Material Educativo para Educación General Básicadocumentos.dga.cl/REH5235.pdf · Susan Rojas...
Transcript of Material Educativo para Educación General Básicadocumentos.dga.cl/REH5235.pdf · Susan Rojas...
Material Educativo para Educación General Básica
Niñas y niños de Rapa Nui:
Para mi es motivo de particular orgullo entregarles este material educativo sobre el agua en la isla, que constituye un invaluable legado para Uds., que el día de mañana serán quienes tomen las decisiones acerca de su tierra y su futuro.
Hoy en día existe una amenaza real de escasez de agua y las consecuencias asociadas a este hecho, son fundamentales para determinar el desarrollo de los países y los territorios. Por ello la importancia de realizar Tutu Turu: Agua en mi Isla” relacionado con un recurso esencial para la vida, con respeto por la diversidad y la idiosincrasia de los pueblos.
En el caso de Rapa Nui, las únicas fuentes de agua son las lluvias y las aguas subterráneas que se acumulan en los acuíferos, de ahí que sea relevante entender y preservar un recurso vital para el desarrollo con equidad de la isla y sus habitantes, ya que sin agua limpia no hay vida ni progreso posible.
Tenemos la necesidad y el deber de respetar el recurso hídrico y convertirlo en un elemento de paz, armonía y crecimiento, para lo cual Uds. pueden contribuir aprendiendo desde la escuela el manejo del agua, que ya se torna insuficiente en la isla.
¡Les necesitamos! Requerimos de su ayuda para asegurar el porvenir de Rapa Nui, que en su calidad de futur@s ciudadan@s y poseedor@s tengan una fuerte y enraizada “cultura del agua”, un comportamiento social sustentable y en una nueva actitud, llena de solidaridad y entendimiento, capaz de generar alianzas para resolver de manera pacífica los conflictos que se generen entre quienes usan el agua. En definitiva, para lograr un equilibrio entre el desarrollo de actividades productivas, proveer el bienestar social de las personas, la conservación de nuestro medio ambiente y respeto por la diversidad cultural, ustedes jugarán un rol vital y trascendente.
Para la Dirección General de Aguas y en especial para la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, la educación para la sustentabilidad del recurso hídrico es una herramienta esencial para la conservación y buen uso del agua. De esta forma, también se contribuye al cuidado ambiental y de la vida, y en este caso particular, ello se vuelve especialmente importante y necesario.
Les invitamos a ser personas concientes, capaces de promover en las próximas generaciones el uso racional y eficiente de un recurso vital para la vida y el desarrollo. Serán ustedes, nuestr@s niñ@s y jóvenes, guardianes y responsables de cómo se use el agua en el futuro en este bello lugar, lleno de historias y leyendas, cada vez más poblado y con crecientes necesidades de este recurso.
¡A Uds. que representan el futuro, les dedicamos Tutu Turu: Agua en mi Isla”!
Dirección General de Aguas (DGA): ente estatal
encargado de promover la gestión y administración
del recurso hídrico en un marco de sustentabilidad,
interés público y asignación eficiente, además de
proporcionar y difundir la información generada
por su red hidrométrica, ambas con el objeto de
contribuir a la competitividad del país y mejorar la
calidad de vida de las personas. http://www.dga.cl
Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH):
entidad dependiente de la Dirección General de
Aguas (DGA) encargada de analizar y aportar
soluciones para la promoción del uso eficiente del
agua. http://www.ineh.cl
Comité Nacional del Programa Hidrológico
Internacional (CONAPHI Chile): creado para asesorar
al gobierno en aquello relacionado con el desarrollo
y materialización del PHI, proponer proyectos
nacionales y servir como enlace entre Chile y los
estados miembros de la ONU y algunos organismos
técnicos internacionales. http://www.phi.cl
Comisión Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI):
Institución encargada de promover, coordinar y ejecutar
la acción del Estado a favor del desarrollo integral de
las personas y comunidades indígenas, especialmente
en lo económico, social y cultural para así impulsar
su participación en la vida nacional, a través de la
coordinación intersectorial, el financiamiento de las
iniciativas de inversión y la prestación de servicios a
usuari@s. http://www.conadi.cl
Gobierno de Chile, Ministerio de Obras Públicas, Dirección General de Aguas.“Turu Turu” Agua en mi isla
Material Educativo para Educación General Básica. Este material fue desarrollado por la Dirección General de aguas,
a través de la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, en colaboración con la Comisión Nacional de Desarrollo Indígena.
Matías Desmadryl LiraDirector General de Aguas Editora:María Angélica Alegría CalvoIngeniera Civil HidráulicaJefa Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH)
Dirección General de AguasIniciativa Nacional de Eficiencia Hidrica
Morandé 59, oficina 827, Santiago, Chile.
Tel: (56 2) 449 3851 - (56 2) 449 3833
www.dga.cl www.ineh.cl
Esta publicación puede ser reproducida para propósitos educativos en su totalidad o en parte, y en cualquier forma, sin autorización del poseedor de los derechos de autor, haciendo expreso reconocimiento de las fuentes. La Dirección General de Aguas, agradecería recibir una copia de cualquiera de las publicaciones que utilicen este material como fuente. Esta publicación no debería utilizarse para la reventa o cualquier otro uso comercial, sea cual fuere, sin previo permiso por escrito de la DGA.
Nota: Algunas actividades de esta guía corresponden a actividades del proyecto WET www.projectwet.org
Se agradece el valioso aporte de los y las docentes de todos los establecimientos educacionales de la comuna de Isla de Pascua; y al Director Regional
de DAP Isla de Pascua, Enrique Pakarati Ika "MAURURU"
MATÍAS DESMADRYL LIRADIRECTOR GENERAL DE AGUAS
Autora:Andrea Fuentealba MatamalaProfesora de Educación Básica y ParvulariaEncargada del Área de Educación (INEH)
Diseño e Ilustración:Susan Rojas DroguettIndexa Comunicación
Traducción María Eugenia Tuki Pakarati
CONADI
2 3
Soy uno de los principales destinos turísticos
de Chile gracias a mi belleza natural y mi
misteriosa cultura ancestral, cuyos únicos
vestigios corresponden a enormes estatuas
conocidas como moáis. Para preservar
dichas características, el Gobierno de Chile
administra, a través de la Corporación
Nacional Forestal (CONAF) el Parque Nacional
Rapa Nui, que fue declarado Patrimonio de la
Humanidad por la UNESCO en 1995.
Mis habitantes me llaman Rapa Nui
o Isla Grande, Te Pito Te Henua u
Ombligo del Mundo, Mata ki te rangi
u Ojos que miran al cielo. Mi nombre
Isla de Pascua, se debe al navegante
holandés Jacobo Roggeween que me
descubrió en la celebración de Pascua
de Resurrección, el 5 de abril de 1722.
Me localizo en La Polinesia, en medio
del Océano Pacífico, a 3.600 kms al oeste de
la ciudad de Caldera y tengo una extensión de
163,6 km², lo que me convierte en la mayor de
las islas del Chile insular. En mis tierras habitan
3.791 personas (censo 2002), concentradas
principalmente en Hanga Roa, capital y único
poblado existente.
Aquí en mi isla no existen cauces permanentes
de agua, sólo en algunas quebradas hay
escurrimientos esporádicos que dependen de la
abundancia e intensidad de las precipitaciones o
lluvias que caen sobre mi; mi terreno que es de
consistencia permeable, permite que la lluvia
se filtre rápidamente hasta las capas de roca
volcánica.
Luego, el agua se canaliza y forma napas
o acuíferos, alguno de los cuales afloran en la
orilla de la costa y otros bajo la superficie del
mar, donde se mezclan con el agua salada.
A su vez, al interior de los orificios de las
rocas se puede encontrar agua dulce producto
del agua de lluvia que se desliza por gravedad
entremedio de las capas de rocas volcánicas.
En los cráteres de los volcanes Rano Aroi,
Rano Raraku y Rano Kao hay tres cuerpos
lacustres que presentan buena disponibilidad de
aguas lluvias.
