Maria_Skladankowa_-_Mitologia_Iranu (1)
-
Upload
tomaszuchanski -
Category
Documents
-
view
25 -
download
6
description
Transcript of Maria_Skladankowa_-_Mitologia_Iranu (1)
-
MitologiaIranu
mitologiewiata
MariaSkadankowa
MitologiaIranu
wydawnictwaartystyczneifilmowe
warszawa1989
BibliotekaInstytutuHistoriiUAM
Okadkiukadgraficznyprojektowa
WojciechFreudenreu
Redaktor
AnnaDerwojedowa
Redaktortechniczny
HalinaSiwecka
CopyrightbyWarszawa1989
WydawnictwaArtystyczneiFilmowe.
ISBN83-221-O5024
wstp
Kadynardikadaspoecznomaswojemity,ktrezdajsiwyznaczawzorcemyleniaosprawachdlanichistotnych,mitydochodzcedogosuprzedewszystkimwtedy,gdyspoecznotakaznajdziesiwsytuacjiszczeglnej,niejakonarozstajnychdrogachhistoni.Mitbowiemjestrodzajemutartejcieki;poniejmylbiegniewsposbnaturalny,kolein,wktrrazwpadszy,ztrudem
-
najwyszymjedyniemoesiwyrwa.Teciekiiko-leinymylizostaywyobioneiwytarteprzezdowiadczeniapokole,abadajcje,natrafiamynaladypojnaszychbardzoodlegychprzodkw.Niektrepowstaytakdawno,itrudnonawetbypewnymczystanowionedziedzictwokulturalne,czywrczbiologiczne,czytrzebasiznimizapoznawaprzezkontaktzinnymi,czyterodzimysijuzowymipredyspozycjamidotakiego,anieinnegowidzeniazjawiskwiataimyleniaonich.
Takimwsplnymdlaludzi(czytylkoludzi?)sposobemdzieleniawraeiichporzdkowaniaprzezmyljestzasadapodziaunazjawiskaprzeciwstawne.wiatoiciemno,graid,ciepoizimnotonajbardziejpodstawoweztakichopozycji,aonezkoleiwrnychkulturachwisizinnymizjawiskami,koja-rzonymiznimijunagrunciedowiadczewynikajcychzokre-
lonychwarunkw.Badaczernychkulturzestawiliogromnliiv.beprzeciwstawnychpojidoszlidowniosku,eistniejepew-nuwsplnapodstawasystemuopozycji,naktrenakadajsiopozycjejuzrnicowane,specyficznedlaokrelonychspo-
ecznoci.TakwiczreguystronalewawiesizciemnociI/tym,cojestlubjestuwaanezaeskiewnaturze,stronaprawazmskimijejprzejawami.Aletujuwidzimyzrni-r
cowanie:wchiskiejbowiemkulturzeiwinnychpodlegajcychjejwpywomstronalewajestmska,prawaeska,coznajdujewyrazmidzyinnymiwsposobiezakadaniapoysukni.PrzezAzjrodkowprzebiegaliniapodziauobecniejusizacierajcamidzytymispoecznociami,wktrychmczyninakadajlewponapraw,akobietyprawnalew(takjakunas),atymi,wktrychpostpujodwrotnie.Tamtakekolorymaj1
innsymbolik:naDalekimWschodzieaobnicyubierajsinieczarno,leczbiao.
Wydawaobysi,etakiesprawysmaoznaczce,aletowanieowedrobneszczegypozwalajuchwycimiejsca,gdzierozchodziysiwdawnychczasachciekimyli,bybiecodmiennymi,wasnymiszlakami,zzachowaniemtego,cowsplnezasadydualnegodzieleniawiata.
Zasadbardzostar,aczjunietakpowszechnieiwyraziciewystpujc,jestgrupowaniezjawiskpotrzy,przyczymwnajstarszychznanychwiadectwachtakiejkoncepcji,toznaczywna-skalnychrysunkachludzipaleolitu,wystpujeonaobokopozycjidualnych(binarnych),wyraanychjakoprzeciwstawienieznakwmskichieskich.Triadypaleolitycznemajoprczprzeciwstawionychsobiesymbolimskiegoieskiegododatkowyznak,co,cozdajesijeczy,azarazemprzewyszanibysymbolporednikaczysiy,ktrajednoczyje.Tujumamydoczynieniachybazelademkoncepcjiwyrosychznamysunadrolspoecznkogo,ktowieczytegodziprzeciwstawionesobiecechylubpoprostugrupykobietimczyzn,skadajcesinadanspoeczno.
Pniejnatejpodstawowejmapieludzkiejwyobranipojawiaysiniezliczonenowecieki;przeztysicleciamyltadzkatorowaajesobiewrdwraeidowiadcze,jakichdostarczaoycie.Wiedzaczowiekaootaczajcymwiecieiosobiewzrasta-
-
.1
IJedziecnakoniu.FragmentdywanuzPazyryku,koniecV[Vw.p.n.e.
-
akiiobecniemoemy
asnazwAana
-
8
wiadectwategozna^eyPhodngujewicczonkomwsplnotyjzykowejindoiraskiejiwtakimznaczeniufunkcjonujewnauce.
Ariowieprzybywalinapoudnie,doIndiiiIranu,kolejnymifalamiprzeztysicleciawposzukiwaniulepszychwarunkwycia.Doniedawnauwaaosi,ebyliwyczniekoczownikami.
OstatniebadaniaarcheologicznewAzjirodkowejzachwiaytymprzekonaniem;okazujesi,eosiadaludnoyatunadugoprzedwielkimiwdrwkamiie,podobniejakobecnie,wspyytuzesobplemionaosiadeikoczownicze.WrozwojugospodarkiosiadejirolnictwanastpikryzysmniejwicejwIIItysicleciup.n.e.,spowodowanyprawdopodobniezmianamiklimatycznymi,ktredoprowadziydowysychaniarzek,azarazemwy-pdziyzpnocyczdotdtamyjcychowcw,ktrzynajechalienklawyrolniczeidoprowadzilidoichostatecznegoupadku.Takwicludzie,ktrzymigrowalinapoudnie,nielitradycjezarwnopasterskie,jakirolnicze,przyczymteostatniewizaysizpoczuciemzagroeniazestronytakniesprzyjajcegoklimatu,jakinajedcwpasterzyimyliwych.
Przybyszeniezajmowalipustychziem.NapoudniuistniaarozwinitacywilizacjaijejelementywzbogacayosiedlajcychsituAriw.Wpniejszejtradycjizwaszczaindyjskiejludymiejscowetraktowaneszpogard,przeciwstawianeszlachet-nymzdobywcom;takwanie,jakoszlachetny,zwykositumaczysowoAria.Badanianiepotwierdzajanitegorodzajurnicwpoziomiekulturalnym,ktreusprawiedliwiaybypogarddlatubylcw,anisusznocitradycyjnegotumaczenianazwyprzybyszw;wydajesi,eichstosunekdoludw,ktrezastalinapoudniu,wynikazarogancjiwojownikw,zwaszczazwyci-
skich,wstosunkudozwykychzjadaczychleba.
WPersjiinaczejtraktowanodawnychmieszkacw.Wprawdziewadcyperskiegoimperium,Achemenidzi,teokrelalisiebiezna,
jako
odwa
Bliskiego
imperiumna
-
10
stronnictwoMardukauzyskaoprzewag,iprzejciewadzyoddynastiipopierajcejkultSinabyysprawdoatw.Dotych-czasowegokrlaNabonidazdetronizowano,wojskomCyrusa,perskiegoksiciazroduAchemenidw,otwartobramystolicyiofiarowanomutron.CyrusodprawimodydoMarduka,zgodniezkrlewskimrytuaem,istasiniejakoreprezentantemtegoboganaziemi.MediajuwczeniejulegasilePersji,stajcsijednzprowincjiszybkorosncegoimperium.
PrzezkilkawiekwuwadzypozostawardAchemenidw.
Perskieimperiumbyowielonarodoweipanowaatamsporatolerancjawstosunkudolokalnychbstwpodlegychplemion.Wydajesi,euniwersalizmachemenidzkiwynikaztraktowanialokalnychkultwjakoodmiennychformkultuMarduka,ktregoutosamianozgwnymibstwamiczczonymiprzezpodlegeplemiona,atakezAhuramazd.Prawdopodobnienieprzykadanowikszejwagidosamegoimieniabstwa,przyzwalajcbyuywaoonotakiego,jakieznanebyowdanejprowincjiczywdanejspoecznoci.
Wskazujenatomidzyinnymifakt,ijuwpierwszychnapisach,jakieAchemenidzikazalikuwkamieniudlaswejchwayiwktrychuytojzykastaroperskiego,gwnebstwonosiiminieMarduka,leczAhuramazdy(wtychtekstachimitopisanejestcznie)cotumaczysijakoPanPrzemdry.PewnaczrytuauzwizanegozpastwowymkultemAhuramazdyby-
apowtrzeniemformrytuauMarduka.
ImperiumAchemenidwupadoprzedewszystkimnaskutekkolejnegokryzysuwadzy,ktrejnkanapodatkamiludnotzczerzenienawidzia,inajazduwielonarodowejarmiidowodzo-nejprzezAleksandraMacedoskiego.RozdrobnionPersjrz-
dzilijegospadkobiercySeleucydzi,adoczasugdynowadynastiairaska,Partowie,poczajjednoczy.Panowie,podobniejakII
2Sakviwitymiwitka*
wrkuZotaptotk*
zeskarbuamudarstgo,
V_-IVw.pn=-
ongiPersowie,przybylizestepwAzjirodkowejipocztkowoosiedlilisiwewschodnimIranie,naobecnympograniczuira-
sko-afgaskim.Wywodzilisiztychludwiraskich,ktredugozasiedlaystepyAzjirodkowejiznanebyyPersomjakoSako-wie.GrecyznalizachodnieplemionaSakwinazywaliichScytami.Posiadociscytyjskiesigayapogranicchiskzjednejstrony,azdrugiejssiadowayzplemionamiprasowiaskimi.
Ogromnyteren,zrnicowanewpywykulturalne(bonienaleyzapominaopoudniowychich
-
ssiadach,ludachBliskiegoWschodu,IndiiioGrekach)orazduaruchliwotejczciwsplnotyscytyjskiej,ktrazajmowaasipasterstwem,powodoway,inaterenachzajtychprzeznichrozwijaasinabardzoarchaicznymsubstraciekulturawspecyficznysposbzrnico-wana.Substratmianowicie,czylito,cobyojejbaz,charaktery-zowasidustabilnoci,poniewawarunki,wjakichylijejnosiciele,niewielezmieniaysiprzezwieki:czznichzajmowa-
asiprzepdzaniemstad,czprowadziaosiadytrybycia.
Koczownicybyliczynnikiemczcymcaowsplnoty,powi-
zanejjuwczasachhistorycznychsojuszemplemion.DofederacjitychplemionnaleelipocztkowotakeMedowie:dowiadujemysiotymzprzekazw,ktremwiozamaniuprzeznichsoju-szyiwystpieniuzewsplnoty.Persowiewokresieachemenidz-kimprowadzilizeScytamiwojny,starajcsipodporzdkowaplemionazpograniczapersko-scytyjskiegokrlowikrlw.
Partowiezasililiniejakoywioiraski,ktryrozpywasipoczwwieloplemiennejspoecznociBliskiegoWschodu.Przynielioninietylkoscytyjskipluralizmorazzamiowaniedowalki,Icimity,legendyikultherosw.Wielkaczperskiejtradycjilegendarnejmoebyuwaanazawkadpartyjskiztegowanieokresu.
Pluralizmpartyjskiwyraasimidzyinnymiwlunejstruk-1.1
wmm
mmm
k0Wana,aSP^**^stolicata****Lniezupetaic14
midzyinnyminagenealogiiwtpliwejwartoci,wywodzcswepochodzenieodAchemenidw.Staroytnorodu,takjakstaro-
ytnoreligii,byanaBliskimWschodziewartocisamwsobieitakieroszczeniastanowiywanyczynnikpropagandowy.Fakt,eAwestazredagowanawewczesnymredniowieczu(przyjmujesituIVw.)utosamianabyazewit,zaginionksigstaro-
ytnychPersw,mgmieprzedewszystkimwagpolityczn,atoskanianasdopowtpiewaniawprawdziwotakiejtradycji,zbytwygodnejdlamagw.
Wtpliwocitezwikszajsi,gdywemiemypoduwagdaneczerpanezbadanadsamymitekstamiAwesty.Najstarszeczciwitejksigigathy,hymny,ktrychautorstwoprzypisujesiZaratusztrzepisanesjzykiemwschodnioiraskim,prawdopodobnietakim,jakimposugiwalisimieszkacydzisiejszegoAfganistanu.Jzyktobardzoarchaiczny,bliskospokrewnionyzjzykiemindyjskichWed.Jesttowicdokumentstaroiraski,aleniestaroperski.Monaprzypuszcza,erozpowszechnieniekultu,ktrywykorzystywajedocelwrytualnych,miaomiejscewczasachpartyjskichiezwizanebyozwczesndominacjywiouwschodnioiraskiegowPersji.Niejesttopewne,asprawapochodzeniazoroastryzmu,naktryzoyosiwieleelementwprzyniesionychzpnocyimiejscowych,niejestwcaletakaoczywista.Magowieczerpaliprawdopodobniezrnych:wschodnichizachodnich,starszychinowszychtradycji,asporywodniesieniudoposzczeglnychaspektw
-
doktrynywskazuj,eortodoksyjnyzoroastryzmsasanidzkibyefektemprzykrawania
istniejcychtradycjidopotrzebteokratycznegopastwaprzezco-iu/.tosilniejszwarstwrzdzc.
Wodniesieniudodrugiegozbiorutradycjipowstaegowowymczasie,Chudainamak,moemyniemalzpewnocitwierdzi,ewikszozawartychwnimprzekazwstanowiim-I*
portwschodnioiraskizczaswpartyjskich.Chudainamakzagina,zachowaysifragmentyjejtumaczenaarabski.Wczasachjumuzumaskich,naprzeomieXiXIwiekupowstaanowawersjategodziea:Szahname,Krlewskaksiga,spisa-natradycyjnymmetrumbohaterskimprzezAbulkasemaFerdousiegozTusu.PrczwtkwlegendarnychuwzgldnionychwChudainamakwczyondoepopeitaketepopularneopowiadaniaodawnychbohaterach,ktretamzjakichwzgldwpominito.ObadzieaAwestaiSzahnamestanowipodstawowerdodopoznaniamitycznejtradycjiperskiej.
ZAwestypookresieprzeladowaniastarejreligiiwpierwszychwiekachislamizacjipozostayjedyniefragmenty.Totejakouzupeniajcerdazwykositraktowatedzieareligijnejtreci,ktrepowstawaygwniewtrzechpierwszychwiekachislamuiktremiaynacelupodtrzymanietradycjirodzimej,perskiej,obrondawnychwartociprzedzaginiciemiwypaczeniem,ioczywicietenieliczneksigi,pozaAwest,ktresizachowayzczaswsasanidzkich.
BadaczezwyklijuoddawnaposzukiwawyjanienianiezrozumiaychaspektwreligiiimitologiidawnychIraczykw,po-rwnujczapisyperskiezdanyminatematindyjskichwierze.
Pomocnejesttodlazrozumieniamidzyinnymiznaczeniaarchaicznychwyraeiznaczeimionbstw,ktrychsenszostajuzapomnianynagruncieperskim.WIndiachreligiaaryjskichzdobywcwpodlegaawpywommiejscowym,alewyznawcydawnychbstwnieprzeywalitakichkatastrof,jakbynaprzykadpodbjarabskicaegoobszarupastwaicelowakonsekwentnapoli-tykaniszczeniazachowanychzapisw.Staroytneksigi,Wedy,spisanezostaynapodstawieustnychprzekazwwczenieiteksty3.picyderwisz.Miniatura,1650
172MitologiaIranuichsizachoway,atakedodziprzetrwaaznajomoichjzy-kaorazkultdawnychbogw.TotegdywEuropiezaczynanobadanianadAwesi,czonojezestudiamiWed.
