www.savarkarsmarak.com

लडंनची बातमीपत्र े

© ीमती िहमानी सावरकर

सावरकर भवन, राजा ठाकूर पथ, शिनवार पेठ, पुणे.

दरू वनी :+९१२०२५५४४७५१

इंटरनेट अिधकार :- वा. सावरकर रा ट्रीय मारक

वा. सावरकर मागर्, दादर, मंुबई ४०००२८.

प्रक प संचालक : रणिजत िवक्रम सावरकर प्रक प सम वयक : अशोक रामचंद्र िशदें

हे पु तक आसामी, बंगाली, इंग्रजी, गुजराथी, िहदंी, क नड, म याळम, मराठी, ओिडया, पंजाबी, तिमळ, तेलुगु या भाषांम ये उपल ध आहे.

www.savarkarsmarak.com

लडंनची बातमीपत्र े

१. िहदंु थाना! तुला पचेल ते तू खा!!

गे या आठवडयात लडंन शहरी अनेक मह वा या गो टी घडून आ या. िद. २० रोजी इंिडयन बजेटवर

वादिववाद होणार होता. या वादिववादात आप या देशा या वतीने िभक्षा मागत िफरत असले या प्रितिनधींचा सवर् जीव गुंतून रािहला होता. बजेट या िदवशी सकाळी ‘डलेी यूज’ इ यादी पत्रात

िभक्षांदेहीची आरोळी ठोकली गेली होती. My nation stands expectant हणनू ना. गोखले यांनी धडधडीत

अस य िवधाने केली. ना. गोखले यांना आशा असेल. परंतू ती िहदंु थानातील लोकांची आशा न हती! वेडरबनर् व सर हेन्री कॉटन यां या टुरटुरीत यांना िहदंु थान देशाची खरी कळकळ िदसत,े यांना िहदंु थानमधला िकती पैसा यंदा लटुला व पुढ या साली िकती व कसा लटुावयचा हे ठरिव यासाठी होणार्या बजेटा वरील वादिववादात अभागी िहदंु थानची उ नती िदसावी हे िठकच आहे. शवेटी काय

झाले? कोणाची आशा सफल झाली? िलबरल मोलनी काय िदले? आज एक शतकभर िभक्षा मागत असता परवा या इ ट घिटकेला मोल या या अ यंत कुिटल भाषणािशवाय झोळीत काय पडले? रा ट्रीय सभेचे

पुढारी opium eaters अफू खाणारे आहेत हीच पदवी यांना िमळाली ना? भ्रिम ट लोकांनो! तु ही के हा शुिद्धवर येणार? हेन्री कॉटन या चचवरील थमार्मीटरप्रमाणे कडक िकंवा सौ य भाषा वाप न देशाला Self-

Government िमळिव या या तुम या प्रय नांचा सवर् रा ट्र ितर कार करीत आहे हे तु हांला के हा कळणार? व जगातील सवर् वतंत्र व मानधन पु षांत तुमची छी थू होत आहे याची तु हाला लाज के हा वाटणार?

इकड ेपालर्मट सभेत हा तमाशा सपंतो न सपंतो तो चंडास हॉलकड ेकाही वेगळाच प्रकार होऊ पाहत

होता. सोशल डमेोकॅ्रिटक फेडरेशन नावा या प्रिसद्ध सं थेची याख्यानमािलका सु झालेली आहे. तीम ये

िद. २२ रोजी देशबंधू पारेख, बॅिर टर अॅट लॉ यांचे ‘The Recent Persecution in Bengal’ या िवषयावर याख्यान झाले. दे. पारेख हे इंग्लडंम येच पॅ्रिक्टस करीत असतात. ते इंिडयन होम ल सोसायटीचे

उपा यक्ष आहेत. यांचे भाषण समुारे तासभर चालले होते. यात यांनी एकदा बंगाली इ यादी िव या यार्ं या जलुमाची काही उदाहरणे देऊन असे िवचारले की, ‘पारतंत्राने जेथील लोक नाडले आहेत व

www.savarkarsmarak.com

कायदेशीर िरतीने जा याचे मागर् बंद झालेले आहेत अशा मा या रा ट्राने आता काय करावे?’ अशा आशयाचे उ गार काढताच एक सभासद एकदम ओरडला ‘काय करावे?’ हा प्र न यांनी िवचारला ते सोशल डमेोकॅ्रिटक पुढार्यांपैकी एक आहेत. पढेु याख्या याने जोरदार व वतंत्र िवचाराचे भाषण

झा यावर प्र नो तरास प्रारंभ झाला. एका आयिरश त णाने --आयिरश असावा असा माझा अजमास

आहे, िहदंु थानने अशा वेळी आयिरश नॅशनॅिल ट या वावलबंी पक्षाप्रमाणे िब्रिटशांना कोणतेही सा य

क नये व आयलर्ंडने व िहदंु थानने एकदमच एकमेकां या सा याने उभयतांचे क याण क न यावे असे

सचुिवले. नंतर िम टर हाव नावा या एका पुढार्याचे भाषण झाले. याचा सारांश असा होता, की येथे

परवशतेचा कळस झाला आहे व कायदा स ताधारी लोकां या तरवारीनेच िचरला गेला आहे, तेथे

रा ट्रचैत य राखावयाचे अस यास दोनच उपाय असतात. एक ‘जनरल पॅिस ह रेिझ ट स’ िकंवा ‘गु त

मड या’. Passive Resistance हा अप्र यक्ष प्रितकार आहे. परंत ु गलुामिगरीत पडले या रा ट्राची हा अप्र यक्ष प्रितकार जािलम िरतीने अमलात आण या इतकी तयारी बहुधा झालेली नसेल. कोणीही सरकारला मदत न कर याची बुद्धी उ प न हो यास याप्रमाणे सवार्ंकडून वतर्न घड यास समाज राजकीय

िशक्षणाने फारच ससुं कृत केलेला पािहजे व ते राजकीय िशक्षण परक्यां या कर या स तखेाली प ट

रीतीने देणे अशक्य झालेले असते. हणनू प्रथम दसुरा उपाय योजला जातो व तो Secret Societies, गु त

मडं या हा होय. या गु त मडं यांनी वदेशपे्रम उ प न करावे व रचनाकौश याने प्रचडं सघं उभरावे.

रिशयाम ये याचे ताजे उदाहरण घडत आहे व रिशयाचे वतंत्र आता दरू नाही. हे सवर् कृ य गु त मडं यांचे

आहे इ.इ. यानंतर एका बाईचे भाषण झाले. या बाईची शांत व उदा त मदु्रा व यांचे मानिसक शा त्रा या आधाराने झालेले भाषण याव न या फारच सिुशिक्षत असा या. या आयिरश असा या असे िदसते. यांनी रिशयाची व िहदंु थानची तुलना केली व जेथे जेथे मानव जात परवशतेत िखतपत असेल तेथे तेथे

माझ ेअतंःकरण गुतंले आहे व जगतात कोणीही परतंत्र नाही अशी ि थती येईतोपयर्ंत मला चैन पडावयाची नाही असे सांिगतले. इतक्यात एक साहेब उठले व यांनी दे.पारेख यांना लेबर पाटीर्ला पैशाची मदत

िहदंु थानने करावी हणजे लेबर पाटीर् येथे अिधकारावर आली की िहदंु थान वर येईल हणनू सांिगतले.

यांना आजपयर्त िहदंु थानने केलेली ‘पैशाची मदत’ पुरेशी झाली नाही. दे. पारेख यांनी व सोशॅिल ट

लोकांनी या गिरब साहेबाची फारच टर उडिवली, अ यक्षांनीही िहदंु थानातील लोकांनी िहदंु थानातच

काम केले पािहजे, अमका पक्ष इंग्लडंम ये अिधकारावर येईल हणनू पैसे धाडून व यांना िहदंु थान या ि थतीची मािहती दे यासाठी प्रितितधी धाडून काही एक हावयाचे नाही असे सांिगतले व मोलनी िहदंु थानातील लोकांस लेखन वातं य व वाक् वातं य आहे असे पालर्मट सभेत िवधान करावे व

बंगा यात ही ि थती ठेवावी हे फार लांछना पद आहे असे प्रितपादीले.

www.savarkarsmarak.com

अशा रीतीने िहदंु थान या रोगावर दोन औषधे िमळाली आहेत. House of Commons मध या दवाखा यात देशभक्त गोख यांना एका मोल नावा या डॉक्टरांनी एक बाटली िदली व चंडास हॉलमध या आरोग्यभवुनात िम. हाव या नावा या िभषग्वयार्ने दे. पारेख यांना एक औषधी िदली.

िहदंु थाना! तुला पचेल ते तू खा!!

- िद. १७ ऑग ट १९०६

www.savarkarsmarak.com

२.रा ट्रीय त ण सेना लडंन-’बड ेघर व पोकळ वासा’ अशी िब्रिटश साम्रा याची ि थती झालेली आहे.या साम्रा या या बा य अगंाला पाहूनच जे चिकत होतात यांना हे साम्रा य आतून िकती पोखरलेले आहे याची क पना देखील नसते. िहदंु थानसारख्या सहा-सात हजार कोसांवरील िजत झाले या देशात इंिग्लशांचे केवढे भय

वाटते! िहदंु थानातील तीस कोटी लोकांनाच काय, परंतु सवर् जगाला ता यात ठेवील अशी इंग्लडंची शक्ती आहे, ही सवर्साधारण समजतू असते. इंग्लडं हणजेच नंदनवन आहे, का कामधेनू आहे, का वगर् आहे

असे वाटत असते. परंतू इकड े प्र यक्ष ि थती पािहली हणजे काय आढळते आहे? पालर्मट या जागा पैशाने िवक या जात आहेत. खायला िमळत नाही हणनू हजारो लोक उपाशी मरत आहेत. काम नाही हणनू उडाणट पुंचे दंगे होत आहेत. लाच खाणे, खोटे बोलणे, रानटीपणाची कामे करणे, ही कृ ये इतकी सवर्साधारण आहेत की, यांची चौकशी देखील होत नाही. प्र येक सावर्जिनक च हाटयावर व जागेम ये,

प्र येक ऐितहािसक जागी व प्रदशर्न थलाम ये मनु य िश लागला की एक भली मोठी पाटी टांगलेली असते. ित यावर Beware of the Pickpockets ‘िखसेकात्रूनंा जपा’ हणनू अक्षरे िलिहलेली असतात. ही अक्षरे काय दाखिवतात? इंग्लडंम ये इतके िखसेकात आहेत की, प्र येक जागेवर पोिलसाबरोबर यांचाही पहारा बसलेला आहे. परंतू इंग्लडंम ये कोण िखसेकात नाही? Beware of the Pickpockets ही पाटी इंग्लडंपुरतीच लावलेली नसती व जर परमे वराने ती प्र येक देशात दारावर लावली असती, तर िकती बरे

झाले असते! कारण इंग्रजी िखसेकात ं ची िभती ही इंग्लडं देशातच फक्त नसनू ती जगावरील सवर् देशात

िशरलेली आहे. इंिग्लश लोक यावहािरक शा त्रात पटाईत झालेले आहेत याचे हे एक प्र यंतरच आहे.

कारण या िखसे कातर या या धं यात देखील यांनी अथर्शा त्रा या त वाप्रमाणेच काम चालिवले आहे. ते त वाला सोडून कधीही वागत नसतात! यांनी या िखसेकात पणाचे धं यात मिवभाग केलेला आहे.

िखसे दोन प्रकारचे असतात. यक्तीचा िखसा व रा ट्राचा िखसा. पैकी यक्तीचे िखसे कातर यासाठी इंग्लडंम ये लोक िकती इमाने इतबारे खटपट करीत असतात हे प्र येक थली असले या यां या वरील

जािहरातीव न िदसनू येईल व रा ट्राचे िखसे काप यात तर इंिग्लश िकती पटाईत आहेत हे िहदंु थानातील

लोकांस सांगत बसणे हणजे इंिग्लशां या या स गणुांची ‘नेिट हांना’ काहीच मािहती नाही असे

हण यासारखे आहे. झलु ू लोकांशी झाले या लढाईत इंग्रजांनी पशुहूनही रानटीपणा दाखिवला अशी यांचीच पत्रे ओरड करीत आहेत! एक झलुबूाई आप या मलुास घेऊन उभी होती व याची समजतू घालीत

होती. इतक्यात एक शूर इंग्रज िशपाई आला व याने हटले, ‘बाई तू नको त्रास घेऊ! मी तु या मलुाची समजतू घालतो’ व असे हणनू याने या मलुाला गोळी घातली. शेकडो अधम कृ यांपैकी मी हे

www.savarkarsmarak.com

उदाहरणाथर् देत आहे. ही कृ ये इंग्रज िशपाईच आता इंग्रजी पत्रांना कळवीत आहेत. बोअर वॉरम ये बोअर

लोकांना श त्र इंग्लडंमधनू िमळाली अशी गणुगुण होती. परंतू आता झलु ु वॉरम येही या स गणुात

इंग्रजांची बरीच प्रगती झाली आहे. झलुूनंा बंदकुांचा पुरवठा इंग्लडंमधून झाला इतकेच न हे, तर ल करी किमशन या चौकशीव न असे िसद्ध झाले आहे की, को यावधी पयांची अफरातफर होऊन मोठमो या अिधकार्यां या सा याने लाचलचुपतही राजरोसपणे चाल ू होती. अशा हजारो गो टींव न इंग्लडंमधील

अतंगर्त ि थती िकती कुजत आली आहे याचा अदंाज करता येईल. परंतू बाहेरचा भपका पाहून गरीब लोक

हताश होऊन जातात व यांना इंग्लडं हणजे एक अजरामर, मोठा थोरला राक्षस आहे असे वाटू लागते. परंतू तसे काही एक नाही. इंग्लडंचे मन कुजले आहे. यां यातील थोर स गणु पवूीर् कधीकाली असतील तर

ते न ट झालेले आहेत. साम्रा या या उतर या काळात जी िच हे हावयाची ती सवर् ग्गोचर होत आहेत व

ही यांना वतःलाच िजतकी कळत आहेत िततकी इतर कोणालाही कळत नसतील. आप या िहदंु थानात

अशी समजतू आहे की, इंग्लडंचे मन नीतीभ्र ट झालेले आहे; तथािप यांचे साम यर् मात्र फारच मोठे आहे.

या रा ट्राला एखादी मोडकी तलवार िकंवा फुटकी नाव देखील मािहत नाही, याला इंग्रजांपाशी ‘ यािक्झन’ बंदकुा व लढाऊ जहाजे आहेत हे ऐकताच भयग्र तता प्रा त हावी याम ये काहीएक नवल

नाही. पण इंग्लडं या ता यात असलेले साम्रा य िकती अवाढ य आहे, याचा िवचार केला तर यांची शक्ती िकती अ प आहे हे आप यास समजनू येईल. जर जमर्नीने इंग्लडंवर वारी केली तर खु इंग्लडंचे

सरंक्षणाचीही भ्रांती पडणार आहे! मग आयलर्ंड, इिज त, झलुलँूड यां या सरंक्षणचे नावच नको व तो िहदंु थान देश! तीस कोटी लोकांनी गजबजलेला, िहमालयादी पवर्तांनी व समदु्र देवतांनी सरंिक्षलेला, िशवाजी, प्रतापिसहं, गु गोिवदंिसहं यां या िपतृ थानी असलेला, असा तो िहदंु थान देश अनंतकाल

ता यात ठेव याची यव था कशी करावयाची? िहदं ुलोकांची राजिन ठा! ती यव था करीत आहे तोपयर्ंत

िठक आहे. पण िहदं ुलोकांत देशिन ठा उ प न झाली तर पुढे काय करावे, याचा िवचार इंग्रजांनी केलाच

पािहजे व याचा िवचार क लागताच ते ग धळून जातात. िहदंु थान देशिन ठ झा यावर - िम.िसली हे

आप या पु तकात हणतात, की मग एक िदवसभर देखील िहदंु थानात राह याची सोय नाही. इंग्लडंचे

िभकारड ेआरमार िहदंु थानला काय ता यात ठेवणार! इंग्लडं साम्रा य सांभाळ यास िकती असमथर् आहे

हे धूतर् इंग्रजांनी के हाच ताडले आहे. आपले साम्रा य बुडणार हे यांना पूणर्पणे कळले आहे. आता यांचे

सवर् प्रय न फक्त अशाचसाठी आहेत की, िजतकी जा त िचकाटी िटकवता येईल िततकी िटकवावी. पिरणामाचा प्र न नसनू िदरंगाईचा प्र न आहे. कारण इंग्रज लोक आप या इकड ेवाटतात िततके काही सशक्त नाहीत. आप या ितकड े िनवडलेले सु ढ लोक येतात व वाटेल िततके वाढतात, परंतू खु यांचे

देशात पहावे तो आप या सामा य मनु यात व यां या सामा य मनु यात काही भीतीदायक भेद नािह,

www.savarkarsmarak.com

काही वषार्ंपूवीर् रा यरोहणािनमी य िहदंी िशपाई इकड े आले होते. नेपाळी, शीख व मराठा िशपाई

काटकपणात व धाडसात इंग्रजी िशपायापेक्षा काकणभर जा तच आहेत. वदेशािभमानात ते कमती आहेत. इंग्रजाशी शारीिरक अवनती झपा याने होत आहे. गे या पंचवीस वषार्ंत सै याला उपयोगी हणनू

उंची व वजन ठरिवले होते िततके आता शेकडा दहात आढळत नस याने ती अट कमी कर यात आली आहे. िशपायांचा धंदा सोडून इंग्रजी त ण दकुानाकडे धावत जातो. हणनू लॉडर् रॉबटर्स ्रागे भरत आहेत व

यांनी या इंग्रजी शरीरक्षयाला िभऊन ‘रायफल क्लब’ ची थापना कर याची खटपट जारीने चालिवली आहे. बहूतेक पत्रातून या िवषयाची चचार् सु झालेली आहे व जो तो आपाप या परीने इंग्रजांची अशक्तता दरू कर यास काय युक्ती योजावी या िवचारात आहे. इंिग्लश लोक आता अगदी घाबरले आहेत यातनूही आयलर्ंडची चळवळ, इिज तमधील चळवळ, िहदंु थानातील चळवळ, जमर्नीची तुकर् थांनातील चळवळ

वगरेै चळवळींनी लडंन या उरात धडकी भरली आहे. या आरमाराला व सै याला पाहताच आपण िहदं ू

लोक गभर्गळीत होतो या आरमाराची व सै याची खरी योग्यता इंग्लडं या पूणर् यानात आलेली आहे. जर

आयलर्ंडने व िहदंु थानाने आपआपले लोक परत बोलावले तर इंग्लडंचे सै य िकती उरणार? ते इंग्लडं या िन या भागाचे रक्षणास देखील पुरणार नाही! अशा िभतीने कंिपत होऊन ह ली इंग्लडंम ये दैिनक

पत्रातून वरील आशया या चचार् चालले या आहेत. पकैी उदाहरणाथर् एका पत्राची हकीगत खाली देतो.

‘डलेी िमरर’ या नावाचे एक दैिनक पत्र लडंनम ये प्रिसद्ध होत असते. या पत्रा या लाखो प्रित

दररोज खपत आहेत. हे पत्र लहान मलुांत फारच िप्रय अस याने या मलुांसाठी ल करी िशक्षणा या आव यकतेवर या पत्रात लेखमाला सु झा या आहेत. इंग्रजी त णांनी शरीरप्रकृती िदवसिदवस िकती िवलयाला जात आहे याचे पूणर् िदग्दशर्न क न िहदंु थानातील वदेश चळवळ, इिज तमधील गडबड वगरेै

िच हांव न इंग्रजांचे दसुर्याचे कुरणावर चर याचे व दसुर्यां या पायावर उभे राह याचे िदवस सपंत आले

असनू आता वतःचे साम यर् िनदान इंग्लडं या सरंक्षणापुरते तरी वाढवावे असा उपदेश दे यात आला. वयंसेवकांचे सै य तयार के यािशवाय इंग्लडंची धडगत नाही, ही गो ट लॉडर् राबटर् पासनू तो वतर्मानपत्रां या चालकांपयर्त सवार्ं या यानात आता आली आहे. सक्तीचे ल करी िशक्षण यावे असे

एका पक्षाचे हणणे आहे व दसुर्याचे हणणे की ल करी िशक्षणाची मह वाची अगें इतकी लोकिप्रय क न

सोडावी की, लोकांनी आपण होऊनच ल करी िशक्षण घ्यावे. ही ि थती घडवून आण यास मख्य उपाय

हणजे त णपणीच िव या यार्स शाररीक िशक्षणाची गोडी लावणे. ‘डलेी िमरर’ म ये एक ल करी ऑिफसर हणतो की, लहानपणी िव या यार्ंस जर यायमाची गोडी लावली तर तो ज मभर यायाम सु

ठेव यािशवाय राहणार नाही. तेच एखा या बावीस वषार् या त णाला यायामाचा नाद लावू हटले तर ते

www.savarkarsmarak.com

अितशय कठीण होते असा अनुभव आहे. िशवाय लहानपणी तोलेल इतका यायाम करीत गेले तरी शरीराला वळण ताबडतोब लागते व अंगातील रग वाढत जाते. परंतू एकदा हाड ेव नाय ूकठीण झाले

हणजे मग यांना वळण लावणे अशक्य होऊन जाते. हणनू लहान मलुांना १४ वषार्पासनू तालीम

िशकवलीच पाहीजे असे यांचे हणणे आहे. परंतू तालीम क न नुसत ेलट्ठ हो यात खरी शक्ती नसते. ह ली या काळी वदेशरक्षणाला नुस या तालमीहून अिधक िशक्षण पािहजे आहे व ते िशक्षणही त णपणीच देऊ लागावे असे येथे सवार्नुमते ठरत आले. हे िशक्षण तालमीबरोबर िदले गेले हणजे ल करी िशक्षण वयसेंवक िशपायांपुरते िमळणार आहे. आप याकड ेल करी िशक्षणाब ल लोकांची फार िवलक्षण

समजतू झालेली आहे. ल करी िशक्षण हणजे एक मोठे भानगडीचे, धोक्याचे व कठीण काम आहे असे

यांना वाटते. वषार्नुवषर् िशकत बस यािशवाय ल करी िशक्षण िमळत नाही, अशी एक घातकी समजूत

प्रचिलत आहे. परंतू खरी गो ट या या अगदी उलट आहे. उ तम सेनानी हावयास वषार्नुवष तर काय, पण

ज मभर िशक्षण घेतले तरी हवेच आहे. नेपोिलयनने देखील ल करी डावपेचात चुका के या. परंतू वदेशा या सरंक्षणाथर् वयंसेवक व कर याइतके सै यामधील िशपायांइतके, मनु यात मदर्पणा ये याइतके ल करी िशक्षण घेणे फार सोपे आहे. वाटेल तो मनु य िशपाई होऊ शकेल, या िशपाईगीरी या िशक्षणाला मोठीशी बुद्धी वा मोठासा काळही लागत नाही. अ यंत अडाणी व मितमदं इंग्रज उ तम िशपाई

होते. व काळ िकती लागतो हे मी ‘ पेक्टेटर’ नावा या पत्रा या श दातच सांगतो. Soldiers can be

thoroughly trained in six months and made to enjoy their training instead of dragging through it

as they do at present. उ तम िशपाई बन यास सहा मिह यांहून अिधक काळ लागत नाही व या सहा मिह यांतही ते काम हसतखेळत करता येते. ल करी िशक्षणात तीन मोठया गो टी आहेत Riding

घोडयावर बसणे, Shooting अचूक नेम मारणे व Drill कवायत िकंवा गिनमी का यात कवायतीचे

महा य फारच थोड ेअस यामळेु काटकपणा. हे ित हीही गणु लहानपणी फारच उ तम िशकिवता येतात.

It is much easier to teach boys to shoot and ride and soldier, generally than it is to teach young

men. इतके िशक्षण १४-१५ वषार्ंपासनू िदले की, या त णास िशपाईिगरीचा छंद लागतो, यांचे शरीर सु ढ

होते. िक्रकेट या ऐवजी नेम मार यात, तालीम कर यात व घोडयावर बस यात तो जा त वेळ आनंदाने व

हौसेने खचर् करतो व वदेशावर जर कोणी वारी केली व मातभृिूमचे अगंावरील वातं यशालू या पदराला पशर् कर याचे मनात आणले तर या दु टा या छातीवर नाच याचे व कंठ िचर याचे साम यर् या त णाचे अंगात आलेले असते. डलेी िमरर हणत,े अशा रीतीने सवर् इंग्लडं िशपायांचे रा ट्र बनिवता येईल.

वदेश वातं यासाठी बळी दे यास प्र येक त णाचा देह योग्य होईल, याहून ध यता ती कोणती? व

हणनू ‘डलेी िमरर’ ने Boy army for Britian िब्रटनसाठी त ण सै य तयार कर यास आरंभ केला व या

www.savarkarsmarak.com

पत्रा या त ण वगर्िणदारांपैकी यांनी अजर् करावेत असे िलिहले. इतक्यात A striking and patriotic

response to our proposal हणनू लेख आला व यात एका देशभक्तीने दीड दोन मिह यात आपण

िशक्षण देऊन १४/१५ वषार्ं या एका पथकास बंदकू मारणे, घोडयावर बसणे, कवाईत व तरवारीचे हात

िशकवतो असे अिभवचन िद याचे प्रिसद्ध झाले आहे व आता ती त णसेना तयार होणार यात काही शंका नाही. या सवर् तयारीचा उ ेश काय तर in case a foreign foe invaded our shores every Englishman

ought to be in a position to assist to expel the invader - इंग्लडंवर दसुर्याने वारी केली तर प्र येक

त णाने आप या देश वातं यासाठी रणांगणात उतरावे हणनू!

प्र येकाने आप या वदेश वातं यासाठी रणांगणात उतर याची तयारी करावी ही पिवत्र

मह वकांक्षा आहे. रा ट्राचे चैत य हणजे राजकीय वतंत्र हे होय. कायम असले तर रा ट्र आपली उ नती क न घे यास समथर् होते. हे वातं य रा ट्राचे मानिसक िशक्षणावर व शारीिरक सिैनक िशक्षणावर

अवलबंून असते. परंतू काही अदरूदशीर् पुढारी तशा शारीिरक िशक्षणाकड ेअगदी दलुर्क्ष करतात. या जगात

नेभ याचा िनभाव लागणार नाही. प्र येक देशाने वर वणर्न के याप्रमाणे’रा ट्रीय त ण सेना’ तयार केली पाहीजे. हे काम फार सोपे आहे. परंतू ितकड ेकोणाचे लक्ष गेलेले नाही. पण तेच बरे आहे! नाहीतर िक्रकेटचा वेळ मोडले!

- िद.१८ स टबर १९०६.

www.savarkarsmarak.com

३. समा तीचा आरंभ

गे या आठवडयात लडंन शहरात िहदंु थानाब ल िजतकी खळबळ उडाली आहे िततकीच

खरोखरच ५७ चे सालापासनू आजपयर्त उडाली न हती! १८५७ चे सालानंतर इंग्रज लोक आपणाला अगदीच

िवसरले होते असे हणनू यां या िहदंु थािवषयी या पे्रमाला मी बाधा आिणत आहे असे िबलकूल नाही. ५७ सालापासून यूम, बेडरबनर् व कॉटन वगरेै ने यांचा तांडांचा तांडा िहदंु थानचे कुरणात चरत चरत

आप याशी नेह सपंादनू होता हे मी नाकबूल करीत नाही. याचप्रमाणे आधुिनक मॅिझनी नामदार गोखले

सी.आय.ई. यां या इंग्लडंवरील वार्यांचे वेळी िहदंु थानने इंग्लडंला जवळ जवळ पादाक्रांत केलेले आहे हे

मी कबूल करीत आहे. परंत ूगे या आठवडयात या सवर् प्रसगंाहून जा त अशी खळबळ सु झाली आहे. ना. गोखले सी.आय.ई. यांनी इंिडया पत्राने हट याप्रमाणे आपली कामगीरी फ ते क न लडंनकड े पाठ

वळिवली तोच अपशकुनांना आरंभ झाला. गोख यांनी मोल यां या काना या िजतके जवळ त ड नेता येईल िततके नेऊन िहदंु थानात राजद्रोह नाही असे सांगनू सवर् यव था क न ठेवली होती. डलेी युज या, बातमीदारास फु लरचा राजीनामा पसंत झाला असे कळताच ना. गोखले यांनी असे प ट अिभवचन िदले

की The public opinion will come to normal state. आता सावर्जिनक चळवळ शांत होईल. उघडच आहे.

कारण, सवर् चळवळ फु लर साहेबांिव द्धच होती. देशातील चाळीस कोटी पये लटुले जात आहेत हणनू

काही आ ही चळवळ करीत न हतो! दु काळाने सो-जपानी युद्धाइतके लोक दरवषीर् मरत आहेत हणनू

आमची चळवळ िकंवा वदेशाला दािर याचे नरकात बसावे लागत आहे हणनूही आमची चळवळ न हती. तर आमची गे या वषार्तील चळवळ फु लर या राजीना यासाठी होती व आता तो राजीनामा िमळताच

लोकांची मने पु हा पिह यासारखीच थंडगार होतील! मग वदेशा या पायातील बेडी एक रतीभरही सलै न

का होईना? पण The public opinion will come to normal state अशा िरतीने सवार्ंची समजूत घालनू व

िब्रिटश रा य Providential dispensation आहे अशी वतःचीही समजतू घालनू ना. गोखले सी.आय.ई.

िहदंु थानकड ेजावयास िनघाले तोच एक भयंकर तार येऊन थडकली. एडवडर् बादशहा पद युत झाले! व

बाबू सरुद्रनाथ बॅनजीर् भारतभू या राजिच हांनी मिंडत झाले.

ही तार सं याकाळ या पत्रात प्रिसद्ध होताच सवर् लडंल हाल ूलागले. कोणास काहीच उमज पडनेा. आज सकाळी िहदंु थान आप या ता यात होता व बारा तासांचे आत तो एका बंगाली बाबू या ता यात

www.savarkarsmarak.com

गेला हे ऐकून कोणास अ न चेना. यापारी लोक आप या यापाराचे काय होईल हणनू िचतंातूर झाले;

पे शनर लोक आप या पे शनचे काय होईल हणनू िचतंातूर झाले. सर हेन्री कॉटन व बेडरबनर् हे आता िहदंु थानचे काय होईल हणनू िचतंातूर झाले. परंतू या इंिग्लश लोकांतील िचतंेपेक्षा िब्रिटश काँगे्रस

कमेिटतील इंिडयन सभासदांना तर रात्रभर झोपच येईना. या सवार्ंना गोख यांनी नकुतेच बजावून

शांिगतले होते की िहदंु थानवर इंग्रजाचे रा य परमे वरानेच आप या फाय यासाठी आणलेले आहे व

हणनू मी या ई वरी कृपेचा वीकार क न आपण याव चंद्र िदवाकरौ ितला अगदी उराशी ध न बसले

पाहीजे. परंतू बाबू सरुद्रनाथाने वतः अिभिषक्त होऊन ई वरद त इंग्रजी रा याला झगुा न िदले! आता हे

जर ई वरा या कानावर गेले तर तो काय हणेल? दःुखात सखु इतकेच की इंिग्लश लोक मिूतर्पुजक

नस याने यां या इ वराला कान नाहीत! नाहीतर यापूवीर्च याला ही गो ट ऐकू गेली असती. परंतू सर

हेन्री कॉटनला कान आहेत याची वाट काय लावावी? यांना ही गो ट िहदंु थानासनू ऐकू आली असेल! ते िहदंु थान या िहताकरताच, पण रागावले असतील व हेन्री कॉटन रागावले असता ई वर रागावला काय, न

रागावला काय सारखच! ते हा सरुद्रनाथांनी हे िकती घोर पाप केले! आता याचे क्षालन कसे तरी केलेच

पािहजे हणनू दे. द त यांनी लडंन टाइ सला एक पत्र टाकले. एक न हे दोन पत्रे टाकली व यातच

सरेुद्रनाथांना ब्रा हणांनी नुसते आिशवार्द िदले व अशा प्रकारचे आशीवर्चनिवधी िहदंलुोकांत वारंवार

कर यात येतात हणनू यात भीती वाट यासारखे काहीएक कारण नाही, असे प्रिसद्धपणे कळवून पुढे

िलिहले आहे की सरुद्रनाथांना ह ली फार गवर् झालेला आहे व यामळेु यां या हातून असे हा या पद

प्रकार घडत आहेत. ब्रा मणां या आशीवर्चनांची सरुद्रनाथांना भकु का लागावी हे मला समजत नाही. इतके

िलहून R.C.Datt हणनू खाली सही केली आहे. पण पु हा शंका आली की आप यावर इंिग्लश लोकांचा िव वास कसा बसेल? असे काय आप या अगंी आहे? थोडा िवचार क न यांनी उ तम तोड काढली व

वरील नुस या सही खाली Late Civil Servant ‘आपलाच एक बंदा गलुाम’ हणनू असले या थोर पदिवने

राजिन ठा नम्रतापूवर्क नमदु केली. हे पत्र प्रिसद्ध झा यावर लडंन या साहेबलोकांस जरा िधर आला. िहदंु थान अिजबात सटुले नाही, हणनू आनंद झाला व जो तो दे. द तांची पाठ थोपटू लागला. परंतू सकंटे

कोसळू लागली हणजे एकदम कोसळतात. दे. द तांनी सरुद्रनाथां या रा यिभषेकाचे सकंट टाळले व

इंिग्लश लोक आप या या एका गलुामा या आ वासनावर व थ बसले न बसले तोच बंगालम ये

सरुदनाथां या रा यिभषेकाहूनही एक भयंकर प्रकार चाल ूअस याची बातमी आली. ‘डलेी यजू’ नावा या दैिनक पत्रात प्रिसद्ध झाले की, बंगालम ये Golden Bengal हणनू गु त सं था अस याचा तपास लागत

आहे. ित या शाखा फार िव ततृ पसरले या आहेत. व ितने नुकतेच एक ह तपत्रक प्रिसद्ध क न यात

Why Cry? Drive out the Shaeb हणनू मजकूर प्रिसद्ध केला आहे! सरेुद्रनाथांनी आप या

www.savarkarsmarak.com

रा यरोहणा या भाषणात असे सांिगतले की िवलायती साखरेत डुकराचे व गाईचे रक्त िमसळलेले असते. अशा रीतीने सवर् बंगालम ये १८५७ या वेळेस सु असले याच गो टी सु झाले या आहेत. ‘वंदे मातरम’्

नावा या ‘चटोर’ पत्रात They (The Engilsh) desire to make the Government of India popular,

Without ceasing in any sense to be essentially English. We desire to make it autonomous and

absolutely free of British control हणनू मजकूर प्रिसद्ध झाला आहे. ‘इंिग्लश लोकांचे मनातून आपली स ता िहदंु थानवर कायम रहावी परंतू आमची अशी इ छा आहे की, आम या वर िब्रिटशांचा यि कंिचतही अमल न राहता आ ही पूणर् वतंत्र हावे.’ या लांबलचक तारेने इंग्रजांचा खरोखरच धीर सटुला आहे.

िभ यापोटी ब्र मराक्षस हणतात ते काही खोटे नाही. इंग्लडंम ये ह ली काय ि थती आहे हे थोड ेतरी लक्षात यावे यासाठी इंग्लडंमध या प्रमखु पत्रातील उ तरे देतो.

डलेी क्रॉिनकल Hindu unrest या सदराखाली िलहीतो की The coronation of King Banerjee in

Bengal is the climax of political unrest in Bengal. He is typical Babu, a frothy speaker with no backing of judgement or character. The cry ‘Vande mataram’ has a seditious meaning attached to

it. Partition of Bengal was the greatest mistake of Lord Curzon. वगरेै. राजा बानजीर् यां या रा यिभषकाने बंगालम ये तर या चळवळीचा कळस झाला आहे. डलेी िमररने आपला बातमीदार

दादाभाईंकड ेधाडला व बगंालम ये उठावणी होणार की काय िवचारले? दादाभाईंनी सांिगतले की ते सवर् सरकार या वतर्नावर अवलबंून आहे. परंतू उठावणी वगरेै काही एक होणार नाही. डलेी टेिलग्राफ : He

(Banerjee) has just surpassed himself by being crowned and anointed king. whether of India or of Bengal only is not stated. In the old days the shift of such an imposter would have been short. The Government would either have clapped him under restraint as dangerous Iunatic or ended his days in summary fashion. But now Banerjee’s neck is quite safe….mined up with the swadeshi movement this is a vague, elusive nationalist feeling which is fosteread by a cheap national press. None can form any clear idea as to how much of this wild inflammatory oratory is merely the talk of Banderlog.

सरुद्रबाबूंवर या पत्रात िश यांचा भिडमार झालेला आहे. िहदंु थान बंडा या काठावर आहे व ही चळवळ आणखी थोड े िदवस चालली तर या वतर्मानपत्रांनी व वक् यांनी जोपासना केले या चळवळीतून

भडका उडले असे या भिव यवा यांचे हणणे आहे.

The Standard- या पत्रात तर फारच लांब लेख आलेला आहे. It appears that we are on the eve

of an eruption, which though it might take a different form would be hardly less deplorable than the storm that was brewing half a century ago. There is certainly an active and malignant agitation against the Government. Sedition is openly preached and authority defied. To the cry ‘India for the Indians’ has been added the watchword ‘Down with the master foe.’ The

www.savarkarsmarak.com

Coronation of the Babu King cannot be overlooked, etc. िहदंु थान १८५७ या बंडा या तयारीत आहे.

इंिग्लशांचा उघड उघड द्रोह िशकिवला जात आहे व ‘िहदंी लोकांसाठीच िहदंु थान!’ या महामतं्राचा उ चार

चालला आहे! हे पत्र पुढे हणते की अशाने िहदंु थानचे क याण होणार नाही. िब्रिटश रा यात नोकर्या िमळणार्या वगरेै सवलती यांना इतरत्र िमळणार नाहीत.

डलेी गॅ्रिफक या पत्रात Emperor Banerjee हणनू मथळयाखाली लेख आलेला आहे. या पत्राने

सरुद्रनाथांचा एक फोटोही िदलेला आहे. ‘वंदे मातरम’् पत्रातील हा उतारा तर बहुतेक पत्रातून प्रिसद्ध

झालेला आहे. डलेी याज या बातमीदारपुढे हेन्री कॉटन यांनी एक लांब चर्हाड वळून असे िसद्ध केले आहे

की, िहदंु थानला आता काही सवलती िद यािशवाय यातील सिुशिक्षतांचा िब्रिटशां या स तवेर असलेला िव वास व यांची राजिन ठा अभगं राहणार नाही. लडंन टाइ सनेही गडबड उडवून िदली आहे. कॉटलडं

मध या प्रमखु दैिनक पत्रानेही बंडाची आरोळी केली आहे.

एका सं कृत पंिडताने तर मातरम ्श दाची यु प ती करता करता असे िसद्ध केले आहे की, माता हणजे कालीदेवता होय व काली हणजे सहंारकतीर् देवता होय. हणनू, ‘वंदे मातरम’् हणजे ‘हे काली, तू इंिग्लशांचा सहंार कर!’

इंिग्लशांचा सहंार कर! ही दःु व ने इंिग्लशांना का पडू लागली आहेत? परमे वरा या मनात जे

असेल ते तो करतो असा आमचा िहदंूंचा भरवसा आहे, हणनू देवा, तू अमूकच कर हे याला बळे बळे

सांग याईतकी आ ही उमर्ट झालो नाही. देवा या मनात आले तर सहंार िकंवा सरंक्षण हे याला एका क्षणात कर याची शक्ती आहे. यात तू सहंारच कर अशी आज्ञा कर याची आमची इ छा नाही, आमची योग्यता नाही. याला आ ही वंदन क . मग याला योग्य वाटेल ते तो करील. िहदंु थानातील लोकांत ढ

द्धा उ प न होते आहे ही गो ट स य आहे. आमचे रा ट्र उ नती या मागार्वर जात आहे यात शंका नाही परंतू हणनू येथे गु त मडंळाची जाळी पसरली आहेत िकंवा तेथे उ याच बंड होणार आहे अशी भीती उगीच इंिग्लशांनी का बाळगावी? गु त मडं या करावयास आ ही का रिशयन लोक आहोत? आ ही िहदंु थानचे िहदंी लोक आहोत! इंग्रजी रा य हा ई वरी प्रसाद आहे हणनू आमचे पुढारी शपथेवर सांगत

आहेत. इतकी ‘राजिन ठा’ असता वरील तकर् सभंवनीय िदसत नाहीत. ते काहीही असो, परंतू एका पत्रकाराने केलेली सचूना मात्र आप या देशबांधवांनी लक्षात ठेव यासारखी आहे. ती सचूना अशी की वदेशी चळवळीने मसुलमान लोकांचा फार तोटा होत आहे. हणनू आपण ती चळवळ बंद ठेऊन आप या मसुलमानभाईंशी नेह सपंादन करावा यातच िहदंु थानचे खरे िहत आहे.

www.savarkarsmarak.com

अशा िरतीने ह ली िहदंु थानाब ल भवित न भवित चाल ूआहे. टोरी िकंवा कॉ झर हेिट ह या मताने िहदंु थानातील धाडसी चळवळ जलुमाने मा न टाकावी व िब्रिटश अमंल िचर थाई करावा. िलबरल

पत्रां या मताने जा त जलुूम जर आता सु केला तर िहदंी लोक जा त िचरडीस जातील. याकिरता िकंचीत

सवलती देऊन यांस सतंु ट करावे व िब्रिटश स ता िचर थायी करावी. पक्षांम ये साधनासाधनाम ये जरी फरक आहे तरी सदैुवाने िब्रिटश स ता िचर थायी करावी हे सा य उभयतांसही मनापासनू आवडते आहे! व

हेच सा य िहदं ुलोकांसही आवडते आहे असे िसद्ध कर यासाठी हेन्री कॉटनने दे. द त व गोखले यांचा स मानपूवर्क उ लेख क न यांची मने िहदंु थान या अिंतम क याणाला िमळिवतील अशी िशफारस

केली आहे! हे अिंतम क याण हणजे GRADUALLY हळूहळू सरपटत येणारे िब्रिटश साम्रा याखालील

वरा य हे होय! िहटंमन यां या जि टस पत्रा या ता या अकंात यांनी िलहीले आहे की, ‘अखेर इंग्लडं

िहदंु थानची काळजी वाहू लागेल!’ िहदंु थान जागे झाले आहे. ह लीची चळवळ हणजे The Beginning

of The End आहे. िजकड ेस य याचा िवजय असो!’

-िद. ५ ऑक्टोबर १९०६.

www.savarkarsmarak.com

४. रा ट्रीय - सभे या शे या लडंन : एकदा सकंटे येऊ लागली हणजे ती अनेक वारांनी आत घुसतात, इंग्लडं या निशबाला काय झाले असेल ते असेल. हाती सोने धरावयास जावे तो माती होते, अशी ि थती चाललेली आहे.

आयलर्ंड, इिज त, िहदंु थान, िजकड े पहावे ितकड े अिन ट ग्रहांचाच उदय झालेला िदसत आहे.

आयलर्ंडम ये शांत पापम ्करावयासाठी ‘होम ल’ दे याचा घाट घातला. परंतू या योगाने आयिरश लोक

फस याचे ऐवजी जा तच दंडलेपणा क लागले आहेत. इिज तम ये इंग्रजी इभ्रत कायम रहावी हणनू

आ ही काही मसुलमानांना अ यंत कू्ररतेने िशक्षा िद या. परंतू याचा पिरणाम दरारा राह याचे ऐवजी वेष विृद्धगतं होत चालला. ही वेशबुद्धी नुसती इिज त म येच थांबती तर बरे होते. परंतू आप या धमार्ितल िनरपराधी लोकांना पशुहून िन य अशा कू्ररतेने इंग्रजांनी मारावे हे पाहून अ सल मसुलमानी जातीचे व धमार्चे जेवढे महंमदीय लोक आहेत तेव यांनी या इंग्रजां िव द्ध आग क न सोडली आहे.

िहदंु थानात तर काय पसुावयासच नको. सरंुद्रनाथ बानज या छत्राखाली वरा याचा जयजयकार

चाललेला आहे! अशा ि थतीत कोणाही िवचारी मनु यास कंप भर यािशवाय राहणार नाही हे साहिजक

आहे. असा कंप इंग्रजी पत्रकारांस िकती भरला आहे हे मी आप यास धाडले या इंग्रजी उतार्यांव न

कळलेच असेल परंतू यानतंर एक अितशय वाईट गो ट घडून आली आहे. िहदंु थानात वाटेल ती चळवळ

चालली व हवा तो पोरकटपणा सु असला तरी जोपयर्त हेन्री कॉटन हे यांची काळजी वाहत आहेत तोपयर्त

िहदंु थान या क याणाची काही एक काळजी नको अशी आशा व खात्री ठेवून इंग्रज व थ बसले होते व

ती यांची खात्री काही उगीच झालेली न हती. रा ट्रीयसभे या शे यांनी आपण होऊन हेन्री कॉटन या ग यात माळ घातली होती. या वयंवरा व न हे उघड होते की, या शे यां या या हेन्री कॉटनवर वयंभ ू

िव वास होता. बरे या िव वासाला व पे्रमाला आपण पात्र हावे हणनू तेही काही थोड ेझटले नाहीत. वतः ते अजातशत्रूं या जातीचे असनूही रा ट्रीय मढवा यात उगीच धडकी भरेल या भीतीने यांनी एक शेळीचे

कातड ेपांघरले होते. ‘रोमम ये असाल ते हा रोम सारखे करा’ अशी एक हण आहे. तीप्रमाणे हेन्री कॉटन

या यायाने वागले हे िठकच झाले. परंतू परवा चटकन यां या हातून एक फार मोठा प्रमाद घडला. सरुद्रनाथ बॅनजीर् या व िबिपनचंद्रां या चळवळी ऐकून इंग्रजाला राग येणे हे अगदी सहािजकच होते. परंतू

तो राग दाखिवत का कोणी असतो! अशा वेळेस आ मसयंमन केले पािहजे! शळेीचे कातड ेजसे आजपयर्ंत

पांघर यात जबर आ मसयंमन केले तसेच इतका दम ध न प्रसगं टाळला असता की बहार उडाली असती. परंतू ‘काम एष क्रोध एष!’ रागा या झटक्यात झाले काय की, हेन्रीचे अगंावरचे कातड े यांनी फाडून पार

www.savarkarsmarak.com

झगुा न िदले! परवा कै. त यबजीं या दःुखप्रदशर्नाचे वेळी सर हेन्री कॉटन यांनी भाषण केले व यात

जु या पुढार्यां या राजिन ठेब ल व नेम तपणाब ल तुती क न ते रडत ओरडत व जळफळत हणते झाले की,’मा यापुढे त ण इंिडयन बसले आहेत. यांना माझ े कळकळीचे-िहदंु थान या कळकळीचे

सांगणे आह की, यांनी या जु या महा यांचे अनुकरण करावे. िहदंु थानात ह ली जे अितरेकी व

अघोरपंथी लोक िनघले आहेत यांचे ऐकू नका. ते हणतात, की आ हांस पूणर् वातं य पािहजे, हणजे

आमचा िहदंु थानवरचा इंग्रजी अमंल नाहीसा करावयाचा. अरेरे, असे क नका बरे! रा ट्रीय सभा मागते

आहे ते िठक आहे. पण िब्रिटशांचा अमंल नाहीसा क न पूणर् वतंत्रता िमळवावयाची हे हणणे अनथार्चे

आहे.’ सभेत आरोळी उठली (नाही नाही!) नाही काय, ते अनथार्ंचे आहेच आहे! हेन्री कॉटन िहदंु थानचे

िमत्र! लांडगा आला रे आला! रा ट्रीय मढवा यातील शे या िजतक्या लवकर सावध होतील िततक्या बर्या!

हेन्री कॉटनची डलेी युन या बातमीदाराशी भेट झा याचे मागे कळिवलेच आहे. यावर या पाळी या ‘इंिडयन सोिशयालॉिज ट’ मधील िटका वाच यासारखी आहे. िहदंु थानात पु कळ लोक

वातं य मागत आहेत हणनू हेन्री कॉटन यांना अघोरी पंथात काढीत आहेत ते ठीकच आहे. परंतू हा अघोरी पंथ केवळ िहदंु थानातच आहे असे नाही. इंग्लडंम येही एक अघोरी पंथ राजकीय वातं य मागत

आहे. या अघोरी पंथाची एक टोलेजगं सभा नुकतीच हाईड पाकर् म ये झाली. या अघोरी पंथात सवर् ि त्रयांनी आपली नावे न दनु घेतली आहेत. इंग्लडं मध या ि त्रयांना राजकीय वातं य पािहजे आहे! या सभेत िमस

पथसर् बाईचे भाषण झाले. यातील एक उतारा देतो. ‘आ ही हे पक्के जाणनू आहेत की ि त्रयांचे

इंग्लडंम ये जे अ यंत हाल होत आहेत याचे मखु्य कारण आमचे राजकीय पारतंत्र होय. आ हाला पणूर् राजकीय वातं य पाहीजे आहे. या कामी पु षांनी आ हास सा य यावे अशी आमची इ छा आहे. परंतू जर ते खुषीने आ हांस राजकीय वातं य देत नसतील तर आ ही साफ सांगतो की, आ ही ि त्रया ते यां यापासनू िहसकावून घे यास समथर् आहोत. आ ही मनात आणताच सवर् इंग्लडंचे यवहार एका िदवसात बंद पाडू शकू व राजकीय वातं य िहसकून िजकूंन घेऊ शकू!’ िहदंी देशबंधुंनो! ही एक त्री बोलते

आहे व आपण अजनू नेम त पु ष आहोत! गलुामिगरीचा वरवंटा पु हा कोण याही देशावर न िफरो.

गलुामिगरीचा िवट येणे हे काही मोठे नवल नाही. तो वीट आज पयर्त आला नाही हेच खरे नवल

आहे. परंतू आता हेन्री कॉटन िकतीही रागावले तरी गलुामिगरीचा शेवट जवळ आला आहे यात शंका नाही. दादाभाईं या अ यक्ष वाचे आड लपून हेन्री कॉटनने या अघोरी पंथावर गो या झाड या या पंथातच

देशभक्त शामजी कृ णवमार् यांची गणना आहे. यां यावर इंग्रजी पत्रे िकतीही बोटे मोिडत असली तथािप

िहदंु थान या भाग्याचे जे काही िकरण ह ली चमकत आहेत यात यांची गणना इितहासात करावी

www.savarkarsmarak.com

लागणार यात शंका नाही. देशभक्त शामजींनी एडमडं बकर् नावाची कॉलरिशप आपले महारा ट्रातील

देशबंधु प्रधान बी.ए.एल.बी. यांना िद याचे सवर्िव ुतच आहे. या लेक्चरिशप या िनयमाप्रमाणे ठरलेला िनबंध परवा दे. प्रधान यांनी वाचून दाखिवला. ‘भावी भारतिनमीर्ती’ हा िवषय होता. या िवषयाचे दे.

प्रधान यांनी फारच िव ततृ, जोरदार सुंदर व यथाथर् िववेचन केले. तो िनबंध बहुतेक प्रिसद्ध होईलच. यांनी भावी भारताची िनिमर्ती कशी करावयाची हे सांग या या आधी प्र तुत ि थतीची शोचिनयता फार मािमर्क

िरतीने वणर्न केले. मसुलमानी आमदानीपेक्षा इंग्रजी वरवंटा अनंत रीतीने वदेशभमुी या नाशास

कारणीभतू झालेला आहे. ह ली जी शांतता िदसत आहे ती िजवंत लोकांची शांतता नसनू मेले यांची शांतता आहे. या शांततेब ल मृ यूचेही आभार का मानू नयेत हे समजणे फार कठीण आहे. स याची झालेली ही दःुि थती टाळ यास दे. प्रधान हणाले की, पूणर् राजकीय वातं य हीच एक मात्रा आहे.