N
S
E O
Motu Nui
VolcánRano Kau
VolcánRano Aroi
Parque NacionalRapa Nui
Parque NacionalRapa Nui
Parque NacionalRapa Nui
ORONGO
AHU VINAPU
Cabo Sur
Aeropuerto InternacionalMATAVERI
AHU VAIHU
AHU AKAHANGA
AHU HANGATETENGA
AHUTONGARIKI
PUNA PAU
Hanga Roa
AHU AKIVI
AHU TEPEU
ANA TEPAHU
Parque NacionalRapa Nui
Cabo Norte
PlayaAnakena
PlayaOvahe
Volcán Rano Raraku
CaboOHiggins
CaboRoggeveen
MotuMarotiri
MaungaPukatikei
Península Poike
AHUATURE HUKI
AHU TE PITOTE KURA
CONAFANAKENA
MaungaTerevaka
MotuTautara
MaungaOrito
CONAFRARAKU
CONAFORONGO
MotuKao Kao
Motu Iti
Una estación meteorológica es una instalación destinada a medir y registrar regularmente diversas variables meteorológicas. Estos datos se utilizan tanto para la elaboración de predicciones meteorológicas a partir de modelos numéricos como para estudios del tiempo y del clima.
Una estación de medición tiene múltiples beneficios en los aprendizajes de los estudiantes, entre los cuales se puede destacar la posibilidad de experimentar el método científico, hacer seguimiento a diferentes componentes del medio ambiente y, por ende, convertirse en ciudadanos informados de primera fuente respecto de cambios locales debido a la intervención antrópicas.
ESTACIONES DE MEDICIÓN
COMO RECURSO PEDAGÓGICO
Lugar de ceremonial
Lugar de pesca
Lugar donde se encuentran moais
Lugar donde se encuentran geoglifos
Ubicación de Estación de Medición
4 5
Actividad
La circulación y conservación del agua
en nuestro planeta se llama ciclo hidrológico
o natural. Es decir, mar, lagos, ríos, nubes y
lluvia están en constante cambio ya que el
agua de la superficie al cambiar de estado, se
evapora, precipita, se filtra por la tierra o cae
en forma sólida o escurre. El agua total en el
planeta no varía, es la misma que pasa por los
distintos estados o etapas del ciclo.
Intenta responder lo siguiente: ¿Dé dónde se obtiene el agua que
llega a tu casa? ¿Para qué se usa el agua? ¿Cómo participan los árboles y plantas en el ciclo
del agua? El ciclo hidrológico ayuda a limpiar el agua, ¿Conoces alguna otra manera de limpiar el agua usada
por las personas en tu isla?
PRECIPITACIONES
Una vez formadas las nubes las gotas de vapor
de agua se juntan y caen por su propio peso,
generando las lluvias.
ESCORRENTÍA
Se refiere a la parte del agua que escurre por la
tierra después de las lluvias hasta llegar a captadores
de aguas lluvias y al océano. Otra parte, y más
lentamente, se filtran a través del suelo poroso,
formando capas de agua subterránea o Acuíferos.
Al evaporarse, el agua deja atrás todos los elementos
que la contaminan o la hacen no apta para beber
(sales minerales, químicos, desechos). Por eso, el
ciclo del agua nos entrega un elemento puro. Pero
hay otro proceso que también purifica el agua y es
parte del ciclo: la transpiración de las plantas.
A medida que el agua se eleva en su estado
gaseoso, el aire humedecido se enfría y el vapor
se convierte en agua, formándose las nubes.
CONDENSACIÓN
EVAPORACIÓN
Proceso por el cual el agua de la superficie del
mar y las acumuladas en los volcanes pasan
del estado líquido al estado gaseoso, esto tras
haber adquirido energía suficiente para vencer la
tensión superficial.
6 7
Actividad
Los usos del agua pueden ser:
DIRECTOS: beber, comer, lavar, bañarse o
limpiar.
INDIRECTOS: a través de la confección de las
cosas que usamos: papel, ropa, alimentos.
CONSUNTIVO: Cuando se utiliza o consume
totalmente. Por ejemplo, la agricultura.
NO CONSUNTIVO: el agua usada se regresa a
la fuente de origen. Por ejemplo la producción
de energía hidroeléctrica.
NO EXTRACTIVO: el agua se usa sin extraerla
de la fuente natural como por ejemplo la
navegación o el surf
La calidad del agua, después de ciertos
usos, ya no es la misma. A eso se le llama
contaminación y son responsables de producirla
en un gran porcentaje las personas, afectando
su propia salud y la de tod@s l@s seres vivos
que habitan la Isla y el planeta.
Tod@s mis habitantes necesitan y usan el
agua. Es decir, plantas, animales y personas
aprovechan el recurso hídrico acumulado
después de horas de lluvias. Las personas usan
y ensucian el agua a través de sus actividades
diarias en la casa, colegio y el trabajo. El
problema, es que suelen olvidarse que plantas
y animales silvestres también necesitan agua
limpia para vivir.
1. Reúne a tus amig@s de clase y dibujen en el suelo el mapa de la Rapa Nui. Pídeles que se coloquen en cada lugar donde se almacena lluvia (Rano Kau, Rano Raraku, Rano Aroi, Acuífero).
2. Solicítales que elijan ser un usuari@ del agua y que se cuelguen un letrero que les identifique como tal (agricultor(a), ganader@, dueñ@ de casa, artesan@, pescador@, dueñ@ de hotel, dueñ@ de restaurante, panader@, turista, zancudo, gambusia, etcétera).
3. Coloca en el centro del mapa un recipiente con agua (representa el agua subterránea).
4. Entrega a cada “usuari@” un vaso pequeño de plástico transparente con agua, y pide que cada un@ explique en qué consiste su actividad y cómo usa el agua. Durante este proceso agrega una gotita de colorante vegetal o de tierra, de tal forma que el agua se vea sucia como resultado de la correspondiente actividad productiva, excepto cuando se trate de la gambusia, el zancudo o alguno que mantenga su agua limpia.
5. Pregúntale a cada “usuari@”, después de que su agua se haya contaminado, que indique a dónde va esa agua usada o residual. Seguramente te responderá que a las napas subterráneas o acuífero. A l@s usuari@s que no contaminan, preguntar las razones por las cuales no lo hicieron.
6. Pregunta a tus compañer@s qué es lo que aprendieron con esta actividad, y que expliquen si hay alguna relación entre lo que cada usuari@ hace y la calidad del agua. Comentar sobre las consecuencias negativas de las acciones que realizamos y de los beneficios que se podrían obtener si quienes usan el agua participan de la solución ante la contaminación.
7. Si aún te queda tiempo de trabajar, puedes preguntar a cada “usuari@” cómo usan los productos de l@s demás, de manera de ver la interrelación entre todos.
8 9
Actividad
Al igual que en el lugar donde viven, el agua que utilizamos
depende de que las personas sean buen@s vecin@s, ya que
todo lo que hacemos puede afectar a nuestro recurso hídrico,
de ahí la importancia de comunicarse y solidarizar.
¿Cómo puedes ejercer la buena vecindad del agua?. Puedes
usar herramientas para curarla, cuidarla y protegerla. Puedes
usar la técnica de RCP: Restauración, Conservación y Protección.
Tú puedes conservar el agua, prevenir la contaminación
y trabajar con l@s demás para proteger y restaurar lugares
de contaminación de las napas subterráneas. La búsqueda
de soluciones a los problemas en los que participan muchas
personas se denomina “manejo integrado”.
Encuentra a l@s buenos vecin@s de lugares en la siguiente
ilustración. Después realiza esta actividad con tus amig@s
y/o familiares a fin de aprender cómo trabajar juntos para
proteger el agua.
¿Qué significa ser un buen
vecino o vecina? ¿Qué tal si tu
pelota fuera a parar al jardín
contiguo y no te la quisieran
regresar?; ¿sería un ejemplo
de un buen vecin@?. Buena
vecindad significa comunicarse
con las personas, seguir las
reglas, cooperar, mostrar respeto
por el resto y cuidar su entorno.
Tú eres un usuari@ del agua de nuestra isla y todo lo que hagas para protegerla vale. ¡Pequeñas acciones producen grandes cambios!
1 Junta a ocho amig@s o familiares y adopten cada un@ un papel de un “usuari@ del agua”: biólog@, granjer@, agricultor@, hidrólog@, polític@, turista, empresari@ y ciudadan@.
2 Ata ocho cordones del mismo largo alrededor de una liga gruesa, bien ajustada a una lata llena de agua hasta ¾ de su capacidad.
3 Pídale a cada “usuari@” que tomen con cuidado su cordón y, en equipo traten de levantar la lata y moverla sin que se derrame. La cooperación y la comunicación son esenciales para que esto funcione.
4 Los “usuari@s” trabajan juntos para protegerla. En equipo, traten de mover la lata por encima de un obstáculo, como una cuerda estirada. Esto simula una inundación. Pasar por debajo simula una sequía.