Trzeciorodekindoiraskiejkultury,ogromneprzestrzenieAzjirodkowej,skdprzybylidoIranuiIndiiIndoeuropejczycyigdzieprzezwiekiznajdowaysisiedzibyiraskichScytw,doniedawnarzadkouwzgldnianowindoiranistycznychbadaniachkomparatystycznych.To,coonichbyowiadomo,zawartejestprzedewszystkimwDziejachHerodota,dodzipodstawowymirdleinformacjinatematichobyczajwiwierze.Wostatnichdziesicioleciachwiedzaonichpowikszyasiznaczniedzikiradzieckimbadaniomarcheologicznymorazstudiomnadobyczajamiiwierzeniamiludwobecnietamtyjcych.PotomkamiispadkobiercamiScytwsTadycyiwichkulturzemonado-szukasiladwscytyjskiegodziedzictwa.Wiranistycewmiarnapywuwiadomociorezultatachbadanatychterenachnast-
pujeswoistareorientacja;stopniowotakeworodkachzachodnichroniewiadomoichwagidlazrozumieniasensudawnychprzekazw.
Zbiegasitozrozwojemteoretycznychbadanadmitologiidoskonaleniemnarzdzitychbada.
-
Studianadmitycznymitradycjamirnychludwpozwoliynapewneustalenia.Oprczjuwspomnianejpowszechnociwystpowaniawnichpodziawbinarnychigrupowaniazjawiskwtriadyorazwinneukadypowtarzalnestwierdzonopozatymkilkacech,ktrezdajsiodgrywarolswoistychprawrozwojumitologu.
Stwierdzono,temityodzwierciedlajsposbmylenianatematpowtarzalnychzjawisk,wanychdladanejspoecznoci.
Wzwizkuztymodrzucasiobecnietzw.feuhemeryznijakosposbracjonalnegotumaczeniagenezymitu.Euhemer,mylicielgrecki,uwaa,ebogowietoludzie,ktrychzasugizostay18
wpamicipotomnychiwzwizkuztympoduszymczasieuznanoichzabogwizacztoopowiadaonichlegendy.Tenra-cjonalizmEuhemerawynikazjegouwarunkowanegospoeczniewiatopogldu:dlaGrekwfaktstaniasibogiemniebyniczymzaskakujcym,mwiyotakichzdarzeniachliczneprzekazy.
Myliciel,ktryprzeciwstawiasiwierzewstarychbogw,czyni
towsposbrzecmonamityczny,czerpaztradycji,aprzeciwstawiasitylkojejaspektowinadprzyrodzonemu.
Dlawspczesnegomitoznawstwaniejestnajwaniejszspraw,czypostaosnutalegendistniaarzeczywicie,leczto,wjakisposbpowstayowelegendy(zreguyzawierajcemotywypowtarzalne),jakieprawidowociyciaodbijaj.Postahistorycznamoecowsposboczywistywynikazbadastasiorodkiemkrystalizacyjnymmituimoemyzastanawiasi,dlaczegositakstao.Istotnymprzedmiotembadajestjednaknieona,leczowemityczneszaty,wktrejprzebranoiktrezreguydziedziczyapowczeniejszychbohaterachprzekazw.
Podobniejakjednostkowybohater,takijednostkowewyda-rzenie,czytowielkakatastrofa,czyjakaniezwykaprzygoda,niemogbyprzyczynpowstaniamitu.Ludzieznalazszysiwsytuacjiniezwykej,stykajcsizjakimzdarzeniem,ktrewydajesiniezrozumiae,prbujjesklasyfikowawkategoriachsobieznanych.
WIranietrwaoowychparadygmatw,ktrenarzucajwzorcemyleniaispoecznejreakcjiemocjonalnej,zdajesibywikszanigdzieindziej.Takeiobecniemonaobserwowa,jaknilniewpywajonenaludzkiezachowania.Umiejtnosterowa-niaspoecznymireakcjamizdajesitamsprowadzadozdolnociwykorzystywaniaowegomitycznegopodglebiamyliiuczu,ksztatowanegoprzeztysiclecia,bdcegoczymwrodzajuzbio-rowejpodwiadomocinarodu.Amoetylkowydajesinam,etoonikierujsipodwiadomymiodruchami,podczasgdymyjestemytrzewiirozsdni?Moetylkoodlegosprawia,temo-
emyujrzewpywtamtychmitwnarzeczywisto,popatrzenaichdziaaniezzewntrz?DlaIraczykwichwierzenia,ichsposbmyleniajestrwnienaturalny,jaknaszdlanas.Moespoj-rzawszyzboku,inaczejujrzelibymytakesiebieitenieznanesi-
y,ktrerzdznaszymzachowaniem.Wydajesi,enajwarto-
ciowszymaspektembadanadmitologiinajcenniejszymichskutkiemjestmoliworefleksjinad
-
naszymiwasnymimotywamipostpowaniaibardziejwiadomydoniegostosunek.Doniegoidowpyww,jakienanaswiadomielubniewiadomiewywierajludzie,ktrzyumiejzdobywasobieposuchimir,wydarzeniaiidee.Poznaniewasnychkoleinmyli,aprzynajmniejuwiadomienie,etakieistniej,wydajesijednymzcelwrefleksjinadtamtymi,takodlegymisprawami.
duchyjasneiciemnedemony
NapocztkubyydwaduchyOrmuzdiAryman.Ormuzdprzebywawgrze,wnieskoczonymblasku,Arymanwdole,wmrokunieprzeniknionym.Wszystkocodobre:mdroiprawo,jasno,piknozawartebyowOrmuzdzie,wszystkocozewArymanie.Itakbyoodnieskoczonoci.
Awydarzyosi,epromieblaskuprzeniknmrokiArymanpozna,eniejestsam,ejestjeszczecoinnego.Przycig-nityblaskiempodywgrichciaowjasnopochwyci.
Ormuzdjednakprzemdryrzuciwniegosowemmodlitwy,ktreodebraosiywadcyciemnoci,takespadwprzepaiprzebywatamprzeztrzytysicelat.
GdyOrmuzdodrzuciArymanawpierwszymstarciu,upad
ksiciemnociwmrokileanieprzytomny.Byprzygotowasiynadrugpotrzeb,ktrejnadejcieprzewidywawswejnieskoczonejmdroci,Ormuzdwyonizeswejnaturyduchynie-
miertelneiwite,pomocnikwnajbliszych,Amszaspandw,ktrychzwteAmeszaSpontami.
KolejnopojawilisiprzednimBahman,Ardibeheszt,Szahriwar,Spandarmat,ChordadiMordad.WstarychpismachAwestynazywanisoni:WohuMano,czyliDobraMyl,ArtaWahi-
/(aadNaleyty,ChszatraWarijaKrlewskoZwyciska,SpentaAramaitiwitaCierpliwo,HaurwatatZdrowieoruzAmeratatNiemiertelno.
Mwite,ejeszczeprzedAmszaspandamiwyoniOrmuzdnwejnaturynajwaniejszjejemanacjDuchaMdrociMlnoiChirada,ionpomagamuwewszystkichdzieach,poczy-najcodstworzeniaAmszaspandw.Sjednakwtymwzgldzie21
opiniepodzielone,boniektrzyutrzymuj,iDuchMdrocijesttymsamym,coBahman.
Stworzysobiewtensposbradpomocntakwsprawachwojny,jakipokoju.
Amszaspandwbyoszeciu,alewpismach*czstomowaosiedmiu,botytutenNiemiertelnywitydawanyjesttakesamemuOrmuzdowi.witajestbowiemsidemkaitakczyinaczejwobliczeniachowychsipojawiaczytoprzezwczenieOrmuzdawszeregNiemiertelnych,czyprzezodrbnetraktowanieDuchaMdroci,ktrywwczaswystpowabyjakosidmyAmszaspand,czytenazywanieowegosidmegoimieniemSraoszyboskiegoposa.Uczeniprzekazujcywiadomoci0zacztkachduchowegobytustaralisiwpisajewewzrsie-dmioczciowy.
ZtymipomocnikamistworzyOrmuzdbytyduchowedalszegorzduduszewszystkichludzi,ktrzykiedykolwieksinarodzin1jeszczemajnarodzi,Frawasziniemiertelne;utworzyznichwojskomocne,welazo,jakmwi,zakuteielaznymajceor.
-
elazotobyoide,duchemelaza,takjakwszystkiewwczasstwarzaneistotymiaonaturduchow.Podobnietebyozinnymibytami,ktreOrmuzdstwarzawwczasiprzydzielaimprzyszeobowizki,atakemiejscawhierarchiiduchw.
KazawicodtdBahmanowidobrotliwemuipotnemurz-
dziwiatemwczasiepokojuiopiekowasiywymistworzeniami,zwaszczabydem,ktrezajegoprzyczynmoepasinasoczystychkach,boBahmandba,bypadaynanieoywia-jcedeszcze.Gdywybuchawojna,wadzaBahmanamalejeidlategozreguywojnietowarzyszysusza.
Bahmante,jakomistrzceremoniiOrmuzdowegodworu,przyprowadzaprzedjegoobliczepetentw,duchydobrychludzi,22
gdyprzychodzdonieba.Podobnyjestwicdowielkiegokopiana,ktryjakonajbliszywadcysuymuradiwydajeopinie0sprawachprzedkadanychdorozsdzenia.Dlategopewniemwi:Bahmanwbiaejszacie,bojesttokolor,ktryprzystoikapanom.WielkiesBahmanoweobowizkiipotrzebujeza-ufanychpomocnikw,bymgsiznichwywiza.StworzywicmuOrmuzdpomocnikw:Ksiyc,RamaiGoszurwanDuchaGawy,pierwszejkrowy.Goszurwanwyrczagownadzorze1opiecenadbydltami,Ksiycregulujeopadyprzezswojwodnnatur:odmieniajcsi,przynosizakadymrazemzapaswo-dy,ktrazraszapastwiska,Ramprzyprowadzaduchysprawiedliwychzziemidonieba,ebyBahmannieopuszczajcdworuOrmuzda,mgspotykajewprzedsionkusalitronowejirazemzdostarczonymprzezKsiycrejestremichzasug,ktryjestnibywekselniebiaskidoprowadziprzedobliczeboskie.
DrugiemuzNiemiertelnych,Ardibehesztowi,cojestduchemdoskonaejwitoci,oddapodopiekogie.Ogie,Atar,jestsynemOrmuzda,Ardibehesztstasiwicwychowawckrlewicza,izajegostaraniemogieprzeczystyzachowujewito.DopomocyArdibehesztowidaOrmuzdSoruszaktregoAwestanazywaSraoszbyprzekazywawiatuwolniebaiopiekowa
siyciemnaziemi,strzegprzedczarownikamiidemonamiiskaniaywestworzeniadoczeniasiwparyimnoenia.
SzczeglniebliskiesSoruszowipsyikoguty.Gdyprzelatujenadziemi,psysibudz,akogutypiej.
OprczniegoOrmuzddodaArdibehesztowidopomocyBah-mma(Weretragn),pogromczychmocy,geniuszazwycistwa.
IikjakSoruszpokonujeczarownikw,Bahramwalczyzezymimocami,demonami,zwaszczaztymi,ktrewcielajsiwposta-nesmokw,wwijaszczurek.Bahrampokazujesijakoczo-2J
zystk0,codzeje
boginiwd,DajenacrkaOrmuzda,ktrajestopiekunknauk,atakenauczycielkpiknychsw,orazAsziklucznicaniebiaskiegoskarbca.Tutake,wdworskiejaptece,strzeele-kwIrmangeniuszleczcy,tuprzebywaMahraspandznaw-caistranikmodw,ktryjestjakgdybykapelanemkrlowej,piknyNeriosangposaniecbogwnaziemi,iwreszcieIzedBord,ktregozwteWnukiemWdApamNapat.Tenostatni,razemzHornem,geniuszemnapojuniemiertelnoci,su-
-
yprzedewszystkimAnahicie,ktramaniezmierniewysokpozycjwrdduchw.WrozdzielaniuwdjejgwnympomocnikiemjestIzedBord,dopomocywdobrympoczciupotomkwHorn.
ChordadiMordad,dwajNiemiertelni,ktrzywystpujzre-guywparze,razemopiekujsiyciemizdrowiemywychistot.
Chordadjestnadzorckalendarza,znawcwitiprzypisanychimobrzdw,azarazemstranikiemwddeszczowych.PomagajmuTirSyriusz,wodydeszczunoszcy,iWatwiatrprzega-niajcychmurydeszczowetam,gdziespotrzebne.Farwardin,Kcniuszwiosenny,jestdowdcarmiidobrychduchwludzkich,legopodporzdkowanieChordadowizdajesiwizaztym,iilun/eteprzynajmniejoniektrychtakmwipodaniaspa-ilmnaziemizdeszczemipoprzezrolinywchodzwciaaprzyoychrodzicw.
Mordad,ostatnizAmszaspandw,opiekujesirolinami,fnmnyjmuRasznu,AsztadiZamjadgeniuszesprawiedliwoci,iumierzonegoniebieskimiobrotamiiprzynoszcegokolejnenilHiiyprroku,orazziemi.Mordad,czyliAmeratatNie-tinpitrlnotizrolinamijestzwizanytakedlatego,estrzeeurfllmirgonapojuniemiertelnoci,ktrydanakocuwiataliiNWirdliwym,bypiliiyliwiecznie.
WlymNamymczasie,gdypowstawaydobreduchy,Aryman,M
strconywmrocznotcha,uksztatowacaegromadydeww,duchwzych.Najpierwwyonizeswejnaturyducha,ktryprzepeniajodsamegopocztkuFasz,ktregozwMito-chtem.Niektrzyznawcyuwaaj,eowymgwnymzemArymanajestAkomanZaMylietoonnarodzisimusiapierwszy.Stuwickontrowersjepodobnejakwprzypadkuduchwdobrych,codoktrychjednizapierwszegouwaajBahmana,czyliDobrMysi,innizaDuchaMdroci.Wiadomowkadymrazie,eszeciuAmszaspandomodpowiadajgwnedemony,ktrewyoniysiznaturyArymanajakopierwsze:Akoman,Andar,Sowar,Nakahew,TairewiZairik.
Akomanprzenikawludzkieduszeipodpowiadazemyli,powodujcsporyiwalki,siejcpodejrzliwopomidzyludmi.
DemonAndarjestprzeciwnikiemdobrejreligiiiczystychobyczajw.AkomanjestgwnymprzeciwnikiemBahmana,AndarzatogwnywrgArdibeheszta,opiekunaczystocirytualnejiognia.DemonSowarjestprzywdcarmiidemonw,awicstanowiprzeciwiestwoSzahriwara,wcieleniapotgikrlw,przejawiajcejsiprzedewszystkimwzwyciskiejwalcezwrogiemiopartejnaarmii.Sowarjestduchemanarchii,bezprawiaipija-
stwa.Kiedyprzybywa,aSzahriwarnieznajdujeuludziposuchu,przynosiwszystkieteklskijednoczenie.
Nakahewodbieraludziomchdopracy,zatruwaichsmut-kiemizniechceniem.PrzeciwstawiasigoSpandarmat,cierpliwejopiekunceludzipracujcychizbierajcychplonyswejpracy.
DwajostatnizarcydemonwtoTairewiZairikwystpujcycz-
stowparze,takjakAmszaspandowieChordadiMordad,kt-
-
rychsprzeciwnikami.Mwionich:ZairikprzynoszcysmutekiTairewtruciciel.ImiZairiktumaczysijakoty,bomaonwysuszaroliny,powodowa,emarniejikn.Tairewnatomiastzatruwawody,takesistajniezdatnedopicia.
-
26
WAwecieimionaichbrzmiTauruiZairikaiwtedymonajeprzetumaczyjakoChorobaiZgnilizna.NiekiedyzamiastTauruwystpujewrdgwnychdemonwTaromanPycha;jestonaprzeciwstawionaSpandarmatPokorze.
Oprczszeciu(czysiedmiu,jeliwliczymyMitochta)gwnychdemonwznaturyzapowstaomnstwodewwpomniej-szych,dziaajcychczytooddzielnienapastujcludzi,zwierztairoliny,czycaymigromadami,jakstadawilkwczyrojemuch.