वातं य हे िनसगर् द त आहे. ते आज िमळवणे कठीण िदसते हणनू उ या ते िमळवता येणार नाही असे

कशाव न? इटिलचे वातं याला कालपयर्त’ व नसृ टी’ हणत होते! पण आज तीच व न सृ टी खरी झालेली आहे व इटली ितचे रोम व ितचा आ स हे वातं या या िनशाणीला आप या पिवत्र म तकावर

धारण क न सवर् जगाला वातं यामागची ललकारी देत आहेत! ते हा स यःि थतीला टाळ यास दसुरी तोड नाही. हणनू पूणर् राजकीय वातं य पाहीजे आहे! हे िमळिव याचे एक दोन उपायही यांनी सचुिवले

की चहुकड े िशक्षणवदृ्धी करावी. लोकांना राजकीय हक्क समजावून यावे. मसुलमानबंधुंनी व सवर् िहदंी लोकांनी एक हावे व वातं यािशवाय थांबायचे नाही असा िन चय करावा. आपण पात्र झालो हणजे

प्रितिनधी, वातं य वगरेै दे याचे इंिग्लशांनी अिभवचन िदले आहे वगरेै आशयाचे दे. प्रधान यांचे िनबंध

वाचन झा यावर देशभक्त लोकमा य शामजी यांचे आभारप्रदशर्क भाषण झाले व ‘वंदे मातरम’् रा ट्रगीत

देशबंधु टागोर-बंगालचे महिषर् टा्रगोर यांचे पणतू यांनी सु वर समुगंल िरतीने गाय यावर सभेचे काम

सपंिव यात आले.

ही बातमी हेन्री कॉटनला कळेल तर यांना काय वाटेल? परमे वर यांना शांतता देवो!

-िद. २६ ऑक्टोबर १९०६.

www.savarkarsmarak.com

५. िहदंु थानचे गा डी लडंन- ता. ५-१०-१९०६ शिनवारचा िदवस. करमेना हणनू हरायटी िहपोड्रोम म ये गेलो होतो. हरायटी िथएटरे आप या लोकांना नवीन आहेत हणनू यांची थोडक्यात क पना यावी असे वाटते. या िथयेटर म ये गाणार्यांचे गाणे, नाचणार्यांचा नाच, खुषम कर्यांचा खषुम करेपणा, पशुपक्षांचे नाना तर्हेचे खेळ , बायिसकलवरचे पे्रक्षिणय काम, तालीम, मनु यांची सुदंर शरीरे, टॅ्रपीझवरची कामे, कु या, जजुु सचेू खेळ, इंग्रजी जादगुार इ यादी सवर् गो टी पहावयाला व ऐकावयाला सापडतात. ती एक प्रकारची िखचडीच आहे हणावयाची. िहपोड्रोमम ये गे यानंतर एक प्रोग्राम िवकत घेतला व वाचावयास लागलो तो यात Indian Faakirs, Hindu/Conjurers ही अक्षरे िदसली. हे काय क न दाखिवणार याब ल मोठी उ सकुता प्रा त झाली. काही वेळाने ते आले. यांचा पोशाख, ती यांची पुंगी, डम व पोतडी अगदी िहदंु थात याप्रमाणे. पे्रक्षकांना यां या पोशाखात तर नवीनपणा वाटलाच, पण यांनी जे खेळ क न

दाखिवले तेही येथील लोकांना नवीनच होते. एकंदर ते सवर् खेळ फारच सफाईने केलेले पाहून यांना फार

कौतूक वाटले. यांनी या टा या वाजिव या याव न असे मान यास जागा आहे. खेळ आप या इकड ेजे

अगदी साधारण आहेत यापैकीच होते. या गा डी लोकांनी आप यापैकी एकाला एका पेटार्यात एका जा यात घालनू नाहीसा केलेला व िफ न याच पेटार्यातून मोकळा बाहेर काढलेला पाहून येथील लोकांना फार आ चयर् वाटले. खेळ सवार् यासमोर व अगदी नजीक क न दाखिवले. यां याकड े िक येकांचे डोळे

लागलेले होते. पण यांनी आपले काम हुषारीने व हातचलाखीने केले. लोक यांची करामत पाहून खूष झाले

व गा यांनाही मॅनेजरकडून बरेच पसेै िमळाले असतील. शेवटी सॅनफ्राि स को या भकंूपाचा देखावा पाहून घरी आलो व काही वेळाने झोपी गेलो असता एक सुदंर व न पडले; िहदंु थान या टेजवर िहदं ु

गा डी मोठी आ चयर्कारक व साहसाचे खेळ क न दाखवत आहेत. यां याकड े दरूदरू या रा ट्रातील

लोकांचे डोळे लागले आहेत. िक येक िछद्रा वेषी लोक आप या दिुबर्णी लावून बसले आहेत व या गा याचे कोठे िबनसते आहे इकड े याचे लक्ष गुंतून गेले आहे. िक येक हे काय क न दाखिवणार अशा िवचारात गटांग या खात आहेत. खेळ खेळावयास वंगभगंाने आ हान केले आहे. या लोकांनी काँगे्रस

पा या त डातून नेहमी धरू काढला व अग्नी या वाला दाखवा या पण याम ये पे्रक्षकांना काही िवशेष

वाटत न हत ेव याचा पिरणामही यां यावर िवशषे झाला नाही. बर्याच वेळाने यांनी वदेशीचा खेळ

खेळावयास सु वात केली. सवर् पे्रक्षक बारकाईने पाहू लागले. िछद्रा वेषी लोक हा खेळ फसणार हणनू

हण ूलागले. तोच यांची िनराशा झाली. हणनू इतर हसले. हा खेळ तर बहािरपणे पार पडला. दसुर्या

www.savarkarsmarak.com

एका खेळाला सु वात झाली. एका पेटार् यात िहदंु थान देश दािरद्रय, लेग, आपसांतील तंटे, म सर, वाईट

रा य यव था, पारतंत्र यां या जा यात फसलेला िदसला. याला या ि थतीतून सवार्ं या समक्ष नाहीसा क न िफ न याच पेटार् यातून बंधरिहत व मोकळा कर याचा िवचार या िहदं ूगा यांचा चालला होता. ते काय करणार इकड ेसवार्ंचे लक्ष लागनू गेले होते व सवर् मो या उ सकुतेने व एकिच ताने पाहात, होते.

इतक्यात मी जागा झालो. अरेरे! कोण वाईट गो ट! केवढी िनराशा!! काय झाले ते पहावयाला सापडले

नाही. िफ न िनजावयाचा िवचार केला. डोळे िमटले तो िनराळेच व न पडले. थोडक्यात असेः या या िहदं ु गा याला हणनू इंग्लडं या टेजवर येऊन काम साधून घ्यावयाचे आहे व काही ल यांश

िमळवावयाचा आहे यांचा िभक्षा मागनू कधीही मतलब साधणे नाही. िभके्षकर् याला इंग्लडं या टेजवर

जागा नाही. जागा तर नाहीच नाही पण तो उपहासास मात्र पात्र होइल. येथे येणार् या गा ्र यांनी हा धडा अव य घेतला पाहीजे.

-िद.२ नो हबर १९०६.

www.savarkarsmarak.com

६. याचा अथर् काय?

लडंन , िद. २-११-१९०६ लडंनम ये पालर्मट सभेत अलीकड े िहदंु थान या प्र नावर काही प्र नो तरे होत असतात. देशभक्त सरुद्रबाबूंना इकडून याच अथीर् काही पत्रे गेलेली सवार्ंस मािहत आहेतच.

यापैकी एका पत्रात बंगालची चळवळ जर अशीच नेटाने चालिवली व अजार्ंची काही भडोळी जर

इंग्लडंम ये पु हा आली तर िवभागणी र कर याचा प्रधान मडंळाचा हेतू आहे असा अथर् यात विनत

केला होता. हे पत्र प्रिसद्ध होताच लॉडर् मोलवर पालर्मटम ये प्र नांचा भिडमार उडाला. िवभागणी र

हो याचा काही सभंव आहे का? अशा आशया या प्र नांनी त्रासनू जाऊन मोलर्साहेबांनी असे पु हा ओरडून

सांिगतले की, ‘िवभागणी कायम झाली आहे. ती कालयत्रीही र होणार नाही!’ राजकार थानी पु षांम ये

प ट व स य बोल याचा दगुुर्ण कधीही नसावा. प ट, खरेही नाही व खोटेही नाही, पूणर् खोटे असले तरी चालेल, पण पूणर् खरे मात्र के हाही नाही. असेच बोलणे कार थानी लोकांस शोभते हे त व मोलसाहेबांना माहीत नाही असे नाही. प ट व स य बोल याचा दगुुर्ण यां याम ये आहे असे हण याचे धाडस

मोल या बजेटवरील भाषणानंतर ना. गोखले देखील क शकत नाहीत. िहदंु थान ीमतं होत आहे या वाक्यात मोल या बजेटवरील भाषणाचे सवर् व आलेले आहे. आता िहदंु थान ीमतं होत आहे या वाक्यात

स या या दगुुर्णाचा लवलेश तरी आहे काय? आपले कार थानीपणाचे कतर् य पार पाडीत असताना या स या या दगुुर्णाचा पशर्ही होऊ नये हणनू मोलसाहेब यथाशक्ती व यथामती प्रय न करीत असतात.

परंतु परवा सतंापाचे भरात ते प ट बोलनू गेले. िवभागणी र होणार नाही असे सांिगत याने

िहदंु थानावर काय पिरणाम होतील याची यांना चांगली क पना आहे यांना हे प ट उ तर ऐकून फार

वाईट वाटले. यांना आपला डाव फस यासारखा वाटला. गवताची पढी दाखवीत दाखवीत गाय

कसाईखा यात िजतकी लवकर व सलुभ िरतीने आणता येते िततकी ितला खरी हकीगत सांगनू कधीही आणता येणार नाही, िशवाय अशा िरतीने फसिवत, रंजिवत गाय कसाईखा या कड े आण यात एक

प्रकारची मजा वाटत असते ती िनराळीच! िवभागणी र करतो, आज करतो, उ या करतो, के हातरी करतो असे सांगत राही याने बंगाल या गाई पृ ठावरी पु छभार वाहोन वाटेल ितकड ेपळत सटु या व यां या भरणार् या सभा, यांचे होणारे अजर्, यांची पोकळ अवसाने वगैरची मजाही बघावयास सापडली. परंतू ही सधंी आता यथर् जाईल असे पाहताच इंग्लडंमधील आप या िजवलग िमत्राचे अतंःकरण तळमळू लागले

आहे. बंगाल या गाई राजिन ठ अस याचे पु हा एकदा जमले तर पहावे हणनू कालपासनू ‘िफ न य न

क न’ पाह यात येत आहे. काल िम. रेडमडं व लेबर पक्षा या एकदोन सभासदांनी मोलला प्र न िवचारले

www.savarkarsmarak.com

की, ‘िवभागिण चे कागद पालर्मटपुढे हजर कराल का?’ मोलः ‘ या कागदपत्रात िवशेष काही नाही.’ प्र न

:’पालर्मटपुढे आप यात िवशेष हरकत कोणती?’ उ तर : ‘ते मागे एकदा पालर्मटपुढे मांड यात आले होते.

नक्की तारीख मला मािहत नाही. मी यावेळेस इकड ेलक्ष देत न हतो.’ मोलसाहेबांना िहदंु थानािवषयी पूणर् सहानुभतूी आहे. याब ल आप यातील िक येक जहालातसदु्धा मतभेद नाही. परंतू अशी ही ‘पूणर् सहानुभतूी’ मोलसाहेब टेट सेके्रटरी झा यापासनूच उ प न झाली आहे, हे ऐकून मतभेद नसले यांचा िवसर होईल. परंतू याचा उलगडा करणे अगदी सोपे आहे. या जागेवर ये यापूवीर् मोलचा िखसा व मन

िरकामे होते. जोपयर्त यां या िखशाचे लक्ष िहदंु थानकड े न हते तो पयर्त यां या मनाचेही लक्ष

िहदंु थानकड े न हते. परंतू पुढे ही जागा िमळाली ते हा अथार्तच ही ि थती पालटली. कोटाचा िखसा जसजसा िहदंु थान या पगाराने भरत चालला तसतसा मनाचा िखसा िहदंु थान या सहानभुतूीने भरत

चालला! पालर्मट म ये काल झाले या या प्र नांची व उ तारांची बातमी वाचून एक िहदंी त ण मला हणाला ‘िलबरल ग हनर्मट झा यापासनू िहदंु थानाब ल िकती चचार् होऊ लागली पािहलेत का? अशात

अजर् क न व सभासदां या भेटी घेऊन नेट धरला तर काम फ ते होईल!’ असले वाक्य हणणारे िहदंी त ण अजनू िनघताहेत हे खरोखर दभुार्ग्य आहे! पालर्मटम ये जर िहदंु थान आज काय करते आहे इकड े

इंग्रजांचे लक्ष लागले असते तर , ते अजार्ंनी न हे िकंवा ते गोख यां या भेटींनीही न हे. ते लक्ष िहदंु थानात

उदयो मखु होऊ घातले या वातं य पक्षा या अवसानाने लागलेले आहे. इंग्रजी पालर्मटचे लक्ष आता िहदंु थानाकड ेपािह यानेच लागत आहे अशी दसुरी एक वेडगळ क पना आप यात प्रचिलत आहे. पण

आज आहे याहून लाखो पटीने जा त लक्ष िहदंु थानने एकदा आकिषर्ले होते. १८५७ या वण याचा भयकंर

चटका लागताच इंग्लडं या पालर्मटम येच तर काय, पण इंग्लडं या प्र येक झोपडीत सदु्धा िहदंु थानाब ल प्र नो तरे झाली आहेत.

तसाच वणवा पेटिव यासाठी दे. दादाभाई नौरोजी िहदंु थानात जाणार आहेत हणे! पण यांस

काँग्रस या अ यक्षपदाचा स मान ितसर् यांदा िमळाला हणनू येथे एक मेजवाणी होणार आहे व यात

िक येक एम.पी. पुढाकार घेणार आहेत! िहदंु थाना या रा ट्रीय सभेचे अ यक्ष थान दे. दादाभाअनंा िमळाले हणनू इंिग्लशांना इतका आनंद का बरे झाला असावा? लो. िटळकांची िनवड झाली असती तर

िहदंु थानवासीयांना िजतका आनंद व हषर् झाला असता, िततका दादाभाईंची िनवडणकू होताच इंिग्लशांना होत आहे याचा अथर् काय?

दे. पांडूरंग महादेव बापट बी.ए.यांनी काही िदवसांपवूीर् िहदंु थानास होम ल पाहीजे आहे अशा आशयाचे एक लहानसे पु तक प्रिसद्ध केले होते. या यां या वदेशाला ‘ वरा य’ माग या या

www.savarkarsmarak.com

अपराधाब ल मुबंई यिुन हिसर्िटने यांची ‘मगंळदास नथुभाई’ कॉलरिशप काढून घेतली अस यची बातमी इकड ेितकड ेआली आहे. वदेशाने गलुामिगरीत पडावे असे हणेल यासच ही माझी कॉलरिशप

यावी अशी एखादी शतर् मगंळदास नथुभाईंनी कॉलरिशप ठेवते वेळीस घातली होती की काय?

िहदंु थान या त ण रक्तात िनसगार्नेच पेरलेली वातं य भक्ती आता असला वेडगळ धाक दाखून

मार याचे िदवस राहीले नाहीत!

-िद. २३ नो हबर १९०६.

www.savarkarsmarak.com

७. क्रांतीच ेप्रवाह

लडंन : िव विनयमानु प क्रांती व उ क्रांती यांचे प्रवाह अखंड व सतत वाहत असतात. काला या उतरणी व न अक पनीय जोराने आपटत आपटत कोसळणार् या प्रपातांना क्रांती हणतात व समप्रदेशावर

वाहत असणार् या नदीप्रमाणे िव ववृ तीचे जे प्रगमना मक मदंौघ यांना उ क्रांती हणतात. क्रांती व

उ क्रांती हे एकमेकांची काय व कारणे होत. क्रांतीतून उ क्रांती व उ क्रांतीतून क्रांती उ प न होते. हे

उ क्रांती-क्रांितचक्र कालचक्रा या आरंभापासनूच गितमान झालेले आहे. त वक्रांती, धमर् क्रांती, रा यक्रांती िनरिनरा या व पाने िभ न िभ न काली िव ववृ ती प्रगमन करीत आले या आहेत व पुढेही प्रगमन

करीत राहतील. साचले या व प्रवाह नसले या डबक्यातील पाणी जसे कुजते याचप्रमाणे ि थर व व

िशिथल व पावले या मनु या या िकंवा रा ट्रां या अगंातील पाणीही कुज ू लागते. हे कुजणे नाहीसे

कर यात या साचले या पा याचा, याची गती अडकवून ठेवणार् या बंधार् यांचा िव वंस क न, प्रवाह सु

करावा लागतो. प्रवाह ही िव वाची िनसगर्वृ तीच अस याने, लवकर िकंवा उशीरा, मूळ पाने िकंवा पांतराने, पण गित-शु यांना चलन िमळू लागते. या चलना या आरंभाला,िनबर्ंधाला फोडून बाहेर

घुसणार् या ओघा या पिह या धडकीला, िकंवा गितशु य मनु या या व कुज ूपाहणार् या रा ट्रा या पायांना बद्ध करणार् या शृंखला प्रगित या घणाखाली तुटत असताना ताडकन होणार् या आवाजाला क्रांती असे

हणतात. व हा प्रितिक्रयेचा िवशेष वेग कमी होऊन मलू व सामा य गती प्रा त झाली हणजे या गतीने

होणार् या प्रगमनास उ क्रांती हणतात. जगातील धमर्क्रांती सपंून ह ली धमार्ची उ क्रांती सु आहे. परंतू जगा या राजकारणाची उ क्रांती हो यास शेकडो आपमतलबाचे व अ यायाचे बंधारे अडथळे करीत

अस यामळेु अजनू बर् याच रा यक्रां या व समाजक्रां या अव य आहेत. या झा यािशवाय जगाचे प्रगमन

होणार नाही व प्रगमन ही िव ववृ ती अस यमळेु या क्रां यािह झा यािशवाय राहणार नाहीत. अशा या प्रगमना मक क्रां यांपैकी ह ली िकती क्रां या सु आहेत िकंवा सु होऊ पाहत आहेत, िकती साचलेली डबकी भकंूपा या उसळीने आपले बंधारे फोड यासाठी धडकी मारीत आहेत िकंवा मार या या तयारीत

आहेत व िकती रा टे्र आप या गलुामिगरी या साखळदंडावर घाव घालीत िकंवा घाव घाल याची सधंी व

साधने जळुिवत आहेत याचा आढावा काढणे अ यंत मह वाचे आहे. या मह वा या िवषयावर िम. िहडंमन

या सोिशआिल ट महनीय िवद्धानांचे ’क्रांतीचे प्रवाह’ (The Rapids of Revolutions) या नामिभधानाखाली एक अ यंत मह वाचे जे भाषण झाले ते आप या वाचकांसाठी देत आहे. यात िहदंी लोकांना िशक याचे धैयर् अस यास पु कळ िशकता येईल.

www.savarkarsmarak.com

प्रथमतः िम. िहडंमन यांनी इंग्लडंमधील ह ली या िनरिनरा या राजकीय पक्षांचे व यां यातील

असले या िवरोधांचे िववरण केले. यात िहदंु थानातील लोकांना च यासारखे जरी नसले, कारण

गलुामांना वतंत्र िवचार सहसा चत नाहीत- तरी िशक यासारखे हे होते की, िम.िहडंमन यांचे मताने

िलबरल व कॉ झ हिट ह या दोन पक्षात नावाचे तवेढे िभ न व आहे. बाकी हे दोघेही अनदुार मताचेच

आहेत. एक पक्ष जरा भडभ या वभावाचा आहे हणनू मनातील दु ट हेतू तो उघड बोलनू दाखिवतो. दसुरा पक्ष थोडा कावेबाज अस यामळेु दु ट हेतूंना गोड भाषेत छपवून ठेवतो. पहीला नुसता दु ट आहे परंतू दसुरा िलबरल पक्ष हा दु ट व िव वासघातकी आहे. या िव वासघातकी लोकांचे हाती इंग्लडंचे रा यसतु्र

येऊन आज एक वषर् होत आले आहे. या एका वषार्त यांनी कोणते उदार कृ य केले आहे? जी कृ ये केली आहेत ती कॉ झ हिट हां या कृ यांहून कोण याही िरतीने िभ न नाहीत. यांनी इिज तसाठी काय केले

आहे? िहदंु थानसाठी काय केले आहे? अ यायाने व अधमपणाने को यावधी पये लटूुन आणले जातात,

यातील एक दमडी तरी यांनी कमी केली आहे काय? मग या पक्षाने फरक तो काय झाला? (िम.िहडंमन

येथे जरा चकुले असे मला वाटते. िलबरल पक्ष आ यापासनु अगदीच फरक झाला नाही हे खोटे आहे.

उदारहणाथर्, मोल घ्या. पु तके िवकता िवकता पोट भर याची पहीली अव था व िलबरल पक्ष अिधकारावर

येताच िहदंु थान या पगाराने प्रा त झालेली अव था-मोलची गे या वषार्ची मदु्रा व आता वषर्भर

िहदंु थान या पैशाने लालबंुद पडलेली मदु्रा यात असलेला फरक िम. िहडंमनने िवसरावयास नको होता.) िम. बा फर हणतात याप्रमाणे िलबरल व कॉ झ हिट ह हे एकमेकां या स गाची बतावणी कर यापुरते

तेवढे मात्र िभ न आहेत. बाकी अधमपणात दोघेही भागीदार आहेत. परंतु इंग्लडंम ये ही दो ही डबकी साचून कुजत चालली आहेत. हे जरी खरे आहे तरी क्रांतीचा प्रवाह सु झाला अस याची िच हे प ट

िदसत आहेत. लोकपक्ष बळावत चालला आहे. समता व वातं य यांचा िवजय नुस या इंग्लडंम येच न हे

तर सवर् जगावर हावा असे हणणारा पक्ष बळावत आहे. रिशया म ये तर लोकशक्ती या आघाताने

जलुमाचा बंधारा जवळजवळ फोडलाच आहे. मी या वेळी येथे बोलत आहे याच वेळेला रिशयाम ये

जलुमी जमीनदारांचे हक्क नाशाबीत ठ न भांडवलवा यांवर जोराचा घाला पडत आहे व लवकरच

रिशयाम ये क्रांतीपक्षाचा िवजय झालेला पाहून यायिप्रय लोकानंा आनंद झा यािशवाय राहणार नाही. क्रांती ही दाबून दबणार नाही. ितला िजतके दाबावे िततकी ती वर उसळते. प्रगमनाकड ेनेणारी अस याने

क्रांती ही पिवत्र वृ ती आहे असे मी समजतो. क्रांतीचा प्रवाह हणजे िजवंतपणाचे िच ह आहे. हा क्रांतीचा प्रवाह ह ली तर फारच जोराने सु झाला आहे. तो या शतका या आरंभापासनू इतक्या वेगाने धो धो करीत

फुगत चाललेला आहे की, या या अिनवायर् वेगाने पूवर्िदग्भाग आपली झोप सोडून देऊन खडगडून उठू

लागला आहे. आिशयात रा यक्रांती सु झाली आहे. आता ितला कोणालाही थांबिव यासाठी जो कोणी

www.savarkarsmarak.com

ित यापुढे उभा राहील याला उलथून एखा या नजीक या खडकावर िछ निछ न क न हा क्रांितप्रवाह

आप या अनकूुल वेगाने असाच धावत जाणार! कोणीही आप या गवार्ने फुगनू याला अडथळा क नये.

कारण ते गवार्चे फुगणे या एिशया या रा यक्रांतीपुढे चडूप्रमाणे िचरडून जाईल. हे मी नुस या अजमासाने

सांगत नाही, हे जपान या आधारावर सांगत आहे. या भातखाऊ बुटक्या रा ट्राने मासखाऊ व अगडबंब

रिशयाला चीत केला. तो या रा यक्रांती या जोरावर होय. या रा यक्रांती या प्रवाहाला थांबवून

धर यासाठी हा टीचभर रिशया वाटेत आला मात्र तोच याला एखा या गवता या काडीपेक्षाही यःि किचत

समजनू या प्रचंड ओघाने उलथून दरू झगुा न िदले. इतका दरू की, पु हा या प्रवाहाचे आड ये यासाठी तो पुढे स हणेल तर याला त ड नाही! जपानातून िनघनू तो प्रवाह आता चीनम ये िशरत आहे. मला खात्रीने असे माहीत झाले आहे की, चीनम ये भयकंर जागतृी उ प न झाली आहे. चीनम ये िशक्षण,

राजकारण, साम यर् व वदेशािभमान यांचा प्रसार अ यंत चरेने होत आहे व चीन या जागतृी या पिरणाम सवर् जगावर झा यािशवाय राहाणार नाही. परंतु रा यक्रांतीचा हा एकच प्रवाह आहे असे नाही. चीनम ये वातं य थोडयाबहुत प्रमाणाने कायम होते व हणनू तेथे जागतृी व क्रांती करणारा प्रवाह

िकतीही जोराने असला तथािप तो परतंत्रांना वातं याथर् चेतना देणार् या प्रवाहापेक्षा कमी जोराचाच असला पािहजे. परंतु सदैुवाने एिशया ये परतंत्रांना वतंत्र कर याची शक्ती धारण करणारा असा एक

रा यक्रांतीचा प्रचंड प्रवाह सु झाला आहे.हा प्रवाह हणजे िहदंु थानची जागतृी होय. अनंत यातनांनी बिधर झाले या िहदंु थान देशात अखेर चेतना उ प न झाली आहे – व वातं यासाठी साम यर् आणावयाचे याचे प्रय न सु झाले आहेत. असले वातं यगामी प्रय न आप या सोिशआिल ट लोकांना सदोिदत वंदनीय असलेच पािहजे. िहदंु थान वतंत्र झाले तर आपली कोणतीही हानी होणार नाही. इतकेच

न हे तर आप या यापाराची या योगाने वदृ्धीच होईल. दकुानदाराला िगर्हाईकां या ीमतंीतच फायदा आहे. आपण िहदंु थान या या वातंत्रा या प्रय नांना सा य केलेच पाहीजे. कारण भतूदया हा मनु य वाचा िवशेष धमर् आहे. िहदंु थानची रा ट्रीय सभा आता िडसबरम ये भरणार आहे. ित या प्रय नांना सहानुभतूी असलीच पािहजे. इतकेच न हे तर या प्रचंड सभेला आ ही अशी िवनंती करतो की, िहदंु थानचे लोक वातं यसपंादनासाठी रा यक्रांती कर यास उठताच यांना शक्य ती मदत व पूणर् सहानुभतूी देऊ अशी इ छा आपण मजबरोबर प्रदिशर्त करावी. (येथे या प्रचंड सभेत टाळयांचा कडकडाट

सु झाला.) व मी अशी आशा धरतो की, हे तु ही िदलेले वचन कधीही िवसरणार नाही. एिशयाचे भाग्य

एिशया या प्रय नाने व एिशयानेच उदयाय आणावे ही अभतूपूवर् गो ट घडवून आण यासाठीच क्रांतीचे

प्रवाह एिशयाम ये कसे सु झाले आहेत हे मी आपणास सांिगतले. फ्रा स व जमर्नी येथेही रा यक्रांतीचे

प्रवाह इंग्लडं प्रमाणेच वाहत आहेत. हजारो मजरुदारांनी काबाडाक ट क नही उपाशी मरावे, मठूभर

www.savarkarsmarak.com

आळशी लोकांनी सवर् सपं तीचा उपभोग घ्यावा ही अ यायमलूक पद्धती िजतक्या लवकर बदलेल िततकी बदलली पािहजे. सामािजक अथर्शा त्र सधुारणे हे आपले मखु्य कतर् य आहे. अमेिरकेतही उपाशी मरणारे

लेाक इंग्लडंप्रमाणे लक्षावधी आहेत. ते हा राजा असला काय िकंवा पे्रिसडट असला काय, लोकि थती जर

इतकी भयंकर असेल, तर तेथे क्रांती झालीच पािहजे व हणनूच हे क्रांतीचे िनरिनराळे प्रवाह सवर् जगभर

सु झाले आहेत. इंग्लडं, फ्रा स, रिशया, अमेिरका, चीन, जपान, इराण, िहदंु थान इ यादी सवर् पृ वीवर

िनरिनरा या व पाचे पण एकाच हेतूसाठी क्रांतीचे प्रचंड प्रवाह सु आहेत आिण ते एकच हेतू कोणता?

तो एकच हेत ूमानवी प्रगमन हा होय. या एकाच उदा त हेतूसाठी होणार् या क्रां या कोण याही भागात

झा या तथािप या सवार्ंना अिभनंदनीय अस या पािहजेत! अशा आशयाचे भाषण क न िम. िहडंमन हे

टा यां या व तुितनादा या घोषात खाली बसले.

िहदंु थाना! हे भाषण तू सारग्रहणिचिक सेने वाच, सावधिगरीने वाच नाही तर कॉ झ हिट ह व

िलबरल यां या कडवेर बसनू आपली उ नती क न घे याची मखूर् आशा ध न तू जसे आजपयर्त िदवस

घालवलेस, तसेच आता सोिशआिल ट व िहडंमन यांनी मला कडवेर घ्यावे असा खुळा हट्ट ्धर यात बाकीचे

िदवस खचूर् लागतील; लोकां या, ते िकतीही गोड बोलले व स जनतायुक्त असले तरी, लोकां या कडवेर

बसनू तुला चालता ये याचे िशक्षण सपंादन करता येणार नाही. िहडंमन असे बोलले हणनू हुरळून जाऊ

नकोस. िहडंमनच काय, पण तू कतर्बगारी क न दाखिवलीस तर सवर् जग असे बोलेल! हे तु या कतर्बगारीवर अवलबंून आहे. िहडंमन िकंवा कोणीही महा मा जर खरी सहानुभतूी दाखवीत असेल तर ती साभार वीकार! सहानुभतूी वीकार, पण माग ूनकोस! स माननीय आमतं्रण आ यास जेवावयास जा, परंतु आगतंुकी मात्र क नकोस. वतः कतर्बगारी क न अ न सपंादन कर. परमे वराने तलुा भारतभसूारखी शेती िदली आहे. या िव तीणर् शेतीला गगंा, यमनुा, गोदावरी, कावेरी, िसधं ुव ब्र हपुत्रा हे

अखंड कालवे देवाने तयार क न ठेवले आहेत. या िद य शेतीत या अखंड काल यां या पा याने तु या पूवर्जांनी धा यच न हे तर प्र यक्ष सोने िपकिवले आहे! परंतू देवाने या शेती या करारात एक शतर् घातली आहे ती ही की, ही शेती तूच नांगरली पािहजेस. तूच ही करशील तर हीत सोने िपकेल, परंतु दसुर् याचा नांगर

िह यावर िफरला की, हीत लेग िपकेल,दु काळ िपकेल, पारतंत्र िपकेल! मग हा नांगर बा फरचा असो िकंवा मोलचा असो. ही देवाची शतर् तू पाळलीस की िहदंु थाना, पुढ या हंगामात तु या या िद य शेतीत

पाउस पडो िकंवा न पडो. कोिहनूर िपकतील, मयुरासने िपकतील, कािलदास िपकतील, िशवाजी िपकतील!

आ मवै या मनो बंधु :!

-िद. २० िडसबर १९०६.

www.savarkarsmarak.com

www.savarkarsmarak.com

८. इंग्लंडातील ि त्रया व िहदंु थानातील पु ष

लडंन : राजिकय वातं य असले हणजे मानवी शक्तीची िवकसने कशी होऊ लागतात. एक

िवकसन हे दसुर्या िवकसनाचे कसे प्रवतर्क होते व यक्ती, रा ट्र व मनु यजाती ही अ यु नतीकड ेकशी चढू लागतात याचे अगदी ताजे उदाहरण हटले हणजे इंग्लडंमधील स या चाल ू असलेली त्री वातं याची चळवळ होय. प्रथम इंग्लडंला अप्रितहत पारतंत्र आले. तेथून रोमन साम्रा या या नाशकाली सटुका होऊन ते अप्रितहत राजस तेखाली वतंत्र झाले. पुढे राजस तेचे अप्रितह व जाऊन तीवर

सरदारांचा वचक बसला. नंतर लोकपक्ष आत घुसला व यापारीवगार्नेही राजकारणात आपला हक्क शाबीत

केला व आता पु षांचे राजकीय वातं य थािपत झालेले पाहून त्रीवगार्ने आपला यात असलेला िह सा सपंादन कर यास कंबर कसली आहे. या यां या चळवळीपासनू अनेक गो टी िशक यासारख्या अस याने यािवषयी थोडीशी सगंतवार मािहती आज धाडीत आहे.

त्री वातं याची ही चळवळ समुारे प नास वषार्पासनु सु आहे. राजकीय भिव यवे ता मॅिझनी यांनी शेवटी शेवटी हे प ट िरतीने सांिगतले होते की, पुढील शतकात त्रीजाती आपले राजकीय हक्क

थापीत के यावाचून राहणार नाही. इंग्लडंम ये ही चळवळ जरी प नास वषार्पासनू सु आहे. तरी यावेळेस ित याकड ेकोणाचेही लक्ष गेले न हते. यावेळ या काही उदार पु षांनी या चळवळीला अनुमत

िदले होते, परंतु त्रीजातीला राजकीय यवहारात िह सा िमळिव यास काही शतके उलटावी लागतील

अशीच सवर्त्र समज होती. पालर्मटचा ताबा यां या हाती होता यांनी या चळवळीकड ेउपहासपूवर्क दलुर्क्ष

केलेले होते. परंतु या दलुर्क्षाला न जमुानता या वेळ या काही पुढारी ि त्रयांनी ही चळवळ तशीच पुढे चाल ू

ठेवली. यांचा असा अजमास होता की, या चळवळीब ल जनसमाजास मािहती िदली व यां या सहानभतूीने पालर्मट या सभासदाकड े अजर् केले व िनवडणकुी या वेळेस िवनंतीपत्र े काढली की, आप यास लवकरच मतदारीचा पालर्मटम ये बस याचा हक्क िमळेल. काही िदवसांनी या चळवळीला यावहािरक व प दे यासाठी ि त्रयांनी िनरिनराळया िठकाणी याख्यानमाला सु के या – मािसक

पु तकात लेख येउ लागले व वतर्मानपत्रांतून चचार् होऊ लाग या. त्रीवगार्म ये िदवसिदवस पालर्मटम ये

िनवडून ये याचा हक्क आपणास िमळावा याब ल जोरदार व ढ िन चयाची इ छा बळावत चालली. परंतु या चळवळीस प्र यक्ष अमलात आण याची उचल कोण याच पक्षाकडुन होईना. ि त्रयांना िशक्षण कमी आहे, यांना िशपाईिगरी करता येणार नाही. यांना राजकीय हक्क सांभाळ याचे बुद्धीसाम यर्ही िनसगर्तःच कमी आहे वगरेै मु यांवर पु षवगार्पैकी कोणीही यांची दाद घेत नाही, इतकेच न हे तर या पु षवगार् या कोटया खर्याच आहेत असे समजनु िक येक त्रीपक्षीय पुढारी ि त्रयाही या अडचणी कशा

www.savarkarsmarak.com

दरू करा या या िवचारात गढुन गे या! परंतु लवकरच यां या यानात असे आले की जलुमी लोकांची ही िशळी िवधाने सवर्थैव खोटी आहेत. वतः या हातातील स ता सोडुन दे यास जलुमी मनु य तयार होणार

आहे? व ती आपली स तािप्रयता छपवून ठेव यासाठी ि त्रया ती स ता चालिव यास योग्य नाहीत ही सबब

आजच पुढे आली आहे की काय? अमेिरका राजस ता िहसकून घेईतोपयर्त ती अिशिक्षत व राजधुरा धर यास असमथर् आहे हणनू जलुमी राजे हणत न हते काय? इटलीला वांत य सांभाळ याची अक्कल नाही हणनू आ ही तेथे रा य करतो, हे ऑि ट्रया शेवटपयर्त हणनू न हता काय? खु

इंग्लडंम ये मजरूदारांना पालर्मटंम ये िनवडून ये याचे आधीचे िदवशी, ते या हक्कास पात्र झाले हणजे

आ ही ते हक्क खुषीने देऊ परंतु आज ते अपात्र आहेत हणनू यांस हक्क देऊ नये असे जलुमी बोलले

नाहीत काय? ते हा आपण पात्र आहोत िकंवा अपात्र आहोत हे आप या दा यावर, मजा मारणार् या जलुमी लोकां या हण यावर ठरिवणे, हे के हाही इ ट नसनू ते आपण वतःच ठरिवले पाहीजे असे ि त्रयांनी ओळखले. यांनी इंग्लडंमधील त्रीसमाजाचे सू म अवलोकन केले व यां या लक्षात आले की, त्रीवगर् पालर्मटम ये िनवडून ये याचा हक्क िमळिव यास पूणर् योग्य आहे. इतकेच न हे तर ि त्रयांचे

असाम यार्िवषयी जो बभ्रा कर यात येतो याचे मखु्य कारण हे राजकीय पारतंत्रच आहे.राजकीय वातं य

िमळा यािशवाय आपली दबुर्लता व अिशिक्षतता जाणार नाही व हे जलुमी लोक तर हणतात की ती दबुर्लता व अिशिक्षतता नािहशी झा यािशवाय आ ही तु हाला राजकीय वातं य देणार नाही! पा यात

उतर यािशवाय आ हांस पोहता येणार नाही व हे जलुमी स तािधश हणतात की, पोहता आ यािशवाय

आ ही तु हाला पा यात उत देणार नाही!’ उत देणार नाही? आ ही उतरणार! आ ही वातं य

िमळिवणार!’ ि त्रयांचे पुढार् यांनी असा िन चय केला व तो जािहर केला. हे पाहताच मग पु षमडंळात

काही त्रीिमत्र उ प न झाले व यांनी सांगीतले की, ि त्रयांना पालर्मटात हक्क िमळावा हा तुमचा उ ेश

तु य आहे. याब ल तुम या चळवळीस आमची पूणर् सहानुभतूी व मदत आहे. परंतु तुमची ही चळवळ

कायदेशीर व स य ि त्रयांना शोभेल अशी असावी. हा उपदेश यावेळ या त्रीपुढार् यांना मानवला व यांनी कायदेशीर पद्धतीने भांड यास आरंभ केला. कायदेशीर पद्धतीने हणजे पु षांनी केले या काय यांना अनुस न! या कायदेशीर पद्धितम ये एक मह वाचा मु ा पु कळ लोक िवसरत. जे हा दोन पक्षांम ये

वािम वाब ल वाद उ प न होतो ते हा वा तिवक री या प्र येक पक्षाने आप या िवजयाला योग्य याच

हालचाली के या पािहजेत. परंतु स ताधीश वतंत्र होऊ पाहणार् या गलुामांना सांगतात की तु ही सांिगतले या हालचाली क न सटुावयाचा प्रय न करा! पण कायदेशीर रीतीने चळवळ करा! दोन

पहीलवानांची कु ती चालली असता यातील एक दसुर् यास सांगतो की, ’मला पाड या या उ ेशाला माझी पूणर् सहानुभतूी आहे. पण तू मला मी सांगतो तेच पेच मारीत रहा.’ अथार्त या पेचावर या तोडी आप याला मारीत आहोत तेच पेच प्रितपक्षाने आपणाला मारावे असा यांचा अथर् असतो. प्र येक

यक्तीला िकंवा रा ट्राला काही काळाने पारतंत्राचा ितटकारा येऊ लागतो व या जलुमी राक्षसाने परवश

केलेले असेल या या हातून सटु याचा प्रय न कर यास ते गलुामिगरीत िपचणारे लोक िसद्ध होतात.

जलुमी लोक गलुामांची ही िसद्धता आता काहीही के याने के याने िढली होत नाही असे पाहून मग ितचा

www.savarkarsmarak.com

जोर भल याच मागार्त फुकट दडव यासाठी ही कायदेशीर चळवळीची तोड काढतात! कायदे कोणी केलेले

असतात? जलुमी लोकांनी आप या सरंक्षणासाठी व आपले जलुमू अ याहत राह यासाठीच ते कायदे

केलेले असतात. अस या काय यां या िशर याने जोपयर्त एखादा गलुाम चालतो तोपयर्त यांची गलुामिगरी कशी सटुणार? गलुामाची गलुामिगरी कायम रहावी हणनूच या यावर काय याची ही बेडी चढवलेली असते. ही बेडी कायम ठेवून तू पाहीजे तर गलुामिगरी सोड हे हणणे लबाडीचे असते. गलुामिगरी हणजे दसुर् यां या काय यांनी बद्ध होणे व तो कायदा कायम ठेवणे हणजे गलुामिगरी कायम ठेवणे! अशा पिरि थतीत कायदेशीर पद्धतीने गलुामिगरी घालिवणे या वाक्याचा आ मनाशा पेक्षा दसुरा कोणताच अथर् होणे शक्य नाही. पौरािणक भाषे या गो टीत बोलावयाचे अस यास, पारतंत्र-

राक्षसाचे मरण या या काय याचे पु तकात असते! जोपयर्त यांची काय याची पु तके शाबूद आहेत,

तोपयर्त तो कधीही मरणार नाही. आप याला कोणी मार यास आले तर यास तो मोठा वीरतेचा आव

घालनू सांगतो की, मानवा, मी लढ यास िसद्ध आहे. परंतू तू एक अट पाळली पाहीजेस. ती हीच की, मी मे यािशवाय तू मा या या काय या या पु तकाचा नाश क नकोस. गरीब िबचारा मानव! याला यातील खोल अथर् कळत नसतो. या अटीत कािहच नाही असे वाटून तो मानव या काय या या पु तकास जप या िवषयी वचन देतो. आपणास मार यािशवाय आप या काय यां या पु तकांचा नाश

करीत नाही व काय या या पु तकात आपले मरण अस यामळेु यांचा नाश झा यािशवाय आपण

मरणार नाही असे जाणनू पारतंत्र राक्षस मनाम ये हसत हसत पण बाहे न मोटया काळजीची मदु्रा धारण

क न लढाईस िसद्ध होतो. या सबल राक्षसावर तो दलुर्ब मानव आघातावर आघात करतो. राक्षसही के हा के हा मोठी जखम झा याचे ढ ग करतो. हे पाहताच आणखी आशेने तो दलुर्ब मानव आणखी िनकाराचा ह ला करत. परंतू राक्षस मरत नाही. या या या काय या या पु तका या ममर् थळी एक घाव घालनू जे

काम हावयाचे या या शिररावर अनंत घाव घालनूही होत नाही. दलुर्ब मानव दमनु जाईल िकंवा राक्षसाची एखादी थ पड लागनू म नही जातो. तरी राक्षस िजवंत या िजवंत. पारतंत्र-राक्षसाने या कायदेशीर चळवळी या अटीं या युक्तीने आजपयर्त जरी पु कळ कु या मार या आहेत. तरी के हा के हा या याहून व ताद ग यांनी या या काय या या ममर् थळी घाव घालताच याने पलायनही केले आहे.

इटलीम ये मॅिझनीने या राक्षसाची ही खुबी ओळखणे व याचे यात मरण आहे या काय या या पु तकालाच आग लावली! नेदरलॅडने तेच केले. ीिशवछत्रपतींनी तेच केले व तेच ममर् जाणून

इंग्लडंमधील ि त्रयां या त ण पुढार् यांनी या काय या या पु तकाला नुकतीच आग लाऊन िदली. काही िदवसांपूवीर् यांनी असा िन चय केला की पु षांनी केले या काय यांना जो पयर्त आ ही मान देत आहोत

तोपयर्त ि त्रयांची चळवळ यश वी होणार नाही. ते हा प्रथमतः हे कायदे जमुायचे नाहीत; कायदे मोडताच

पु ष बळाचा उपयोग करणार, ते हा बलाचा प्रितकार बलानेच करावयाचा असा िन चय क न त ण

सिुशिक्षत ि त्रयांची एक टोळी तयार झाली. गे या िनवडणकूचे वेळी शेकडो उमेदवारांकडून ि त्रयांना पालर्मट हक्क दे याचे वचन घेऊन यांना िनवडून िदले. परंतू िदलेली वचन मोड यास वेळ िकती लागणार! या िनवडून आले या पालर्मट या सभासदांनी ि त्रयांचे वतीने काही खटपट केली नाही हे

www.savarkarsmarak.com

पाहताच त्रीवगार्त भयंकर क्षोभ माजला. परंतू यात दोन पक्ष झाले. एक नेभळा व दसुरा जहाल. नेभ या पक्षात हातार् या जु या पढुारणी आहेत, परंतू जहाल पक्षात सवर् त ण ि त्रया आहेत. पही यांचे मताने

सभा भरवून पुनःअजर् करावे असे ठरले. परंतु या जहाल पक्षाने असा िन चय केला की, आता या ’पुनःअजार्’ या िश या पद्धतीला झगुा न देणे भाग पडत आहे. अजार्चा काळ सपंला, आता प्रितकाराचा काळ आला आहे असे ठरऊन प्रितकार कसा करायचा याचा िवचार चालला, ते हा या जहालपक्षातही दोन

भेद झाले. एक रडक्या प्रितकाराचे िकंवा अप्र यक्ष प्रितकारा (Passive Resistance )चे अिभमानी व दसुरे

लढाऊ प्रितकाराचे िकंवा प्र यक्ष प्रितकाराचे अिभमानी. प्रितकार हटला की तो रडून कधीही करता यावयाचा नाही. अप्र यक्ष प्रितकाराला प्र यक्ष प्रितकाराचा पािठंबा अस यािशवाय नेभ या पक्षाहून यास

जा त यश कधीही येणार नाही हे ओळख याइतक्या इंग्लडं या ि त्रया इितहासशु य नस याने ह ली या लढाऊ प्रितकारा या पक्षात त ण ि त्रया िमसळ या आहेत. काही िदवसांपूवीर् या पोिलसांशी धक्काबुक्की करीत पालर्मटम ये घुस या व आत िश न पालर्मटचे काम चालले असता एकदम आपली एक सभा भरवू लाग या! ’ि त्रयांस वातं य या!’ हणनू िनशाण फडकले! याख्यानास आरंभ झाला! ते हा अथार्त ्

पकडापकड होऊन यास बाहेर घालिवले गेले. पुढे कोटार्त चौकशी चालली ते हा कोटार् या प्र नांस

ि त्रयांकडून उ तरे िदली जात की तु हाला आ ही उ तरे देत नाही कारण तु हाला ि त्रयांचे मत न घेता यायासनावर बसिवलेले आहे! कायदा का मोडला या प्र नाला उ तरे की तो कायदाच न हता, यास

पु षांनी ि त्रयांची समंती घेत यािशवाय कायदा बनिवला आहे. पुढे यांस िशक्षा झा या. एक मिह याने

सवार्ची सटुका होताच पु हा मारामारीस आरंभ! ट्राय यनू या ऑिफसात एक सभा भरली व तेथे एका नेभ या पक्षातील त्रीचे भाषण झाले. ितने पालर्मटम ये ि त्रयांनी केले या प्रकाराला नाक मरुडले तोच

एक त्री उभी राहीली व हणाली, ’आज प नास वष झाली स य ि त्रयांसारखे वतर्न क न काय िदवे

लावलेत? कोणता जय िमळिवलात?आज या सभेइतके लोक आज ५० वषार्त तुम या एका सभेला तरी आले होते काय? पालर्मटम ये आज जी िजवंत चचार् चालली आहे हे कशाचे फळ आहे? हे आम या लढाऊ

प्रितकाराचे फळ आहे. आ हीच खर् या खुर् या कुलि त्रया आहेत. तु ही गलुाम ि त्रया आहात. कारण तु ही गलुामिगरीत स यता मानीत आहात!’ थो याच िदवसात एका प्रमखु पालर्मट या मबरचे याख्यान

हावयाचे होते. या मबरने पालर्मटम ये ि त्रयांना िनदंा मक श द योिजले होते. याचे याख्यानाचे

िठकाणी याख्यान सु होताच पाच सहा ि त्रया यासपीठावर एकदम चढ या व यां याबरोबर आपणही याख्यान देऊ लाग या.’ याने पालर्मटम ये तुम या आया-बिहणींना दःुश द लाव याची तु हास काही शरम असेल तर यांचे भाषण तु ही ऐकू नये.’ असा यांनी धुमाकूळ मांडला. तो बोल ूलागला की, आपण

बोलावयाचे असा उपक्रम सु केला. याच वेळेस दसुरीकड ेजगंी सभा क न यात मखु्य अ यक्ष त्रीने

असे जाहीर केले की, आ ही आता प्र यक्ष प्रितकार करणार आहोत. कोणतीही रा यक्रांती प्र यक्ष

प्रितकारािशवाय झाली नाही. आ ही प ट सांगतो की, एकाच काय परंतू आम या िव द्ध जाणार् या सवर् पालर्मट या सभासदांना आ ही रडावयास लाव,ू आता यांनी सावध असावे.’ अशा िरतीने जे हा ही िजवंत

चळवळ सु झाली ते हा, इंग्लडं हलकेच जागे झाले. डलेी यूज, ट्राय यून इ यादी वजनदार पत्रे

www.savarkarsmarak.com

सहानुभतूीने लेख िलहू लागली. िमसेस फासेस या प्रिसद्ध त्रीने ि त्रयां या या प्र यक्ष प्रितकार पक्षािवषयी असे हटले आहे की ’यांनी वदेश जागा केला. आज प नास वषार्ंत जी गडबड झाली न हती ती एकदोन

आठव यात केली गेली.’ एक त्री परवा वक्तृ वपूणर् भाषेत हणाली की, ’आम या या कृ यांचा मह वाचा उपयोग हणजे त्रीवगार्ची जागतृी हा होय. सवर् देशभर आम या भिगनी आप या हक्कांची चचार् क

लागतील व दसुरे असे की जलुमी मदांध स ताधीशां या डोळयात हे चरचरीत अजंन गे याने ते खडबडून

जागे होतील.’ हे अजंन घाल याचे काम िकती नेटाने चालले आहे याचे प्र यक्ष उदाहरण काल घडले. काल

सं याकाळी हाऊस ऑफ कॉम सवर दसुरी वारी कर याचा बेत ठरला व समुारे प नास ि त्रया तथेे

जम या. काय याप्रमाणे पालर्मटपासनू एक मलैाचे आत सभेचे काम चालले असता कोणताही सावार्जिनक जमाव व गलबला क नये असे आहे. हणनू मु ाम अगदी पालर्मटला खेटून ि त्रयांनी यासपीठ उभारले व दाराकड ेउभे राहून याख्यान सु झाले. ते पोलीस तेथून जावयास सांग ूलागताच

िलबरल ग हर्मटवर िश यांचा वषार्व सु झाला. ते देशबुडवे आहेत, िव वासघातकी आहेत, अधम

आहेत,खोटी वचने देणारे आहेत, असा एकच गलका सु झाला! कसची पालर्मट, कसचे काय! शकेडो ि त्रया भराभर जम या व पालर्मटवर तुटून पड या! पालर्मटची वारे बंद केली गेली असे पाहताच

मारामारीस सु वात झाली. एक याख्यात्री पोलीसाने ध न नेताच दसुरी पुढे येऊन ऊभी राहीली. ितला धरताच ितसरीने यासिपठावर उडी घेतली! एक बाई आपले ता हे मलु घेऊन उभी राहीली व हणाली ’या पुढे आ ही सवर् जणी आमची ता ही मलेु घेऊन येऊ व मग आ हांस तु ही धक्के मारा! पु षांना वाढिव यास ि त्रयांस काय क ट होतात हे जगताला िदसनू येईल!’ पकडले या ि त्रयांत बॅिर टर

झाले या ि त्रया प्रमखु आहेत! या वतः या बापा या, भावा या िकंवा पित याही अ यायी परवशतेला न जमुानणार् या इंग्लडं या ि त्रया वदेशावर जर परक्यांचे रा य असते तर काय कर या व काय न

कर या! इंग्लडं या ि त्रया व िहदंु थानचे पु ष! िहदंु थाना, तु या िवमल यशाला आ ही कलकंभतू झालो आहो! या पेक्षा तुझ ेिनःसतंान का झाले नाही!