10 11
Actividad
Busca en el diccionario, todas laspalabras del texto que
no domines.
Cuando exhalamos, perdemos
dióxido de carbono y agua, ambos
subproductos de la respiración.
Tu cerebro es 75% agua
y esta se encarga de mantenerlo activo y alerta.
El agua ayuda a
controlar la temperatura
corporal y elimina desechos, a través
de la piel.
En los riñones y el
intestino delgado, el agua ayuda a
remover materiales de desecho.
El agua es parte de una dieta
saludable y ayuda a digerir la comida
para producir energía.
El agua, como fluido
esencial en las coyunturas, ayuda
a los huesos a deslizarse
suavemente.El agua
ayuda a mantener el tono muscular y la flexibilidad
de la piel.
En fluidos
corporales como la sangre,
el agua es la encargada de
transportar nutrientes esenciales a todo el
organismo.
La calidad del agua, puede ser buena, mala o
de un grado intermedio, y se ve afectada por una
variedad de factores, tanto naturales como causados
por las personas.
El agua sana es aquella que sostiene y mantiene
la vida, la que posee alta calidad para satisfacer las
necesidades de l@s usuari@s.
Los factores naturales que pueden influir en la
calidad del agua son el tipo de suelo, los minerales
disueltos, las formaciones rocosas y la vegetación.
Entre los factores humanos se encuentran los
escurrimientos de líquidos de vertederos o
basurales, casas y granjas.
Existe una relación directa entre agua sana y
gente sana, ya que las personas necesitan
grandes cantidades de agua buena para
vivir bien. A su vez, la necesitamos
para los cultivos, el establecimiento
de pueblos y la fabricación de
productos y servicios.
Descubrir y precisar la protección de la calidad
del agua ha sido esencial para resguardar este
preciado y escaso recurso, de ahí la importancia de
sorprendentes instrumentos creados por científicos
para determinar la calidad del agua a través del
establecimento de parámetros de tipo:
Físicos: temperatura, turbiedad y flujo
Químicos: pH, cloro y oxígeno disuelto.
Biológicos: insectos acuáticos, bacterias y virus;
son sólo algunos.
En el caso del agua potable, las Norma de
Agua Potable establecen niveles aceptables de los
parámetros físicos, químicos y biológicos.
Para estar en forma, l@s médic@s recomiendan
beber al menos 8 vasos de agua al día. Si haces
mucho ejercicio o si te enfermas, es posible que
necesites beber más agua de lo usual. En ocasiones,
la razón de sentirnos cansad@s, se debe a la falta de
agua en nuestro organismo, es decir, podemos estar
deshidratad@s.
12 13
Los esfuerzos por mantener el agua limpia, saludable y potable datan del Imperio Romano, en donde se dictaron leyes para mantener los causes de agua libres de basura. De esta forma, declararon ilegal el establecimiento de hornos, curtiembres, rastros (mercados callejeros al aire libre) o cementerios a menos de 25 metros de un pozo para no contaminarlos.
Las personas pueden sobrevivir un mes sin ingerir alimentos, pero tan sólo una semana sin beber agua fresca.
En Chile, existe una institución llamada Superintendencia de Servicios Sanitarios
(SISS) que tiene como función, fiscalizar la calidad del agua que distribuyen las empresas de agua potable, ya que deben entregar un agua que no afecte
la salud de los usuarios. La empresa de agua en la Isla se llama SASIPA.
Las ballenas y los delfines son mamíferos al igual que tú, que viven toda su vida en el mar, pero este hogar no puede apagar la sed de los seres humanos, ustedes necesitan agua dulce.
Las partículas de los pesticidas y herbicidas son mil veces más pequeñas que las partículas de humo, contaminando más raídamente las fuentes de agua.
Los suelos de la isla son delgados y su origen volcánico determina que su principal característica sea su porosidad, incidiendo de forma determinante en la inexistencia de escurrimientos de agua superficial.
La gambusia es un pez que las personas introducen en sus estanques, ya que se especializan en rastrear la superficie del agua, buscando y devorando larvas y pupas de diversos mosquitos. De esta forma, se previenen enfermedades. Se encuentran originalmente en los cráteres de los volcanes.
Los ácidos del estómago desempeñan un papel importante en la digestión de los alimentos. Uno de ellos, el ácido clorhídrico, tiene un pH inferior a uno, y es casi tan fuerte como el ácido que produce una bacteria.
El agua contiene, de manera natural, cierto tipo de bacterias; la mayor parte de ellas inocuas. El agua potable es analizada y monitoreada continuamente para asegurar que esté libre de toda bacteria que pueda dañar al ser humano.
14 15
Pregunta a tus familiares y amig@s las leyendas que conocen acerca del
agua y echa a volar tu imaginación. Escribe la leyenda que más te haya
gustado y cuéntasela a tus compañer@s.
Actividad
HIRO
ORONGO
Es el nombre del Dios de la Lluvia, era
invocado en períodos de sequía con
el fin de que prodigase lluvia por
medio de rogativas que estaban a
cargo del ARIKI PAKA, Gran Señor
de la Sequía.
La tradición y cultura también la podemos encontrar en otra
parte de la isla, en la ciudad ceremonial de ORONGO. Ahí
existe una piedra cóncava que en su
costado tiene tallado un bebé, se la
llenaba con agua y era entibiada
con piedras calientes, por lo que
se supone que ahí las madres
daban a luz a sus bebés.
TAHETA
Antiguamente, la gente de la isla
usaba las TAHETA, pequeñas
fuentes con cavidades hechas
en rocas, para utilizarlas como
receptoras de agua de lluvia.MANAVAI
De antaño, también proviene
un sistema que se utiliza
actualmente, los “MANAVAI”,
jardines rodeados de pirca de
piedras de diferentes tamaños
y formas que se utilizan
para plantar especies frágiles. De esta manera, los cultivos
quedan resguardados del viento, salinidad y al mismo
tiempo, evita la evaporación y mantiene la humedad una
mayor cantidad de tiempo.
16 17
Actividad
En tus compras,
utiliza canastas o
bolsas de género,
así evitas el
plástico.
Siembra árboles propios
de la isla para evitar la
erosión además, mantienes
la humedad de la tierra.
No desperdicies agua al
lavar la loza, los dientes
y en tus duchas.
Al conocer acerca del agua,
reconocemos que es fuente de vida y
que es esencial para todos los seres
vivos. Además, es muy importante para
nuestro medio ambiente y que ésta se
desarrolle en las mejores condiciones.
Aquí presentamos algunas ideas y
proyectos que ayudan a mejorarlo y a
que mi Rapa Nui siga siendo un bello
lugar para vivir.
Usa detergentes
biodegradables
para lavar ropa
y loza.
Ocupa tecnologías alternativas,
tales como riego por goteo,
bombas con energía solar,
etc.
• Recoge y separa los residuos para que con los orgánicos,
elabores compost (tierra fértil), lo que te ayudará a cuidar
mejor tus plantas y huerto. Así irá menos basura al vertedero
y no se contaminarán las aguas subterráneas.
• Realiza en tu colegio o casa una campaña de reciclaje con
con estos dos ítems: Inorgánico (gris), Orgánico (verde).
Dibuja en estos cuadros cómo te imaginas que sería la Isla si
todos cuidaran que no se contaminara el agua y el medio ambiente.
La Isla Antes La Isla Ahora
La Isla en el Futuro
18 19
Actividad
Fotocopia los anexos de los “Opuestos”. Recórtalos, píntalos y luego pégalos en una cartulina. Para que te duren los puedes plastificar con cinta de embalaje
transparente.
Ahora ponlos todos boca abajo y comienza a destaparlo en pares, si consigues los pares te los llevas y sigues jugando, de lo contrario le toca a otr@ jugador@…
gana el que tenga más naipes en su poder.
Conversa con tus amig@s de las acciones positivas y negativas en el cuidado y conservación del agua.
aprendimos que nuestros antepasados hicieron cosas
para preservar el agua y hacer un buen uso de ella; pero
¿Qué hacemos hoy para conservar el agua?.
Aquí te damos algunas sugerencias que puedes
realizar tú o l@s mayores que viven contigo:
Muchas personas han vivido
durante miles de años en mí y han
encontrado las formas para que un
poco de agua rinda mucho, a pesar
de sus condiciones de porosidad y sus pocos o
nulos escurrimientos superficiales.
Les voy a contar dos ejemplos de conservación
del agua. Mis habitantes captaban el agua de
lluvia y la usaban para regar sus jardines y huertos.
