UNIVERZITET CRNE GORE

FAKULTET POLITIČKIH NAUKA

Studijski program:međunarodni odnosi

Balkan i “balkanizacija”-nastanak stereotipa o Balkanu

-seminarski rad-

Student: Mentor:

Janković Svetlana 82/11 mr Nikola Zečević

Podgorica,21maj 2013.

Sadržaj:

Uvod……………………………………………………………………………………….3

Balkanizam i orijentalizam……………………………………………………...…………3

Balkan i “balkanizacija”…………………………………………………………..………..7

“Balkan” kao samoodređenje……………………………………………………..………..14

Zaključak……………………………………………………………………………….….16

Literatura……………………………………………………………………….………….18

2

Uvod

Cilj ovog rada je da objasni nastanak i razvoj pojma Balkan i iz njega izvedenog pojma balkanizacije,odnosno razlog njihovog utvrđivanja kao negativnih pojmova.Kroz razlicite percepcije homo balcanicus-a žele se uvidjeti uzroci nastanka negativne slike o Balkanu,kojom se moze poslužiti kao svojevrsnom paradigmom nerazvijenog područja.Na kraju,želi se uvidjeti kako Balkanac razmišlja o sebi,kako se osjeća kad ga nazovu Balkancem,odnosno kako Balkan utiče na identitet svojih stanovnika.

Balkanizam i orijentalizam

“Jedan bauk kruži kulturom Zapada-bauk Balkana.Sve sile ušle su u sveti savez da bi istjerale tu avet:političari i novinari,konzervativni naučnici i radikalni intelektualci,moralisti svih vrsta,rodova i oblika.Postoji li ijedna suparnička grupa koju njeni protivnici nisu ocrnili kao “Balkan” ili optužili za “balkanizaciju”?Koji od optuženih nije uzvratio žigošući taj čin kao “balkanizam”?(Todorova,1999:15)

Ovo su riječi kojima nas Todorova uvodi u svoje razmatranje kompleksne problematike,koju ona naziva “problem balkanizma”-koji po njoj zaslužuje posebnu disciplinu.U razvoju ove teme dalje sledimo nju,koja navodi da početkom XX vijeka Evropa na svoj repertoar negativnih izraza dodaje pojam “balkanizacije”-koja ne samo što je označavala usitnjavanje velikih i snažnih političkih cjelina,već postaje sinonim za povratak plemenskom,zaostalom,primitivnom i varvarskom.U svom razvoju,naročito u okviru američkog diskursa,pojam je potpuno odvojen od onog što je prvobitno označavao i počinje se odnositi na najrazličitije probleme.Činjenica je i da je Balkan opisivan kao “drugo” u odnosu na Evropu,i posebno je stavljan akcenat na to da njegovi stanovnici zanemaruju standard u ponašanju,koje je kao norme stvorio i postulirao moderan svijet.Ovo ima za posledicu nastanak stereotipa o Balkanu koji su dostigli takav stepen i intenzitet,da čitav diskurs zahtijeva posebnu analizu.Termin “civilizovan svijet” čini se,prvi put uzima ozbiljno za vrijeme balkanskih ratova 1912.-1913. odnosno jedan njihov aspekt-nasilje,koje privlači pažnju mirovnih pokreta u Evropi,koji osim što jačaju počinju da se institucionalizuju.Primjer je Karnegijeva zadužbina za mir,osnovana 1910. koja ističe dužnost civilizovanog svijeta da interveniše na ovom prostoru,kao i uslove pod kojima može to da radi.U kontekstu napredovanja mirovnih pokreta je značajno viđenje Kenana,koji hvali mirovne pokrete u SAD-u,Engleskoj i sjevernoj Evropi,i njihov pokušaj da stvore nove pravne norme u međunarodnim odnosima.Kada govori o motivima vlada koje su učestvovale u tim ratovima,on ističe ulogu agresivnog nacionalizma kao odlučujućeg činioca,a po njemu je taj nacionalizam crpio snagu iz nasleđene plemenske prošlosti.Stanjem u balkanskim ratovima je i Meri Idit

3

Daram zaprepašcena,i po njoj se takvo stanje ne može dogoditi u zemljama koje se nalaze zapadno od Balkana.Slično je viđenje i za dva svjetska rata,a ono što se navodi je da iako se takva stanja mogu sresti i kod drugih evropskih naroda,kod balkanskih ona prevazilaze sve mjere.Kenana je citirao veliki broj američkih autora,isto tako zaprepašćenih njihovim varvarstvom,i to na kraju XX vijeka.Tu se navodi izjava R.Koena koji kaže da je pomisao na to da se ljudi ubijaju zbog nečeg što se možda dogodilo 1495. nezamisliva Zapadnom svijetu,ali ne i Balkanu.Ono što Todorova navodi kao svrhu svoje knjige je da pokuša da objasni kako geografski naziv može da se preobrazi u jednu od najsnažnijih pogrdnih etiketa u istoriji,kao i zašto takva slika opstaje.Ona kaže da je riječ o:1.neistinama proizišlim iz nedovoljnog poznavanja geografije,koje se prenose putem tradicije;2.pripisivanje geografskom nazivu različitih političkih,socijalnih,kulturnih i ideoloških konotacija,kao i početku korišćenja riječi Balkan u pogrdnom smislu u vrijeme I svjetskog rata;3.odvajanju određenog naziva od njegovog predmeta i pripisivanje ideoloških elemenata tom regionu,naročito poslije 1989.

Cilj ovog razmatranja je da ukaže na neke činjenice koje razlikuju orijentalizam od

balkanizma,upravo zbog bliskosti ovih pojmova.Tako,kada se govori o orijentalizmu,navodi se

da je to takođe specifičan vid interesovanja za drugost.Ovaj termin je formulisao Said,a označava

način na koji se pristupa Orijentu-na koji se o njemu daju izjave ili se odlučuje koje je mišljenje

o njemu legitimno,a koje ne,način na koji se opisuje,naseljava…-odnosno način na koji se Zapad

bavi Orijentom:tako što ga kontroliše,restrukturiše po potrebi i pretenduje na autoritet o svemu

što se tiče tog pitanja.Said kasnije dopunjava ovo viđenje i nagovještava da postoji neka trajna

orijentalna stvarnost i njoj suprotstavljena trajna zapadna suština.Međutim,navodi se da je

orijentalizam prevaziđen,što nije slučaj sa Balkanom.Pojam orijentalizma uvode i intelektualci

koji smatraju da on na adekvatan način opisuje odnos Balkana i Zapada.Iako se diskurs o

Balkanu podvodi pod kategoriju orijentalizma čak i kad to nije eksplicitno izraženo,ovdje ćemo

se poslužiti tvrdnjom Todorove koja se trudi dokazati da balkanizam nije podvrsta

orijentalizma,odnosno kako navodi “orijentalistička varijacija na temu Balkana”.Kao

prvo,navodi da za razliku od neopipljivog Orijenta,Balkan postoji kao istorijski i geografski

konkretna cjelina.Dva nasleđa koja su oblikovala ovo poluostrvo su vizanitijsko i

osmansko.Upravo mu je petstogodišnja osmanska vladavina donela najduži period političkog

jedinstva tokom koga je dobilo i sadašnje ime,i upravo su osmanski elementi doprineli stvaranju

aktuelnih stereotipa.Ovo nasleđe se može prepoznati u svim sferama,a doprinelo je u velikoj

mjeri izgradnji i reprodukciji identiteta.Međutim drastičan prelom je predstavljalo otcjepljenje od