- िद. ०४ जानेवारी १९०७.

www.savarkarsmarak.com

९. वषार्रंभ लडंन िख्रसमसचा सण सपंून युरोपम ये नवीन वषर् सु झाले. आप या इकड े िदवाळी या समुारास

यापारी लोक न यातो याचा अदंाज घेऊन नंतर याप्रमाणे नवीन प्रपंच सु करतात. याप्रमाणे

यापार् यांनी आपाप या धं याचे वािषर्क िरपोटर् तपासनू नवीन वषीर् कशा धोरणाने चालावयाचे हे नुकत े

ठरिवले आहे. यिक्तिवषयक धोरण कसे ठेवावयाचे हे खासगी यापार् यांनी ठरिवले व रा ट्रिवषयक धोरण

या नवीन वषार्त कसे ठेवावयाचे हे रा ट्रीय यापार् यांनी ठरिवले. वषार्रंभ होताच प्र येक सावर्जिनक

सं थेम ये सभासदांची मडंळे जमली. आप या सं थे या भावी उ कषार्साठी काय केले पािहजे याचा िवचार कर यात आला. युरोपा या वषार्ंरंभाना िनरिनरा या सं थाची व रा ट्रांची अदंाजपत्रके प्रिसद्ध झाली. फ्रा सम ये पोप या अिधकारासबंंधी बरीच खडाजगंी उडालेली आहे. या तं यात फ्रा स या राजमडंळाला धक्का बसतो की काय याची फार भीती वाटत होती. परंतु आता तशी भीती वाट याचे काही एक कारण

नाही अशी वातार् आलेली आहे. जमर्नम ये पालर्मट सभेला कैसरने िकंिचत उ ामपणाने एकदम खलास

के याचे ऐक याव न सवर् युरोपम ये जनक्षोम झालेला होता. परंतु आता नवीन िनवडणकुीस आरंभ

झा याने वातावरण शांत होत चालले आहे. इटलीम ये यंदा अखेर समाधानाचा व प्रगतीचा वारा वाहू

लागला हे ऐकून कोणास आनंद होणार नाही? महाभाग मॅिझनी या लेखणीने व धनुधर्र ग्यािरबा डी या तरवारीने इटलीला वसुधंरेला वातं याची सुदंर र नमिंडत हार घालनू ितला ध यता िदली. पंरतु या वातं यप्राि तसाठी जे भयंकर िद य करावे लागले, या योगाने इटलीची तनलुितका फार क्षीण झालेली होती. परंतु िज या हाती वातं याची सिंजवनी लागलेली आहे, या इटली या भिूमला क्षीणता िकती िदवस त्रास देऊ शकणार? इटली या यंदा या िरपोटार्व न तेथील लोकांची प्रगती झपा याने होऊ

लाग याने ऐकून सवर् प्रमिुदत झाले आहेत. इटलीचा खिजना भ लागला आहे. इटलीचा जोम वाढू लागला आहे व इटलीचा देह सबळ होत चालेला आहे. वातं याचा हार इटली या कंठात पड यास तो ितला सोसेल

की नाही याब ल नुकतीच चाळीस वषार्पूवीर् चचार् सु होती! वातं याचा हार हा सवुणर्र नमौिक्तकांनी खचलेला अस याने तो तोल यास जड असतो यात काही शंका नाही. परंतु या हाराम ये ई वरी कृपेने

असा एक गुण आहे की, याचा पशर् होताच तो तोल याची शक्ती याची. हा या वातं या या हाराचा गणु

फार थो या ध वंतरांना माहीत असतो. ग्यािरबॉ डीलाही तो माहीत होता व मॅिझनीलाही तो माहीत होता. यांना पूणर्पणे माहीत होता हणनूच यांनी सवर् जग साशंक असताही तो वातं याचा र नखिचत कंठा भदेूवी या कंठाम ये घातला व ितला अक्ष यसालंकृतता िदली. वातं यमालेने ितची तनु िवभिूषत

झालेली आहे. या इटलीचा सदोिदत उ कषर् असो! इटली, फ्रा स, जमर्नी या रा ट्रांप्रमाणे इंग्लडंम येही या वषार्ंची अदंाजपत्रके प्रिसद्ध होत आहेत. गे या आठव यात चंडास हॉलम ये िम. िहडंमन यांचे नूतन वषर् या िवषयावर ते एक मह वाचे भाषण झाले, या भाषणात यांनी इंग्लडंमध या राजकीय वातावरणात

काय हालचाली होतील याचे सरेुख िववेचन केले. या भाषणात िहडंमन हणाले की, यंदा िहदंु थान या क्रांितला फार मह व आलेले आहे. या िव तीणर् व प्रिथत भमूीला वातं य-सपंादनाथर् जे युद्ध करावे

www.savarkarsmarak.com

लागत आहे या या िनकालाकड ेसवार्ंचे डोळे लागले आहेत. िहदंु थानब ल िहडंमनने हा जो उ लेख केला याब ल एका िहदंी गहृ थाने यांचे आभार मान यावर ते पु हा हणाले,’ समुारे २५ वषार्ंपूवीर् जे जे िहदंी त ण येत त े ते मला हणत की, िहदंु थाना-िवषयी तुमची मते फारच कडक आहेत. इतकी कडकी आ हाला सोसत नाही. परंतु ह ली येणारे िहदंी त ण पाहून मला माझीच मते फार नेम त आहेत असे

वाटू लागते. तुम या देशात हा सतेज पंथ प्रकट होत असलेला पाहून आ हाला समाधान वाटते. हे समाधान

काही केवळ भतूदयेनेच वाटते असे समज ू नका. सोिशआिल ट लोकांची िहदंु थान या वातं यगामी प्रय नाला जी सहानुभतूी आहे ितचे खरे कारण असे आहे की िहदंु थान जोपयर्त इंग्लडं या ता यात आहे

तोपयर्ंत येथील जलुमी लोकांस िजकं याची आ हास आशा नाही. िहदंु थानात च न पु ट झालेले हे प्राणी फार मारके होतात. यांचा माज उतरिव याची युक्ती हटली हणजे यांचे चरावयाचे कुरण अिजबात बंद

करणे हीच होय व हणनूच आमची अशी इ छा आहे की, िहदंु थानने पूणर् वतंत्र हावे. िहदंु थानातील

चारा बंद झा यावर मग आम या ीमान व जलुमी वगार्चा उ ामपणा आ ही एका क्षणात नाहीसा क

शकू. िहदंु थानला वतंत्र कर याचे प्रय न तु ही हणता याप्रमाणे िहदंु थानात केले पािहजेत. यासाठी तुमचे नेम त पुढारी इंग्लडंम ये जो अचाट खचर् करीत बसले आहेत, तो अगदी यथर् आहे. िहदंु थानात

असताना तेथे लटुलेला पैसा अपुरा वाटूनच की काय कोण जाणे, आमचे परत आलेले इंिग्लश अिधकारी तुम या मो या पुढार् यांना फसवून तुम यासाठी झट या या िमषाने हजारो पये लडंनम ये िगळंकृत

करीत आहेत. हेन्री, कॉटन व वेडरबनर् हे तु हाला वरा या या थापा मारतात व या ऐकून तु ही भलुता! परंतू भलुता! परंतू मी तु हाला प ट सांगतो की, ही सवर् लबाडी आहे. आमचे देशबंधू कसे आहेत हे आमचे

आ हाला पणूर् माहीत आहे व हणनू मी तु हास अशी िवनतंी करतो , की तु ही या मानभावीपणास

अतःपर भलु ूनका.’ िम. िहडंमन यांनी वषार्रंभी या आप या एव याशा भाषणात िकतीतरी कोड ेसोडिवली आहेत! यांचे देशबंधू अगदी लबाड आहेत हे यांनी प ट सांिगतले. इंग्लडंम ये लोकमत अनुकूल क न

घेणे हे िकती वेडगळ व अशक्य आहे याचा यांनी खुलासा केला. इंग्लडंचे मत अनुकूल क न घे यास

एकच उपाय आहे व तो हाच की, इंग्लडं या मताची कवडीचीही पवार् न करणे! १८५७ साली इंग्लडंम ये

कोणी डे युिटशने धाडली होती िकंवा कोणी याख्याने िदली होती! परंतू ५७ साली इंग्लडंचे िजतके लक्ष

िहदंु थानकड ेवेघले होते या या शतांशही लक्ष गोख यां या हजारो याख्यानांनीही वेधले नाही. आपण

कृती क लागलो की इंग्लडंचे लक्ष आपण नको नको हटले तरी आप यामागे धावत सटेुल! िम.

िहडंमनने आणखी एका मु याचा प ट िनकाल केला. सोिशआिल ट लोक िहदंु थानला वातं य िमळावे

हे केवळ यांचा यात फायदा अस यानेच हणत आहेत. अथार्त उ या जर इंग्लडंमधले ीमान ्लोक व

सोिशआिल ट या दोघांचा िमलाफ झाला तर िहदंु थानची सपं ती लडंन या िभकार् यांस वाटून दे यास हे

सोिशआिल ट लोक मागे घेणार नाहीत कशाव न? ते काहीही होवो, िहदंु थानने एक लक्षात ठेवावयाचे

की, आपण वतःचे पाय वतःचे हात सबळ केले पािहजेत. मग सोिशआिल ट िमत्र हणनू आले, तर

सलाम क . शत्र ू हणनू आले, तर अधर्चंद्र देऊ. इंग्लडं या वषार्रंभात इतके िशक यावर आपण आता आयलर्ंड या वषार्रंभाकड ेवळू.

www.savarkarsmarak.com

युरोपम ये इंग्लडं, फ्रा स, जमर्नी व इटली हे देश वतंत्र झालेले आहेत. रिशया हा या वरील

देशांइतका जरी वतंत्र नसला तरी तेथील झार हा यां या देशबधंूपैकीच आहे. रिशयातील पैसा झार नेतो हणजे मा कोहून सटपीटसर्बगर्ला जातो. यापेक्षा जा त अ याय काही होत नाही. परंतू या सवर् देशांहून

आयलर्ंडची ि थती फारच िभ न आहे. यरुोपम ये हंगेरीसारखे देशही जवळ जवळ पूणर् वतंत्र असता एकटे

आयलर्ंड काय ते परकीयां या तु ं गात पडलेले आहे. सवर् युरोप वतंत्रतेचा वास छवास करीत असताना आयलर्ंडची हतभागी भमूी मात्र गलुामिगरी या घाणीत कुजत आहे! आयलर्ंडला वतःचा देश नाही. वतःचे नाव नाही. वतःचे िनशाण नाही! आयलर्ंड िहदंु थान झालेले आहे! व हणनूच गोखले

िहदंु थानातील लोकांना उपदेश करतात की, तु ही आयलर्ंडसारखे नेम त हा! नेम त? खरोखर

आयलर्ंडसारखा नेम तपणा धर याचे जर िहदंु थान मनात आणील तर िहदंभ ू उ या वतंत्र होईल!

आयलर्ंड नेम तपणा धरते हणजे काय करते आहे याची थोडीशी क पना आप या वाचकांना दे यासाठी आयलर्ंडम ये वषार्रंभाला काय काय सु झाले आहे हे थोडक्यात सांगतो. आयलर्ंडम ये त णांची मने

इतकी खवळलेली आहेत की, ’God save the king’ हे ठरािवक गीत हण याचे नाका न ते वषार्रंभाला ’God save Ireland’ हे रा ट्रगीत हणत आहेत. आयलर्ंडची गॅिलक भाषा इंग्रजी या चरकात गतप्राण

झाली होती. मोठमोठा या सभेत आयिरश भाषा कळणारे शंभरात दहाही िनघत नस याने इंग्रजी हीच

ज मभाषा होत आलेली आहे! उ या पंढरी या यात्रेत चोहोकड े इंग्रजी सु होऊन वारकर् यात मराठी बोलणारे दोन चार जणच िनघावे तशी आयलर्ंडची िविचत्र ि थती आज झालेली आहे! या दःुखदायक

गलुामिगरीचा पूणर् वैताग येऊन आयलर्ंडला जीिवत दःुसह झालेले आहे. आता वतंत्र होऊ िकंवा म , परंतु गलुामिगरीत िजवंत राहावयाचे नाही असा िन चय त ण लोक राजरोस रीतीने क लागले आहेत. वदेशी चळवळ जोरावत आहे. अप्र यक्ष प्रितकारही सु झाला आहे. लोकांनी दा िपऊ नये, सरकारी नोकर् या ध

नयेत, परका माल घेऊ नये इ यादी िनरिनरा या पाने वदेश वतंत्र कर याचे प्रय न सु झाले आहेत.

परंतु हे सवर् प्रय न सु केले तरी रा ट्र वातं य िमळणे शक्य आहे काय? Passive Resistance- अप्र यक्ष

उफर् रडक्या प्रितकाराने जलुमी मदांधा या तावडीतून आपले आयलर्ंड आपणास मकु्त करता येणे शक्य

आहे काय? ’आ ही कर देत नाही जा’, ’आ ही अप्र यक्ष प्रितकार करीत आहोत, खबरदार आम या अगंाला हात लावशील तर!’ अशा नुस या दरडावणीला शत्र ूभीक घालील काय, वगरेै प्र न आप या मनाला िवचा न आयलर्ंड या वषार्रंभाला काही िनराळीच उ तरे देऊ लागले आहे. एक आयिरश प्रमखु पत्र हणते,

’आयलर्ंडला वतंत्र कर याचा एकच मागर् आहे. तो मागर् हणजे इंिग्लशांना हुसकून देणे हा होय.’ परंतु इंिग्लशांना हुसकून कसे यावयाचे? अजार्ंनी की याख्यानांनी, की िवनं यांनी, की Passive Resistance

या रडक्या प्रितकारांनी? ते पत्र हणते की, ’That can only be done by physical force only; no matter

how many little things can be got by other means, there can be no substitute for force to achieve

complete freedom!’ बारीकसारीक व उ टे तुकड े जरी िवनं यांनी, लांगूलचालनांनी िकंवा पोकळ

गरुगरु यांनी िमळाले तरी पूणर् वातं य हे लढाईिशवाय कधीही िमळणार नाही! परंतु लढाई ही तर फार

कठीण गो ट आहे अशी परतंत्र देशात नेहमीच समजतू असते. पण हे पत्र आप या देशबांधवांना हणते

www.savarkarsmarak.com

की, लढाई ही गो ट फारशी कठीण आहे असे मळुीच नाही. दु काळाने व रोगाने काय थोड ेआयिरश लोक

मरताहेत! गलुामिगरीत जे िजवंत आहेत ते खरोखरी पाहता मेलेलेच आहेत. मग लढाईत कठीण ते काय?

लढाईत िश त व कवाईत फार लागत ेअशी सवर्साधारण क पना आहे. ही िश त िमळिवणे हे िकती सोपे

आहे हे मागे Daily Mirror या ’त ण सेने’ सबंंधाने मी जी हकीकत कळिवली आहे ितजव न िदसनू

येईलच. याच मु याचा अनुवाद क न ते पत्र हणते की, ’The essential thing in modern warfare is

good shooting’ अिलकड या लढाईत कवायतीचे वगरेै महा य फार थोड े आहे. कारण परतंत्रतेतून

सटुणार् या देशाला गिनमी का यात पळ यािशवाय इतर कवाईत फारशी लागत नाही. जपानने रिशया या सै यावर चाल केली या वेळेस यां या सै यातील भरती इतकी क ची होती की, यांना सारखे पायही टाकता येत नसत. परंतु लढाया व िवशेषतः वातं या या लढाया मनानेच बहुतांशी लढ या जातात. या मनाला जर नेम अचूक मार याचे सा य असले तर जय ी हटकून माळ घालते. परंतु हे अचूक नेम मारणे

हणजे काही मोठी अजब िव या आहे असे नाही. हे पत्र हणते की, The boys of fifteen in the Bore

ranks were as effective as grown up men. One Bore boy of that age, young Snyman, took five

regular British soldiers prisoners. पंधरा वषार् या बोअर मलुाने पाच िब्रिटश कवाईतबाज िशपायांना कैद

केले. कारण याला उ तम नेम मारता येत होता. हे नेम मारणे ही चातुयार्ची गो ट नसनू ती फक्त

सवयीची गो ट आहे. आता ही सवय आयिरश लोकांनी करावयाची कशी? तर यालाही या पत्रकाराने तोड

काढली आहे की, या अथीर् आयलर्ंडम ये सश त्र सं थाने नाहीत या अथीर् त ण लोकांनी अमेिरकेत

जाऊन नेम मार यास िशकावे. याप्रमाणे हजारो आयिरश लोक अमेिरकेत नेम िशकत आहेत. इतकेच

न हे, तर यांनी तेथे आप या वतंत्र पलटणीही तयार केले या आहेत. व या पलटणी आप या मातभृमूीला सोडिव यासाठी युद्धभमूीचे आमतं्रण के हा येईल याची मागर्प्रतीक्षा करीत स ज आहेत!

आयलर्ंडचा हा नेम तपणा िहदंु थानने उचलावा असा गोख यांचा मानस आहे की काय!

-िद. ८ फेब्रुवारी १९०७.

www.savarkarsmarak.com

१०. िवमानांची युक्ती लडंन : गे या शतकात िवमानांची युक्ती िनघाली. ते हा इतक्या थो या अवधीत यांची इतकी प्रगती होईल हे फारच थो यां या लक्षात आले असेल. एकोणीसावे शतक बा पशक्तीचे शतक होते. िवसावे शतक

िव युतशक्तीचे शतक आहे. वाफे या िद यांचे ऐवजी िव युतदीप व वाफे या यंत्राचे ऐवजी िव युतयतं्र े

चोहोकड ेसु होऊन जगातील िक येक यवहारात फरक घडून आलेला आहे परंतु ह ली हवेवर चालत

जा यासाठी जे प्रयोग सु झाले आहेत यां या सा याने आजपयर्ंत क पनातीत वाटणारा असा फरक

लवकरच घडून येईल असे आता िन चयाने हणता येते. हवेतून गाडी हाक याची युक्ती ही आता मनु या या पूणर् ता यात आलेली आहे. आजपयर्ंत िवमानाची शक्ती फारच सकुंिचत असे. फ्रा समधून

इंग्लडंम ये िवमानात बसनू येता आले हणजे मोठा िवजय समज यात येत अस. लढाईतही यापूवीर् थोडाबहुत िवमानांचा उपयोग कर यात येत असे. या िवमानांना इतके िदवस एक मजेची व तू इतकाच

काय तो मान असे. परंतु या यापलीकड ेजगातील सवर् यवहार एकदम बदलनू टाकणारा िवलक्षण फरक

िवमाने क शकतील. हे मळुीच शक्य वाटत न हते. या युक्तीचे बहुतेक ेय फ्रच शोधकांकड े आहे.

फ्रा सम ये िवमानां या गतीवर आजपयर्ंत शेकडो प्रयोग कर यात आले व या प्रयोगांचा िवजय होऊन

आता लवकरच सवर् जग िवहंगाबरोबर पधार् करीत आकाशात उडू लागेल. जिमनी या िकंवा पा या या पृ ठभागावरच काय तो मनु यजातीचा अमंल चालावा व आकाशात उडून िचम यांनी देखील

मनु यजातीचा उपाहास करावा ही ल जा पद ि थती नाहीशी कर याचे ेय या फ्रच शोधकांनी घेतले

यांचे मनु यजातीवर अखंिडत उपकार झालेले आहेत. गलुामिगरी या बे या ठोकून मनु यजातीला जिमनीवरही चालणे अशक्य कर यात राक्षसी इंग्लडं गुतंले असताना फ्रा स देशात वगीर्य पंख शोधनू

काढून मनु यजातीला आकाशात वछंद िवहार कर यास समथर् बनिव याचे दीघर् उ योग चाललेले

असावे, ही गो ट यास भषूणावह नाही असे कोण हणेल? ह ली िवमानात अ यंत प्रवीणता िमळिवलेले

शोधक एम.् युमडं हे आपले प्रयोग फ्रा सम येच करीत आहेत. आजपयर्ंत हवेपेक्षा हलक्या व तंूची िवमाने कर यात येत असत. परंतु या प्रिसद्ध वैमािनकाने आता असे िसद्ध केले आहे की, हवेहून भारी असणार् या पदाथार्ंची िवमानेही उ तम रीतीने उडू शकतात. िवमानाला आजपयर्ंत दोन चाके लावीत असत.

परंतु नुक याच केले या प्रयोगाव न एम.् युमडंने असे िसद्ध केले आहे की, एकचाकी िवमान समतोलाने

तयार केले असता ते फार वरीत हवेत उडत जाते. िवमानाला ह ली जी इतकी िवलक्षण गती देता आली आहे याचे मखु्य कारण मोटार फोसर्ची योजना होय. या मोटार फोसर्ने जिमनीवरच मनु याची गती वाढिवली नसनू याला आकाशात भरार् या मार यासही मदत केलेली आहे. िवमानाला दोन बाजूनंी हवा कापीत वर चढ यासाठी दोन पंख जोडलेले असतात. या पंखांना हा मोटार फोसर् लावलेला असतो. आजपयर्ंत िवमानांना पंख लावलेले नसत. गॅसची एक िपशवी िवमानाचे अग्रभागी लावून हवेपेक्षा हलका असणारा गॅस या िपशवीतसदु्धा वर चढू लागला की या उ गमन शक्तीने िवमान वर चढिव यास येत

www.savarkarsmarak.com

असे. परंतु ह ली पंखांची युक्तीही फार पसतं पडत चाललेली आहे. या युक्तीने आता एम.् युमडं हे

िक येक िवलक्षण प्रयोगानंतर ५० घो यां या शक्तीने िवमान वर उडवू शकतात. आजपयर्ंत समुारे १८ मलै

उ डाण एका तासात करता येई. परंतु परवा एम.् युमडंने सवर् जगाला थक्क करणारे आ वासन िदले आहे.

ते हणतात, आता १०० हॉसर्पॉवरचे िवमान उडिवता येईल! व ते दर ताशी २५० मलै उडत जाईल! या शोधाने जगात अतक्यर् फेरफार होणार अस याने या आ वासनाचा व या सयुशाचा सवर् जगभर जयघोष

चाललेला आहे. रा ट्रांना आता पा यावरची जहाजेच ठेवून भागणार नाही. तर हवेत तरणारी प्रचंड लढाऊ

िवमाने उभारावी लगाणार आहेत. फ्रा सने तर आजच ८० लढाऊ िवमाने स ज क न ठेवलेली आहेत! जेथे

जिमनीव न जाता येत नसे तेथे मनु य पा याव न चालत जाई. परंतु आता तर जेथे जिमनीव न व

पा याव नही जाता येणार नसेल, तेथे मनु य हवेव न उडत जाणार! उ तर ध्रुवावर बफर् झाले या पा यातून िकंवा जिमनीव न जाता येत नाही. एकूण आता ध्रुवांचा कबजा घे यासाठी एक वैमािनक

हवेतून जाणार आहे व यांना पे्रिसडट जवे ट हे वतः सवर् खचर् देणार आहेत.

एका प्रचंड गाडीला सतेज, पाणीदार व जवान घोड ेजोडलेले आहेत व यां या गाडीवानाची िशटी ऐकताच ते हवेत दर तासात २५० मलै आकाश आक्रमीत भरधाव उडत आहेत अशी क पना डो यापुढे आणली व नंतर

या अवाढ य क पनेला दाबून एका लहानशा आटोपसर यंत्रा या व पात आणली हणजे या िवमानाचे

िचत्र बरोबर होईल.

परंतु जो जो मनु यजातीचे उद्धरण होत आहे तो तो इंग्लडंचे मरण जवळ येत आहे. पा याचे चोहोकडून

वे टण असले या आप या बेटाला इंग्लडं आजपयर्ंत अिजकं्य मानीत आले आहे. फ्रा स व इंग्लडं

यांचेम ये इंिग्लश चॅनल आहे. यातून एक बोगदा काढून युरोपखंडाशी िनकट सबंंध व दळणवळण जोडावे

अशी शेकडो लोकांनी िवनतंी केली. परंतु या तुस या व वापराधज य िभत्रपेणाने सवार्ंशी अिव वास

राखणार् या रा ट्राने ते हणणे ऐकले नाही. कारण यांना अशी खात्री असे की, पा यावर आपला पराभव

क न इंग्लडंवर ये याची कोणाची ताकद नाही. ते पा याचे सरंक्षण सोडून देऊन इंग्लडंचा व फ्रा सचा नेपोिलयन इंग्लडं या िसहंासनावर चढू लागेल. इंिग्लश चॅनेलम ये बोगदा पाडून यातून आगगाडी ने यास यापाराचा फार िव तार होईल व इंग्लडंला एकंदरीत फार फायदा होईल हे कळत असनूही आजपयर्ंत इंग्लडं आप या पा या या गमुीर्त चूर असे. परंतु धूतर् फ्रा सने जे हा दर तासाला २५० मलै उडत

जाणारे लढावू िवमान तयार केले, ते हा या वयंप्रिति ठत इंिग्लश चॅनेलम ये आगगाडी नेली काय व न

नेली काय? हवेतून फ्रच िवमाने क्षणाधार्त इंग्लडंवर मारा करतील असे पाहून व िहरमसुले होऊन अखेर

इंग्लडं आता यापार तरी साधावा हणनू फ्रा सशी आगगाडीचा सबंंध जोडणार आहे!

-िद. १५ माचर् १९०७.

www.savarkarsmarak.com

११. दे. यामजी कृ णवमार् यांच ेऔदायर्! लडंन : िहदंु थानातील लोकांम ये गे या दोन वषार्ंपासनू यांचे नाव िप्रय व प्रिथत झालेले आहे या देशभक्त यामजी कृ णवमार् यांनी िहदंभू या उद्धाराथर् जी १०००० पयांची नूतन देणगी िदली ितची त्रोटक

व सिंक्ष त वातार् तारेने यापूवीर्च ितकड े आलेली असेल. देशभक्त यामजी यांनी ’इंिडयन

सोिशयालॉजी ट’ पत्र काढ यावाचून िहदंु थानातील पु कळ लोकांना यां या-िवषयीची मािहती िमळवावी अशी उ कंठा असेल हणून या प्रसगंाचा फायदा घेऊन यां या यक्तीिवषयक चिरत्राब ल

थोडीशी मािहती िद यास ती आपले वाचकांना िशक्षणप्रद झा यावाचून राहणार नाही. देशभक्त यामजी हे आप या िव याथीर्दशेत असतानाच सं कृत भाषेम ये फार प्रवीण झाले होते. यां या या गीवार्ण भाषा नैपु यावर लु ध होऊन ीदयानंद वामी यांची यां यावर इतकी मजीर् बसली की, यांनी यामजींना जवळ जवळ पट्टिश यच बनिवले होते. िनरिनरा या सं कृत पंिडतांशी वादिववादाचा प्रसगं आला हणजे

ीदयानंदांनी प्रथम आप या लाडक्या िश यांकडून यांचे खडंन करावे व मग ज र लाग यास वतः श त्र उपसावे. ीदयानदंां या सहवासाने देशभक्त यामजींचे गीवार्ण-वाणीप्राब य इतके वाढले की, धम पदेशकांचे त घेऊन ते िहदंु थानभर सं कृत भाषेत भाषणे करीत िहडूं लागले. पुणे, नािशक,

कलक ता वगरेैसारख्या सं कृत िव ये या आ यपीठ थानी जाऊन देशभक्त यामजींनी आप या अ खिलत, मधुर व युिक्तप्रचुर भाषणांनी यावेळ या जु या व न या िव वानांवर आपली पूणर् छाप

बसिवली होती. कै. कृ णशा त्री िचपळुणकर, रानड े वगरेै िव वानांनीही पंिडतांचा लौिकक व यांची िव व ता यांची फार वाखाणणी करावी. ी वामी दयानंद यां या आयर्समाजातफ हे धम पदेशकांचे काम

अिधकार-युक्त वाने बजावीत असता पं. यामजींची सं कृत भाषानैपु याची िकतीर् वीपा तरीही जाऊन

धडकली होती. व दयानंदां या अनुमतीने व िशफारशीने यांची किब्रज कॉलेज या सं कृता यापक वाचे

जागेवर नेमणकू होऊन ते इंग्लडंम ये आले. या वेळेस या त ण िहदंी प्रोफेसरास सं कृत भाषेचे िशक्षण

देताना किब्रज युिन हिसर्टी या यासपीठावर पाहून िक येक इंग्रजांस फार चम कार वाटे व ते पंिडतजीं या कतृर् वाब ल फार ध यवाद गात. परंतु या वेळेस कौतुका पद झालेले पंिडत यामजी एकाएकी इंिग्लशां या नापसतंीला उत न आज दोषा पद झालेले आहेत! कारण या वेळेस जे ’पंिडत

यामजी’ होते ते आज ’देशभक्त यामजी’ आहेत! इंग्रजां या रक्तात औदायर् व िनःपक्षपात हे गणु

सदोिदत खेळत असतात असे वाटणार् या मखूर् लोकांनी हे उदाहरण सदोिदत यानात बाळगावे. पंिडतजींची या वेळची िव व ता व आजची िव व ता यात जर काही भेद असला तर तो अिधक वातच आहे. परंतु इंग्रजांची प्रीती ही वरवर वाटते तशी खरोखर स गणुसपं नतेवर नसनू यां या दा यलोलपु वावर असते. जोपयर्ंत तु ही यांची गलुामिगरी कर यास कंटाळले आहात हे यां या नजरेस आले नाही तोपयर्ंत त े

तुम या सं कृतप्रावी याची तुती करतील व तुम या वक्तृ वाची तारीफ करतील परंतु हे सवर् यां या जोखडाला मान दे यास तयार आहात तोपयर्ंत! गाडी सरुळीतपणे ओढीत आहेत तोपयर्ंत गाडीवाला

www.savarkarsmarak.com

आप या बैलांना कुरवाळतो, थोपटतो, यांची तुती करतो परंतु बैलाने जरा मान चोर यास आरंभ केला की, याचे इतर स गणु एका क्षणात दगुुर्ण होऊन यां या पाठीवर गाडीवानाचे चाबूक उडू लागतात! फक्त

नवल हे की मानवी बैलांना हे रह य अजनू कळू नये व याने आप या पाठीवर चाबूक उडिवणार् यास

िनःपक्षपाती हणनू सबंोधू लागावे! पंिडत यामजींनी किब्रजम ये अ यापक व करीत असतानाच तेथील

एम.्ए.ची पदवी घेतली व बॅिर टरची परीक्षाही िदली. नंतर त े िहदंु थानात परत गेले व रतलाम, उदेपूर

वगरेै िक येक सं थानात िदवाणिगरीची कामे क न काही िदवस बॅिर टरीचे कामही करीत होते. ते काठेवाडात िदवाण असता यां याच िशफारशीने तेथे आलेला एक गोरा आप या जाित वभावास

अनुस न यांचेवरच िक येक आरोप आण ूलागला. या सं थानातच न हे, तर कोण याही सं थानात

काम कर यास ते नालायक आहेत असे िसद्ध कर याचा मेक्यानकी नावा या िफरंग्याने घाट घातलेला पाहून देशभक्त यामजींनी यांचे खरे व प उघड कर यास आरंभ केला. िहदंु थान सरकारपयर्ंत ते

भांडण जाऊन देशभक्त यामजी पूणर् रीतीने िनद ष होऊन बाहेर आले. नंतर यास उदेपूर या महाराजांनी पु हा िदवाणिगरीची व त्र े िदली. हे काम काही िदवस के यानंतर दे. यामजी हे इंग्लडंात आले व प्रिसद्ध

त वज्ञानी हबर्ट पे सर यां या ग्रथंा ययात कालक्रमण क लागले. यावेळेस यां या मनात

िहदंु थान या वातं यप्रा तीब ल जबरद त उ कंठा उ प न होऊन यांना आप या रा ट्रा या दा याची शरम वाटू लागली. रात्रिंदवस िहदंु थान व याचे वातं य याची तळमळ लागले या या वदेशभक्ताने

अखेर १९०५ या जानेवारी मिह यात आप या राजकीय चिरत्राला आरंभ केला व िहदंु थानातील राजकीय

वातावरणात याने मह वाचा फरक पाडलेला आहे या ’इंिडयन सोिशयालॉिज ट’ मािसक पत्रकाचा पिहला अकं प्रिसद्ध झाला. देशभक्त यामजीं या प्रय नांचे िविश ट व हे आहे की, प्रथमपासनूच यांनी वरा याचे िनशाण उभारलेले आहे. इंग्लडं या गलुामिगरीला पूणर्पणे झगुा न देऊन िहदंभुमूी सवार्ंग

वतंत्र झा यािशवाय ितचा उद्धार होणे अशक्य आहे, हे राजकीय स य िनभळ रीतीने व सपु्रिसद्धपणे

उपदेिश याचे प्रथम ेय या थो या महा यांना आहे यात दे. यामजींची गणना आहे. ’इंिडयन

सोिशयालॉिज ट’ पत्राबरोबरच यांनी ’होम ल सोसायटी’ थापन केली. या सोसायटीचे मखु्या यक्ष व

यामजींकड ेआहे व यांचेकड ेआहे हणनू या सोसायटीची वातं यप्रीती व वरा यिन ठा जा व य

रीतीने कायम आहे. इंग्लडंम ये इंग्रजां या व िवशषेतः मानभावी इंग्रजां या दाबाखाली चालले या िहदंी चळवळीचा िधक्कार क न वतंत्र व हणनूच खरी िहदंी चळवळ इंग्लडंम ये प्रथमतः देशभक्त

यामजींनी सु के यापासनू िहदंी राजकारणाची दसुरी व स य बाज ूजगाचे िनदशर्नास येऊ लागली. हेन्री कॉटनला वंशपरंपरेने सपंादक व देणारे इंिडया व वरा याची पिवत्र पताका उभारणारे ’इंिडयन

सोिशयालॉिज ट’ आिण िहदंु थान या गलुामिगरीवर पोसले या कॉटन वेडरबनर् या मठुीतील िब्रिटश

काँगे्रस किमटी व वदेशाचे वातं य सपंाद यासाठी ज म घेणारी व केवळ िहदंी लोकांनीच चालिवलेली होम ल सोसायटी, या दकुलीतील ध्रुविवरोधाव न िहदंु थान या राजकारणाचे व प दे. यामजींनी कसे

बदलनू टाकले हे सवार्ं या यानी येईल.

www.savarkarsmarak.com

याहुनही मह वाची गो ट हणजे इकड ेयेणार् या िहदंी िव या यार्ंचे मनःसकं्रमण ही होय. आजपयर्ंत जे जे

िहदंी त ण इकड ेआले त ेते नेम तां या अमलाखाली ’िब्रिटश यायबुद्धी व नेभळेपणा’ िशकून परत जात

व िहदंु थानात इंग्लडं या लोकांब ल अ वात वा तुित तोत्र ेगाऊन लोकांना िभक्षांदेहीकड े नेत. परंतु आता देशभक्त यामजीं या’सोसायटी’ ने व मािसक पत्राने मानभावी कॉटनाची कृ ये कळू लागतात व ते वरा यिन ठ होऊन वदेश वातं याथर् प्रय न क लागतात. या िव या यार्ं या मनःसकं्रमणासाठी यामजींनी काढले या ’इंिडया हाऊस’ या सं थेची उपयुक्तता फार आहे. या ’इंिडया हाऊस चा इंग्रजांना इतका वचक बसला आहे की, एखा या लायब्ररीत वगरेै हा इंिडया हाऊसचा प ता िदला की एखादा अगँ्लो-इंिडयन चटकन ् िवचारतो की, ’Then you belong to the Revolutionary Party!’ मग आपण

रा यक्रांितकारक असालच! या लहानशा प्रसगंाव नही देशभक्त यामजींची इंग्रजांना िकती दहशत

बसली आहे हे िदसनू येईल. या िनरिनरा या सं था काढून इंग्लडंात वातं याचे उपदेश कद्र काढ यानंतर

देशभक्त यामजींनी त ण लोकांस वतंत्र देशात राहून वातं याची प्र यक्ष महती कळावी हणनू

’लेक्चर िश स’ ठेव या व प्र येकी २००० पयां या ’राजा प्रतापिसहं’, ’िशवाजी’, ’अकबर’, ‘दयानंद’

फेलोिश स ही िद या. या कामी यांना बॅिर टर राणा या वातं यिन ठाचे फार सा य झाले. दे. यामजी येथेच थांबले नाहीत. िहदंु थान वतंत्र कसे करावयाचे हा िजतका मह वाचा म ु आहे िततकाच

वातं यानंतर िहदंु थानात वरा यरचना कशी ठेवावी हा मु ाही मह वाचा अस यामळेु या िवषयावर एक उ तम व िव वतायकु्त िनबंध जो िलहील यास . ७५० चे बिक्षसही यांनी लावलेले आहे. या बिक्षसाची जािहरात येऊन पुरे दोन मिहनेही झाले नाहीत तोच परवा होम ल सोसायटी या िवतीय

वािषर्क समेंलनाचे प्रसगंी िहदंु थानात वरा योपदेशक प्रांतोप्रांती धाड यासाठी यांनी १०००० पये

िद याचे जाहीर केले. वरा याचा उपदेश करीत सवर् िहदंु थानभर सचंार कर यास जे राजकीय सं यासी तयार होतील यांना १०००० पयांतून साहा य होणार आहे. वरा याची उदा त क पना प्रथम प्रभू रामदासां या व ीिशवछत्रपतीं या मनात व तरवारीत प्रादभुुर्त झाली.’ वरा य’ श द प्रथम छत्रपतींनी महारा ट्र देशात ढिवला. या वेळेपासनू या पिवत्र तेजोमय श दाने मरा यांचा जरीपटका अटकेपयर्ंत

नेला आहे. महारा ट्रा या इितहासात वरा य व सरदेशमखुी या ओज वी श द वयाचा िशक्का प्र येक

पानावर व ओळीवर पडलेला आहे. महारा ट्रा या अगंात चैत य ओतणारा तोच हा ’ वरा य’ श द आता िहदंु थानात िफ न दमुदमु ू लागला आहे. हा ऐितहािसक तेजाने दीि तमान झालेला श द, हा िशवछत्रपतींनी उ चारलेला श द- सवर् िहदंु थानाचे अिंतम ल य हणनू आता समदु्रवलयांिकत

भरतखंडाचे कंठातून विनत होत आहे. नकळत का होईना, परंतु या क्षणी दादाभाईंनी हा श द

रा ट्रीयसभे या अ यक्षपीठाव न तीस कोटी लोकांचे अिंतम ल य हणनू उ चारला तो क्षण खरोखरीच

दैिवक होय! आता पूवर् परंपरागत व ऐितहािसक मिृतपूणर् ’ वरा या’ चा ’सरदेशमखुी’ चा हक्क

आयर्भपूासनू दरू ठेव याची कोणाची छाती आहे? वरा या या झ याखाली सवर् िहदंु थान जम ूलागले

आहे व तो जमाव लवकर हावा हणनू वरा योपदेशक धाड यासाठी १०००० पये देशभक्त यामजींनी

www.savarkarsmarak.com

िदले आहेत. कारण यांची अ यंत उ कट इ छा आहे की,’मी मा या डो यादेखत माझ े परमिप्रय

िहदंु थान वतंत्र व वरा ययुक्त झालेले पहावे!’

देशभक्त यामजी! तु ही आपले भाषणाचे शेवटी दशर्िवलेली ही इ छा शीघ्र फलदायी होवो! या वरा यासाठी तीस कोटी आ मे तळमळत! तीस कोटी मने झरुणीस लागोत! िवशेषतः या वरा यासाठी साठ कोटी हात कायार्स लागोत!

-िद. १५/३/१९०७.

www.savarkarsmarak.com

१२. वदेशाशी कृतघ्नपणा लडंन : िहदंु थान या भाग्योदयाची जी िक येक सिुच हे प्रादभुूर्त होऊ लागली आहेत यात एक मह वाचे

िच ह हटले हणजे िहदंी त णांची परदेशातही वाढत जाणारी वा मिन ठा हे होय. बाहेर या भपक्याला भलुनू व देखा याला िदपून जाऊन इंग्लडं म ये येणारे िहदंी त ण िहदंु थान या असाम यार्ब ल व

इंग्लडं या साम यार्ब ल भलतेच ग्रह आजवर क न घेत आले आहेत. हे िहदंी त ण परत आप या वदेशाला जाताना आपण एखा या मो या वगार्तून भलूोकाकड ेअधःपतन करीत चाललो आहोत असे

समजत असत. एखादा मनु य इंग्लडंमधून जाऊन आला की, या यात सवर् िद य गणुांचा समावेश झाला असलाच पािहजे, अशा भोळसर समजुतीने इंग्लडंम ये परकीय आचारिवचारांनी नखिशखा त बाटले या िहदंी त णां या वतर्नास फार मान दे याची चटक गलुामिगरीत तले या िहदंी लोकांस आजपयर्ंत

लागलेली होती. या योगाने तर या अ यार् हळकंुडात िपव या होणार् या परदेशी िहदंी त णास फारच

शेफार यासारखे होत असे व इंग्लडं या मोठेपणािवषयी, या या सधुारणेिवषयी, या या ऐ वयार्िवषयी, या या बल वािवषयी िनरगर्ल अितशयोक्तीची वणर्ने कर यात व याहूनही दःुखाची गो ट की वकीयां या व वदेशा या दािर यािवषयी, अवनतीिवषयी व दबुर्लतेिवषयी अ वात वा कारणपरंपरा लावून िहदंु थानाहून इंग्लडं हे अनंतपटीने व सवर्तोपरी े ठ आहे असे भासिव यात या िनमगोर् या साहेबास फार डौल वाटत असे. इंग्लडंचा थोरपणा आपण गायला हणजे अस या थोर इंग्लडंला पािहलेले

आपणही फार थोर आहोत अशी सामा य जनाची समजतू होईल अशा वाथर्बुद्धीने या मठूभर बा यांनी आजपयर्ंत आप या देशाचा तेजोभगं केला. इंग्लडंला पाहून िदपलेले िहदंी त ण असे उपयोगी पडतील ही गो ट इंग्लडं या फार िदवसांपूवीर् लक्षात आलेली आहे. इंग्लडंने िहदं ूलोकांस परोपकारबुद्धीने िशक्षण िदले

िकंवा नाइलाजाने व दु टबदु्धीने िदले हे आता िहदंु थानातील त ण िपढी तरी समजनू चुकलेली आहे. पवूीर् या िशक्षणाब ल अगदी प्रथम नुसती चचार् सु झाली ते हा ई ट इंिडया कंपनीने एक अ यंत मह वाचा खिलता इंग्लडंम ये लॉडर् िव बरफोसर् यांना धाडलेला होता. यात कंपनी हणते, ’आपणाला अमेिरका सोडावी लागली कारण आपण तेथेच प्रशाळा, महाशाळा थापन कर याची अनुज्ञा दे याचा वेडपेणा केला. आता याची पुनरावृ ती नको. िहदंूंना िशक्षण हवे असेल तर यांनी येथे इंग्लडंात यावे.’ या अ यंत

अनुदार व कुिटल वाक्यात गिभर्ताथर् काय आहे? जे िशक्षण िहदंु थानात िदले असताना आप या अमंलात

अमेिरकेप्रमाणे िवघातक होईल ते िशक्षण िहदं ूलोकांस इंग्लडंात आ यावर िमळाले असता अपायकारक

होणार नाही या हण याचा अथर् काय? एक तर इंग्लडंम येच खरे िशक्षण यावे कारण फारसे िहदंी त ण

इकड ेयेऊ शकणार नाहीत असा अथर् असेल. परंतु हा अधार् क चा अथर् होय. कारण बंगा यात यासारखी एखादी असोिसएशन थापून िहदंु थानला हजारो िव याथीर् परदेशी धाडणे अगदी सलुभ आहे. हे

कळ याइतके शहाणपण वरील मु स यांस खात्रीने होते. परंतु यां या मनातील सपंूणर् हेतू असा आहे की,

www.savarkarsmarak.com

िहदंी त ण इंग्लडंम ये िशक्षण घेऊ लागला हणजे या िशक्षणाने याचे मन आ मिन ठ हो याच थली इंग्लडंचा डामडौल पाहून ते दबुर्ल व परदेशी मात्र होईल व याच त णास उ तम िव वान, अनुभवी हणनू

लेखणारी िहदंु थानची जनता यां या घातक व भ्रामक श दास यथाथर् समजनू इंग्लडं या इभ्रतीला वचकून रहात जाईल. इंग्लडं या या कौिट याची उदाहरणे इतरत्रही शेकडो आढळतात. लॉडर् डलहौसी या रा यतृ णेने िहदंु थानात भयंकर असतंोष माजला व या वेळ या तजे वी पु षांना िफरंग्यां या अमंलाचा नायनाट क न टाक याची फूतीर् उ प न झाली असे पाहताच इंग्लडंने हीच तेजोवधाची युक्ती अमंलात आणलेली होती. िनजामचे िदवाण सर सालरजगं यांना इंग्लडंला आणले व ग्वा हेरचे िदवाण

िदनकरराव व महाराज जयाजीराव यांना ५७चे आरंभी कलक यास पाहुणचारासाठी नेले! या पाहुणचाराने

व देखा याने हे ित ही मु स ी कसे भ्र ट झाले व वदेशाशी िनमकहरामपणा क न परपक्षाला यांनी कसे

सा य केले हे वतः इंग्रजी इितहासकारच हसत हसत सांगतात व हणतात की इंग्लडं या वभैवाला यांनी पािहले नसते तर हेही रा ट्रिवक्षोभात सामील झाले असते! नुकतेच येथे दिक्षण आिफ्रकेकडील काही िनग्रो सं थािनक आप या तक्रारी मांड यासाठी हणनू आले होते. या सं थािनकांस राजा एडवडर् या भेटीस

ने यात आले. तेथील वैभव, कृित्रम भ यता दाखवून यांना िन मे ठार के यावर मग राजा एडवडर्चा ह त पशर्ही करिवला गेला. या गदीर्त ते भोळे सं थािनक इतके उ ल ू झाले की यां या कामाची िबलकुल दाद लागली नसतानाही यांना इंिग्लशां या नेहाची व थोरवीची अ यंत ध यता वाटली व

यांनी वतर्मानपत्रा या बातमीदारास कळिवले की आता आ ही खरोखर मोठे-मोठे झालो. आ ही महान

गौरिप याशी ह तांदोलन केले!! कणार् या तेजोवधासाठी जशी श याची योजना झाली होती तशीच

िहदंु थान या तेजोभगंासाठी या िनमगोर् या साहेबास इंग्लडंने योजलेले होते. इंग्लडं या साम यार्ब ल

िकंवा सधुारणेब ल जर आप या इकड े िविचत्र क पना प्रचिलत अस या तर या घातक पिरणामांचे

उ तरदािय व इंग्लडंला जाऊन आम याच पैशाने िशकून आले या या िहदंी त णां या भ्र ट व भ्रिम ट

अितशयोक्तीवरच आहे. आप यात एक हण आहे, ’शे यांत मुडंी गाय प्रधान’ याच प्रमाणे िन पद्रवी रा ट्रास लबुाडून घेणार् या या इंिग्लश रा ट्राची ि थती आहे. िहदंु थाना या पारतं याचे जर कोणते कारण

असेल तर वदेशािभमानाचा गे या शतकाचे आरंभी असलेला अभाव हेच होय. परंतु हे कारण लपवून

ठेवून गलुामिगरी या चरकात िचरडून गेले या हतबल लोकांस इंग्लडं असे सांगत, िशकवीत व पटवीत

आले आहे की, तु ही गलुामिगरीलाच पात्र आहात व आ ही रा य कर यासाठीच उ प न झालेले आहोत.

या इंग्रजी तुणतु याची झील ओढून इंग्रजां या अ नाने बाटले या िहदंी त णांनीही हणावे की खरोखरीच इंग्रजी लोक फार शूर, धाडसी, ढिन चयी, िव वान, शा त्रकलाकोिवद. इंग्लडंचे वायुमान काय,

इंग्लडंची शोभा काय, इंग्लडंची भ यता काय, इंग्लडंम ये सवर् अवणर्नीय आहे! ‘इंग्लडंमधील लोक

उ योगी व शूर िनपजतात याचे कारण तेथील थंड वायुमान व िनसगर्रचना होय!’ असे हे लोक अजनू

बेधडक सांगत नाहीत काय? इंग्लडंमधील लोक राक्षसासारखे िध पाड आहेत, हे िवधान हजारो वेळा केले

जात नाही काय? इंग्लडंम ये अ याय व अनीती मळुीच नाही व इंग्रज यापारी फार प्रामािणक असतात, हे

हणणार् या बेझटंबाई व बाया-बाप या काय थो या आहेत? इंग्लडंचे श त्रिव येत िवलक्षण प्रगमन

www.savarkarsmarak.com

झालेले आहे ही समजतू आप या ितकड ेकाय थो यांची आहे. िवशेषतः अ यंत खेदकारक गो ट ही की, िहदंु थानचा धमर्, िहदंु थानची िनसगर्रचना, सबलता, साम यर्, नीती, बुिद्धम ता, शौयर् ही सवर् इंग्लडं यापेक्षा फार फार कमी आहेत, ही आ मघातकी, अस य व कुलकलंकदाियनी समजतू िवशेषतः सिुशिक्षत वगार्त आजपयर्ंत िकती ढ होऊन बसलेली आहे? अशा ि थतीत अखेर िहदंी त णाचे डोळे

उघडलेले पाहून हे िहदंु थान या, अ यु नतीचे अ यंत मह वाचे िच ह आहे असे कोण हणणार नाही?

या आ मिन ठ जागतृीची प्र यंतरे येथे दरक्षणी घडत आहेत. िहदंु थानासारखा भाग्यवान, िनसगर्सुदंर व

रमणीय देश व िहदं ुलोकासंारखे वेदप्राचीन, नीितसपं न, पे्रमळ व वीररसपूजक आयर् लोक, अशी जोडी लाभणे हे महद्भाग्याचे फल आहे, असे आता िहदंी त णास कळू लागले आहे. िहदंु थानचे धमर्, रीितभाती, िहदंु थान या समाजवृ ती, िहदंु थानचे इितहास व िहदंु थानची आजपयर्ंतची कतृर् वशक्ती ही इतर

अपुर् या व हंगामी रा ट्रां यापेक्षा शतपटीने पहृणीय व वदंनीय आिण माननीय आहे व ितला मखूर् व

आंध या सधुारकां या उतावळेपणाने लाथाडीत सटु यासारखे भयंकर पाप केवळ रौरवदायक आहे असे

आता त ण अतंःकरणास कळत आहे. वदेशािभमानाची योत जी मालवली गेली होती ती एकदा का पेटली की या प्रकाशाने आजपयर्ंत आपणास अडखळून पाड यासाठीच या व तू उ प न झा या आहेत

असे वकीय परशत्र ूआप यास सांगत आले याच गो टीचे मनोरम व व पु यपावन व पाहून जग त डात

बोट घालील हे त ण िपढीस कळू लागले आहे व इंग्लडंम ये येणे हणजे वदेशाशी कृतघ्नपणा व

इंग्लडं या साम्रा याशी राजिन ठा धरणे न हे, हेही यांना हळूहळू समजनू येत आहे. याची एक-दन

उदाहरणे मास यासाठी डतेो.

पंजाबी पत्रा या सपंादकास झालली कू्रर व राक्षसी िशक्षा ऐकताच त णां या रोषास पारावार नाहीसा झाला. यांना आप या हतबल वाची लाज वाटू लागली व मनगटा या िढलेपणाने आलेले हतबल व मनगटे

जोरदार के यास अजनूही िनघून जाईल ही यांची खात्री पटू लागली. जोपयर्ंत कायदे करणे व या काय यां या अमंबजावणीसाठी तरवार लटकत ठेवणे हे िफरंग्यां या वाधीन आहे, तोपयर्ंत नेम तपणा काय िकंवा Passive Resistance चा अप्र यक्ष िकंवा रडका प्रितकार काय सारखेच िवफल होत. असे उ गार

बहुतेकां या त डून िनघू लागले आहेत व खरा मागर्, यशदायी मागर् इितहाससिूचत मागर् कसा वीकारावा याचा िहदंी अतंःकरणात उहापोह होत आहे. म यंतरी येथनू पंजाबीला सहानभुतूी व आनदंप्रदशर्क तारा पाठिव यात आ या. आनदं अशासाठी की आप यावर असले उघड जलुमू कर यासाठी बुद्धी अखेर

मानभावी स तेस होऊ लागली.इंिडया हाऊस किब्रज व सायरे से टर येथनू तारा गे या हो या. नंतर

पंजाबीसाठी एक फंडही काढ यात आला. या फंडाचे नाव ’पेनीफंड’ आहे. या फंडाला येथील मठूभर िहदंी त ण िकती उ कटतेने सा य करीत आहेत हे कळ यासाठी एक उदाहरण देतो. सायरे से टर या शेतकी कॉलेजात देशबंधू हरनामिसगं बी.ए. इ यादी पाचच िहदंी आहेत. परंतु यांनी त काळ ८० पये पाठवून

िदले आहेत! व िवशेष मह वाचे हे की, या सहानुभतूी या तारा िकंवा फंड यां यापेक्षा आता वेळ न दडवता काही तरी शवेटचा सोक्षमोक्ष केला पािहजे अशी सवार्ंस उ कंठा लागली आहे.

www.savarkarsmarak.com

आप या महारा ट्रात देशभक्त अतंाजी दामोदर काळे यां या अिव ांत असहा य व अिवरत माने

उ प न झालेला व यां याच नेटाने िचर थानी झालेला पैसाफंड हा आता लडंनम येही गाजत आहे. दे.