Además construían estructuras, los MANAVAI, para
evitar que el suelo perdiera la humedad, el viento
produjera erosión y la brisa marina salara la tierra.
Es decir, antiguamente eran capaces de realizar un
uso eficiente del agua.
Ya sabemos que el agua es un bien escaso y vital
para nuestra vida y la de las plantas y animales. También
Regar de noche
y no de día, ya que en el día hay más evaporación.
Usar agua en un vaso
al lavarte los dientes en vez
de dejar el agua corriendo.
Al lavar el auto usando el agua de un balde en vez
de la manguera.
Usar la lavadora
con carga completa.
Realizar duchas cortas
en vez de baños de tina.
Lavar la loza en un recipiente
con lavaza y luego enjuagar.
Llenar el lavamanos
al afeitarse en vez de dejar
la llave abierta.
20 21
Un mural es una pintura hecha directamente
en la pared y que proviene del latín “murus”, que
significa pared o muro. En este tipo de expresiones,
se muestran las preocupaciones, esperanzas,
valores y las memorias de la comunidad y los
pueblos donde los murales son pintados.
Las pinturas murales, desde las correspondientes
al arte rupestre hasta los murales actuales, han
sido expresión de la creación humana a lo largo
de la historia, desde sus más remotos orígenes,
convirtiéndose en excelentes herramientas para
conocer el pasado.
Te invitamos a organizar un mural
con tus amig@s que exprese la
necesidad de proteger y conservar
el agua de la Isla de Pascua,
pide ayuda a personas mayores
para la organización de este
proyecto. Una vez listo el mural,
invita a tod@s para hacer una
celebración de
lo que has
creado.
22 23
Los desafíos que deben enfrentar los países y sus territorios para obtener
el desarrollo económico y social están estrechamente ligados al agua. Las
sequías, la contaminación del agua y los impactos de las inundaciones son
algunos de los problemas que requieren de atención.
El modo en que se han manejado los recursos naturales no ha sido
sustentable por lo que se requiere de un profundo cambio de actitud y un
enfoque sistémico acerca de como se deben gestionar.
Por ello la importancia de desarrollar actividades educacionales y de
difusión para niños y niñas, la futura ciudadanía que manejará y tomará
decisiones acerca de los recursos hídricos con miras al desarrollo sustentable.
Las personas se involucrarán en procesos participativos cuando tengan
un profundo compromiso con el medioambiente y el agua, sólo así se
asegurará el desarrollo cultural, social y económico, sin comprometer la
sustentabilidad de ecosistemas vitales. Las actividades que a continuación se
proponen, están orientadas en esa dirección, crear conciencia, sensibilizar y
cambiar mentalidades y actitudes en las nuevas generaciones.
Los anexos fotocopiables que a continuación se entregan, ponen énfasis
en contenidos relativos al recurso hídrico en Isla de Pascua y su uso eficiente,
a fin de proporcionar los conocimientos necesarios para adquirir conciencia
de los problemas relacionados con el agua y el medio ambiente, a través de
un aprendizaje significativo como es la actividad lúdica.
Imprime los necesarios, que los y las estudiantes los pinten, los peguen
sobre una cartulina o cartón, y a jugar!
Es importante recordar que el o la docente tiene vía libre para adaptar o
ajustar los anexos según sus propios recursos.
¡Sólo necesita para eso, recurrir a su creatividad!
24
Dirección General de AguasIniciativa Nacional de Eficiencia Hidrica
Morandé 59, oficina 827, Santiago, Chile.
Tel: (56 2) 449 3851 - (56 2) 449 3833
www.dga.cl www.ineh.cl
Esta publicación puede ser reproducida para propósitos educativos en su totalidad o en parte, y en cualquier forma, sin autorización del poseedor de los derechos de autor, haciendo expreso reconocimiento de las fuentes. La Dirección General de Aguas, agradecería recibir una copia de cualquiera de las publicaciones que utilicen este material como fuente. Esta publicación no debería utilizarse para la reventa o cualquier otro uso comercial, sea cual fuere, sin previo permiso por escrito de la DGA.
Nota: Algunas actividades de esta guía corresponden a actividades del proyecto WET www.projectwet.org
Dirección General de Aguas (DGA): ente estatal
encargado de promover la gestión y administración
del recurso hídrico en un marco de sustentabilidad,
interés público y asignación eficiente, además de
proporcionar y difundir la información generada
por su red hidrométrica, ambas con el objeto de
contribuir a la competitividad del país y mejorar la
calidad de vida de las personas. http://www.dga.cl
Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH):
entidad dependiente de la Dirección General de
Aguas (DGA) encargada de analizar y aportar
soluciones para la promoción del uso eficiente del
agua. http://www.ineh.cl
Comité Nacional del Programa Hidrológico
Internacional (CONAPHI Chile): creado para asesorar
al gobierno en aquello relacionado con el desarrollo
y materialización del PHI, proponer proyectos
nacionales y servir como enlace entre Chile y los
estados miembros de la ONU y algunos organismos
técnicos internacionales. http://www.phi.cl
Comisión Nacional de Desarrollo Indígena (CONADI):
Institución encargada de promover, coordinar y ejecutar
la acción del Estado a favor del desarrollo integral de
las personas y comunidades indígenas, especialmente
en lo económico, social y cultural para así impulsar
su participación en la vida nacional, a través de la
coordinación intersectorial, el financiamiento de las
iniciativas de inversión y la prestación de servicios a
usuari@s. http://www.conadi.cl
Gobierno de Chile, Ministerio de Obras Públicas, Dirección General de Aguas.“Turu Turu” Agua en mi isla
Material Educativo para Educación General Básica. Este material fue desarrollado por la Dirección General de aguas,
a través de la Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica, en colaboración con la Comisión Nacional de Desarrollo Indígena.
Matías Desmadryl LiraDirector General de Aguas Editora:María Angélica Alegría CalvoIngeniera Civil HidráulicaJefa Iniciativa Nacional de Eficiencia Hídrica (INEH)
Se agradece el valioso aporte de los y las docentes de todos los establecimientos educacionales de la comuna de Isla de Pascua; y al Director Regional
de DAP Isla de Pascua, Enrique Pakarati Ika "MAURURU"
Autora:Andrea Fuentealba MatamalaProfesora de Educación Básica y ParvulariaEncargada del Área de Educación (INEH)
Diseño e Ilustración:Susan Rojas DroguettIndexa Comunicación
Traducción María Eugenia Tuki Pakarati
CONADI
26 27
Mâuru-uru ki tô’oku nehe-nehe, ki tô’oku haka
tere ißa tupuna ta’e ‘ite e te nu’u, ‘e ki te me’e
hope’a o te hauha’a haka rê mai e te tupuna he
môai, e ai nei au he kona hope’a o te hônui o
Tire o te roa ena o te tûrita. E mo hâpa’o i te
ßâ me’e nei, ko haka rê ‘ana e te hau Tire mo
te Conaf e haka tere. ‘E ‘i te matahiti 1995 i kî
ai e te UNESCO i te motu nei he Patrimonio de
la Humanidad.
E kî mai ena ki a au e tô’oku taßata, ko Rapa Nui, ko Te Pito o te Henua, Mata ki te Raßi. Te ‘îßoa nei ô’oku ko Isla de Pasua, o te taßata ‘orandê e tahi te ‘îßoa ko Jacobo Rogge-ween i nape mai, he take’a i a au ‘i te mahana o te Pakate, ‘i te pae mahana o vai tu’u nui o te matahiti ho’e ta’utini hitu hânere piti ‘ahuru mâ piti.
E noho nei au ‘i te porinetia, ‘i vâeßa o te Vai Nui ‘a Kiva. Te roa ô’oku mai Caldera, e toru ta’utini ono hânere kirometro a te pâ’eßa ßaro o te ra’â. ‘E tô’oku nui-nui e 163,6 km2, pê ira e ai nei au he motu hope’a o te nui-nui o te ‘aro nei o Tire. ‘I rußa i tô’oku ‘ô’one e noho nei e 3.791 taßata (ki te ta-tuku o te matahiti 2002) ‘e te rahi ra’a e noho ena ‘i Haßa roa, he kona ‘i ira e noho ena te taßata.
‘I nei ‘i te motu nei ô’oku ‘ina he kona raßa o te vai a rußa pau rô te mahana. ‘I te têtahi nô ava e ‘apa tehe ena e ai pê nei ê: e rahi rô ‘â ‘oe pûai rô ‘ana te hoa ißa mai o te ‘ua a rußa i a au. Te ‘ô’one ô’oku e pû-pû rahi rô ‘ana; pê ira ‘ina he roa e miti tahi rô ena te vai ki raro atu era o te papa.