PomocnikiemitowarzyszemMitochta,Faszu,jestRoszak,duchzawiciizychycze.GdyMitochtowiudasiwkradoludzkiejduszy,wchodzizanimRoszakinibydowdcagarnizo-nu,ktrypilnujezdobytegomiasta,pozostajewniejnastae.
WorszakusiedmiuklskchodzipowiecieCharsz,zwanywAwecieAeszm,demonnienawiciizaciekejwciekoci.JegosawneimiznanejestnietylkowPersjiwEuropiespotykamygojakoAsmodeusza.
DewWizareszukazujesiduszomgrzesznikwpodstraszliwpostaci;przychodziponieiprzeraa,apotemprowadzidopieka.
DewAkatasznapeniasercaludzinienawiciizoci,kaelekcewaynakazyczystejreligiimazdejskiej.Oudakprzyczasidojedzcychiskaniaichdomwieniawczasieposikw,czego/ukazujdobreobyczaje.
AstowidadMr,utosamianyniekiedyzWaiMorowymPowietrzem,przynosichorobyimier.Zaklinajcgoiprzep-
ilrjc,wzywasipomocyMitryiSorusza.
DewNasu,Nos,zamieszkujetrupy.ZnichprzenosisinaMoczenieizaraaje.Gdymuchasiadananieboszczyku,Nasuiloniadajej,opanowuje,ipodpostacimuchyniesienieczyston*ludzi,najedzenie,naodzienie.Bliscyzmarego,ci,ktrzyznim27
przebywaliinosicieletrupwmuszdokadnie,jakkaepismo,dokonawitychobrzdwoczyszczenia,zmywajckrowiury-ntaksiebie,jakiiwszystkierzeczy,wktrychsiNasuzagnie-
dzi.Nasuzaraatrdem.Jeliurodzisidzieckoobiaej,jakutrdowatego,skrzeibiaychwosach,znakto,ematkawczasieciyzetknasizdemonemNasuiwszedonwjejdziecko.
WpostacistarcaukazujesidewZurman,zwanywAwecieZaurwanem.Przynosionstaro,zniedonienie,zaniksiipamici.Buszaspskanialudzidowylegiwaniasiranoispaniawtedy,gdyczowiekpowinienjuzajsipoyteczndziaalnoci.
DewWarunskamadorozpusty,Azwywoujeakomstwoipodliwo,aPanik,gdyzagniedzisiwserculudzkim,sprawia,eczowiekgromadzidobra,zamiastjespoytkowadladobrawasnegolubinnych.
-
StrasznyjestdewApaosza,ktry,jakmwiAwesta,jestpomocnikiemArymanaprzynoszcymposuchiwtensposbmo-rzcymgodemludziizwierzta.Przykrywaonzieminibysu-chympaszczem,niedopuszczajcoywczychdeszczwstdteijegoimi,ktreznaczyOkrywajcyiwczasachpniejszychbrzmiApusz.PomagamuAspandarusz.
Demonw,ktremonawyliczypoimieniu,itakich,ktrychimionnieznamy,jestmnogoogromna.Wszystkienaledokr-
lestwazaiciemnoci,astworzonezostayprzezArymanawtedy,gdypowstawawiatjasnychduchwOrmuzda.Odduchwzaczasihistoriastworzeniamaterialnywiatbywtrnywstosunkudoduchowego.Jakwidaznaszychwyliczegeniuszwidemonw,ichimionicech,stowduejczcimoceduchowe,psychicznecechydobreize,cnotyiwady.Widatute4.Periidewy.Miniatura,15701571
-
28
zniszczaln
Stworzywiato
lekorzycil-l
\
lenia
Duchowe
sii1
-
30
zatodta
a
i
^.^
^
^awcic
ultatem
za.
Uzideali
powizanie
raz
drugistarasipochwyciboskimajestatiblask,rzucajcsidowalkizzastpamiduchwdobrych,awspomagaygojurozli-cznedemony.Alewtedytezostapokonanyizawarumow,ktrazmuszaagodozawieszeniabroninatrzytysicelat.CzastenwykorzystaOrmuzdnastworzeniezarodkwbytumaterialnego.PrzekazatwiadomoludziomZaratusztra.Bgukaza
simuitakmwi:
Ja,Zaratusztro,stworzyembytyprzezBahmana,wszystko,coistnieje,istotywszelkiegorodzaju.Przeztrzytysicelattrwaomojestworzenieniestarzejcsiinieumierajc[]Niecierpiaoonogodunipragnienia,sennosigonieimaaanizmczenie.Niebyostarocianimierci,niewiaywiatrygorcenizimne.Niemiertelnebyomojestworzenie[]Alicizepsucienicwkradowmaterialnywiatdobra,przyszozmczenieistaro[]
Stwarzaniewiatamaterialnegozaczosiodstworzenianie-Im;Ormuzdrozcignwiatopomidzyniebemaziemiistwo-/
i/ygwiazdyuoonewkonstelacjeiplanetyniewchodzcewichklad,apoksiycusoce.Gwiazdywkonstelacjachbyyupo-i/pikowanenibyoficerowienaparadzieitaktepeniyrolwwojskuOrmuzda.Gwiazdybowiemdokonstelacjinienaleceir/wchodziywskadowejarmii,atezkonstelacjibyyichdo-wdcami.Wraziewojnyogaszalionizacigicigaykunimluupolitymruszeniemwszystkiegwiazdy,chowczasiepokojumiayinne,cywilneobowizki.Caetoniebiaskiewojskopodzie-limr/ostaonaczteryarmie:wschodu,zachodu,pnocyipoudni.Wodzemnaczelnym
-
mianowaOrmuzdRabiawina,ktregoiMtl/ibabyanaszczycienieba,dopkinieprzyszedniszczycielAiymnn.
Niebojestwidzialne,aleniemoebyprzezczowiekado-Gwiazdymajwicnaturduchw,ktrewalczymogII
Przez
30dnipracowaem3a,
-
32
iuczyniemroliny.Iobchodziemwito,inazwaemjeAjath-rima.
Przez80dnipracowaemja,Ormuzd,zAmszaspandamiiuczyniemzwierzta.Iobchodziemwito,inazwaemjeMaidhjaria.
Przez75dnipracowaemja,Ormuzd,zAmszaspandamiiuczyniemczowieka.Iobchodziemwito,inazwaemjeHa-maspathmaedja[]
Dzieastworzeniadokonaemwcigu365dni,czyliwciguiszeciugahanbarw,jakiezawierarok.hGahanbaryokresykoczsiwzoroastryjskimrokuobrzdowympiciodniowymiwitami,gahami,ktrychnazwyzos-
(aywyejwymienione.Cyklobchodwzaczynasinapocztkuimaja,gdyGahMaidhioiupamitniastworzenieniebaiobchodzisiwitonieba,akoczywdrugiejpoowiemarca,przyczymkoniecgahuupamitniajcegostworzenieczowiekaprzypadanawiosennezrwnaniedniaznoc.Wtedytewaciwiezaczynasimlnowaprocestworzenia,boponimzaraznastajeokresodpowiadajcypracyOrmuzdazAszaspandaminadstworzeniemmrbtt.
Kolejnostwarzaniajestnastpujca:niebo,woda,ziemia,,iniliiiy,zwierzta,czowiek.Uderzajcespodobiestwazbiblij-]
HHhinloristworzenia,iniemonawykluczywtymprzypadkuIlIlNfjipomidzyobydwiematradycjami.
lcmkimitstworzeniawyraniewtymmiejscunawizujedowystpujcychstaleookrelonychporachroku,obrz-
pniwdopodobnieagrarnych,wystpujetubowiemwito*i-dwchodmiennychtradycji:pierwszyzkultwagrarnych
itobserwacjiwzrosturolin,drugizestarychpsychologicznychiinrwHzanadnaturludzkiejduszy,jejmoliwociisaboci.\
WodniesieniudomituoAmszaspanach,angelologiiidemono-Kaiomarsieznalazotoniewielki
:\
Wowejjednocimusiaajednakzajjakazmianaipodzia,bowiemnajednymjejkracupojawisiblask,anadrugimciemnojakoci,ktrychprzedtemniebyo.Opowiadajotymprzekazystarewtensposb:
Zurwanzapragnmiepotomka.Odprawia!wicmodyiskadaofiary,apoczgo.Amyljegomalowaaobrazjeszczenienarodzonego,nadajcmuwszystkowiatoiwszystekmajestat,jakimoliwyjestdowyobraenia,ipiknoidobrotakwielkie,itrudnotopojczowiekowi.Alecechmylijestto,egdybiegniewjednymkierunku,torwnoczeniepojawiasinawetbezwoliiwiadomocijejprzeciwiestwomylatewicocechachprzeciwstawnychtamtym,niechcianych,awicomroku,brzydocieiozu,aobokwiarywjasnistotnienarodzonegopowstaotowarzyszcejejjakciezwtpienie.Obokmiocipojawiysiuczuciaidcezawszewladzaniniechizawi.
Chobyytotylkocieniemyliicienieuczu,wystarczyy,bypo-i/drugiegosyna,bdcegoprzeciwiestwempierwszego,syna,wktregonaturzepojawiysiwszystkietecechy,ktrychupierwszegoniechciawidzieidlategowanie,eonichpo-myla,zgromadzijewdrugiejpocztejistocie.Tendrugibyzy11iemny,wrogipierwszemu,agresywnyitchrzliwy,gupiipeennienawici.
Zurwanniewiedzia,edwchsynwnosiwonie,bobdcsirdnociwszystkoobejmujc,niezna
-
naturypodziau,ktraupiuwia,eoddzielajccoodczegootrzymujemydwierzeczy,hnicjedn.Niewiedzia,awicobiecaswojemupierworodne-mupanowanienadwiatem.Alestaosi,epierwszy,ktry,wyonisizZurwanaioddzieliodniego,niebyowymjasnym,ii|iiignionymsynem,leczbytociemnyibrzydki,napenionylntriilpdzwtpienia.Dopierojakodrugipojawisitendobry.Pierwszymbymroczny,kudaty,smrodliwyU
ka,czujeimylitejakczowiek,wtymsensie,ezarwnojegouczucia,jakimylisjakbyambiwalentne:zwiarpojawiasizwtpienie,gdymyliotym,codobregochceprzekazapotomkowi(boongowaniewymyla,myliojegocechachiwtensposbjeprzekazuje),jednoczeniemyliteocechachprzeciwnych,zuczuciamipozytywnymimieszajsiichprzeciwie-
stwanibynegatywytychpierwszych.Trzebabyoparutysicylat,bypsychologianaukowawaciwiedopierownaszychczasachodkryaowodialektycznesprzenieuczuprzeciwstawnychizasad,ktrarzdzimylamiisprawia,eposzczeglnepojcias/wizanewnichwparyopozycji.
Zurwanizmzdoaprzeamaograniczeniawiatopoglduperskiego,wprowadzajcjedn,naczelnsipierwotnczas.
Mamywnimzacztkiperskiejdialektyki,rozwijanejpniejpr/.ezmylicielinieortodoksyjnychrazemztakimizasadami,jakwizekwszystkichzjawisk,rozwjjakorezultatcieraniasiprzeciwstawnychsi,zmianyzachodzcewczasie,uwarunkowaneuanemnierwnowagi.Monistycznyzurwanizmrozwijasinie-~imaijednoczeniezeskrajniedualistycznymmanicheizmem.Wy-IiU|csisuszneprzytoczenietutakemanichejskiegomituostwo-irniu,bodopierotetrzywersjezurwanistyczna,zoroastryjskaimitnichejskadajwmiarpenyobrazperskichwierzedotyczcychpocztkwbytu.
Wmanichejskichkoncepcjachprzejawiasinajkonsekwent-iilfjdoktrynapodwjnegopocztku.
I)obroiZo,wiatoiCiemnobyydwomaDuchamiPier-
*vmi.ktrepocztkowoniemiayzesobadnegokontaktu.
itlyinichprzebywawswoimregionie:wiatonapnocy,mnoinapoudniu.Kadyztychregionwmiaswegowad-napnocybynimOjciecWielkoci,napoudniuKsirinno&ci.Dziedzinawiatadzieliasinapiczcibdcych41
^p
kmiadopomocyPVgranicy,gdf
-
42
szagoPierwszyCzowiekitakeodpowiedziamukrzykiem.
ObydwagosypoczyysiipodyydoDuchayciaiMatkiycia.ZostayprzeznichprzyodzianeirazemzDuchemyciaudaysinawojnzsiamiciemnoci.Duchyciawycignprawic,zanurzyjwciemnoci,aPierwszyCzowiekuchwycijiwtensposbwydostasizprzepastnegomroku.DuchyciazwanyteMitripiciujegosynw,rzucilisinawadcwpiciuregionwciemnoci,obezwadniliichirozerwali.Obdarlikadegozeskryiuczyniliztychskrniebo,jaknamiot.Zichciautworzyliziemi.JedenzsynwDuchayciapodtrzymujeniebo,bynieupado,drugiziemi.Zblasku,ktrynajmniej/ostazanieczyszczonysubstancjciemnoci,uczyniligwiazdy,uoceiksiyc.
WtymczasieOjciecWielkociwyonizsiebietrzeciemana-
)$byniTrzeciWysannik.TrzeciWysannikmiadwanacierorck,DziewicBlasku,jakdwanacieznakwzodiaku.Urucho-mimechanizmoczyszczaniadrobinjasnocizdomieszekmroku1przesyaniaichpoKolumnieBlaskunaksiyc.Gdyksiycjest|n/napenionytymblaskiem,widzimypeni.ZksiycablaskmltyanyjestdoKrajuJasnoci.
Apotempowstaapierwszaparaludzi.Rodzicamiichbyyilmimiy.PierwszymczyznaAdamipierwszakobietaL*niewiedzieli,ewswoichistotach,wduszach,majivmies7.kblasku,nieznaliswegoboskiegopochodzenia.Zba-m|wyjaniAdamowi,jakiejestjegorzeczywistepochodze-itrmoniczneciaaiboskieduszy.AleAdamijegopo-ikowicnieposuchaliZbawiciela.Rozmnaajsiidzielkuwizionywmateriipochodzcejzmrokunacorazmniej-
#icczki.OjciecWielkocijednakposyacojakiczaspro-
W.klrzynauczajludzi,uwiadamiajcimichdwoistnatu-
,iMiwmcajcnadrogblasku.
-
41
Mamzyl^uczaicym
posablaskuwkadyBo.
PsikramyJn^^^
kt6retrudno
%]eg0nauk
iBabilonu
wiadczemai
niezalenieod
ga,ktregoczcrf
izy
Manizayaa-^rapie.Wiadomotez
kdanierkP-
wswoichksikachrozpatrywaszczegowoproblemypsycho-logiczne.Zajmowasileczeniemdusziuwaa,ewikszochorbciaamardowniedomaganiachpsychicznychczyner-wowych,jakbymydzipowiedzieli.Jestwicwjegospirytuali-stycznejzakadajcejpierwotnoinadrzdnoduchawstosunkudomateriidoktrynieswoistalogika,jelipotraktujemyjjakoprojekcjwiedzyomikrokosmosie(czowieku)namakrokosmos.JaktwierdzihistorykarabskiJaqubi,wedugManiegoobydwiezasadypierwotnezawierayiwyoniyzsiebiepopiidei:koloru,smaku,zapachu,dotykuidwiku,przyczymte,ktresdobre,pochodzodblasku,azeodciemnoci.Dzikinimduchyzdolnesdozmysowegoodbieraniawiata.TakoncepcjazdajesiwynikazzainteresowaManiegopsychologiizjegoprbustalaniardeludzkiejwraliwoci.Pomystakimgprorokzaczerpnzindyjskichrde,gdzietakoncepcja/najdujeswojeodpowiedniki.