अतंादी दामोदर काळे यांचे अ यंत वणर्नीय चिरत्र व एका यक्तीने खरा खरा वाथर् याग क न ढ द्धेने

एखादे रा ट्रकायर् हाती धरले असता यात एका यक्तीलाही िकती कायर् करता येते याचा वृ ता त ऐकून

सवार्ंना- रजपुताना, िशखांना, बंगाली लोकांना, मद्रासी लोकांना, सवार्ंना फार ध यता वाटते. ’पैसाफंडाचे

उ पादक’ याच अथर्पूणर् व महनीय पदवीने दे. काळे यांचा नामो चर येथे होत आहे. या पदवीची िकंमत

इतर उस या व यापारी पद यांहून अनंतपटीने जा त आहे अशी येथे सवार्ंची खात्री आहे. पैसाफंडासाठी जवळ जवळ ५० पये आधीच जमलेले आहेत व कोणीतरी खात्रीचे येणार् याबरोबर ते िहदंु थानात रवाना होतील. आणखी एक उपदेशपर व उ साहक गो ट घडून आली. अमेिरकेहून देशबंधू देव (बंगाली) हे

कृिषकमर्शा त्रात एम.्एससी.ची पदवी घेऊन येथे आले. हे बंगाल या रा ट्रीय असोिसएशनचे वारा गेले

होते. गे या आठव यात िहदंु थानात जावयाचे पूवीर् ते लडंनम ये फेटा िमळेल की नाही याची चौकशी करीत होते! आपण िहदंु थानात गे यावर फेटा का घेत नाही?’ असे िवचारताच ते हणाले, ’कलक यास

उतरताच डोक्यावर जर टोपी पािहली तर र यात रा ट्रपक्षीय मलेु हुय करतात व िशवाय आपण आप या देशात परत जाताना वदेशीच पोषाख घालणे जा त भषूणा पद आहे!’ या एका लहान गो टीत िकती अथर् भरलेला आहे! पंचवीस वषार्ंपूवीर् इंग्लडंहून आलेले भ्र ट लोक वकीय व तंूचा ितर कार करीत व

बाटेपणातच महती मानीत. िहदंु थान या बाजारात िवलायती छपरी टोपीचा शोध करीत असत. आज

वदेशी पोरे हुय करतील या भीतीने व वकीय वा या यथाथार्िभमानाने उ ीिपत होऊन पदवीधर लोक

लडंन या बाजारात िहदंी जरतारी फे यांचा शोध करीत आहेत.

-िद. १२ एिप्रल १९०७.

www.savarkarsmarak.com

१३. लडंन टॉवर

इंग्लडं या इितहासप्रिसद्ध लडंन टॉवरम ये असणार् या श त्रागाराम ये ीिशवछत्रपतींनी या वाघनखानी अफजलुखानास मारले ती वाघनखे आहेत असा महारा ट्रात बोलवा अस याने ती वाघनखे पाह यास मी फारच उ सकु झालो होतो असे आप या वाचकांना वाटले. िहदंु थान या पारतं याची आतडी या वाघनखाने उपसनू बाहेर काढली व जी िशवछत्रपतीं या कर पशार्ने पिवत्र झाली ती मराठी वाघाची वाघनखे लडंन टॉवरम ये पडलेली पाहावयास मी उ सकु झालो असेन असे आप या वाचकांना वाटत

असेल. परंतु मला ती उ सुकता मुळीच वाटेना. ीकृ णा या िव व पाला पाह यास अजुर्नालाही िद य चक्षू िदलेले होते, तरीदेखील या या याने या िव व पाला पाहवेना. मग या वाघनखाकड े टी फेक यास

मा या या गलुामिगरी या डो यांना कशी छाती होणार! मला कंप भ लागला. माझी गात्रे िवगिलत होऊ

लागली. छत्रपतीं या या वाघनखांना मी कसा पाहू? इितहासा या वाचनाने मला अशी मािहती झालेली होती की, या मराठी वाघा या नखांना गलुामिगरी या रक्ताची फार चटक लागलेली आहे, मग अशी मािहती असताना मी ितकड ेजा यास कसा धजू? या किरता मी यां याकड े दबून पाहात असताना यांची अधर्सु त टी मजकड े गेली व मा या गुलामिगरीचा यांना वास आला तर तंभ कडाडिदशी फोडून तो िशवनहृरी बाहेर येऊन गलुामिगरीचा वास कोठून येत आहे हणनू गजर्ना करणार नाही का?

अफजलु-खाना या आत यावर यथे छ ताव मा न िशवाजीची वाघनखे झोपी गे याला बराच वेळ झालेला आहे, आता यां या उठ याचा समय जवळ आलेला अस याने या िनदे्रम ये सवर् अ न िज न जाऊन

यांची क्षुधा प्रदी त झालेली आहे, ती गलुामिगरी या रक्तास चटावलेली वाघनखे मा यामागे उ या घेत

येतील िन मला व मा या राजिन ठेला फाडफा न भरभर िमटक्या देऊन घटघट या’ विहतासगृदृका’ िपणार नाहीत काय? अशा धा तीत मी गकर् झालो असतानाच मला या वाघनखांचे ऐवजी िटपूची तरवार

िदसली. या तरवारी या दशर्नाबरोबर एक िवलक्षण सचंार अगंात सचंा लागला व या गलुामिगरीत

जग यापेक्षा ी छत्रपती िशवाजी महाराजां या वाघनखांनी मेलेलेच फार बरे असा माझा ग्रह होऊ लगला व मी या वाघनखांना पाहा यास खरोखरच उ सकु झालो. या िचत्र व तू या दशर्नास जा यापूवीर् काहीतरी नजराणा यावा असे मला वाटू लागले परंतु यांना जो एकच नजराणा पािहजे आहे तो मला कोठून िमळेल? ’पारतं याचे रक्त’ यांना नजरा यादाखल दे यासाठी मी िटपू या तरवारीची क णा भाकू

लागलो परंतु ितने मला जबाब िदला की’िटपूची तरवार स ज आहे पण िटपूचा हात कोठे आहे?’

िटपूचा हात कोठे आहे हे मी ऐकतो न ऐकतो तोच माझी टी या वाघनखावर गेली. परंतु छत्रपतींचे

वाघनखात जी िद यता असेल असे वाटत होते ती िद यता यात न हती हणनू सशंय येऊन मी जा त

जवळ गेलो तो मला आढळून आले की ही महाराजां या हातातील अ सल वाघनखे नाहीत. या वाघनखांपाशी जी मािहतीची िचठ्ठी आहे तीत हे प ट िलिहलेले आहे. ती मािहती अशी आहे.

www.savarkarsmarak.com

‘Wghnakhe or tiger’s claws: a weapon for concealment in the hand. It was a similar instrument with which the famous Shivaji destroyed Afzulkhan, a Vijapur general while entertaning him. These are from Mysore used by robbers’

या वरील अक्षरशः उत न घेतले या मािहतीव न ीिशवाजीमहाराजांची वाघनखे ’अशीच’ होती इतकाच

उ लेख केलेला आहे. तीच ही न हत. पुढे तर प ट उ लेख आहे की ही हैसरूमधनू ितकडील

दरोडखेोरांपाशी असलेली इकड ेआणली आहेत. ीछत्रपतींची वाघनखे टॉवरम ये नाहीत, ती इतर कोठे

आहेत हेही अजनू नक्की बाहेर आलेले नाही. अशा रीतीने या या दशर्नासाठी मी उ सकु झालो होतो ती वाघनखे न िदस याने क्षणभर माझी िनराशा झाली. परंतु लगेच मला थोडा तरी हु प वाटू लागला कारण

छत्रपतींची वाघनखे लडंन या टॉवरम ये बंदीत पड यापेक्षा ती मला न िदसतील तर काही वाईट नाही. ती मला िदस यासाठी लडंनला ये यापेक्षा मा या आयर्भलूा िदस यासाठी िहदंु थानातच असलेले बरी. वाघनखे प्रदशर्नासाठी नसतात. यांना पारतं याची पोटे फाड यासाठीच काय ती बाहेर काढणे इ ट आहे.

यांना ती वाघनखे पाह याची उ कंठा लागलेली असेल यांनी पारतं याची आतडी उपस यास तयार

असले पािहजे. यांनी यासाठी बद्धपिरकर व स जख ग झाले पािहजे. इतकी याची तयारी असेल याला ीछत्रपतींची वाघनखे सापडणे कठीण नाही. कारण प्रतापगडचे देवीला वरील स जतेचा अजर् के यावर ती या देवीचे दरबारातून देविव यात येतात.

- िवहारी, चैत्र शु. शके १८२९

िद.२२ एिप्रल इ.स. १९०७

www.savarkarsmarak.com

१४. सावधान

काळ जातो क्षणक्षण। मळू येईल मरण

काही धावाधाव करी। जव तो मृ यु आहे दरुी

लडंनः कवीचे हे वरील उ गार िहदंु थान या स यःि थतीला िकती बरोबर लाग ूपडत आहेत! या रोगाने

िहदंभचूी तन ू क्षीण होत चाललेली आहे या पारतं याचा िदवसिदवस बळावत जाणारा जोर पाहून

कोणा या िजवास हळहळ वाटणार नाही व कोण असे हणणार नाही की ’काही धावाधाव करी । जव तो मृ यु आहे दरुी।’ मृ यु’च दरबारात काय बेत चाललेले आहेत ते िहदंसुदंरी, तुला माहीत आहेत काय?

तु या ग यात पडणारे याचे पाश कसे हळूहळू परंतु झपा याने करकचले जात आहेत याची िहदंसुदंरी, तुला क पना तरी आहे काय? क्षण क्षण काळ चालला आहे. या प्र येक क्षणाबरोबर तुझ ेक्षीण क्षीण होत

जाणारे शरीर अिनवायर् व कू्रर अशा यमसदनाकड ेफरफर ओढून नेले जात आहे, हे तु या िनःसजं्ञ गात्रांना सवेंिदत होत आहे काय? मृ यू दरू होता ते हाच वा तिवक धावाधाव करावयास पािहजे होती! पण आता मृ यू अगदी नजीक आला आहे. अजनू तरी या पिवत्र भारताचे प्राण वाचिव यासाठी कोणी धावाधाव

करील काय? कोणी धावत येऊन िहचे रक्षण करील काय?

कारण आता अवधी अगदी उरलेला नाही. िहदंु थानला नामशेष कर याचे दहेुरी प्रय न कसे चालले आहेत

हे जो िकंिचत तरी लक्ष देऊन पाहील या या ते हाच यानात येईल. आता अवधी अगदी उरलेला नाही! समुारे प नास वषार्ंपूवीर् िहदंु थानचे शरीरात व िहदंभचेू कुस यात इतके स व होते की तीत ता या टोपे,

कुमारिसहं व नानासाहेब िनपजत असत. रणिजतिसहं नवीन साम्रा ये रचीत असत व वीर लोक

िचिलयनवाला या व कानपूर या लढाया लढत असत. परंतु एका या प नास वषार्ंत ते स व क्षीण होत

होत ह ली या मशानशांततेपयर्ंत आलेले आहे. हणजे ५० वषार्ंपूवीर् पारतं यरोगाचा आपले शरीरात

झालेला प्रादभुार्व हाणनू पाड याची जी शक्ती िहदंभमू ये होती ती आज नाममात्रही उरलेली नाही व जी आज उरलेली आहे ती उ या उरलेली नसणार! भयानक पारतं यरोगाचा प्रादभुार्व २० वषार्ंपूवीर् होता याहून

आज िकतीतरी वाढला आहे व िदवसे िदवसे झपा याने वाढत जात आहे! िहदंू थान या अगंातील शक्ती कमी होत चाललेली व पारतं यरोग बळावत चाललेला! अशी दहेुरी बाणी आलेली आहे! अशा दहेुरी जब यात मृ यू िहदंभलूा भरडू पाहत आहे!

हा मृ यूचा जबडा िहदंु थान या अगदी कंठनालाशी कसा िभडलेला आहे हे कोणास पाहावयाचे आहे काय?

व या जब यात असले या िवषमय दातात आणखी नवीन िवषमय दाताची भरती कशी होत आहे हे

पाहावयाचे आहे काय? असेल तर ह ली इंग्लडं व यरुोप खंडात चाललेले प्रय न लक्षपूवर्क पहा! वतर्मानपत्रात प्रिसद्ध झाले या भपकेदार वृ तांताने फस ू नका. तर या वृ तांतात प्रिसद्ध न झाले या हेतूकड ेलक्ष या. गे या आठव यात सवर् इंग्लडंभर इंग्रजी साम्रा यातील सवर् वतंत्र वसाहतीचे जगंी

www.savarkarsmarak.com

समेंलन भरिव याची गदीर् उडून गेली होती. या वसाहतीम ये इंग्लडं या अिधपित वाचा वेष बर् याच

लोकांत उ प न होऊ लागला आहे व जर साम्रा य ठेवावयाचेच असेल तर आ हास व तु हास सारखेच

हक्क असले पािहजे असे चोहोकडून प्रितपादन होऊ लागले आहे. या कॉलनी या वेषाचा वेळीच उपशम

हावा व यास साम्रा याचे मम व वाटू लागावे हणनू हे समेंलन भरिव यात येत आहे. हे य व ता पुरते

कारण आहे. परंतु याचे मळू कारण फारच िभ न आहे. आयलर्ंड, इिज त व िहदंु थान या देशाम ये या इंग्रजी व िफरंगी साम्रा याची बेडी आप या पायात न ठेव याची इ छा बळावत चाललेली पाहून या आधीच िनबर्ल क न टाकले या रा ट्रांची ही वातं यगामी इ छा वेळ पड यास िठकाण या िठकाणी दाबून टाक यास इंग्लडंला वसाहतींचे पूणर् ल करी सा य हावे हणनू ए हापासनू हे सघं तयार कर यात

येत आहेत. या वसाहतीपैकी थोरली वसाहत कॅनडा ही होय. िहची लोकसखं्या ५७,६६,६०६ आहे व िहचे

ह लीचे मखु्यप्रधान सर िव फडर् लािरयर हे आहेत. यूफाअुडंलँडची लोकसखं्या २,१७,०३७ आहे व ितचे

मखु्य प्रधान सर राबडर् बाड हे आहेत. ऑ टे्रिलयाची लोकसखं्या ५०,००,००० आहे व ितचे ह लीचे

मखु्यप्रधान अलफे्रड डीकन आहेत. यूझीलडंची लोकसखं्या ८,८८,५७८ असनू ितचे मखु्य प्रधान सर

जोसेफ वाडर् आहेत. केपकॉलनीची लोकसखं्या जवळ जवळ २४ लक्ष असनू यापैकी दहा लक्ष गोरे लोक

आहेत. ितचे मखु्यप्रधान जेमसन हे आहेत. नाताळची लोकसंख्या जवळ जवळ २१ लक्ष असनू यापैकी १लक्ष गोरे लोक आहेत व ितचे मखु्यप्रधान मरू हे आहेत व अगदी सवार्ंत धाकटी वतंत्र वसाहत ट्रा सवाल

िहची लोकसखं्या १२ लक्ष असनू यापैकी ३ लक्ष गोरे लोक आहेत व ितचे मखु्य प्रधान जनरल बोथा हे

आहेत. अशा या सात वसाहतींचे मखु्यप्रधान ह ली लडंनला आलेले आहेत व या सवार्ंचे समेंलन भरवून

यात साम्रा याचे सरंक्षणाची चचार् चाललेली आहे. या सवार्ंत िवशेषतः जनरल बोथा यांजकड ेसवार्ंचे लक्ष

वेधलेले होते यात काही नवल नाही. या कॉ फर सचे दसुरे िदवशी लडंन शहरात या िब्रिटश

साम्रा यातील वसाहतीं या मखु्यप्रधानांची जगंी िमरवणकू िनघाली होती. सवर् र यांतनू कागदांची सुदंर

फुले कात न यां या लांब माळा एकसहा बांधले या हो या. या माळां या म यभागी इंग्रजी रा ट्रांची िनशाणे टांगलेली होती. िवशेषतः सटपॉल या भ य व प्राचीन चचर्पुढील देखावा फारच मनोरम केलेला होता. एक अितशय मोठे िनशाण म यभागी फडकत होते व बाजलूा िनरिनरा या वसाहतींची िनरिनराळी लहान लहान िनशाणे लावलेली होती. चोहोबाजूनंी या र याला एखा या अ यतं सुदंर लग्नमडंपाप्रमाणे

शृंगार चढिवलेला होता. सवर् र यावरील भागात लाखो लोक दाटीने अ यंत टापिटपीने उभे होते. वतंत्र

रा ट्रात आपले भाग्यशाली वतंत्र रा ट्रीय िनशाण िवजयानंदात फडकत असता या मनोवृ ती जागतृ

होत असतात या यां या अतंःकरणात व चेहर् यावर नाचत असले या िदसत हो या. सटपॉलमधून तेथील

िभ न िभ न घंटाचा घणघणाट सु झालेला होता व या नादातील वागतरवाने तो प्रचंड जनसमहू डूलू लागला होता. इतक्यात सुदंर व उघ या वाहनात बसलेले प्रधान ये यास सरुवात झाली. यातील पिहला मान जनरल बोथास िमळालेला होता. यांची बग्गी पिह याने येताच बोथांचा जयजयकार सवर् िदशांतून

उठला व टो यांना व हातातील छ यांना व मालांना उडवीत ’यावे महाराज!’,’बोथांचे वागत असो!’ असे

आनंद वनी एकसारखे उठत होते. नंतर ही िमरवणकू िग डहॉलम ये गेली व तेथे या मखु्यप्रधानास

www.savarkarsmarak.com

’फ्रीडम ऑफ दी िसटी ऑफ लडंन’चा स मान दे यात आला. या लडंन या फ्रीडमचा मान घेते वेळेस ’मी इंग्रजी रा याब ल नेहमी राजिन ठ राहीन’ अशी शपथ घे याची पद्धत आहे व याप्रमाणे या सवर् प्रधानांसही शपथ घेणे भाग पडले. अशा युक्तीने बोथांकडून राजिन ठेची शपथ घेविवली गेली! या सवर् िमरवणकुीचा पिरणाम काय झाला? तर लडंन हे नुस या इंग्लडं या न हे तर या सवर् वसाहतीं या वतंत्र

सै यात आपले रक्षणाथर् एकत्र कर याची उ कंठा धरीत आहे हे िसद्ध झाले. ही िमरवणकू सपं यावर

कॉ फर सपुढे जे िवषय मखु्य वेक न आलेले आहेत यात तझु ेनाव घेतलेले नाही, तरी िहदंु थाना, तू ितकड े नीट लक्ष दे. अगदी मह वाचा व सवर्त्रांना जवळ जवळ पूणर् समंत झालेला िवषय हणजे

’साम्रा याचे सरंक्षण’ हा होय हणनू हेन्री कॅबेल बॅनरमन या इंग्लडं या मखु्य प्रधानाने सांिगतले आहे!

इंग्लडंचे आरमार जे आहे ते क्विचत िहदंु थान राख यास समथर् होणार नाही, हणनू कॉलनी व इंग्लडं

िमळून एक सघंिटत व सामाईक आरमार तयार करावे हा इंग्रजांनी घाट घातलेला आहे व हा खचर् व बोजा सांभळ यास कॉलनींनी तयार हावे हणनू एक पालर्मट सभा थाप याची व यापारिवषयक िवशषे

सवतली देविव याची कॉलनीजला लालचू लावलेली आहे! िहदंु थान व इिज त हे कॉलनींना व इंग्लडंला चर याचे कुरण आहे. हे सामाईक कायम ठेवणे हे सामा य उ ी ट अस याने साम्रा यसरंक्षक आरमार

उ प न करावे व साम्रा यातून कोणीही सटु याचा िकंवा कोणास सोडिव याचा प्रय न के यास यास

सघंबलाने तडुवून टाकावे असा हा कावा आहे. आजपयर्ंत एकटे इंग्लडंच गलुामां या उरावरील दडपण असे.

पण आता या सात मलुीदेखील आप या आईला सा य कर यास येणार हा या कॉ फर सचा सरळ अथर् आहे.

परंतु इंग्लडंची एकच हालचाल ह ली चाललेली आहे असे नाही. पालर्मटम ये हा डनेने एक सै य

सधुारणेचे िबल आणलेले आहे. यात ल करी खचर् जा त झाला तरी बेहे तर, परंतु इंग्लडंचे सै य अ यंत

तयार जालीम ठेव याची खटपट चालिवली आहे. यांची साम्रा ये अ याया या व गलुामिगरी या पायावर

उभी रािहलेली आहेत यांना आप या प्राणधारणाचा एकच उपाय उरतो व तो हणजे राक्षसी बल सपंादणे

हा होय.

ितसरी मह वाची हालचाल हणजे एडवडर् राजाचा ह ली सु असलेला प्रवास ही होय. इंग्लडंचे साम्रा य

इतके अवाढ य वाढलेले आहे की आता जगात सवर्त्र शांतता अस यािशवाय याची धडगत नाही. एखा याची प्रकृती अती नाजकू झाली हणजे याला दसुरीकड ेदंगा चाललेला असला तरी िबलकुल सहन

होत नसतो. हणनू ये या हेग पिरषदेत आता यापुढे कोणीही आपले आरमार वाढवू नये असा ठराव

आण याची इंग्लडं खटपट करीत आहे. आता वतःचे आरमार इतरां या ित पट झा यानंतर यापुढे

कोणीही आपले आरमार वाढवू नये हे हणणे वाथार्चे व दु टबुद्धीचे अस यामळेु जमर्नी ऑि ट्रया इ यादी रा टे्र यास िव द्ध आहेत. हणनू प्र यक्ष भेटीने यांची मने वळिव यासाठी इंग्लडंचे राजे िफरतीवर

िनघालेले आहेत. पेनला तर आधीच वळिवलेले असून आता इटली या राजाशी भेट होत आहे!

www.savarkarsmarak.com

हे वरील तीन प्रय न इतरांनी कोठेही गडबड क नये, आपले सै य ज यत तयार असावे व इतक्यावरही प्रसगं पड यास वसाहतीं या खचार्ची व सै याची मदत घेऊन आपली गलुामिगरीची बेडी आप या भ याचे

पायात जखडता यावी- या तीन प्रय नांचा काय हेतू आहे. िवशेषतः याचा पिरणाम काय होणार आहे हे, हे

िहदंु थाना! तू लक्षपूवर्क पाहा! त ू िदवसिदवस क्षीणस व होत चाललेला व तुझा रोग क्षणोक्षणी जोराने

बळावत चाललेला आहे. हे िहदंु थाना, तू लक्षपूवर्क पाहा! तुझ ेजे पुत्र तू हलके हलके बरा होशील हणतात,

ते तुझी ही अ यंताव था पाहत नाहीत. मी बहुतेकांचे असे उ गार ऐकतो की, वतंत्रता ही हलके हलके

समुारे शंभर वषार्ंनी िमळेल! शंभर वष? शंभर वष िहदंु थान या दखु यात िखचपत पडले व मग दखुणे

जाईल? या भिव यवादाला िकंवा या भिव या या अभावाला िधक्कार असो. शंभर वषच काय, पण आता २५ वष जर िहदंु थान असेच परतंत्र रािहले तर पु हा ही िहदंभ ूहाती लागणार नाही!

हणनू आता काही तरी शेवटचा प्रय न क लागा. काही तरी सोक्ष िकंवा मोक्ष जर होणार असेल तर तो आताच होय. जो िदवस उजाडतो तो तुम या जयाचा सभंव कमी करत आहे! अजनू वेळ आहे हणनू

हणतो की,’काही धावाधाव करा!’ तुमचा पक्ष स य आहे व िकतीही सघं तुम यािव द्ध झाले तरी देवाचे

सघं तुम याकड ेआहेत. तु हीही समदःुख्याचे- इिज त, आयलर्ंडचे सघं करा, पण हे सवर् आताच झाले तर

होईल. क्षणानतंर िहदंभ ूहातची गेली असे समजा! हणनू पुनः हणतो’अित समयो वतर्ते! सावधान!!’

-िद.१७ मे १९०७

www.savarkarsmarak.com

१५. स तावनचे डोहाळे

सू म टी या लोकांना गे या आठव यातील िहदंु थानातून आले या बात या व यां यावर येथील

इंग्रजी पत्रातून झाले या टीका या दोह म ये राजकारणाचा नवीन भाग सु झाला असे आढळ यािशवाय

राहाणार नाही. िहदंु थानातील ’ वातं ययुद्धा या पु याहवाचनाला’ या १९०७ साली प नास वष होत

आहेत. या एका गो टीनेच यापूवीर् िहदंु थानाकड ेजगातील लोक िनरा या टीने पाहू लागले आहेत.

गे या प नास वषार्ंत जगाची टी आकिषर् यासारखे िहदंु थानात काय होते? गलुामिगरीत तृ तता, राजद्रोही-पणाचा डौल, लेगाचा कहर, दु काळाचा जबडा, िभकारीपणाचा सकुाळ यािशवाय िहदंु थानात

गे या पं नास वषार्ंत जगाला आकषूर्न घे यासारखे काय होते? परंतु १९०७ साली जगाला िहदंु थानातील

१८५७ या सालची आठवण झा याने या महनीय वातं यसगं्रामाची िचत्रे जनते या क पनेसमोर येऊ

लागली आहेत व हणनू या साल या जानेवारीपासनू िहदंु थान हे अगदीच मेलेले नाही अशी भावना िकंिचत होऊ लागली. इंग्रजी पत्रातून ह ली स तावन या हकीकती प्रिसद्ध होत असतात. या सगं्रामातील

नकाशे दे यात येतात. एका बाजलूा इंग्रजी पलटणे या अभतूपूवर् देखा याने ि तिमत होता ती आ वासनू

उभी आहेत, अशी िचत्रे िमरत या उठावणीचे िदवशी इंग्रजी पत्रातून आलेली होती! या योगाने र यातून

इंिग्लश लोकात िहडंताना िहदंी दयास एक प्रकारची वप्रित ठा वाटू लागते. वातं यसगं्रामथर् िहदंु थान

लढत आहे हे िचत्र पुढे असता आपण १९०७ सालात आहोत ही भावना सटूुन जाऊन, आपण १८५७ या सालातील उ च वातावरणातच आहोत असे वाटू लागते व शेजार या इंग्रजाकड ेजरा सपु्रिति ठत मदेु्रने

बघ याची फूतीर् होते. या स तावन या जागतृीने आणखीही एक गो ट घडून आलेली आहे. ती ही की यंदा िहदंी मनु यास इंग्रजाशी बरोबरीने व स मानाने बोल यासारखा काहीतरी िवषय झाला. आजपयर्ंत

िवषय हणजे ’तु ही आम यावर जलुमू करता’, ’तु ही आम यापासनू िमठावर कर घेता,’ ’तु ही आ हाला अ वले हणनू ठार मारता’ असले दा य व, गलुामिगरी व नामदर्पणा यांचेच योतक असत.

परंतु यंदाचा िवषय फार िनराळा आहे. बंडाची मािहती सांगत असले या इंग्रजांना यंदा असे सांग यात येत े

की, वातं यासाठी आ ही रणांगणात ’हरहर महादेव’ केला. आ ही कानपूरला तुमची क तल केली. आम या नानांचे नाव ऐकताच कलक यासही तुमचे साहेब लोक ऑिफस सोडून पळत असत. आम या िहदंु थानाने ५० वषार्ंपूवीर् जे त्रीर न पदैा केले तसे तुम या इंग्लडंने या या अि त वापासनू आजपयर्ंत

कधीही उ प न केलेले नाही. इंग्लडं या सवर् इितहासात एकही झाशीची ल मी झालेली नाही. स तावन

झाले हणनू िहदंु थानला काहीतरी अिभमाना पद बोलणे शक्य होते आहे. ५७ ने गेले शतक अगदीच

नामदर् राहू िदले नाही. स तावनने िहदंु थान या भतूकाळाची काहीतरी अब्रु राखली व स तावनने

िहदंु थान या भिव यकाळाला काही तरी आशा िजवंत ठेवली!!

या सालाला आरंभ झा यापासनू काय कारणाने असेल ते असो, परंतु इंग्लडंभर एक प्रकारची धा ती उ प न झालेली आहे. स तावन या सालाला १९०७ साली प नास वष होत अस याने िहदंु थानात यदंा

www.savarkarsmarak.com

काही िवलक्षण प्रकार होणार अशी इकड ेसवर्साधारण समजतू झालेली आहे. ही समजतू प्रथम लाजत

लाजतच पुढे येत होती. परंतु मे मिह यापासनू ितची सावर्ित्रक चचार् उघड रीतीने होऊ लागली. कमर्धमर्सयंोगाने पंजाबमध या चळवळीला चांगले व प आले व स तावन या इितहासाचे लेख इंग्रजी पत्रांतून येतात न येतात तोच ’रावळिपडंीचा दंगा’ हणनू पताका फडकू लाग या! पंजाबी या शेवट या िनकालाचे िदवशी जो दंगा झाला याची बातमी आली ते हाच इंग्रजी समाजात जरा गडबड उडाली होती. पण ती तशीच दाबून ठेव यात आली. परंतु रावळिपडंीची तार येताच इंग्रजी पत्राचा धीर सटुला! इतक्यात

पठाणां या तुकडीम ये सपं झा याची वातार् आली. ते हा िहदंु थानातील असंतोषाचे बीज ल कराम ये

िश लागले आहे, हे अगदी उघड झाले. तथािप गे या मिह यातच मोलने भर पालर्मटात ’िहदंु थानात

खरा खरा असतंोष मळुीच नाही’ असे आ वासन िदलेले होते यांचे उतारे देऊन वतर्मानपत्रे आपले

समाधान क न घेऊ लागली तोच अिजतिसहंाने हजारो लोकांना ला या घेऊन लाहोरास जमिवले आहे

अशी तार आली. या िदवशी मात्र इंग्रजांचा खरोखरीच धीर सटुला! यांची पक्की खात्री झाली की, १८५७ चे

प नासावे वषर् आता िहदंु थानातील लोक सनेु जाऊ देत नाही! काही तरी भयंकर प्रसगं गदुरणार खास! ही भीती या िदवसी इतकी वाढली, की बाजारात सरकारी नोटांची िकंमत खाडिदशी उत लागली! गोख यां या हजारो याख्यानांनी जी खळबळ उडनेा ती एका तारेने उडवून िदली व जो तो िहदंु थानाब ल

काही मािहती िमळेल की नाही याची चौकशी क लागला. या िदवसी आगगाडीत, ट्रामवेत, र यात,

कुठेही थांबले की िहदंी मनु याला पािह याबरोबर इंग्रजी लोक भोवती जमत व आदबीने काय चालले आहे

याची चौकशी क लागत! याख्यानांनी जे लक्ष िहदंु थानाकड ेवळते यां या हजारो पटीने जा त लक्ष

लाहोरात तरवारी िकंवा बंदकुा राहोतच, पण नुस या ला या ने याने िदले जाते या गो टीचे ता पयर् फार

मह वाचे आहे. िहदंु थानावर मधून मधून लेख िलहीत जावे अशा अटीवर डलेी यूजसारख्या पत्राला हजारो पये देत बसणार् या मखूर् लोकांनी हे यानात ठेवावे की, अिजतिसहंाने काही लोकां या हाती ला या िद याची तार येताच इंग्लडंातील एकूण एक पत्रांनी िहदंु थानावर कॉलमचे कॉलम खरडले आहेत.

या वतर्मानपत्रात दोन भेद आहेत. एक टोरी पक्षाची पत्रे व एक िलबरल पक्षाची पत्रे. यापैकी िहदंु थानाब ल पिह या वगार्चे लेख फार मह वाचे असतात.कारण या पक्षा या पत्रातून गळेकापूणाचा भाग फार कमी अस याने यां या उ गारात इंग्रजांचे अतंःकरण प ट रीतीने कळून येत.े या पत्रातील

गे या मिह यातील िहदंु थानिवषयक लेख फार वाचनीय आहेत. डलेी गॅ्रिफक हणते,’स तावन

सालापासनू िहदंु थानात आम या अिधकाराचा व काय यांचा असा उघड उपमदर् कधीच झाला न हता. या सवर् असतंोषाचे बीज हणजे िहदंु थानातील लोकांस वातं य पािहजे आहे हे होय. कर वाढिवले हणनू

दंगे होतात ही सवर् िदखाऊ कारणे होत. या वतंत्र हो या या इ छेला जाग या जागीच दाबून टाकले

पािहजे. कारण आताचे जे बंड होईल त ेस तावनपेक्षाही जा त भयंकर होइल!’ डलेी टेिलग्राफ पत्राने तर

िहदंु थानावर िश याशापांची अखंड गळती धरलेली आहे! काही टोरी पक्षांनी सचूना केली की अशा ि थतीत उ तम उपाय हटला हणजे िहदंु थानचा सवर् छापखाना बंद क न टाकणे होय. परंतु या

www.savarkarsmarak.com

उपायावर दसुरे एक टोरी हणते की, या उपायाने आप याला अपाय होइल. िहदंु थानचा छापखाना हा आप या हातील िदवा आहे. तोच फोडला तर आप यास मग अधंारात एखादा स तावनसारख्या भयंकर

खळग्यात पडावे लागेल. टोरी पत्रांचा सतंाप तर िकती अितरेकाला गेलेला आहे व ती पत्रे तो सतंाप कसा प ट रीतीने व िलबरलसारखा मानभावीपणा न किरता पकट किरतात हे पुढील उतार् यात कळून येईल.

इि हिनगं यूज Indian Unrest या मथ याखाली िलिहले या लेखात हणाले, The trouble which has

long been fermenting in India, and which has now reached the stage of open riot and flaunting of authority is only what might have been expected from the attitude allowed to certain sedition-mongers in the past. We have allowed these self-important agitators to say what they pleased and the natural result has been that considerable section of the native population has come to believe that we are afraid to punsih the insults which have been hurled at us. We cannot feel thankful to what Mr. Morely seems to be in the present instance quite agreed with the Viceroy as to the necessity of muzzling India’s Mad dogs. If we have a regret, it is that they were not muzzled

earlier.’ हा टोरी लेखक झाला. आता िलबरल हणनू जो एक पक्ष आहे व याला आपले नेम त लोक

वतःचे िपतृ थानी मानीत आहेत, या पक्षाने तर या गे या आठव यात नािदरशहालाही लाज वाटेल

अशी कृ ये केलेली आहेत! खरोखर बारीक रीतीने िवचार केला असता इंग्रजी जलुमुाला नािदरशहाची उपमा देणे हणजे नािदरशहाचा अपमान करणे होय! देशभक्त, लोकमा य व परोपकारात यांनी आपले शरीर

चंदनासारखे िझजिवलेले आहे, या महानुभाव लजपतरायांना ह पार कर याचे धा यर ् आजपयर्ंत

कोण या टोरीने केलेले आहे? फुलर या नावाने खड े फोडणार् या लोकांनी या मोलम ये िकती फुलर

भरलेले आहेत हे अजनू तरी समजावून घेतले आहे की नाही? लाला लजपतराय यांना ह पार के याची बातमी तारेने येताच याब ल एकाही िलबरल पत्राने तक्रार केलेली नाही. पेपरम ये अ यंत प्रमखु असलेले

ट्राय यनू नावाचे दैिनक पत्र तर प ट हणते की, ’कोणा लजपतरायाला हाकलनू िद याची बातमी आलेली आहे.’ ’We do not question the need of these measures’. या कृ यां या आव यकतेब ल

आ हाला काही एक शंका नाही! पालर्मटम ये उलटसलुट प्र नांची गदीर् चाललेली असता या सवार्ंचा मितताथर् एकाच वाक्यात मोलने सांिगतला. तो हा की, ’अशा रीतीने प्र नो तरे होऊन िहदंु थानचे बाबतीत

पालर्मटम ये मतभेद आहेत, असे नेिट हांना वाट यास जागा ठेवणे हे धूतर्पणाचे नाही!’ लजपतराय व

अिजतिसहं यांना ह पार करणे, बंगा यात व पजंाबात सावर्जिनक सभांची बंदी क न टाकणे,

िव या यार्ंना व िशक्षकांना वदेशभक्ती क नका हणनू हुकूम सोडणे, वाटेल याला वाटेल ते हा उचलनू

तु ं गात टाकणे, हे प्रकार जे िलबरल करतात तेच िलबरल व तेच यांचे रा ट्र. उ या वेळ येताच गावेची गावे तोफे या त डी देतील व सवर् देशाला आग लावून देऊन िहदंु थान बेिचराख करतील, याचा िवशेषतः Passive resistance या रडक्या प्रितकारवा यांनी अव य िवचार करावा. अजून तर काहीच झालेले नाही. आताशी कोठे एकटी दकुटी तुकडी गडबड क लाग याची बातमी आली आहे तोच या शूर रा ट्राने आपले

पंजे िफ करले आहेत. अस या वीरापुढे आ ही कर देत नाही जा असे नुसते रडून कर देणे चुकेल असे

www.savarkarsmarak.com

वे यां या इि पतळातही कोणास खरे वाटणार नाही. यंदा इंग्लडंम ये जी गडबड उडालेली आहे ती रडक्या प्रितकाराची नसनू ती स तावन या प नासा या वषार्ंची होय. ती नानां या कानपूरचे मरण होय!

हे मरण फक्त इंग्रजांनाच होत आहे असे नाही. त ेलडंनमधील िहदंी लोकांनाही होत आहे. गे या मे ११ ला येथील िहदंी लोकांची सभा या स तावन या वतं यसगं्रामाची सोनेरी युिबली कर यासाठी भरली होती व

तीत या सगं्रामात पडले या देशवीरांचे भजन-पूजन कर यात आले. अशा रीतीने स या लडंनम ये उभय

पक्षांनाही स तावनचे डोहाळे होत आहेत! नानां या देहाची छबी इंग्रजां या व िहदंू या अतंःकरणावर

एकाएकी उठून आलेली आहे! या िवलक्षण चम काराचा अथर् काय व स तावनचे डोहाळे कोणा या ज माचे

योतन करीत आहेत याचा उलगडा भिव यकाळ लवकरच करो!

(िवहारी, वैशाख व. ३० शके १८२९)

-१० जनू १९०७.

www.savarkarsmarak.com

१६. अप्र यक्ष प्रितकाराचा जय व पराजय

लडंन : फ्रा स देशाम ये राजकारणशा त्रातील सवर् प्र नांना काही िवलक्षण बहर येतो यात शंका नाही. राजा हा िव णचूा अशं आहे हे दोष वपोषक थोतांड फ्रा सम येच फोफावले होते. पण या थोतांडाचा नायनाट कर यासही फ्रा सम येच लोक प्रथम पुढे आले. अठरा या शतकात सो व हॉलटेअर या त ववे यांचा फ्रा सम येच उदय झाला. ’The Declaration of the Rights of man’ या अभूतपूवर् लेखाचा प्रादभुार्व फ्रा सम ये झाला. या त वाने सवर् जगात नवीन युगाला आरंभ केला, अ यायमलूक व जलुमी राजस ते या भगूोलावर याने घाव घातला व याचा िदिग्वजय हो यासाठी सवर् चराचर उ सकु झालेले

आहेत ते लोकस तेचे त व प्रथम फ्रा सम येच भरभराटीस आले. १७८९ पासनू १८४८ पयर्ंत फ्रा सम ये

इतक्या िनरिनरा या प्रकार या रा यरचना झा या आहेत की, सवर् जगाला िभ न िभ न रा यरचनेचे

गणुधमर् िशकिव यासाठी फ्रा स ही सिृ टक यार्ने एक मोठी प्रयोगशाळाच उघडलेली आहे की काय असा भास होऊ लागतो.

अप्रितहत राजस ता, िनयिमत राजस ता, अराजकता, लोकिनयकु्त राजस ता, लोकप्रितिनिधता, सयंकु्त

लोकस ता अशा परंपरेने शक्य तेव या िनरिनरा या रा यरचना योिजत ह ली फ्रा सने लोकस ता पसतं

केलेली आहे. फ्रा सम ये गे या दोनशे वषार्ंत या रा यरचना इतक्या वेळा बदल या गे या आहेत की सरासरीने दर दहा वषार्ंना फ्रा सम ये एक नवीन व घनघोर रा यक्रांती होत होती. समुारे प नास वष जर

कोणाची रा यरचना फ्रा सम ये एकसारखी असेल तर ती ह लीची लोकस ताच होय. इतक्या रा यक्रां या झाले या अस यामळेु रा यक्रांती या बहुतेक साधनांचा उपयोग फ्रा सने केलेला आहे.

यातही फ्रच लोकांची मने िनसगर्तःच अ यंत सू मचेतन व प्रितकारमय अस याने यां या देशातील

कोण याही चळवळीत एक प्रकारचे अद्भतु व व मनोरम व िदसनू येते. यां या इितहासात क्रांती या सवर् आयुधांचे िविश ट गणुधमर् इतक्या प ट रीतीने ग्गोचर झालेले आहेत व त ेप्रयोग इतक्या किव वयुक्त

भाषेत लोककृतींनी कालाचे पु तकात िलिहलेले आहेत की, राजकारणशा त्राचा सप्रयोग सलुभ व

मनोरंजक ग्रंथ, फ्रा सचे इितहासािशवाय इतरत्र आढळणे बरेच दिुमर्ळ आहे.

अशा या प्रयोगशाळेत रा यक्रांतीचे नवीन साधन हणनू सवर्त्र िवकले जाणारे Passive Resistance चे

अप्र यक्ष प्रितकाराचे जे त व याचे रासायिनक पथृःकरण करणे सांप्रत अ यंत इ ट आहे. अप्र यक्ष

प्रितकार हा बहुतेक देशा या कायदेशीरपणा या कक्षेत आलेला असतो, हणजे अप्र यक्ष प्रितकार करणे

हा राजद्रोह होत नाही. या सरकारािव द्ध आपणास जाणे असेल, या सरकार या हाताखाली नोकरी न

करणे, इतरांनीही नोकरी न करावी असा उपदेश करणे, या सरकार या शाळांशी, सं थाशी व

यायसदनांशी कोण याही पकारचा सबंंध न ठेवणे, या सरकारला पैशाचे सा य होऊ नये हणनू याला कजर् न देणे, यां या बँकांतून पैसे ठेवणे बंद करणे, फार काय, पण या सरकारला करही न देणे हे सवर्

www.savarkarsmarak.com

अप्र यक्ष प्रितकाराचे मागर् आहेत. सरकारचा कायदा प्र यक्ष श त्र घेऊन न मोडता अप्र यक्ष रीतीने तो िन पयोगी करणे व ितकड ेपूणर् दलुर्क्ष क न या सरकारास पदोपदी अडिवणे ही अप्र यक्ष प्रितकाराची िविधिनषेधा मक याख्या होय. सरकार या रा ययंत्रावर प्र यक्ष ह ला न करता याचे चालन न

कर याचा संप या यंत्रावरील मजरुांकडून करिवणे हाच अप्र यक्ष प्रितकार होय. मुबंई या एखा या िगरणीचा धनी आपले हणणे ऐकत नसला हणजे याला तसे करणे भाग पाड याकिरता याचे िगरणीत

कोणी कामच क नये हणनू जसा मजरू लोकांचा सपं होतो, तसाच सवर् लोकांचा सपं क न सरकारचे

रा ययंत्र बंद पाड याचा जो प्रय न तो अप्र यक्ष प्रितकार होय. अशा या अप्र यक्ष प्रितकाराचा आ य

ध न वाटेल या सरकारास ता यावर आणता येईल अशी ह ली बर् याच लोकांची िक येक देशांम ये

प्रवृ ती होत चाललेली आहे. यांचे असे हणणे असते की जर आ ही सवार्ंनी सरकारची नोकरी सोडून

िदली तर कर वसलू कोण करणार? पोलीस कोण होणार? आिण सरकारला िशपाई कोठून िमळणार? अशा अव थेत सापडलेले सरकार एका िदवसात एक नामशेष तरी झाले पािहजे िकंवा एक शरण तरी आले

पािहजे. श त्र हाती न घेता, रक्ताचा एक थबही न सांडता, फार काय परंतु राजद्रोहाची जोखीम अगंावर न

घेता रा यक्रांतीसारखे प्रचंड कृ य कर याचे अप्र यक्ष प्रितकार हे एक अभतूपूवर् साधन आपण शोधून

काढले आहे, असा या िवसा या शतकाला यथाथर् गवर् वाटत असे. तथािप या नवीन साधनाचा उपयोग

मात्र आजपयर्ंत अगदी बेमालमू रीतीने कोणीही केलेला नस याने रा यक्रांती कर यास हे साधन िकती उपयोगी पडले याचा यावहािरक िनकाल अजनू लागलेला न हता.

परंतु इतर सवर् साधनांप्रमाणेच रा यक्रांती या नवीन साधनांचाही प्रयोग फ्रा सम ये गे या पंधरव यात

कर यात आला. फ्रा स या दिक्षणेकड या सवर् प्रांतात दा चे मळेवा यांचा व फ्रा सचे सरकारचा कराचे

बाबतीव न तंटा पडला. आपले हणणे या हजारो शेतकरी लोकांनी, सरकारचे कानावर टोलेजगं सभा भरवून व अजर् क न घातले. परंतु या अजार्प्रमाणे वाग याचे साम यर् नस याने वा इ छा नस याने फ्रच

सरकारकडून याचा समाधानकारक िनकाल लागला नाही. दिक्षणेकड या फ्रच लोकांचा उ ेश जरी रा यक्रांती कर याचा न हता, तथािप सरकारास आपले हणणे ऐक यास भाग पाड यासाठी िनवार्णीचे

श त्र उपसावे असा यांनी िन चय केला व या कामी कोण याही जु या साधनांची योजना न करता यांनी नवीन प्रचिलत होऊ पाहाणार् या अप्र यक्ष प्रितकाराचा अवलबं केला. कोणतीही गो ट सघंशिक्तने कशी करावी याचे फ्रच लोकांस बाळकडूच िमळालेले अस यामळेु व यां या प्रितभामय व उ साही वभावामळेु

गे या आठव यात अभतूपूवर्, मनोहर व अ यंत बोधप्रद अशा रीतीने अप्र यक्ष प्रितकाराचा प्रयोग फ्रा सचे

रंगभमूीवर क न दाखिव यात आला. या प्रयोगात अणरेुणु-इतकी काटकसर िकंवा हयगय झालेली न हती. नारबोने या शहरी प्रथमतः मखु्य पुढार् यांची गाठ घे यास दिक्षण प्रांताचे लोक येऊ लागले.

हजारो लोकां या हजारो िमरवणकुी िनरिनरा या शहरापासनू िनघून नारबोनेकड े वळ या. या रात्री नारबोने शहरात इतका अफाट समाज जमला होता की यांना िनजावयास शहरात जागा िमळेना. चचस व

सावर्जिनक थले सवर् उघडी केली तरी लाखो शेतकरी बाहेर रािहले व मग र यातून लोकांनी िनज यास

www.savarkarsmarak.com

आरंभ केला. र यांना जण ूकाय माणसांचीच फरसबंदी केलेली आहे इतकी दाट माणसे, ि त्रया, पु ष, मलेु

सवर् शहरा या र यात िनजली, तरी समाज अजनू उरलेलाच होता. हणनू शहरा या नजीक या िशवारात

लोक िशरले. पहाट होताच ितथी िन चयाची सभा भरली व जमले या कमेटीने कोण या ितथीला सवर् दिक्षण प्रांतात अप्र यक्ष प्रितकाराला एकदम आरंभ करावयाचा हे सवर्त्रास कळिवले. या वेळेस कोठेही बेकायदेशीर वतर्न घडले नाही. अखेर सकेंतसमय आला व अप्र यक्ष प्रितकाराला आरंभ झाला. परंतु तो इतर देशात जसा झाला असता तसा न हे. फ्रा सम ये सवर् चळवळींना चालन असे किव वपूणर् व

अद्भतुतेने दे यात येते तसेच येथेही घडले. ठरले या वेळेला नारबोने येथील चचस मधील घंटा वाज ू

लाग या व लगेच दिक्षणेत या शेकडो शहरी व खेडगेावी अप्र यक्ष प्रितकार सु झाला! हजारो कारकुनांनी नोकर् या सोड या, मलुांनी शाळा सोड या, शहरातील युिनिसपािल या मोक या झा या, सवर् दिक्षणेतील

शहरां या मखु्य मबरांनी या ठरले या तासाला रािजना या या तारा पॅिरसला धाड या व खु पॅिरस या लोकसभेतील दिक्षणेकडचे सभासद सभा सोडून चालते झाले! सरकारी िब ले व पटे्ट व अिधकार-दंड

हजार नी व लाख नी झगुा न दे यात आले व अशा रीतीने एका तासात फ्रा स या दिक्षणेकडील िव तीणर् प्रांतात रा यरचना नामशषे झाली! पोलीस उरले नाहीत, सै याने गो या घाल याचे नाकारले! याहून

अप्र यक्ष प्रितकाराची अशी चांगली रचना करणे हे अगदी अशक्य आहे. राजकारणशा त्रातील इतर

गो टीप्रमाणेच अप्र यक्ष प्रितकार िकती पूणर् रीतीने व कशा कौश याने करावा हे सवर् जगास फ्रा सनेच

िशकिवले! अप्र यक्ष प्रितकाराचा हा पूणर् िवजय होय!

परंतु फ्रा सम ये अप्र यक्ष प्रितकार काय क शकतो हे जसे या लोकांनी सप्रयोग िसद्ध क न दाखिवले

याचप्रमाणे तो काय क शकत नाही हेही गे या आठव यात तेथेच िसद्ध झाले. मानवी मना या ह ली या ि थतीत अप्र यक्ष प्रितकाराने सवर् िनकाल लागणे दघुर्ट आहे. या मताला स या या त वापेक्षा अजनू बळा या साम यार्नेच सवर् गो टींचा िनकाल लाव याची कशी चटक लागलेली आहे व हणनू

साम यार् या, शरीर-साम यार् या ल करीसाम यार् या अभावी अप्र यक्ष प्रितकार कसा लगंडा पडतो हे

फ्रा सम ये फार चांग या रीतीने िसद्ध झालेले आहे. अप्र यक्ष प्रितकाराने सवर् काम होईल असे वाटणार् या पुढार् यांना दसुरे प्रांतातून आणले या लोकांकडून पकड यात आले, सवर् दिक्षणेभर िशपायांचा गराडा पडला, ल करी कायदा सु झाला. वक्तृ व व सभा बंद पड या व लोकांना नुस या धाकदपटशाने सरकार गांगरेल

ही जी आशा होती ती न ट झाली! अथार्त लोकानीही श त्रे उपसली. आप या अप्र यक्ष प्रितकाराचा याग

क न प्र यक्ष प्रितकाराकड ेते वळले व आता दोन हात होऊन शेवटचा काय िनकाल लागतो हे कळणे हे या उभयतां या हातातील जोरावर अवलबंनू राहणार! हणजे अप्र यक्ष प्रितकाराचे मागे ल करी साम यर् असेल तरच तो िवजयी होतो, नाही तर याचाही या अप्र यक्ष प्रितकाराचाही दबुर्ल वाने पराजय होतो हे

सप्रयोग िसद्ध केले गेले!

सरळ िवचारपद्धतीनेही हेच िसद्ध होते. अप्र यक्ष प्रितकारात एकूणएक मनु य अ यंत उदा त होईल असे

गिृहत धरलेले असते. सवर्जण सरकारी नोकर् या सोडतील हा याचा मळुारंभ असतो. परंतु दािर याने

www.savarkarsmarak.com

िन कांचन झाले या लोकांत इ छा असली तरीही इतकी उ च वाथर्परावृ ती तोलनू धर याची शक्ती नसते. दसुरी गो ट अशी की, अप्र यक्ष प्रितकारात िव द्धपक्षही अ यंत उदा त आहे, ठरिवलेले कायदे तो कधी मोडणार नाही व नवीन जलुमी कायदे तो कधी करणार नाही, असे गिृहत ध न चाल यास आरंभ

होतो. परंतु ही गो ट सवर् वी अशक्य आहे. जो लोकसंमती या िव द्ध जा याइतका नीच असतो तो वेळेवर

नवीन कायदे क न वा जनेु उक न काढून ती लोकसमंती व ितचा अप्र यक्ष प्रितकार बळाने दाबून

टाक याइतका कू्ररही असतो. इंग्लडंम ये काही ि त्रयांनी आ ही कर देत नाही असे हणताच सरकारने

यास उचलनू तु ं गात फेकले! तरी इंग्रजी बायका व इंग्रजी पु ष यांचा हा आपला आपापसातील पे्रमकलह

आहे! सपं क न खाजगी िगर यांचे मालकानांही ता यावर आणणे मजरुांना कठीण जाते! मग या सरकारला पैशाचे, सै याचे व श त्रा त्रांचे सबल व आहे ते सरकार नुस या रडक्या प्रितकाराला भीक

कधीही घालणार नाही.

