyeterliolmayacağıdır.Obirdelimuamelesigörmekle,toplumsalbüyükÖteki'ndensürgünedilmiştirvebudeliolmayadenktir.Delilik"olgulara"doğrudangönderimdebulunarakdeğil,(birdelinin,halüsinatikprojeksiyonlarındatutsakolduğuiçin,şeyleriolduklarıgibigöremeyenbiriolmasıanlamında),ancakbirbireyinkendini"büyükÖteki"yleilişkilendirmesinebakaraktayinedilebilir.

Lacangenelliklebuparadoksunkarşıtyanınıvurgular:"Deliyalnızcakendininkralolduğunu

sananbirdilencideğil,aynızamandakendininbirkralolduğunusananbirkraldır."Başkabirdeyişle,delilikSembolikolanileGerçek,yaniegemenliklehazırbirözdeşlikkurmakarasındakimesafeninçöküşüdür;veya,onun

[Lacan'ın]birdiğerörnekverenbaşkabirifadesinebakarsak,eğerbirkoca,karısınınbaşkaerkeklerleyattığıfikrinekafasınıtakmışolduğuiçinhastalıkderecesinekıskançise,haklıolduğuortayaçıksa,karısıgerçektendebaşkaerkeklerleyatıyorolsadahi,onunsaplantısıhastalıklıbirözellikolaraksabittir.

Butürparadokslardakidersaçıktır:hastalıkderecesinekıskançlık,gerçeklerhakkındabiryanılmameselesideğil,fakatbugerçeklerinkişininlibidinalekonomisinenasılentegreedildiğimeselesidir.Bununlabirlikteaynıparadoksuntamtersistikamettedegerçekleşebileceğinidilegetirmeliyiz:Toplum(sosyo-sembolikalan,büyükÖteki),hatalıolduğukanıtlansabile"normal","aklıbaşındaolandır".BelkiolgunLacan'ınkendini'psikozlu'görmesininsebebibudur.O,onunsöyleminin

"büyükÖteki"ninalanınaentegreedilmediğiölçüdepsikotiktir.

Kantçıkiplikte,komplocuteorininhatasınınbirşekilde"saltaklınyanlışakılyürütmesi"yle,aynımantığasahipolduğunuilerisürme-290

mekeldedeğil;resmibiryöntemselduruşolarak(benimsenenbilimsel,toplumsalvs.sağduyudan)kuşkuduymakla,bukuşkuyubaşkabirherşeyiaçıklayanküreselmeta-teoriyleilerisürmekgibiikidüzeyinbirbirinekarıştırılmasıanlamında.

GerçeğiPerdelemek(*(screening)hemgerçeğiperdeyleörtmek,hemperdedegöstermekanlamında)

BaşkabirbakışaçısındanMatrix,"perde"ninbiziGerçekolandanayıranve

"hakikatçölü"nükatlanabilirkılanşeyolarakişgörür.Bununlabirlikte,tambunoktada,LacancıGerçek'inköktenmüphemli-ğiniunutmamalıyız:o,fanteziperdesiylekaplanması-

rantyükseltilme-si-ehlileştirilmesigerekennihaireferansnoktasıdeğildir.Gerçekayrıcaveöncelikliolarak,oradaolangerçekliği,referansnoktasınıalgılayışımızıçarpıtanbirengelolarakperdeninbizzatkendisidir.

FelsefiaçıdanKantveHegelarasındakiayrımdaburadayatar:KantiçinGerçek,aşkınkategorilerinperdesiaracılığıyla"şemalaştınl-mış"olarakalgıladığımıznumenalalandır;Hegelise,tamtersine,Fe-nomenolojikitabınıngirişindebuKantçıboşluğunyanlışolduğunuilerisürer.Biziüçyeniterimletanıştırır:birperdebizimleGerçek'inarasınagirerse,(Görünüşeait)perdeninötesindekikendindeolanın[initself)birnosyonunuüretir,buyüzdengörünüşvekendindeolanarasındakiboşluk"bizimiçin"herzaman-zatenhazırdır.Sonuçolarak,eğerŞey'denekranınçarpıtmasınıçıkarırsak,Şey'inkendisinikaybederiz(diniterimlerledilegetirirsek,İsa'nınölümü,kendindeTan-rı'nınölümüdür,sadeceinsanşeklindevücutbulmasınındeğil)-işte,buradaHegel'itakipedenLacaniçinkendindeŞey'in

algılanannesnedeğil,nihaiolarakbakışolmasınınsebebibudur.Matrix'egeridönersek,MatrixgerçeklikalgımızıçarpıtanGerçek'tir.

Levi-Strauss'unYapısalAntropolojiadlıkitabından,GreatLakekabilelerindenbiriolanWinnebago'dabinalarınmekansalyerleşiminedairörneksemecibiranalizianmanınburadabizeyardımıdokunabi-291

lir.Kabileikialt-gruba("yarımlara")ayrılmıştır:"yukarıdanolanlar"ile

"aşağıdanolanlar";kabileninbirüyesindenköyününanaplanını(barakalarınyerleşimbiçimini)kumunveyabirkâğıdınüstüneçizmesiniistediğimizzaman,buüyeninşuveyabualt-gruptanbirineaitolmasınabağlıolarak,birbirindenhaylifarklıikicevapalırız.Herikigruptaköyübirdaireolarakalgılar;fakatbirgrupiçinbudaireniniçindebaşkabirdairedahavarken,yanielimizdetekmerkezliikidairevarken;ötekigrupiçindairekesinbirayrımçizgisiyleikiyebölünmüştür.Başkabirdeyişlebirincialt-grubunüyesi(gelinbunlara"muhafa-

zakar-birleşmeci"diyelim)köyüntemelplanınımerkezitapınağınetrafındaaşağıyukarısimetrikbirşekildeyerleşmişbirevçemberigibialgılarken,ikincialt-grubun("devrimci-uzlaşmaz")üyesiköyünügörünmezbircephetarafındanikiyeayrılmış,farkedilebilirevkümeleşmeleriolarakgörür.

LeviStrauss'unönemverdiğinokta,buörneğinbizihiçbirşekilde,sosyalmekanınalgılanışınıngözlemciningrupüyeliğinebağlıolduğunusöyleyenkültürelgöreceliliğeayartmamasıgerektiğidir.Algınıniki"görece"yanmabölünmesininbizzatkendisi,binalarınyerleşimindenesnel,"fiili"birsabitliğedeğil,toplumsalilişkilerdecemaatinkendikendiniuyumlubirbütündesürdürmesiniengelleyenbirdengesizliğisembolizeedemeyen,açıklayamayan,

"içselleştireme-yen",itirafedemeyenköyünsakinlerindetemel,özselbirçatışmayagizlibirgönderimdebulunur.

Anaplanınikifarklıalgısı,yalnızca,bu

travmatikçatışmaylabaşetmek,yaralarınıdengelibirsembolikyapıaracılığıylaiyileştirmekisteyenkarşılıklıolarakbirbirinidışlarikiçabadır.Buşeylerincinselfarklaragöredeaynışekildedurduğunu,"eril"ve"dişil"olanınLeviStrauss'unköyündeevlerinikifarklıkonfigürasyonugibiolduğunusöylemekbilmemgereklimi?