Carstva krajem I svjetskog rata,a postoji i rašireno mišljenje da je Balkan počeo da gubi svoj

identitet kad je počeo da se evropeizuje,odnosno modernizuje u XIX i XX vijeku.Oslobađajući

se imperijalnog nasleđa,smatranog anomalijom,Balkanac postaje Evropljanjin tako što prihvata

homogenu nacionalnu državu kao normu društvenog organizovanja.Orijent,sa svojom

4

neopipljivom prirodom,za razliku od surove konkretnosti Balkana,postaje za Zapad svojevrsna

Utopija,egzotično mjesto,zemlja bajki i legendi koje pruža mogućnost za bjekstvo od

civilizacije.Divljenje romantičara prema Orijentu je imalo odraza u knjizevnosti,pa tako i u

dijelima nekih od najpoznatijih pisaca:Bajrona,Geteaa,Igooa,Gotjea,Tomasa Mora i dr.

Knjiga Vesne Goldsvorti Izmišljanje Ruritanije daje istorijski pregled anglosaksonskih stereotipa

i predrasuda o balkanskom području koristeći se primjerima iz popularnih djela britanske

književnosti.Knjiga daje komparativni pogled književnih djela nadahnutim Balkanom,i kako ona

kaže "ispituje proces kojim je odredljivi balkanski identitet izranjao u djelima engleske

književnosti u devetnaestom vijeku i učvrstio se tokom proteklih sto godina".Balkansko

poluostrvo, čiji je sam naziv bio posljedica jednog nesporazuma (putnici sa Zapada pogrešno su

razumjeli da je turska imenica "balkan" koja označava planinski lanac, zapravo naziv za

planinski vijenac Stare planine u Bugarskoj), kao jedinstven primjer istočne kolonizacije jedne

oblasti u Evropi, još je od Šekspirove  Bogojavljenske noći posjedovalo auru zagonetne

mističnosti.Autorka istražuje načine na koje su Britanci iskorišćavali resurse Balkana kako bi

snadbijevali svoju književnu i zabavnu industriju. Po njoj,glavni cilj takvih djela, bio je da se

putem egzotizacije balkanskog Drugog projektuje predstava o superiornosti svega britanskog.U

uvodu svoje knjige autorka navodi da su svi pojedinačni balkanski identiteti formirani tokom

vijekova kroz ideju o ćivotu na granici, na kojoj su zasnivali osjećaj vlastite važnosti. Tako svaki

balkanski narod za sebe tvrdi da je na kapiji, na mostu ili na raskrsnici različitih svjetova.

Umjesto da sebe vide kao periferne, balkanski narodi, usljed svog položaja na razmeđu, stiču

utisak o vlastitoj centralnosti-njenim riječima "svaki balkanski narod odabira da sebe vidi kao

čuvara evropskih vrijednosti, a ne kao varvarina na kapiji Evrope". Sa druge strane, Balkan je u

očima Evropljana nije dovoljno različit da bi igrao ulogu egzotičnog orijentalnog Drugog, dok je

suviše "ukaljan" ovom drugočću da bi bio "evropski".U zapadnoj orijentalističkoj retorici

"balkanstvo" je simbolički suprotstavljano "evropejstvu", što ukazuje na to da je orijentalizam

djelovao u samoj Evropi kao "diskurs koji je razdvajao 'Evropu u opštem smislu' od onih

dijelova kontinenta koji su bili pod osmanskom (dakle orijentalnom) okupacijom". Ona u svojoj

analizi navodi niz interesantnih stereotipa u zapadnom shvatanju Balkana.Autorka istražuje

političku i istorijsku pozadinu u djelima popularne britanske proze s kraja devetnaestog i

početka dvadesetog vijeka, koja su nadahnuta balkanskim kraljevskim lozama i burnim

političkim prevratima u novostvorenim državama.U romantično-pustolovnim romanima

smještenim u zamišljenim balkanskim kraljevinama poput Ruritanije i Kravonije Hopea,Mezije

Žerarda, izmišljeni balkanski monarsi imaju dvosmislene narativne uloge prinčeva i princeza u

bajkama.Autorka zapaža da ovaj spoj psihološkog mehanizma kompenzacije i kršenja društvenih

tabua pokazao se u tom vremenu kao veoma popularan među čitateljima. Mnogi romani sa

5

radnjom smještenom u zamišljenim balkanskim zemljama opisuju izmišljene krize koje dovode

Evropu na samu ivicu rata kako bi je mogli spasiti britanski junaci tih priča. Jedna od

najupornijih dvosmislenosti u popularnim opisima Balkana, kako ističe autorka, jeste

protivrječnost između ideje po kojoj je taj region od središnje važnosti i ideje o njegovoj

potpunoj marginalnosti u svijetu evropske politike; balkanski ratovi se tako predstavljaju i kao

nebitni, i kao potencijalno kobni za Evropu. O ukorijenjenosti stereotipa iz popularne proze

dovoljno svjedoči to što su zapadni novinari Tuрmana često nazivali "ruritanskim

generalisimusom"(…..), pripisujući ovaj omalovažavajući epitet i nizu drugih državnih

zvaničnika iz balkanskih zemalja. Kao suprotnost Orijentu,stav prema Balkanu je obično negativan,rijetko iznijansiran-upravo zbog odsustva maštovitosti i bogatstva.Postoje neki izuzeci,koji se mogu pronaći u dijelima filhelena ili slavofila,ali su obično ticali slobode,teme koja je lišena egzotičnosti.Jedan od rijetkih je amerikanac Artur D.H.Smit koji je boravio neko vrijeme na Balkanu.Po njegovim opisima Balkan ima nedvosmisleno muški imidž-predstava o srednjovjekovnom viteštvu,oružju,zavjerama.Smitov primjer je jedan od rijetkih u kojima se muškost Balkana prikazuje pozitivno.Obično su to necivilizovani,grubi,primitivni,grubi ljudi razbarušene kose.Klasični orijentalistički diskurs,koji se obično služi ženskim metaforama,se javlja kao suprotnost balkanističkom koji je isključivo muški.Skoro svi opisi Balkana ističu njegov graničan položaj-Zapad i Orijent obično se predstavljaju kao nespojivi entiteti,zaokružene suprotnosti.Balkan se prikazuje kao most ili kao raskršće.Most kao metafora za ovaj region se vezuje za književno dijelo Iva Andrića.Balkan se upoređuje sa mostom između Istoka i Zapada,Evrope i Azije.On je takođe most koji spaja etape razvoja,što se vidi po etiketama koje mu se daju:polurazvijen,polukolonijalan,polucivilizovan,poluorijentalan.