या फ्रा समध या प्रकरणाव न जगाने जो बोध घ्यावयाचा तोच आप या परुाणातील एका कथेतही फार

मािमर्क रीतीने िदलेला आहे. विस ठांची कामधेनू िव वािमत्र माग ूलागला. विस ठऋषीने ती न दे याब ल

शक्य ते आढेवेढे घेतले. यानंतरही जे हा िव वािमत्र ऐकेना, ते हा मग विस ठाने अप्र यक्ष प्रितकारा या त वाप्रमाणे िनदान याला साहा य तरी करावयाचे नाही असा िन चय केला. मी तरी मा या कामधेनूला जावयाला सांगत नाही, मी ितला सोडणार नाही, मी ती ने याचे कामी तुला कोणतेही सा य देणार नाही, इतके सांगनू तो तपोधन मनुी व थ उभा रािहला. परंतु िव वािमत्राने ती कामधेनू सोड यासाठी वतःचे

सिैनकास आज्ञा िदली. या वेळी’दंड ेताडुिन नेता फोडी ती धेनु फार हंबरड।े ते हा आ मवासी िवज मगृ

खग देवता कदंब रड’े परंतु या देवतािदकां या रडक्या प्रितकाराने काम भागेना! अखेर’धेनुिमषे या मनुीची सतुप यािसिद्ध’ जे हा कोपली व या कामधेनू या अगंात दबून बसले या हजारो क्षित्रयांनी जे हा तरवारीवर तरवारी आदळ या, ते हाच मात्र विस ठाचंी कामधेनू विस ठांना परत िमळाली!

-िद. १९ जलु ै१९०७.

www.savarkarsmarak.com

१७. प्रकाश आिण काळोख

लडंन : मानवी इितहास फार चम कािरक आहे. या इितहासातील पु कळ गो टीची कारणे व यांचे

पिरणाम बरोबर रीतीने समजणारा प्राणी िवरळा. ित्रकालज्ञान याप्रमाणे मनु याला िदलेले नाही, याप्रमाणे प्र येक गो टीचे अिंतम समज याची शक्तीही मनु यास िदलेली नाही. परवा पोतुर्गालचा राजा व युवराज यांचा बंदकुीचे गो यांनी देहपात घडवून आणला. युवराजाचा धाकटा भाऊ गादीवर बसला. रिशयाचे झारने व इंग्लडं या राजाने सहानुभतूी या तारा पाठिव या. फ्रच प्रितिनिधसभेत सहानुभतूीचे

ठरावासबंंधी खल चालला असता, साम्रा य स तावादी प्रितिनधींनी पोतुर्गाल या राजा या व युवराजा या खुनाचे मळुाशी लोकस ता-वािद वाशी सबंंध आहे आिण हणनू सहानुभतूी या ठरावास िवरोध के यामुळे

सहानुभतूीवा यांचा िवरस झाला. पोतुर्गालम ये अिनयंित्रत प्रधान (Dictator) फ्राँको याने राजीनामा िदला व नवीन जे सयंुक्त प्रधानमडंळ नेम यात आले या या मखु्याने छो या राजाला आग्रहाने सांिगतले की मला १३० प्रितिनधींना ह पार कर याची जर अनुज्ञा िमळेल तर रा यात लवकर शांतता होईल. याप्रमाणे

वतर्मान आले आहे. राजा व युवराज यांची ह या का झाली आहे? ती कोणी केली? ती ह या कर याम ये

कोण या तरी लोकपक्षाचे अगं होते काय? ह या तर झालीच यापासनू या पक्षाची हानी होणार की लाभ

होणार? झारने व इंग्लडं या राजाने सहानुभतूी या तारा पाठिव या. यातील इंिगत काय आहे? मानवाचे

दयाला मोठा धक्का बस यासारखी ही गो ट झाली की, आ हाद व उ साह ये यासारखी ही गो ट झाली इ यादी प्र न उद्भवतात. ह या का झाली याचे कारण धुंडता असे िदसनू येते की, राजाने नुकतीच सवर् सरळ

रा यपद्धती सोडून देऊन एक अिनयिंत्रत प्रधान पोतुर्गालची शांतता राख याकिरता नेमला होता. पोतुर्गाल या अशांततेचे कारण, जे लोकपक्षा या अशांततेचे कारण, चहुकड ेसवर्देशी आहे तेच होते व आहे.

लोकांना हा फासर् नको आहे. लोकांना िसहंासनावर बसणारी बाहुली िकंवा हसोबा नको आहेत. एक िकंवा थोडसेे ढाचायर् यां या हाती लोकांचे संमतीिशवाय, मतािव द्ध अिधकार एकवटला हणजे कधी ना कधी असाच पिरणाम घडावयाचा. रात्र उजाडून िदवस यावयाचाच. लोकांना हाणनू, दडपून अज्ञानात ठेवले तरी स जन आहेत तोपयर्ंत हे अज्ञान िचरकालीन होईल अशी भीती नको. ज्ञानाजर्न व ज्ञानदान सतत करीत

राहणे हा कतर् याचा ओनामा आहे. हा ओनामा जे सतत िगरवीत राहणार ते सतंस जन लोकांचे नजरेपुढे

स यास य ठेव याचे काम सतत करीत राहणारच व स यास य लोकांपुढे मांडले हणजे स याची बाजू उचलनू धरणे व अस याचा बडजेाव कमी करणे हे वभावतः स यशील असणारा लोकसमाज क लागतो. पोतुर्गालम ये या गो टी घडून आ या आहेत, याम ये या वं वाचे स यास या या वं वाचे प्रितिबबं

प ट िदसते. लोक समाजाला भेडसावणारा िकंवा यां या उरावर बसणारा हसोबा याप्रमाणे शत्रवुत ्

झाला आहे, याप्रमाणे सतू्रधार कावेबाजाचे हाती नाचणारी व राजाश दाने आ हान केली जाणारी बाहुलीही शत्रवुत ्झाली आहेत. स ता एका राजाचे हाती असो िकंवा अनेक रा यां या हाती असो, जोपयर्ंत ती लोकांचे हाती नाही तोपयर्ंत लोकांचे या शासनपद्धतीशी वैर असणारच. याव न लोकस ता मक पद्धती

www.savarkarsmarak.com

हणजे अगदी िनद ष अशी सामा य जनांची समजतू असते असा िसद्धांत वाटला तर तो चकुीचा होईल.

लोकांना बहुजन समाजाला पूणर्पणे कळते की, लोकस तापद्धतीतही दोष आहेत. कारण िनद ष पद्धती या दोषयुक्त मानवी वभावाचे यवहारात िमळायचीच नाही, हेही लोकांना माहीत आहे. असे अस याने

अनेक शासनपद्धतीत सग यात कमी दोशयुक्त पद्धती आजिमतीला कोणती आहे हे ठरवून ितचा परु कार

करायचा, असे सामा य जनांचे मत यांना नेहमी सांगत असते. युरोपम ये सतं स जनां या सतत

पिर माने लोकांना शासनपद्धतीची िशकवणी िमळालेली आहे. युरोिपयनांना राजा, सरदार इ यादी असमतादशर्क श ददेखील कडू वाटू लागले आहेत. यांची मनु यसमतेकड ेधाव आहे व ही यांची धाव

(सतंस जनां या अ याहत पिर मानेच, लोकांचे मनाम ये ही े ठ समताबुद्धी उ प न झाली.) आम या पोटािव द्ध आहे, आमचे मजा कर याचे हक्कािव द्ध आहे, असे राजांना व सरदार प्रभतृी हक्कांचे

उपभोगाने िबघडले या वयंम य े ठांना पूणर्पणे कळून चुकले आहे. कोण अिधक बलवान आहे हे

वतंत्रिवहारी काल ठरवील. गतकालाने एवढे तरी ठरिवले आहे की, या या िठकाणी लोकांना सतंस जनांकडून शासन-पद्धतीची सथंा िदली गेली, या या िठकाणी वयंम य े ठांची कमी अिधक

िपछेहाट झाली. आपणास इंग्लडंचा व फ्रा सचा इितहास हे िशकिव यास पुरे आहे. असो पोतुर्गालम ये जी गो ट घडून आली, ितचे मळुाशी लोक व लोकशत्र ूयांचे िचरकालीन वं वाचा सबंंध आहे असे आ हास

वाटते. मखु्य प्रधानाने १३० प्रितिनधींची उचलबांगडी के याने देशात शांतता होईल असे प ट सांिगतले,

याव न आमचे मताची स यता िसद्ध होते. झार या व इंग्लडं या राजा या दयाला फार मोठा धक्का बसला; फ्रच प्रितिनधीसभेत सहानुभतूीचा ठराव पास झाला नाही या गो टीही आम या मताचा पुर कार

करतात. लोकां या दयातील काळोख कमी होत जाऊन प्रकाश अिधक होत चालला आहे, हे पाहून

आम या मनाचा उ साह वाढत आहे. राजांचे दयाला धक्का बसला की मान या या दयाला धक्का बसला पािहजे, असे राजा हणजेच देश असे मानणार् या मकुुटवा यांना वाटणे साहिजकच आहे.

राजाबरोबर यांचे बगलब चे व आि त यांनी आसवे ढाळावी, हेही सिृ टिनयमानुसार आहे. परंतु राजे

रडोत, राजाि त रडोत, यांचे रड याने लोकांचे दयाला पाझर फुट याचे िदवस िनघून गेले व ही आ ही फार आनंदाची गो ट समजतो. सिृ टक्रांितशा त्राचे साधारण िनयम मानवी दयाचे वाढीला साहिजकपणे

लागतात. या िनयमाप्रमाणे पिहले जे केवळ यक्तीला ओळखणारे दय (ती यक्ती वतः असो िकंवा राजा इ यादी असो) ते हळूहळू समाजाला, रा ट्राला व मान याला ओळखू लागते व जशी जशी मानवी दयाची एकाहून एक िव ततृ अशा लोकसमहूाशी सलगी होऊ लागते तशी तशी याची वृ ती अिधक

गभंीर होत जाते. यक्तीचे अ युदयाची िकंवा पराभवाची वातार् ऐकूनच केवळ ते दय हेलकावे खात नाही. मला पू य झाले या िव ततृ लोकसमहूाचे िहतािहताशी या अ युदय-पराभवाचा काय सबंंध आहे ही पृ छा एकदम मनात उभी राहते व दयाचे उडणे िकंवा आ हादवणे हे पू य लोकपक्षाचा मानभगं िकंवा िवजय

यांवर अवलबंून असते. पोतुर्गालचे वतर्मान मान यिहताकांक्षी दयाला आ हादजनक आहे, कारण

लोकपक्षाने आपले शत्रवूर घाव करणे हे उदाहरण दयाला अ यंत उ साहजनक होय. िन ं य राजमकुुटाचा पोतुर्गालम ये झाले या मानभगंाचा तेथील लोकपक्षाचे आजचे कायार्वर कसा पिरणाम होईल, यांचे

www.savarkarsmarak.com

आजच भािकत कर यापेक्षा थोड े िदवस घडतील या गो टी डो यात तेल घालनू पाहणे जा त ेय कर

आहे. आज एवढे मात्र िनि चतपूवर्क सांगता येईल की सवर् देशातील लोकपक्षाला या राजमकुुटा या झाले या मानभगंापासनू हु प आला आहे. ही प्रकाशाची िच हे आहेत, ही काळोख दरू होत अस याची िच हे आहेत.

वरचा मजकूर िलिह यानंतर दोन िदवसात या हकीकती लडंनला आ या आहेत याव न राजमकुुटाला िदले या िशक्षेचा देशावर सपुिरणाम झाला आहे असे प ट िदसते. लोकस तावादी प्रमखु प्रितिनधींनाही कारागहृातून सोडून िदले आहे. छो या राजाने वचन िदले आहे की, मी अिनयंित्रत प्रधान कधीही नेमणार

नाही. प्रधान मडंळात सवर् पक्षांचे लोक आहेत. भवित-न-भवित होऊन े ठांचे सभेचा (House of peers)

अ यक्ष प्रगमनशील (progressive) पक्षाचा असावा असे ठ न फोकांस फा काओ या प्रमखु माणसास

अ यक्ष नेमले आहे. परवाचा अिनयंित्रत प्रधान फँ्रको यास न या सरकारने िल बनहून िनघून जा याची ’िशफारस’ के याव न तो िल बन सोडून मािद्रद येथे गेला आहे. याने आपले सवर् पैसे पोतुर्गाल

बँकांमधून काढून फ्रच आिण इंिग्लश बँकात ठेवले आहेत व वतः ि व झलर्ंड येथे जाऊन राहणार आहे.

लोकस तावा याचा पुढारी ’माकाडो’ याने प्रिसद्धपणे सांिगतले की, पोतुर्गालची राजस ता वयातीत होऊन

मृ युपंथाला लागलेली आहे. नवीन प्रधानमडंळ क यार् माणसाचे आहे व ते राजस ता उचलनू धर याचा प्रय न करील. परंतु ितला कोण याही वै याचे औषध चालणार नाही. तीन वषार्त राजस तेचा िनकाल

लागेल व लोकस ता ितची जागा घेईल, आपण ’तथा तु’ असा आिशवार्द देऊ या! िहदंु थाना! तुझ ेकसे

काय!

-िद. २८ फेब्रुवारी १९०८.

www.savarkarsmarak.com

१८. लडंनमधील पिहला िशवो सव

लडंन : मनु ये मरतात पण यांची स कृ ये िजवंत राहतात. स कृ ये या म यर् जगात अमर व देणारी अपूवर् रसायने आहेत. या स कृ यातील लवमात्र ग्रहणही आ याचे अमर व िसद्ध करते. मग याने

स कृ यां या उ कषर् थानी बसणार् या वदेश वातं याचे प्र थापन केले या महा मा िशवभपूाचे नाव

प्र येक येणार् या वषीर् अमर वाचे नवीन ताम्रपट िमळवीत आहे यात काय नवल असणार? िशवनेरी या ड गरात १६२७ त ज मलेले बालक १९०८ साली िजवंत आहे, ता यभरात आहे, िदिग्वजयात दंग आहे,

दरसाल नवीन समदु्र पादाक्रांत करीत आहे, नवीन िकनारे गाठीत आहे, नवीन भाषांना मोिहत आहे व

नवीन कंठातून दयात, वाङ्मयातून यांची िसहंासने व यांचे जयजयकार दमुदमुत चालले आहेत!

मृ यूचा पाश कोणाला तोडावयाचा आहे काय? काळाइतकेच अमयार्िदत अमर व कोणास पािहजे आहे

काय? असेल तर एक उपाय हणजे वदेश वातं या या रणांगणात याने हरहर हणावा! कधीही मरण

न ये याचे एक साधन हणजे वदेश वातं या तव त काल मरण हे होय!

असा न मर यासाठी जो मेला या िशवभपूा या जयजयकाराने लडंन नगर गे या आठव यात प्रथम

िननादन पावले. येथील फ्री इंिडया सोसायटी वारा गे या शिनवारी ीिशवरायाचा ज मो सव कर यात

आला. यां या उ चासनि थत मतूीर्पुढे व यां या वतंत्र िनशाणाखाली मद्रास, बंगाल, मुबंई, पंजाब असे

सवर् िदशांचे व िहदं,ू मसुलमान, पाशा, यहुदी असे सवर् धमार्ंचे िहदंी लोक िशवभपूा या पजूा बांधीत होते-

असले उ सव व असले प्रसंग हणजे िक येकांनी अशक्य हटले या िहदंी रा टै्रक्याची मतूर् शक्यता होत.

दे. आयर. बी.ए. यांनी िशवाजी या चिरत्राचे ताि वक व प सांगताना हटले की, िशवाजीसारख्या िवभतूीचे ज म हणजे आमची आयर्जाती अजनू वेदकालाइतकीच व ज र तर याहून जा तही चैत याने

युक्त आहे असे प्रिथत करणारी गजर्ना होय. जो िशवाजी या वेळेस मसुलमानांिव द्ध लढला तोच िशवाजी यायी मसुलमानां या वतीने लढला असता, कारण िशवाजीचे लढणे हे िविश ट जातीिव द्ध नसनू

अ यायािव द्ध आहे. ते दा यािव द्ध आहे, ते गलुामिगरीिव द्ध आहे. या मराठी भा यातून हा बाण

िनघाला याच मराठी भा यातून आणखी असले बाण कधी िनघतील हणनू आ ही सवर् िहदंु थानवासी िशवाजी या महारा ट्रभमूीकड ेअपेक्षािव हलतेने पाहात आहोत. दे. आयरप्रमाणेच दे.ये लकर (यहुदी) दे.

मा तर (पारशी) इ यादी गहृ थांनीही वक्तृ वपूणर् तुतीने ी िशवरायाचा स कार केला. शेवटी दे.

सावरकर यांचे अ यक्षां या ना याने जवळ जवळ एक तासभर भाषण झा यावर िशवभपूा या वातं या या जयजयकारात मडंळी परत िफरली. या उ सवाचे ेय दे. देशमखु, दे. र नभ ू(मद्रास) इ यादी गहृ थांकड ेआहे.

ीिशवाजी या जयजयकाराने िहदंु थान-वासीयांची अतंःकरणे अिभमानाने फुरण पावत असताना ह ली इंग्लडं या रंगभमूीवर चालले या ’बंडाचे नाटका’ने यां या दयाला सतंापाचे चटके बसत आहेत. १८५७

www.savarkarsmarak.com

या बंडाला ५० वष नुकतीच झा यामळेु इंग्लडंम ये याचे मरण िवशेषच जोराने इंिग्लश लोकां या झोपा मोडीत आहे. लॉडर् रॉबटर्सनने इंिग्लश हेटर सकिरता काढलेला फंड िहदंु थानने ऐकलाच असेल.

या फंडा या जागतृीचा पिरणाम ह ली इंग्लडंमध या िक येक रंगभमूीवर िदस ूलागला आहे. ५७ चे बंड

हणनू एक नाटक िक येक रंगभमूीवर ह ली होत असते. यात प्रथम बंडा या गु त सभा दाखिव यात

येतात. िफरंग्यांना िहदंु थानातून हुसकून या हणनू उपदेश होऊन बंडास प्रारंभ होताच बहादरुशहा येतो व िहदंु थानचा मकुुट सवर् बंडवाले या या म तकावर ठेवतात. हा प्रकार चालला असता सवर् इंग्रजी पे्रक्षक

िधक्कारा या आरो या ठोकतात. पुढे कानपूरची क तल होते. बंडवाले ’िफरंगी िफरंगी’ असे हणत

नाशाचा जबडा उघडतात. नंतर िहदंु थानचे वतंत्र िनशाण फडकावीत बंडवाले िमरवणकुी काढतात. हे

पाहताच इंग्रजी पे्रक्षक संतापा या आरो या ठोकू लागतात. शेवटी बर् याच लढाया होऊन बंडवा यांना तोफे या त डी दे यात येत ेव यांचे हाल हाल कर यात येतात, ते हा इंिग्लश िथएटरे टा यांचे गजराने

दणाणनू जातात!

या ’बंडाचे नाटका’ने इंग्रजां या मनोवृ ती सतंोष पावत आहेत; परंतु या योगान स तावनचे बंड हणजे

काय होते हे जाण याची िहदंी लोकांची उ कंठाही जा तच वाढत आहे. ितचे फल पुढील आठव यात

होणार् या स तावन या ज मितथी या उ सवात िदसनू येईल. ता. १० मेला स तावनचा टोलेजगं उ सव

कर यासाठी लडंनम ये िहदंी लोकांची िसद्धता चाललेली आहे व ितचा वृ तांत पुढील बातमीपत्रात

वाचकांस कळिव यातही येईल. सदर उ सवाची आमतं्रणपित्रका व कायर्क्रमपित्रका पुढे िद याप्रमाणे आहे.

(मळू पित्रका इंग्रजीत आहे.)

वंदे मातरम

१८५७ या भारतीय रा ट्रीय उठावाचे मरणाथर् इंग्लडंमधील भारतीय लोकांची एक सभा इंिडया हाऊस, ६५ क्रॉ वेल चौक, हायगेट (उ तर) येथे

रिववार िद. १० मे १९०८, दपुारी ४ वाजता होईल.

आपण आप या भारतीय िमत्रांसह उपि थत रहावे

अशी आग्रहाची िवनंती

कायर्क्रम

१) रा ट्रीय गीत

२) रा ट्रीय प्राथर्ना ३) बादशहा बहादरुशहा ीमतं नानासाहेब

राणी ल मीबाई

www.savarkarsmarak.com

मौ. अहमदशहा राजा कंुवरिसगं

आिण अ य हुता यांचे

मरण िन द्धांजली ४) वाथर् यागाची प्रितज्ञा ५) अ यक्षांचे भाषण

६) प्रसाद िवतरण

७) रा ट्रगीत.

-िद. २९ एिप्रल १९०८.

www.savarkarsmarak.com

१९. स तावन या वातं यसमराचा जगंी उ सव

लडंन : गे या आठव यात इंग्लडंम ये राहात असले या िहदंी जनसमहूात आजपयर्ंत के हाही अनुभवास

न आलेली िवलक्षण चळवळ उडालेली होती. स तावन या वातं यसमराची ज मितथी जसजशी जवळ

जवळ येऊ लागली तसतशी िहदंी लोकांम ये तो ज मो सव अपूवर् थाटाने साजरा कर याची फूतीर् अिधकािधक फुरण पावू लागली. मे मिह याला आरंभ होताच प्र येक ग ली-ग लीतून िहदंी लोकां या टो या जमवून, यांना ज मो- सवाचे मह व, त प्री यथर् केला जाणारा वाथर् यागाचा तप यामास, या समारंभाचा एकंदर कायर्क्रम, स तावन या वातं यसमराचे खरे व प इ यादी गो टी िववरण क न

सांग यासाठी प्र यही लहान लहान सभा भरत हो या व यातनू उ साही देशसेवक उपदेश देत िहडंत होते.

या यां या िववरणाचे व या प्र यही चाल ूअसणार् या ग याग यांमधील छोटेखानी सभाचें ओघ एकत्र

होत होत अखेर ता.१० मे या पु यिदवशी यांचा प्रचंड व एकित्रत ओघ इंिडया हाऊसकड ेलोटू लागला. कारण इंिडया हाऊस या हॉलम येच ता.१० मेची टोलेजगं सभा भर याचे ठरले होते. इंिडया हाऊसचा हॉल

या कायार्किरता फारच सदंुर रीतीने शृंगारलेला होता. ोतसृमाजा या समोरील बाजलूा एक भ य

रक्तव त्र लावलेले असनू यावर पु पमालां या पंक्ती गुफंले या हो या व या नानािवध रंगां या पु पमडंपात अधार्फूट जाडी या अक्षरांनी सोनेरी, िहर या, वेत व गलुाबी रंगात राजा बहादरुशाह, ीमतं

नानासाहेब, राणी ल मीबाई, मौलवी अहमदशाह, राजा कंुवरिसहं व १८५७ साली झुजंलेले आणखी काही योद्धे या सवार्ंची नावे अिभनंदनाथर् मरण हणनू को न िलिह यात आलेली होती. या भ य मिृतपटाचे

भोवती िनरिनरा या देशभक्तां या तसिबरीही लावले या असनू, या हॉलम ये मनोहर पु पां या लहान

झाडां या कंु या सवर्त्र खु या ठेवले या हो या. उदब यां या सवुासाचा एकच दाट पिरमळ येऊन पेटी या सरुांनी सु वर व दे. वमार् यां या रा ट्रगीत गायनानी सवर्त्र उदा त फूतीर्चा सचंार झाला होता. वंदेमातरम या घोषाने तो सवर् र ता दमुदमुत गेला असताना सभेत दपुारी ४।। वाजता अ यक्षांची वारी िनवडक मडंळीसह प्रवेश करती झाली. अ यक्षांची वारी हणजे दसुरी कोणी नसनू पॅिरसचे प्रिसद्ध

देशभक्त राणासाहेब हेच होत. हे पॅिरसहून मु ाम या समारंभासाठी आलेले होते. यां याबरोबर पॅिरसहून

दसुरी मडंळीही आलेली असनू यां या आगमनाने समारंभास िवशेष शोभा आलेली होती. प्रख्यात

देशभक्त िवदषुी िमसेस कामा यांचे एक फूित र्दायक पत्रही अ यक्षांबरोबर आलेले होते. प्रथमतः रा ट्रीयगीते झा यावर देशभक्त आयर बी. ए. यांनी रा ट्रीय प्राथर्ना केली. याच समुारास लोकांची इतकी दाटी झाली की, हॉल या बाहेर र यापयर्ंत लोकांना उभे राहणे भाग पडले. किब्रज, ऑक्सफडर्, सारे से टर, रेिडग अस या दरू या िठकाणांहूनही िहदंी लोक या सभेला लोटले होते. यातही देशभक्त

िहदंी ि त्रजनां या आगमनाने व रा ट्रगीत गायनाने सवार्ंस उ साह आणनू िदलेला होता. रा ट्रप्राथर्ना झा यावर राजा बहादरुशाह व ीमतं नानासाहेब यांचा मिृतगौरव कर यासाठी दे. सावरकर यांनी

www.savarkarsmarak.com

स तावन या क्रांतीचे इितहास व प सबंोधनपर भाषण के यानतंर वंदेमातरम या घोषात सवर् सभा उभी राहून, या उभयवीरां या नावाचा ित्रवार जयघोष कर यात आला. दे. खान यांनी राजा कुवरिसहं यांचा मिृतगौरव केला. दे. दास बी. ए. यांनी राणी ल मीबाईंचा व मा तर (पारसी) व दे. ये लक (यहुदी) व इतर

वक्ते यांनी इतर देशवीरांचा मिृतगौरव के यानंतर अ यक्षांचे उ साहक भाषण झाले व या भाषणा या शेवटी वाथर् यागा या शपथा घे यात आ या. जे हा डॉक्टर, लीडर, बॅिर टर, एिडटर, युिन हिसर्टी पदवीधर, यापारी, मोतीवाले, त ण व वदृ्ध, ि त्रया व पु ष एकामागनू एक या वाथर् यागी मासात कडक

तप या कर या या प्रितज्ञा क लागले, ते हाचा उ साह अवणर्नीय आहे. सवर्जणांचे दयावर या तप या मासांकिरता मु ाम तयार केले या वीर मिृतमदु्रा झळकत हो या. कोणी मिहनाभर उपास

कर या या शपथा घेत या, कोणी म यपान सोडले आिण कोणी धूम्रपान सोडले. मिहनाभर िथएटरम ये

जाणे नाही, कोणतेही चैनीचे कृ य करणे नाही व या रीतीने जे जे पैसे वाचतील ते ते स तावन या देशवीरांसाठी उभारले या कोषात देऊन टाकावयाचे! या फंडाचे वसलुीसाठी पदवीधरांनी िभके्ष या शपथा घेत या व मु ाम केले या झो या घेऊन हे रा ट्रीय िभके्षकरी आज सवर् आठवडाभर घरोघर िभक्षा मागत

िहडंत आहेत व या योगाने सवर्त्र राजकीय चचची पारायणे इंग्लडंम ये प्र येक िहदंी घरी चाललेली आहेत.

फंडास िमसेस कामाने पंचाह तर पये धािडले ते प्रिसद्ध कर यात आले. दे. राणाजींनीही आपले मे

मिह याचे सवर् उ प न देशवीरांस अपर्ण केले. हे व इतर वाथर् यागिवधी झा यावर पुनः िमसेस द त या देशभक्त िवदषुीने रा ट्रगीते गायली. प्रसादासाठी बनिवले या चपा या वाट यात आ या व

वंदेमातरम या जयघोषात व देशवीरां या मिृतघोषात ती अभतूपूवर् सभा िवसजर्न पावली. इतका िहदंी समाज व इतका अमयार्द उ साह या लडंन शहरी पािह याचे कोणासही आठवत नाही! चपा याच

प्रसादासाठी अशाकरता वाट या की स तावनचे क्रांितयुद्धाचे आधी अशाच’चपा या’ देशभर गु त पाने

वाट या गे या हो या!

-िद. ५ जनू १९०८

www.savarkarsmarak.com

२०. पदवीदान समारंभ

लडंन : स तावनचे देशवीरां या स मानप्री यथर् मिृतमदु्रा धारण के याव न येथील दे. हरनामिसगं बी. ए. व. दे. खान आर. एम.् या दोघा देशभक्त त णांनी आपला पुढील सवर् अ यासक्रम (कोसर्) सोडून िदला व

याने स तावन या नानांना व ल मीबाईला ‘रामोशी, खुनी व मांग’ हटले या िप्रि सपॉलचे

कॉलेजम ये पाय ठेव याचे नाकारले, हे आपले वाचकांस कळिवले आहे. हे दोन िव याथीर् िहदं ूअसते तर

यासबंंधी इतके पालर्मटम ये प्र नो तरे हो यासारखे काही झाले नसते. परंतु ददुवाची गो ट ही की, यातील एक शीख व दसुरा मसुलमान पडला! इंग्रजी रा याचे भक्कम आधार तंभ हटले हणजे शीख व

मसुलमान अशी अिलकड े इंग्रज लोक आपली समजतू मु ामच क न घेत असतात. ते हा या भक्कम

हणनू गाजिवले या झाडातच ही कीड लागलेली पाहून, अथार्तच तेथील पालर्मटपयर्ंत या रीसांना (टीप :

रीस हे ते हा िब्रटीश साम्रा याचे कट्टर समथर्क एम.पी. होते) चटका बस यासारखे झाले. यांनी वरील

दोघा गहृ थांना कॉलेजम ये जा याचा खाजगी आग्रहही केला. ’तु ही पंजाबी व याहूनही शीख, तु हास हे

वेषबुद्धीचे वतर्न शोभत नाही! तु ही कॉलेजम ये परत जाल; तर पुनः उमर्ट वतर्न न कर याब ल आ ही तेथील िप्रि सपालास बजावून ठेवतो.’ अशा मजकुराचे एक लांब पत्र पंजाब व बंगालम ये अिधकारावर

असले या एका पे शनर अगँ्लो-इंिडयनने धाडले होते. इतरांनीही धाकाचे व कुरवाळ याचे प्रयोग केले परंतु वरील कड या देशभक्तांनी अस या प्रयोगास न भलुता व न िभता आप या देशा या स मानासाठी घर या पालकांचीही गरैमजीर् सोस याची तयारी केली.

प नास वषार्त बराच बदल झाला हणावयाचा. कारण १८५७ साली याच ीमतं नानांचा व बहादरुशहांचा सवार्ंहून जा त वेष िशखांनी केला. आज या देशवीरा या स मानासाठी जर सवार्ंत कोणी जा त

वाथर् याग केला असेल तर तो एका शीख गॅ्र युएटाने होय.

अस या या करारी वतर्नाब ल ‘रीस’,एम.्पी. हे पालर्मटम ये या त णांना िश या देत असता, यांचा गौरव कर याची तयारी िहदंी जनतेत चाललेली होती व गे या आठव यात यािप्र यथर् एक जंगी मेजवानी कर यात आली. पंजाब या एका प्रिसद्ध कुलातील देशभिगनी धनदेवी या समारंभाचे अ यक्ष थानी थानाप न झा यावर ’ वतंत्र िहदंु थान’चा पिहला टो ट िप यात आला. नंतर दसुरा घोट ’देशवीरांचा’ असनू यावर भाषण करताना दयानंद कॉलेजचे प्रोफेसर गोकुलचंद एम.् ए. यांनी केलेले सु ा य िववेचन

हे सवार्ं या दयांना उ हास, आशा व देशभक्ती यांचे िद य तेज देते झाले. ितसरा घोट या दोघा िहदंी त णांचा होता. नंतर अ यक्षांनी या दे. हरनामिसगं बी. ए. व दे. खान आर. एम.् यां या करारी देशभक्तीची तुती क न यािप्र यथर् यांना लडंनमधील िहदंी देशबांधवांतफ यार-ए िहदं ही पदवी दे यात

येत आहे असे जाहीर केले व ती पदवी कोरलेली दोन रौ य पदके या दोघांस ो यां या तालिननादात

www.savarkarsmarak.com

अपर्ण कर यात आली. अ यक्षांनी सांिगतले की,’पदवी देणे हा हक्क लोकांचा आहे. इतकेच न हे तर जी वदेशाने िदलेली िकंवा मानलेली न हे ती पदवीच न हे. या हक्काची फार िदवस न केलेली अमंलबजावणी कर याची फूतीर् आज मा या या त ण करलोनी क न िदली हे यास भषूणावह आहे. मला तीन मलेु

आहेत. यांनी अशी देशाची पदवी िमळिवली, तरच मी यांची आई आहे असे मी हण ूशकेन. नाही तर

परक्यांनी िदले या पद या अस या मलुां या छातीला डसताना पाह यापेक्षा आयार्ंचे िनःसतंान होणेच

अिधक ेय कर आहे!’

-िद. ३१ जलु ै१९०८

www.savarkarsmarak.com

२१. बरे झाले!

लडंन : आता कोठे िहदंु थान या राजकारणात थोडीशी चळवळ सु झाली आहे असे हणावयास हरकत

नाही. त ण लोक कुटंुबा या क्षुद्र मह वाकांक्षा सोडून देऊन जे हा र तोर ती देशासाठी िफ लागतात,

शाळेतील मुले आईबापां या यिक्तमय व अ पलपोटेपणा या िन ं य व अज्ञानजनक उपदेशांना व

धाकांना न जमुानता जे हा वरा या या िद यात पटापट उ या घेतात, जे हा एकेका पत्राचे तीन तीन

लेखक तु ं गात जातात, तोच चार चार लेखक या पत्राचे तंभ भर यास पुढे सरसावतात ते हा थोडीशी चळवळ सु झाली असे हण यास हरकत नाही. जे हा दंड भर यापेक्षा तु ं गात जा यास वयंसेवक

तयार होतात ते हा ब्र मबांधव उपा याय मरतात, जे हा सशुीलकुमार सेन पाठीवर फटके सपासप उठत

असता रा ट्रीय धैयार्ला कािळमा न लागावा हणनू पाठ रतीभरही हलवीत नाहीत व मदु्रा पालटवीत

नाहीत, जे हा िचदंबरम ् िप ले आपणास जामीन िमळत असता काही मजरुांना जामीन िमळत नाहीत,

एतदथर् आपणही तु ं गाबाहेर ये याचे नाकारतात, जे हा िटळक, परांजपे धरले जातात, ते हा िहदंु थानात

थोडीशी चळवळ सु झाली आहे असे हणावयास हकरत नाही. ’मेली आहे! मेली आहे!!’ हणनू, जगाने

िज या सबंंधाने कंडी उठिवली होती ती भमूाता िहदंभ ूहलके का होईना, पण प ट वास छवास क

लागली आहे. परमे वराचे िकती उपकार आहेत!

परंतु िहदंभ ूयाप्रमाणे वास छवास क लागताच चोहोकड ेएकच ग धळ उडालेला आहे. जे आजपयर्ंत

दलुर्क्ष करीत होते वा िनराश होते ते आमचे लोक आ हाकड ेधावू लागले. कोणी जवळ आले, कोणी येऊ

लागले, जगातील जे ितर् हाईत होते यांनी आजपयर्ंत िसद्धा तभतू मानलेले िवचार पु हा परीक्षावयास

आरंभ केला व िहदंभ ूमेली या कंडीवरील िव वास यांनी सोडून िदला. िवपक्षीय जे होते यांची तर सवार्ंहून

जा तच धांदल उडाली. यांना यांचे अस य डाचू लागले. यांना क्षणात ल जा वाटे, क्षणात सतंाप येई,

क्षणात धाक, क्षणात आशा, क्षणात आ चयर्, क्षणात िनराशा असा यां या मनोिवकारांचा ग धळ उडाला. सवर् मते मतांतरे झुजं ूलागली. िहदंु थानची वातार् जगाला लाग ू यावयाची नाही हणनू हजारो पये िदले

तरी जी इंग्लडंमधील पत्रे िहदंु थानचे लेख िलिहत नसत ती पत्र े रोज आपले पत्रांचे तंभ िहदंु थानचे

लेखांनी भ लागली. या िहदंु थानी लोकांना प्रदशर्नात जा त िगर् हाईके जमिव यासाठी िवदषुकांची कामे दे यासाठीच केवळ पर थ लोक भेटत असत, याच िहदंु थानी लोकांचा दजार् परदेशात एकदम

वाढला व अमेिरका, फ्रा स व इंग्लडं येथील प्रमखु पत्राचे बातमीदार िहदंी लोकां या भेटीचा लाभ घे यास

उ सकु होऊ लागले. िहदंी लोकांतील त णांची ओळख हावी, हणनू जपानी लेखक सकाळ-स याकाळ

लडंन या िहदंी हॉटेलात खेटे घाल ूलागले. हाऊस ऑफ कॉम सम ये परवाचा सारा िदवस िहदंु थानातील

अ व थते या वादिववादात, लॉडर् कझर्न व हायकाअुटं मोल अस यां या कु तीत गेला. कु ती करावी तरी पंचाईत न करावी तरी पंचाईत! लॉडर् कझर्न िहदंु थानसबंंधी तासभर चचार् करतात व इतर लोकांना दोष देतात की पालर्मटात िहदंु थानाब ल पक्षभेददशर्क प्र न क नयेत. लाडर् मोल पु हा तासभर

www.savarkarsmarak.com

कझर्नवर टीका करतात व शेवटी इषारा देतात की, आपले बोलणे लांब ऐकू जाते तर मळुी कोणी बोलचू

नये! न बोलणे हे शहाणपणाचे व मु स ेिगरीचे आहे हे िसद्ध कर याकरताच तास तास बोलावे लागते! इकड े िहदंी त णांचाही जोम वाढतच चाललेला पाहून बोल यािशवाय वतर्मानपत्रे व थ बसत नाहीत.

स तावन या उ सवसभे सबंंधाने सवर् इंग्रजी वतर्मानपत्रांनी एकच आरोळी उठिवली आहे. स तावनची मिृतमदु्रा कोटावर धारण क न िहदंी िव याथीर् ऑक्सफडर्, लडंन सायरे से टर इ यादी शहरी उघडपणे

कॉलेजात जाऊ लागले, ते हा यांना अटकाव न करणेच प्रश त अशी क्लृ ती योज याचे ठरले. पण

सायरे से टर या िप्रि सपॉलने छाती क न मा या कॉलेजात तरी ही पु हा धारण क नये हणनू आज्ञा केली तो काय प्रकार झाला? िहदंी िव या यार्ंनी धडाक्यात कॉलेज सोडून िदले! ते हा िप्रि सपॉल पत्र िलहू

लागले की तु ही कॉलेजम ये या! पण पिह या धाकाप्रमाणे या दसुर् या मोहालाही धडुकावून देऊन

स तावन या देशवीरांची याने िनदंा केली, यां या कॉलेजात पाऊल न टाक याचा िन चय क न दे.

हरनामिसगं व दे. खान हे दोन वषार् या मावर व पशैांवर पाणी सोडते झाले. बरे, या उदाहरणाने तरी िहदंी िव याथीर् भीतील हणनू रीस एम.् पी. ने पालर्मटात प्र न िवचा न दरडावले, तो काय पिरणाम झाला?

जा तच िचडले या िहदंी लोकांनी या वाथर् यागी त णांचे स मानाथर् जगंी मेजवानी देऊन यांना पदके

बक्षीस िदली!

िहदंु थानातील अ यु च पीठावरील िनवडक त णांचे हे वतर्न पाहून असे हण यास प्र यवाय नाही की, िहदंभ ूहलके का होईना पण प ट वास छवास क लागली! ित या िनधनाची कंडी मात्र िनधन पावली! बरे झाले की या िनराशेतही आ ही आशेला सोडली नाही!

-िद. ७ ऑग ट १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२२. िव या यार्ंचा तजेोभगं

लडंन : िहदंु थान या िव या यार्ंचा होता होईल तो इंग्लडंम ये धाड याचा यां या पालकांचा कल असतो. परंतु ही क पना आपले रा ट्र िजतकी लवकर सोडून देईल िततके उ तम होणारे आहे. आजपयर्ंत

िहदंू थानी मनाम ये हीनि थती या अपमानाची क पना िशरली नस यामळेु या मनाला इंग्लडंम ये

काहीच बोचणी लागत नसे. आजपयर्ंत िहदंू थान या प्राणिद्रयाला सू म िवचारांचे तैक्ष य आलेले

नस याने याला हीनि थती या नरकाची घाण मळुीच येत नसे. परंतु त े राजकीय सू मतेचे तैक्ष य

आले या त ण िहदंू थानाला आता क्षणोक्षणी इंग्लडंसारख्या वतंत्र हवेतही िहदंू थान या लोकांसाठी सवर्त्र हीनि थतीची दगुर्ंधीच कशी भरलेली आहे हे अनुभवास येऊ लागले आहे.

इंग्लडंम ये येणार् या त ण अतंःकरणावर पिहला जो घातकी पिरणाम होतो तो तेजोभंग हा होय. यांचे

राजवाड,े यांची िनशाणे, यांचे आरमार व यांचे वैभव पाहून हताश िहदंु थान या हताश त णांचे दयात

आ मदौबर् याची िबजे आपली िवषारी जाळी पसरवू लागतात. अशक्य व सू म िवचारास असमथर् असणारी ती त ण टीवर वर या भपक्याला पाहून िभते, दचकते व तेजोभगंा या िवषारी दंशाने िनजीर्व

होऊन जाते. दा यातील लोकांना खरे िशक्षण हणजे तोजोभगंच होय हे जाणनू इंिग्लश कार थानपटंूनी िहदंू थान या िव या यार्ंना इंग्लडंात जे आजपयर्ंत उ तम प्रकाराने वागिवले ते एव यासाठीच होय.

आजपयर्ंत वरवर स यतेने व िदखावू पे्रमाने िहदंी िव या यार्ंना वागिव यात येई व या योगाने ते िव याथ ’ इंग्लडंम ये इंिग्लश लोक फारच चांगले असतात, केवळ ितकडचे अगँ्लो-इंिडयन लोक काय ते उमर्ट असतात, असा समज क न घेत. यां या अतंःकरणात आ मदौबर् य व बदु्धीत इंिग्लशां या सौज याचा िम याभास अशी फसवणकू िहदंी िव या यार्ंची होत असे.

परंतु आता गे या दोन तीन वषार्ंत अस या देखा याला न िभणारी िहदंू थानची आ मजागतृी होताच पूवीर् या फसवणकुी यानात येत नसत या आता उघड होऊ लाग या. एकाच कॉलेजात व क्लबात इंग्रजी

िव या यार्ंनी प्र न- मग तो िकतीही मखूर्पणाचा असो, केला की प्रोफेसर अधार् अधार् तास यांचे समाधान

करतात. परंतु िहदंी िव या यार्ंनी केले या मािमर्क प्र नांसही ते कसे फेटाळून लावतात हे टीला राजकीय सू मता येताच उघड कळू लागते. किब्रजसारख्या िठकाणीही िहदंी िव या यार्ंना जाणनूबुजनू

आत न घेणारी कॉलेजे िनघू लागली. एिड बरोम ये सवर् िव या यार्ंना आप या क यात ठेवता यावे

हणनू इंग्रजां या अिधकाराखाली बोिडर्ंग्ज िनघाली व यांचा पिहला िनयम ’येथील िव या यार्ंनी राजकीय कामात कोणतीही चचार् क नये’ हा झाला! साम्रा यिदनाला खेडगेावातील शाळांतूनही इंग्रज

लहान लहान मलुांस राजकीय िशक्षण दे यात येते. परंतु िहदंी त णांतील गॅ्र युएटांसही राजकीय चचार् करता कामा नये या इंग्लडंमध या शाळांत व िहदंु थानातील शाळांत आता भेद तो काय उरला?

िहदंु थानी लोकांस दोह म येही दा यािशवाय दसुरे िशक्षण व अपमानािशवाय दसुरे बक्षीस ते काय

www.savarkarsmarak.com

िमळणार? मग आप या लोकांनी इंग्लडंम ये काय हणनू यावे? उ योगधं याचे िशक्षण जपान, जमर्नी, अमेिरका येथे िजतके िमळते िततके इंग्लडंम ये मळुीच िमळत नाही. जगा या प्रगतीत इंग्लडं अ यार् शतकाने मागे आहे! आप या लगं या िहदंु थानात इंग्लडं जरी भरभर चालत असले तरी अमेिरके या व

जमर्नी या गतीने याला कधीच मागे टाकलेले आहे. इंग्लडंमधून आजकाल जमर्नीत व अमेिरकेत

िव याथीर् जात असतात. आपण या शतकामाग या िशक्षणासाठी का यावे? खचार् या बाबतीतही इतकेच

न हे, तर याहूनही व त पडले. िशवाय अमेिरकेत वतंत्र िव या यार्ला आपले पोट चालिव याइतके

कामही िमळते. मग इंग्लडंम ये ये याची ही दिरद्री हौस लोक के हा सोडतील?

खरे िशक्षण जपान, जमर्नी, अमेिरका यातच िमळेल. शा त्रीय व यापारिवषयक िशक्षणही ितकडचे

िमळेल व इंग्लडंम ये होणार् या तेजोभगंा या िवषारी दंशही टाळता येईल.

-िद. १४ ऑग ट १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२३. लोकमा यांना काळेपा याची िशक्षा! लडंन : महारा ट्रा या िवभषूणाला, आयर्धमार् या अिभमानाला, नीितम ते या िनपुणतेला व

वदेशप्रती या उद्भवाला, या बाळ गंगाधर िटळकांना काळे पा यावर धाड याची िशक्षा झा या पासनू

या या दयात वेष आलेला नाही व या या म तकात भयंकर खळबळाट झाला नाही असा खर् या अतंःकरणाचा एकही िहदं ूआढळणे दिुमर्ळ आहे. यापार् यांनी आपली दकुाने बंद ठेवली,िगरणीवा यांनी िगर या बंद ठेव या, िव या यार्ंनी शाळा सोड या, नागिरकांनी उपवास केले, देशा या रंध्रारंध्रातून

सहानुभतूी याच न हे, तर अकृित्रम कृतज्ञतेचा सचंार सु झाला. मुबंईसारख्या बकाल व ती या शहरात

व राजकारणात अनिभज्ञ असणार् या लोकांनी सपं केले, यांची मने क्षु ध झाली, ते रागाने वेड ेहोऊन व

िजवाची पवार् सोडून युरोिपयनांवर ह ले क लागले व गो यां या पिह या फेरीसरशीच आप या िनःश त्रतेने आले या दौबर् यासह घरचा र ता न सधुारता सतत आठ िदवस बंदकुां या प्राणघातक

गो यांशी दगडांचा सामना क लागले. या सवर् प्रकार या प्रक्षोभाचे वृ तांत रोज तारेने गे याने येथील

समाजाला िवलक्षण ि तिमतता आ यासारखी झालेली होती. रा ट्रीय मता या प्रगतीचे या वेळी िदसनू

आलेले एक योतक हटले हणजे िटळकां या िशक्षेब ल सवर् वतर्मानपत्रांचे व लेखकांचे लेखात िदसनू

आलेली वृ तीची एकतानता होय. आपापसात िकहीही पक्षभेद, यािक्त वेष व मतवैिच य असले तरी, रा ट्राचा प्र न येताच यिक्त व व अतंिभर् नता िवस न, आ ही १०५ आहोत या उदा त त वाचे अनुकरण

कर याइतकी रा ट्रीय मताची प्रगती झालेली आहे. हे सधुारक, िचिक सक, वंदेमातम ् िहदं,ू ज्ञान-प्रकाश,

अदंपु्रकाश, बंगाली, गजुराथी, पंजाबी इ यादी सवर् िभ नमागीर् पंथप्रचारकांनी ीमत ् िटळकांचे िशक्षेचे

प्रसगंी जे एकविृ तमय व िनमर् सर लेख िलिहले याव न प ट होणार आहे. जहालांना िचरडताना नेम तांची सहानुभतूी िमळेल या व नात दंग असले या अॅग्लो-इंिडयन िहतशत्रूनंा देशद्रोहाचे िदवस

िहदंु थानात सपंत आलेले आहेत, हे सचुिव याची ही उ कृ ट सधंी साध याब ल आम या सवर् लेखकांची उदा त वाखाणावी िततकी थोडीच आहे.

अशा सधंीस या वयं फूतर् रा ट्रीय एकवृ तीला दे. गोपाळ कृ ण गोखले यांनी गालबोट लावले नसते तर

िकती तरी चांगले झाले असते! िटळकां या िशक्षचेी वातार् व या आघाताने दबनू न जाता कतर् य कर याची महारा ट्राचे अगंात सचंारलेली जा तच ढ-िन चया मकता याची हकीगत ऐकून इंग्लडंमधील एकूण एक

िहदंी मनु या या मनाची काही िवलक्षण ि थती झालेली होती. या महा याने रा ट्रासाठी सोसले या िवप तीने आज मुबंईसह सवर् महारा ट्रात ही अपूवर् एकता सचंारलेली आहे, या महा याचे

गणुवणर्नासाठी व या महारा ट्राचे सहानुभतूीसाठी इंग्लडंमध या िहदंी समाजातफ एक सभा भरलीच

पािहजे अशी प्र येका या मनात साहिजकपणे उ कंठा लागली. वा तिवक दे. गोख यांनीच या कामी पुढाकार घ्यावयास पािहजे होता. परंतु ते पुढे आले नाहीत. हणनू इतर उभयपक्षातील लोकांनी सवर् िहदंी

www.savarkarsmarak.com

रिहवाशांची सभा बोलावली. नेम त व जहाल हा भेद यि कंिचतही मनात न आणता सवर् दजार्ची व मतांची मडंळी या सभेत आली होती. सभेचे िठकाण कॅक् टन हॉलसारखे िव ततृ असताही िहदंी व युरोिपयन

त्री-पु ष समाजाने ते भरले होते व अ यक्ष थानी दे. बॅ. पारेख हे नेम तांचे अ वयुर् व दादाभाईंचे

वेळेपासनू राजकारणात झटत असलेले गहृ थ होते. अशा या सभेला गोख यांनी मदत देऊ नये हे फारच

उ वेगजनक होय. यांना अ यक्ष थान वीकार याब ल जे हा िवचारले गेले ते हा यांनी ते नाकारलेच!

सभेत िशक्षेचा िनषेध कर यािवषयी काही बोलाल का हणनू िवनतंी केली असता तीही यांनी मा य केली नाहीच पण याहीपेक्षा पुढे जाऊन सभेला हजर रहा याइतकीही यांनी तसदी घेतली नाही! प्र येक फाटक्या साहेबा या घराचे उंबरठे िझजिव याची सधंी जे फुकट दवडीत नाहीत यांना िटळकां या िशक्षेब ल

उघडणे िनषेधाची उ चार कर याची व तशा सभेला हजर राह याची आव यकता कळू नये हे काही सौज याचे िनदशर्क खात्रीने न हे! दे. गोपाळराव गोख यासबंंधी अजनूपयर्ंत जी काही पू यबुद्धी लोकात

आहे, ित या योगाने लोक यां या हिजरी गरैहिजरीस मह व देत असतात. परंतु सवर् रा ट्रां या वयं फूतर् िवचाराला व मनोवृ तीला िटळकां या ह पारीसारख्या अ यंत कोमल प्रसगंी असा िनरथर्क

अडथळा क न यांनी काय मह वाची देशसेवा बजावली ते गोपाळरावांचे गोपाळरावांनाच माहीत! बाकी सवार्ंना यां या या सिंदग्ध व अप्र तुत वतर्नाचा वीट येऊन याचा कॅक् टन हॉलात भरले या सभेत

गोख यां या या कतर् यपरा ःमखुतेचा िनषेध कर याचा ठराव पास कर यात आला. मुबंईला ओिरअटल

िर हयू या पत्राने व इंग्लडंात दे. गोपाळ कृ ण गोख यांनी रा ट्रा या एकतानतेचा जो भगं केला याने

रा ट्राचे तर राहोच, पण यांचे तरी िहत होवो हणजे झाले!