Bizim"gelişmiş"evrenimizinaynımantığınegemenliğialtındaolmadığınadairyanılsamayıbertarafetmekiçin,siyasimekanımızınsağvesololarakikiyeayrıldığını,sağcıvesolcu

292

davranışıntıpkıLeviStrauss'unköyündekizıtalt-gruplargibidavrandığınıhatırlatmakyeterliolacaktır.Siyasimekâniçerisindeyalnızcafarklımekânlanişgaletmeklekalmazlar,herbiribizzatsiyasimekânınyerleşiminifarklıbirşekildegörür:birsolcuiçinotabiatıgereğibazıköktençatışmalarlabölünmüş

biralanken,birsağcıiçincemaatinyabancı

tecavüzcülerinbozmuşolduğuorganikbirliğidir.

BununlabirlikteLeviStraussdahaötebirhayatinoktayıişareteder:ikialt-grupherşeyerağmenbirveaynıkabileyioluşturduğu,aynıköydeyaşadığıiçin,bukimliğinbirşekildesembolikolarakherikiyarıyıdakapsayacakbirbiçiminiçineyerleşmesigerekmektedir.Fakat,eğerkabileninhiçbirsembolikduyguvedüşüncesi,hiçbirtoplumsalkurumutarafsızdeğilde,fakattemelvekurucuantagonistayrılmatarafındanüstbelirlenmişse,bunasılmümkünolur?LeviStrauss'undahiyanebirbiçimde"sıfırkurum"dediği,yalnızcaanlamınyokluğunazıtlıkiçinde,olduğugibivarolanolarak(assuch)mevcudiyetiniişaretettiğiiçinhiçbirkesinanlamıolmayanboşbirişaretediciyle;tekişleviolduğugibiolantoplumsalkurumlarınfiiliyatınıvemevcudiyetinikendiyokluğuna,toplumöncesikargaşayazıtlıkiçindeişaretetmekolduğuiçinhiçbirpozitifiçeriğeveişlevesahipolmayanbelirlibirkurumla.

Kabileninbütünüyelerinikendiniokabileninüyeleriolaraktecrübeetmesinisağlayanşey

böylebirsıfırkurumagönderimdir.Ozaman,busıfırkurumideolojikolarakensafhalinde-toplumsaluzlaşmazçatışmanınsilindiği,toplumunbütünüyelerininsayesindekendinitanıyabildiği,herşeyikucaklayantarafsızbirmekânsağlayanideolojiişlevininendoğrudancisimleşmesi-değilmidir?Vehegemonyaiçinmücadeletamdabusıfır-kurumunnasılüstbelirleneceğine,nasılbirönemarzedeceğinedairmücadeledeğilmidir?

Somutbirörnekvermekgerekirse:böylebirsıfır-kurumolanmodernulusnosyonu,aileyeveyagelenekselsembolikmatrisleredayanantoplumsalbağlarınçözünmesiyledeğil,toplumsalkurumların,

293

modernleşmeninhücumuylabirlikte,giderekdahaazdoğallaştırıl-mışgeleneneğedayanıpgiderekdahafazlabir"sözleşme"meselesiolarakyaşanmasıylabirlikteortayaçıkmıştır.Elbetteburadaözelbirönemarzedenkonu,ulusalkimliğinenazındanasgaridüzeyde"kana

vetoprağa"dayananbiraitolmavebusayedeuyguntoplumsalkurumların(devlet,meslek...)yapaylıklarınabirtezatoluşturacakşekildetecrübeedilmesidir.Pre-modernkurumlar"doğallaştırılmış"sembolikvarlıklarolarak(tanışılmazgeleneğedayanankurumlarolarak)işliyorduvekurumlartoplumsalsuniliklerolarakalgılanmayabaşlandığıanda,tarafsızortakzeminolarakhizmetverecekbir"doğallaştırılmış"sıfır-kurumaihtiyaçduyuldu.

Cinselfarklarageridönersek,aklımdanvarsayımımıriskeatıpşunlarısöylemekgeçiyor:belki,sıfır-kurumunbuaynımantığıyalnızcabirtoplumunbirliğinedeğil,aynızamandaonunantogonistbölünmesineuygulanmalıdır:yacinselfark,insanıntoplumsalbölünmüşlüğünündoğallaştırılmışasgarisıfir-farkıysa,belirginbirtoplumsalayrı-mıişaretetmedenönce,bufarkı(cinselfarkı)olduğugibiişaretedenbirtürsıfır-kurumsa?Ozaman,yine,hegemonyamücadalesibusıfır-farkındiğerbelirlitoplumsalfarklarlanasılüstbelirleneceğininmücadelesidir.Lacan'ıngöstergeşemasınınönemli,fakat

çoğunluklagözdenkaçırılanözelliğibuarkaplanüzerindeokunmalıdır.LacanstandtartSaussurecuşemayı(çizgininüstündeki"arbre"kelimesiyazıpaltınabirağaçresmiçizmek),çizgininüstüne"abre"kelimesiniveyanına"homme"ve

"femme"veçizgininaltınadabirbirininaynısıikikapıçizerekdeğiştirmektedir.

GöndergeninfarklılaşankarakterinivurgulamakiçinLacan,Saus-sure'unteklişemasınıilköncebirgönderimçiftiyle,kadın-erkekkar-şıtlığıyla,cinselfarkladeğiştiriyor;fakatasılsürprizhayaligönderilendüzeyindehiçbirayrımınolmayışıgerçeğindeyatıyor(cinsiyetfarkınıngrafikindeksinde,birkadınlabiradamınbasitleştirilmişçizgilerinideğil,bugününlavabolarındasıkçagörüldüğüüzere,aynıkapının

294

ikikopyasınıediniyoruz).Cinselfarkın"gerçek"varlıklaradayananbiyolojikbirzıtlığıdeğil,

fakatnetbirbiçimdegönderilennesnelerle-sadecegöndereninimgesiylehiçbirşekildeyakalanamazolantanımlanmamışbirX'inGerçeğidışında-hiçbirşekildeçakışmadığınıaçıkçasöylemekmümkünmüdür?

Levi-Strauss'unköylülerinikifarklıçizimiörneğinegeridönersek.BuradaGerçek'in[çizimlerdeki]anamorfikyansımalararacılığıylahangikesinanlamdamüdaheleettiğinigörebiliriz.İlkönceelimizdeevlerin'fiili've'nesnel'

düzenlenişivar,ardındanonlannfiilidüzenlenişbiçiminibozarakçarpıtanikifarklısembolleştirme.Nevarkiburadaki"Gerçek"fiilidüzenlemedeğil,kabileüyesininfiilitoplumsalçatışmayıçarpıtantoplumsalçatışmanınfiilitravmatikçekirdeğidir.GerçekböylecegerçeklikvizyonumuzunbiçimselolarakçarpıtılmasınıaçıklayanferagatedilmişX'tir.(Vebuarada,buüç-düzeyliplankesinbirbiçimdeFreud'undüşlerinyorumuüç-düzeyliplanıylaaynımantığasahiptir:düşüngerçeközü,düşündokusundatercümeedilenveyaoradasergilenen

gizlidüşüncedeğildir,bizzatbugizlidüşünceningörünürdokudakiçarpıtılmasıaracılığıylakendinidışavuranbilinçdışıarzudur.)

AynışeyGerçek'inönceklikliolarakdışkınesnelerininşokediciölümcültecavüzü,parçalanmışcesetler,bokvebenzerişeylerkılığındageridönmediğisanatalemiiçindegeçerlidir.Bunesneler,açıkça,kendiyerlerindedeğildir,fakatkendiyerlerindeolmamakiçin,(boş)yerinzatenburadaolmasıgerekirvebuyerMalevitch'lebaşlayan"mi-nimalist"sanatlamümkünkılınmıştır.Yüksekmodernizminbirbirinezıtikiikonuarasındakikarmaşıklıkişteburadayatmaktadır:KazimirMalevitch'in"BeyazYüzeydekiSiyahKareleri"ileMarchelDuc-hamp'ınhazır-yapma[ready-made]nesnelerinsanateseriolaraksergilenmesi.