Što se tiče odnosa Balkan-Evropa,po mišljenju Todorove Balkan je Evropa,dio Evrope,iako je po opšte prihvaćenom mišljenju u nekoliko prošlih vjekova postao njena provincija,njena periferija.Što se tiče vezanosti koju Balkan osjeća prema Evropi,tu postoji razlika uslovljena teritorijalnom udaljenošću od Evrope u geografskom,ekonomskom,političkom i kulturnom smislu-što mu daje njegov karakter graničnog područja….Njena teza glasi da se orijentalizam bavi razlikama između tipova,a balkanizam u okviru jednog tipa.Ono što ona naziva balkanizmom stvaralo se postepeno tokom dva vijeka i kristalizovalo u poseban diskurs u vrijeme balkanskih ratova i I-og svjetskog rata.U sledećim decenijama,taj diskurs je dobio dodatne karakteristike.Balkanistički diskurs,prilično plodan nije u velikoj mjeri uticao na intelektualne tradicije niti institucije.On je prije svega prisutan u novinarskim ili kvazi-novinarskim literarnim formama(putopisima,akademsko novinarstvo…)što objašnjava njegovu popularnost.Ovi žanrovi bili su najvažniji kanali za širenje balkanizma i njegovo održavanje kao idealnog tipa.Govoreći o rasističkim stavovima,Rolan Bart je primijetio kako kolektivne slike i mentaliteti mogu da budu žilavi ukoliko uživaju podršku vlasti,štampe i dominantnih vrijednosti.Balkanizam je u velikoj mjeri evoluirao nezavisno od orijentalizma i u izvjesnim aspektima,nasuprot ili uprkos njemu.Jedan razlog je geopolitički:to je poseban stav prema

6

Balkanu kao strateškoj sferi u okviru složene istorije istočnog pitanja,sferi koja se razlikuje od Bliskog ili Srednjeg Istoka.Odsustvo kolonijalnog nasleđa je druga značajna razlika.Na polju ideja,balkanizam se djelimično razvio kao reakcija zapadnih evropljana,čija je klasična očekivanja Balkan iznevjerio,ali je to bilo razočaranje u okviru paradigme koja je bila već utvrđena kao drugačija od orijentalne.Kako je bio pretežno hrišćanska teritorija,Balkan je bio dugo značajan zbog održavanja krstaškog duha Evrope.Uprkos mnogim pokušajima da se njegovo pravoslavno hrišćanstvo jednostavno opise kao podvrsta orijentalnog despotizma,što ga čini neevropskim i nezapadnim po sebi ,granica između islama i hrišćanstva se doživljavala kao najznačajnija.Izgrađivanje specifične balkanske predstave o sebi ili preciznije nekoliko balkanskih predstava o sebi,uvelo je značajnu razliku:one su se bez izuzetka izgrađivale nasuprot orijentalnog drugog.(Todorova,1999:7-44)

Što se tiče nacionalnih stereotipa putnika prije XX vijeka,i pored stavova zajedničkih svim obrazovanim evropljanima,prije se može govoriti o posebnim nacionalnim tradicijama nego o opštoj evropskoj ili zapadnjačkoj.Tek sa globalizacijom koju je doneo XX vijek,a posebno poslije II sv. rata,operacionalizuju se različiti evropski,odnosno zapadnjački identiteti,mada i oni nose neka etnička,politička,klasna,profesionalna,ideološka i dr. obilježja.Tako se po Todorovoj mogu izdvojiti posebne nacionalne škole putopisa,i kaže da su u različitim periodima različite evropske sile su održavale odnose sa Osmanlijama,što je dovelo i do veće produkcije putopisa:tako Mleci preovlađuju u XV,a zajedno sa Habsburzima u XVI vijeku,putopisna književnost na njemačkom jeziku dominira tokom XVI i XVII vijeka,da bi je tokom sledeća dva zamijenili francuski,a potom i britanski izvještaji.Tome je doprinela okolnost da su putnici i posmatrači koji su se našli na Balkanu uglavnom bili zvanični predstavnici svojih zemalja.Uprkos prevodima i sve većem međusobnom poznavanju,putopisi su se i dalje zadržavali u okvirima književne tradicije dotičnog jezika.Dalje,ono što Todorova posebno naglašava je da na Zapadu nije postojao zajednički stereotip o Balkanu,odnosno da nijesu postojali zajednički stereotipi,već da nije postojao zajednički zapadnjački stereotip.A čak i unutar različitih nacionalnih stereotipa ,na koje su uvijek uticali politička stvarnost i politički diskursi,postojala su najrazličitija mišljenja i nijanse.

Balkan i “balkanizacija”

Todorova navodi da su se paralelno se odvijala dva procesa :u isto vrijeme kada se riječ Balkan

počela prihvatati i upotrebljavati kao označivač u geografskom smislu,ona je počela dobijati

socijalno i kulturno značenje koje je proširilo njegovo označeno preko neposrednog i konkretnog

značenja.Ime Balkan se u početku odnosilo samo na planinu.Međutim,razlog zbog koga je

7

Balkan postao jedan od najčesće korištenih naziva(pored Jugoistočne Evrope) ima malo sa

geografijom.Iako je ime Balkan sve više ulazilo u rečnik posmatrača i komentatora,malo njih je

znalo njegovo pravo značenje.Riječ balkan vezuje se za planinu:u većini osmanskih i turskih

rečnika ona ima značenje planine ili planinskog vijenca,u nekima se definiše kao šumovita

planina,u nekima kao prolaz kroz gusto pošumljene stijenovite planine;riječ balkanlik ima

značenje i gusto pošumljene i krševite zone.Prema Halilu Inaldžiku,osmanski Turci su prvi put

upotrijebili riječ Balkan u Rumeliji u njenom opštem značenju planine,koristeći dodatna imena i

pridjeve da bi ga geografski bliže odredili.Riječ i ime Balkan stigli su na poluostrvu sa

osmanlijama.Inaldžik riječ Balkan izvodi iz korijena blato-balk i turskog sufiksa za deminutiv

an.Riječ Balkan nije dokumentovna u preosmanskoj eri,iako su tursko-iranska plemena

naseljavala ovo poluostrvo ili prolazila njime.U vrijeme kada se geografska greška iz antičkog

doba ustalila,Balkan još nije postao najčešće niti jedino ime za poluostrvo.Tek sredinom XIX

vijeka je veći broj autora počeo da primjenjuje taj naziv na čitavo poluostrvo ne osporavajući

primat ranijim nazivima koji su podsjećali na njegovu antičku ili srednjovjekovnu

prošlost:helensko,ilirsko,rimsko,vizantijsko…Sve do Berlinskog kongresa 1878. najčešće oznake

su se odnosile na prisustvo Osmanskog carstva-Evropska Turska,Turska u Evropi,Orijentalno

poluostrvo...Takođe,sve više su se upotrebljavale etničke oznake-Grčko

poluostrvo,Južnoslovensko poluostrvo itd.I u okviru samog tog regiona,Balkan nije najčešće bilo

geografsko samoodređenje.Početkom XX vijeka termin Balkan je sve više dobijao političku

konotaciju.Poslije 1918. godine ovaj termin je odeređeno vrijeme osporavan zbog svoje

geografske neadekvatnosti i zbog brojnih predrasuda vezanih za njega,tako da je počeo da blijedi

ali nije nestao,naročito u literaturi na njemačkom jeziku.Tokom 30-ih i 40-ih Njemci su potpuno

diskreditovali ovaj navodno neutralan pojam.Sudosteuropa je postala značajna u geopolitičkim

pogledima nacista.Ideju da se kompromitovana kategorija(Balkan)zamijeni

neutralnom(Jugoistočna Evropa) prihvatio je u međuratnom periodu u SAD-u,jedan bugarski

autor-Teodor Geškov,u knjizi o balkanskoj uniji.Lajtmotiv te knjige je bio debalkanizacija