-िद. २१ स टबर १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२४. लंडन टाइ सचा संताप

लडंन : आप या िक येक भो या लोकांना वाटत असते की तुसडपेणा व वाथर्लपंटतेचे वारे फक्त

िहदंु थानात येणार् या इंग्रजां याच अगंात काय ते भरलेले असनू इंग्लडंम ये असलेले सवर् इंग्रज हे

सदोदीत यायी, िनमर् सर व दयाशीलच असतात. गे या प नास वषार्ंत िहदंु थान या राजकारणाला िनजीर्व, क्ष व नाशकारक अशा मवाळ चळवळी या वाळवंटातून या पक्षाने फरपटत नेले आहे, या पक्षाचे पुढारी आम या देशात वरील समजतू प्रचिलत कर यास बहुतांशी कारण झालेले आहेत.

िहदंु थानला याय दे यास जे आडकाटी आणतात ते अगँ्लो-इंिडयन लोक होत. बाकी इंग्लडंमधले कोणते

लोक याब ल जबाबदार नाहीत तर ते िनसगर्तःच अितशय यायी व वातं यावर पे्रम करणारे अस याने,

िहदंु थान देशाने अगँ्लो-इंिडयनांकड े लक्ष न देता इंग्लडंला आपली खरी गार् हाणी सांिगतली की, िहदंु थानचे काम भागले अशी हे नेम त पक्षाचे धुरीण आजपयर्ंत आपली चकुीची समजूत क न घेऊन

आप याबरोबरच आप या लोकांनाही या िन फळ आशेचा उपदेश करीत आलेले आहेत. वा तिवक इकड े

जसे काही अँग्लो-इंिडयन आम या आड येऊ पाहतात, याप्रमाणे खु इंग्लडंम ये सदु्धा सवर्च इंिग्लशमन

आ हास अनकूुल आहेत असे नाही. उदाहरणाथर् लॉडर् मोल हे अगँ्लो-इंिडयन हे आहेत की इंिग्लशमन

आहेत? िहदंु थानला आप या जोखडाखाली िचरडून टाकणार् या काही अिधकार् यांचे अिभनंदन करणारे

डलेी टेिलग्राफचे सपंादक, टाइ सचे सपंादक, डलेी मेलचे सपंादक हे अगँ्लो-इंिडयन आहेत की इंिग्लशमन

आहेत?

व हे सवर् इंिग्लशमन आहेत, तर मग िहदंु थान या िहता या आड फक्त काही अगँ्लो-इंिडयन काय ते येतात ही अडचण समजतू नाही काय? जोपयर्ंत इंग्लडंम ये मिदरापानात सक्त हो यासाठी वा उदरपरायणतेसाठी चार िहदंी ीमतंांची जडबुद्धी मलेु िहदंु थानातून येत होती व जात होती तोपयर्ंत

इंग्लडंम ये िहदंी लोकांस पूणर् वातं याचा अनुभव घ्यावयास िमळे! वाटेल ते हा वाटेल िततकी दा याने

यावी, वाटेल ते हा वाटेल या प्रकरची ख्याली खुशाली करावी, र यातील वाटेल या गोर् या मलुीचा हात

ध न ित याशी चचर्म ये वा इतरत्र लग्न लावावे. इंग्लडंम ये िहदंी िव या यार्ला पूणर् वातं य! वाटेल

या साहेबास वाटेल िततका लवून सलाम करावा. इंग्रजी समजाने िहदंी लोकां या मिूतर्पुजेची व सती या चालीची वाटेल ती िवटंबना करावी, घ न येणार् या मबुलक पैशाचा पा यासारखा खचर् क न आप या भा या या घरा या मालिकणीला ित या मलुाबाळांनासदु्धा वाटेल िततके वेळा िथएटरात घेऊन जावे,

इंग्रजी िक्रकेट क्लबला वाटेल िततक्या पैशा या देणग्या या या, या प्रकरणी िहदंी िव या यार्ं या

www.savarkarsmarak.com

वतर्न वातं यास इंग्लडंम ये पारतं याचा पशर् देखील होणे नाही! िहदंी त णां या अगंातील दगुर्णांस

भरभराटिव यास पूणर् वातं य इंग्लडंम ये होते... आिण, अजनूही आहे! या वरील सखुलपंटते या भोवतीच िघर या घालणारे चटोर िहदंी िव याथीर् जोपयर्ंत इंग्लडंम ये येत होते, तोपयर्ंत यांना मन

मानेल तसे वाग ूिदले जात अस याने, या चटोरपणालाच ते वातं य समज ूलागले पण िहदंु थानात परत

जाऊन या इंग्लडंात मबुलक असले या वतर्न वातं याची ते वाहवा क लागले. इंग्लडंची हवाच वतंत्र

िवचारांना पोषक आहे, िहदंु थानात अरेरावी गाजिवणारे काही अँग्लो-इंिडयन काय ते खराब आहेत, बाकी इंग्लडंम ये लोक झाडून सगळे उदार आहेत, असे या मठूभर िवदेशीहून परत आले या लोकां या व गनांना ऐकून आपणही िव वास ूलागलो.

परंतु जे हा सखुलपंटतेला लाथ मा न देशासाठी तळमळणारे िव याथीर् इंग्लडंला पोचले, यांनी देश वातं या तव सं यास वीकारलेला आहे, यांनी आपले पु कळ देशबांधव अ नासाठी मरत

अस यामळेु आपणही उपवास कर या या प्रितज्ञा केले या आहेत व यिक्तिव यक सखुसाधने कमी नसताही या साधनांना देशभक्ती या सेवेला अपर्ण क न जे थंडी पुरते व त्र भकेुपुरतेच अ नग्रहण करीत

आहेत, असे िहदंी त ण इकड े येऊ लागताच, इंग्लडंम ये िमळते हणनू याची कंडी िपकली त े

वतर्न वातं य व ते मत वातं य हे मगृजलात या लाटात पोहू लागले. इंिडयन िव या यार्ं या व छंदी वतर्नास आळा घाल यासाठी टाइ सपासनू डलेी िमररपयर्ंत व लॉडर् मोलपासनू तो रीससाहेबापयर्ंत सवर् दातओठ खाऊन धावत सटुले.

आिण कारण असे सांग यात येत आहे की िहदंी लोकांना एकटे राहू देणे हे यां या चािर यास घातक

होणारे आहे. जोपयर्ंत इंिडयन त ण दा पीत नाच करीत, तमाशे बाहेरख्याली रंगात दंग होत होते,

तोपयर्ंत यांना वतर्न वातं य घातक न हते. परंतु देशभक्ती या वेडाने यांना पछाडताच व यां या त ण

नेत्रात िवषयी रंगेलपणाचे थळी पिवत्र वाथर् यागा या लकेर् या िदस ूलागताच यांना वतर्न वातं य

घातक होऊ लागले!

हणनू िहदंी लोकां या वतर्नाची चौकशी कर यास लॉडर् मोल यांनी ली वॉनर्र, सर कझर्न वायली अ यादींची किमटी नेमली होती व ितचा िरपोटर् नुकताच तयार होऊन यातील मखु्य मु े लडंन टाइ स

पत्राने गे या मगंळवारी प्रिसद्ध केले. लडंन टाइ सचा तो लेख अनेक रीतीनी फार मह वाचा आहे. यात तो लेखक हणतो,’िनरिनरा या खेळात हौसेने िमसळ याचे थली, इंग्रजी लोकात मजा मारणे, चहा िपणे,

यां याशी गोडीगलुाबीने राहणे वगरेै नेहवधर्त गो टी िशकिव या-साठी िहदंी िव या यार्ंना एकत्र

करणार् या या सं था इंग्रजांनी काढ या आहेत, यात कोणताही भाग न घेता िहदंी त ण अिलकड े

राजकारणा या वाळवंटात गरुफटलेले िदसतात. आ ही यांना यां या ता याला साजेल अशा आनंदी वृ तीत ठेव यासाठी केलेले सवर् प्रय न िवफल होतात. कारण उलटे िदशनेे प्रय न करणारे जहाल त ण

आप या वजनाने अभर्क लोकांना राजकारणा या क्षु धेतत सहज ओढू शकतात. सवर् इंग्लडंभर पसरले या

www.savarkarsmarak.com

व एक या एिडबंरोम येच १५० पयर्ंत असले या, या पाचशे एक त ण िहदंी लोकांतून गे या ता. १७ मे या सभेला इंिडया हाऊसम ये ’देशवीर मतृी’ प्री यथर् शंभरावर इंिडयन जमावे ही एकच गो ट आम या हण याची िसद्धता करीत आहे!’ नंतर टाइ सने इतर पु कळ मु यांचे िववरण केले आहे व शेवटी सवर् िहदंी िव या यार्ंना एका क डवा यात क डून यावर इंिग्लशांची सक्त देखरेख उफर् पहारा ठेवावा, अशी सचूना िदलेली आहे. लवकरच सटुी सपंताच इंिडयन िव या यार्ंना या राजिन ठे या क डवा यात

क ड यात येईल हे िनि चत आहे. जे िनि चत नाही ते हे की अशा क डवाडयांनी कधी अतंःकरणे वळतील

काय?

गे या सोमवारी लोकमा य िटळकां या अिपलासाठी ी. दादासाहेब खापड हे लडंनम ये आले. त े

ये यापूवीर् फक्त तीन तास आधी यां या आगामी आगमनाची वातार् लडंनला िमळाली, तरी या वातं य येयाचे दादासाहेब हे पुर कत आहेत, या त वावर प्रीती करणार् या येथील िहदंी समाजाने या पुढार् यांचे वागत कर यासाठी वरीत टेशनकड ेधाव घेतली. गाडी ये याचे आधीच लॅटफॉमर्वर िहदंी लोक दाट जमलेले िदसत होते. गाडी टेशनम ये िशरताच व दादासाहेबांची भ य मतूीर् िदस ूलागताच

जयघोषाने आिण पु पांनी सवर् टेशन फुलनू व दणाणनू गेले! दादासाहेब येताच यां या हाती ताजी तार

वतर्मानपत्रातून जी पडली ती ही होय की, नरद्रनाथ गो वामी यांचा तु ं गात खून पडला व ीमंत

दादासाहेब सवार्ंचे आभार मानीत आप या िबर् हाडी िनघून गेले!

या िदवशी टेशनजवळ गोखले आले, या िदवशी तीन-चार िहदंी लोक व बाकी अगँ्लो-इंिडयन सामोरे

गेले व या िदवशी खापड आले या िदवशी सवर् िहदंी समाज दाटी क लागला. यात एकही अगँ्लो-इंिडयन िदसला नाही. लडंनला िहदंी समाज कोण या येया या भजनी आहे याचे हे आणखी एक

प्र यंतर!

-िद. २५ स टबर १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२५. इंग्लं या यापाराची वदेशीमळेु िपछेहाट

लडंन : आज दोन वषपयर्ंत छपवून ठेवलेले स य अखेर जगापुढे मांडणे इंग्लडंला भाग पडले आहे.

िहदंु थानात वदेशी चळवळ व आयलर्ंडात िसनिफन चळवळ सु झा यापासनू या चळवळीचा आप या यापारावर काहीच पिरणाम होणार नाही व झालेला नाही अशा िदमाखाने या चळवळी या पुर क यार्ंना िनराश कर याचा इंग्रजांनी प्रय न चालिवलेला होता. िहदंु थानात वदेशी चळवळीमळेु बाजारात

िवलायती मालास मागणी नसताही आप या िनयार्त यापारावर व िहदंु थानातील िवलायती आयात

मालावर याचा रितभरही पिरणाम होत नाही हे दाखिव यासाठी आज दोन साल िहदंु थानकड ेमागणी नसताही माल धाड यात येतच होता. िहदंु थान या बाजारात िवक्री न झाली तरी हरकत नाही परंतु गे या वषार्पयर्ंत िहदंु थान या िकनार् यावर िवलायती माल आ याने आकड ेजसे या तसेच फुगलेले राखले होते.

ितकड ेिहदंु थानी िगर यांतून तर माल जोराने बाहेर पडत होता व बाजारात वदेशीच खपत होता. परंतु सरकार तर इकड ेिहदंु थानात िवलायती माल पूवीर्इतकाच येतो, हे बंदरातील आक यांव न प्रिसद्ध क न

वदेशी या पुर क यार्ंस खोटे पाडीत होते. या पर परिव द्ध गो टींचे गतही एका अगँ्लो-इंिडयन पत्राने

थोड े िदवसापवूीर् प्रिसद्ध केले होते की, दो हीही गो टी खर् या आहेत. फरक एवढाच की, बाजारात वदेशी माल जा त खपत चाललेला आहे! तथािप अजनूपयर्ंत इंग्लडं या लोकसमाजात वदेशीचा खरा चटका बस याइतका उघड पिरणाम िदसनू आलेला न हता. वा तिवक पाहता आप या िहदंु थानचे पैसे सरंक्षण

करणे हा वदेशी बिह काराचा मळू व मखु्य उ ेश आहे. इंग्लडंचा यापार बडुाला, तरच वदेशी चळवळ

यश वी झाली, असा आमचा समज नाही. इंग्लडंने िहदंु थानिवरिहत वाटेल तेथ या बाजारात जाऊन

आपला यापार खुशाल वाढवावा. याला िहदंु थानची वदेशी काय हणनू आड येईल? व एतदथर्च

जोपयर्ंत िहदंु थानात नवीन िगर या, नवीन कारखाने, नवीन धंदे भराभर उघडत आहेत, तोपयर्ंत

इंग्लडं या यापाराचे आकड ेवाढत गेले असले, तरी देखील आम या वदेशीचा िवजयच झाला असता, परंतु िहदंु थानाइतका भोळसट बाजार जगावर इतरत्र इंग्लडंला कोठेही सापडणारा नस याने, या बाजारात इंग्रजी माल कमी सपंतो की नाही हे ठरिव यास इंग्लडं या यापाराचे आकड ेहे एक साधन आहे

व या साधनाने देखील आता हे िनिवर्वाद िसद्ध होते आहे, की गे या दोन वषार्ं या पिर माने वदेशी बिह काराचा िवजय झालेला आहे. कारण आठ मिह यात इंग्लडं या परदेशाशी चालले या यापाराचा आढावा नुकताच प्रिसद्ध झालेला आहे. याव न असे प ट होते की, इंग्लडं या यापाराला वदेशीने

जखम केलेली आहे. या गे या आठ मिह यात परदेशी यापाराचा आढावा देताना बोडर् ऑफ टे्रड हणत-े

Our Foreign Trade

Decrease of ७२,०००,०००

www.savarkarsmarak.com

In Eight Months

Again we have to record a falling off in trade which is sufficiently serious. Decrease in the

imports is! F ४२,०४५,१८६ and decrease in the exports is F ३०,०८३,०४३ making an aggrea-gate

shrinkage during the present year of upwares of ७२,०००,००० प ड.

अशा रीतीने इंग्लडंला ७ कोटी पौ डांची गे या साली ठोकर बसली आहे. इंग्लडंमधून माल बाहेरदेशी िकती कमी गेला याचे सिव तर आकडहेी मह वाचे आहेत-

तेलाचे बी, तेल िडकं इ यादी ३।। लक्ष पौ ड कमी गेले

कागद इ यादी... २ ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

लोकर इ यादी... ५।। ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

लोखंडी सामान पे या अ... ६।। ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

कापसाचे कपड.े.. ६।। ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

लोकरीचे कपड.े.. ४ ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

इतर कपड.े.. ३ ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

कातडी सामान... ५।। ‘‘ ‘‘ ‘‘ ‘‘

इ यादी आक यांव न इंग्लडंला बिह काराचा केवढा आघात सोसावा लागत आहे हे प ट होणारे आहे.

परदेशात जाणार् या मालाची िपछेहाट जे सांगत आहे तेच जी मालाची वाढ झालेली आहे ती वाढही सांगत

आहे. कारण सवर् प्रकार या िपछेहाटीत इंग्लडं असनू बाहेरदेशी जाणार् या यंत्र सामग्रीची मात्र वाढ झालेली आहे. कारण यावषीर् २।। लक्ष पौ डांची यंत्रे मात्र इंग्लडंमधून जा त बाहेर गेली. ही वाढही तेच सांगत आहे

की, िहदंु थानात वदेशी चळवळ जोरावर आहे व हणनू यंत्र ेजा त मागिव यात येत आहेत! परंतु इंग्लडंपेक्षा जमर्नी, जपानमधून यंत्र े घे याचा बिह कारवादी लवकर िन चय करतील, तर पुढील साली िहही वाढ कमी होईल. तसेच यंत्राला लागणारा कोळसाही इंग्लडंने ६३ लक्ष पौ डांचा बाहेर जा त धाडला. इकडहेी िहदंु थान लवकरच लक्ष देईल व जपानी कोळसा घेऊ लागेल. ७ कोटी पौ डापेक्षा इंग्लडंची खरी नुकसानी अिधकच झालेली आहे. कारण हे ७ कोटी पौ डाचे नुकसान गे या वषार्ं या आक यांशी तुलना क न ठरिवले अस याने व गे या वषीर्ही असाच तोटा अस यामळेु ३।४ वषार्ंपूवीर् या आक यां या मानाने

इंग्लडंचे खरे नुकसान फारच जा त झालेले असले पािहजे. या िपछेहाटीचा पिरणामही ताबडतोब

इंग्लडंम ये होऊन आपापसात बेबनाव सु झालेला आहे. मँचे टर व लँकेशायर या यापार् यांवर या िपछेहाटीचा बहुतेक ताण पडलेला अस याने तेथील िगर यां या मालकांनी मजरुास शेकडा ५ कमी पगार

दे याचे ठरिवले परंतु मजरुांनी तसे कर याचे नाका न पगार कमी झा यास काम बंद पाडू हणनू जाहीर

केले. प्र येक दैिनकात Cotton crisis वर आिटर्कले येत आहेत. ग्लासगो येथे तर काम नसले या मजरुांनी हजारो लोकांचे थवे क न दंग्यास आरंभ केलेला आहे. सोिशयािल ट लोकही दंग्यात िमसळत आहेत. या दंग्याची शांतता कर यासाठी, मुबंई या दंग्यानंतर जसे ितकडले ग हनर्र समाचारास जात होते तसेच

येथील राजपुत्रही मु ाम गेले होते परंतु यांनाही बेबनाव झाले यांनी िधक्का न परत धाडले. सभेत

www.savarkarsmarak.com

राजपुत्रा या स मानाथर् रा ट्रीय गीत God Save the King हे सु होताच मजुरीवा यांनी हुय कर यास

सु वात केली! व आप या अनंत कंठानी ’Down with the Tyrant’ या अथार् या प्रख्यात मासिलस या गा यास आरंभ केला!! तरी या लोकांवर मुबंई या शांततािप्रय, दयाळू ग हनर्राप्रमाणे गो या सोड याचा हुकूम राजपुत्राने िद याचे ऐिकवात नाही! इतकेच न हे, तर यातील लोकांची धरपकडही चाललेली नाही!!

-िद. २ ऑक्टोबर १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२६. सरदार अिजतिसहं व स यद

हैदर रेझा यांचे अिभनंदन

लडंन : गे या रिववारी फ्री इंिडया सोसायटीतफ भरले या लडंन येथील िहदंी रिहवाशां या सभेत खालील

ठराव सवार्ंनुमते पसार झाले. सभे या अ यक्ष थानी दे. अलीखान हे होते व सभेत िहदं,ू मसुलमान, पाशीर् इ यादी सवर् पंथांचे लोक उपि थत होते.

दे. सावरकर यांनी पिहला ठराव पुढे आणला व याला डॉक्टर राजन व लाल हरदयाळ यांनी अनुमोदन

िदले. ’देशभक्त सरदार अिजतिसहं यांनी वदेशाची जी सेवा अखंड रीतीने चालिवलेली आहे तीब ल

आमचे सवार्ंचे मनात प्रथमपासनू वसत असलेला पू यभाव यां या ितलका माची वातार् ऐकून इतका प्रबळ झालेला आहे की, आज ही सधंी साधून आ ही फ्री इंिडया सोसायटीचे आमतं्रणाव न जमलेले सवर् गहृ थ सरदार अिजतिसहं यां या या धैयर्युक्त देशभक्तीचे सावर्जिनक आिभनंदन करीत आहोत.

दाखिवले या भयाने वा मखूर्पणा या लटपटीने आप या मागार्पासनू युत न होता, सरदार अिजतिसहं हे

या रा ट्रीय पक्षाचे ते एकदा भक्त बनले, या पक्षाची सेवा आजपयर्ंत एकिन ठेने करीत आले आहेत व

यांची ही सेवा पुढेही अखंड चालणार अशी आ हास खात्री वाटत आहे.’

दे. आयर, बी. ए. यांनी दसुरा ठराव पढेु आणला व याला बी. के. दास बी. ए. बॅिर टर अॅट लॉ यांनी अनुमोदन िदले.’दे. स यद हैदर रेझा हे गेली दोन वष पंजाब व सयंुक्तप्रांत याम ये आप या देशबांधवांना मातभृमूी या पे्रमाची व देशा या अिभमानाची जी दीक्षा देत आहेत याब ल ही सभा यांचे अिभनंदन

करीत आहे. िवशेषतः िहदंु थानातील पंथभेद असले या िभ नवगीर्यांना मातपेृ्रमा या एकाच

िनशाणाखाली एक कारणा तव चाललेले यांचे प्रय न, यात यांना येत असलेले यश व या रा ट्रीय

ऐक्या या रा ट्रीय दा यिवमोचनाकड ेते करीत असलेला उपयोग याब ल ही सभा यांची फार आभारी आहे.’

-िद. १६ ऑक्टोबर १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२७. दे. लो. िबिपनचंद्र पाल यांच ेआगमन

लडंन : या या िद य प्रितभाशक्तीला, जवळजवळ सवर् रा ट्र अज्ञानिनदे्रत गरुफटलेले असताना, िहदंु थान या राजकीय आकाशातील िक्षितजावर वरा य सयूार्चा अ णोदय प्रथम ि टगोचर झाला, यांनी ते आपले भिव यदशर्न इतर थलू टी अपमानीत असताही, आप या भमूातेला अखंड िव वासाने

आजपयर्ंत प्रथम केले व शेवटी यां या या मगंलभपुालीरवाने अखेर जागतृ झालेली िहदंसुदंरी आज या पूवर् सिूचत वरा यसयूार्चे दशर्नासाठी हुता मतेची आरती घेऊन उ सकुतेने उभी आहे, अशा सचूक

भिव यवा यांम ये जे आप या अलोट बुिद्धमतेने व वक्तृ वाने अगे्रसर व पावलेले आहेत ते ीयतु

देशभक्त बाबू िबिपनचंद्र पाल हे गे या आठव यात लडंनला येऊन पोचले. यां या आगमनसमयाची वातार् जरी अगदी फक्त दोन तीन तासच आधी लडंनला िमळाली तरी चेिरगंवलास टेशनवर गाडी ये याचे

पूवीर्च िहदंी लोकांची गदीर् लोटू लागली. बाबू िबिपनचंद्र पाल यांचे दशर्न गाडी या िखडकीतून हो याचा अवकाश तोच वंदे मातरम या वनी या सरीवर सरी वषूर् लाग या! बाबूसाहेब गाडीतून उतरताच

चोहोबाजूनंी पु पांची वृ टी व पालचे जयजयकार यािशवाय टीला वा कणार्ला अ य िवषय गोचर

होईनासे झाले. टेशनवर असले या इंग्रज गहृ थांना हा प्रकार अभतूपूवर् वाटावा हे साहिजकच होते. पाल

ये याचे आधीच यां या सबंंधाने िनरिनराळे उ गार इंिग्लश पत्रे काढीत होती. ’That irreconcilable

agitator Bipin Chandra Pal is coming to England’ हणनू वातार् इंिग्लश पत्रांनी आधीच पसरिवलेली अस यामळेु पालना भेट यासाठी अिलकड े इंग्रजी लेखकां या व वृ तपत्रकारां या म येच चढाओढ

चाललेली आहे. यां या जयजयकाराने कलक यास लोकां या कानठ या बसिव या तो पाल आप या जयजयकारासह अखेर लडंन येही िश लागला! इंिडया हाऊसकड े बाबूसाहेब आले व तेथे यांचे थोड े

भाषणही झा यावर रा ट्रगीत होऊन मडंळींना िनरोप दे यात आला. िबिपन बाबंूबरोबर यांचा मलुगाही आहे. ये या रिववारी िबिपनबाबंूचे Nationalism वर प्रथम भाषण असनू येथील सवर् इंिडयनांची मने

यां या या प्रिथत पुढार् या या भाषण वणासाठी उ सकु झालेली आहेत.

-िद. २३ ऑक्टोबर १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२८. राखीबंधन समारंभ

लडंन : समुारे पंधरा िदवसापूवीर् लडंनला टरची तार आली होती की, नािशकला िहदं-ुमसुलमानांचा जगंी दंगा झालेला आहे व शहरा या सरुिक्षततेसाठी देवळालीहून युरोिपयन ल कर मागवलेले आहे. ही तार

वाचताच ितचा अथर् सवार्ंनाच चम कािरक वाटू लागला. या वेळेसच नािशक या देशभक्त ब्रा मणांनी गणपती उ सवासारख्या प्रसगंी स यद हैदर रेझा यांना बोलावून नेऊन िहदंु थानभर सवार्ंनाच

आ चयर्भिरत करणारे उदाहरण घालनू िदले. ही वातार् येऊन पुरते आठ िदवसही लोटले न हते तोच

नािशकला िहदं-ुमसुलमानांचा दंगा हावा ही चम कारीक गो ट ऐकून बहुतकेांनी असा तकर् बांधला की नािशक या गणपती उ सवातील ते धाडसी वतर्न पाहून, या या िहदं-ुमसुलमानां या सलोख्यावर होणारा पिरणाम नाहीसा कर यासाठी बंगालप्रमाणे हा भाडोत्री दंगा सजिवला असेल. िक येकांनी तर के हाच

बोलनू दाखिवले की, आपसात िवतु ट वाढिवणे हा मखूर्पणा आहे, हे न कळणारे या रामप्रभू या नगरात

फारसे वेड ेसापडणे दिुमर्ळ आहे. हे तकर् धावतात तोच दसुरे िदवशी पु हा टरची तार फडकली की, ’कालची िहदंमुसुलमानां या दंग्याची धाडलेली तार िनराधार होती!’ मग टरने कोण या दंग्याची बातमी धाडलेली होती? का दंगा वैगेरे मळुीच झालेला नसून ही सवर् टरची कांदबरी होती? तथािप याब लची िहदंु थानची सिव तर वातार् येईतोपयर्ंत मौन धरणेच इ ट होते. आता जी वातार् गे या मेलने आली, याव न तो नािशक या िहदं-ुमसुलमानांचा’दंगा’ नसनू पोिलसांचा होता हे उघडकीस आले आहे! हैदर रेझा या आगमनाने नािशक या देशभक्त िहदं-ुमसुलमानांनी देशिवघातक दहुीवर केवढा भयंकर आघात केला, हे

ती दहुी यांना इ ट आहे यां या या खो या बात याव न उघड हत आहे. या वातं यिप्रय

नािशककरांवर आज प्र तुत स तेची जरी वक्र टी झालेली आहे, तरी ीरामचंद्राचे प्र यक्ष चरणधुलीने

पिवत्र झालेले, ीगोदे या तुषारांनी अखंड िसिंचत होणारे, ीरामदासां या तप चयने व गु त रचनेने

अिमत साम यर् पावलेले व वातं यल मीचे जयजयकार जेथील त ण कंठातून प्र येक उषःकालाला कलकलिननादाने अडवीत आहेत ते ते देशक्षेत्र याच काय, परंतु त वजयासाठी सोसा या लागणार् या वाटेल या भावी यातनांना आनंदाने व अचंचल धैयार्ने त ड देईलच देईल.

राखीबंधन समारंभ आिण साउथ आिफ्रकन िहदंी जनतसे सहानुभतूी! गे या शुक्रवारी ता. १६ ऑक्टोबर होती. हा शुक्रवारचा िदवस येथील िहदंी समाजाला कलक याचे

नागिरकांप्रमाणेच अ यंत उ साहाचा गेला. या िदवशी आपण परदेशात आहोत, ही भावना सटूुन जाऊन

िहदंभू या अगंावरच क्रीडत अस याचा सवार्ंस भास होऊ लागला. िहदंु थान या सुदंर सृ टीवैभवाचे देखावे

मनाला िदस ू लागले. िहदंु थान या सवुािसक फुलाचे मनोहर पिरमल भोवती दरवळू लागले.

िहदंु थान या भीतीने म ये आडवे पडलेले समदु्र आटिवले व ड गर सपाट केले आिण अतंःकरणाला पिवत्र

पे्रमाला या या प्रीत व तूशी त लीन करवून िदले.

www.savarkarsmarak.com

या िदवशी दपुारी ३ वाजता येथील मागे पालर्मटम ये िनवडून गेलेले दे. सर मचंरजी भावनगरी यांचे

अ यक्षतेखाली साऊथ आिफ्रकेतील िहदंी लोकांना सहानुभतूी दाखिव यासाठी िहदंी लोकांची सभा भरली होती. कॅक् टन हॉलचे िव ततृ जागेत िहदंी लोकांची दाटी सभेचे आधीच जमलेली असनू यात पु कळ

इंिग्लश गहृ थही आलेले होते. भावनगरीचे भाषण या िदवशी अगदीच प ट, करारीपणाचे व प्रसगंास

अनुस न असे झाले व यांनी आता बॉयकॉटवर (बिह कारावर) सवर् भर घाला असा रा ट्रास आग्रहाने

उपदेश केला! पिहला ठराव लाला लजपतराय यांनी पुढे आणला व याला दे. पारेख यांनी अनुमोदन िदले.

दसुरा ठराव सहानुभतूीचा असनू तो दे. िबिपनबाबंूनी आप या वक्तृ वपूणर् तेज वी वाणीने पुढे आणला व

याला दे. सावरकर यांनी अनुमोदन िदले. ितसरा ठराव बायकॉटचा होता व तो दे. खापड यांनी पुढे आणला व याला दे. रामपेन बी. ए. बॅिर टर अॅट लॉ यांनी अनुमोदन िदले. सभेचे िरपोटर् टाइ स वगरेै पत्रांतनू जे

प्रिसद्ध झालेले आहेत व यावर डलेी यूज वगरेैनी जे लेख िलिहलेले आहेत याव न या सभेचे मह वाचे

व प िदसनू येईल. या सभेचे काम साडपेाचला सपंले व लगेच सहाला रा ट्रजयंतीचे सभेस आरंभ झाला. १६ ऑक्टोबरला देशभनेू रा ट्रपक्षाला कसा ज म िदला, याचे अ यंत उ साहक, यथाथर् व देशभिक्तपूणर् िववेचन देशभक्त लाला लजपतरायांनी के यावर डॉ. कुमार वामी, दादासाहेब करंदीकर, खापड इ यादींची भाषणे झाली. नंतर राखीबंधनास प्रथमतः िबिपन बाबंूनी आरंभ केला. रा ट्रगीता या गायनानंतर

िबिपनबाबंूचे अमू य वक्तृ वाचे भाषण सु झाले. यांनी सांिगतले की, मी गे या वषीर् या वेळेस तु ं गात

होतो व आज वनवासात आहे. परंत ुमाझ ेसवर् अतंःकरण ितथे तु ं गाम ये अरिवदं घोष बसलेले आहेत,

ितथे रािहलेले आहे! जेथे बाल गगंाधर आहे, ितथे या देशितलकापाशी गुतंलेले आहे! अरिवदं व ितलक या दोन नावांचे उ चारण हो यास तीस, चाळीस िमिनटे लागली. कारण प्र येक नावासाठी टा यांचा कडकडाट

व वंदेमातरमचा गजर पंधरा िमिनटांवर सतत चालत होता! नंतर िबिपनबाबंूनी या त णांनी रा ट्रासाठी अमयार्द यातना सोसनू देहा या ममतेला ठार मारले यांचे मरण केले आिण पु हा सवर् हॉलवर

टा यां यािशवाय काही ऐकू येत नाहीसे झाले. या प्रचंड कडकडाटातून वंदेमातरम ्हा वनी मात्र सवार्ंहून

वर चढत जाताना ऐकू येई. सभेला युरोिपयन िरपोटर्सर् व इतर आलेले होते. यांचे मखुावर िबिपनबाबंू या वक्तृ वाची छाप हुबेहुब पडलेली होती!

-िद. १३ नो हबर १९०८.

www.savarkarsmarak.com

२९. िहदंी िव या यार्ंसाठी क डवाडा लडंनः गे या दोन वषार्ंम ये इंग्लडंम ये आले या िहदंी िव या यार्ं या देशभक्तीने, यां या वाथर् यागाने, यां या दवुर्तर्नपरावृ तीने व यां या वाढ या ऐक्याने व पे्रमाने यां या अतंःकरणात

काळजीचे िवष पस लागले आहे, या आप या अ यंत िहतिचतंक (!) अगँ्लो-इंिडयन वीरांनी गे या आठव यात एकदाची बरेच िदवस भरवू घातलेली सभा उरकून घेतली. पूवीर्चे ख्यालीखुशालीचे रंगात दंग

हो याचे ऐवजी अिलकडील िहदंी िव याथीर् नेहमी स मानवृ तीने राहू लागले, ता यात हसत खेळत

िदवस घालिव याचे ऐवजी ते िचतंामग्न िदवस व अव थ रात्री कंठू लागले! यिक्तिवषयक चैनबाजीचे

ऐवजी पैसे असनूही उपास क लागले व अगँ्लो-इंिडयनांची आमतं्रणे येत असताही नाच तमाशांना जा याचे नाका लागले! राजकीय िवषयात िजतके यांना लक्ष यावेसे वाटते यांचे सह ांशही लक्ष

ख्यालीखुषालीत ते देते, तरी देखील आप या या ’िहतिचतंकांना’ इतकी काळजी लागली नसती. परंतु िहदंी त णांची िच तवृ ती इतकी काही वाथर्परावृ त व वदेशिहतरत होत चालली आहे की, यां या या नीित युततेला लवकर आळा घात यािशवाय यांचे िहत कर यास दसुरा मागर् नाही हे उघड िदस ूलागले!

मॅिझनीला यां या वया या िवशी या आत जे हा िचतंामग्नतेत िदवस घालिव याची सवय लागली, ते हा इटलीचे व ऑि ट्रयनांचे िहतिचतंकांकडून असेच प ट सांग यात आले होते की, त ण मलुांनी ख्याली-खुशालीत आनंद कर याऐवजी राजकीय गढू िवचारात गुगंणे व रात्री एकटे व उदासीन सं य त वृ तीने

िवचार करीत िफरणे हे सरकारास कधीही खपणार नाही!!

इंग्लडंमधील अगँ्लो-इंिडयनांची व िहदंु थान या गोर् या िहतिचतंकांची ही काळजी अितशय वाढत

चाललेली आहे. दर आठव यात परमे वर भजना इतके िनयमाने आज सतत दोन वष, ई वरी येयाचे मतूर् िच ह असले या देशभमूीचे भजनासाठी िहदंी िव या यार्ंची अखंड चाललेली कीतर्ने, यातील यां या िदसनू आले या देशमय िच तवृ ती, पालकां या आज्ञा मोडूनही िक येकांनी सोडलेले िसि हल सि हर्सचे

कोसर्, स तावनचे देशवीरांची टोलेजगं सभा, देशातील लोकांसाठी मिहनाभर केलेले उपवास, सायरे से टर

कॉलेजामधील बाणेदार वतर्न, िटळक, साऊथ आिफ्रका, रा ट्रजयंती वगरेै प्रसगंां या यांनी भरिवले या टोलेजगं सभा व यात बुद्ध लोकांचा यां यावर पिरणाम हो या ऐवजी यां या उ हासाने बुद्धां या अगंात

िशरत चालेले नवीन वारे, या सवर् परंपरेने िचतंामग्न झाले या इंग्रजी स गहृ थांनी परवा या िवषयाचा आजपयर्ंत चाललेला िनमसरकरी व वतर्मानपत्री खल सपंवून उघड चचार् कर याकिरता सभा भरिवली. सरकार या कृपेतील दे. गु त, अमीरअ ली, कहानिसगं वगरेै वजनदार लोक, दे. भावनगरी वगरेै जबाबदार

लोक, सर कझर्न वायली, िमस बेक, डॉ. पोलन व इतर िक येक सरकारी व िनमसरकारी इंग्रज देशभक्त,

िबिपनचंद्र, खापड, करंदीकर वगरेै पुढारी व त ण िव या यार्ंची बहुतेक मडंळी यांनी कॅक् टन हॉल

भरलेला होता. अ यक्ष थानी मुबंईचे माजी ग हनर्र लॉडर् लॅिमगं्टन हे होते. डॉ. पोलन सी.आय.ई. यांनी

www.savarkarsmarak.com

इंिडयन िव या यार्ंना एका कद्रात आणणे व यांचे चळवळीला यां याच िहतासाठी दाबात ठेवणे िकती अव य आहे याचा िववरणा मक िनबंध वाचला व िहदंी िव या यार्ंची वतर्णकू अिलकड े फार िबघडून

नीित युत होत चाललेली आहे वगरेै िवधाने केली. नतंर लॉडर् लॅिमगं्टन हेही याला मान डोलवून हणाले

की, इंिडया ऑफीसनेही (सरकारी मखु्य कचेरी) प्र यक्ष व अप्र यक्ष रीतीने या होतक क पनेला साहा य

क न िहदंी िव या यार्ंवर देखरेख ठेवणे हे िहदंी िव या यार्ं या फार फार िहताचे आहे. अशा या सभेत काय

प्रकार घडला हे इंग्रजी भाषेतच सांगणे इ ट आहे. डलेी क्रॉिनकल हणते-

DISLOYAL STUDENTS

Indian Hostile Demonstration at London Meeting

A demonstration of disloyalty on the part of the Indian Students was witnessed yesterday. Lord Lamington referred to the King’ proclamation and said that the proclamation, that very great Document, which was promulgated yesterday (loud hissings and derisive laughter) stated our feelings towards them. We do wish them well. (booing and laughter by the students and cheers by the Britishers). When an Indian students affirmed that there must be awakening in the Indian students first and foremost of a sense of loyalty to the English throne and to the person of the King (The hissings and the derisive laughter were tremendous and the Chairman had to call for

order). याप्रमाणे इतर पत्रांतूनही मोठमोठाले मथळे देऊन छापले आहे की राजद्रोही िहदंी िव याथीर् काल या सभेत जेथे तेथे हुश-हुशचा प्रचंड मारा सु करीत. फार काय पण लॉडर् लॅिमगं्टनने परवा या जाहीरना याचा उ लेख करताच हसणे, ओरडणे, हुशहुश करणे यां या वादळात अ यक्षांना ते वाक्य

सोडणे भाग पडले! एक िहदंी िव याथीर् हणाला की, राजाचे रा यपद व मकुुट यां याब ल राजिन ठा व

प्रीती िहदंी िव या यार्ंनी प्रथमतः सपंािदली पािहजे. ते हा पु हा हु शचा मारा चालला! तो िहदंी िव याथीर् (हे गहृ थ मुबंईचे वकील वेिलणकर असनू ते इतके वदृ्ध आहेत की यांना िव याथीर् हणणे हे

उद्धटपणाचेच लक्षण होईल.) सतंापून पु हा पु हा हणालाः ’ या िधक्काराचा अथर् काय? राजाचे

मकुुटाब ल व यक्तीब ल आ ही अप्रितम पू यभाव ठेवलाच पािहजे.’ हे तो हणताच पु हा िधक्कार

श दांचा इतका मारा झाला की याला भाषण सपंवून बसावे लागले! इतक्यात एक इंग्रज गहृ थ सतंापून

उभा रािहला व एका िहदंी गहृ थाकड ेबोट दाखवून हणाला की, मी या मनु याला आम या राजा या नावाचा िधक्कार करताना पािहले तर याला आता काढून िदले पािहजे! परंत ु या सतंापाचा काही एक

पिरणाम न िदसनू सभेत उलट बाचाबाचीच अिधक वाढत चाल याने ते प्रकरण शेवटास नेता येणे दु कर

झाले व तेथेच सपंले! लॉडर् लॅिमगं्टन यांनी मुबंई इलाख्यावर रा य केले. यांना टाळी नाही, उ थापन नाही परंतु जे हा िबिपनचंद्र पाल नावाचा बंगाली उठला ते हा िहदंी िव या यार्ंनी याचा अप्रितम स कार

कर यास आरंभ केला व एकसारखा जयजयकार सु ठेवला. Bipin Chandra Pal received quite an

ovation when be got up, from India Students, which lasted for several minutes अशा घोटा यात व

www.savarkarsmarak.com

बाचाबाचीत ती सभा पार पडली! पु हा अशी सभा न भरिवणेच इ ट आहे, असा धडा यापासनू िशकणे

इंिग्लश लोकां याच िहताचे आहे, न हे काय?

-२७ नो हबर १९०७.

www.savarkarsmarak.com

३०. रा ट्रीय पिरषद!

लडंनः देशभक्त िबिपनबाबू यां या याख्यानमालेला शुक्रवार ता.१८ िडसबर रोजी कॅक् टन हॉलमधील

भ य हॉलम ये आरंभ होऊन गे या सोमवारी ितची समा ती झाली. या याख्यानातील उदा त

त विवचार, उ साहक वक्तृ व, अलोट देशभक्ती, कुशाग्र तकर् व अमोघ कोिटक्रम यां या योगाने या याख्यानातील सारांश दे याचा प्रय न करणे हणजे यांचे वार य िबघडिवणे होय व यां या वणाने

मोिहत झाले या ो यां या आग्रहाव न ती याख्याने लवकरच समग्र छापावयाची अस याने यांचे

सारांश देणे हणजे नावी य घालिवणे होय. एतदथर् आज या बातमीपत्रात या याख्यानािवषयी काहीच

िवशेष न िलिहता फक्त इतकेच सांगणे ब स आहे की, गे या दहा बारा-िदवसात लडंन या िहदंी लोकांतच

न हे, तर बर् याच इंग्रजी मडंळातही याख्यानांिशवाय दसुरी चचार् ऐकू येत नाही. ितिकटांना अडीच पये

िकंमत होती व सवर् यव था एका आठव यात घाईघाईने केलेली होती. तथािप बहुतेक िहदंु थानी व

िक येक इंिग्लश लोक यां या झुडंी याख्यानास लोटत हो या. सं याकाळ कधी होते व हॉलम ये

िशर यास कधी िमळते, असे सवार्ंस होऊन जात असे. दसुरे िदवशी िबिपनबाबंू या नंतर देशभिगनी िवदषुी कामाबाई यांचेही एक वातं यपोषकतेचे याख्यान झाले. यांनी आपले रा ट्रीय हातात िनशाण ध न

फडकिवताच सवर् सभा उभी रािहली व वंदेमातरम ्गजर्नांचा वषार्व सु झाला. ही याख्याने सु असताच

रिववारी ता. २० िडसबर रोजी सवर् िहदंु थानी लोकांची रा ट्रीय पिरषद भरिव याची सचूना शकु्रवारी सभेपुढे

मांड यात आली होती. प्रथमतः ही पिरषद नागपुरास भरणार् या िटळकपक्षीय काँगे्रस या पु टीप्री यथर् भरिवणे होते, परंतु सरकार या हटवादी आततायीपणाने नागपूर या काँगे्रसची गळेदाबी झा याची वातार् याच समुारास आ याने सवार्नुमते ही पिरषद वतंत्र याच लडंनम ये भरवावी असे ठरले व याप्रमाणे

िद. २० रोजी कॅक् टन हॉलम ये येथील सवर् दजार् या, वया या व िठकाणां या लोकांची गदीर् होऊ लागली. ऑक्सफडर्, केिब्रज, सायरे से टर वगरेै सवर् िठकाणाहून िहदंी लोक आलेले होते. पॅिरसहून देशभक्त राणा हेही आलेले होते. अ यक्ष थानी देशभक्त खापड यांची सवार्नुमते िनवडणकू झाली व यांनी रा ट्रीय

पक्षाची बाज ू स याला व ऐक्याला ध न आहे हे प्रमाणिसद्ध क न दाखिवले. ’आम या कर यात व

आम या माग यात भयंकर ते काय आहे? इंग्रजी लोक इंग्लडंात जसे आहेत, फ्रा स देशात फ्रच लोक

राहतात व अमेिरकन लोक अमेिरकेत या हक्कांचा उपभोग घेतात या हक्कांचा उपभोग आ ही आम या देशात घेऊ इि छतो. इंग्लडंम ये इंिग्लश लोक जसे राहतात तसे राहणे जर तु हाला भयंकर वाटत नाही तर िहदंी लोक िहदंु थानात तसे राहू इि छतात, यात तुमचा इतका सतंाप व गलबला का हावा इ यादी आशयाचे लो. दादासाहेबांचे भाषण झा यावर दे. डॉक्टर कुमार वामी (एक देशभक्त व िव वान युरेिशयन

िहदंी) यांनी वरा याचा पिहला ठराव सभेपुढे मांडला. डॉ. कुमार वामी यांचे लेखनकौश य व

कलाप्रवीणता इंग्लडंम ये मा य व प्रिसद्ध आहे. यांनी आणलेला ठराव िहदंु थान या अ यु च लक्षाचा होय. ‘िहदंु थानसाठीच न हे, तर दडपशाही या सवयीने अगंात िशरलेली अनीतीम ता नाहीशी होऊन

www.savarkarsmarak.com

इंग्लडंचे क याण हावे, यासाठीही िहदंु थानने पणूर् वातं य झालेच पािहजे.’ वरा याचा ठराव असा होता- ’आप या रा ट्रा या पूणर् व सवार्ंगीण उ नतीला व आम या ई वरद त अिधकारा या उपभोगाला या या प्रा तीनेच ससुा यता येणारी आहे, या वरा या या पूणर् वातं या या अिंतम सा याला ही

पिरषद पूणर् मा यता देत आहे.’ डॉ. कुमार वामी यांनी मांडले या या ठरावाला दे. सावरकर यांनी अनुमोदन िदले. वरा याचा स य अथर्, पूणर् वातं य हाच असनू इतक्या प ट उ चाराने या सा याला तु ही समंती देत आहात. परंतु ती समंती दे यापवूीर् या श दाचंा खरा अथर् लक्षात बाळगा. या अिंतम

सा याला समंती दे यापूवीर् तु ं गा या िभतंी व अधंारा या गहुा इ यािदकांची िचत्र ेडो यापुढे आणा. या िचत्रां या भयानक देखा यात तु हाला आकषर्क करणारे मनोहर व िदसत े आहे की नाही हे पहा. िव तवा या िनखार् यावर पाय ठेवून तो मदृ ुगादीवर ठेव याप्रमाणे अचंचल पडत आहे की नाही हे िनि चत

करा व मग या असा य यज्ञात आनंदात बिलदान कर याची उ कट इ छा होत आहे, असे जर तु हास

वाटत असेल तरच या ठरावास आज समंती या. नाहीतर घाई कर यात काही हशील नाही. वरा य हे

िद य आहे व िद य अतंःकरणातच ते विृद्धगंत होऊ शकते. हे अनुमोदन सपंताच टा यां या अलोट नादाला आरंभ झाला. एकहीजण िवचारले असता िव द्ध गेला नाही व सवार्ंनुमते या पूणर् वातं या मक

वरा याचा ठराव पसार झाला. दसुरा ठराव बायकॉटचा असनू तो देशभिगनी िवदषुी कामाबाई यांनी पुढे

मांडला. अमेिरके या बायकॉटचा इितहास सांगनू या हणा या, ’िहदंु थानातील त णांनो! ’बिह कार’ हाच जयघोष चाल ूकेला पािहजे. ठराव हेच सांगतो की, बिह कार वरा याचे एक मह वाचे साधन असनू

याची अमंलबजावणी प्र येक िदशेने कर यात आली पािहजे.’ देशभिगनी कामाबाईं या भाषणानंतर दे.

वमार् यांनी अनुमोदन िदले व ठरावही सवार्ंनुमते पसार झाला. नंतर ितसरा ठराव तुकर् थान या लोकानंी लोकस ते या त वावर रा यपद्धती ने याब ल यांचा गौरव कर याचा असून तो दे. आयर यांनी पुढे

आणला. चौथा ठराव िठकिठकाणी रा ट्रजागतृी होऊन वातं यप्रा तीचे जे प्रय न सु झालेले आहेत, या सवर् प्रय नांस व इिज त, इराण व आयलर्ंड येथील प्रय नास आमची पूणर् संमती अस याब लचा होता. तुकर् थान या ठरावावर दे. आगाखान यांनी देशभक्तीपिरलु त असे भाषण केले व ऑि ट्रयन मालालाच

न हे, तर िहदंु थानने िब्रिटश मालावरही बिह कार घालावा, असे जसे सांिगतले, तसेच इिजि शयन

सं थे या सेके्रटरीने सांिगतले की, ’िहदंु थान व इिज त यांची अमर दो ती राहो. मी बाहू पस न तु हास

सांगतो की, हे िहदंी जनहो, या व इिज तला अिलगंन या. तु ही तुमचा माल इिज तम ये धाडा, आ ही आमचा बाजार तुम या मालाला खुला केला आहे. इिज त तुम यावर भावासारखे पे्रम करीत आहे.’ या या दसुर् या िदवशी िबिपनबाबंूचे भाषण झा यावर इिज त या सेके्रटरीने लॅटफॉमर्वर जाऊन िबिपनबाबंूना आिलगंन िदले! पाच िमिनटे इिज त व इंिडया आिलगंन देत यासपीठावर उभे होते. सवर् उभे असनू

इिज तचा जयजयकार व वंदेमातरमचा तालिननाद यांनी सभा थान दमुदमुनू रािहलेले होते.!!

यापुढील ठराव िम. मोल या सधुारणांब लचा असनू यात हटलेले होते की,’सधुारणा इतक्या क्षु लक व

फसवणकुी या आहेत की, यां या योगाने देशप्रगतीला अडथळा होईल व नोकरी या तुक यासाठी

www.savarkarsmarak.com

भांडणाची पद्धती वाढून जाती-जातीत वैमन ये उ प न होतील. या सधुारणा आम या बुिद्धम तचेा उपमदर् करणार् या असनू आम या आशेवर कुठार होणार् या आहेत.’ दे. िबिपनचंद्र पाल यांचे यावर फारच

मु ेसदू भाषण झाले. नंतर वदेशी व रा ट्रीय िशक्षण यांचे ठराव कलक या या रा ट्रीय काँगे्रसने पसार

केलेले जसे या तसेच पसार कर यात आले. मद्रासची वयंम य नेम त काँगे्रस रा ट्रीय काँगे्रसही होऊच

शकत नाही व वसाहतीचे वरा य ही अशक्यच, आंधळी व अनथर्क एतदथर्च या य क पना आहे वगरेै

ठरावही पास कर यात आले व अशा रीतीने उ साहात व एकमताने ही पिरषद पूणर् झाली.

-िद. १५ जानेवारी १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३१. ीगु गोिवदंिसहं महाराजांचा ज मो सव

लडंन : मातभृमूीपासनू हजारो मलैांवर दरुावले असताही गे या आठव यात क्षणभर आपण िहदंु थान या वातावरणातच प्रवेशलो आहोत की काय असा भास होत होता. यरुोिपयन देशात ज मास आला असता, तर

या पु षाचे नाव जगातील प्र येक मनु या या त डी झाले असते, या ीगु गोिवदंिसहं महाराजांची ज मितथी लडंनम ये इतक्या उ साहाने, डौलाने व अभतूपूवर् दणक्याने गाजिवली जाईल हे दोन वषार्ंपूवीर् कोणास खरे देखील वाटले नसते. परंतु रा ट्रीय क्रांती या लाटा जो जो आ मबला या अिव वासाला फेकून

देऊन आ मबला या िव वासाला उ प न करीत आहेत तो तो पररा ट्रातील थोर पु षांपुढे दा या मक

नमन करणे सोडून देऊन वकीय थोर पु षां या चिरत्राला माननीय व मानवधर्क प्रिणपात कर याकडे त णाचा कल वाढत चाललेला आहे. रा ट्रीय वाचा पाया हणजे रा ट्रीय िवभतूीचे इितहास होत.