Malevitch'ingündeliknesneyibirsanateserikatmayükseltmesininaltındayatannosyon,birsanateseriolmanınnesneninkalıtsalbir295

özelliğiolmadığıanlamınagelir:sanateserini

sanateserikılan,(herhangi)birnesneyiöncedenboşaltılanonubelirlibiryereyerleşttrme-sidir.Sanateseriolmakbir"niçin"değil,"nerede"sorunudur.Male-vitch'inminimalistyerleştirmesininyaptığışey,sadeceböylebiryeri,kendinionuniçindebulanbütünnesnelerisanateserinedönüştüreniçkinbirbüyüselözelliğesahipboş

yer(çerçeve)halinegetirmek/yalıtmaktır.

KısacaMalevitcholmasaydı,Duchampolmazdı.Ancaksanatpratiğiçerçeve/yeribuşekildeizoleettikten,bütüniçeriğiniboşalttıktansonradırki,hazır-yapmayordamıkullanılabilir.Malevitch'tenöncebirpisuvar,enmeşhurgalerilerdesergilenmişolsabile,sadecebirpi-suvarolarakkalırdı.

Yerlerindenkoparılmışdışkınesnelerininortayaçıkışı,böyleceiçindehiçbirnesneolmayanvebuşekildeboşbirçerçeveolanyerinortayaçıkışıylaayrılmazbirbiçimdebağlantılıdır.SonuçolarakçağdaşsanattakiGerçek,birşekilde,Gerçek'iniçindeHayali-Sembolik-Ger-

çeküçlemesinitekrarlayanbirüçboyutasahiptir.Gerçekburadaevvelabiçimibozulmuşleke,nesnelgerçekliği

"öznelleştiren"safbirtemsilolarakçarpıtılmışimgeanlamındagerçekliğindoğrudanimgesininbiçimselçarpıtılmasıdır.Ohaldeburadakiboşyerolarakgerçek,hiçbirzamanburadaolmayanbirkonstrüksiyon,biryapı;buşekildetecrübeedilen,fakatancakgeçmişedönükolarakinşaedilebilenvebuşekildevarsayılmasıgerekendir-SembolikinşaolarakGerçek.

NihayetGerçek,yerindeolmayanmüstehcendışkıNesnesi,"kendinde"gerçektir.

BusonGerçek,yatılılmışhaliyle,yalnızca,tıpkıNaziYahudikarşıtlığındadışkısalNesneolanYahudilerin,toplumsalan-tagonizmindayanılmaz"yapısal"

Gerçek'inimaskeleyenGerçekolmasıgibi,büyüleyiciveesiralıcımevcudiyetininyapısalGerçeğimaskelediğibirfetiştir.

Gerçeğinbuüçboyutu,"olağan"gerçekliğemesafeliduranortamınüçkipliğiylesonuçlanır:birikendinibugerçekliğibiçimselçar-296

pıtmayateslimeder;birigerçeklikteyeriolmayanbirnesneyidahileder;biridegerçekliğinbütün(nesnel)içeriklerinisilerveyaçıkarır,kigeriyekalantekşeybunesnelerindoluştuğuboşyerinkendisidir.

FreudçuDokunuş

Matrix'inhatasıherhaldeenaçıkbirbiçimdeNeo'yu"O"[One]olarakatamasıdır.Okim?Toplumsalilişkideböylebiryervardır.İlkolarak,Üst-Gönderen'in,sembolikotoriteninO'su.Toplumsalhayatınenkorkunçbiçimindebile,toplamakaplarındansağçıkanlarınhafızalarındadeğişmezbirşekilde,diğerbütüninsanlarıyalnızcahayattakalmaegoistmücadelesineindirgeyendayanılmazşartlarınhengamesinde,mucizevibirşekildebir'akıldışı'cömertlikvevakarımuha-zafaedipetrafınayayanbirOvardır.Lacancıterimlerlekonuşursak,buradaY'adel'Unişleviyle

uğraşıyoruz:buradabile,hayattakalmanınsafstratejisininçerçevesindekiişbirliğinekarşıtanlamdadoğrutoplumsalbağıtanımlayanasgaridayanışmadesteğiolarakhizmetetmişbirO

vardır.

Buradakiikiözellikhayatibirönemarzeder.İlkolarak,bubireyherzamanoolarakalgılanır(hiçbirzamanonlardeğildir,sanki,görünmezbirgerekliliğeboyuneğergibi,açıklanamazdayanışmamucizesininaşırılığıbirO'dacisimleşmekzorundadır);ikinciolarakasılmeselebuO'nunötekileriçinneyaptığıdeğil,onuninsanlararasındabizzatmevcutolmasıdır(ötekileri-çoğuzamanyalnızcahayattakalmamakinelerineindirgenmişolsalarbile-hayattakalmayamuktedirkılan,insanonurunukoruyanbirO'nunvarolmasıdır).Biraçıdan[komediprogramlarındaki]öncedenkaydedilmişkahkahalarabenzerbirbiçimde,buradaÖteki'nin(O'nun)benimyerime,benimiçinbenimonurumukaybetmediğiveyadahakesinbirdilledilegetirirsek,kendionurumuÖtekiaracılığıylaalıkoyduğumkaydedilmişbironur

vardır.

Genellikle,buOçözüldüğündeveyasahteolduğuortayaçıkarıl-297

dığında,diğermahkûmlarhayattakalmaistekleriniyitirirvekayıtsızyaşayancesetlerhalinegelirler;paradoksalbiçimdesırfhayattakalmakiçinmücadeleetmeyehazırolmadurumukendiistisnasıtarafından,buseviyeyeindirgenememiş

birO'nunvarolduğugerçeğitarafındanayaktatutulur;öylekibuistisnaortadankalktığında,bizzathayattakalmasavaşıgücünükaybeder.

Bu,O'nunkendi'gerçek'özelliklerindenhareketletanımlanmadığıanlamınagelir(buaçıdan,onungibidahabirçokbireyolabilirveyaogerçekteçözülmüş,yanisahteveyalnızcaburolüoynayanbiriolabilir).Onunistisnairolüdahaçokbiraktarımdır.Oötekilertarafındankurulmuş(varsayımış)yeridoldurur.

OysaMatrix'tekiO,gündelikgerçekliğimizin

gerçekolmayıpyalnızcakodlanmış

birsanalevrenolduğunugörebilenvebusayedekendinibağlayankablolardankurtulabilen,sanaldünyanınkurallarınıdeğiştiripaskıyaalabilen(gökyüzündeuçabilen,mermilerihavadadurdurabilenvebenzeri)kişidir.BuO'nunişlevindehayatiolannoktaonungerçekliğifiilileştirmebiçimidir.Gerçeklikkurallarıaskıyaalınabilenveyaenazındanyenidenyazılabilensunibiryapıdır-İşteburadaO'nungerçeğindirenişiniaskıyaalabildiğinedairtamanlamıylaparanoyakbirnosyonyatar.("Sertbirduvanniçindengeçebilirim,eğergerçektenbunainanır..."birçoğumuziçinyapılmasıimkansızolan,özneniniradesininyetersizliğineindirgenmiştir).