Balkana,geslo pokreta za balkansko razumijevanje u periodu balkanskih konferencija 30-ih XX

vijeka.Autor koristi pojmove Balkan i Jugoistočna Evropa kao sinonime,naglašavajući da su

Balkan i od njega izvedenica balkanizacija postali pogrdni izrazi.Pribjegavanje navodnom

terminu Jugoistočna Evropa podudarilo se sa periodom kada su nacisti obeščastili njegov

njemački pandan Sudoseuropa.Ta činjenica između ostalog pokazuje i u kojoj su se mjeri

različite jezičke tradicije navodno jedinstvenog Zapada razvijale nezavisno jedna od druge,bez

znanja o tome kako određeni pojmovi evoluiraju u odvojenim diskursima.Jedan drugi autor-

Viktor Papakostea navodi da je promjena tog imena nemoguća i pored svih kritika i rezervi koje

posjedujemo.On razmatra i druge mogućnosti za imenovanje poluostrva i zaključuje da će termin

Balkan opstati.Iako je u posleratnom periodu termin Jugoistočna Evropa zbog zloupotrebe

8

nacista postao nepoželjan,određen broj njemačkih naučnika je nastavio da ga koristi,ali bez

konotacija koje je ono dobilo u međuratnom periodu.U ostalom dijelu Evrope i u Sjedinjenim

državama termini Jugoistočna Evropa i Balkan koristili su se po pravilu u identičnom smislu i

prije i poslije II svjetskog rata,uz očigledno favorizovanje ovog drugog.U određenim slučajevima

se mogla nazrijeti razlika u geografskom obimu,ali su se ovi termini upotrebljavali kao

sinonimi.Jedina razlika među ovim terminima se može naći u njemačkom jeziku i

književnosti,ali čak i u tom slučaju definisanje ovih pojmova nije ni sveobuhvatno ni

opšteprihvaćeno.Po jednom tumačenju u ovom kontekstu navodi se da je Jugoistočna Evropa

sveobuhvatni entitet,a Balkan samo njen podregion.Kao posledica njemačkog pogleda,Mađarska

se po pravilu uključuje u Jugoistočnu Evropu,ali se isključuje sa Balkana.Međutim nekad se

shvata kao dio Balkana,što je posledica korišćenja ovih termina kao sinonima,što izaziva snažnu

reakciju kod ovog naroda koji postaju ogorčeni kad se nazovu Balkancima.Slična je situacija i sa

Rumunijom.Iako se kako vidimo pojam Balkana tretirao kao sinonim za pojam Južne Evrope ili

uži od njega,činjenica je da je definicija Balkana određena nizom

geografskih,političkih,istorijskih,kulturnih,etničkih,vjerskih i ekonomskih kriterijuma,najčešće

njihovom kombinacijom.Na osnovu upotrebe imena Balkana kao etikete u različitim jezicima

možemo izvesti određene zaključke o relativnom značaju tog pojma.U glavnim evropskim

jezicima koji su imali odlučujući uticaj na stvaranje balkanističkog diskursa-prije svega u

engleskom i njemačkom,manje u francuskoj,ili u jezicima država koje su imale poseban interes

na Balkanu-ruski ili italijanski.Značenje koje mu pridaju se kreće od negativnog do neutralnog,a

isti je slučaj i sa balkanskim jezicima-uglavnom u značenju nekulturnog,zaostalog,nedoličnog i

dr.Jedini izuzeci su bugarski-sve nijanse značenja(naročito izvedenica balkandžija-ukazuje na

nezavisnost,ponos,hrabrost...) i turski-gdje nema pogrdnu komponentu.Najvažniji pojam koji je

izveden od riječi Balkan je “balkanizacija“.Na kraju XIX vijeka riječ Balkan je sve više počela

da se upotrebljava sa političkom konotacijom,a ne u čisto geografskom smislu,i odnosila se na

države nastale poslije raspada Osmanskog carstva:Grčka,Srbiju,CG,Rumuniju i Bugarsku.Tada

još nije bilo traga omalovažavanju.Zanimljivo je da se riječ “balkanizacija“,koja se najčešće

koristi da označi proces rasparčavanja prethodnih geografskih i političkih cjelina po nacionalnom

osnovu na nove,problematične države,nije stvorena u toku vijeka kada su se balkanske nacije

postepeno otcjepljivale od Osmanskog carstva.Na kraju I svjetskog rata kad je nastao ovaj

termin,samo je jedna država,albanija dodata na već postojeću kartu Balkana,sve ostale države

nastale su još u XIX vijeku.Bujanje velikog broja malih država poslije Velikog rata izazvano je

dezintegracijom carstva Habzburgovih i Romanovih i stvaranjem

Poljske,Austrije,Mađarske,Čehoslovačke,Letonije,Estonije i Litvanije.Ovom posleratnom

nasleđu bi trebalo dodati Jugoslaviju,čije je stvaranje,formalno gledano,proces suprotan

balkanizaciji.Raspad Austrougarskog i Ruskog carstva,ličio je na prethodni raspad Osmanskog a

9

termin balkanizacija je služio kao poređenje.Do tog vremena,tačnije u to vrijeme riječ Balkan je

dobila potpuno negativnu konotaciju.Erik Hobsbom je u pravu kada balkanizaciju izjednačava sa

sistemom mini država,ali griješi kada je povezuje sa raspadom Osmanskog carstva.Ova riječ je

pogrdna sa namjerom,jer simbolizuje sve ono protiv čega su se borili njemački nacionalisti.Riječ

Balkanisation,izvedena iz ranije podjele teritorija turskog carstva na različite nezavisne

državice,i dalje zadržava svoju negativnu konotaciju.Oba termina su pripadala riječniku

političkih uvreda.Hobsbom nije jedini koji pogrešno datira balkanizaciju,ova greška je očita i u

savremenim rečnicima i enciklopedijama,pod uticajem etimologije.Glagol “se balkaniser“-

označava proces nacionalističke fragmentacije nekadašnjih geografskih i političkih cjelina u

nove male države kao na Balkanu poslije I svjetskog rata,uprkos činjenici da su sve balkanske

države osim Albanije postojale po nekoliko decenija do jednog vijeka prije I sv.

rata;“balkanisteren“-je proces fragmentacije država usled političkih neprijateljstava kao na

Balkanu tokom balkanskih ratova 1912/1913.;“Balkanisierung“-politički termin za neopravdano

rasparčavanje koje prati politička nestabilnost;“balkanize“-znači razbiti u male,zavađene

političke cjeline,nalik na Balkan,poslije I sv. rata.U Oksfordskom rečniku je upotreba ovog

termina ograničena na Balkan.Norman Dž.G. Paunds,daje objašnjenje ovog pojma i kaže da

termin “balkanizacija” označava razbijanje jednog geografskog područja u male,često zavađene

cjeline.U Rečniku savremenog italijanskog jezika uopšte se ne spominje u značenju

rasparčavanja države,već se termin isključivo objašnjava kao sinonim za

despotizam,revolucije,atentate...-kao što je slučaj u balkanskim zemljama i drugdje.Izraz

“balkanizacija” se pojavio poslije I sv. rata:on se prvi put spomijnje u New York Times-u 1918.

god.,gdje su novine pod naslovom“Ratenau,veliki industrijalac,predviđa “balkanizaciju“

Evrope“,objavile intervju sa poznatim direktorom njemačke kompanije.Ratenau je termin

“balkanizacija“ upotrijebio da opiše strahovanja od apokaliptične budućnosti.On pod njom ne

podrazumijeva ništa određeno,osim što implicira da bi samo snažna i moćna Njemačka mogla da

predstavlja protivtežu toj užasnoj perspektivi.Međutim,termin je efikasno sredstvo kojim se igra

na strah od neposrednog sukoba između Istoka i Zapada.Osim tog spominjanja iz 1918.