Ki oti, he taka-taka tahi ‘e he ai te me’e he napa ‘o he pû vai. Têtahi o te pû vai nei e manana ena a te taha-taha tai, ‘e te têtahi
atu a raro o te vaikava ‘e he ‘âno’i ki te vai
maßeo.
Tako’a ‘i roto i te pû-pû mâ’ea e rova’a
tako’a nô mai te vai mâßaro. Te vai nei, vai
‘ua nini oho a te vaha-vaha o te mâ’ea.
‘I roto o te rano era ko Rano ‘Âroi, ko
Rano Raraku ‘e ko Rano Kau e ai rô ‘ana e
toru kona toka e te vai, kona mai ira ana
rova’a mai te vai mâßaro.
N
S
E O
Motu Nui
VolcánRano Kau
VolcánRano Aroi
Parque NacionalRapa Nui
Parque NacionalRapa Nui
Parque NacionalRapa Nui
ORONGO
AHU VINAPU
Cabo Sur
Aeropuerto InternacionalMATAVERI
AHU VAIHU
AHU AKAHANGA
AHU HANGATETENGA
AHUTONGARIKI
PUNA PAU
Hanga Roa
AHU AKIVI
AHU TEPEU
ANA TEPAHU
Parque NacionalRapa Nui
Cabo Norte
PlayaAnakena
PlayaOvahe
Volcán Rano Raraku
CaboOHiggins
CaboRoggeveen
MotuMarotiri
MaungaPukatikei
Península Poike
AHUATURE HUKI
AHU TE PITOTE KURA
CONAFANAKENA
MaungaTerevaka
MotuTautara
MaungaOrito
CONAFRARAKU
CONAFORONGO
MotuKao Kao
Motu Iti
Una estación meteorológica es una instalación destinada a medir y registrar regularmente diversas variables meteorológicas. Estos datos se utilizan tanto para la elaboración de predicciones meteorológicas a partir de modelos numéricos como para estudios del tiempo y del clima.
Una estación de medición tiene múltiples beneficios en los aprendizajes de los estudiantes, entre los cuales se puede destacar la posibilidad de experimentar el método científico, hacer seguimiento a diferentes componentes del medio ambiente y, por ende, convertirse en ciudadanos informados de primera fuente respecto de cambios locales debido a la intervención antrópicas.
ESTACIONES DE MEDICION
COMO RECURSO PEDAGOGICO
Haere mai ki Rapa Nui
He me’e mo aßa
Ka tâpa’o hai hetu’u a rußa i te mapa o Rapa Nui te kona toka o te vai ‘ua.
Lugar de ceremonial
Lugar de pesca
Lugar donde se encuentran moais
Lugar donde se encuentran geoglifos
Ubicación de Estación de Medición
28 29
He huri ißa o te vai ena o rußa o te vaikava ‘e o
te vai ena o raro i te rano ki te ma’ahu. E topa
ena te me’e nei i ha’aputu ‘i ra’e i te pûai mo rê
ki te me’e he tención superficial.
E iri e oho ena te vai hai huru ma’ahu ô’ona, he
hehe-hehe te tokerau ‘e he take’o. He riro ia tû
ma’ahu era he vai. Pê ira e ai ena te raßi.
He huri ißa mai te ma’ahu ki te vai
He tehe ißa mai o te vai mai te raßi
Ki ai ia te raßi, he ha’amata he piri-piri te mata o te
ma’ahu ‘e he vî-viri mai mai te raßi i tô’ona paßaha’a
mau ‘â. Pê ira e hoa ena te ‘ua.
He vai a’a
Ko te vai ena e tehe ena a rußa ‘âtâ ka tu’u rô
ki te kona ‘i ira e toka ena ‘o ‘âtâ ka tu’u rô ki
roto i te vaikava. Te ‘apa o te vai nei e miti
koro’iti rô ‘ana a raro o te ‘ô’one ‘e he toka ‘i
raro i te henua.
Hora ena o te vai e ma’ahu ena, te me’e ta’ato’a rake-rake ‘o
ta’e tano o roto, pa he ‘ô’one, pa he minerare, ‘e pa he kimiko,
he topa tahi ‘i raro. Pê ira te teka ißa o te vai e va’ai mai ena i
tâ’ana vai ma’itaki, vai riva-riva mo unu. E ai tako’a rô ‘ana te
rua râve’a pê hê ana haka ma’itaki i te vai a roto i te roa ena
‘â o te teka ißa o te vai: e pa’ahia te tumu.
Ka u’i ka pâhono te ßâ ‘ui ena: ¿Mai hê e to’o mai ena te vai tu’u atu ki te kôrua hare? ¿Mo te aha te vai?
¿Pê hê te tumu e o’o ena ki roto i te teka ißa o te vai? ¿Te teka ißa o te vai e hâ’û’û rô ‘ana mo haka ma’itaki i te vai? ¿E ‘ite rô ‘ana koe e tahi
huru haka ‘ou o te haka ma’itaki ißa o te vai aßa e te taßata o te motu nei?
He ma’ahu o te vai
He me’e mo aßa
Te ara o te vai ‘e te hâpa’o ißa ‘i te ao nei e kî ena
he teka ißa o te vai ‘o he teka ißa o te nâtura (‘i te tire
ciclo hidrologico o natural). Te aura’a, te vaikava, te
lago, te rio, te raßi ‘e te ‘ua te aßa nô he huri mai te roa
e tahi ki te rua. Te vai he riro he ma’ahu, he hoa mai
mai te raßi pa he ‘ua ‘o pa he matâ-matâika ‘e he miti
ki roto i te ‘ô’one. Te vai ta’ato’a ena o te ao ko tû rahi
‘â ‘i te matahiti ta’ato’a, ko te vai ena ‘â e huri e oho
ena mai te me’e e tahi ki te rua ‘e ‘ai ka teka nô.
30 31
¿Pe he koe ana me′e i te vai?TE USA IËA O TE VAI:
DIRECTOS: e unu ena, e kai ena, e tata ena, e hopu ena ‘e e haka ma’itaki ena i te me’e.
INDIRECTOS: e aßa ena i te me’e mo tâtou, pa he parau, kahu ‘e kai.
CONSUNTIVO: e ‘opo ena i te vai, te aura’a e te ha’a’apu.
NO CONSUNTIVO: e usa ena i te vai ‘e ki oti he hoki ki te kona mai ira i to’o mai ai, te aura’a, hora ena e aßa ena mo te môrî.
NO EXTRACTIVO: e usa ena i te va’i ‘ina he to’o mai mai tô’ona kona, te aura’a mo te pahî ‘o mo haka nini.
Te vai e usa ena ‘ina he ai haka ‘ou pa he hora ra’e era te ma’itaki. Ki te me’e nei e kî ena he rake-rake ißa o te vai (‘i te vânaßa tire contaminación.) Te hau mau o te aßa i te me’e nei he taßata, ‘e he ‘ati te me’e ta’ato’a ora o te motu nei ‘e o te henua mau ‘â.
Te me’e ta’ato’a o te motu nei e necesita rô
‘ana ki te vai ‘e e usa tako’a rô ‘ana, te aura’a,
te tumu, te ‘animare ‘e te taßata. Ta’ato’a e unu
rô ‘ana i te vai toka ‘i te hora hoa o te ‘ua. Te
taßata e usa rô ‘ana ‘e e haka ‘ô’one rô ‘ana i
te vai paurô te mahana hai me’e aßa e râua ‘i
te râua hare, ‘i te hare hâpî, ‘e ‘i te râua kona
aßa. Te ‘ati nô e rehu rô ‘ana pê nei ê: te tumu
‘e te ‘animare e necesita tako’a rô ‘ana ki te vai
ma’itaki mo te râua ora ra’a.
1. Ka haka taka-taka te ßâ poki hâpî ô’ou ‘e ai ka tâtû rô ‘i rußa i te ‘ô’one i te mapa o Rapa Nui, ‘ai ka kî rô mo mâro-maroa ‘i te kona e putu-putu rô ‘â te vai pê Rano Kau, pê Rano Raraku, ‘e pê Rano ‘Âroi.