Filmburadabileyeterincederineinemiyor.Neo'nunOolduğunakararverecekolanKahin'inbeklemeodasındakiunutulmazsahnede,yalnızcadüşüncegücünükullanarakbirkaşığıbükenbirçocuk,şaşkınNeo'yabunuyapmanınyolununkendinikaşığıbükebileceğineinandırmaktandeğil,fakat

kaşığınvarolmadığınainanmaktangeç...Pekibukendineoluyor?FilminBudistvarsayımda,benim,yanikendimin,öznenindevarolmadığınıkabulederekbiradımöteyegitmesigerekmezmiydi?

Matrix'teyanlışolanınneolduğunudahakesinbirşekildebelirle-298

yebilmekiçinbasitteknolojikimkânsızlığıfanteziyeaithatadanayırmakgerekir.Zamanyolculuğu(muhtemelen)imkansızdır;fakatfanteziyeözgüsenaryorlarıbunarağmen"doğru"dur,libidinalçıkmazlarısaflaştırmabiçimleriyle.SonuçolarakMatrix'insorunuhilelerininbilimselsaflığındankaynaklanmaz.GerçekliktenSG'yetelefonyoluylageçmekfikrimantıklıdır;çünkükaçmakiçintümihtiyaçduyduğumuzşeybiraralıkveyadeliktir.

Belkidetuvaletdahaiyibirçözümolurdu.Tuvaletinsifonunuçektiktensonradışkılarınkaybolduğuyer,etkilibirbiçimde,şeyleriniçindekaybolduğupre-ontolojikvehayatöncesidehşetengizyüceÖte'ninmetaforlardanbiri

değilmi?

Hernekadardışkılaraneolduğunurasyonalanlamdabilsekde,imgelemdekigizemvarolmayadevamediyor-bokgündelikgerçekliğimizeuymayanbiraşırılıkolmayadevamediyorveLacan,birhayvanındışkılarıylaneyapacağınıbilemediğianda,bunlarınonuncanınısıkanbirfazlalıkhalinegeldiğiandahayvanolmaktaninsanolmayageçtiğimizisöylemektehaklıdır.Gerçekböylecetuvaletdeliğindentekrarortayaçıkankorkunç-tik-sinçşeydeğildir,fakatdeliğinkendisi,başkabirvarlıkbilimseldüzenegeçişhizmetigörenboşluk,gerçekliğimizin-

dışkılarımızıngündelikhayatımızınbirparçasıolmayanalternatifbirboyuttagözdenkaybolduğunuhayaletmemize/algılamamızaimkântanıyarak-uzamını"büken"

tuvaletdeliğindeki[olupbitenisaklayan]dirsektir.

Sorunfanteziyeaitdahaköktenbirtutarsızlıktır

kienbelirginbiçimdeMorpheus'un(Neo'nunOolduğunainanandirenişçilerinAf-ro-Amerikanlideri)halaşaşkınlıkiçindeolanNeo'yaMatrix'inneolduğunuaçıklamayaçalışırkenpatlakverir.MorpheussonuçolarakMatrix'ievreninyapısındabirbaşarısızlığabağlar.

Morpheus:Obütünhayatınboyuncataşıdığınduygudur.Dünyadabirşeylerinyanlışolduğuduygusu.Neolduğunubilmiyorsun,fakatomda,tıpkıseniçıldırtanbeyindekibirkıymıkgibi...Matrixheryer-299

dedir,hertarafımızda,hattabizzatbuodada...Osenihakikateköretmekiçingözlerinebağlanandünyadır.NEO:Hangihakikate?

MORPHEUS:Seninbirköleolduğuna,Neo.Senintıpkıdiğerherkesgibizincirlerledoğduğu...koklayamadığın,tadamadığınveyadokunamadığınbirhapishanedetutulduğuna.Zihniniçinbirhapishane.

İşteburadafilmnihaitutarsızlığıilekarşıkarşıyakalır:eksiklik/tu-tarsızlık/engeltecrübesinin

gerçeklikolaraktecrübeettiğimizşeyinsahtebirgerçelikolduğuolgusunakanıtteşkiletmesibeklenmektedir.OysafilminsonunadoğruMatrix'inAjanı,Smith,bizefarklı,dahaFreudçubiraçıklamaverir:İlkMatrix'inmükemmelinsandünyasıolmakiçintasarlanmışolduğunubiliyormuydun?Hiçkimseninacıçekmediği,herkesinmutluolduğu?Tambirfelaketti.

Hiçkimseprogramıkabuletmedi.Bütünürünü[akühizmetigöreninsanları]

yitirdik.Bazılarımükemmeldünyanızıtanımlayacakbirprogramdilinesahipolmadığımızıiddiaetti.Fakatben,birtürolarakinsanlığın,gerçekliğiacıçekmevemutsuzlukolaraktarifettiğineinanıyorum.Mükemmeldünyaseninilkelbeyinkabuğununsürekliuyanmayaçalıştığıbirdüşdünyasıydı.İşteMatrixbuyüzdenbuşekildetasarlandı:medeniyetinizindoruğu.

Dünyamızınmükemmelolmayışıhemonunsanallığınınhemdegerçekliğininalametidir.AjanSmith'in(sakınunutmayalım,ötekilergibi

birinsanoğludeğil,fakatbizzatMatrix'in(büyükÖteki'nin)doğrudancisimleşmesidir.Onunverdiğidersegöre,aşılamazbirengeltecrübesininbizinsanlariçin,birşeyigerçeklikolarakalgılamakiçin-gerçekliksüreklidirenendir-olumlubirşartıdır.

MalebrancheHollywood'ta

Başkabirtutarsızlıkölümleilgili:Matrixtarafındandüzenlenen300

SG'deölenbirinedengerçektenölür?Filmbilgisizliktaraftanbircevapsunuyor:"Neo:Matrix'teöldürülürsenburadadamı[sadeceSG'dedeğil,birdegerçekhayatta]ölüyorsun?Morpheus:Bedenzi-hinsizyaşayamaz."Buçözümünmantığınagöre,"gerçek"bedeninizancakzihnizle,içinegömüldüğünüzzihinselevrenlebirlikteişgörebilir.Öyleyse,eğerbirSG'deisenizveoradaÖldürülürseniz,buölümgerçekbedeninizideetkiler...Bununaşikarkarşıtçözümü(sadecegerçeklikteöldürüldüğünüzzamangerçektenölürsünüz)deyineyetersizkalmaktadır.

Buradakibityeniğişudur:ÖznebütünüyleMatrix'inyönettiğiSG'niniçinegömülmüşmüdür,yoksaenazındanşeylerinfiilidurumlarındankuşkulanıyormudur?Eğerilksorununyanıtıevetise,düşüştenöncekiAdem'indurumunabasitbirçekilmebiziSG'niniçindeölümsüzkılacaktırvesonuçolarak,halihasardaSG'niniçinetamamengömülmektenazatedilmişolanNeo,MatrixtarafındankontroledilenSG'niniçindemeydanagelenAjanSmith'leçarpışmalarındansağ

çıkmalıdır(mermileridurdurmayamuktedirolduğugibi,vücudundaaçılanyaralanhiçolmamışhalegetirebilmelidir).BubiziMa-lebranche'ınvesileciliğine

[occasionalism]getirir.NihaiMatrix,Ber-keley'indünyayızihnindetaşıyanTann'sındanziyade,Malebranc-he'ınvesileciTanrı'sıdır.