“balkanizacija“ je ušla u politički rečnik tek pošto je sistemom mirovnih ugovora potpisanih

poslije I sv. rata zapečaćena nova podjela Evrope.List Nineteenth Century je 1920. izijestio da je

Francuska optužila Veliku Britaniju da vodi politiku koja vodi balkanizaciji baltičkih

provincija.List Public Opinion iste godine žali kako se navodi to što je u ovom nesrećnom

balkanizovanom svijetu svaka država u sporu sa svojim susjedima.S.Grejem je u dijelu Europe-

Whiterher Bound opisao kako se Mađarska 1921. žalila na balkanizaciju velikog dijela svoje

teritorije.A.Tojnbi je u dijelu Zapadno pitanje u Grčkoj i Turskoj(1922.) dao svoju definiciju

balkanizacije-tu riječ su skovali njemački socijalisti da bi opisali kakve je posledice Brestlitovski

mir imao za zapadne djelove Ruskog carstva.Balkanizacijom se bavio i evropski dopisnik

10

Chicago Daily News-a,P.S. Maurer,koji je 1921. objavio knjigu,u kojoj je pažnju posvećuje

nekoliko zemalja-

Austrija,Mađarska,Bugarska,Čehoslovačka,Poljska,Rumunija,Jugoslavija,Grčka-čije je

stanovništvo okarakterisao kao nerazmrsivu mješavinu različitih rasa koje su tokom vjekova u

potpunosti uspjele da sačuvaju svoj identitet;taj region je sad balkanizovan.Dalje,on objašnjava

što podrazumijeva pod “balkanizacijom“ i kaže da se u regionu gdje su rase beznadežno

izmiješane,stvara mnoštvo malih država sa više ili manje zaostalim populacijama,ekonomski i

finansijski slabim,sklonih intrigama,uplašenih,zavidnih prema susjedima;te države su stalan

predmet mahinacije velikih sila,ali i nasilništva sopstvenog stanovništva.Element stranog

miješanja u unutrašnje stvari malih država je postao tako dominantan da je kasnije motivisao

jednog drugog autora da definiše balkanizaciju kao konstantno miješanje stranih sila koje žele da

sačuvaju ili uspostave svoje interesne sfere.Jedan drugi autor se pita-šta je suština balkanizacije ?

U predstavama Evropljana "balkanizacija" je metafora etničkih i religioznih sukoba,

izolacionističkog državnog, kulturnog i religioznog nacionalizma, koji je bio doveo do pada

Evrope u dva svjetska rata. Nasuprot modelu srednje Evrope, koji je oličenje religijske

tolerancije, etničkog zajedništva, multikulturalnosti, polilingvizma - ideala i smisla "evropskog

doma", model "balkanizacije" ima negativno značenje u smislu "političko-teritorijalne

usitnjenosti, etničke i međudržavne netrpeljivosti, zavađenosti, stranog miješanja i dominacije" .

Model "balkanizacije" predstavlja "grupu malih, nestabilnih, slabih država, koje se baziraju na

ideji nacije, u jednom regionu u kojem se država i nacija teritorijalno ne podudaraju; sve sa

međusobno konfliktnim teritorijalnim pretenzijama i s etničkim manjinama, koje su trebale biti

asimilirane ili potisnute, koje stvaraju nestabilne i promjenljive međusobne saveze, tražeći

podršku od spoljnih sila, da bi zaštitile nacionalni opstanak, i na svoj način korištene od tih sila

za njihove sopstvene strateške ciljeve".Tako izvodi osnovne geopolitičke determinante

Balkana:heterogenost i tranzitnost,i kaže da je posljedica heterogenosti političko-teritorijalna

usitnjenost, a tranzitnosti - prisustvo interesa velikih sila.Iz navedenog izvodi specifične

geopolitičke karakteristike Balkana:1.Balkanski etnički mozaik; 2.ekonomska i socijalna

kriza;3.prisustvo stranih sila.

Riječ “balkanizacija” ulazi u rečnik novinara i političara na kraju I sv. rata,jer ih je raspad

Habsburškog carstva i carstva Romanovih na veliki broj malih država podsjetio na mnogo ranije

otcjepljenje balkanskih država od osmanskog carstva.Termin balkanizacija je ponovo ušao u

upotrebu na početku procesa dekolonizacije poslije II sv. rata.Diboa je u svome radu Boja i

demokratija,pokazao kako se pojam balkanizacija koristi da osnaži osjećanje poniženja i

obeščašćenosti nesrećnih ljudi na ovome svijetu,dok se istovremeno racionalizuje praksa

dominantnih zapadnih sila da manje zemlje održavaju u svojim sferama uticaja.Odvajanjem

11

Afrike od Francuske,balkanizacija je poslije 1960. ušla u politički rečnik Francuske da označi

ozbiljne probleme sa kojima se suočilo osam nezavisnih afričkih država odvojenih od nekadašnje

Afrique occidentale francaise.Ovaj termin se upotrebljavao i u engleskoj štampi:1960. je u listu

Economist pisalo da od afričkih lidera zavisi da li će prihvatiti ono što im se nudi prije nego što

se opredijele za balkanizaciju;1962. i u listu Listener se iznosi da u Zapadnoj Africi postoje

uslovi za nastanak balkanske situacije.Otprilike u to vrijeme je balkanizacija počela da se odvaja

od konteksta međunarodnih odnosa.Austrijanac A.Vodopivec,je opisao svoje nezadovoljstvo

austrijskim institucijama 60-ih XX vijeka u knjizi pod naslovom Balkanizacija Austrije,gdje kaže

za Balkan da je to nekada bio sinonim za nepouzdanost,korupciju,neodgovornost,loše

upravljanje i dr.Taj termin je u početku bio ograničen na države evropskog jugoistoka,a užasni

događaji su ga izveli iz njegovih geografskih granica.Zapadnonjemački novinar K.Harpreht je

takođe bio ogorčen zbrkom i zagušenošću institucija u svojoj zemlji sredinom 60-ih XX vijeka u

svojoj zemlji,što je okarakterisao kao balkanizaciju bez šarma.Termin balkanizacija,nije u

potpunosti odvojen od svog geografskog porijekla.To se sve češće događalo tokom protekle

decenije,naročito sa ove strane Atlantika,gdje se balkanizacija potpuno odvojila od Balkana i

jednostavno se paradigmatski povezuje sa različitim problemima-npr.kada se amerikanci

pozivaju da odbace socijalnu politiku koja podstiče balkanizaciju našeg društva,oni dobro

razumiju aluziju na balkanizaciju kao na antitezu ideala lonca za topljenje,iako značajan dio

američke čitalačke publike jedva da ima ikakvu geografsku predstavu o Balkanu.P.Glin je

objavio da živimo u doba balkanizacije i da je surovi rat na Balkanu samo jedna manifestacija

varvarstva koje ponovo izbija na površinu u mnogim djelovima zemaljske kugle.Ovdje je

balkanizacija potpuno odvojena od Balkana,tako da se gotovo može osjetit kako se navodi kao

bauk balkanizacije koji ponovo kruži Balkanom.Ovaj termin su u univerzitetskim krugovima

upotrebljavali nosioci različitih i često suprotstavljenih političkih gledišta:neki su

multikulturalnost izjednačavali sa balkanizacijom,neki su taj termin koristili da označe pretjeranu

specijalizovanost,dok neki kao metaforu za postmodernizam i postkomunizam.U ovom

kontekstu balkanizacija ne znači jednostavno usitnjavanje,stvaranje međusobno zaraćenih

entiteta-ona postaje sinonim za dehumanizaciju,deestetizaciju i uništenje civilizacije.