Zoroastryjskiebytyduchowezdajsipochodzizobserwa-i|iprzyrodyywej,wktrejznasionzawierajcychwzoryro-
linrozwijajsiroliny.Alejednoczeniestutakeelementyotodowodziepsychologicznym,podobnedomanichejskich.Wy-
Ih|csi,enaukiManiego,chocakowiciepotpioneformalnie,wpywaynauksztatowaniesidoktrynyreligijnejtakiej,jak
-
niezalenieodintencjiicelu,wjakimgopo-
n>.Przykroczykrzywdawyrzdzonakomukolwieknieiwyniedobrychskutkw,poniewajejrezultatemjestiMiitinoenieprzemocy,osabienieblasku.
wyraaimperialnideologipastwateokraty-zapisali,niewpenirozumiejcczytewalczczideamiprzezniewyraanymi,sdlanasbardzocenne,umoliwiajbowiempewienwgldwnieortodoksyjnesystemyiludoweparadygmatywyobrani.
walka
Gdyupynczasrozejmu,wdniuOrmuzdamiesicaFarwardinrzucisiArymanzarmizychduchwnaboestworzenie.
Przeciwstawiaymusiobydwawiatyboskieduchowyimaterialny.PotoOrmuzdoblkduchywciaa,daimmaterialneksztaty,bymogysioprzenapacizegoducha.
Pierwszawalkaodbyasipomidzyzymimocamiiniebem.
RzucisiArymannanieboiwszedanatrzeciczjegoobszaru,alewtedystaositak,jakbywawtedy,gdywrgszybkimmarszemzajmieduczkrajuiniemajcdostatecznej-
cznocizeswoimi,znajdziesiwpotrzasku.DuchNiebawelaznejzbroizatrzymagowokreniu,niepozwalajcmuanipo-suwasidalej,anizawrci.TymczasemOrmuzdumacniawayobronnenieba,ktrenosznazwwiadomoWiernych.Oboktychszacwustawijazdniebiaskzbrojnwlance,ktreogldanezdaleka,wygldayjakwosynagowie,takabyamnogowojownikw.
Arymanmiotasiwokreniu,alezewszystkichstronotaczaygodobreduchy,takeniesposbbyowyrwasiiratowaucieczk.Przeztrzymiesicetoczyasiwalka,azepchnitoArymanadopieka,ktrejestpodziemi,wwiecznymmroku.
Gdyodchodzi,zatwierdzimusiawarunkirozejmumwice0tym,jakabdziekolejnopanowaniaichobuDuchaDobra1DuchaZaprzezdziewitysicylat.
Wczasietejnapacinieboodsunosiodziemi,gwiazdy,soceiksiyckrypoczyposwoichdrogach,apomidzyniebemiziemipowstaaprzestrzezwanaWai,wktrejodbywaasiwalka.
DrugwalkArymantoczyzwod.
-
48
Kiedywwiercisiwgbziemijakw,wypchn
wody,ktreprzeraoneuniosysiparwpowietrzeiznaln/ywatmosferze.UksztatowaznichchmuryTirstrzelecniebiuski,apomagalimuwtymBahman,HorniWatwiatr.Prze/
trzydziecidniukazywasiTisztarkolejnowpostaciczowieka,bykaikoniaipowodowa,edeszczpadaprzezcaymiesic.By-
atotakaulewa,epadaykropledeszczuwielkocicebra.WtedywyginyzeistotyprzywleczonezwojskiemArymana.Ocalaytylkote,ktrepotrafiytakjaksamzyduchwcisnsipodpowierzchniziemi:we,aby,robakiijaszczurki.
Pomiesicuulewnychdeszczwukazasi,jakomwysokiijaniejcy,DuchWiatru.Podobnyonjestduszyludzkiej,ktrzwrawan,toznaczyporuszajcasi,bosprawia,epkiczowiekyje,moesiporusza,akiedyrawanwyjdziezciaa,jestnieruchome.TakiDuchWiatruporuszapowietrze.Wtedywic,powielkichdeszczach,duchwwszedwpowietrzeipocz-
osionoporuszanadziemi.Wiatrwia,awody,ktrebyynapowierzchni,gromadziysitworzcoceany,morzaistawy.
Awszystkiepaskudztwainieczystoci,ktrepozostayponapaciArymana,wszystkiezeutopionejegostworzeniaznalazysipukanewodwoceanach,dlategosonesone.
Mwi,egdyTisztarzmywaziemiwod,wystpiprzeciw-luiniemudemonApaosza,wrgdeszczw.OpiekundeszczuIilrinonsuszystoczylizesobwtedystraszliwwalk,ktrapo-t41kawowydawaasinierozstrzygnita,boApaoszabydewem|iniciiymiTisztarniemgmudarady.Przypomniasobiejed-
oniezawodnejbroniprzeciwkodemonom,omodlitewnym,>ig,irzuciwszynimwApaosz,odebramusiy.Gdygood-il.polewaziemiwod,kropicjzpucharuizmiski.
11minwalkatoczyasimidzyArymanemiziemi.
**iMitologiaIranuKiedyniszczycielzbliysidoziemi,zatrzsasiipowstaa
przeciwkoniemu.Awtedypopkaaizjejwntrzawyoniysigry,abyoich2244.ZanimbowiemDuchZawyda
walkstworzeniom,wgbiziemiprzeztysiclattworzyasisubstancjagr.Kiedyziemiapopkaa,przezszczelinywydostaysigrynibykiekujcerolinyiwyrastaycorazwiksze,jakdrzewa,ktrychkoronajestcoraztowyej,akorzeniecorazni-
ej.Boikorzeniegrterosy,tworzcpodziemisplotyiwzy,apotem,gdyspotykaysiiczyy,zrastaysizesob.Jakwkorzeniachwodasizbieraiprowadzonajestdopnia,gaziilici,takiprzezkorzeniegrprzechodzionawgriodywiawszystko,coronie.Dlategotezgrspywajwody,ktrewy-iryskujtamspodpowierzchni.
-
Caaziemia,gdyrozmikapowielkimdeszczu,rozpadasinusiedemczci,apomidzynimipowstayoceany.
CzwartawalkatoczyasimidzyArymanemirolinami.
Arymanzbliysikupierwszejstworzonejrolinieisprawi,/ruscha.Alenieudaomusizniszczyyciarolinnegocakowicie,bootoMordadwzituschnitrolin,pokruszyipomie-
#1/wod,ktrejTisztaruywadopolewaniaziemi.Drobinysubstancjipomieszanezkroplamideszczuspadaynae,iznichwyrosyroliny.Niebyatojujednarolina,bezoku,gaziilici,tylkowielenajrozmaitszychgatunkw:mwi,Mwicdypowstaodziesitysicyrodzajwpodziesitysicy(Itutkwrolin.Mordaddobroczynnydadziesiciutysicomlinmoczwalczaniadziesiciutysicychorb.
Wiyrolinywyrosyinasionaichdojrzay,zebrajeMordadmlnichdrzewoBastochm,drzewowszystkichnasion,poiMidijenabrzeguniebiaskiegoMorzaSzerokiego.Nan>U*I13-Zahakilekai
Miniatura,1527
lwwyjecha.Kondrow,marszaekdworu,przyjprzybyszajakgocia,alegdygowszeddokrlewskiegoharemu,uzna,etoprzekraczazasadyobyczajnoci,iwysaposwdoZahaka,wzywajcgodopowrotu.
Spotkalisiprzeciwnicy:krl-smokimodyksi,nadrodzeprowadzcejdopaacu.Feridunmiatakznacznprzewag,eZahaknawetniebardzoprbowasibroni.Alebohaternieza-bikrla,gdyBgchciagouchroniprzedtakimgrzechemiprzysaanioa,bymuporadzi,jakmapostpi.Kazamuzwi-
zatyrana,zawienagrDemawanditampowiesiprzykute-go,bycierpiaprzezwieki.Feridunadokocawiatazapewni
muwtensposbbolesnniemiertelno.
ApotemmiodywadcawrciiprzejpanowanieiwszystekdobytekZahakowyijegoharem,wktrymyysiostryDamszida,najpikniejszezkobiet:SzahrnaziArnawaz.Kondrowtakeprzeszednajegosub.
NapamitkzwycistwaFeridunaiwyzwoleniawiataodkrla-smokaobchodzisicorokujesieniwitoMehrgan.
WepickiejtradycjizrojalizowanejZahakiFeridunsuwaanizakolejnychkrlwIranuiwiata,chowopowiadaniachonichwystpujladyichsymboliczno-mitycznejnatury.WAweciejestonawyraniejsza,zwaszczawodniesieniudokrla-smoka.
TamjestonwemAi,ktrypragniepochwycimajestatkr-
lewski,chwaren,coopuciaJim.WkrajuBawriskadaonofiaryAnahicie,dawajejogiery,baranyibyki,mwic:Okamiask,dobroczynnaAnahito,bymmgwyludniwszystkiekrajeziemi,ktrychjestsiedem.
AleaniAnahita,anipotnyWaju,bgprzestrzeni,ktregoteprosiAiDahakaztrzemagowami,ztrzemapaszczami,opomocwzniszczeniuycia,niezgodzilisimupomc.Aniwtym,aniwprzejciuchway,ktraopuciaDamszida.
-
113
8MitologiaIranu
TemodyiprobyAiDahakiodpowiadajwydarzeniom,opowiedzianymwpniejszychprzekazach:przejciutronuDa-maprzezZahakaijegotyraskiemupanowaniu,ktrejednakniedoprowadziodozniszczeniaycia,atakenapaciwademonazimynakrajJimyiukryciuprzezdobregopasterzanasionistotywychwpodziemnymWarze.Uwaano,epookresiezagadyodradzasiycie,iwkrajuopanowanymprzezzoczynionowszystko,bysiwyzwoli.Poniewazomiaocharakterdemona,naleaowalczyznimtak,jakzdemonami.Mgtozrobibohater,majcyodpowiedniekwalifikacje.Zahakakt-
remubogowieniepomogli,gdyjakoAiprosiopomocwzdobyciuchwaykrlewskiejuwaasizauzurpatora,choosig-ntrondecyzjrady.Niemiaprawdotronuikrlewskiejtiary,boniepochodzizkrlewskiegoroduiniemiamajestatuchwareny.Pokonagomgbohaterpochodzcyzrodukrlw.
SzlachetnyrdAtwijawywodzisiodKajomarsaiwjegorodzinienarodzisiwyzwoliciel.
Atwija,szlachetnym,skadaofiaryzhaomyimodlisiosyna,ktrybyczynamisprostawielkocirodu.Inarodzisimusyn,Traetona.UdaosiTraetoniepochwyciptakachway,ktryodleciaodJimy.Chciawalczyztrjgowymsmokiem,wicpotrzebnamubyapomocbogw.
WWarenieczworoktnejnazotymsiedzcsiedzisku,nazotymdywanie,zewitymizielonymiwitkamiwrkuskadaofiaryWajuprzemocnemuispenialibacje,mwic:Dajroitask,Wajuonajwyszejmocy,bympokona
AiDahakztrzemagowami,ztrzemapaszczami,zszeciorgiemoczu,DruddiabelskstworzonprzezArymananazagadycia,dlazniszczeniadobregostworzenia.Ispraw,bymmgwyzwoliizdobydwiejegokobiety,SahanhawacziErenawacz,najpikniejszezkobiet,te,ktrescudemwiata.
-
114
Wajupoparjegowalk.ApotemTraetonataksamoskada
ofiarywWarenieczworoktnejiprosiopomocAnahitiDrwasp,potneboginie.
WtensposbTraetonazroduAtwijazdobypomocniebaipokonaAiDahak,Druddiabelskprzemocn,smokaotrzechgowach,trzechpaszczach,zszeciorgiemoczu,ktregostworzyAryman,byzniszczywiatdobra.
Wawestyjskiejwersjiuderzanasto,eobydwiestrony,taksmok,jakTraetona,skadajofiarybogomiboginiom.Obydwajczynitosiedzcnazotymsiedzisku,nazotymdywanie,zzielonymiwitkamiwrkach,skadajcofiaryispeniajclibacje.Tobstwazdecydoway,komubdpomaga.AiDahakaskada
ofiarywkrajuBawriiKwiryncieniedostpnej,ktrebyyprawdopodobniejegosiedzib.BawritumaczysijakoBabilon,Kwiryntajakozameknagrze.Niestojednakwyja-
nieniapewne.TraetonaswojemodyodprawiawWarenieczworoktnejtrudnonieprzypuci,etaWarenatoWar,wktrymycieciatrwaowczasiepanowanianaziemizychmo-cyzimy.
UdaosiTraetoniezyskaaskbogwispeniysijegozamiaryzdobychwarenJimy,pokonasmoka,odebramuuwizionekobiety,SahanhawacziErenawacz.Wwersjachp-
niejszychnoszoneimionaSzahrnaziArnawaz.WrdachnazywanebywajsiostramilubcrkamiDamszida.
ZTraetonawchodzimywkrgpoj,ktrenazwamoemyrodowymi,rodzinnymi.JimabysynemWiwanhanta,aleojegomatcejeszczenicniewiadomohistoriapoczciainarodzinJi-mypowielawzorzeczurwanistyczny,wywodzcysizdalekiejprzeszoci.OjciecTraetony-Feridunatakedoczekasisynapozoeniuofiarzhaomy,aletymrazemnienarodzilisibliniacy,leczjedensynpeenblasku.
-
115
Atwijatonazwarodu,awicnazwisko,pniejprzekszta-
conenaAspianiimiAtbin.Bytordbogatywbydo;zwizkitakiepotwierdzatelegendarnagenealogiaFeriduna:imionajegoprzodkwPurtora,Soktoraitp.zawierajczsteczktoratumaczonw.Badaczewnoszstd,emitpochodzizespoecznocihodowcwbyda.Niewydajesitocakiemsuszne;woypotrzebnesdopracynaroliiFeridunzdajesiraczejreprezentowarolnika,itowokresie,gdyodrcznej,motykowejuprawyplludzieprzeszlidobardziejwydajnejuprawyornej.
Oznaczaotowielkrewolucjnietylkowdziedzinietechnikiiekonomiki,aletakewstosunkachspoecznych.
Dopkiziemiuprawianorcznie,zajmowaysitymkobietyjakonosicielkimocyreprodukcyjnej.Wspoecznociach,ktrenieznajinnychsposobwuprawy,zachowaositabuziemidlamczyzn.Mczynipolowali,palizwierzta,braliudzia
wwalkach,aleniezbieralipodwziemi,rolin,zktrychprzyrzdzanojedzenie.ZciaaGawyokobiecejnaturzewyrosyrolinyuprawne,zciaaKajomarsapowstaymetale.Widocznieutwrcwmitumetalurgiparalisimczyni,akobietyuprawroli.Wynikaobystd,etradycjerolnictwajakodomenykobietprzetrwayjeszczedoczasw,gdyobrbkametalinabraapowa-
negoznaczeniagospodarczegoistaasizajciemduejczcipopulacji.
PrawdopodobniemitoAiDahaceiTraetoniejeststarszynimitoGajomaratanie.Wskazujenatowystpowanieodpowiednikwbohaterwtegopierwszegowmitologiiindyjskiej.AiDa-*
hakajestwniejwemAhi,pokonanymprzezTritAptj.
IndyjskiwAhiuwaanyjestzasmokakosmicznego.WalkaTrityznimodbywasimawniebie,awaciwienaniebie,istanowiprojekcjwyobraeoburzyiczarnejchmurze.lademtakichsamychpowizairaskiegoAijestdawanyZahakowi116
przydomekabr-ketfchmuroramienny.We,ktrewyrosymuzramion,mogtebychmurami,podobniejakwezapewneczarnymi.AhiwWedachporywaniebiaskdziewicizabijakrowtejegocechywystpujtakewhistoriismokaira-
skiego.Analizaobydwuwersjiindyjskiejiiraskiejmitu0pokonaniuwaAhiczyAi,przeprowadzonaprzezznawcAwestyJamesaDarmesteteraprzeszopwiekutemu,doprowadziagodowniosku,echodzituosmokakosmicznegoiwalksikosmicznych.CzworoktnWarenuwaaDarmesteterzaniebo(greckiUranos).Aletematniebiaskiwydajesituwtrny,naoonyniejakonatematchtoniczny,podziemny.Przejcieodchtonicznocidouranicznociobserwujemywkulturzeindoeuropejskiejnajpierwnaprzykadachgrobw(zwizanychzziemikwadratow),apniejmitycznychbudowliztamtegowiata.