MalebrancheSanalGerçekliğiaçıklamakiçinbizehiçkuşkusuzeniyikavramsalaygıtısunanfelsefecidir.Descartes'ınbiröğrencisiolanMalebranche,onunmaddivetinseltöz,beden

veruharasındakiişbirliğiniaçıklayabilmekiçinbirkozalaksıbezeyeyaptığıkomikgönderimibirkenaraiter.Pekieğerbuikisiarasındahiçbirtemasyoksa,birruhnedenselolarakbeden(aynışekildebedenruh)üzerindeeylemdebulunamıyorsa,budurumdabunlannişbirliğininasılaçıklayacağız?İkişebeke(zihnimdekifikirlerilebedenselkarşılıklı-bağlılık)tümüylebirbirindenbağımsızolduğuiçin,geriyekalantekçözüm,birüçüncügerçekTöz'ün(Tanrı)sürekliolarakbuikisinikoordine301

ediponlaraarabulucu-veböylecetutarlılıktemsilinisürdüren-olmasıdır.

Elimikaldırmayıdüşündüğümzamanelimbunauygunbirşekildekalkar,düşüncelerimeliminkalkmasınadoğrudandeğil"vesile"sebepolur.DoğrudanelimeyönelmişdüşüncelerimifarkedenTanrı,elimibunauygunbirbirşekildekaldırmayayolaçacaköteki,maddi,sebepselzincirehareketverir.Eğer"Tanrı"

yerine,büyükÖte-ki'ni,sembolikdüzenikoyarsak,Lacan'ınduruşundakivesileciliğe

yakınlığıgörürüz.Lacan'ın"Televizyon"çalışmasındaAristoteles'eyönelikpolemiğindedilegetirdiğigibi,büyükÖtekikendiniherzamanbedenveruharasınayerleştirdiğiiçin,buikisiarasındakiilişkihiçbirzamandoğrudandeğildir.

Vesilecillik,böylece,aslında"göndergeninrastlantısallığı",fikirlerşebekesiilebedensel(gerçek)nedensellikşebekesiarasındakimesafe,ikişebekenin-birelmaısırdığımdaruhumunbirhazduyumutecrübeetmesinisağlayacakşekilde-işbirliğinisağlayanbüyükÖtekiolduğugerçeğinebiraddır.Bedenveruharasındakibuaynıuzaklık,güneşintekrardoğmasınıteminetmekiçininsankurbantörenleriniörgütleyenantikAztekrahibindehedefiydi.BuradakiinsankurbanetmeTanrı'ya,bedenselzorunlulukilesembolikolaylarınrapdetil-mesiarasındakiişbirliğinisürdürmesiiçinbiryakarıştır.Aztekrahibinkurbantörenihernekadar'akıldışı'görünsede,onuntemelvarsayımıbedenileruharasındakiilişkinindoğrudanolduğunusöyleyenbizimbasmakalıpsezgimizdençokdaha

derindir:birelmaısırdığımzamanhazduyumutecrübeetmembenimiçin

'dogal'dır;buradabüyükÖteki'nin,gerçeklikileonunzihinseltecrübesiarasındakiişbirliğinisağlayanarabulucurolügözdenyitirilir.

AcababizimSanalGerçekliğiniçinegirmemizdeböyledeğilmi?Elimisanalmekandabulunanbirnesneyiitmekiçinkaldırdığımda,bunesnebunauygunbirbiçimdehareketeder,elbettenesneninyerdeğiştirmesinedoğrudaneliminsebepolduğubenimyanılsamamdırgömülmüşlüğümiçinde,bilgisayarlaştırılmış

işbirliğininvesilecilikte

302

ikiyapıarasındakiişbirliğinigarantiedenTanrırolünebenzeyenkarmaşıkmekanizmasınıihmaletmişimdir.

Birçokasansördebulunan"Kapıyıkapat"düğmesininsahtebirdüğmeolduğu,oraya

insanlaradaasansörseyahatinebirşekildekatıldıklarıvekatkıdabulunduklarıizleniminiyaratmakiçinkonmuşolduğuçokiyibilinir;kapıbudüğmeyebastığınızzaman,"Kapıyıkapat"düğmesinebasaraksüreci"hızlandırmaya"

kalkmadandoğrudangideceğinizkatındüğmesinebastığınızzamankinetamolarakeşitsüredekapanır.Sahtekatılımadairbuaşınvekeskinörnek,bireylerinbizim"postmodern"siyasisüreçlerekatılımınaçokiyibirmetaforsağlar.

Üstelikbuenkatıksızvesileciliktir:Malebranche'agörebizsüreklibutürdüğmelerebasanz,hernekadarkapınınkapanmasınındüğmeyebasmamızınbirsonucuolduğunainansakda,onlanvetakipedenolayı(kapınınkapanmasını)koordineedenTann'nınarkasıkesilmeyenfaaliyetidir.

Busebeplesiberuzamınhayatlarımızınasıletkileyeceğiköklümüphemliğiaçıkbırakmakhayatibirönemarzeder.busözkonusu

teknolojiyedeğil,fakattoplumsalsöze[inscription]bağlıdır.Siberu-zamagömülmekbedenseltecrübemizişiddetlendirebilir(yeniduyarlılık,dahafazlaorganıolanyenibirbeden,yenicinsiyetler...),fakataynızamandasiberuzamıyönetmenmakineyiidareedenkişiiçin(sanal)bedenimizi,onunhâkimiyetini-hiçkimseninbundansonrakendibedenine"benim"diyemeyeceğişekilde-elimizdenalarakçalmaolanağınıdaaçar.

Buradakarşılaşmışolduğumuzşey,arabulucunosyonununkurucumüphemliğidir.Bunosyonorijinalolarakbiröznenindoğrudanvevazgeçilmezkararalmahakkındansoyulmasınıişaretediyordu.Siyasiarabuluculuğunbüyükustası,fethedilmiş

hükümdarları,hiçbirşekildeonukullanacakdurumdaolmadıklarıbirgörünüştegüçilebaşbaşabırakanNapolyon'dur.Dahagenelbirölçekte,hükümdarın

"arabuluculuğu"nunanayasalbirmonarşiyiişaretettiğisöylenebilir:busistemdehükümdar,

içeriğiseçimlegelenhü-303

kümettarafındanbelirlenmişfermanlarıimzalamanınkatıksızbirbiçimde"i"leridüzeltmekgibiiçiboşbirjestineveböylecefermanlarınüzerindekiyürütmegücünüteyitetmeyeindirgenmiştir.Bu"i"leridüzeltmeişi,özne'ninalgılanamazbirşekildegiderekdahafazlamedyatizeedildiği,güçlerinden

[arttığısahtekılığınınaltında]soyulduğu,gündelikhayatınaşamalıolarakbilgisayarlaştırmasıiçindegeçerlideğilmi?Bedenimizmedyatizeedildiğinde(elektronikmedyanınşebekesinetutsakolduğunda),eş-zamanlıolarakkökten

"prole-terleştirme"tehlikesinemaruzkalır:kişiseltecrübembilemekanikÖtekitarafındançalınabilir,değiştirilebilirvedüzenlenebilirolduğuiçinöznepotansiyelolaraksadecedolarişaretlerineindirgenmiştir.Buradayine,köktensanallaştırmanınbilgisayarlara,Malebranche'ınvesileceliğindeTanrı'yaaitolankonumubahşetmişolduğunugörebiliriz.Bilgisayar(sanal

gerçeklikte)zihnimvekaslarımınhareketleri(olaraktecrübeettiğimşey)arasındakiilişkiyikoordineettiğiiçin,yoldançıkıpzihnimvebedenseldeneyimimarasındakiilişkininkoordinasyonunubozarakbirKötüTanrıgibidavranmayabaşladığınıhayaledebilirim.Eğerelimikaldırmakiçinbeynimegönderdiğimsinyallersanalgerçekliktarafındankesintiyeuğratılırvehattatersineçevri-lirse,bedenimi"benim"olarakalgıladığımenköktentecrübeminaltıoyulur.