U jednom drugom izvoru se navodi da sam pojam "balkanizacija" postaje šire upotrebljiv pocetkom ovog veka - od balkanskih ratova.

Dr Milan Ristovic( Filozofskog fakulteta u Beogradu)navodi da se "pokretanje mehanizma za masovnu proizvodnju i plasiranje predrasuda o balkanskim narodima i prostoru koji naseljavaju moze jasno pratiti od Berlinskog kongresa (1878), a da je Srbija u Evropi izasla na loš glas posebno 1903. kad su zaverenici ubili kralja Aleksandra Obrenovica. Pad proaustrijske vlasti ugrozio je interese Beca sto je bio dovoljan razlog da se ucini sve da se "po dvorovima gleda vrlo lose na Srbiju". Nezadovoljstvo se pojačalo aneksionom krizom (kad je Austro-Ugarska

12

1908. anektirala BiH). Usledili su balkanski ratovi i Vidovdan 1914. u Sarajevu.Iako je naučno objašnjeno da je pucanje Gavrila Principa bio samo povod svetskog rata, Srbi i Balkan su stavljeni na crnu listu. Tako, npr, u popularnoj knjizi u kojoj je Džon Ganter Amerikancima objasnjavao Evropu iznutra,se navodi: "Sto pedeset hiljada mladih Amerikanaca umrlo je zbog dogadjaja iz 1914. u blatnjavom primitivnom selu Sarajevu. Odvratno i gotovo bestidno rezanje u balkanskoj politici, tesko razumljivo zapadnom citaocu, i danas je od znacaja za mir u Evropi, a verovatno i u svetu.

U listu "Godisnjak za drustvenu istoriju" dr Ristovic je analizirao srpske teme u berlinskom satiricnom casopisu Kladeradac,koji je bio jedan od dva vodeca satiricna izdanja u Nemackoj pocetkom veka. On objašnjava da je čitav Balkan- ako je suditi po austrougarsko-nemackoj propagandi neposredno pred izbijanje rata i u ratnim godinama - naseljen narodima čije su glavne osobine sklonost ka ubistvima, prevrtljivost i primitivizam. Dalje uočava das u negativni stereotipi o Srbima i Crnogorcima personalizovane u kralju Petru I Karadjordjevicu i kralju Nikoli I Petrovicu. Kralj Petar je crtan kao mali starac, zlih ociju, iscijepanog i zakrpljenog plašta, ponekad u opancima, dugog kukastog nosa i bijelih brkova. On je vladar 'zemlje kraljeubica', 'kafanskih politicara', 'gnezda zlocinackih zavera' - u kojoj se 'narod dosadjuje i zivi u iscekivanju krvoprolica i ubistva'. Crnogorski kralj je uvek crtan u nošnji, ugojen, sa velikim kukastim nosem. Njegov lik je veoma sličan likovima bogatih Jevreja sa antisemitskih karikatura-to govori o univerzalnosti i prilagodljivosti stereotipnih modela. On obično jaše na ovnu jer je predstavljen kao vladar zemlje čiji su svi stanovnici nepismeni kradljivci stoke i drumski razbojnici.Čak je na jednoj ilustrovanoj dopisnici crnogorska vojska sastavljena od ovaca.

U stripu "Smrdljivac", objavljenom u Kladeradacu 1914., Evropa predstavljena kao krcma u kojoj za stolom sede svi u uniformama, a mali Balkanac (Srbin) u pocijepanoj i prljavoj nosnji. Njegovi susedi Italijan, Nemac i Austrijanac drže se za noseve i stalno protestuju: “Dalje ovako zaista ne ide!”A uvredjen mali i prljavi zabija noz u ledja Austrijancu.

Autori knjige o ratnoj propagandi "Jeder Schuss ein Russ, jeder Stoss ein Franzos" Lukan i Pejfus uočili su upotrebu velikog i razornog propagandnog materijala u odnosu na snagu ova dva balkanska naroda jer su, po njima Srbi i Crnogorci bili suvise mali da bi bili predmet mrznje.Dr Milan Ristović kaže da su Nemci stereotipe o Srbima i Crnogorcima uglavnom dobijali preko Beča.Posle Drugog svetskog rata, izuzimajuci Tursku i Grčku, na Balkanu po zapadnom stereotipu vlada – komunizam,a na negativnom stereotipu crvenog mraka iza gvozdene zavese radila je jos moćnija mašinerija pola veka.Marija Todorova uočava opstanak "zamrznute slike Balkana" i to bez obzira na velike političke, društvene, kulturne i ideološke promene koje je tokom vijeka ovaj prostor doživljavao".

"Balkanizacija" je pojam koji je, bar u pocetku, formiran kao potpojam "orijentalizma". Balkan, koji je most Evrope prema Orijentu, prezrivo je pripisan “prljavom Istoku”.

Stereotip o Balkanu se proširio, a sada prijeti i da se suzi i mozda bude preimenovan. Razvojem dogadjaja u poslednjoj deceniji XX vijeka, veći dio ex Jugoslavije je "balkaniziran" do stepena "planetarnog negativca".Zatim se postavlja pitanje- hoce li Balkanci ikad moci da izađu iz rama

13

za sliku prljavih bradatih ubica koji istim nozem prvo kolju pa posle cackaju zube?(………………)

Na kraju se postavlja pitanje kako je pridjev balkanski tako lako odvojen od svoje osnove i postao pridjev koji se pripisuje različitim pojavama?Kao prvo,navodi se da postoji mnoštvo nepoželjnih i neukusnih pojava koje liče na obrasce iz balkanske realnosti ili najčešće konstruisane slike Balkana-odnosno mi te pojave možemo imenovati kao balkanske.Drugo,atribut “balkanski“ je štetan;negdje postoji malo ili nedovoljno poznata realnost označena kao balkanska;ta realnost mora da odgovara iskonstruisanoj oznaci,a onda realnost povratno projektuju autonomni efekti označivača.(Todorova,1999:45-72)