Tamtenwiatprzeniesionyzostaprzynajmniejdlasprawiedliwych,jakoniebowstrefygrne,alezpierwotnejkoncepcjipozostaelementodnoszcysidojegoczworoktnegoksztatu.
-
NiewtpliwieDarmestetermaracj,ewalkazesmokiemkosmicznymodbywaasiwpowietrzu,naniebie,bownioskitakiedajsiwyprowadzizpnychznanychnamwersjimitu;jedynezastrzeenie,jakiesitunasuwa,dotyczyabsolutyzacjitegopunktuwidzenia.PierwotnieWarem,miejscem,gdzieprzebywalizmarli,byopodziemie.
Wtradycjisowiaskiejzachowaysipojciapokrewnetym,ktrewismokazniebemipowietrzem.Smoktakizwanyby
mijem.OmijachtakpiszeKazimierzMoszyski:Mitycznimijowiemieszajsiprzytymzmeteorytami1zwielkimi,rwniemitycznymiwami[]awniektrychokolicachzdemonicznymiczarownicamiodbierajcymimleko[]
Smokiutosamianezwichrem,chmur,rwnoczeniemajywwodach,rzekach,wielkichjeziorach.mijjest,wedugniego,117
nazywanynaterenachpoudniowejSowiaszczyznyadah.Ma-jadahyporywabydo,konieiludzi,zwaszczadziewczta,powodowazamieniesocaitp.Huculirzebiligwkiswychlasekwksztatmijw.WierzeniatakiesznanemieszkacomEuropyWschodniejorazAzjirodkowejiPnocnej.
Sowiaskieparaleleindoiraskichmitwowielkichsmokachsnaognieznaneipomijaneprzyichanalizach.Azdajsionedawamateriabardzoarchaicznyijelinawetupatrywalibymytuwpywyiraskie,toraczejniepneperskieprzekazybyybyichrdem,leczrozpowszechnionenaazjatyckichstepachaczmaoznanewierzeniairasko-scytyjskie.
Bardzowanymelementemmituwielkiegosmokajestmotywporywaniaprzezniegoludzi,zwaszczakobietikrw.Zarwnowiraskich,jakiwindyjskichprzekazachwystpujewymiennokrwikobietwrozmaitychwersjachmitw.Feridun,jakpami-
tamy,wyzwolikobiety,siostryDamawizioneprzezsmoka.TowyzwolenieupamitniaoobchodzonecorokuwitoMehrgan.
Wtradycjachludowychbyotojednakwitoustanowionenapamitkwyzwolenianiekobiet,leczkrw.JakpiszeAbuRejhanBiruni(XIw.),wierzono,egdyFeridunusuwaBewaraspa[Zahaka],pozwoli,bykrowyAsfijanapozostaywczasieoblenia[zamkusmoka]wpewnymmiejscu.Terazwracaydodomw.
Asfijanbyszlachetnyiszczodrobliwy[]GdyFeridunwyzwoli
jegodobytek,ludziewitowali,bomielinadziej,eichobdarzy.InnapodawanateprzezBiruniegogenezawitaMehrganwygldanastpujco:Noctajestwspomnieniemotym,jakEranszahr[Iran]zostawyzwolonyioddzielonyodkrajuTurkw,aludziepdziliwtedyswojekrowy,ktreporwanieprzyjaciel,zpowrotemdodomw.
WobydwuwersjachprzytaczanychprzezBiruniegomamywsplnyelementwyzwoleniekrwpozwycistwienadwro-118
giem.WpierwszejFeridunwystpujejakowyzwoliciel,obokdobroczynnegoAsfijana,cojest
-
oczywiciejeszczejednformnazwyFeridunowegoroduAtwijaiodpowiadaimieniunadawa-nemuprzeztwrcKrlewskiejksigiojcuFeridunaAtbin.
Ten,oktrymtumowa,Asfijan,jestbogatywkrowy,jakrdAtwijawedugAwesty.WdrugiejwersjiwyzwolenianiemajuwzmiankioFeridunie,tylkoopdzeniukrwdodomupowyzwoleniuioTurkach,cowskazujenaprzetworzeniepodaniawczasachpnych,gdyTurcyzajmujcstepy,corazbardziejza-graalimiejscowej,iraskiejludnociAzjirodkowej(skdpochodzitenprzekaz).ObydwiejednakwiewitoMehrgan,kt-
reobchodzimiajakopierwszyFeridunpopokonaniuZahaka.
Odtegowitaliczonopocztekwielkiejzimy,prawiep-
rocznegookresuchodw.BytoobokwiosennegoNouruzuprze-
omowymomentwyciuplemionpastersko-rolniczych.Koczyysiwtedywypasystad,przygamanojenazimowiska.Ztymmoesitewizawspomnienieopdzeniukrwdodomu.TylkodlaczegodziejesitopowyzwoleniuidlaczegowpierwszejwersjisoneukrytewczasiewalkizZahakiem,jeliwalkaprzypadanakonieclata?WypdzaniebydanapastwiskozzamkniciapopokonaniuZahakatumaczyobysijasnowrazieprzyjciajuomwionychzaoe,ejestonsmokiemzimy,aprzeciwstawionymubohateropiekunemczasudobrobytu,lata.Takbyo,gdybralimypoduwagsekwencjmitycznejhistoriimwicoDamszidzie-JimieioZahaku,jegodemonicznymprzeciwniku.
Tylkoewtedymusielibymyuzna,ekoniecpanowaniasmokaprzypadanawiosn,naNouruz,anieMehTgan.Skomplikowaasi,jakwida,naturasmokaijegoprzeciwnika,zczegowynikadoprostywniosek,emusiaotakezmienisiiskomplikowaycie,ktregoprawidowociodzwierciedlamit.To,zczymma-myterazdoczynienia,jesttworemzoonym,niejednorodnym,119
iprawdopodobniebdcymrezultatemkontaminacjikilkuparadygmatwmitycznych,czerpanychzrnychprzekazw.Naoy-
ysinasiebieitrudnojeoddzieli.
Feridunniejestnastpnymwcieleniembliniaka,Jimy.Tamtenbydobrympasterzemzfujarkibatem,tenwystpujezkr-
lewskbuaw,wksztatkrowiejgowyulanzelaza.Pomijajcmotywelaza,ktrymosobnoiszerzejsijeszczezajmiemy,symbolkrowijestwany,bozsynchronizowanyzwiadomociobogatymwbydorodzieAtwija,zktregopochodziFeridun,izmotywamibydlcymiwystpujcymiwjegolegendzie.JednymznichjestmotywcudownejkrowyBarmaje,ktrawykarmiabohatera.Wzwizkachjegoroduzwoamimonasidopatrzesymbolikiagrarnejzczaswwprowadzeniasprzajuipocztkwuprawyroliprzezmczyzn.Nieoznaczatojeszczecakowitegoodrzuceniawiarywesknaturtychzaj.CigleopieknadnimisprawowaaizarzdzaasprawamiyciaWielkaMatka,bogini,ktrejpnaformatoAramaitiMatkaZiemiaiopiekunkarolnikw.Ahurasiznioeniiprzejwtensposbzwierzchnotaknadni,jaknadjejkrlestwem;aletostaosipniej.Wczasachsymbolikiwoubyaonajeszczechybapa-niyciaoniekwestionowanejzwierzchniejwadzy.
-
WielewiekwpniejowamatkawszystkichstworzepodimieniemIzydyczczonabyanadMorzemrdziemnym,arelacjzprocesjiboginiprzekazanampisarzrzymskiApulejusz.Piszeon,eszedwniejw,bdcysymbolempodorodnychsi
WielkiejMatki.Wjakosymbolpodnocidodlanasszczeglnetostwierdzenie.Aletenwbyzarazempomocnikiemboginijakoten,ktryorze,boowouorzcegotamchodzio,atakeomczyzn,kapana,ktrygoprowadzi,areprezentowaoracza.Symbolwouczytosamegozwierzcia,czyczowiekazwoem,czywreszciesamegomczyzny,ktryniejakosi120
ztymwoemidentyfikowajestzwizanyzkultemWielkiejMatki,podobniejakiinnesymbolebydlce.Wczeniejsze,zczaswgdywoybyyprawdopodobnienieznaneiniepotrzebne,ma-jcharaktereski,jaksamaWielkaBogini.Ekwiwalencjapoj.
kobietyikrowywydajesiniezmierniestara,ato,ewystpujewmitachindoiraskich,wiadczyojejtrwaoci.Konkurowaaonazsymbolikwowopodobnychodniesieniach.Powstawtensposbukadwymiennocitrzechsymboli:kobiety,krowyiwa.
Powprowadzeniuwouwszeregusymbolibydlcychpojawiasiekwiwalencjawouiwa(czysmoka-mija).Itaksowiaskieprzekazymwiobohaterze,ktryzaprzgadopugamija,awIndiachsmokkosmiczny,Wrytra,jestnazywanytakewoemWal.
Maskulinizacjasymbolikibydlcejiwowejpodtrzymywanabyaprzezpojawieniesisymboluwoubydlcego,azarazemmskiegoiekwiwalencje,jakiezachodziypomidzyobydwo-maszeregamipoj.JeliFeridunreprezentowaoracza,tojegozajciapozwalaymuprzebywazkobietamiwczasiezajpolo-wych,wlecie.Aleprawdopodobnieutrzymaasiwtymspoeczestwiedugostaratradycja,ktraczyniapanipodziemiaipanidomukobiet,przynajmniejdoczasu,gdyniezaczysiprzemianyrodumacierzyskiegowrdliczonyodojcaiorganizacjplemienn.Itewanieprzemiany,przejcienapewnostopniowedopatriarchalnejwadzystarszegomczyznynadrodzinwielopokoleniow,nadwszystkimijejczonkamibezr-
nicypci,zdajesimalowapokonanieZahakaprzezFeriduna.
Feridunjestpierwszym,ktrywszeddoharemupoprzednikapostpowanietakie,noszcecechyniemalelementuceremoniauobjciatronu,powiadczajhistorycznedane.Ten,ktoprzejmowawadz,przejmowatakeharem.Nienaleyrozumietegoja-kooenieniasizwszystkimikobietamiwnimmieszkajcymi.
-
121
Harem,gynaeceum,babiniec,byatoczdomu,wktrejmieszkaykobietywrnymwiekuorazdzieci,takechopcy,pkiniepodrolinatyle,bymoglizostaoddanipodopiekm-
czyzn.Wstpdoharemumieliwychowaniwnimsynowiekobietprzebywajcychwharemieimczyzna,ktrybypanemharemu,awicgowrodziny.Moglitamteprzebywa,jakwiadomozprzekazw,eunuchowie,ktrychspecjalnociniejakobyasubawbabicu,orazstarcy,ktrymikobietysiopiekoway.
Bralioniudziawpracachkobiet.
Haremyniebyybowiem,nawetwbogatychrodach,miejscemrozrywki,leczpracy.Uwaasi,ezamykaniewharemachogro-mnejliczbykobietbyonietylkowyrazemprnocibogaczy,popisemichzamonoci,aletaketejzamonociprzyczyn.Haremystanowiyrodzajmanufaktur,wktrychwytwarzanoprzedewszystkimtkaniny,dywanyiodzienazbyt.Orodkimskiejprodukcjirzemielniczejihandlu,bazary,miayukrytezapleczewpostacitychzamknitychwarsztatwwytwrczych,wktrychpracowaykobiety.
Odczasudoczasuwybuchaywiraskichkrajachbuntyludzi,ktrzydomagalisikobietdlawszystkich.Byotowynikiemwielkiejkoncentracjikobietwdomachmonych,ktrzydzikitemujeszczebardziejsibogacili,gdytymczasemubodzyniemoglisizdobynazaoenierodziny.Zanimdoszodotakkra-
cowychsytucji,musiaywystpowababinceskupiajcemniejkobiet,alezatoliczniejsze.Niezalenieodtego,jakwielkiprzedziaczasuleapomidzynimiakobiecymispoecznociamiwa-rw,wydajsikontynuacjstarychtradycji,kacychzostawakobietomwdomu,wczasiegdymczynizajmowalisiwypa-semstad.Takiwaniepodziapracy,jaksiuwaa,panowa
wstarychspoecznociachpastersko-rolniczych.
Funkcjgowydomupeniawtakimprzypadkutazkobiet,122
ktramiaanajwikszedowiadczenie;najczciejbyanimatkarodu.Takjestjeszczeidziwperskichrodzinach,gdziedorolisynowiewsprawachrodzinnychsuchajmatek,oneznajdujimony,onedecydujolosiedzieciitp.Jesttomoliwewobecciglejeszczeniezakoczonegoprocesuksztatowaniasimaejrodzinyitrwaociwielkiejrodziny,trjpokoleniowej.
Tymbardziejniemonazakada,eformymaejrodzinywystpowaywczasie,wktrympowstawamitoTraetonie.Archaicznerodzinybyywielopokoleniowe,matrylokalneimatrylinear-ne,cowynikaochobyzfaktucigegotrwaniawiarywmagiczne,niebiologiczneprzyczynypoczcia.Religijnanadbudowatakiegostanutowiarawodradzaniesirodupokontaktachzgrobamiprzodkw,zarwnoeskich,jakimskich.cileprzestrzegano,jakwkadejspoecznocipierwotnej,licznychzakazwinakazwograniczajcychswobodjejczonkwtakwzakresiezajcodziennych,jakiobrzdw,stanowicychichniejakomodelowywyraz,symbolicznieprzedstawiajcychsprawyiczynnociwanedlayciaipowodzeniagrupy.
Wsplnotapracynarolizakciastarypodziapracy.M-
-
czyznazwoemstasinajwaniejszymczonkiempracujcejgrupy,jegopracadecydowaaoplonach.Stasiwicgowrodzinywsensieekonomicznym,apniej,jakmonasdzi,takeobrz-
dowym.Przejfunkcjekapaskiewsprawachurodzaju,wkultachagrarnych.
Znaleziskascytyjskiepowiadczajjeszczeniewtpliweka-pastwokobiet;uywaniekobiecychszatprzezkapanwm-
czyzn(szamanw)wskazuje,eprzejlijerazemzfunkcjamiodkobiet.Tylkoniektreczynnocizwizanezopieknadpoonicamiichorymi,maymidziemiizmarymi,majceznaczeniereligijno-obrzdowe,zachowaykobiety.
AiDahakawykazujeniezupeniejeszczezatartecechye-
-
123
skie:toDrud,wielkaczarownica.JakoZahakuczyczarwmwiprzekazsiostryDaraszida.Penirolsmoka,StrasznejMatki,wobrzdach,wktrychchopcyzabijanisnaofiarjegoczarnymwom(dotejsprawyjeszczepowrcimy).Umietylkopaliidrczywskazujetonajegozwizekzogniem.Opiekanadogniembyajednzformdomowegokapastwakobiet.Musiaabyszczeglniewanawczasiezimy,gdyludziekrylisiwziemiankachprzedmrozem.Gdydodamydotegowszystkiegownioski,dojakichdoszlimynatematopozycjiwystpujcychwmicieobliniakachiprzystawaniadosmokaszeregucechopozycyjnychwstosunkudotych,jakieprzysugiwayJimieie-
skiejichnaturymoemyuznazawielceprawdopodobne,eJimaiJimakareprezentowaliparkapask,szamanwpeni-
cychswojefunkcjerozdzielnie:onwlecie,onawzimie,onnatereniepastwisk,onawdomu-podziemiuibymoewpolu.
Onbyptakiem(jegochwaabyaptasia),onajakojegoprzeciwiestwowem.WodpowiadaAi,wielkiejczarownicy,ibynajprawdopodobniejrezultatemprzetworzeniapostacieskiej(awicciemnej,podziemnej,zej)zbliniaczejpary.
Podobneparyszamanw,zktrychjedenzajmujesipodziemiemiwnimpodczasobrzduuzdrawianiawdrujewposzukiwaniuduszychorego,adrugiwyprawiasiwtymceluwgr-nerejony,lecc(duchemoczywicie,wtransie)nibyptak,znajetnografowiezterenuAzjirodkowejiPnocnej.Pierwszykapanpodziemnegowiatapomiercijestchowanywziemi,zwokidrugiegosiwieszanadrzewie,bygorozdziobayptaki.