Öylegörünüyorkisiberuzam,hatıralarıFreudtarafındananalizedilenAlmanyargıçSchreber'inparanoyakfantazisinigeliştiriyor."Kabloluevren"ancakSchreber'ininsanoğlunukutsalışınlarladoğrudankontroledenTanrıhalüsinasyonuylaçakıştığıölçüdepsikotikbirfantezidir.

Başkabirdeyişle,büyükÖteki'ninbilgisayardacisimleştirilmesikabloluevreniniçkinparanoyakboyutunuaçıklamazmı?Veya,yinebaşkabirşekildedilegetirirsek,ortaknoktaşuki,siberuzamdabirbilgisayarabilinç

yükleyebilmekinsanlarıbedenlerindenkurtarıyorsa,makinelerideinsanlardankurtarır.

304

TemelFanteziyiSahnelemek

SontutarsızlıkNeotarafındansonsahnedeilanedilenmüphemözgürlükstatüsüyleilgilidir.Neo'nunmüdahelesininbirsonucuolarak,Matrix'tebirSİSTEMHATASIyaşanır,busıradaNeo,Matrix'inzincirlerindenkendilerininasılkurtaracaklarınıöğretecekKurtarıcıolarakMatrix'tetutsakolaninsanlaraseslenir:fizikselyasalarıdelebile-cek,metallerieğebilecek,gökyüzündeuçabilecekler...Nevarki,bütünbu"mucizeler"ancakMatrixtarafındansürdürülenSG'niniçindekalınırsamümkündürvesadecekurallarınıdelmekvedeğiştirmekleilgilidir.Matrix'inköleleriolmastatümüzhiçdeğişmemiş,yalnızcahapishanekoşullaniyileştirilmiştir;pekiozamanMatrix'tençıkmayaveyokedilmişdünyayüzeyindemutsuzyaratıklarolarak"gerçekgerçekliğe"

girmeyeneoldu?

Âdornocubiraçıdanbututarsızlıklarınfilminhakikatanlarıolduğuiddiaedilebilir:geçkapitalisttoplumsaltecrübemizin,acıvegerçeklik(hazilkesininsaltanatınıbozanilkeolarakgerçeklik),özgürlükvesistem(özgürlükancakonuntamgelişmesiniengelleyenbirsistemiçindemümkündür)gibitemelvarlıkbilimselçiftleriilgilendirenuzlaşmazçatışmalarınıişaretetmektedirler.Bununlabirliktefilmingerçekgücütamamenfarklıbirdüzeydengelmektedir.YıllaröncesineaitZeardozveyaLagon'unKaçışıgibibilimkurgudizileri,bugününpostmoderndurumunuöncedengörmüşlerdir:Steriledilmişbiralandayaşayanyalıtılmışinsanlar,maddiçürümeningerçekdünyasınıtecrübeetmekisterler.Postmodernizmekadar,ütopyagerçektarihselzamandankurtulupzamansızbirÖtekiliğegitmeçabasıydı."Tarihinsonu"ylageçmişindijitalbelleklerdetümüylemevcutolmasınınpostmodernkesişmesi,günümüzde,zamansızütopyayıgündelikideolojiktecrübeolarak

yaşamamızasebepolmuştur.ÜtopyaTarih'inGerçek'liğine,belleğe,gerçekgeçmişinizlerineveçevremizisarankapalıkubbedenkurtuluphamgerçekliğinkokusunaveçürümesinearzuduymahalinegelmiştir.Matrixfilmininkurgusu,filmin

305

sonundabiryöndeğiştirmedahayaşarveütopyaileters-ütopyayıbirleştirerektersdöner:içindeyaşadığımızgerçeklik,Matrixtarafındansahnelenenzamansızütopyayerliyerindedir;öylekietkilibirşekildeMatrix'eenerjiteminedenedilgenbireraküyeindirgenebiliriz.

Buyüzdenfilminkendineözgüetkisionunmerkezitezindençok(gerçeklikolaraktecrübeettiğimizşey,zihinlerimizebağlanmışbirMega-bilgisayarolanMatrix'inürettiğisanalbirgerçekliktir),onunmerkeziimgesinden,milyonlarcainsanıntüpleriçindeedilgenbirbiçimdeyatarakMatrix'eenerjiteminetmesindengelir.BuyüzdenMatrix'inkontrolettiğisanalgerçekliktenuyandıklarında,bu

uyanmadışgerçekliğingenişalanınabiraçılmadeğil,herbirimizindoğumöncesisıvıiçindeceninsiorganizmalarolarakyaşadığımızbukapanımınkorkunçilkfarkınavarılmasıdır.Bumutlakedilgenlik,bilinçlitecrübemizietkin,kendikendinigerçekleştirenöznelerolaraksürdüren,ipotekaltınaalınmışfantezidir.NihayetindehayatözümüzübizlerbireryaşayanaküymüşüzgibisöküpalanÖteki'nin(Matrix'in)jouissancearacıolduğumuznosyonu,mutlaksapıkfantezidir.

İşteburadabuaygıtıngerçeklibidinalgizemiyatar.Matrixnedeninsanenerjisineihtiyaçduyuyor?Tümüyleenerjiaçısındanbaktığımızzaman,bu,elbetteanlamsızdır.Matrixkolayca,milyonlarcainsaniçinkoordineedilenaşınderecedekarmaşıkbirsanalgerçeklikidaresinigerektirmeyen,dahagüvenilirbirenerjikaynağıbulabilirdi.Buradabaşkabirsorudahagözeçarpıyor.Matrixnedenherbirbireyikenditekbenciyapayevreninegarketmiyor?Bütüninsanlıkteksanalevreniyaşasındiyeprogramlankoordineetmeyleişlerinedendaha

karmaşıkhalegetirsin?BunaverilebilecektekyanıtMatrix'ininsanlannjouissanceilebeslendiğidir:işteyinebüyükÖteki'ninsüreklibirjo-uissanceakışınaihtiyaçduyduğunadairLacancıtezegeliyoruz.İştefilmtarafındansunulaneşyadurumunubuşekildetersçevirmemizgerekiyor.Filmingerçekdurumumuzauyanmamızadairbetimi,kendinintamzıttı,varlığımızıkoruyançoktemelbirfantezidir.306

Sapıklıkilesiberuzamarasındakurulanbağlantıbugünartıkçokyaygındır.

Standartbakışaçısınagöre,sapıksenaryo"iğdişedilmenininkârı"nısahneler.

Sapıklık"ölümvecinsellik"motifine,ahlaklılıkvecinsiyetfarkınınsürekliempozeedilmesitehdidinekarşıbirsavunmaolarakgörülebilir.Sapığıniçindeyaşadığıevren,tıpkıçizgifilmlerdeolduğugibibirinsanınbütüniğdiş

edilmelerdenpaçayıkurtardığı,yetişkincinselliğinçocuksubiroyunaindirgendiği,bir

insanınölmeyeyadacinsiyetlerdenbiriniseçmeyezorlanmadığıbirevrendir.Buhaliylesapığınevreni,katıksızsembolikdüzenin,göndergelerin,insanınölümlülüğüGerçek'iylesınırlanmadanserbestçekendioyununoynadığıbirevrendir.