2. Ka kî ki te ßâ poki hâpî ô’ou mo haka riro e tahi e tahi o râua he usuario o te vai, (he kope ‘oka kai, hâpa’o pua’a, hoa hare, kope tarai, tere vaikava, hoa ‘ôtere, hoa hare aßa kai, aßa haraoa, tûrita, he nao-nao, he gambusia, ‘e he têtahi haka ‘ou atu). Ka haka pâpa’i ‘i rußa i te parau mo ‘ite ko usuario hê ka tahi o râua ‘e ‘ai ka kî rô mo tau ki te ßao.
3. Ka haka rê ‘i vâeßa o te mapa e tahi poko-poko vai (mo ha’aaura’a mai i te vai o raro i te henua).
4. Ka va’ai e tahi e tahi hapaina ‘iti-’iti pârâtiko o te vai. E ai he hapaina e ‘ata mai te roto. ‘E ‘ai ka kî rô mo ha’aaura’a i tâ’ana aßa ‘e pê hê e usa ena i te vai. E kî-kî e oho ena i te râua me’e aßa, ka hoa ‘iti-’iti hai colorante vegetal ‘o hai ‘ô’one ki take’a ai te ‘ô’one o te vai ‘i te huru o te râua me’e aßa. Te me’e
mo ta’e hoa hai colorante vegetal ‘o hai ‘ô’one he gambusia, he nao-nao ‘e he têtahi atu me’e ta’e haka rake-rake i te vai.
5. Ka ‘ui ki te ßâ usuario ena: “E ‘ô’one ena te râua vai, ¿ki hê te me’e rake-rake era o roto e oho ena?” Ko ‘ite ‘ana au pê nei ka pâhono atu ena: “e oho ena ki raro o te henua ki te kona ‘i ira e toka ena te vai.” E ki te usuario ena ‘ina he haka ‘ô’one i te vai, ka ‘ui he aha e ta’e ‘ô’one ena i a râua.
6. Ka ‘ui ki tu’u ßâ poki hâpî, he aha te râua me’e i ‘ite ‘i te aßa ena. Ki oti ‘ai ka ha’aaura’a rô ana ai te aßa era o râua pa he usuario e ‘ati rô ‘ana te vai o ‘e ta’e ‘ati rô ‘ana. Ka vâna-vanaßa o rußa i te me’e tano ‘e ta’e tano topa ki te vai ‘i te ßâ me’e nei o tâtou e aßa nei ‘e o rußa i te me’e riva riva mo rova’a e te nu’u usa i te vai hai hâ’û’û o râua mo kore o te me’e he haka rake-rake ißa i te vai.
7. Mo ai e topa nô ‘â te hora, e riva nô koe mo kî ki te ßâ usuario ena pê hê te usuario e tahi e usa ena i te me’e o te rua mo u’i pê hê te aßa o te usuario e tahi e here ena ki te aßa o te rua usuario.
He me’e mo aßa
32 33
He vesino riva-riva Pa he me’e tako’a o te kôrua kona noho, ana riva-riva ana oho nô te vai, e ai kôrua he vêsino riva-riva. Te me’e ta’ato’a ena, pa’i, o tâtou e aßa ena e haka rake-rake rô ‘ana i te tâtou vai. ‘O ira te hauha’a o te me’e he vâna-vanaßa ‘e he hâ’û’û.
¿Pê hê koe ana ai he vêsino riva-riva hâpa’o i te vai? E riva nô koe mo râ’au i te vai hai râve’a ena e ai ena, mo u’i ‘o pau rahi ‘e mo hâpa’o ‘o tôtôâ. Hai ßâ ti’ara’a nei “RTPTT” e haka mana’u atu pê hê te hâpa’o ißa o te vai: e Râ’au, e Ta’e Pau, e Ta’e Tôtôâ.
E riva nô koe mo hâpa’o i te vai ananake ko te têtahi nu’u ‘o pau rahi, ‘e ‘o tôtôâ, ‘e tako’a mo râ’au ‘e mo haka ma’itaki i te vai o te ßâ kona ena o raro i te henua ko rake-rake ‘â. Tû ßâ râve’a ena mo hâpa’o ‘e mo haka riva-riva o te vai e te me’e rahi nô atu nu’u e kî ena manejo integrado.
Ka u’i te tâtû ena ko ai te vêsino riva-riva o nâ ßâ kona. Ki oti ka aßa kôrua ko tu’u repahoa ‘e ko tu’u hua’ai i te aßa
ena mo ‘ite o kôrua mo haka ‘ûmaßa ‘i te aßa he hâpa’o vai.
¿He aha te ha’aaura’a o
te me’e he ai ô’ou he vêsino
riva-riva? ¿E tano rô ‘ana ki
a koe, mo ta’e haka hoki atu
e tu’u vêsino i ta’a piroto ana
viri tâ’ue ki te râua pâ’eßa?
¿He ha’aaura’a nei o te me’e
he vêsino riva-riva? Te ai
ô’ou he vêsino riva-riva ko
te me’e ena: he vânaßa ô’ou
ki te taßata, he haka tika ki
te haka tere ißa o râ kona,
he hâ’û’û, he mo’a i te têtahi
taßata ‘e he hâpa’o i te me’e
ta’ato’a o tu’u kona noho.
1 Ka haka taka-taka e va’u repahoa ‘o hua’ai ‘e ‘ai ka haka tu’u rô pa he usuario o te vai: pa he biólogo, pa he kope hâpa’o ‘animare, ‘oka ha’a’apu, u’i vai, pôrîtika, tûrita, empresario ‘e pê he kope nô atu e tahi.
2 Ka here e va’u hau o tû roa-roa tahi ‘ana a rußa i te ua-ua peßo-peßo e here ‘eta-’eta rô ‘ana a rußa i te pahu e ‘î rô ana e te vai ‘âtâ ki te ¾ o tô’ona rahi.
3 ‘Ai ka kî rô ki a râua mo to’o e tahi e tahi o râ hau koia ko u’i pê hê a râua ana haka makenu i râ pahu ta’e e parißi te vai o roto. Mo rova’a mo aßa i te me’e nei, e ha’a’au ‘i ra’e pê hê ana me’e ‘e ta’ato’a nô ana aßa.
4 Ta’ato’a o te usuario nei ana aßa mo hâpa’o ‘o parißi te vai. E haka ‘ûmaßa, ana ma’u i te pahu a rußa o te me’e e tahi pa he taura e haro ro ‘ana. Hai ma’u a rußa i te taura nei e ha’aaura’a ena ko raßa ‘â te henua e te vai. ‘E mo ma’u a raro o te taura ko paka-paka ‘â te henua ‘i te vai kore.
A koe he usuario e tahi o te vai ‘i te motu nei, ‘e me’e ta’ato’a nô ena ‘â’au mo aßa mo hâpa’o i te vai e hauha’a rô ‘â. ¡Ka ‘iti-’iti atu, he peti e tahi!
He me’e mo aßa
34 35
He ai te vai riva-riva ’o maui-ui te nu‘uTe riva-riva, te rake-rake, ‘e te ai ena ‘â te vai ‘i te rauhuru nô atu me’e topa ki a ia. E tano rô ana ‘i te me’e aßa e te taßata ‘o he me’e mau ‘â o te nâtura.
Te me’e he vai riva-riva, he vai ena ‘â’ana te haka ora i te me’e ta’ato’a, he vai hope’a ena o te riva-riva mo te ta’ato’a nô me’e.
Te me’e o te nâtura haka huru kê i te vai: he huru o te ‘ô’one, he minerare ‘âno’i o roto, he kona
mâ’e-ma’ea ‘e he tumu-tumu. Te huru kê ißa ‘i te taßata: he me’e rake-rake tehe ‘i te kona hoa ißo-ißo, ‘i te hare, ‘e ‘i te kona hâpa’o ‘animare.
Te ai o te vai riva-riva ‘e te ta’e mâui-ui o te taßata ta’e he me’e tahaßa. Te ora ra’a,
pâ’i, o te taßata e ai rahi te vai riva-riva. E ai tako’a te vai riva-riva mo te ha’a’apu, mo te kona hare ta’ato’a, mo te me’e mo aßa, ‘e mo hâ’û’û ki te taßata.
Mo hâpa’o riva-riva i te vai e ai te râve’a mo hâito ana ai he vai riva-riva, he vai ena ‘â ‘o he vai rake-rake. ‘O ira te hauha’a o te mâkini aßa e te nu’u cient’fico mo ‘ui i te huru
o te vai a roto i te ara o te: • Físico: Te mahana ‘o te take’o, te mâ’eha ‘e te
ta’e mâ’eha ‘e te makenu ißa. • Químico: Te pH, te kororo, ‘e te oxigeno o roto. • Biológicos: Te manu ta’ato’a o roto, ka take’a ka
ta’e take’a mai.