िहदंु थानात ीगु गोिवदंांचा रा ट्रीय उ सव अजून झालेला नसतानाही लडंनसारख्या आजपयर्ंत िहदंी त णांना जा त नीितभ्र ट व पर तुितपाठक बनिवणार् या शहरात तो प्रसगं अशा िदमाखाने गाजला जावा, यापेक्षा विृद्धगंत देशभक्तीचे दसुरे िच ह ते काय अस ूशकणार? या आम या विृद्धगंत देशभक्तीलाच डॉ. पोल व इतर अगँ्लोइंिडयन ’िनतीभ्र टता’ हणत आहेत! यां या हण याप्रमाणे ही त ण भारताची विृद्धगंत ’नीित युतता’ गे या आठव यात अननुभतू जोराने प्र ययास आली. कॅक् टन हॉलम ये ता. २९

िडसबर रोजी िहदंी व इंग्रज लोकांची गदीर् होऊ लागली. जरी या िदवशी लडंन शहरा या मानाने हवा वाईट

होत होती, तरी समाजाची सखं्या अनपेिक्षत जमलेली होती. सभा थानी गलुाबी रंगाची भ य पताका लावलेली असनू ित यावर अ यंत कुशल रीतीने ’देग तेग फ ते’ ही अक्षरे िलिहलली होती. ती खाल या गलुाबी रंगात फारच खुलत होती. Honour to the sacred memory of Shree Guru Govind Singh या खाली Prophet, Poet and Warrior ही अक्षरे िनरिनरा या यकु्त रंगात िलिहलेली होती. हे भ य व

शुभसचूक िनशाण, पु पे, धूपाचा सगुधं व प्रख्यात िवभतूीचे नाम मरण व रा ट्रीय पताकांचे उ वल रंग

यांमळेु सवर् हॉलला एखा या देवालयाचे पािव य प्रा त झालेले होते. अ यक्ष थानी देशभक्त िबिपनचंद्र

पाल यांची योजना झा यावर रा ट्रगीताचे गायन झाले. बंगाली ’आमार देश’ व मराठी ’िप्रयकर िहदंु थान!’ ही गीते उदा त मनोवृ तींना उचंबळवीत असताना दोघा शीख त णांनी गु नानकां या ग्रथंातून धािमर्क प्राथर्ना पंजाबीत आहेत या हणनू दाखिव या. नंतर प्रो. गोकुलचंद एम.् ए. (दयानदं

कॉलेज) यांचे िनबंध वाचन सु झाले. गु गोिवदंिसहं यां या चिरत्राचे कथन इितहासा मक चुरस व

आवेशयुक्त के यावर गोकुलचंद हणाले की, या अ यंत प्रख्यात पु षाचा नामो चार आ हा िहदंूं या दयाला जो अिभमान, पे्रम, आ मिन ठा व पू यभाव देतो तो, िख्र चन लोकांना ख्राइ टचे

नामो चाराबरोबर जी मनोभावना उ प न होते, ित याशीच काय तो तुलला जाऊ शकेल! ीगु गोिवदंांनी आप या देशािव द्ध व वरा यािव द्ध जाणार् या िहदं ूदेहद्रो यांनाही ले छांइतकेच सळो की पळो केलेले

होते. देशबंधू गोकुलचंद यांचे याख्यानानंतर लो. लाला लजपतराय यांचे याख्यान झाले. ते हणाले की,

www.savarkarsmarak.com

गु गोिवदं हे िहदंु थानातील अ यंत थोर िवभतूीतील एक असनू पंजाबमधली तर अन य, अ यंत थोर

िवभतूी होत. या थोर िवभतूीची चार लहान अभर्के यां या शत्रूं या रोषाला बळी पडली. ीगु गोिवदंिसहं

हे खरे िसहं होते. लाला लजपतरायानंतर अ यक्ष िबिपनबाबू यांचे सु ा य व फूित र्दायक भाषण झाले. ते हणाले की, िहदंु थानात जी नवी जागतृी, नवा पक्ष हणनू हणत आहेत ती जागतृी नवी नाही व पक्षही नवा नाही. मनु या या दैिवक शक्तीचा िवकास कर यासाठी ीगु गोिवदंिसहं झटले. अ यक्षांचे भाषण

झाले तरी ो यांचा हट्ट सावरकरांनी बोलावे असा वाढत चाललेला पाहून िबिपनबाबंूनी दे. सावरकरांना बोल यास भाग पाडले. दे. सावरकर हणाले की, िनशाणा या वरती िलिहलेले तीन श द जे’देग, तेग,

फ ते’ याचा अथर् पु कळांना कळणार नाही. शीख धमार्ची व गु गोिवदिसहंा या चिरत्राची ही तीन श दाचंी फुली आहे व ती ीगु गोिवदंिसहंानीच उ चारलेली आहे. देग हणजे त व होय, तेग हणजे तरवार होय

व फ ते हणजे िवजय होय. तरवारीवाचून त वही पंग ूपडते असे पाहून गोिवदंिसहंानी तरवार उपसली आिण िहदंपुक्ष शेवटी िवजयी झाला.

नंतर कडाप्रसादाची वाटणी झा यावर गु गोिवदंां या जयजयकारात व वंदेमातरम या जयघोषात सभा बरखा त झाली. या सभेत िहदंु थान या विृद्धगंत होणार् या रा टै्रक्यासाठी िहदं,ू मसुलमान, पाशीर् वगैरे

सवर्जणांनी रा ट्रीय िवभतूीचा स मान कर यासाठी एकत्र जमावे या देखा याची क पना इंग्रजी लोकांना यती झाली. टाइ स, डलेी टेिलग्राफ, िमरर, डलेी एक्सपे्रस वगरेै उभय पक्षा या प्रमखु पत्रांनी सभेवर

प्रशंसा मक मजकूर िलिहलेला आहे. डलेी िमररने या प्रसगंी फोटो घेऊन तो काल प्रिसद्ध केला.

माझी अशी इ छा आहे की, पुढील साली िडसबर या २९ या तारखेस सवर् महारा ट्रभर गु गोिवदंांचा जयजयकार होणे अ यंत आव यक आहे. प्र येक पत्रातून, प्र येक यासपीठाव न, प्र येक सभागहृातून व

प्र येक कंठातून गु गोिवदंांचा जयजयकार दणाणनू रहावा व यायोगे व रा ट्रिवभतूी या मिृतला महारा ट्राने आपला नम्र प्रिणपात अपर्ण करावा कारण या महा याचा देह पंजाब या वातं या तव

झटून अखेर जे हा मी झाला ते हा िव ांतीसाठी तो गोदावरी या तीरी नांदेड येथे येऊन रािहला व या पिवत्र देहा या तेज वी भ माचे रक्षण अजनू महारा ट्रच करीत आहे. जेथे ीगु गोिवदंिसहंाची पुनीत

देहरक्षा साठिवलेली आहे, या नांदेड गावी हजारो शीख यात्रेला येतात. तेथेच महारा ट्रानेही यात्रा यावी अशी माझी उ कट इ छा आहे!

-िद. २२ जानेवारी १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३२. वरा या या जयघोषाचा पिरणाम

लडंन : ह ली इंग्लडंात असे एक पत्र नाही की, यात िहदंु थानिवषयी प्र येक िदवशी काही ना काही तरी मजकूर, चचार् व वादिववाद सु राहात नाही. पाच वषार्ंपूवीर् एक मिह याला एक आिटर्कल िलिहले, हणजे

ते पत्र िहदंु थानचे कैवारी होत असे. डलेी यूजचे शेअर देखील दादाभाईंनी िवकत घेतले, का तर या पत्राने

काहीतरी िहदंु थानाब ल खरडावे हणनू!आज इंग्रजी लेखक धुंडीत िफरत आहेत, की यांनी िहदंु थानाब ल काही तरी मािहती िलहावी! हा फरक कसा झाला?’गोख यांची लेक्चरे’ तर पूवीर्ही होत

होती व ह लीही होत आहेत. ते हा हा फरक यांनी केला असे हणता येत नाही. नवीन कारण काय घडले?

असा कोणता आवाज गे या दोन वषार्ंत झाला. की, एकदम इंग्लडंची बसलेली कानठळी खुली होऊन यांना िहदंु थानचे नाव ऐकू येऊ लागले? वरा या या जयघोषाचा तर पिरणाम नसेल ना? इंग्लडंकड ेदलुर्क्ष

कर याची जी वदेशी चळवळीची प्रवृ ती आहे, ितचा तर हा पिरणाम नसेल ना! कसेही असो, कोणता तरी िवलक्षण आवाज, गोख यां या िन पद्रवी भाषणे कर याहून िभ न, असा इंग्लडंने ऐकला आहे खास व ते आपण होऊनच िहदंु थान आहे तरी काय हा प्र न िवचािरत दचक यासारखे, गांगर यासारखे भीत भीत

पण िदमाखी डौलात तपास करीत िफरत आहेत.

मोल या सधुारणात आ हाला काहीच िमळाले नाही हणनू मसुलमान लोक कुरकूर क लागले ते हा टाइ सने व अि हिनगं यूजने लेख िलहून ठाम मत िदले की, आपण िहदंु थान मसुलमानांपासनू िजकंले

आहे व मसुलमान प्रथमपासनू राजिन ठेचे खांब आहेत. ते हा यांना नेहमी खूष राखले पािहजे. डलेी यूजने िततकेच ठासनू मत िदले की, आपण िहदंु थान मरा यापासनू िजकंले आहे व मसुलमानांना पंिक्तप्रपंच दाखिव या इतकी दसुरी कोणतीच गो ट हािनकारक नाही. एतदथर् मसुलमानांची हाकाटी यथर् आहे! अशी उपदेशाची बेबंदशाही चाललेली आहे.

पण टँडडर् पत्र हणते की, या क्षु लक गो टी आहेत. यां या गदीर्त सरकारने गु त राजद्रोही चळवळीकडे दलुर्क्ष करावे ही अ यंत शोचनीय गो ट आहे. हे हणते: ’A striking example may be given of the

atrocious endeavour of Indian residents in England, to inflame the discontent that infects some classes among their countrymen, and sows among their young men the seeds of rebellion. Grossly seditious pamphlets are sent out in large quantities headed ’Two Historic Documents’ the obious intention being to counteract any good effect produced by His Majesty’s

proclamation. नंतर या ’To Historic Documents’ नावा या पत्रकातील उतारे देऊन टँडडर् एक

अग्रलेखही खरडू लागले. या या िहदंु थान या बातमीदाराने गु त बातमी उजेडात आणली व हे पत्रक

www.savarkarsmarak.com

टँडडर्ला दीड मिह यात धाडले याब ल इतर पत्रापेक्षा आप या पत्रा या बातमीदारा या चाप याने

टँडडर्ला खूप ध यता वाटत आहे! ते असे हणते की, असली पत्रके फोटकारक द्र यापेक्षाही फार भयंकर

आहेत. सरकार ती थांबिव याचा आजपयर्ंत कसनू प्रय न करीत आहेच. पण It is manifest, however,

that the vigilance of the Home authorities has been unavailing. नंतर शेवटी सवर् राग येथील िहदंी िव या यार्ंवर काढून टँडडर्ने पु हा एकदा सरकारला बजावून It is beyond question not a few of highly

intelingnt Indians in our universities and reading for Bar are striving their utmost by such means,

particularly to accustom the minds of young rising generation to the idea of an armed revoit! मग

एिडटराने वाचकांची रजा घेतली आहे.

असाच एक जा व य लेख िलिहता िलिहता येथील मॉिनर्ंग पो ट पत्राने पॅिरस या राजद्रोही कटाची मािहती दे याचे भारत देशभक्त सरदार राणासाहेब व यांची जमर्न प नी िवदषुी राजाबाई यांचेवर

िनदंा मक व यिक्तिवषयक िशतंोड े उडिवले आहेत. परंतु हे िश याशूर एिडटर या िशवराळपणाचे

प्रायि चत िमळ याचा सभंव िदसताच गभर्गळीत झाले व परवा या आप या पत्राचे अकंात देशभक्त

राणा वयांची सपशेल माफी मागनू मोकळे झाले!! यांनी प्रिसद्ध केले होते की, पॅिरसम ये एका जमर्न

बाईचे हाती सवर् क्रांितसतू्रे असनू ती एका िहदंी मनु याची बायको हणवीत असते. अस या या अ लील

िनदंकाला राणांनी चांगले अजंन घातले हे फार उ तम झाले!

परंतु याच समुारास एका बंगाली त णाने एका प्रख्यात साहेबावर हात टाक याची दाट वदंता पस न

िजकड ेितकड ेगु त पोिलसांचा सळुसुळाट सु झाला! ली वानर्रसाहेब ’िसटीझन ऑफ इंिडया’ चे कत, यांचे

नाव व दजार् सवर् िहदंु थानात माहीतच आहे. या दजार्वंत ली वानर्रकड ेएक बंगाली िभकारी गेला व यां या हाती अगँ्लो-इंिडयन लोक कसे अ याचार करतात याची तक्रार िलिहलेला अजर् देऊन हणाला की, हा अजर् तु ही मोल यां याकड ेधाडा. सर ली वानर्र यांची व या त णाची पूवीर्ची ओळख होती. या योगाने ते दोघेही बोल ूलागले व अजर् वाचू लागले. थोडक्या वेळातच बोलणे राहून बाचाबाची सु झाली व ली वानर्र

या त णाला िझडका न पुढे जाऊ लागले. तो यांचेबरोबर बळेच जाऊ लागला. एका मो या चौकात एका प्रख्यात िलबरल क्लबाचेसमोर र यावर ही जोडी चालली होती, तो, ली वानर्र हणाले,’चल हट जाव

िनगर!’ ’िनगर’ हे आप यास हट याचे ऐकताच या बंगा याने सर ली वानर्रचा हात खेचला व

क्रोधायमान होऊन ताडकन यां या ीमखुात लगावली. पोलीस धावपळ करतात तो ली वानर्र या या धक्क्यासरशी पाच याडर् लांब कोलमडत गेले होते. या त ण बंगाली िभके्षकर् याचे नाव ’भट्टाचायर्जी’ असे

आहे. या िवलक्षण प्रकाराची बातमी ऐकून खूप खळबळ उडाली आहे. परंतु भट्टाचायर् अजनू पकडला गेला नाही! फक्त पोिलसांचा या यावर पहारा आहे असे हणतात. या भट्टचायार्चे हणणे की, ली वानर्रनी आपणास फार व िनरथर्क िशवीगाळ केली होती.

-िद. १२ फेब्रुवारी १९०९.

www.savarkarsmarak.com

www.savarkarsmarak.com

३३. वं वयुद्ध

लडंन : गे या पंधरा िदवसांपूवीर् देशभक्त भट्टाचायर् नावा या बगंाली त णास िशवीगाळ के याव न सर

ली वानर्र के. एस.् ओ. यां या ीमखुात बस याची गो ट घड यापासनू येथील पत्रात या िवलक्षण त णाची बरीच हकीकत प्रिसद्ध झालेली आहे. डलेी िड पॅच नावा या पत्राने तर भट्टमहाशयाचा फोटोही देऊन

टाकला! तथािप असली क्षु लक गो ट आपण होऊन च हा यावर आण ू नये हणनू सर िव यम ली वानर्रनी िफयार्द वगरेै काही एक केली नाही. िहदंु थानात याने राजेमहाराजास आप या तोर् याने

कापावयास लावले या सर ली वानर्रा या ीमखुात एका बंगा याने भडकावून यावी ही गो ट सामा य

नाही- क्षु लक तर न हेच न हे! हणनू इंग्रजी पत्रानी ती प्रिसद्ध केली. परंतु आप याला सर ली वानर्रनी ’हट जाव िनगर!’ असे हटले ही गो ट वतर्मानपत्रात आलेली पाहताच दे. भट्टाचायर् याला अिधक सतंाप

आला असे िदसते. कारण गे या आठव यात या या एका ने याने या अपराधाब ल ली वानर्रनी माफी मागावी हणनू एक पत्र िलिहले व त ेतो ली वानर्र या हाती दे यास िनघाला. या नवीन त णाचे नाव

वासदेुव भट्टाचायर् असे असनू तो एक सिुशिक्षत बगंाली िव याथीर् आहे. ’एका कुलीन ब्रा माणास तु ही ’िनगर’ ही अ लील िशवी देऊन सवर् िहदंधुमार्चा उपमदर् केलेला आहे. सबब तु ही याब ल माफी मागावी अशी माझी िवनंती आहे.’ असे हे पत्र होते. सर ली वानर्र पत्र पाहून सतंापले व या त णास ’सवुरका ब चा’ असे हणाले! हे ऐकताच वासदेुवाने यांना धमकावले. ली वानर्रने छत्रीने याला टोचले. यासरशी दे. वासदेुव भट्टाचायर् याने आपली लाठी गरगर िफरवीत तेथ या तेथेच ली वानर्रला रटे्ट लगाव यास आरंभ

केला!! ही गो ट भर र यावर घडली अस याने एकदम अनेक लोक जमले. या गडबडीत एका मोटारम ये चढून सर ली वानर्र िनघून गेले. परवा कोटार्त आप याला छत्री मार याब ल दे. वासदेुव भट्ट

याने ली वानर्रवर िफयार्द केली होती! पण ती मॅिज टे्रटने काढून टाकली. काल दपुारी बो ट्रीट या कोटार्त

भट्टाचायर् यांजवर िफयार्द कर यात आली आहे व यात खु िहदंु थान या स तेचे मखु्य क्रद इंिडया ऑिफसनेच िफयार्दीची भिूमका वीकारली आहे! इंग्रजी पत्रे हकीकत देतात.

‘The Brahmin solicited Sir Lee Warner to read his letter. Sir Lee Warner declined to do so, and Brahmin brandished a stick and struk him on his legs. The incident was reported to Lord Morley,

the Counsel of India, and it was officially decieded that a summons should be applied for’ व

याप्रमाणे िहदंु थान सरकार या िशरोभागावरील स तेने या ब्रा मण त णावर काल िफयार्द दाखल

केली!!

दे. वासदेुव भट्टाचायर् हे बंगालम ये ’सं या’ पत्राचे सपंादक व बंगाली भाषेतील प्रवीण वक्ते होते. हे युगांतर

पत्राचेही शेवटी सपंादक होते असे प्रिसद्ध झाले आहे. या त णाने ली वानर्रवर पिहला प्रहार केला याचे

नाव कंुजिवहारी भट्ट असे आहे व याचाच फोटो येथे प्रिसद्ध झाला आहे.

www.savarkarsmarak.com

िहदंु थानातील स यःि थती प्र यक्ष पाह यासाठी टाइ सने प्रख्यात बातमीदारास िहदंु थानात धाडलेले

आहे व इंग्लडंम ये फार वजनदार मानलेली याची पत्रे प्रिसद्ध हो यास आरंभ झालेला आहे. या पत्रात

ह ली दिक्षणेची ि थती वणर्न करताना तो फारच चम कािरक िवचार प्रिसद्ध करीत आहे. नवीन चळवळींचे

वणर्न हे राज ी असे देतात-

Is must plainly be said that Extremism as the public have agreed to term the movement which is frankly hostile to the permanent continuance of the British rule, is not dead, nor is it likely to die. Some of its leaders are behind the prison walls but the movement still goes on. All the reforms in the world will not terminate its uncompromising activities. The Extermists attract young men to their ranks and they preach a gospel which exercises a fascination over most wild and ardent spirits. Their adherents are perhaps far more numerus than is commonly supposed; The number of their passive sympathisers must be very great. Extremism has no intention of coming out into the arena at present. Its devotees mean to work as they have worked hither to in secrecy and stealth. Isolated assasinations, the insidious cultivation of animosity in the rural districts; the acquistion of control over large bodies of workers in the industrial centres- these are among

methods that they adopt. अशा का पिनक भरार् या मारीत मारीत हे लेखक शेवटी महारा ट्रावर येऊन

आदळतात. महारा ट्र हे मरा यांचे पोळे आहे. या रा ट्राने सवर् िहदंु थान िजकूंन ते पचवीतही आणले

होते, या मरा यांचा हा पाळणा आहे. नवीन रा ट्रीय जागतृीही महारा ट्रात प्रथम झाली. The emotional

Bengali calls along the whole world to witness deeds. The Chitpavan Brahmin whose bent of

mind is far more practical, works in silence, and he persists. मरा यांना िशवाजीचा अिभमान वाटतो व यां यातील िच पावन ब्रा मणांचा कावा िशवाजीप्रमाणे िब्रिटश रा य उलथून टाकून िहदंु थान वतंत्र

कर याचा आहे. बंगाली ओरडतात पण महारा ट्र हा खरोखर राजद्रोहांचे भयुार आहेः Even in Bengal, the

Bengalees did the shouting; it was Poona, that provided the brains that directed the Bengali

extremists. नंतर ीिशवो सव, गणप यु सव प्रसगंी जेवढा जाितवंत मराठा, तेवढा कसा एक िदलाने एक

होऊ शकतो व या एकीतून रा ट्र जागतृीची-लेखकाचे भाषेत राजद्रोहाची-गमुीर् यांना प्र फुिरत दय करत े

याचे वणर्न देऊन मग लेखक हणतो, ’महारा ट्रातील िनदान चार िज यात तरी राजद्रोही त वा या थरापयर्ंत भरलेला आहे हे िसद्ध झालेले आहे. गावातून व खे यातून ब्रा मण वक्ते, पुरािणक राजद्रोह

उपदेशीत फेर् या घालीत जातात. Even certain good educational institutions are known to contain

students who are extremistis to man. नंतर नािशक व सोलापूर शहरांचा नामिनदश होऊन यालाही शेलापागोटे अिपर्लेले आहे व मरा यांचा हा Extremism व िशवाजीचा अिभमान िलहून थक यामळेु की काय लेखक थोडक्यात हणतो-

‘The Deccan is honeycombed with secret societies’, ’सवर् दिक्षण भाग (महारा ट्र) गु तमडंळां या भयुारांनी पोखरलेला आहे!’ बाकीचे पत्र लो. िटळकांना िदले या िश यांनी भरलेले अस यामळेु फक्त

एकच वाक्य जा त िद यास पुरे आहे- ’It may be said with reasonable certainty that the predominat

www.savarkarsmarak.com

feeling in this large and important area is very different from that expressed at the Madras Congress!’

अशा लोकां या बात यांवर इंग्लडं िव वास ठेवणार!!

-िद. २३ फेब्रुवारी १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३४. िशिवगाळीचा पिरणाम

लडंन : ता. १२ फेब्रुवारी १९०९ काल रोजी बो ट्रीट कोटार्त सर ली वानर्र यां यावर ह ला के या-ब ल दे.

वासदेुव भट्टाचायर् याजवर खटला चालनू यांनी सहा मिहनेपयर्ंत वीस पौ डाचा जात मचुलका व दहा-दहा पौ डचे दोन जामीन यावे अगर एक मिहना कैद भोगावी असा िनकाल दे यात आला. खट यात

िफयार्दीतफ सर िव यम यांची व ले. थॉ सन यांची अशा दोन साक्षी झा या. आरोपीतफ आरोपीची व दे.

कंुजिवहारी भट्टाचायर् यांची अशा दोन साक्षी झा या. सर िव यम उलट तपासात हणाले, ’आरोपी या अगर या या िमत्रा या अजार्मळेु मा या मनावर काहीही पिरणाम झाला न हता.’ आरोपीतफ िम. िरच

यांनी िवचारले की, तु ही आरोपीला ’Go away you dirty Niggar’ असे हणालात का? सर ली हणाले,

असे श द मी उ चारले असावेत हे शक्यच नाही. सर िव यम यांनी पूवीर् कंुजिवहारी यास ’सवुर का ब चा’ हट याचे अगर िशवीगाळ िद याचेही साफ नाकबूल केले. आप या हातात छत्री असून आपण ितचा उपयोग केला नाही असेही यांनी सांिगतले. आरोपीचे हणणे असे की, आप या िहदंी िमत्राला घाणेरडी िशवी दे यासबंंधी सर िव यमचे काय हणणे आहे त े यांनी सांगावे अगर माफी मागावी अशा आशयाचे

पत्र ितसर् या वेळी यांना र यात समक्ष नेऊन दे यास गेलो असता ते अधर्वट वाचून यांनी आप याला ’Get away dirty Niggar’ हणनू ढकलनू िदले ते हा आपणही यांना परत ढकलले. परंतु यांनी आप याला पु हा छत्रीचा तडाखा िदला हणनू आपणही यांना परत आप या काठीचा तडाखा िदला. मॅिज टे्रट सर ऑ बटर् िडरटझने हणाले की, आरोपी आप या िमत्राचा उपमदर् झाला होता, अशी समजतू

होऊन बराच क्षु धवृ ती झाला असावा असे िदसते तरी असे वतर्न करणे गरै आहे. देशभिगनी िमसेस कामा व देशबांधव चौथरी व रॉय हे जामीन राह यास तयार असनूही दे. वासदेुव भट्टाचायर् यांनी तु ं गात

जा याचेच कबूल केले. दे. वासदेुव भट्टाचायर् यांनी ’घडलेली हकीकत जशी या तशीच सर िव यम यांनी सांिगतली नसनू आपण यास ’खरा इंग्रज’ समजत नाही’ असे आप या शपथेवर िदले या जबाबात

सांिगतले. यां या मनात फौजदारी व िदवाणी कोटार्त काम चालवून या गो टीचा िनकाल लावावयाचा होता व यासाठी यानी िद. ५ फेब्रुवारी रोजी आप या देशबांधवांना उ ेशून एक िवनंतीपत्र काढले होते.

यांची नक्कल सोबत पाठिवली आहे व याचप्रमाणे दे. वासदेुव यांनी सर िव यम यास िलिहलेले पत्रही या िवनंतीपत्रा बरोबरच प्रिसद्ध झालेले आहे. यांची नक्कलही सोबत ठेवलेली आहे, हे काम यापुढे

िदवाणीत चाल ूक न याचा योग्य िनकाल लावून घे याचे दे. भट्टाचायर् यांचे मनात आहे व यासबंंधाने

कोणी वगर्णी पाठिव यास यांचा ते अ यंत आभारपूवर्क वीकार करतील. वगर्णी यांचे स लागार दे. बी. सी. बंगाली C/० थॉमस कुक अडँ स स, लडगेट ट्रीट लडंन B.C. या प यावर पाठवून यावी.

दे. वासदेुव भट्टाचायर् याने सर िव यम यांना िद. २६-१-१९०९ रोजी िलिहले या पत्रातील सारांश - परवा झाल या तं याचे मह व आप या यानात आले नसावे असे वाटते. एका अित धािमर्क बंगाली घरा यातील गहृ थाला ’सवुर का ब चा’ असे गालीप्रदान कर याचे अक्ष य वतर्न क न आपण बर् याच

www.savarkarsmarak.com

इंग्लडंवासी िहदं ू लोकां या मनास डागनू सोडले आहे. आप यासारख्या इितहास प्रवीण व िव वान

माणसाला अशा िहदंी धमार्त गिल छ मानले या जनावराचे नाव घेऊन गाली कर या या पिरणामाचा िवसर पडावा ही खरोखर मो या खेदाची गो ट होय. आप या पूवीर् या गरैवतर्नामळेु िहदंु थानातील

लोकांचे मत िकती वाईट आहे, ते एक ई वरासच ठाऊक व आप या या उमपणाची बातमी ितकड ेसमजली हणजे ह लीची ितकडील ि थती जा तच कठीण होणार आहे. हणनू आपण मा या गरीब िमत्राची सपशेल माफी मागावी, हणजे मी, ती इकड ेव िहदंु थानात प्रिसद्ध क न या बातमीने होणारा िच तक्षोम

शांत कर याचा होईल िततका प्रय न ताबडतोब करीन.’

दे. भट्टचायर् यांनी िद. ५/२/१९०९ रोजी प्रिसद्ध केले या िवनंतीपत्रातील सारांश-कंुजिवहारी यांना ’सवुर का ब चा’ हट याची हकीगत ऐकून मला हा रा ट्रीय अपमान वाटला व मी सर िव यम यांना माफी माग याब ल एक पत्र िलिहले, परंतु या गहृ थाने(?) उ तर पाठिव याचीही तसदी घेतली नाही. मग मी िद. १/२/१९०९ रोजी यांना समक्ष भेटलो. ते हा यांनी माफी वगरेै तर मािगतली नाहीच परंतु पु हा िचडून

’Dirty Naggar’ हणनू छत्रीही मजवर उगारली आिण या उ ामपणाब ल मी यास काठीचा एक टोला मा न योग्य शासन केले. या क्षु लक गो टीचे टाइ स आिद क न, पत्रे बरेच तोम माजवीत आहेत व या कामी मला सम स िनघावे हणनू इंिडया कौि सलतफ अजर् होणार आहे असे समजते. या कामी अगँ्लो-इंिडयन लोक याय मागत आहेत व यांना भरपूर याय िमळवून यावा असे मला वाटते.

हे सवर् रा ट्रांचे काम आहे व या कामी कायदेशीर स ला िमळ या या वगरेै कामी लागणार् या खचार्चा वाटा आपण उचलणार नाही काय? (दे. वासदेुव भट्टाचायर् यांचा प ता- (४० Fitzroy street, Fitzroy square,

London W.)

-िद. ५ माचर् १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३५. जहालांचा िनःपात करा! लडंनः िद.१९ माचर् १९०९ -’Crush the extremists; rally round the moderates.’ जहालांचा िनःपात करा व

मवाळांशी िमळते घ्या.’ या सतू्राचा अवलबं के याने िहदंु थानातील आपली स ता पु हा सबल व सतेज

होईल असा िब्रिटश लोकांना वतः लॉडर् मोल यांचेकडून उपदेश दे यात आला व या रामबाण औषधाचा प्रयोग कर यास िनरकंुश वाने आरंभ केला.

परंतु मवाळांना िमळते घेणे िकतीही सलुभ जात असले तरी जहालांचा िनःपात करणे हे िततके काही सलुभ

नाही. िनःपात कसा करणार? मायावी थापांनी? तो काळ आता िनघून गेला आहे! तु ं गाने? बंदी नसे

यातील कोण बोला। जो लोक दैवे परदास केला।। तो बंिद तद्भिूह तु ं गशाळा। कारागहृाचे भय काय

याला!!।।१।। ह पारीने? सक्तमजरुीने? फासाने? बंदकुीने? -कशाने यांचा िनःपात करणार? प्र हादाचे

हिरनाम व गोकुळचा गोिवदं! यां या िनःपातासाठी जे श त्र उपसले जाई या श त्राचाच िनःपात होत

असे!! सु त क्रांतीची ही बीजे वेगाने फोफावत उ पतन पावत असताना यांचा िनःपात आता कोण क

शकणार? कसा क शकणार!!

आिण िनःपात कर याचा िन चय क न जरी कोणी स ज झाला तरी याचा िनःपात करणे आहे तो जहाल

ओळखणेही काही सगुम नाही. कोण जहाल ठरिवता येईल? आता पाच सहा वषार्ंपूवीर् दे. गोखले जहाल होते

व तीन-चार वषार्ंपूवीर् सरुद्रबाबू जहाल होते परंतु यां या िनःपाताची जर कोणाला आता जा त भीती वाटत

असेल तर ती खरी सरकारलाच होय! यांना ह पारी न हावी हणनू लोकपक्षापेक्षा इंग्रजच देवाची व

सरकारची जा त प्राथर्ना करीत आहेत. काल मारक्या वाटणार् या या गायी आज इतक्या या िन पद्रवी वाटू लाग या आहेत या यांचेम ये काही फेरफार झा यामळेु न हे, तर गायीहून जा त भयंकर प्राणी िक्षितजावर येऊ लाग यामळेु होय व हणनूच १-१।। वषार्ंपूवीर् िबिपनचंद्र पाल हणजे जहालांचे एक

अग्रणी समजले गेले व आता खरा जहाल हाती लागला असे वाटून सरकार याचा िनःपात कर यास सोटा उगा लागले तोच पंिडत यामजींची डरकाळी ऐकू आली. काल महाबला य वाटणारा िबिपनचंद्र पालच

आज सरकारला एक साधारणा कायदेशीर फक्त जरा जा त कुरकुर् या वभावाचा नेम त बाबू आहे असे

वाटू लागले. ते हा िदवसिदवस जहालांचा िनःपात करणे हे िजतके कठीण होत आहे िततकाच खरा जहाल

कोण हे ओळखणेही अशक्य होत चाललेले आहे.

प्रय नांती आप यास यश येईल असे जाणनू या दघुर्ट कायार्ला सरकारने हात घातला. िहदंु थानात

एकीकड ेचाबकाचे मार देत दसुरीकड ेममताळूपणे कुरवाळणे सु झाले व जी मात्रा िहदंु थानात लाग ूपडेल

असे वाटते, तीच इंग्लडंमध या या दोन वषार्ंत फारच उ म त होत चालले या िहदंी िव या यार्ंनाही दे यात आली. पालर्मटम ये सधुारणा दे यािवषयी रोज रात्री वाद चाल ूआहे. िहदंु थान या इितहासातही अ यंत प्रागितक व तुक्रांती घडवून आण याची दवडंी िपटिवली जात आहे व या योगाने नेम त पक्षाला -

www.savarkarsmarak.com

परंतु लडंनम ये या पक्षाचे नावही उरलेले नाही हणा, िमळवून घे याचा या समयी िदमाख दाखिवला जात आहे, या समयी लडंनमध या एकूण एक िव या यार्ंवर अपमाना पद आरोप सु आहेत. इंिडया हाऊस वर रात्रिंदवस सक्त पहारा बसला आहे. पंिडत यामजी या नावाने सवर्त्र खड े फुटत आहेत.

िबिपनचंद्र पाल व इतर गहृ थ यांचे पायात िडटेिक्ट हाची लडुबूड चालली आहे! परंतु या सवर् वेषाचा व

सशंयाचा पिरणाम काय झाला? एका गु त पोिलसाला िवचारता यांनी सांिगतले की, या धा तीने िहदंी िव याथीर् िभऊन राजकारण सोडतील अशी सरकारची अटकळ आहे. या अटकळीचे प्र यंतर हेच िमळाले

की इंिडया हाऊसमध या सभांना कधीही लोटत नसे इतकी गदीर् आता दर रिववारी लोटत आहे! पंिडत

यामजींची आक्सफडर्मधील हबर्टर् पे सरची देणगी या युिन हिसर्टीने िझडका न परत करावी हणून

युिन हिसर्टीत चळवळ होताच नम ये भर सभेत पंिडतजीं या देशभक्तीचा गौरव क न अिभनंदनपर

ठराव यांना धाड यात आला. लडंनम ये या सरकारी िनःपात मोिहमेला लोक िकती दबले आहेत, हे

समज यास एकच गो ट सांगणे ब स होईल, की िहदंु थानात सरुद्र हे जसे सरकारला नेम त वाटले तसे

लडंनम ये सरकारला-कृपेला पात्र नसला तरी भीतीला - आपला पु ष हटला हणजे िबिपनचंद्र पाल हे

होत! लडंनम ये िबिपनबाबू नेम त आहेत असे इंिग्लश पत्रे उघड हणतात. इतकी लडंनची व इंग्लडंची िहदंी वसाहत सरकार या िनःपात मोिहमेला यायली!!!

अथार्तच इंग्लडंची सवर् पत्रे िचडून गेली. पंिडत यामजींनी देशवीरांचे मारक उभारावे व ’दे. खुदीराम बोस,

क हैयालाल वगरेै त णांना देश वीर वाचा मान िमळणे योग्य आहे.’ हे राजद्रोही इंिडयन सोिशयालॉिज ट

पत्रात प्रिसद्ध के यापासनू याचेवर िश याशापांचा वषार्व सु झाला. िबिपन चदं्रांनीही या कागदी लढाईत

अक फेर झाडून िदली. इि हिनगं टँडडर् या दैिनक पत्राने िव या यार्ंवर ह ला कर याचे प करले व

’Seditious students, Rebellious Indians’ वगरेै मथ याखाली प्रथम आडून गोळीबार सु केले. परंतु शेवटी आडपडदा सोडून दे. सावरकर यांचेवर उघड रीतीने दोषारोप कर यास याने आरंभ केला. सवर् िव या यार्ंना बेबंद कर यास प्रवृ त करणारे हेच गहृ थ होत, असा यांचा अजमास आहे! या िनरगर्ल

लेखाला दे. सावरकर यां या एका ने याने कडक व धमकावणीचे उ तर धाडताच टँडडर्चे सपंादक जरा व थ बसले व एक िदवस आ चयर् चिकत क न टाकणारा देखावा घडून आला तो असा-

या दैिनक टँडडर्चे प्रितिनधी दे. सावरकर यांना भेटावयास आले! पंधरा िदवस याने अ वात वा टीका केली यांनी ही भेटीची तसदी आधीच घेतली असती तर काही िबघडले नसत!े तथािप या प्रितिनधीने दे.

सावरकरांची मनःपूवर्क भेट घेतली. ख ुएिडटर हणतात- ’Presently a suspected Indian, with youth

and intelligence stamped upon his greetings. It was Mr. V.D. Savarkar’. इंिडयन राजकारण, इंिडया हाऊस, िहदंी िव याथीर् व इतर चळवळी वगरेै िवषयांवर तासभर सवंाद झाला व ती हकीगत काही खरी, काही खोटी- दसुर् या िदवशी टँडडर्म ये प्रिसद्ध झाली. तथािप इतर पत्रांनी िशवीगाळ अजनू चालिवली आहे. यात या या ’Sunday Chronicle’ या पत्रा या बातमीदाराने जराशी व तुि थतीस ध न हकीकत

िदलेली अस याने याचे एक दोन उतारे िद यास खरी ि थती थोडीबहुत उघडकीस येईल.

www.savarkarsmarak.com

Sunday Chronicle चा बातमीदार इंिडया हाऊसम ये दे. सावरकरां या भेटीला आला. इंिडया हाऊसवर

इतर पत्रकार जे आरोप करतात याप्रमाणे तेथे भयंकर असे काही िदसले नाही असे प ट हणनू लेखक

Campel Green हणतो, ’It may be that any eyesight is not good! It is a house of mystery, Mr.

Sayamji Krishnavarma works for the independence of India. If he does not approve the assasinations of British officials who accidently or incidently suffer thereby he excuses them. He has offered five thousand Rupees towards a fund of Indian Martyr’ Memorial for the men hanged in Bengal. Anyhow the shadow of Krishnavarma is on India-House. That is to be fair and to say the least. Now what is the answer? I had an opportunity of a long friendly disucussion with Mr. V. D. Savarkar, who seems to be not only the spokesman for the students but the spokesman for

Mr. Shyamji Krishnavarma. He is a young Grey’s Inn law student, २३ years age at guess. He has

a clear olive complexion, clear, deep penetrating eyes, a width of jaw, such as I have seen in few men. His English is excellent. If I mistake not Mr. Savarkar will go far -I hope he will go far in the right direction.

इंिडया हाऊससबंंधीची प्र नो तरे देताना तो हणतो, ’मी िवचार याव न ते हणाले की, इंिडया हाऊस ही एक िव याथीर् िनवास सं था आहे. येथे ये यास अमकुच राजकीय मते लागतात असा िबलकुल िनयम

नाही. एक जो िनयम आहे तो एवढाच की, रिहवाशाने एक पौ ड यावा, राहणे व खाणे उपभोगावे.

कृ णवमार् घरा या भानगडीत कधीच पडत नाहीत. होय, तेथे राजकीय िववाद होतात. पण तसे तु ही खु

सरकारी िनवास थान थापले तरी तेथेही चाल यािशवाय कधीही राहणार नाहीत. राजकारण प्र तुत

प्रसगंी आमचा प्राण आहे. इथे तु ही हणता तसे हणणारी व िब्रिटशांचे रा य क याणकारक आहे असे

हणणारी मडंळीही येतात. वादिववाद चालतात. स य व कोटीक्रम यांचे बाजलूा असतो यांची मते प्रसार

पावतात.’ ते लेखक हणतात- ’Let me state a fact before an impression. The fact is Mr. V.D.

Savarkar believes in India for Indians, in the complete emancipatiation of India from the British rule. He says India has nothing for what to thank the Engliah, or less it be the denationa-lisation,

as he calls it, of the Hindus.’ वतःचे िवचार बरेच िव ततृ रीतीने देऊन ते लेखक एक गो ट वगळतात.

असे हणतात की हे गहृ थ रॅिडकल हणजे गोख यां या आशाकद्र िलबरलाहूनही िलबरल आहेत. तरी यांनी असे प ट कबूल केले की, िहदंु थान या पदरात आ ही िकतीही सधुारणा टाक या तरी िहदंु थानवर िब्रिटशांचे रा य आ ही तसहूी न मागे िफरता गाजिवणार. तरवारीने आ हास

घालिव यािवना आ ही जाणारे नाही व तरवार तु हापाशी िश लक नाही. सबब उभयिहतासाठी िब्रिटश

रा यच िहदंु थानात असणे उ कु ट आहे. इतर पु कळ सवंाद झाला. हे लक्षात ठेव याजोगे आहे की, हे

लेखक इतर पत्रकारांनी केलेले आके्षप यथातथा नसावे असे कबूल करतात. ’Mr Savarkar said,’We do

not mind detectives watching outside and following us, if the climate suits them!’ That last is quite English touch. It shows how the Brithish hand has moulded the intellect of young India. It has even breathed into it the British Joke... I have no evidence of fact which would justify me in reversing the statement of this nimble - minded young leader of India-House.’

www.savarkarsmarak.com

डलेी मेल, मँचेसेटर, िड पॅच वगरेै पत्रांनीही सावरकरां या भेटी घेऊन हकीकती िदले या आहेत.

-िद.९ अिप्रल १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३६. सर कझर्न वायलींना ठार मारले!!

लडंन : खु लडंन शहराम ये, िहदंी, इंग्रजी िडटेिक्ट हांची आज िदड मिहना येथील झाडून िहदंी लोकांवर

स ता पाळत असतानाही, सर कझर्न वायलीसारख्या इंिडया ऑफीस या केवळ अ यंत प्रमखुच न हे,

नावाजले या अिधकार् याचा खून झा याची वातार् िहदंु थानात िव यु मागार्ने येऊन आता िशळीही झाली असेल. सर कझर्न वायली हे इंिडया ऑफीसचे मखु्य कद्र असनू येथील िहदंी िव या यार्ं या सहवासासाठी व यांना मदत करावी हणनू सरकारी धोरणाप्रमाणे सतत अिव ांतपणे झटत असत. सेके्रटरी ऑफ टेट

हे प्र येक उगव या मावळ या प्रधानमडंळाबरोबर बदलतात परंतु िहदंु थान या कारभाराची सारी सतू्रे व

खरी िदशा, इंिडया ऑफीसम ये कायम असले या अिधकार् यां याच हाती असतात. या अिधकार् यात सर

कझर्न वायली हे अप्रितम चातुयर्सपं न असत. यांना माहीत नाही असा िहदंी मनु य इंग्लडंात नसे.

राजकारणातील व यिक्तिवषयक प्र येक बातमीची इ थंभतू मािहती या पु षाजवळ ठेवलेली असे. फार

काय, पण िहदंु थान या कारभाराची सतू्रे बा यातः हाती असले या सेके्रटरी ऑफ टेटचे सर कझर्न

वायली हे प्र यक्ष नयनच होते. िहदंु थानातही इंग्रजी रा या या इमानी सेवेने २० वषपयर्ंत यांनी नावलौिकक सपंािदला होता.

लॉडर् मोलहून अगँ्लो-इंिडयन लोकांत याची उणीव जा त भासणारी आहे अशा या महापु षास भयंकर व

िनभर्यपणाने मार याचा आरोप या त णावर आहे याचे नाव दे. मदनलाल िडगंरा असे आहे. या त णाची चौकशी अजनू चाललेली आहे. दे. िडगंरा यां या पूवर्वृ तांतातील काही काही गो टी आता प्रिसद्ध

होत आहेत. गे या साली यांनीही इतराप्रमाणे आप या कोटावर ५७ ची वीर मिृतमदु्रा धारण केलेली होती. परंतु कॉलेजम ये कोणा एका ने याने चे टेने मदु्रा दरू फेकली हे पाहताच हा त ण इतका चवताळला की तो एक सरुा घेऊन या या अगंावर तुटून पडला! दसुरे एके समयी जपानी लोकां या शौयार्ब ल गो टी चालले या असताना दे. िडगंराला या गो टी फार वेळा न चून तो त ण हणाला की, यात काही िवशेष

नाही. माझ े िहदंरूा ट्रही िततकेच शूर व साहसी आहे व लवकरच आम याही धा याचीर् लोक िकतीर् गाऊ

लागतील. इतर िहदंी त ण हणाले, ’हा पोकळा डौल आहे. शरीरक ट व देशवीर वात आमचे लोक अढळ

राहात नाहीत’. शेवटी वाद पैजेवर आला व िहदं ूलोकां या साहसांची चुणकू तर पाहू या, हणनू एकाने एक

टाचणी घेऊन िडगंरा या हातावर टोच यास आरंभ केला. िडगंराने तो हात जसा या तसाच अढळ ठेवला- टाचणी सवर् आत रोवली व रक्त बाहेर उसळले तरी िडगंराने हात हलिवला नाही.

या खुनाचा िनषेध कर यासाठी सोमवारी दे. भावनगरीचे खटपटीने एक िहदंी लोकांची सभा भरली होती. अ यक्ष थानी दे. आगाखान हे होते. सभेला पु कळ िहदंी लोक जमलेले होते. पिहला ठराव दे. भावनगरीने

पुढे आणला. यात व यांचे भाषणात या मनु याची खुनाचे आरोपाव न चौकशी हावयाची आहे,

अशावर तो आरोप शाबीत झा यावर करावा तसा भिडमार यांनी चालिवला. नंतर दे. अमीर अ ली उठले.

www.savarkarsmarak.com

यांनीही तोच प्रकार पण जरा कमी प्रमाणावर केला व वेळ थोडा आहे हणनू अ यक्षांनी ठराव सभेपुढे

वाचून दाखवून एकदम िक येकांना तो पसतं आहे असे िवचारले. पु कळसे हात उभारलेले िदसताच एकदम

यांनी सांिगतले की, ’सवार्ंनुमते पास’ हे वाक्य ऐकताच ’नाही, नाही, िव द्ध मतेही येथे आहेत’ असे

हणनू श द उटला’काय? िव द्ध मत?’ अ यक्ष ओरडले व सवर् मागे वळून पाहू लागले. होय. होय माझे मत िव द्ध आहे. हणनू अिधकच जोराचा प्रितश द उसळला. ’ यांचे नाव िटपून घ्या! याला उभा करा! कोण आहे तो?’ असा एकच गलका उडाला. ’हा मी येथे आहे व पु हा अ यक्षांना अशी िवनंती करतो की ठराव सवार्ंनमुते पास झालेला नाही.’ आता सभेत ’सावरकर सावरकर’ अशी कुजबूज सु झाली. सवार्ंनुमते ठराव पास कर याची यांना अ यंत उ कंठा लागलेली होती यांनी सतंापून जाऊन दे.

सावरकराना पु हा दटाव याचा प्रय न केला. परंतु सभेचे म यभागी उभे राहून अिधकच शांततेने यांनी पु हा आपले मत िव द्ध अस याचे कळिवले ते हा दे. भावनगरी सतंापाने लाल होऊन व लॅटफॉमर्व न

उडी मा न खाली आले व ’पकडा याला! धरा याला!’ हणनू गजूर् लागले! तीन िमिनटेपयर्ंत िवलक्षण

त धता िदसली व मग एकदम ’धरा! बाहेर घालवा!’ वगरेै िकंका या फोडीत खु यार् व का या सवर् बाजूनंी उठू लाग या. ’माझ ेमत का िव द्ध आहे, हे अ यक्षांनी ऐकावे’ हणनू दे. सावरकर हे बोलत होते,

परंतु यांचे ते बोलणे या चवताळले या मठूभर लोकां या िकंका यात एकू येईना. अ यक्षांनी दे.

भावनगरीस मागे ओढून, या अितरेकाब ल कानउघाडणीही केली. परंतु आता सवर् सभेत पक्षिवपक्ष

होऊन एकच आरोळी उठलेली होती. या सवार्ंचेम ये दे. सावरकर शांतपणे उभे असताना एक पामर

नावाचा युरेिशयन यां या अगंाला िभडला व याने यां या डो यावर आघात केला. तरीही सावरकरांनी थलाव न इंचही मागे न सरता व उलट आघात न करता ’तरीही माझ ेमत िव द्धच आहे’ असे सांिगतले.

यां या डो याला जखम होऊन रक्त भळभळा वाहू लागले व हे पाहताच सवर्त्रांचा सतंाप िवकोपास गेला. दे. सरुद्रनाथ बानज नी सतं त होऊन ’सावरकरांना वमत दे याचा पूणर् अिधकार होता. यां यावर हात

टाकणे Outrageous आहे’ असे हणनू सभा सोडून िदली. त्रीजन भयाने िकंचाळत हॉलचे बाहेर गेला. हॉलम ये खु यार् झगुार या जाऊ लाग या. िश या-प्रितिश यांचा ग धळ उडाला व इतक्यात िहदंी त णातील एकाने दे. सावरकरांवर याने प्रथम आघात केला होता या पामरचे डोक्यात काठी घातली व

तोही रक्ताने िभजनू िचबं झाला. पोिलस लोक सभेत िशरलेलेच होते व समुारे अ यार् एक तासात ठराव

कसेबसे वाचून अ यक्षांनी सभा सपंली असे कळिवले. दे सावरकर यांना आधीच बाहेर नेलेले होते व

ने याबरोबर यांना घरीही पोचिव यात आले होते. दसुरे िदवशी यांनी लडंन टाइ सला आपले मत

िव द्ध का होते वगरेै सवर् खुलास क न एक पत्र िलिहले व यातील यां या समथर्नाचा पिरणाम होऊन

बहुतेक पत्रांनी ते पत्र आपण होऊन छापून प्रिसद्ध केले. या पत्राने सवर् क्षु ध वातावरण िनवळले आहे. त े

पत्र आप या वाचकांसाठी पुढील पाळीला धाडीन. डलेी िड पॅच नामक पत्रातील एक उतारा मास यासाठी िदला आहे.

‘The pale youth’ who made so dramatic a protest at yesterday’s meeting of Indians held to denounce the murder of Sir Curzon Wyllie turns to be Mr. Vinayak Damodar Savarkar. He is

www.savarkarsmarak.com

fervent nationalist. Mr. Savarkar who as an extremely brilliant scholar, is at present, an individual of interest apart from his appearance at yesterday’s meeting. He is the law student here whom the Benchers of his Inn refused to call, and at present, I understand he is waiting for the decision of the House of Lords to whom he has appealed. Like most of his nationalists he is a political theorist, and is deeply versed in all the literture of political liberty. He translated Mazzini’s writings into Marathi.

यात मला असले या मािहतीव न एक चूक िदसत आहे की, दे. सावरकर यां यावरील गे्रज इनमधील

केस अजनू िनकालात आलेली नाही. जुल ै१४ ला ती पु हा एकदा चालणार आहे व ितचा िनकाल महारा ट्र

वाचकांना पुढे कळवीन.

-िद. ३० जलु ै१९०९.

www.savarkarsmarak.com

३७. मदनलाल िडगंरा! लडंन : ता. १६ जलु ै - या त णाने कझर्न वायली यांचा भयंकर खून केला या यािवषयी मािहती आता वतर्मानपत्रातून सिव तर रीतीने प्रिसद्ध होत आहे. टाइ स, डलेी यूज, डलेी क्रॉिनकलपासनू तो तहत

अ यंत क्षु लक ग्रामपित्रकेपयर्ंत सवर् छापखाना ह ली दररोज व दरघडी िहदंु थान या चचने, या खुना या िववरणाने. िडगंरां या वणर्नाने भरलेला असतो! या िदवशी सकाळी खुनाची पिहली वातार् कळली या िदवशी र यार यातून वतर्मानपत्रिवके मोठमो याने ओरडत सवर् िदवसभर िहडंत होते. ’िडगंराने केलेला खून! िहदंु थानचा वेष! एका िहदंचेू िनधड ेधाडस!’ वगरेै ककर् श िकंका या ऐकून मी घराचे िखडकीतून

डोकावू लागलो. तो प्र येक घराचे दाराशी वतर्मानपत्राचे अकं िवकत चाललेले होते. या िदवशी सवर् िब्रिटश

वीपाम ये एकूण एक मनु याचे त डी ’िहदंु थान! िहदंु थान!’ हा एकच श द होता. ते हापासनू

आतापयर्ंत वतर्मानपत्रात िहदंु थान या चचपुढे दसुर् या कोण याही िवषयाला थारा िमळेनासा झाला आहे.

िकके्रटची चचार् देखील बंद पडली. ते हा इतर िवषयांची काय कथा!