İlkbakışta,bizimsiberuzamtecrübemizinbuevreneuyduğudüşünülebilir:SiberuzamGerçek'inatılığıylaengellenmemiş,sadecebizimkoyduğumuzkurallarlasınırlıbirevrendeğilmiydi?Matrix'tekiSanalGerçeklik'teaynıdeğilmi?

İçindeyaşadığımız'gerçeklik'değiştirilemezkarakteriniyitiriyor;birinsanıniradesiyeterincegüçlüysedeğiştirebileceği(Matrixtarafındanempozeedilen)olumsalkurallarınyürürlükteolduğubiralanhalinegeliyor...Nevarki,Lacan'agörebustandartbakışaçısınınhesabakatmadığışey,Ötekiilesapıklıktakijouissancearasındakinevişahsınamünhasırilişkidir.Bu,tamolarak,nedemek?

Aydınlanma'nınDiyalektiğikitabınınsonuna

AdtornoveHorkhe-imer'ınyaptığıalımlılardanbiri19.yüzyılpsikologuolanFransızFlo-urens'inkloroformlatıbbianesteziyekarşıgeliştirdiğisavdır.Flou-rensanestetikmaddelerinsadecebeyninhafızabölümündeetkiliolduğununkanıtlanabileceğinisöyler.

Kısaca,ameliyatmasasındacanlıcanlıkesilir,korkunçacılarhisseder,fakatuyandıktansonraolanlarıhatırlamayız...AdornoveHorkheimeriçinbu,elbette,kendindedoğanınbastırılmasınadayananAklınkaderinedairçokiyibirmetaforsağlar:beden,öznedekidoğa,tümüyleacıyıhisseder,özneninhiçbirşeyhatırlamamasınınsebebibastırmadır.Buradadoğanınhâkimiyeti-307

mizdenaldığıeksiksizintikamyatar:bilmeden,kendikendimizinkurbanıolur,kendimizicanlıcanlıkeseriz...Acababunu,iç-edilgenli-ğin,dünyayaetkinmüdahelemizinbedeliniödediğimiz,mükemmelfantezisenaryosuolarakokuyamazmıyız?Bufantestikdestekolmadan,bütünüyleÖtekitarafındanyönlendirilenÖtekiSahnesiolmadan,özgür,etkinbiramil

düşünülemez.Birsado-mazoşistbuacıçekmeyiVarlık'aulaşmanınbiryoluolarakisteyerekbenimser.

Busöylediklerimizdensonra,Hitler'inbiyografiyazarlarının,onun,1931

yılındaHitler'inMühich'tekidairesindeölübulunanyeğeniGeliRaubel'leilişkisinedairsaplantılarınıdahakolayaçıklayabiliriz.SankiHitler'incinselsapıklığıonunkamusalkişiliğiniaçıklayacakfanteziyeaitbirdestekgibidir.OttoStarsser'inyazdığıbiçimiylesenaryoşöylebirşey.

Hitleronaelbiseleriniçıkarttırırdı.Yereuzanırveonunyüzüneçömelmesiniisterdi.Buradaonuyakındanincelerdi;buonuçokheyecanlandırdı.Heyecanıdoruknoktasınaulaştığındakızdanyüzüneişemesiniisterdi.İşteHitler'ezevkiniverenşeybuydu.

Buradahayatibirönemesahipolanşey,Hitlerinbusenaryodakionuçılgıncayıkıcıkamusiyasetineitenfanteziyeaitdestekolarakmutlak

edilgenliğidir-

ElbetteGeliburitüellerdentiksiniyorduveçaresizdurumdaydı.

İşteburadaMatrix'ingerçekiçgörüsüyatıyor:sapıklığınikikarşıtkutbunubiraradasergilemek:biryandagerçekliğindelinebilirolumsalkurallarlayönetilenbirsanalalanaindirgenmesi,öteyandabuözgürlüğüngizlenmişhakikatinin,özneninindirgenmesininsonderecearaçsallaştırılmışedilgenliğeindirgenmesi.

308

KatkıdaBulunanlar

DANIELBARWICKAlfredDevletUniversitesi'ndeYardımcıFelsefeProfesürü-dür.

IntentionalImplicationsadlıkitabavesayısızmakaleyeimzaatmıştır.Bar-wickahlak,metafizikvegeneleğitimdeğerlendirmesiderslerivermektedir.

Öğrencilerionunöğretimbiçiminişuşekildetarifetmektedir:"Neolduğunubilmiyorsunuzama,orada,siziçıldırdan,beyindekibirkıymıkgibi."

GREGORYBASSHAMPennsylvania'dakiKing'sUniversitesi'ndeYardımaFelsefeProfesörüdür.OriginalIntentveTheCanstructionkitabınınyazanveCri-ticalThinking:AStudent'sIntroductiankitabınınikiyazarındanbiridir.GregReformeedilmişepistemolojivehukukfelsefesiüzerindeçeşidianlaşılmazdergilerdemakaleleryayınlamaktadır.BiliIroin'eRobZombie'yikendisiyletanıştırdığıiçinteşekkürediyor.

MICHAELBRANNIGANbirFelsefeProfesürüvePennsylvania,Pittsburgh'takiLaRocheUniversitesi'ndeFelsefeBölümBaşkanıdır.AyncaüniversiteninAhlakAraştırmalarıMerkezi'ninmüdürüdür.Asyafelsefesiveahlakıüzerinesayısızmakalelerininharicinde,ThePtdseofWisdam.TbePbilosophiesoflndia,Chine,andJaponveStrikingaBalance:APrimeronTraditionalAsianVa-lueskitaplarının

yazandır.Eskimokardayuvarlanmatekniğiderslerialırken,henüzkayakdiyebirşeyinolmadığıgerçeğinikeşfetmektençokuzakolduğunuanlamıştır.

MARTINA.DANAHAYArlington'dakiTexasUniversitesi'ndeİngilizceProfesörüdür.

Vıktoryenkültürveedebiyat,çağdaşotobiyografi,baskıvedirenmekonularındasayısızmakaleyayınlamıştır.YZmakinelerininbütüninsanlarınedenhâlâbirerprofesörhalinegetiremediğinianlamamaktadır;Neo'nuntekbirhapataraköğrendiğiniöğrenmekiçinyüzlercemakalevekitapokumayıilkelbulmaktadır.

GERALDJ.ERIONMediailleUniversitesi'ndeYardımcıFelsefeProfösürüdür.Zihinveahlakfelsefesiüzerinemakaleleryazmıştır.Otoritesorunuvardır.Kendininözelolduğunavekurallarınonuniçingeçerliolmadığınainanıyor.Kuşkusuzhataediyor.

CYNTHIAFREELANDHoustonUniversitesi'ndeFelsefeProfösürüdür.TbeNa-

309

kedandtbeUndead:EvilandtheAppealofHormr(Westview,1999)veButIsitArt!1(Oxford,2001)kitaplarınınyazarı,FeministInterpretationso/Aristotle(PennState,1998)ve(ThomasWartenberg'lebirlikte)PhilosopbyandFilm(Ro-utledge,1995)kitaplarıneditörüdür.VeonaKahin'inkurabiyetarifinigetirecekolanlaraödülvaatetmektedir.

JORGEJ.E.GRACIA,Buffelo'dakiNewYorkDevletÜniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.Ensonçıkardığıkitaplar:HoıvCanWeKnotvWhatGodMeans(2001);HispaniclLatinoIdentity(2000);MetapbysicsandItsTask(1999);Texts(1996)veTbeoryqfTextuality(1995).Onuhareketegeçirenbirsoru.Onuburayagetirenbirsoru.