E ai rô te parau te ‘îßoa Norma de Agua Potable ‘i rußa e hâ’aki ena ‘i te roa ha’ati’a mo te vai tano mo unu a roto i te ara o te físico, químico, ‘e biológico.
Mo riva-riva o te hakari, te kî o te taote e unu e va’u hapaina vai ‘i te mahana. ‘E mo rahi o te haka makenu ißa i te hakari ‘e mo mâui-ui, e ‘ata haka rahi te vai ana unu. E tano rô ‘ana te mahana e rohi-rohi nei tâtou he kore o te vai o roto i te hakari, te aura’a ko paka-paka ‘ana te hakari.
He me’e mo aßa Ka kimi a rußa i tediccionario
te vânaßa ta’e aßi-aßi e koe.
Te vai pa he me’e haka vai-vai o te haka
piri-piri ißa o te ivi, ‘â’ana te
hâ’û’û mo ‘ororeko koro’iti
o te ivi.
‘I te ßâ me’e
vai-vai ena o te hakari,
o te vai o roto i te toto te ma’u i te nutriente ki roto i te hakari
ta’ato’a.
Te 75% o te roro
he vai ‘e o te vai te haka makenu ‘e te haka veveri.
‘I roto i te mâpê
‘e i te kokoma, o te vai te
hâ’û’û te to’o i te me’e rake-rake.
O te vai te
haka hio-hio i mâmari ‘e te ta’e haka kiki-kiki i te
kiri o te hakari.
O te vai te haka
mahana ‘e te haka take’o i te hakari ‘e te hoa tako’a i te
me’e rake-rake a roto i te kiri.
Hora ena e
hoa ena i te tokerau a
roto i te ihu, he e’a te dióxido de
carbono ‘e te vai; te ßâ me’e nei e topa ena mai te
haßu-haßu.
Te vai he me’e
riva-riva mo te hakari ‘e ‘â’ana te hâ’û’û i te kai
mo riro he energía.
He me’e mo aßa
36 37
He huru o te vai… Mai te noho ißa era ‘â o te rômano te taßata e aßa e oho ena mo ai o te vai riva riva, ma’itaki, ‘e tano mo unu. ‘I râ noho ißa i aßa rô ai i te rei ‘o haka ‘ô’one i te kona tehe o te vai. Hai me’e nei i ta’e ha’ati’a haka ‘ou ai mo aßa o te kona ai o te rôna, tâmiti kiri, o te kona ho’o ‘i te ara, ‘e o te menemâ ‘i roto i te piti ‘ahuru mâ pae mêtera mai te kona vai, ‘o ‘ô’one. ‘I Tire e ai rô ‘ana te nûna’a kî
he Superintendencia de Servicios Sanitarios (SISS) Te râua aßa he
fiscaliza i te empresa vai ‘o mâui-ui te taßata i te râua vai ta’e tano mo unu. Te ‘îßoa o te empresa vai
o te motu nei he Sâsipa.
Te ta’oraha ‘e te delfine he mâmifero pê koe ‘â. Te râua noho ißa ‘i roto i te vaikava. Te vaikava e ko haka kore i te pohe vai o te taßata. Hai vai mâßaro e haka kore ena.
Te ‘ô’one o te motu nei, rai-rai ‘e hai huru poreko ô’ona mai te ßa’aha o te rano e ‘ite ena e pû-pû rô ana. Pê ira e ta’e ai ena te kona tehe o te vai a rußa ‘â o te henua.
Te gambusia he ika ena e ha-ha’o ena e te taßata ki roto i te puna. Te râua me’e haka kê mo aßa, he kimi a rußa i te vai i te o’i-o’i ‘e i te mâmari o te me’e rahi nô atu huru o te nao-nao mo kai. Pê ira e ko ai te mâui-ui. Te kona mau o te gambusia ‘i te rano.
Te ácido ena o roto i te manava e ai ro ‘ana tá’ana arja he digestión o te kai. E tahi o rá me’e, te ácido clorhi-crico, e ai ro ‘ana te pH - ki a táua, ena ‘apa ‘iti-’iti no toe he ai te püai pa he ácido ena ‘a o te bacteria.
Te partícula ena o te veneno e pamu ena, ‘ata hau rô atu i te ‘iti-’iti ki te part’cula ena o te ‘au ‘e ‘ina e ko roa he kontamina i te vai.
Te taßata e ora nô mo ta’e kai e tahi ‘âva’e, ‘e mo ta’e unu i te vai, e tahi nô tâpati, he mate
Te vai e ai rô ‘ana tô’ona bacteria ‘e te rahi ra’a o nei bacteria ta’e ‘ati mo te taßata. Te vai tano mo unu e hâpa’o rô ‘ana ‘o ai te bacteria rake-rake ‘o mâui-ui te taßata.
38 39
He haka tere i a tupunaKa ‘ui ki tu’u hua’ai, ‘e ki tu’u manupiri (repahoa) ana ai te râua ‘a’amu ‘ite o rußa i te vai, ‘e ai koe ka haka topa rô i tu’u mana’u o rußa. E pâpa’i te ‘a’amu i ‘ata reka atu ki a koe, ‘ai ka ‘a’amu rô ki te ßâ poki o roto i tu’u piha hâpî.
HIRO
ORONGO
A Hiro he ‘îßoa o te ‘atua o te ‘ua. ‘I
mu’a ‘â e kore era te ‘ua he ani ki a
ia mo hoa mai o te ‘ua. Te ani o te
‘ariki paka, he hônui o te vai kore.
Te hauha’a tupuna nâ ‘i te têtahi kona o te motu nei. ‘Ai
‘Ôroßo e ai rô ‘ana e tahi mâ’ea poko-poko ‘i rußa i tarai
ai te poki ‘iti-’iti e tahi. Te mâ’ea nei e
ha’a’î rô ‘ana hai vai. E haka mahana
era i te vai nei hai mâ’ea vera. Te
kî ‘i roto i te mâ’ea nei te ßâ vi’e o
te matamu’a e haka poreko era i te
râua ßâ poki.
TAHETA
‘I mu’a ‘â te taßata o te motu nei
e ha’aputu era i te râua vai hai
tâheta, te me’e nei he poko-poko
aßa hai mâ’ea mo te vai.
Mai mu’a ‘â ‘âtâ ki aßarînâ e
aßa ena te manavai. Te me’e
nei he kona ‘oka kai titi hai
mâ’ea. Te me’e ‘oka ‘i te kona
nei ko te ßâ me’e ena e ko roa
he tißa’i e te tokerau. Pê ira e
ko rova’a e te tokerau, ‘e e te hußa vaikava, ‘e tako’a ‘o
miti hôrou te vai ki raro i te ‘ô’one.
MANAVAI
He me’e mo aßa
40 41
tatou motu nei ko Rapa Nui?
E ‘oka hai tumu o te motu mau
nei ‘ana ‘o kai te henua e te ‘ua
‘e ‘o paka-paka te henua.
Hora ena ô’ou he oho
he ho’o mai, e ma’u ta’a
kânato ‘o ta’a pûtê kahu
mo ha’aî mai o te me’e
‘o ha’a’î mai koe ‘i roto i
te paratiko.
Te me’e ena ‘â’au mo ho’o
mai mo tata o ta’u kahu, ‘o
o ta’a mareti e ai hai me’e
ka tano era, he kore, te
aura’a, hai me’e ‘ina e ko
‘ati mo te henua.
E usa koe i te râve’a ‘âpî ena o te hora
nei pa he: pîpi i ta’a ha’a’apu hai râve’a
ena o te haka turu-turu, hai mâkini
‘opo vai haka hû hai pûai o te
ra’â, ‘e hai têtahi haka ‘ou
atu me’e.
Hai ‘ite o rußa i te vai e ‘ite
nei tâtou hai vai e ora ena te me’e
ta’atou.’E tako’a he me’e hope’a o te
hauha’a mo te tâtou medio ambiente
ki riva-riva ai.
‘Î he haka ‘ite atu i te râve’a pê
hê ana ai ana oho nô tô’oku motu
nei ko Rapa Nui, he kona nehe-nehe
e tahi mo te taßata mo noho.
‘Ina ko haka pau tahaßa
te vai ‘i te hora ô’ou e
hopu ‘ana, e tata ‘â i te
mareti, ‘e e tata ‘â i te
niho.