“Balkan” kao samoodređenje

S obzirom na nepovoljno prikazivanje Balkana na Zapadu,postavlja se pitanje kako se čovjek osjeća kad ga nazovu Balkancem?Kako se ljudi koji po geografskom ili istorijskom osnovu pripadaju Balkanu odnose prema tom nazivu?Da li sebe smatraju Balkancima i šta time žele da kažu-odnosno,kakve predstave i emotivni stavovi danas postoje u ovom regionu?Kako Balkan utiče na identitet svojih stanovnika?Uzima se,uopšteno govoreći,da stanovnici Balkana imaju o sebi negativnu predstavu,jer im ona tako nepovoljna i puna omalovažavanja dolazi spolja.Kako pripadnici obrazovanih elita balkanskih nacija,opterećeni etničkom,nacionalnom,vjerskom,lokalnom raznolikošću,kao i drugim višestrukim identitetima,ili bar svjesni njih,definišu svoj navodni balkanski identitet-odbacuju ga,prihvataju,ili imaju dvosmislen ili ravnodušan stav prema njemu?Iako su balkanski narodi bili pasivni objekti kada se o njima stvarala slika spolja-njihove akcije su potpomogle stvaranju te slike.Pasivnost se ovdje odnosi na neaktivno učestvovanje u artikulisanju i širenju tog diskursa-oni su bili pasivni primaoci etiketa i kleveta.Knjiga stavlja naglasak na stepen u kome je spoljašnja percepcija Balkana usvojena u samom tom regionu.Moguće je pokazati da je kritičko razmišljanje o sebi bilo,bar u početku,relativno nezavisno,motivisano upoređivanjem i nadahnuto očekivanjima,vrijednostima i idejama koje su dijelili spoljašnji i unutrašnji posmatrači,ali ne zahvaljujući direktnoj razmjeni već zajedničkim kulturnim izvorima.Mnoge kritičke ocjene o sebi su prethodile nastanku balkanističkog diskursa u drugoj deceniji XX vijeka.Najpopularniji književni lik povezan sa pridjevom “balkanski” je Baj Ganjo Balkanski,književni junak bugarskog pisca Aleka Konstantinova-poznatijeg kao Aleko.Baj Ganjo i izvedena imenica “bajganjovština” postali su najpopularniji sinonimi za primitivizam,prostakluk i neotesanost u bugarskoj književnosti.Istorija bugarske književne kritike razvijala se u velikoj mjeri oko ovog književnog junaka,jer se za tumačenje tog lika s pravom može reći da ima značaj nacionalne samoanalize.Velika suprotnost između etničkog i socijalnog pristupa polarizovala je bugarsku

14

književnu kritiku tokom čitavog vijeka-a osnovno pitanje je glasilo da li bi Baja Ganja trebalo analizirati kao biološki,rasni,nacionalni,kulturni,civilizacijski tip,ili kao poseban društveno-istorijski tip koji nije nužno etnički ili nacionalno specifičan,tip koji se u određenom prelaznom periodu može zateći u svim zaostalim društvima i ima konkretan klasni profil.Najbolji savremeni tumač Baja Ganja,S.Igov,stavio je ovaj lik u kontekst balkanskog okruženja i uveo pojam homo balcanicus.Aleko je artikulisao duboko razočarenje prve generacije intelektualaca poslije oslobođenja,koju je posebno pogodio sudar uzvišenih ideala iz perioda preporoda sa ubrzanom korupcijom buržoazije u slobodnoj Bugarskoj.On oštro kritikuje balkanskog skorojevića koji dospijeva u društvo evropljana.U prvom dijelu knjige koji govori o njegovim podvizima u Evropi,gdje je Baj Ganja samo primitivni komični pajac,on postaje kada se vrati među svoje,ne samo autentičan i opasan divljak,već skorojević i novopečeni korumpirani političar.Nema sumnje da je Aleko stvarajući Baja Ganja htio da žigoše vulgarnost i nekulturu kao suprotnost civilizovanoj Evropi.U suštini priče o Baju Ganju nisu kritike spolja,iz daleke Evrope i sa inostranog gledišta,već kritike iznutra,sa stanovišta bugarskog Evropljanina-koji je rezultat pripadnosti zajedničkoj evropskoj kulturi bez nacionalnih etiketa,kulturi koja predstavlja zajedničku baštinu svake obrazovane i kulturne ličnosti na kontinentu.S jedne strane,ovaj lik je opisan kao antiteza zapadnoj kulturi i civilizaciji,a sa druge je organski povezan sa mehanizmom pohlepe i sebičnosti u društvu koje po svojoj suštini teži nagomilavanju bogatstva.Na sličan način su i A. Gof i H. Foset opisali Makedonca kao ozbiljnog i vrijednog seljaka živopisnog izgleda.Njega,međutim lako pokvari poročni život u gradu,gdje on najviše voli da živi što lakše,ne brinući o tome kako će zaraditi novac.U zapadnom balkanističkom diskursu,prezir prema Balkanu nije izazvala njegova srednjevjekovna,nerazvijena,primitivna priroda.I ostale književnosti na Balkanu iz tog perioda su se bavile istom pojavom-buržoaskim skrojevićem.Primjer je Izgubljeno pismo od J.L.Karađalea najpopularniji komad koji se bavi istim pitanjem u Rumuniji.Na jugoslovenskoj sceni B.Nušić posmatrao je preobražaj male poljoprivredne zemlje u birokratsko društvo zapadnog tipa.Njegove komedije govore o sceni kojom dominiraju skorojevići i o poštenim pojedincima koji propadaju odbijajući da žive u skladu sa uvjerenjima i vrijednostima koja vladaju u društvu.

Pojmovi “evropski” i “balkanski” kao kolektivne odrednice ne postoje u svakodnevnom govoru na Balkanu,što se objašnjava time da su riječ za samoodređenje obično manje brojne od odrednica za druge.”Ići u Evropu”-kada su ljudi sa Balkana upotrebljavali riječ Evropa da označe razliku u odnosu na Balkan,Evropa je bila sinonim za napredak,red,blagostanje,radikalne ideje-Evropa kao vremenska kategorija(vrijeme-razvoj) ne geografska.Poslije II sv. rata ta fraza je izbledjela i praktično nestala sa onog dijela Balkana koji je postao dio Istočne Evrope-tamo je zamijenjena riječju Zapad-kada bi se upotrijebila fraza “idem u Evropu” mislilo se na “idem u Zapadnu Evropu”.Postavlja se pitanje kako se veza između Evrope i Balkana izražava u današnje vrijeme?Upotreba riječi Balkan u različitim balkanskim jezicima u izvjesnoj mjeri pokazuje spektar ocjena i stepen tolerancije u pogledu sopstvene pretpostavljene pripadnosti Balkanu.Kad je riječ o nacionalnim identitetima,npr. Grci ne pokazuju prevelik entuzijazam zbog pripadnosti Balkanu.Albanci,ne poriču da su Balkanci ali isključivo u neutralno geografskom smislu.Rumuni