CHARLESL.GRISTOLD,JR.BostonÜniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.Şelf-KnotvledgeinPlato'sPhaectrus(Yale,1986;reprintedbyPenn'StatePress,1996),AdamSmitbandtheVirtuesofEnligbtment

(Cambridge,1999),kitaplarınınyazanvePlatonicWritings/PlatonicReadings(Roudedge,1988;reprintedbyPennStatePress,2000.BirAjangördümühementanıyabiliyor.

THOMASS.HIBBS,BostonÜniversitesi'ndeYardımcıFelsefeProfesörü.SonkitabıVirtue'sSplendor:Wisdom,PrudenceandGoodLife(FordhamUniver-sityPress,2001).ShowsAboutNotbing:NibilisminPopularCulturefromtbeExorcisttoSeinfeldveBuffytheVampireSlayermakaleleriarasında.Hibbsizlemecihazındanumutsuzcakurtulmayaçalışıyor.

JASONHOLT,ManitobaÜniversitesi'ndefelsefehocası.Çeşidifelsefikonulardabirçokakademikvepopülermetinlerivar.KörlükvebilincindoğasıüzerinebirmonografisiyayınaşamasındadırveFragmentofaBlues(2001)adlıromanınyazandır.Kendinisıkıcısansadaçokeğlencelibirisi.

WILLAMIRWIN,PennsylvaniaKingÜniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.Intenti-onalistInterpretation:APhilosophicalExplanationand

Defense(1999)veCriticalThinking:AnIntroduction(2001)kitabınınortakyazarı.SeinfeldandPhilosopby(2000)veTbeDeathandResurrectionoftheAuthor?(2002)adlıkitaplarıneditörü.Bill'ötekihayatında"KurabiyeCanavan"lakabıylaHackervebuülkedekibütüninternetyasalannıçiğnemişdurumda.

DEBORAHKNIGHT,Kanada,Kingston,QueenÜniversitesi'ndeFelsefeProfe-310

soru.SonyayınlarıSimpsons'tanBorges'e.Eco'yaveCalvino'yadevasabiralanıiçeriyor.BoşzanıanlanndaHelikopterleakrobasiçalışmalarıyapıyor.

CAROLYNKORSMEYER,Buffalo'dakiNewYorkDevletÜniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.Estetikvesanatfelsefesi,feministfelsefeveduygukuramıalanlarındayazıyor;şuandatiksintiyleuğraşıyor.EnsonkitabıMakingSenseofTöste:FoodandPbilosopy(CornellUniversityPress,1999).NeoileTrinity'ninsiyahderidenkıyafetleriniKung-Fusalaklağıylamahvetmektenkorkamayacakkadaraç

olduklanruüerisürüyor.

JAMESLAWLER,Bufelo'dakiNewYorkDevletÜniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.

TheExistentialistManâsmofJean-PaıdSartre,veIQHeritability,andRacismkitaplannınyazarı.DialecticsoftheUSAConstitution:SelectedWri-tingsofMitchellFranklinkitabınınyazan.Kant,HegelveMarksüzerinemakaleleryazıyor.Öncekihayatıdadadoğruyuöğretmiş.

GEORGEMcKNIGHT,Ottawa,CarietonÜniversitesiSanatveKültürAraştırma-lanOkurundaFilmAraştırmalarıBölümündeProfesör.EnsonolarakAgentofCballengeandDefîance:TbeFilmsofKenLoacbkitabınıneditörü.DeborahKnightilebirlikteSuspensandüsLoach,inHitchcockkitabınıyazan.Enbüyükhayalibiryemekkitabıyazmak.

JENNIFERL.MCMAHON,CentreÜniversitesindeFelsefeProfesörü,Sartre,DoğuFelsfesiveEstetikkonularındamakalelerivar.Hernekadarbiretyemezolsada,sanalbir

bifteğehayırdemeyeceğinisöylüyor.

DAVIDMITSUONIXON,Seattle,WashingtonÜniversitesi'ndeöğretimgörevlisi.

Algılamanınepistemolojisiüzerineolantezinibitirmekleuğraşıyor.2000

yılındaDavid"Matrk'inFelsefesi"adlıbirdersbaşlaupöğretti.Budersboyuncaöğrencilerfilminçeşidifelsefitemalarıminceledi.Davidgözleribozukolduğuiçinyanlışlıklamavihapıseçenlerden.

DAVIDR1EDER,Arlington,TexasÜniversitesi'ndeİngilizceBölümü'ndeWe-ightlessWriting:RhetoricandWritinginanAgeofBlurteziniyazıyor.Encul-turation:AJournalofRhetoric,WritingandCulture'mikieditöründenbiri.AyrıcabirinternetgazetesindeTheWritingInstructorsütunununyazan.Davidkaşıkdjyebirşeyolmadığınıbiliyor.

311

JONATHANJ.SANFORD,Steubenville'deFransiskenUniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.AntikveOrtaçağfelsefesinedairmakaleleryayınladı.CategoriesOldandNeut(CatholicUniversityofAmericaPress)kitabınaeditörlükyapa.Sigortanumarasıvar,vergileriniödüyorveevsahibesineçöpütaşımasındayardımediyor.

THEODORESCHICK,JR.MuhlenberUniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.HowtoTbinkAboutWeirdThings(McGraw-Hill)veDoingPbilosopby(McGraw-Hill)kitabınınikiyazanndan(diğeriLewisVaughn)-biri.Sonçıkardığıkitap:ReadingsinPbilosopbyofScience:FramPositivismtoPostmodemism(McGraw-Hill).Tedkaşıklantekeliylebükebiliyor.

BARRYSMITH,Buffalo'dakiDevletUniversitesi'ndeFelsefeProfesörüveMonistdergisinieditörü.Sonçalışmalarıarasında"TrueGrid","TheMetaphysicsofRealEstate","TheChineseRuneArgument","TheCognitiveTheoryofWar","TheLastDaysoftheHuman

Race"ve"TheWorstCognitivePerformanceinHistory"

makalelerivar.ProfesörSmithAlmanya'dakiAlexandervonHumboldtVakfı'ndanbugünekadarbirfelsefeciyeverilenenyüksekparaolanikimilyondolarlıködülüaldı.Buödülünöncesindebirrestorandageçenbirbuluşmayadairsorularsorulduğunda:"Hiçbirşeyhatırlamıyorum,anlıyormusun,hiçbirşey,"diyecevapveriyor.

DAVIDWEBERMAN,Georgia,Atlanta'daGerorgiaDevletUniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.MünichÜniversitesiveKolombiyaUniversitesi'ndeçalışmalaryaptı.

Ensonbirtelefonkulübesindegörülmüş.

SARAHE.WONTH,GreenvilleSC'dekiFurmanUniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.

Estetikalanındakiilkçalışmaları/OMr«a/ofAestheticsandAnCritidsm.BritisbJournalofAestheticsveJournalofAesthetics

dergilerindeyayınlandı.SarahWachowskikardeşlerinTrinitykarakterineonubirmodelolarakkullanmakiçinkendisindenizinistemelerindençokmutlu.

SLAVOJZIZEK,LjubljianaUniversitesi'ndeFelsefeProfesörü.SlovenyaCumhurBaşkanlığıSeçimleriAdayı.Sonyayınlanşunlar:OnBelief(2001),neFrightofRealTears(2001),DidSomeboySaytotalitarianism?(2001).TheFragileAbsotuteveyaWhytheChristianLegacyisWorthFightingFor(2000).İngilizceaksanıyüzündenbirçokinsanonungevolduğunudüşünüyor.

312

BİTTİ