Opozycyjnsymbolikdou(we,aby,jaszczurki)orazgry
(ptaki)znajdujemynaszamaskichbbnach,ktresuwpodrachtakwdolny,jakwgrnywiat,apneformyszamaniz-muumoliwiajjednemukapanowiwykonywanieobydwutychczynnoci.
-
124
14.DrewnianyorzriscytyjskizBaszadaru(Attaj).VIw.p.n.e.
Gdywarchaicznychspoecznociach,wktrychtroskaoziemiiukrytewniejnasionanaleydokobiettakewzakresieczynnocimagicznych,obrzdowychpojawiasiczowiekzwoem,oracz,odbieraonczuprawnieszamance.Przestajeistnieukad,wktrymuwaanoichzawzgldnierwnopraw-nychbliniakw:powstajerodzinaipojawiasimskagowaro-du.Mczyznaodbierakobietytej,ktranadnimisprawowaawadz,isamprzejmujejejkrlewskiefunkcje.Odtdpojawiajsirody,wktrych,jakmwisiorodzieAspianw,ojcaidziadasipamita.
Iraskiespoecznociwdawnychsiedzibachbyyzrnicowane,ichspoecznyiekonomicznyrozwj,nierwnomierny,wduejmierzezaleaodwarunkwmiejscowych.Scytyjskawsplnota125
15.Gowatygrysa.Drewniana
zawieszkascytyjskaiTuekty
(Attaj),VIw.p.n.i
obejmowaazarwnoplemionaosiade,jakikoczowniczeczynapkoczownicze.Ichmityipojciatakesirniy.Ilustracjtejsytuacji,azarazemjednymznajcenniejszychrdedopoznaniaichmitologii,sdwamityetnogenetyczneScytwpodawaneprzezHerodota(cytujzatumaczeniemSewerynaHammera):JakopowiadajScytowie,ludichjestnajmodszyzewszystkichludwitakmiapowsta:pierwszyczowiekwtymkraju,wwczaspustynnym,nazywasiTargitaos.RodzicamitegoTargitaosabyli,jakopowiadaj,wcojawprawdzieniewierz,aletakmwi,ZeusicrkarzekiBorystenes.Takiewicbyopo-126
chodzenieTargitaosa.Amiaontrzechsynw:Lipoksaisa,ArpoksaisainajmodszegoKolaksaisa.ZaichpanowaniaspadyzniebazotesprztydokrajuScytw:pug,jarzmo,topriczara.
Najpierwzobaczytonajstarszy,przystpibliejichciajepodnie,alegdysizbliy,zotozapono.Gdysioddaliinadszeddrugi,zototaksamosizachowao.Tychwicpalcesizotoodepchno.Leczkiedytrzeci,najmodszy,przyby,ogiezgasi,Kolaksaiszaniszotodoswegodomu.Astarsibraciapoznalisiwtedynarzeczyioddalinajmodszemucaekrlestwo.
OtodLipoksaisamajpochodziciScytowie,ktrzyzwsiplemieniemAuchatw,odredniegobrata,Arpoksaisa,ci,ktrzynazywajsiKatiaramiiTraspiami,aodnajmodszegoznichrdkrlewskizwanyParalatami.WszyscyzanoszwsplnnazwSkolotwodimieniakrla;ScytaminazwaliichHellenowie.TakiepochodzenieprzypisujsobieScytowie.
Odchwiliichpowstania,tj.odpierwszegokrlaTargitaosa,adowtargniciaDariuszadoichkrajuupyno,jakmwi,ogemlatniewicejjaktysic,leczwanietyle.Owegozawi-
tegozotastrzegkrlowiejaknajstaranniejicoroczniezbliajsidoniegowrdwielkichofiarprzebagalnych.Ktryznichza-
nie,strzegcgopodgoymniebempodczasuroczystoci,ten,jaksimwiuScytw,nieprzeyjeroku
-
[]Poniewakrajbywielki,wicKolaksaisurzdziswoimsynomtrzykrlestwa;ztychjednouczyninajwiksze,wktrymstrzeesiowegozota.
Symbolikawystpujcawtymmicienaleydogrnego,m-
skiegoszeregupojiprzypominaniecot,ktrspotykamywodniesieniudoJimy,dobregopasterza.Wystpujwniejm-
czyni,ktrzysprzodkamiplemion,aokobietachwaciwienicniewiemy.OwacrkarzekiBorystenes(Dniepru)niejestnawetnazwanazimienia.Zpojciamiprzeciwstawionymitymgr-127
nym,zesmokiemizim,spotykamysiwdrugimmicieetnoge-netycznymScytw,takeprzytaczanymprzezHerodota:MieszkajcynadMorzemCzarnymHellenowiepodaj,conastpuje.GdyHeraklesuprowadziwoyGerionesa,przybydotegokraju,ktryterazzamieszkujScytowie,aktrywtedyby
bezwodnpustyni[]Tamopadagomronazima,wicowinsiwlwiskrizasn.Podczastegojednakzniknyzaboskimzrzdzeniemjegokonie,ktrepasysiwprzgnitewjarzmowozu.
PoobudzeniuszukaHerakleskonipocaymkrajuiprzyby
wreszciedozalesionejkrainyzwanejHylaja.Tamznalazwgrociewowdziewic,nibyEchidndwuksztatn,ktrawyejpo-
ladkabyakobiet,poniejzawem.Zdziwionyjejwidokiemzapyta,czywidziaagdziejegobkajcesikonie,nacoonaodpowiedziaa,ejeposiadainiewprzdmujezwrci,asizniprzepi.CoteHerakleszatakcenuczyni.Aleonapotemzwlekaazwydaniemkoni,bopragnajaknajduejmiebohateraprzysobie.Kiedyonwreszciewyrazichzabraniaichiodejcia,oddaamujeztymisowy:Otoskonie,ocaliamcije,gdytutajprzybiegy,atydatemizapatzaichocalenie,bomamodciebietrzechsynw.Terazpouczmnie,coznimizrobi,gdydorosn,czymamichtuosiedli(botylkojaposiadamwa-dznadtymkrajem),czyodesadociebie?Takzapytaa,aHerakles,jakpowiadaj,odrzek:Skorozobaczysz,echopcydorolinamw,zrbtak,aniepobdzisz:ktregoznichuj-rzysznapinajcegowtakisposbtenukiopasujcegositakototympasem,tegouczymieszkacemtejkrainy;ktryzalniepo-doazalecanymprzezemniedzieom,tegowylijzkraju[]
PotemnapiHeraklesjedenzeswoichukw(bowtedynosi
dwa)ipokazajejuyciepasa;nastpniewrczyjejukipas,kt-
ryprzyspiciuugrymiazotczar,ioddalisi.
-
128
i
16.Brzowyotarzykscytyjski(nahaszysz?)zSiedmiorzeczaKiedysynowie,ktrychmiaa,dorolinamw,nadaiaimnaprzdimiona,najstarszegonazywajcAgatyrsosem,nastpnegoGelonosem,anajmodszegoSkytesem,pniejzawykonaazleceniewedugnakazw,oktrychdobrzepamitaa.Otdwajjejsynowie,AgatyrsosiGelonos,niezdoalispeniprzedoonegosobiezadaniaidlatego,wygnaniprzezmatk,musielikrajopuci;najmodszyjednak,Skytes,wykonajeipozostawkraju.IodSkytesa,synaHeraklesa,pochodziliwszyscypniejsikrlowieScytw,astosowniedoowejczarynoszScytowiedodniadzisiejszegojeszczeczaryupasa.
PierwszyzprzytoczonychmitwmwiopochodzeniuScytwkrlewskich,czylihegemonwtych,ktrzyzamieszkiwaliterenyzachodnieibyliludemosiadym.Wdrugimprzypadkuniemamy129
9MitologiaIranu
takichdanych,alemittenuwaanyjestzaprzekaztradycjiScytw-Sakwzamieszkujcychstepypasterzyimyliwych.
Herakleszasniutraci!konie,poniewazaskoczyagozima.
JegozejciedogrotywowejboginijestwicjelipominiemyelementyrozbudowanejfabuyodpowiednikiemwjakimsensiezejciaJimyznasionamiludzidoWaru,gdzieztychnasionnarodziosiwieleistot,jaktrzejsynowieEchidny.Stujednakwyranernice,wyraajcesiwfakciewprowadzeniamotywukoniipodry.Mitscytyjskiwyraasytuacjpanujcwspoecznocipastersko-wojowniczej:latemmczynimoglikonnopodrowapostepach,zimnatomiastmusieliwracadosta-
ychsiedzib,gdziemieszkaykobietyzdziemi.Takistanpo-
wiadczajdanearcheologiczne.Wowabogini,rodzajsmoka,jestpramatkScytwisymbolizujekobietymieszkajcestalewjednymmiejscu,podczasgdymczynispdzajprokuznimi,aprokuwdruj.
Dwamityscytyjskiezbudowanenatymsamymwzorcurnisiszczegami,ktreumoliwiajidentyfikacjrodowisk,zjakichpochodz.OilemitoWowejMatcemwiospoecznocipasterskiej,mitoTargitaosiezawieraelementywskazujcenaje-gopochodzeniezterenw,gdziezajmowanosirolnictwem:pugijarzmodlawou.Pozatymuderzatubogactwozotaijegojakbysakralnycharakter:zoteprzedmiotyspadajznieba,strzeesitegozotajakwitoci.RdkrlewskinosimianoParalatw.
Bylitotzw.Scytowiekrlewscy,mieszkajcynapoudniowo-zachodnichterenach,ssiadujcychzgreckimiposiadociami.NazwaParalatatoprzekrconeprzezGiekwsowoscytyjsko-
-iraskieparadzata,coznaczyzrodzonyzpara(czsteczkadzataodpowiadanowoperskiemuzata,zadezrodzony,parapozostajeniezrozumiae).
-
17.Pasterz.Miniaiura,1634
-
130
18.Waikawiikaiwcera.Zotasprzczkascytyjska,UlUw.p.n.c.
DwamityetnogenetyczneScytwtworzpewncao,m-
wicodwurodowiskach,dwusposobachycia:pasterzypkoczownikwiosiadychrolnikw,posugujcychsiwoamiipu-gami.Upierwszychwyraniezaznaczonajestmatrylokalnorodziny,udrugichmoemydopatrywasipatrylokanociijuwyranegopatrylineatu.Wjednymmamyznanejutsymbolew-
a(smoka)podziemia,zimyiwadznadkrajemsprawujekobieta,wdrugimwystpujsymbolenieba,zota,iaru,awictakie,ktTemonauznazaprzeciwstawionetamtym.Tuwadzanaleydomczyzny,ondzielikrajisymbolikatejestzwizana.grnym,mskimszeregiempoj.Dlategomidzyinnymisdzimy,eowotajemniczeparawnazwieParalatatakepo-winnonaleedopojtegorodzaju.Tematpar-wystpujewjzykachiraskichwzwizkuzlataniemiptakiem(por.naszepiro).Wydajesi,eparaznaczyptak.
SowoparazatawystpujewAweciejakorodzajtytuuda-wanegornymbohaterom.Pniejzmieniasinapiszdad
irozumianejestjakopierwsiprawodawcy.Wmodszychrd-
achprzysugujetentytupierwszymkrlomwiata.Stajesina-zwdynastii.
Jesttowedugperskichpodapierwszadynastiakrlwnajpierwcaegowiata,pniejIranu.Monastdwnosiowielkimwpywietradycjiwyniesionychzzachodnioscytyjskich,pa-ralackichziemnaksztatowaniesikrlewskiejlegendyperskiej.
PrawdopodobniebyawtymprzypadkurodzajemporednikarwnieiraskaMedia;krlowiemedyjscyuwaalisizabraci
scytyjskichwadcwZachodu.
WkrajuWowejMatkirodzinajestmatrylokalna,awadzanadkrajem,nadziemi,naleydokobiety.Onajestjejwacicielkiprzekazujepanowanieswojemusynowi.Ojciec,nazywanyHeraklesem,jestprzybyszem,ktryprzychodzinazim.Nasuwasiwniosek,eparyzamykanewwarachnienaleaydotejsamejrodziny,ebytomoeczasgoszczeniamwpochodz-
cychzinnychosad.
WersjscytyjskmwicoTargitaosieprzypominamitperskioTraetonienietylkozewzgldunasymbolikrolnicz(wjednymprzypadkumamyjarzmodlawou,wdrugimwoy),aleiwtym,etakeFeridunpodzielikrajpomidzytrzechswoichsynw.(Tsprawzajmiemysibardziejszczegowownastpnymrozdziale).Iwobydwuprzypadkachpojawiajsipojciadziedzictwa,przekazywanegomskimpotomkom.Sto,jaks-
dzimy,zjawiskawzajemniezesobzwizane,apojawieniesioraczapowoduje,eziemiauprawna
-
przestajebywasnocikobiet.
-
133
WowaMatka,kobieta-smok,przyjmujeusiebieHeraklesa.
Przekazujewprawdziesynowidziedzictwopoojcu,aledziedzictwotojestdomizerne:uk,pas,kubekprzedmioty,ktremoeonwziipojechawstepjakowolnypasterziwojownik.
Najmodszypozostajewkrajumatki,inniodchodz.Alepozostanienieoznaczajeszczeprzejciapenejwadzywgrocie.Jelimczyznajsprawuje,toczynitozprzyzwoleniemmatki.HeraklestemwiEchidnie,jakmaonapostpi,alewaciwieniemadotegoprawa,jestprzybyszem.Mgbyoczywiciezdobywa-dzsi,zabilubsptakobiet-smoka,alenieleytowjegoin-teresie.Onniemazamiarutuzosta,aonapodtrzymujecigorodu.Dopieropozostaniemczyznyiwzicieprzezniegonasiebieczciobowizkwdotdkobiecychumoliwimusptaniesmokanastae.
TakwaniepostpiFeridun:sptaZahakaiprzywienag-
rze.Odbierzemuwadz,alegoniezabije.Zabijaniematkiroduprzezprzybysza,ktrychciabysobiezapewniwysokpozycjwosadzie,niewydajesinajlepszymsposobemzdobyciaautory-tetu.Zwizaniesymboliczneprzejmowaniewadzybyobypostpowaniembardziejlogicznym.
OszczdziteFeridunKondrowa,ministradworuczynadzorcbabica.Chowperskichrdachniewieleonimznajdujemywiadomoci,jesttopostawsplnejindoiraskiejmitologii,awicbardzostara,iwartojejpowiciniecouwagi.
KondrowwAwecienazywanyjestGandarew;wystpujewJasnie,uwaanejzanajstarszczwitejksigi.OdpowiadaonindyjskiemuGandharwie,wesoemutowarzyszowikobietwodnych,wspomnianemuwWedach.Windyjskichnutachgandharwwjestwielu.Stopboskieistotytowarzyszcenim-fom.RolaKondrowa,ministradworunajpierwZahaka,pniejFeriduna,czowieka,ktrynadzorujeharemwadcy,niejest134
wicprzypadkowa.Tomczyzna,ktryniebdcpanemdomuimem,przebywawdomuimawstpdobabica.Razem/kobietamiyjcymiwharemieprzyjmujenowegopanaiprzechodzinajegosub.
Niektrzybadaczeutosamiajgo,wladzaormiaskimirdami,zZahakiem,aletrudnosizgodziztakopini,zwa-
ywszyemaontakeswjawestyjskiprototyp,niezwizanyzZahakiem.NiewielemonasionimdowiedziezAwesty.Jasnamwi,ezabigoSamaKeresaspa(prawdopodobnieKeresaspazroduSama).Tenzkoleibohater,nazywanywpniejszychprzekazachGarszaspem,miazarwnowedugAwesty,jakiinnychrdewsawisipokonaniemizabiciemwielupotworw.
Gandarewabyjednymznich.WalkaGarszaspaztymwrogiemyciaopisywanajestwpismachrednioperskich.GandarewanazywanyjestwnichjuGandarwem.