15

obično insistiraju na direktnu povezanost sa Zapadnim svijetom,a smatraju nepovoljnim povezivanje sa Balkanom.Turski stav prema balkanu je složeniji,što je djelimično uslovljeno prošlošću vezanom za ovaj prostor.Kulturna bliskost Turske sa Istokom je spriječila njeno uključivanje u Zapadni svijet,a Balkan ne uzimaju čak ni kao alternative kad je u pitanju pripadnost.Takođe,Jugosloveni su u cjelini negirali pripadnost Balkanu,i više su voljeli da ih doživljavaju kao dunavsku ili jadransku regiju,ili politički rečeno pripadnicima nesvrstanog svijeta.Bugari jedini ozbiljno prihvataju svoje balkansko biće,i nijedna druga književnost nije toliko hvale posvetila Balkanu kao Bugarska.Međutim,i u slučaju Bugarske postoji pogrdan stav prema balkanskom biću.U radu o Balkanskoj uniji iz 30-ih god. XX vijeka T.I.Gešov je u tolikoj mjeri usvojio zapadni stereotip da daje izjave o tipičnom balkanskom mentalitetu-nesposobnosti ljudi da daju i primaju.Ovakvi tekstovi potvrđuju da je balkanska retorika,stvorena na Zapadu i uvezena sa njega u potpunosti usvojena.Uprkos činjenici da neke nacije,iako nevoljno prihvataju svoju pripadnost Balkanu,dok druge aktivno poriču svaku vezu sa njim,sve balkanske nacije se nedvosmisleno slažu oko toga da Balkan postoji,nešto što se može tako definisati,bio on neželjeni problem ili region.Problem identifikacije sa Balkanom je podvrsta šireg problema identiteta malih perifernih nacija.Sve balkanske nacije sebe doživljavaju kao raskrsnicu civilizacijskih kontakata i kao most između kultura.Predstava o prelaznom stanju,o složenosti,mješavini i dvosmislenosti kao o anomaliji je simptomatična.Ne samo da zapadni posmatrači taj položaj vide kao nepoželjan i time žigošu Balkan,već ga i većina posmatranih zemalja smatra neizdrživim oblikom postojanja.(Todorova,1999:75-112)

Zaključak

Zbog nejasnih granica između poluostrva i zaleđa,granice kojima se Balkan zavrsava su sporne.Širenje,odnosno sužavanje njegove teritorije,više je političko nego geografsko pitanje.Čak ni njegov naziv danas nije popularan.Za pojedine djelove poluostrva se tvrdi da su Sredozemlje,neki latinski,drugi srednjoevropski,a neki alpski.Čak je dio poluostrva na kojem nastaju Balkanske planine sada dio Frankofonske zajednice,tako se moze reci jednom riječju da predstavlja šljam koji se ne nalazi u Evropi.Postoji jasna razlika izmedju pojmova Evropa-Balkan,koju akcentuju s posebnom emotivnom primjesom upravo stanovnici Balkana ali i drugi.Balkan kao geografski termin postaje neprecizna i omalovazavajuca odrednica,pa su nedavno vodjeni ratovi u Hrvatskoj i BiH bili “balkanski”,dok je ostatak poluostrva bio u miru i dr.Pojmu Balkana se pridaje značenje neevropske,odnosno mračne strane Evrope.Koriste ga novinari i diplomate u značenju razdornog sjemena,eksplozivnog,zaostalog i sl.Oblast Balkana nije homogena,pa je njegova struktura je sprecavala integraciju iznutra.Integracija je dolazila spolja,putem osvajanja,kulture i saradnje.Ovo je bio prostor na kome su se preklapali osmanski i habsburški uticaji.Cak je i pojam balkanizacije stvoren da označi raspad dvije imperije,a od tada

16

se koristi u značenju rasparčavanja većih političkih cjelina na manje,međusobno sukobljene oblasti.Međutim,Balkan je bio jedinstven za pripadnike različitih etničkih zajednica,povezanih zajedničkim mentalitetom,vjerom,kulturnom pripadnošću,svakodnevnim životom i zajedničkim iskustvima.Stanovnici Balkana su postajali evropljani uništavajući imperijalno nasleđe,i prihvatajući oblik nacionalnih država.Ona su napredovala različitom brzinom,pri čemu su se suočavale sa mnogo problema.Ove nacije nijesu bile prirodne,već stvorene od čovjeka-izmišljene,izgrađene i zamišljene u različitim vremenima i okolnostima.One su se razvijale,bivale nametnute,ukidane,obnavljane…S obzirom da ih je bilo teško odrediti,kako bi postale što određenije,pribjegavalo se različitim metodama:asimilaciji,raseljavanju,protjerivanju i eliminisanju.Zbog neophodnosti korijena,one se počinju oslanjati na mitove,počinju u istoriji tražiti opravdanja za teritorije koje su posjedovale i sukobljavati istorijska prava sa pravom na samoopredjeljenje.Dešava se zatim to da političke vođe počinju da smatraju teritorijalno širenje osnovnim preduslovom za privredni i politički opstanak novih nacionalnih država,što je imalo za posledicu širenje na račun raznih samostalnih grupa.Tako nacionalna država postaje povod izbijanju mnogih ratova.Velike sile su podsticale i zloupotrebljavale situacije u kojima su se nalazile balkanske države,s namjerom da ostvare uticaj na njih-to je imalo za posledicu da je velicina,oblik,stepen razvoja,pa i samo postojanje balkanskih drzava,uređivano s obzirom na sile.Ono sto je suštinski bitno,a sto je direktna posledica ovih miješanja,je da su načela i nagodbe,nastala sporazumima međunarodne zajednice na kongresima od Beča 1815. preko Pariza 1856. i Berlina 1878. do Pariza 1919. dovodio do propasti prethodnih struktura na Balkanu zamjenjujući ih istovremeno novim.Ovo je dovelo do različitih pristupa drugih ovom području,zasnovanih na slici koja se mijenjala.Na kraju,ono što je takođe relevantno je činjenica da su kolektivna svojstva,koja su pripisivana stanovnicima zapada,sjevera,istoka ili juga,vremenom mijenjala,ali da je mogucnost da se neka predstava stvori,održi ili promijeni uvijek pripadala onima koji su imali najviše,vojne,političke,ekonomske ili simboličke moći-i kako se navodi,ono što u istorijskoj perspektivi ostaje isto je da se pozicija “drugosti” određuje iz pozicije moći. Jedan izvor navodi da riječ Balkan potiče od dve reči iz turskog jezika, bal - med i kan – krv,i može se reći da upravo ove dve reči oslikavaju Balkan i njegovu istoriju. Na kraju,može se reći da je H.Kajzerling u pravu kada kaže da Balkana nema,trebalo bi ga izmisliti,jer je on bio i još uvijek je omiljena igračka u rukama velikih sila.

17

Literatura:

1.K. Pavlović,Stevan 2004,Istorija Balkana1804-1945.,CLIO.

2.Todorova,Marija 1999,Imaginarni Balkan,Biblioteka XX Vek,Beograd.

3.http://sr.wikipedia.org/sr/%D0%91%D0%B0%D0%BB%D0%BA%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%B0%D1%86%D0%B8%D1%98%D0%B0

4. http://www.britannica.com/EBchecked/topic/50323/Balkanization

5. http://sh.wikipedia.org/wiki/Balkan

6. http://www.nin.co.rs/arhiva/2450/2.html

7.http://www.anthroserbia.org/Content/PDF/Articles/Godrana_%C4%90eri%C4%87.pdf

8. http://www.ibn-sina.net/bs/component/content/article/154-geopolitike-karakteristike-balkana-u-determinaciji-savremenih-demografskih-promjena-na-balkanskom-poluotoku.html

9. http://www.komunikacija.org.rs/komunikacija/knjige/index_html/knjiga19/pdf38.pdf

10. http://www.bhdani.com/arhiva/192/t19201.shtml

18