• E ha’ata’a-ta’a te ißo-ißomo aßa ô’ou i ta’a compost (he
‘ô’one riva-riva mo ‘oka) mo haka taiko o ta’a tiare ‘e o ta’a
ha’a’apu. Pê ira e ko rahi te ißo-ißo ‘e e ko rake-rake te vai ena
o raro o te henua.
• Ka ha’ata’a-ta’a te ißo-ißo o te kôrua hare hâpî ‘e o
te kôrua hare. Te me’e e ko piro (‘i roto i te pêpehu
kihi-kihi). Te me’e e piro rô (‘i roto i te pêpehu
ritomata)
Ka tâtû Ði roto i te ßâ Ðâvahata poto roa tuÐu manaÐu pe hê
te huru o Rapa Nui Ðahani te nuÐu taÐatoÐa e hapaÐo ro Ðâ
Ði te Motu nei mo taÐe ÐoÐone o te vai Ðe o te henua.
Te motu nei i te hora kai hapa o a... I te hora nei
e pe mu a ka oho ena...
Te me’e e ko piro
Te me’e e piro rô
He me’e mo aßa
42 43
rahi i te vai
Ka haka rahi ‘i roto i te mâkini te ßâ tâtû ena te ‘îßoa he Opuestos ‘i te tu’a o te puka. Ka ko-koti, ka paru, ki oti ka haka pi-piri ki rußa i te karaturina. ‘E ‘o rake-rake e riva nô koe mo plastifica hai me’e viri pakete ena. Ki oti ka hârui tahi a raro te ‘aro ‘e ‘ai ka ha’amata ka huri-huri rô mai e rua e rua. Mo rôva’a e koe e rua pê tû huru ‘â, he to’o koe mâ’au ‘e he kori haka ‘ou koe. ‘E mo ta’e rova’a mai, he haka rê mo kori o te rua kope. Te kope rê i te kori nei, ko te kope ena e rahi rô ‘â tâ’ana pere i rova’a.
E vânaßa kôrua ko tu’u repahoa o rußa i te me’e riva-riva ‘e rake-rake e aßa ena ki te vai.
Ko ‘ite ‘ana a tâtou ‘i te hora nei te vai me’e riva-
riva ‘e hai ia te ora ra’a o tâtou, o te miro, ‘e o te
‘animare; te ‘ati nô, ‘i te motu nei, me’e ta’e rahi.
Ko ‘ite tako’a ‘ana a tâtou, te tâtou tupuna i aßa rô i
te me’e mo hâpa’o i te vai ‘o oße e râua. Tâ’aku ‘ui:
¿He aha te tâtou me’e aßa ‘i te hora nei mo hâpa’o
o te vai?
He râve’a nâ
mo aßa e koe
‘e e te nu’u
pa’ari o tu’u
hare mo
hâpa’o i
te vai:
Ka ta’utini atu te rahi o te mata-
hiti o te noho o te taßata ‘i rußa
i a au. ‘E a râua, ka ai atu tô’oku
huru nei e miti rô ‘ana i te vai, ‘e
tako’a ‘ina he vai tehe a rußa i a au,
ko ‘ite ‘ana te taßata o te motu nei mo aßa e ko
pau te me’e hai ‘apa ‘iti-’iti vai nô.
‘Î au he ‘a’amu atu e rua râve’a pe hê a râua e
hâpa’o era i te vai. Te taßata ô’oku e ha’aputu rô
‘ana i te vai ‘ua ‘e hai râ vai e pîpî era i te râua
tiare ‘e i te râua ha’a’apu. ‘E tako’a e aßa rô ‘ana i
te râua manavai. E aßa era i te me’e nei mo hupe
mo oho nô o te ‘ô’one, ‘e tako’a ‘o miti ‘i te hußa
vaikava, ‘e ‘o puhia te ‘ô’one ‘i te tokerau. Te ‘aura’a
o te me’e nei, te taßata o te hora tuai era ko ‘ite ‘ana
i te hâpa’o i te vai.
E pî-pî ‘i te pô;
‘i te ‘ôtea, pa’i, ‘ata hau
te ma’ahu.
Mo tata i te
‘auto i hau i te tano e
ha’a’î te vai ki roto i te pâkete ki te haka tehe
mai roto i te manguera.
Ana tata te
mareti, e tata ‘i roto i
te poko-poko koia ko tope ‘e ki oti ‘ai ka haka hihi iho.
Ana varu i te
vere e ha’a’î te vai ki roto i te ravatorio;
‘ina ko haka tehe tahaßa te vai. Ana
tata, e haka
tano te vai ki te rahi nô
era o te kahu.E ha’
a’î te vai ki roto i te hapaina ana
tata tu’u niho. Ta’e ‘ô e haka
tehe e oho i te vai.
Ana hopu
i hau i te tano mo ta’e ai ‘i roto o te tina, te tano
mau hai ducha ‘e e haka poto nô.
He me’e mo aßa
44 45
Te mural ko te me’e ena he paru i te tâtû ‘i rußa
i te pârê mau ‘â. Te vânaßa he mural o te râtina he
“murus” te aura’a he pared ‘o he muro ‘i te vânaßa
tire. Hai râve’a nei e haka ‘ite ena e te taßata o
râua te mural i paru i te râua me’e mâna’u-na’u
rahi, te me’e ‘i rußa e ßatu ena te râua haßu, ‘e te
mana’u hôhonu o râua. Te mural mai te hora tuai
era ‘â, ‘âtâ ki te mural ena o ‘aßarînâ, ta’ato’a he
me’e i mana’u ‘e i aßa e te taßata ‘i te matahiti
ta’ato’a oho mai ena. Ko riro ‘ana ‘i te hora nei he
me’e a rußa tâua ana hâpî mo ‘ite mai i te haka tere
ißa o te nu’u tuai era.
Ka aßa kôrua ko tu’u ßâ poki hâpî
e tahi mural. Te me’e mo paru o
rußa he râve’a mo haka ‘ite ki te
taßata pê hê râua ana hâpa’o i te
vai o te motu nei ko Rapa Nui.
E no-no’i ki te nu’u pa’ari mo
hâ’û’û atu. Ki oti ka hâ’aki ki te
taßata ta’ato’a mo pae atu mo
aßa o kôrua i te ßoßoro ‘o rußa
i te me’e ena o
kôrua ka
aßa ena.
¡He nu u paru matou!
46 47
me e ena o tu u o te puka
Te me’e ena he hâpî o rußa i te ambiente i a Tire, nâ e tâpura rô ‘ana ‘i rußa i te Rei Nui nui mau ena ‘â o te Medio Ambiente o te matahiti 1994. Hai râve’a nei ana huri te noho ißa o te taßata hai aßi-aßi e râua pê hê ana aßa mo hâpa’o i te vai ‘e i te kona noho o râua, ‘e hai ‘ite mo haka topa i te mana’u pê nei ê: Hai me’e aßa e tâtou paurô te mahana, he riva-riva ‘o he rake-rake te kona noho o tâtou, kona pe mu’a ka oho ena ‘i ira te tâtou hakaara ka noho ena. Te me’e haßa he haka ‘ara i te mata o te taßata mo hâ’û’û o râua, mo te riva-riva o te ta’ato’a, i te aßa nei he hâpa’o i te vai ‘e i te kona noho hai huru o te me’e aßa e râua paurô te mahana.
Te rahi nei o te mana’u mo hâpa’o i te henua, ‘e te ‘ite he aha te me’e rake-rake mo topa ki a tâtou ki te taßata mo tôtôâ i te nâtura, ko riro ‘ana pa he râve’a e tahi mo hâpî ki te ßâ poki o ‘aßarînâ o rußa i te medio am-biente.
Te ßâ me’e ena o tu’a o te puka mo haka rahi ka haka take’a atu ena e mâtou, he me’e mo haka pûai i te hâpî o rußa i te hâpa’o ißa riva-riva o te vai ‘e o te kona noho hai râve’a e reka ki te ßâ poki ‘e e haka aßi-aßi riva-riva.
Ka haka rahi tano ki te rahi haßa e kôrua, ‘ai ka haka koti-koti rô ki te ßâ poki, ka haka paru rô ‘e ka haka pi-piri rô ‘i rußa i te karaturina ‘o ‘i rußa i te karetone. Ki oti tahi, ka noho ka kori.
‘Ina ko rehu, i te mâ’ori hâpî te parau mo haka tano i te ßâ me’e ena o tu’a i te puka ki tâ’ana roa nô era i mana’u mo aßa.
¡Te me’e haßa nô, ka haka makenu ‘iti-’iti te roro!
48 49
50 51
52 53
54 55