Potwrtenmieszkawwodzieiporywaludzi.Zdarzyosi,epochwycionGarszaspa,Achrurak,atakejegoojcaipiastunk.PoszeddzielnyGarszaspnadwodizobaczy,jakwpaszczypotworaznikajporwaniludzie.NawidokGarszaspasmokrzucisikubrzegowi,chwycibohaterazabrodi
-
wcigndowody.StraszliwawalkaGarszaspazGandarwemtrwaadziewidniinocy.Wkocupotwrosabimocarnemubohaterowiudaosigozabi.WyzwoliGarszaspojca,onipiastunk,aGandarwaobdarzeskry,wskrtzawinjegomisoitakitumokzaniswdarzeAchrurak.
Jakwidzimy,jestGandarwazwizanyzwodnymrodowiskiemtacechamusibystara,bowystpujetakewprzypadkuGandharwyindyjskiego.Atharwawedamwionimjakooto-warzyszuapsaras,nimfwodnych,iwymieniatrzytakiejegotowarzyszki:Pienist,JasniGwiadzist.Porwanietrzechosbojca,onyipiastunkiktrepniejwyzwoliGarszasp,moe135
korespondowaztakimwzorem,wktrymobokwodnika(botakbymonaokrelitposta)wystpujtrzytowarzyszcemuodmienneistoty.WprzypadkuKondrowamonaichsidopatrzejedynieprzyjmujcistnieniejakiegozwizkupomidzydwiemasiostramiDamaismokiemZahakiem.Takwsplnpaszczyznwydajesiichesko,zakadajc,ekobiecanaturasmoka,jakujawniajeszczewAwecie,byawyrana,gdyprawzrKondrowazaczynafunkcjonowawczasachwsplnotyindoiraskiej.
Kondrowjestokrelanywperskichpismachjakokulawy,chromy,ajednoczenieutosamianyniekiedyzZahakiem.Postaciekulawychbohaterwsbardzoczstewmitologii.Swskazwkipozwalajcewnioskowaoichchtoniczejnaturze(mitEdypa),aleprzedewszystkimwmitacharchaicznychoichzwizkachzwem.WalkaGarszaspazGandarwempotwierdza-
abywtymprzypadkuwownaturpotwora.Bohaterpostpujeznimpozabiciujakzwielkimwodnymwemczyry-b:obdzierazeskryijegomisozawinitewskrniesieswojejonie.Jelijesttosmoktoniewtpliwiewodny.Czstewyst-
powaniewodnychmywwmitologiiwschodnioeuropejskiejsugerujewanotego,perskiego,dlazrozumieniasensumitwonich.
Wodnepotworygustowaywofiarachzludziidawanoimprzedewszystkimdziewczta.Porywayje,amwionote,epojmowaytakiedziewczynyzaony.IndyjskiGandharwaniewystpujejakomwodnychniewiast,tylkoraczejjakoten,cojezabawia,niematecechdemonicznych.Niejestzwierzchnikiemwwieciekobiet,tylkomileprzyjmowanym,zadomowionymwichrodowiskutowarzyszemzabaw.
Sprbujmyodnietodosytuacjiwspoecznociarchaicznej.
Mczyznaprzebywajcystalezkobietamiprzedpojawieniemsi136
mazwoemtoprawdopodobnietaki,ktryniczosulprzyj-
tydogrupymczyzn,bonienadawasidoycia,jakieoniwied-K,dopolowaniaczywypasaniastad.Niewtpliwienicmgxivimatychmskichzajczowiekkulawy,chromy.ItawaAnircechaKondrowawydajesituistotna.Bdczkobietami,stawnisipodobnydonich,przejzapewneichsymbolicznprzynale-
nodogrupyww,ajegochtoniczneczyakwatycznecechywmitachbyyniejakowtrne,mogysirniwrozmaitychprzekazachksztatowanychwrnychrodowiskach.Windoira-
-
skiejtradycjibyzwizanyzwod,awmicieiraskimprzeztosamoniejakoprzeciwstawionyZahakowi,ktrymacechysmokaogniowego.Prawdopodobnieniedopuszczanydoopiekinadogniem,ktrastanowiauwiconyobowizekiprzywilejkobiet,towarzyszytymkobietomczydziewczynom,ktrenosiywod.
Niewtpliwiestarasioichwzgldyistarasibydlanichmi-
ymtowarzyszem,byjakbybratemjedynakiemwrdwielusistr.IndyjskiGandharwaodpowiadatakiemuobrazowi.
Jeliczowiektakisistarza,mgwkobiecymrodowiskuodgrywaroldoradcyizwierzchnikabardziejnitowarzyszazabaw.Wtedywyrczaczciowomatkrodzinywopiecenadmodzie,aletymsamymmniejbyprzezmodzielubiany.
Wtedystawasismokiemidziewczynymarzyyotym,bypojawi}sijakiprawdziwymczyznaiwyzwolijeznazbytuci-
liwejopieki.Garszasptoprojekcjatakiegowaniemocarnegoosika.
Przenikaniesiiwymianacechtaksymbolicznych,jakiwynikajcychzfunkcjipomidzyAiwielkczarowniciGandarwdoprowadziodotego,ewniekrychprzekazachsoniutosamiani.Ai,w,jestwsensiesymbolicznymjednonogi,Gandarwachromy.Iotonagrunciesowiaskimmamydoczynieniazpostaci,ktrazdajesiformpochodnAi,ale137
jednoczeniebywaczstoczytokulawa,czyjednonoga.ToBabaJaga.
BabaJaga,jakwykazaW.J.Propp,toprojekcjaczarownicy,kapankibiorcejudziawobrzdzieinicjacji.Stanowionazagro-
enie,ktrewtajemniczanypowinienprzezwyciy,jestobrz-
dowmatk,przynoszcmieriodradzajc.Jestwicrodzajemsmokapochaniajcegoofiary,cowbajkachpniejszychsprowadzasidojejgrb,ejeupieczeizje.NiezliczonebajkioBabieJadzernietozagroenieopisuj.
Pniejszebadaniadoprowadziydojeszczeinnychwnioskw,wanychdlanaszychrozwaa.OtimiicechytejwielkiejczarownicywskazujnajejpokrewiestwozindyjskimkosmicznymwemAhi.GdywemiemypoduwagjegopierwotntosamoziraskimAiiZahakiem,wdoniewyranyzwizeksowia-
skiejczarownicyiindoiraskiegosmokastajesibardziejzrozumiayiwyrazisty.
Mitologiasowiaskasugeruje,eBabaJagapieczeizjadaswojeofiary.OdpowiadatodawaniuZahakowymwompo-trawkizchopicychmzgw.Iraskismokjestogniowy,podobniejakBabaJaga;topozwalaprzypuszcza,ewobydwurodowiskachinicjacjemiaycharakterprzejciaprzezogie.Niewydajesi,bybyatonasowiaskimgruncietylkopoyczkamotywumitycznegozerdeiraskich.Jakjumwilimy,inicjacjapowielaobrzdyzwizanezemierci,pochwkiemina-rodzeniem.Wystpowanienaterenachsowiaskichkremacjiobokladwinicjacjiogniowych(skakanieprzezogie)wskazujenaistnieniekompleksuwierzewoczyszczenieprzezogienasion
-
ludzi.WiraskimmicieoKajomarsieoczyszczenietoodbywasiwblaskusoca,alejednoczeniemwisiwnim,enasionaludzimajnaturogniow.Socewydajesiwtymprzypadkupenirolwielkiegoniebiaskiegoognia,kuktre-138
muddusze,ktrewpniejszychwierzeniachzastpiynasiona.
ladyeskiejnaturyAi,wielkiejczarownicy,Drudzystworzonejnazgubwiatacia,takewijzBabJag.1tumo-
emydopatrzesijeszczejednegoogniwa,czcegowkategoriachjzykowychobiepostacie.BabaJagawsowackichbajkachnazywanajestJendibablubBabDrasznic,cozdajesijwizazarwnozDrudzzoroastryjskichprzekazw,jakizDraugzklinowychnapiswstaroperskichiwreszciezeStrasznMatkIndii,Durgpalcwiat.BabaDrasznicwystpujeoboksmokaDraka,ktrypoykaofiary.Imionaobojgaspodobne,DrasznicbrzmijakfemininumodDraka.Moesowackiprzekazkierujenasnaladstarychskojarzeiwierze,poktrymidc,bdziemymoglirozwizatajemniczsprawety-mologiiimionindyjskiejDurgiiperskiejDraugi-Drudy?
Durgajestuwaanazapostanieindoeuropejskiego,miejsco-wegopanteonuIndii.Zawdziczatoswoimdemonicznymce-chom.NiemogliszlachetniAriowie,indoeuropejscyprzybysze,przyniezesobtakichwierzeuwaalieuropejscybadacze,dlaktrychdominacjakulturalnanajedcwbyarzecztakoczywist,iniewymagaanawetdowodzenia.ObokBabyJagiwystpujealbodraksmokczywalbojejmskitowarzysz,Kociej,wcieleniemierci,tymrazemmskie.Roleobojgaiatrybutyniekiedysiwymieniaj,podobniejakwprzypadkuZahakaiKondrowa.
ZahakiKondrowmajjeszczejedncechwsplnzabj-cobydwujestGarszasp.Waciwieniejest,leczmaby,botylkoozabiciuGandarwamwisijakooczym,cosistao.ZahakamaGarszaspzabipodkoniecczasu,boprzedtemjestonnie-
miertelny.PrzebywazawieszonynagrzeprzezFeridunaiczekakocawiata.
-
139
Jakztegowynika,Garszasptakemusiprzeyadokocaczasu.WedugpahlawijskiegordaotrzymaodOrmuzdaaskniemiertelnociwaniedlatego,ewtedyniktinnysmokaniebdziemgzabi,tylkoon.piwic,niemartwyinieywy,podziemiiniegiem.Doniebaniewpuszczonogo,poniewaciyynanimrnezbrodnieprzeciwkobstwom,awrdnichjednanajokropniejszabywrogiemsynaOrmuzda,Atara(Ognia),iomielisigozgasi.AtardomagasipotpieniaGarszaspaiodesaniagodopieka,leczbardzogorcowstawiaasizanimnaboskimsdzieGoszurwan,DuszaPierwszejKrowy.AOrmuzdzdecydowa,ezasugiGarszaspaprzewaajjegogrzechyigdyjeszczezabijeZahaka,bdziezbawiony.Onbowiemratowaywestworzeniaprzedklskamiisprawi,edemonyniezniszczyyycianaziemi.Walczyzpotworaminajrniejszymi,ktreAwestdiinnerdaopisuj.
ZabirogategowaAiSruwar,wielkiegojakgra,ktryporywaludziikonie,przetrciwszymukarkswojmaczug.
Zabidrugiegosmokawtakisposb:wszednajegogrzbiet,rozpalinanimogieizawiesinadogniemkociowody.Gdyprzypieczonyogniemsmoksiporuszy,kocioeksiprzewrci,wodasiwylaaiwtedysmokpk.
Pokonawielkoludw,cogowamisigalidogwiazd.Po-przewracaichnaziemi,chwytajczakostkiung,bowyejsignniemg.
DemonaWichru,ktryniszczywszystko,cospotkanaswojejdrodze,Garszasppochwyciwramiona,cisnirzucinimoziemi,apotempodeptaizmusidowejciadopodziemnegopieka.
Ptakasuszy,Kamaka,ktryzawisnadziemiiosaniajcj
swoimiskrzydaminiedopuszczadeszczuznieba,ustrzelizu-ku.GdyKamakspadnaziemi,rozbimudzibmaczug.
-
140
AwestapodajeinneimionawrogwpokonanychprzezbohateraSarnKeresasp.StosynowiePathani,NiwikiiDasztaja-ni,Hitaspawzotejkoronie,Wareszawa,Danajana,Pitaonailicznepairikieskielatajcedemony.Zabitechytrego,m-
negoArezoszamaniSnawidkokamiennychdoniach.
Awszystkiegotegodokona,boudaomusipochwycitrzeciegoptakachwayztych,coopuciJyJimChszaet,gdyutraciaskbo.
WalkiGarszaspazpotworamiwydajsijutoprojekcjczynnociwykonywanychprzezarchaicznychkamieniarzyczydrwali,jutoobrzdamimagiideszczowejczymagicznwalkzwiatrem.StrzelaniedoniebawcelusprowadzeniadeszczuzabijanieptakasuszyznanejestwEurazjiipowiadczonewChinachjeszczewczasachhistorycznych.Ptaniedemonawichrulubrzucaniewniegobroniczywreszciewalkawrczznimtotakeznanezabiegimagiczne.Tesmokiwirypowietrznerzeczywiciemogyporywaludziikonie.Interesujcejestwprzypadkujednegoznichimi,jakiesizachowaowperskichrdachGazSruwaraalboAiSruwara(Srawara).Jesttorogatyw,aoprczpodobiestwadoZahaka(rogimajreprezentowadwiegowywowe,tedodatkowe)rogiwskazywazdajsinajegonaturmijaburzowego,takepodobnegodowirupowietrznegoczywodnego.Otwierzenie,etakiwirtodemon,spotykamytakenatereniePolski.Obecniejeszczemwisi,ewnimdiabetacuje.(Notabeneidentycznewierzeniezapisaam15lattemuwokolicachSzirazu).
Natymniekoczsizbienoci.WPolscetakiegodemonanaleypokonaiczynitomczyni(wiadomoniemalwsp-
czesna),rzucajcwniegonoami.DemontennazywanyjestSraaBartkiem.PolonicirozumiejdrugcztejnazwyjakoWier-tekczyliten,cosikrci.Odpowiadatojednejznazwkos-141
nucznegosmokaWrytry,zktrymwalczyIndra.WalkaIndryzesmokiemzostaarozszyfrowanajakoprojekcjaburzy.Pierwszaczimieniademonasiedzcegowwirzeczyraczejdemona-wiruwydajesitosamazimieniemsmokazabitegoprzezKeresasp-
Garszaspa,Sruwary.Rnicefonetycznepomidzyobydwiemasznikomei,cowaniejsze,zgodnezreguamitegorodzajuprzeksztace.Niewykluczone,enaszSraaBartekjestubogim,alebliskimkrewnymWrytry-Sruwary,smokastraszliwego,zktrymwalczylinietylkobohaterowietakwanijakKeresaspa,aleisambgIndra.
Zabiciesmoka-gryprzezpodgrzanieipolaniewodzdajesiopowieciosztucekamieniarskiej.Takawaniemetodapozwalaaludziomwodlegychepokachupakamienneblokizeska
mimobrakuprecyzyjnychnarzdzi.Moewielkoludyprzewraca-nizakostkitodrzewa,aGarszaspbyterodzajemWyrwidbazbajekidrwalemwrealnymyciu?
Wpostacitegojednegoherosazbiegysirnecechyirnewtkizrozmaitychpochodzcerde.Przypominaonpicychrycerzy,ktrytomotywniewtpliwiemazwizkizwiarwodradzaniesiludzi-nasion,upionych,alezachowujcychmoliwocirozwoju.Wzoroastryzmietawiarabya
-
zwalczana,takjakiziemnegrzebalnepochwki.Aledlaniegozrobionowyjtek,dodajcjedynieuzasadnienie;historipomiertnegosdunadbohateremidecyzjOrmuzda,byspa,pkinieprzyjdziemuzabiwrogaycia,Ai.
RolGarszaspabyozabijaniepotworwitaktewyznaczy-
ymuniebiosawstosunkudoZahaka.Feridunniezrobitego;udaremnieniezamachunasmokaprzezanioawydajesinietylkouzasadniawnowejwersjimituoFeriduniejegopostpowanie,oktrymmwiystarepodania,izawieramorarojalisty-czny(krlewskiejkrwiniewolnoprzelewa).Chybajestwtym142
X
wspomnieniejakiegostaregotabu,niezezwalajcegokrlomosobiciezabijatych,ktrzy(lubktre)bylismokami.
Badaczejudawnozwrciliuwagnato,e.wmitachperskichbohaterowieodpdzajsmoki,aniezabijaj.Dziejesitowtedy,gdypokonujcymsmokajestkrllubbg.OrmuzdkilkakrotnieprzepdzaArymana,gdytennapadanajegostworzenie.TakisamprzebiegmiaawalkaKajomarsazArymanem,gdyjakowspad!naziemi.IOnnuzd,iKajomarsprzepdzajnieprzyjacielawitymsiowemmodlitwy.Wrezultaciemodwwrgtraciprzytomno,uchodzi,jestbezsilny,zwizanyzaklciami.FeridunteprzywizujeZahakanagrze.
Wmitologiiindyjskiejsytuacjajestodmienna.Gwnypogromcasmokw,Indra,zabijasmoki,obcinaimczonki,wiartu-je.Taksamopostpujiinniindoeuropejscyzwycizcysmokw.
Zachowaniegrupykrlw-bogwwmitologiiiraskiejuderzawzwizkuztymswojodmiennoci.
Zabijaniesmokwpozostawiajperskieprzekazybohateromodmiennegotypu,takimjakGarszasp,osikomwdrujcympowiecieiratujcymludziodprzeladujcychichpotworw.Onizachowujsitak,jakIndrastaczajwalkirealne,niesimodw,azdarzasi,etewykrzykujprzytymobelgiikrzyczjakIndra,gdypijanysokiemsomyrzucasinawrogw.
Mamywicdoczynieniazdwomatypamipogromcwsmokw.Jeliwpokonaniusmokaujrzymyprojekcjobrzduinicjacyjnegoconiewtpliwiewwieluprzypadkachjestsusznemoemysdzi,enietylkotypbohaterawtajemniczanegosirniwprzypadkuzabijaniaiodganiania,aleitypsmokamgbyrny.
Smoka,obrzdowmatk,mogareprezentowawobrzdziekoda,jaskiniaczyd.Wydajesi,enamityosmokachpowstajcewrnychrodowiskachmiaoprczobrzdupochowko-143
wegowpywtakezestawrekwizytwsucychwtymobrzdzie.Trudnobyoobiektrueruchomyiduy,naprzykadd
wziemi,przepdzikrzykiem,anawetnajokropniejszymizakl-
ciami.Smokprzepdzanymusiabyalboczowiekiem,alboczymmoliwymdousunicia.Zabijany,zwaszczaodrodka,mgbyprzedmiotmoliwydorozerwaniaczyrozprucia,bywtajemniczanyzdoasizniegowydosta.Mogotobytezabiciezwierzcia,ktrewtakim
-
przypadkufunkcjonalniebyosmokiem.
Bohaterowiewdrujcyizabijajcysmokiwydajsipochodzizespoecznocipasterskich,ciza,ktrzyskrlamizrolniczych.Zabijanie(zwierzt)naleaodoobowizkwpasterzy,myliwychiwojownikw.Mczyzn,ktryzajmowasipracnaroli,ochroniwspomaganiemycia,mogoobowizywatabuzabijania,podobniejakkobiet.Totumaczyobydziwniuderzajcdwoistosmokawperskiejmitologu.
trzejbracia
Feridunwstpinatron,pojzaonydwieuratowanekobietySzahrnaziArnawazimiaznimitrzechsynw.Kiedykrle-wiczedoroli,uradzono,epowinnioenisiztrzemacrkamiSarwa,wadcyJemenu.Wysanotrzechmodziecwwkonkury.
Nieodrazudanoimkrlewny.WyprbowywaSarwichbystroiumiejtnoci,idopierogdyprzekonasi,emonauznaichzamwdorosychiodpowiedzialnych,pozwoliimzonamiodjechadostolicywiata.
Gdyorszakdocierajuwjejpoblie,naglezaszedkarawaniedrogstrasznysmok,ogniemzioncyiryczcy.Pierwszyzbracirzucisizmieczemnasmoka,drugiusunmusizdrogi,boniewidziaszanswnierwnejwalce,trzecistanspokojnieipobo-
niewestchnwszydoBogaopomoc,tumaczysmokowi,elepiejdlaniegobdzieniezaczepiatakdostojnychmw,ktrychojcemjestsamFeridun.
Smokznikn,apotemFeridunprzywitapowracajcychirzek:Jambytymsmokiem,cowaswyprbowa.Terazimionawamnadam,jakiesdlawaswaciwe.Najstarszego,comasercelwa,nazwiemyTurem.Drugiegosyna,ktryroztropnoipokjprzeoynadwalk,nazwiemySalmem,anajmodszemu,ktrypoczyodwagzrozwag,jakogiezkamieniem,damyimiIrad.
PotemFeridunpodzieliziemipomidzytrzechsynw:TurowidastepywschodnieiChiny,SalmowikrajeZachoduzRu-mem,apobonemuIradowiIranipoudniowekrainy.
Nieprzyniosojednakszczcianajmodszemuto,edosta
najwaniejszdzielnicrazemzestolicwiata.ObraenibraciazamordowaligoiodcitgownajukochaszegosynaposaliFe-145
10MitologiaIranu
ridunowiwskrzynce.Dugolamentowakrlkrlw,pkipocie-chynieprzyniosamuwiadomo,ejednazkobietwIradowymharemiespodziewasiwkrtcedziecka.Urodziacrk,agdytawyrosa,wydanojzamiztegomaestwanarodzisinie-bawemManuczehr.Ontostasimcicielemojcaidziedzicemtronukrlakrlw.
Wtensposb,poprzezdwapokoleniakobietyjcychwukryciu,zostapoczonyacuchdynastycznykrlw,przer-wanyzbrodnibratobjstwa.AleodpodziauwiataprzezFeridunadatujsinawieciewojny,toczonejuniezdemonamiizymiduchami,jakbywaopoprzednio,leczpomidzyludmiikrajamibdcymidziedzictwemsynwFeriduna.
-
HistoriapodziauwiataprzezFeridunaopowiedzianatuwed-
ugpnejwersji,zXIwieku,maswojeodpowiednikizarwnowAwecie,jakiwinnychreligijnychpismachperskich.TraetonazroduAtwijapodzieliwiatnatrzykrajeirozdatrzemsynom:AirjidaIran,ktryleywrodkuwiata,SairimaotrzymaZa-chd,TuraWschd.
Takietrjpodziaywystpujwtradycjachrnychludw;wystarczyprzypomniesowiaskichtrzechbraci:Lecha,CzechaiRusa,czybiblijnych:Setna,ChamaiJafeta.Paralelezbiblijnopowiecinasuwaysidawnymbadaczomperskichtekstw,to-tejeszczeDarmestetersdzi,eperskawersjatrjpodziaujestpoyczkzBiblii.Obecnietakietumaczeniatraktujesijednakjakodonaiwne,poniewaperskatradycjamityczna,jakdowie-dziono,stosunkowopnozostaaprzyniesionanaBliskiWschdzAzjirodkowej.Prawdopodobniemiaotomiejscewczasachpoaleksandryjskich.Zmitwpoprzedniejfaliiraskichprzybyszw,tych,ktrzybudowalistaroytneimperium,pozostayjedyniestrzpki.Atumamydoczynieniazlogiczncaoci,przy-stajcdowzorcwwystpujcychwinnychiraskichmitach.
-
146
DwaznichprzytaczaHerodotjakopodania,ktreopowiadaliScytowienatematswegopochodzenia.
TradycyjnywtymrodowiskupodzianatrzyplemionaznajdujewyrazjeszczewewspczesnychpodaniachOsetyjczykw,mieszkajcychpodKaukazempotomkwScytw.Wedugnichpodziatakibyfunkcjonalny,wizasizcechamiposzczeglnychgrup.Jednibylidzielni,innibogaci,ajeszczeinnimdrzy.TewaniecechyprzypisaneswiraskimmicieopodzialewiatasynomFeriduna.
Turjestdzielny,wojowniczy,ognisty.Rzucisizkrzykiemnasmokaichciaznimwalczy.Salmotrzymaimi,ktrewczasachpniejszychnaBliskimWschodziekojarzyosizsemi-ckimsowemsalampokj,powszechnieznanym,bosuy-
ojakopozdrowienie.Damuojciecprczzachodnichkrajwbogactwopyncezziemi.NatomiastIradwykazasimdrociinajlepiejzdaegzaminnakrla.Podobniejakwniezliczonychbajkach,wktrychnajmodszy,gupisynzdobywakr-
lestwoikrlewn,takIradzwyciybraciwtymkonkursie.
Perskawersjamitumawyranecechymituinicjacyjnego:chopcywyjedajwkonkury,tepoddajeichprbom.Wrdnichspowszechniespotykane(zarwnowsamychinicjacjach,jakiwprzekazachnanichopartych),jakodgadywaniezagadek,ibardziejspecjalistycznepokonaniezimna.TenmotywprzyniesionyzpnocymawyranepowizaniaztematemzimyiWaru.Ituwartododa,esowowar,waro,byowjzykurednioperskim(wzapisachpahlawijskich)terminemnaokrelenieprby,ordaliw,sduboego.
GdysynowieFeridunapomylnieprzebyliwwarwkrajutecia,odjechalizonami.Aleostatniaprbaczekaaichwdo-mu;byatoprbasmoka.Smokiemjestwtymprzypadkuojciec.Ontenadajeimionasynomdopieropoprzebyciutejprby.
-
147
Totemotywzwizanyzinicjacj,poktrejwtajemniczonystajesijakbykiminnym,powinienwicinnenosiimi.
WopowiedzianychprzezHerodotaetnogenetycznychmitachscytyjskichtakewystpujmotywyprby,pozwalajcejezaliczydomitwinicjacyjnych.Wpierwszymjesttoprbarozpalonegozota,wdrugimspotykanabardzoczstowpodaniachprbanacignicialuku.Wielkapopularnotegomotywumaoczywisteprzyczyny:wewszelkichspoecznociach,gdziem-
czynizajmowalisipolowaniemiwalk,musiachopiec,ktregoprzyjmowalidoswojejgrupy,wykazasiumiejtnociaminiezbdnymiwniej.Jeliukbynajwaniejszbroni,trzebabyositegowanienauczy;umiegonaciga,byzniegostrzela.
Bytowarunekprzeyciaiobronieniawypasanegostadaprzeddrapienikami.
Trzymityiraskiewyejprzytoczone(dwascytyjskieijedenperski)tworzswoistcao:synowieHeraklesaiWowejMatkimusieliwykazasiumiejtnociamipotrzebnymiwwalce.OdpowiadatokwalifikacjomdzielnychuOsetyjczykwiognistegoTura,synaFeriduna.SynowieTargitaosarywalizujokrlowanie,ktregowyrazemjestprzedewszystkimposiadaniebogactwa,asymbolemzoto.Zwycizcastajesibogaty,jakczonkowiedrugiegoplemieniazosetyjskichpodaipokojowousposobionySalm.Dostajezotenarzdziarolnika,obokbogactwamamywictumotywziemidajcejje.
Irad,trzecisynFeriduna,jestmdry,amdrotawyraasiwpobonoci,wumiejtnociwykorzystaniazaklcia,jakiejpotrzebawsytuacjizagroenia.Pierwszyjestwojownikiem,drugigospodarzem,trzecinadajesinajbardziejnaszamanaczykapana.
Odpowiadatopojciomotypiewadzywrnychrejonach,przydzielonychsynomprzezFeriduna.Tradycjeteokracjinater-
nieimperiumperskiegosstareitakmocne,ejeszczeiobecniewikszoIraczykw,postawionaprzedproblememwyboruformypastwowoci,opowiedziaasiwreferendumzarepublikislamsk.NiezmieniysitepogldynacharakterpotomkwTuraiSalma,chograniceznanegowiatarozszerzyysiizmieniy.Zachd,dziedzictwoSalma,jestuwaanyzabogaty,Wschdzadzielny.Nieprzeszkadzawtakimwidzeniuwiataodmiennerozumienie,wkategoriachblokwpolitycznych,pojWschoduiZachodu.IranbywpodaniuoFeriduniedzielniccentralnitakcigle,mitycznlokalizacjswegokrajuwi-dzIraczycy.Noszonenatransparentachwczasierewolucjihas-
oanizeWschodem,anizZachodem,tylkowasndrogtkwikorzeniamiwmitycznejwiadomociksztatowanejprzeztysiclecia.Tawasnadrogatodrogarodkowa,ajednoczeniewybrpobonoci,terazjumuzumaskiej.Niedziwte,eprzytakichnawykachmylowych,hasanawoujcedoobjciaprzywdztwanadwiatemmuzumaskimznajdujoddwikwmasach.
IranIradatooglnierzeczbiorcBliskiWschd,tereny,kt-
reobejmowaoimperiumperskiewczasachnajwikszejswejwietnoci.PokrywajsionewzasadziezobecnymIranemikrajamiarabskimi,muzumaskimi.Etnicznieijzykowosnie-jednorodne,a
-
dzisiejsiIraczycyzdajsobiesprawzwasnejodmiennociwrdinnychspoecznocimuzumaskich.Aletowszystkonieprzeszkadza,byzwizkiznarodamiBliskiegoWschodubyyodczuwanejakobliszenizEuropejczykami,wywodzcymisiztegosamegocoonipniaetnicznego.PodzianatrzygrupywwiadomociIraczykwmacharakterkulturowy,nieetniczny.
Podobnybyteprawdopodobniepogldnawpodzia
wdawnychsiedzibachichprzodkw,gdzietrzygrupy:Tura,SairimaiAirjanaleaydotejsamejetnicznejijzykowejwsplnoty149
iraskiejczyprairaskiej.NazwaTurastosowanajestdoplemionkoczowniczo-pasterskich,Sairimatoziemieosiadych,zachodnichScytw,anazwataodpowiadagreckiejSauromacji,Sarma-cji.Trudnowymagaprecyzjioddanychmitycznych,alewydajesi,eAriana,oktrejmwisi,eleaawrodku,toprzynajmniejwjakimokresierolniczeenklawypooonewAzjirodkowej,gdziepodobniejakwMezopotamiipowstaywdolinachwielkichrzekrozbudowanesystemyurzdzenawadniajcych.Wadzawnichbyabobymusiaawtakichwarunkachscentralizowana,akrlowieboscy,copozwalaprzypuszczaistnienieteokracji.
Krl-bgmusiabyprzedewszystkimkapanemitakiewa-
nie,kapaskiekwalifikacjemapobonyIrad,modlitwodp-
dzajcysmoka.
Trzyfunkcjekrlwwmitachiraskich,przypisywanewad-comWschodu,Zachoduirodka,toproblemniezmiernieywodyskutowanywindoeuropeistyce.WnaucezrobiaogromnkarierteoriaGeorgesaDumezila,tumaczcawystpowanietrzechfunkcjikrlawindoeuropejskiejtradycjikulturalnej.Problema-tykaindoeuropejskiejtriadyfunkcjonalnejbyanajpierwprzedmiotemjegorozwaa,pniejteorianatejpodstawieutworzo-napodstawowymnarzdziemumoliwiajcymsystematyzacjiporzdkowanieogromnegozestawuwiadomocinatematmitologiiindoeuropejskiej,nagromadzonegoprzezpoprzednikw.
Teorit(ktraniecozmieniaasi,cowidatewpracachsamegoDumezila)monawnajwikszymskrcieprzedstawinastpujco:
Wmitachludwindoeuropejskichwystpujecharakterysty-19.Trzyboginie(?).RekonstrukcjarysunkowamalowidaciennegozAfrasijabu,VIIw.
-
150
cznywzrtriady,trjdzielnofunkcji,iczstopostaciewnichsipojawiajcegrupujsipotrzy.Cechyichwtakimprzypadkupozwalajwidziewnichreprezentacjetrzechfunkcjispoecznych:kapana,wojownikaipracownika,pomnaajcegodobradoczesne.Odpowiadatowczesnemujakpocztkowosdzi
Dumezilpodziaowitychespoecznocinatrzygrupy,zkt-
rychkadazajmowaasiprzedewszystkimodpowiednio:subbo,piecznadrytuaemirozwijaniemnauki,walkzwrogamiiwreszciepracprodukcyjn.Zttrzecifunkcjwiesitereprodukcjapomnaanieycia,takeludzkiego.Nazwajwicuczonyfunkcjreprodukcyjn,majcnauwadzeszerokieznaczenietegopojcia.Znamiennejestzsynchronizowanietejfunkcjonalnejtriadyzpodstawowympodziaem,jakizachodziwrdtychmieszkacwIndii,ktrzyuwaajsizapotomkwindoeuropejskichprzybyszw,Ariw,amianowiciebra