या िदवशी रात्री िडगंराने सर कझर्न वायलीवर चार गो या झाड या या िदवशी िडगंरा खनुाचे एक अधार् तास आधी िमस बेक या आंग्लो त्रीबरोबर (ही बाई या िदवशी या सं थेचा उ सव होता या सं थेची सेके्रटरी आहे) आप या नकु याच झाले या परीके्ष या ग पा मारीत शांतपणे बसलेला होता व ते हाही तो जवळ दोन िप तुले, सरुी व खंजीर अशी श त्रे ठेवून सर कझर्नवर पाळत ठेवत होता! नंतर जे हा कझर्न

आले ते हा तो दारापाशी गेला व काही बोलावयाचे िनिम त क न सर कझर्नजवळ उभा रािहला. बोल यास

आरंभ होताच याने िप तुल झाडले नाही, तर अगदी हलके बोल याचे िमष क लागला. ते हा कझर्न

अिधकच जवळ आले. याचे त ड अगदी जवळ येताच यांचे डो याचे पाते लवते न लवते इतक्या अवकाशात चार गो या मार याही हो या! जवळ असलेले एक पारशी डॉक्टर लालकाका हे याला पकडू

लागताच यांनाही एक गोळी घातली व ते खाली कोसळले. सर प्रोबेन हे मागनू धावले तरी िडगंरा न

कचरता यां याकड ेझटकन िफ न कु ती क लागला व यांचे हात पकड यात इतर दोन गहृ थ गुतंले

असताही याने या सवार्ंना िझडकारीत सर प्रोबेन यांना इतक्या जोराने खाली आदळून िदले की, यां या दोन बरग या िचरडून गे या व यांचा चेहरा िवद्रपु झाला. या वेळेस आणखी काही इंिडयन यांचे अगंाशी लगटलेले होते व यांनीही आपले िप तुल पु हा सरसावले होते. परंतु इंिडयन लोकांवर त ेन झाडणे ठीक

असे बहुधा वाटून याने त ेपरत िफरिवले व शांतपणे तो उभा रािहला. तो इतका शांत की, याची नाडी वरीत पाहताच डॉक्टरने हटले की, येथे असले या या भयकंर देखा याला पाहणार् या सवर् लोकांत

िडगंराची नाडी अिधक शांत व सु यवि थत रीतीने चाललेली होती! या या िखशात दोन कागद या या कबुलीजबाबाने व वसमथर्नाने भरलेले सापडले. याला सग यांनी िमळून हातापायांनी जखडून बांधले

असता ’माझा च मा जरा नीट घाल ू या मग मी पु हा हात बांधू देईन’ असे तो हणाला व च मा नीट

बसिव यात आला. पोलीस कचेरीत ने यावर तो डोळे िमटून िभतंीशी डोके टेकून काही िमिनटे बसला व

www.savarkarsmarak.com

मग हसनू ग पा क लागला. या रात्री याला गाढ झोप लागली होती. दसुरे िदवशी जेवणावरही याने

यथे छ ताव मारला. काही िदवसांनी या या एक-दोन ने यांनी याला भेट यासाठी खटपट केली व

एकजणाला परवानगी िमळून तो याला भेटला ते हा िडगंरा इतका िनभर्य उ हासी होता की, यांनी मािगतले या िजनसाम ये एक आरसाही मािगतला होता. ’मला ड्रसे कर यासाठी येथे एक आरसाही नाही, तर एक छानदार आरसाही धाडून दे,’ हणनू तो हणाला जण ूकाय याला लग्नाचीच तयारी करावयाची आहे! असली िनधडी छाती पु यकमार्त खरोखरीच अिभलेशनीय असते. पापकमार्त ती मनु याला जा तच

िहडीस व प देते!

याला भेट याची िहदंी लोकांना सक्त मनाई कर यात आलेलीआहे. गे यावषार्पासनू िहदंी िव या यार्ंना इंग्रजी वळण लाव यासाठी व यां यावर सू म नजर ठेवून यांना राजकारणापासून परावृ त कर यासाठी या या अनेक िनरिनरा या सं था िनघाले या हो या, यापैकी मोठमो या अगँ्लो-इंिडयनांनी आप या

घरी इंिडयन िव या यार्ंस चहा िप यास बोलवावयाचे व एक मोठा समारंभ करावयाचा यासाठी एक सं था होती. िडगंरा हा सवर् राजिन ठ व अगँ्लो-इंिडयनांनी चालिवले या सं थेचा िनयिमत सभासद होता व

िक येक अगँ्लो-इंिडयनांचा या यावर फार िव वास व या या राजिन ठेवर फार भरवसा असे. अशा अ यंत भरवशा या मनु यानेच व िजथे स छील िव या यार्िशवाय राजकारणी चटोर िव याथीर् कधी येऊ

शकत नाहीत अशा चहासमारंभातच सर कझर्न सारख्याचा खून के यापासनू अगँ्लो-इंिडयनांनी सावर्जिनक पत्रे िलहून कळिवले आहे की, इंिडयन िव याथीर् दु ट राजकारणापासनू परावृ त हावे हणनू

हा चहासमारंभ कर याचे आपणास आजपयर्ंत कबूल होते. पण आता तसे समारंभ आपण कधीही करणार

नाही. सर चालर्स इिलयट यांनीही यांची समारंभ कर याची पाळी जवळ आली अस याने आपण तो समारंभ करीत नाही असे प ट पत्र प्रिसद्ध केलेले आहे. िहदंु थानी िव या यार्ंवर नजर ठेव यासाठी नुकतीच नेमली गेलेली व आजपयर्ंत रात्रिंदवस नको नको होईतोपयर्ंत काम करणारी किमटीही आज- काल

वर डोके काढीत नाही. प्रथम गु तकटाचे शोधासाठी पोलीसांनी अचाट प्रय न केले असताही गु त कट

िमळेना. ते हा चौकशी झटकन थांबली. इतकेच न हे तर प्र येक िहदंी िव या यार्चे पायात लडुबुडणारे

िडटेिक्ट ह या खुनापासनू जा त हो याचे ऐवजी मळुीच नाहीसे झाले आहेत. परंतु याचे मखु्य कारण असे

आहे की, इतःपर इंिग्लश िडटेिक्ट हाचे ऐवजी इंिडयन िडटेिक्ट ह ठेव याचे ठरलेले आहे. मोठमो या वतर्मानपत्रातून तक्रारी आ या आहेत की, इंिडयन लोकांची भाषा मािहती नस याने यांचेवर इंिग्लश

िडटेिक्ट ह ठेव याने काडीचाही फायदा होत नाही. िहदंी समजणारा इंिग्लश िडटेिक्ट ह ठेवला तर हे

इंिडयन पंजाबीत बोलतात, मराठीत बोलतात, बंगालीत बोलतात ते हा िहदंु थानातनू उ तम वदेशी िडटेिक्ट ह आणावेत ही सचूना सवार्ंस पसतं पडलेली आहे. परंतु आजपयर्ंत काय इथे थोड े इंिडयन

िडटेिक्ट ह होते तर आता जा त आणवून अिधक उपयोग होणार आहे! िडटेक्ट कर यास जर काही नसेल

तर िकतीही िडटेिक्ट ह जमले तरी काय करणार? आिण ददुवाची कहाणी अशी की, इतर गरीबगरुीब

िव या यार्ं यामागे रात्रिंदवस िडटेिक्ट ह लागलेले असताना मखु्य िडगंरासारख्या भयंकर मनु या यावर

www.savarkarsmarak.com

यि कंिचतही दाब न हता. खु िडटेिक्ट हाचे मालक सर कझर्न वायली यांचा खून यांना िडटेक्ट करता आला नाही, या िडटेिक्ट ह खा याची आदीपासनू आजपयर्ंत सधुारणा झालीच पािहजे अशी सवर् राजिन ठा व शांततािप्रय िहदंी लोकांची मनापासनू इ छा व िवनतंी आहे.

गे या आठव यात िडगंराला सेशनकिमट केले. यािदवशी सं याकाळी सवर् लंडन शहरात िडगंराने िदलेला जबाब हाच एक िवषय होता. या िव तीणर् शहरा या िभतंीिभतंीव न, दकुानादकुानांव न िडगंराचे नाव

एकसारखे लटकलेले होते. ’िडगंराचा िवलक्षण जबाब’, ’तो हणतो माझा सडू माझ ेदेशबांधव घेतीलच’,

िडगंरा वसमथर्नास हणतो, ’मी देशभक्त आहे’, ’िडगंरा िहदंु थान या अ युदयासाठी मरतो’ वगरेै

मोठमो या टाइपांनी छापलेली पत्रके िभ निभ न वतर्माना या जािहरातींसाठी एकाच रांगेने सवर् शहरभर

न हे सवर् इंग्लडंभर लटकत होती! याने केले या कू्रर खुनाने केली नाही इतकी उ क्षोभक चळवळ

इंग्लडंात या या कोटार्तील जबाबाने केलेली आहे! सेशनम ये काम चालेल ते हा ती हकीकत देईन.

िडगंराला फाशी होईलच. परंतु याला तीच गो ट पािहजे आहे. कारण परवा कोटार्त जबाबाचे शेवटी तो हणाला-

I made the statement not because I wished to plead for mercy or anything of that kind. I wish that the English people should sentence me to death for in that case the vengeance of my countrymen will be all the keener. I put forward this statement to show the justice of my cause to the outside world, specially to our sympathisers in America and Germany.

-िद. ६ ऑग ट १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३८. सावरकरांवरील ’गे्रज इन’ मधील खटला! लडंन : िद. २३ जलु ै१९०९. दे. सावरकर यां यावर गे्रज इनम ये चालले या खट याचा िनकाल गे या आठव यात एकदाचा लागला आहे. या खट यात पुरावा वगरेै गोळा कर याचा सवर् खटाटोप िहदंु थान

सरकार या सा याने झालेला आहे इतके सांिगतले हणजे या प्र नात मखु्य हट्ट कोणता होता हे उघड

होणारे आहे. प्रथमतः बॅिर टरीची परीक्षा पास झा यावर सनद िमळ यासाठी दोघा बचरांची िशफारस जी लागत असते ती िमळिव यासाठी जे हा दे. सावरकर हे काही गहृ थांकड ेगेले ते हाच यां यापैकी दोघांनी साफ कळिवले होते की, ’आ ही िहदंी लोकास िशफारस जी देतो ती यापुढे इंिडया ऑिफस या अिधकार् यांनी परवानगी िद यािशवाय देणार नाही. तर मी तुम याब ल आज या इंिडया ऑिफसकड े

तपास करतो व उ या तु हाला नक्की काय ते कळिवतो.’ याच वेळेस सवर् इंग्लडंात िहदंी मनु यासबंंधी िहदंु थानाहून जा त उदारता दाखिवली जाणे हे िकती अयथाथर् व अनैसिगर्क आहे हे उघड झालेले होते.

तथािप गे्रज इनमध या दोघा बचरांनी दे. सावरकरांची जे हा िशफारस केली ते हा मग यां यावर उघड

आरोप कर यािशवाय अ य मागर् रािहला न हता व हणनू यांना यांचेवर असले या आरोपांची नोटीस

दे यात आली. आरोप तर िजतके भयंकर ठेवणे शक्य िततके ठेवले गेले. रा यक्रांती करणे, िहदंु थान या पूणर् वातं याची महती गाणे, रक्तपात व युद््ध यांचा अवलबं कर यास उ तेजन देणे वगरेै काय यात

सापडणारे सवर् भयंकर श द एकत्र क न ते आरोप ठेव यात आले! इतकेच न हे तर िन मा खटला होऊन

गेलेला असतानाही नवीन आरोप जोड यात येतच होते. सावर्जिनक कोटार्त एक क्षणही जो पुरावा येऊ

शकला नसता तो सवर् या खाजगी चौकशीत गपुचूप रीतीने चाल ू देणे भाग पडलेले होते. पुरा यासाठी दे.

सावरकरांवर आज दोन वष ठेवले या िडटेिक्ट हांची साक्ष झाली. यांचे िरपोटर् हजर कर यात आले.

िहदंु थान सरकारजवळ असलेली व नािशक या खट यात दाखल झालेली दे. सावरकरांची सवर् पत्रे भाषांतर क न दे यात आली. व अशा रीतीने िजतके शक्य िततके सािह य एकत्र क न हा खटला सजिव यात आला व ही सवर् चौकशी अशा गहृ थाकड े चाललेली होती की, िहदंु थान व याब लचे

राजकारण या िवषयाब ल यां या ज्ञानाची अगाधता वणार्वी िततकी थोडीच! उदाहरणाथर्, दे. सावरकर

यां या गु गोिवदंिसहंा या सभेतील भाषणाब ल चचार् चालली असता एकजण िवचारतात ’गु

गोिवदंिसहं कोण?’ ‘हा शीख लोकांचा गु आहे.’ ‘पण याचा तु ही उ सव काय हणनू केला?’, ’हा िहदंु थान या थोर पु षांपैकी एक होता’. ते हा उ सकुतेने िवचार यात आले, ’Yes; but was be

prosecuted for sedition?’ याजवर राजद्रोहाचा खटला भरला गेला होता काय?

अशी ही चौकशी चालता चालता अखेर ितचा िनकाल लागला.दे. सावरकर यांची उलट तपासणी तीन तास

चालली व कसले या बॅिर टरांनी यांची कसनू उलट तपासणी के यानंतरही जे हा काहीच त य बाहेर

येईना ते हाच आरंभी केले या अवडबंराचा नायनाट होणार असे िदसले. इतक्यात याच आठव यात

कॅक् टन हॉलम ये जो सभेचा प्रकार घडला तोही आरोप आणखी वदिवला गेला! परंतु टाइ स पत्राम ये दे.

www.savarkarsmarak.com

सावरकरांचे पत्र छापले गे यापासनू तो आरोपही पोकळ झाला. शेवटी असा िनकाल लागला की, दे.

सावरकर यांजवर कोणताही गु हा शाबीत झालेला नाही व हणनू ते गे्रज इनचे कायमचे मबर आहेत.

यांना मबरिशपचे सवर् अिधकार आहेतच परंतु यां यावर सशंय आलेला अस यामळेु यांना आजच

सनद दे यात येत नाही.

अशा रीतीने दे. सावरकर यांना आज म जाव झालेला आहे. पुढे यांना सनद दे यात येईल- जर म यंतरी यांचे वतर्न िन पद्रवी राहील तर. परंत ुमला असे कळलेले आहे की, दे. सावरकर हे गे्रज इनची मबरिशप

सोडून देऊन व पैसे परत घेऊन आपण होऊन या विकली या धं यास रामराम ठोकणार आहेत. आिण

यांनी तसे का क नये? लो. सरुद्रनाथ बानजीर् यांची िसि हल सि हर्सची नोकरी एका खाजगी वादाकरता गेली व लो. अरिवदं बाबू हे घो यावर चढता न आ याने, आप या िसि हल सि हर्स या धं याला मकुले.

परंतु यां या या मकु यानेच देशसेवेला यांना तनमनधनाने वाहून घेता आले. दे. सावरकर यांना तर

विकली या धं याला स या तरी जे मुकावे लागत आहे ते खाजगी वादासाठी िकंवा कोण याही शारीिरक

कमतरतेसाठी नसनू देशा या भक्तीसाठीच होय व हणनूच यां यावर या क्षदु्र मह वाकांक्षेला लाथाडून

देशसेवेला सवर् वी वाहून घे याची जा तच जबाबदारी आलेली आहे.

र न शाणो लीढ झा याने, चंद्रकला शेष झा याने, जलसचंय शारदिक्षणतनेे व दाता िवभवतेने जसे

अिधकच शोभतात, तसेच देशभक्त यां यावर आले या सकंटपरंपरेने जा तच िवलसत असतात. रा ट्राने

जगावे हणून ते मरतात; रा ट्र ीमतं असावे हणून ते दािर यात पडतात; रा ट्राने पोटभर खावे हणनू

ते उपास करतात; हे उपास कर याचे महद्भाग्य दे. सावरकरांचे घराकड े येत असता ते यांचा वीकार

करतील अशी यां या देशबांधवांची उ कट आशा अस यास यात काही नवल नाही. देशाला यां या बॅिर टरीपेक्षा यां या िभक्षावृ तीचीच जा त ज री आहे!

-िद. १३ ऑग ट १९०९.

www.savarkarsmarak.com

३९. भयंकर नाटकाचा शेवटचा पडदा लडंन : ता. ३० जलु ै१९०९. सर कझर्न वायली व लालकाका यां या अमानुष खुनाचा आरोप या त णावर

ठेवलेला होता याची चौकशी पुरी होऊन याला फाशीची िशक्षा दे यात आली. या कहाती त णाला तु ं गात ठेवला असता याचेवर फार सू म पहारा ठेवला होता. परंतु याचे वतर्नात कोणतेही वेडपेणाचे वा मद ू िबघड याचे प्र यंतर देणारी गो ट घडली नाही. इतकेच न हे, याला भेटावयास गेले या या या ओळखीचे गहृ थांबरोबर तो अ यंत हसनू खेळून ग पा करीत असे, याला भेट याला जा याची िहदंी गहृ थांना प्रथम सक्त मनाई होती. परंतु मागाहून परवानगी दे यात आली. आत जाणाराचा प्रथम सक्त

झाडा घे यात येत असे. तु ं गात िडगंराबरोबर िहदंी भाषेत न बोल याची ताकीद दे यात येत असे व मग

इंग्रजी पहारेकर् याचे अगदी सि नघ िडगंराबरोबर भाषणाची संधी दे यात येत असे. िडगंराला ह त पशर् करणे वा िमठाई वगरेै कोणतेही अ न देणे हे जरी सक्त रीतीने बंद कर यात आले होते तरी बाकी सवर् गो टी कर यास मभुा होती. याप्रमाणे रोज एक-दोन िहदंी गहृ थ जाऊन िडगंराशी बोलत असत. १५

िमिनटांपेक्षा जा त बोल याची मनाई असे िडगंराने याचा भाऊ याला भेटावयास गेला असता याची भेट

घे याचे मात्र साफ नाकारले. दोनदा याने आप या भावाचे त डही न पाहता याला परत िफरिवले. याचे

कारण असे आहे, की कॅक् टन हॉलम ये भरले या िहदंी लोकां या सभेत या िडगंरा या भावाने िम टर

मॉिरसन या या पे्ररणेने’आपण या मनु याचा भाऊ अस याब ल आपणास ल जा व िधक्कार वाटत

आहे’, असे सावर्जिनकरीतीने हटलेले होते! परंतु आता या भावाला आप या या कृ याब ल अ यंत खेद

वाटत असनू तो मरणाचे आधी आप या भावाने आपणास भेटावे हणनू अ ू गाळताना पु कळांनी याला पािहलेले आहे! या एका िहदंी गहृ थािशवाय बाकी िजतके िहदंी गहृ थ जात िततक्यांना तो भेट याचे

नाकारीत नाही. परंतु कोणीही इंिग्लश गहृ थ गेला असता तो याला भेट याचे नाकारी. या िदवशी फाशीची िशक्षा झाली या िदवशीचे आद या िदवशी िडगंराने याला भेट यास गेले या या या पूवर् नेही सावरकरांना नम्र प्रिणपात क न आपले दोन-तीन हेतू िसिद्धस ने याची िवनतंी केली आहे. हे हेतू या त णा या िवलक्षण व िनध या मनाची थोडी तरी क पना देतात. याला हे पक्के माहीत होते- न हे,

मॅिज टे्रटचे कोटार्त याने होऊन हट्ट धरला होता की, I do not plead for mercy; nor do I recognize your

authority over me. All I wish is that you should at once give me the capital punishgment. I want to be hanged, for then the vengeance of my countrymen will be all the more keen.

परंतु आप या कू्रर व िनदर्य कृ याचे प्रायि च त आप या देहांतातच आहे हे जाणत असतानाही तो हणाला की, माझा पिहला हेतू हा आहे की, मा या देहाची उ तरिक्रया िहदं ूधमार्प्रमाणे झाली पािहजे व

मा या पे्रताला कोणाही अिहदंचूा व मा या भावाचा पशर् न हावा. माझी दसुरी इ छा ही आहे की मा या दहनकाली कोणातरी ब्रा मणाने मतं्रािग्न यावा (िडगंरा जातीने क्षित्रय आहे.) माझी ितसरी इ छा अशी आहे की मा या खोलीत काही कपड ेव पु तके आहेत, ती िललावाने िवकून याचे पैसे येथील रा ट्रीय

www.savarkarsmarak.com

फंडास दे यात यावेत! भयंकर वेडा हा मनु य! िबचार् याचे सवर् जीिवताचे िबर् हाड उचलले जात असता तो याची दादही घेत नाही. परंतु खोलीतील िबर् हाडात फाटके कपड ेव दहापाच पु तके अनाठायी न जाता ती रा ट्रीय फंडास यावी हणनू वारंवार बजावून सांगत आहे!! कोण अमानुष वेडपेणा हा!

िद. २० जलुै रोजी िडगंराला कोटार्त आणले. कोटार्बाहेर शंभरावर िहदंी िव याथीर् व गहृ थ आत

घुस यासाठी उभे होते. परंतु कोणाही िहदंी मनु याला आत जा याची मनाई होती िडगंराला कोटार्त आणले

ते हा अ यंत िन काळजीपणाने व धीट रीतीने तो उभा होता. शेवटपयर्ंत याचे वतर्न व चेहरा उ ामपणाचा व ितर कारदशर्क असनू तो चालले या प्रकाराकड ेअ यंत उपहास मदेु्रने व बेमवुर्तखोरपणाने (defiant

attitude) पाहत होता असे सवर् इंग्रजी पत्रे हणत आहेत. याने कोटार्त कळिवले की, मी तुमची स ता मा य करीत नाही व याअथीर् मा या देशा या उद्धाराथर् मी हे कृ य केले आहे याअथीर् मी पूणर् िनद षी (Not guilty) आहे. िडगंराने सॉिलिसटर वगरेै दे याचे नाकारलेच होते व हणनू याला तु या समथर्नाथर् काही बोलावयाचे अस यास बोल असे सांिगतले. ते हा तो हणाला की, मा या िखशात िलहून ठेवलेली माझी एक जबानी तु ही घेतलेली आहे तीच वाचली जावी, परंत ुवतर्मान-पत्रका या सू म शोधाची वा िडगंराने वारंवार केले या िवनंतीची दाद लाग ू न देता िडगंरा या िखशात व घरात सापडले या या जबानी या प्रती प्रिसद्ध कर याचे पोिलसाने साफ नाकारले. ही जबानी काय आहे व सरकार काय हणनू

ती लपवून ठेवीत आहे, याब ल सवर्त्र चचार् व तकर् चाल ूआहेत. परंतु ती जबानीच वाचणे नाही असे

समज याव न िन पायाने मॅिज टे्रटपुढे िदलेली जबानी वाचून दाखिव यात आली. यात िडगंरा हणाला : मा या देशात त ण लोकांना देशभक्तीकरता फाशी दे यात येत आहे व ज मठेपे या िशक्षा ठोठाव यात

येत आहेत. इंग्लडंसाठी इंिग्लशांनी जे करावे हणनू िशकिव यात येते तेच माझ ेत ण देशबंधू मा या देशासाठी करीत असता यां या दबुर्लतचेा फायदा घेऊन यांना मार यात येत आहे. याचा सडू हणनू मी हे कृ य केले. िहदंु थानात जाणारा व तेथे दहा हजार पये िमळिवणारा प्र येक इंिग्लश मनु य मा या गरीब देशबांधवांतील एक हजार देशबांधवांचे खूनच करीत असतो. कारण तो चैनीत जे पैसे खातो यावर हे

हजार लोक िजवंत राहू शकतात. याप्रमाणे जमर्नीला इंग्लडंवर या बला काराने रा य कर याचा कोणताही हक्क नाही, या बला काराचा सडू हणनू मी हे कृ य केले. मा या देशातील ि त्रयांवर

बळजबरीचे अ याचार होत आहेत. मा या देशातील लाखो लोक दरसाल उपाशी मार यात येत आहेत.

गे या प नास वषार्ंत अ जांनी गणती हावी इतकी सपं ती मा या देशातून लांबिव यात आली आहे व हे

मी पहात असता जे हा इंिग्लश लोक रिशयाब ल व कांगो लोकां या दःुि थतीब ल हळहळत असताना मा या नजरेस पडतात ते हा मला या मानभावीपणाचा असहनीय ितर कार वाटतो व अशा ि थतीत

इंग्लडंला िजकूंन यावर रा य करणार् या एखा या जमर्नाला उ ाम पणाने लडंन शहरात वावरताना पाहून

इंिग्लश त णाने याला मारला असता याची जी देशभक्ती तु ही वाखाणली असती याच देशभक्तीने मी हे कृ य केले आहे. मी हे स य सवर् जगास िवषेशतः अमेिरका व जमर्नी येथील आम या िहतिचतंकास

सांगत असनू ते तु हासाठी सांगत नाही!’ वगरेै आशयाची जबानी झा यावर यायािधशांनी काळी टोपी

www.savarkarsmarak.com

घातली व कोटार्ने िडगंरास पु हा िवचारले की, ’तुला फाशीची िशक्षा का दे यात येऊ नये याब ल जर काही सांगणे असेल तर सांग.’ ते हा तो हणाला, ’मी एकदा सांिगतलेच आहे की, तुम या कोटार्ची स ता मी मानीत नाही. तु हाला जे योग्य वाटेल ते तु ही माझ ेकरा. मला याची पवार् नाही. पण ही खात्री बाळगा की, एक िदवस असा येणार आहे की, या िदवशी आ ही सबल व स ताधीश अस ूव ते हा जे आ हाला वाटेल ते तुमचे आ हीही क !’ या उ तरानंतर यायाधीशांनी हटले, ’मदनलाल िडगंरा, मा या कोण याही बोल याचा तु यावर पिरणाम होणार नाही हे मी जाणनू आहे. तुजवर खून के याचा आरोप

शाबीत झालेला आहे व हणनू तुला फाशीची िशक्षा दे यात येत आहे.’ रीतीप्रमाणे धमार्िधकार् याने

’परमे वर तलुा क्षमा करो’ हणनू हटले तोच िडगंरा उभा रािहलेला िदसला व हणाला, मला फाशी िदलीत ही तमुची फार मेहेरबानी झाली कारण मा या पिवत्र देशभमूीसाठी माझा तु छ देह बळी दे याचा स मान मला जो िमळाला याचा मला गवर् वाटत आहे. मला कशाचीही िचतंा नाही.’ वरीत तीन

पहारेकर् यांसह हसत हसत तो िपजंर् यातून चालता झाला.

अशा या भयंकर नाटकाचा हा शेवटचा पडदा उघडला व यानंतर हा भयानक देखावा िदसला. आता फक्त

एक प्रवेश उरला आहे व तो सपंताच या नाटकाचे भरतवाक्य होईल अशी आशा आहे.

या खट यात िनकाल होतो न होतो तोच दसुरा एक िनरा याच पकारचा खटला उपि थत झालेला आहे.

दे. सावरकर यांनी कॅक् टन हॉल मधील िडगंरािव द्ध असले या आगाखाना या ठरावाचा जो योग्य िनषेध

केला यानंतर यांनी टाइ सम ये एक पत्र िलहून आपण ठरावाला का िवरोध केला ते यात प ट

िलिहलेले होते. पत्र सावरकरांनी या िदवशी िलिहले या िदवशी र यातील सवर् बाजूनंा वतर्मानपत्रा या जाहीर पत्रकांवर ’सावरकरांचे समथर्न’ वगरेै मोठमो या श दांनी छापलेले मथळे िदसत होते. या सवर् पत्रांनी ते पत्र प्रमखु वाने छापले, इतकेच न हे तर हेन्री कॉटन वगरेै या सभेने नंतर जो ठराव पास केला तो फक्त सहानुभतूीचा क न यात आरोप ठेवले या त णाब ल चकार श द काढलेला न हता. कारण तसे

करणे ही कोटार्ची बेअदबी होती. या प्रकारानंतर ी. चट्टोपा याय यांनी टाइ सला एक-दोन खरमरीत पत्रे िलहून सावरकरांचे समथर्न केले. इतकेच न हे तर’Had I been present there I would have done

exactly the same and would have supported Mr. Savarkar even at the risk of being ejected.’ असे

प ट िलिहलेले होते. याच पत्रात यांनी स यःि थतीसबंंधानेही खरमरीत टीका क न हटले होते की, असे भयंकर खून हे भयकंर पिरि थतीचे अपिरहायर् पिरणाम असतात व ते पिरहरण कर याचा मागर् हणजे िहदंु थानला वरा याचे पूणर् अिधकार असणे हाच होय. या प टवक्तेपणाब ल ी. चट्टोपा याय यांना िमडल टपल या बचसर्नी नोटीस िदली आहे की, ’तु हास या इनमधून मबरिशपचे

हक्क काढून घेऊन बाहेर का घालिव यात येऊ नये?’ काम चाल ूआहे व ते सपंताच पुढे कळवीन.

-िद. २० ऑग ट १९०९.

www.savarkarsmarak.com

४०. इंग्रज येथून तेथनू सारखेच!

लडंन : िद. ७ ऑग ट १९०९. या चार-पाच िदवसात िहदंु थानातून टरने बंगालमधील बायकॉट या वाढिदवसािनिम त भरणार् या सभेिव द्ध इंग्रजांकडून तारा धाड याचा सपाटा चालिवलेला आहे. ती सभा िहदंु थान सरकारने बंद करावी हणनू इंिग्लश लोकांचा आग्रह हावा एतदथर् हा तारांचा मारा सु असावा व याप्रमाणे आज या प्रा यिहक पत्रात या सभेिव द्ध कडक लेख आलेले आहेत. डलेी टेिलग्राफ हे

वजनदार पत्र आप या पत्राचे तीन रकाने भ न रािहले या मखुलेखात हणते की, िब्रिटश यापाराची जर

धडगत राखणे असेल तर हा बिह कार बंद केला पािहजे व िवशेषतः परवा कलक यास होणारी बिह कारजयतंी व िमरवणकू बंद झालीच पािहजे.कारण की, अरिवदं नावा या गु तकटाचा खटला झाले या (पण ते िनद षी हणनू सटुले हे लेखकाने अिजबात वगळलेले आहे) गहृ था या बिहणीने केलेले

िनशाण िमरवणकुीत लोक उभारणार आहेत!

ी. वीरद्रनाथ चट्टोपा याय याजवरील खट याचा िनकाल लागला. िमडल टपलचे बचसर्नी, यां या पिरक्षा होईपयर्ंतही वाट न पाहता, या सं थेतील सभासदपणाचे हक्क काढून घेऊन यांना सं थेतनू काढून िदले!

ी. चट्टोपा याय हे िव वान व प्रिसद्ध लेखक असनू ते आज दहा वष इंग्लडंात पत्रलेखनाचा यवसाय

करीत होते. यांचे वडील हे हैद्राबाद व बंगाल या प्रांतात नावाजलेले गहृ थ आहेत. दे सावरकरां प्रमाणे

उघडपणे समथर्न कर यासाठी यांनी टाइ सला पत्रे धाडली होती व यात ’I do not believe in the old-

world idea of ’peaceful revolution’ of Bipin Chandra Pal’ वगरेै मजकूर प्रिसद्ध केलेला होता. दे.

सावरकरांना फक्त सनद दे याचे नाकारले असनू यांचे सं थेचे सभासदपण व अिधकार कायमच ठेवलेले

आहेत. परंतु दे. चट्टोपा याय यांजवर तीही मेहेरबानी झालेली नाही. दे. सावरकरांची चौकशी चालली ते हा भोळे लोक हणत की, फक्त गे्रज इन वाईट आहे. आता िमडल टपलने तीवरही ताण केली! यास काही वािभमान व प्रिति ठतता आहे यांनी पु हा इंग्लडंात काय या या अ यासाला न िशवणेच बरे. इंग्रज

येथून तेथनू एकच. मग ते िहदंु थानात असोत की इंग्लडंात असोत, गे्रज इनचे मबसर् असोत वा िमडल

टपलचे बचसर् असोत! इतके जरी िहदंी त ण िशकले तरी दे. सावरकर व चट्टोपा याय यांचे छळाचा उपयोग

झाला असे मान यास हरकत होणार नाही! मृ यचूी िशक्षा झालेला मदनलाल िडगंरा याचा कॉलेजातील

अ यासक्रम फारच उ तम होता व तो परीके्षत पिहला आलेला होता. तीन वषार्ंचा अ यासक्रम सपंवून

शेवटची परीक्षाही याने उ कृ ट रीतीने िदलेली होती व मिह या दोन मिह यात तो िहदंु थानातही परत

जाता! यांची फाशी र हावी हणनू टेडसाहेब फार खटपट करीत आहेत. यांचे मते याला ज मठेप

हावी. परंत ु िडगंरा फाशी जा यािवषयीच अिधक उ सकु आहे! आपले पे्रत दहन कर यात यावे अशी याची इ छा अस याने व ही धािमर्क बाब अस याने येथे िहदं ू लोकांनी स या केलेला एक अजर्ही सरकारकड ेधाड यात येत आहे की, िडगंराचा मतृ देह िहदंूंचे वाधीन कर यात यावा. या अजार्वर स या

www.savarkarsmarak.com

भरपूर होत आहेत. याचप्रमाणे िडगंराने मला ब्रा मणांनी उपदेश यावा हणनू इ छा केलेली असनू ते धमर्कृ य कर यासाठी पदवीधर व धमर्ज्ञ ब्रा मणांनीही आपण तयार अस याचे सरकारास कळिवले आहे.

-िद. २७ ऑग ट १९०९.

www.savarkarsmarak.com

४१. भरतवाक्य

लडंन : ता. २१ ऑग ट. लडंनम ये सु झाले या महाभयंकर नाटकाचा शेवटचा पडदा भरतवाक्यालाही सु वात झालेली आहे! या त णाने सर कझर्न वायली या इंिडया ऑिफस या व इंिडयन सरकार या मखु्य अिधकार् याचा िनदर्य व कू्रर वध केला या िडगंराला गे या मगंळवारी फाशी िदली गेली! (१७ ऑग ट

१९०९. याला फाशीची माफी होऊन ज मठेप िमळावी अशी काही इंग्रज लोकांनी खटपट चालिवली होती परंतु ती गो ट सरकारास चली नाही. इतकेच न हे तर सरकारपेक्षा िम. िडगंरालाच जा त चली नाही! तो सारखा हट्टच ध न बसला की, मला फाशी झालीच पािहजे. कारण ’So that the vengeance of my

countrymen will be all the more keen!’ उभय पक्षांनाही फाशी चली होती. िडगंरा तु ं गात गे यापासनू

या याकड ेभेट यास याचे पु कळ इंिडयन नेही जात असता यां याशी तो अ यंत हसनू खेळून ग पा करी. तु ं गात तो पु तक वाची व लेख िलही. याला मरणानंतर जाळावे हणून याने फार प्रय न केलेले

होते. याप्रमाणे येथील लोकांनी देखील स या क न अजर् केला की, िडगंरा हा िहदं ूअस याने व याची िहदंधुमार्प्रमाणे उ तरिक्रया हावी अशी फार इ छा अस यामळेु याचे पे्रत जाळ यात यावे. परंतु सरकारने

या अजार्ची काही एक दाद न घेता याला जाळ याचे साफ नाकार यात आले. मे यानंतरही िडगंरा या पे्रताला ही औ वर्देिहक िशक्षा िदली नसती तर काही वावगे झाले असते असे नाही.

मगंळवारी सकाळी िडगंरा गाढ झोपेतून जागा झाला. याने उ तम पकारे पोषाख केला. सकाळचा फराळही थोडासा केला. समुारे ९ वाजता ठरलेली घंटा वाज ूलागली. या िदवशी आत कोणालाच, वतर्मानपत्रा या बातमीदारांनाही येऊ िदले जाणार नाही, असे आधीच सक्त हुकुमाने प्रिसद्ध झाले अस याने नुसती दरवा याबाहेर गदीर् होती. आज्ञा नसताही आत जा यासाठी धडपड करीत िहदंी लोक तु ं गाभोवती िघर या घालीत िफरत होते. इंग्रजही दोन-तीनशे जवळ जवळ उभे होते. परंतु आत कोणालाही जाता आले नाही. घंटा वाज ूलागताच िडगंराकड े िख्र ती धमार्चे धमार्िधकारी आले, परंतु यांचा उपदेश आप याला नको, आपण िहदं ूआहोत व िहदंधुमार्प्रमाणेच आपण मरणार असा याने हट्ट धरला. नंतर अनावतृ म तकाने व

ढ पद यासाने तो वध तंभाकड ेचालला. वध तंभावर चढला ते हा तो इतका बेिफकीर होता की याला कोण याही प्रकारचा हात देणे ज र पडले नाही. वधपाशात मान गुतंली. ठोकळा उडाला व मदनलाल

िडगंरा आठ फूट अुचंीव न मृ युचे जब यात कोसळला. थो या वेळाने पे्रताची िरतसर चौकशी चालताना दे. मा तर या पारशी गहृ थांना आत आणिवले गेले. ते िडगंराचे व सावरकरांचे एक नेही होते. यांचे

समक्ष िडगंराचे पे्रताची चौकशी झाली. या वेळेस िडगंरा या पे्रताचे दशर्न भयप्रदच होणारे होते! याचे

चेहर् यावर दःुखाची वा भयाची छटा न हती. याचे अगं ताठ झालेले होते. याचे डोळे वटारलेले होते. अगंात

नेहमी जो पोषाख घालनू तो कॉलेजात जाई तोच पोषाख चढलेला व याची मान कंठमणी फुट यामळेु

लळुी पडलेली!

www.savarkarsmarak.com

िडगंराचा मृ यु त काळ झालेला होता. एका िमिनटात सवर् िनकाल लागला. एका िमिनटात शेवटचा पडदा पडला!

परंतु या अपूवर् नाटकाचे शेवटचे भरतवाक्य तो पडदा पड यापूवीर् सु झालेले होते. िडगंराची केस चालली असताना याने एक वसरंक्षणाथर् िलिहलेला जबाब याचे िखशात सापडलेला होता. तो जबाब कोटार्त

वाचावा असा याचा अ यंत हट्ट असताही व तो जबाब आपणास िमळावा हणनू सवर् पत्रक यार्ंचा आटोकाट प्रय न चालला असताही िब्रिटश अिधकार् यांनी व पोिलसांनी तो लेख प्रिसद्ध कर याचे साफ

नाका न आत या आत दडपून टाकलेला होता. ही गो ट सवर्त्र वतर्मानपत्रातून प्रिसद्ध आहे. या द तऐवजाची प्रिसद्धी पूणर् अशक्य होती परंतु िडगंरा फाशी जा याचे आधीच एक िदवस सवर् लडंन शहर

एखा या भतूबाधेसारखे दचकून वेडावले. झाले तरी काय? तर या िब्रिटशा या व पोिलसां या ितजोरीत

दाबून टाकले या एकुल या एक द तऐवजाची चोरी होऊन को या एका िहदंनेू तो छापून प्रिसद्ध केला. या या हजारो प्रती र यात हातोहात वाट या जाऊ लाग या! पोिलसांना तर त ड बाहेर काढवेना. यांची ितजोरीतील प्रत तशीच यांचेपाशी, मग ही दसुरी प्रत कशी पैदा झाली? अनेक शंका! िब्रिटश तु ं गातील

कोणी गोरा अिधकारी तर िहदंी लोकांना िफतूर नाही? कोणी हणे िडगंराचे कृ य हे एका गु त कटाचेच

अगंभतू असले पािहजे, या िशवाय ही याची जबानी दसुर् यास कशी मािहती असणार? कोणी हणाले,

कट आधी नसावा, पण तु ं गात असताना याचे कप याची ने आण होत असताना ही प्रत बाहेर छपवून

धाडली असावी! एकच ग धळ चाललेला आहे. ती प्रत अ सल आहे यात शकंा नाही. कारण डलेी िमरर

हणते की, ’ यात चक्क असे िलिहलेले आहे की,’ही प्रत िडगंराचे लेखाची हुबेहुब नक्कल आहे असे आ ही प्रितपादन करतो. जर िब्रिटश सरकार तसे नाही असे हणत असेल तर याना ’We challenge them to

prove otherwise before the whole world’ सवर् जगासमोर आ हान करतो की, तसे यांनी मळू नक्कल

प्रिसद्ध क न िसद्ध करावे! पोिलसही कबूल करतात की ही अ सल प्रत आहे. ती िनदान वतर्मानपत्रात तरी प्रिसद्ध होऊ नये हणनू सवार्ंनी खटपट केली. पण तसे करणे िन फळ होऊन शेवटी खु सरकारी प्रमखु पत्र

डलेी यूज यानेच ती सवर् लेखी जबानी छापून काढली. टाइ स, टॅ डडर् वगरेै पत्रे िचडून जाऊन लेख

िलिहत आहेत व गु त कटाब ल िहदंी लोकांना, िढलेपणाब ल व गबाळवृ तीब ल पोिलसांना व

मखूर्पणाब ल’डलेी यूज’ला िश या हासडीत आहेत!

परंतु डलेी यूजने ते वक्त य छापले नाही, यानेही (challenge) आ हान प्रिसद्ध केली नाही तोच,

अमेिरकेतून चवताळले या इंग्रजां या तारा आ या की, िडगंरा या िदवशी फाशी गेला याच िदवशी अमेिरकन पत्रांनी हेच ह तपत्रक मोठमो या टाइपात छापलेले होते! ’िब्रिटश सरकारला ठकिवले!

िडगंराची दाबून टाकलेली जबानी! अद्भतू चम कार!’ वगरेै िवलक्षण मथ याखाली हे ’आ हान’ छापून

अमेिरकन पत्रे िवसावा घेतात न घेतात तोच आयलर्ंड द त हणनू पुढे आले! फार काय, पण कालच

चहुकड ेतारा प्रिसद्ध झा या आहेत की, ’Ireland honours Dingra! Huge placards with deep black

borders and with the inscription ’Ireland honoure Mandanlal Dingeas who was proud to lay

www.savarkarsmarak.com

down his life for the sake of his Country.’ in letters twelve inches in length were found posted

today on walls within few miles of Dublin!’ एकेक फूट जाडी या अक्षरांची जाहीरपत्रके िभतंीवर

अडकवलेली की, ’आयलर्ंड िडगंराचा स मान करते आहे!’

सावरकरांचे नेही दे.मा तर या पारशी गहृ थाची डलेी िमरर या बातमीदाराने भेट घेतली ते हा याने

िवचारले - Will he be considered as a martyr by the Indians? दे मा तर हणाले की, Certainly. He

has laid down his life for his country’s good. Whether his idea of this’good’ was right or wrong is a matter of opinion.

एका इटािलयन वतर्मानपत्राने एक िचत्र िदलेले आहे. यात एक मोठा कडा काढलेला असनू पायापाशी िहदंु थान, यावर इिज त, सोमालीलँड वगरेै िवटा, यावर वसाहती व यावर इंग्लडं बसलेले आहे.

इतक्यात फोट होतो व’ िहदं ूनॅशनॅिल ट’ बार उडिवतो. िहदंु थानला िखडंार पडते व सवर् कडा डळमळू

लागनू घाबरलेला जॉनबुल हणतो, ’अरे हा वाडा ढासळला! याचा पायाच पोखरला गेला! माझ ेअगंास

कोण कापरे भरले आहे!’

जमर्नी व फ्रा स या देशातील पत्रात तर िहदंु थान या चळवळीची हकीकत देऊन इंग्लडंिव द्ध फार कडक

लेख येत आहेत. हा सवर् म सराचा पिरणाम असावा झाले!

-िद. १० स टबर १९०९.

www.savarkarsmarak.com

४२. दे. सावरकरांच ेपत्र

लडंन : इ.स. १८५७ साल या यदु्धप्रसगंाचा िलिहलेला एक इितहास क टम खा या या िनयमाप्रमाणे

िहदंु थानात आणणे मना कर यािवषयी िहदंु थान सरकारने सोडलेला व इंग्लडं व िहदंु थान यांतील

बर् याच पत्रात प्रिसद्ध केलेला एक हुकूम माझ ेनजरेस नुकताच आण यात आलेला आहे. या हुकमात माझे नावाचा उ लेख अस याने मला यासबंंधी हे पत्र िलहावे लागत आहे.

हे पु तक अजनू अप्रकािशत आहे हे सरकारासही कबूल आहे व हणनू जे पु तक कोण या व पाचे आहे

हे िन चया मकतेने कोणासच ठरिवणे अशक्य होणारे आहे, अशा एखा या पु तकाला ते ज म पाव याचे

आधीच राजद्रोही ठरवून त प्रिसद्धीची बंदी करणे हे कायदेशीर असेल वा नसेल तरीर्हे या य नाहीच नाही. परंतु हे पत्र या मु याब ल न हे. िहदंु थान या ग हनर्र जनरलने मला न कळिवता वा यासबंंधी माझ े

हणणे ऐक याची तसदी मळुीच न घेता या हुकमात माझ ेनाव बेधडक घुसवून दे याचा जो अ लाघ्य

प्रकार केलेला आहे याब ल हे पत्र मी िलहीत आहे. सरकारला िमळालेली मािहती िव वसनीय होती वा न हती, जर ती मािहती िव वसनीय होती तर मजिव द्ध आणले या या आरोपाची मला सचूना देऊन माझे हणणे ऐक यात सरकार या सरळतेला वा मािहती या िव वसनीयतेला काही कमीपणा आला असता असे नाही आिण जर ती मािहती िव वनीय व पुरेशी न हती तर ित यावर अधंळा िन वास ठेवनू माझ ेनाव

या पु तकाशी जोड याचे आधी मला याब ल वसमथर्न कर यास सांगणे हे सरकारचे कायदेशीर व

नैितक कतर् यच होते, परंतु घाईने मजवर अचानक ह ला कर यातच सरकारला समाधान वाटलेले िदसते. एतदथर् अशा ि थतीत मला जे करणे शक्य आहे व इ ट आहे ते इतकेच की, सरकार या हुकमात केले या अ प ट उ लेखाव न यां या क पनेसमोर असले या या अज्ञात पु तकाचे व पाचा जो काही थोडाबहुत बोध हो यासारखा आहे तशा व पा या कोण याही पु तकाशी माझ ेनावाचा अथार्अथीर् काही एक सबंंध नाही हे सावर्जिनकरी या प्रिसद्ध करणे होय व हणनूच मी हे पत्र आपणास िलिहले आहे. आपण

व आपले यवसायबंधू हे पत्र छापतील अशी आशा करणारा, -िद. १७ स टबर १९०९.

www.savarkarsmarak.com

४३. िवजयादशमीचा उ सव

लडंन : ५ नो हबर- िहदंु थानात िख्र तमस साजरा कर याची पद्धती जसजशी कमी होत व ल जा पद

वाटत चालली तसतशी लडंनम ये िवजयादशमीचे समारंभ कर याची पद्धत माननीयतेची व वाढ या जोराची होत चालली. थो या वषार्ंपूवीर् िवशेषतः बगंाल व मद्रासकड े िख्र तमस िहदं ु सणांपेक्षा जा त

मानला जाऊन ’सिुशिक्षत’ लोकांना िख्र तमसची काड शेक यांनी वाटली जात. जरी ’अिशिक्षत’ िहदं ू

समाज या अपुर् या सणाचा िवटाळ न होऊ देता इमानीपणाने आप या वाडविडलां या उ सवातच उ साह

मानीत होता तरी इंग्लडंम ये िवजयादशमी या नावावर राहो पण आ ही िहदं ूआहो हणनू सांगणे ही शरमेची व फाजील धमर्भोळेपणाची व रानटी आडदांडपणाची गो ट समजली जाई! तीन वषही झाली नाहीत; एके िदवशी एका खानावळीत आ ही जेवावयाला बसलो. आमचे शेजारी दसुरा एक आमचा िहदं ू

नेही बसला होता. आ ही ये याचे समुारे दोन वष आधी हे गहृ थ इंग्लडंात आलेले अस याने इंग्लडं या चालीिरतीिवषयी के हा के हा साहिजकपणेच आ हास मािहती सांगत. टेबलावर दसुरे बाजसू दोन इंग्रज

ि त्रया याच खानावळीत राहणार् या व हणनू जरा ओळखी या बसले या हो या. गो टीव न गो ट

िनघता रिववारी चचर्म ये जा याचे प्र न चालले व माझ े नेही हणाले,’होय, मीही रिववारी चचर्म ये

जातो. प्र येक िख्र चनने गेलेच पािहजे.’ आ हाला आम या या िहदं ू ने या या उ तराचे मोठे गढू पडले.

इतक्यात या इंग्रजी ि त्रयांनी आ हालाही चचर्म ये जा याब ल िवचारले ते हा आ ही हणालो, ’कधी कधी आ ही पाह यासाठी जातो. बाकी आ ही िहदं ूलोक रिववारी चचर्म ये जा याची ज री मळुीच मानीत

नाही.’ तर आपण िहदं ूआहा काय?’ मो या दयाद्रर् मदेु्रने या ि त्रया हणा या. वािभमान वराने आ ही उ तर िदले की, ’आ हास फार मोठी ध यता वाटत आहे की आ ही िहदं ूआहो, जेवणानंतर आमचा नेही हणाला,’कशाला तु ही सांिगतलेत आपण िहदं ूआहात? हे जरा इंग्रजां या कानाला ठीक लागत नाही,’ आ ही उ तर केले, ‘ यां या कानाला तुम या विडलांचेही नाव ठीक लागत नाही मग ते तु ही िफरवाल

काय? कानाला वाईट लागते हणनू जर धमर् छपिवणे िश टसमंत आहे तर मग इंग्रजच आ ही िहदं ू

आहोत असे का सांगत नाहीत? यांचे िख्र चन असणे हे आमचे कानाला वाईट लागते हे यांनाच आपण

जाऊन कळवा.’ ही तीन वषार्ं या पूवीर्ची ि थती पालटली आिण आता िहदंु थानात िख्र तमसची काड वाटणे व इंग्लडंात

िहदंु थानची ल जा वाटणे बंद पडले व या जागी खु लडंन शहरात िवजयादशमीचे उ सव मो या समारंभाने गाज ूलागले. मी िहदं ूआहे हे सांग यात त णांना कोण अिभमान वाटू लागला आहे! आज

आमचा िहदंूंचा सण आहे याची यांना कोण ध यता वाटत आहे! ीरामाचे नावाचा जयजयकार लडंनम ये

कोण गजराने होत आहे! असे ि थ यंतर तीन वषार्ंत झाले.

िवजयादशमीचे िदवशी सवर् िहदंी लोकांची एक मेजवानी क्वी सरोड हॉलम ये झाली.’ ीरामो िवजयते’ या मथ या या सवुणर्पित्रका सवर् लडंनमधील िहदं ूगहृ थांस वाट या हो या. मेजवाणी या पित्रकेची वगर्णी

www.savarkarsmarak.com

तीन पये होती. तरी शंभरावर िहदंी समाज हॉलम ये जमलेला होता. यात मोठमोठे यापारी, प्रोफेसर,

डॉक्टर, िव याथीर् असनू देशभक्त मोहनलाल गांधी हे अ यक्ष होते. िहदंी ि त्रयाही हजर हो या. हा िन वळ

भारतीय उ सव अस याने िहदंी मनु यािवरिहत दसुरा मनु य कोणी येऊ िदला गेला नाही. हॉलम ये

मेजवानी या सुदंर पंक्ती, धूपाचा धािमर्क दरवळ, म यभागी लावलेले भ य रा ट्रीय िनशाण व यावरील

एकेक फूट जाडीची ’वंदे मातरम’् ही अक्षरे व रा ट्रीय गीताचे वर यांनी फार शोभा आलेली होती. िहदं ू

रीतीप्रमाणे समारंभ सु होऊन दे. गांधींचे कळकळीचे भाषण झाले ते हणाले, आज या प्रसगंी पाने

वाढणे, पाणी घालणे, वैपाक करणे वगैरे सवर् कामे प्रोफेसर, डॉक्टर वगरेै दजार् या वयंसेवकांनी केलेली पाहून मला आम या लोकांत वाढत चालले या लोकसेवात परतेची आणखी एक प्रिचती िमळाली. अशाप्रसगंी मला व आपणाला एकत्र होऊन भेटी घेता येतात ही िकती आनंदाची गो ट आहे! लडंनम ये

असला समारंभ होत असेल हे मला आतापयर्ंत खरे वाटले नसते. हा समारंभ िहदं ूअसताही तेथे माझ े

मसुलमान, पारशी वगरेै देशबंधू पे्रमाने येतात हेही यानात घे यासारखे आहे. ीरामाचे स गणु जर

आप या रा ट्रात पु हा उतरतील तर आप या उ नतीला वेळ लागणार नाही’. नंतर िहदंु थान या नावाचा जयघोष होऊन मातभृलूा पु पांजली अपर्ण कर यासाठी दे. गांधींनी यां या बरोबर आलेले साउथ

आिफ्रकेतील प्रिसद्ध देशभक्त प्रितिनधी अ ली अझीझ यांना सांिगतले. ही मातभृलूा अपर्ण होणारी पु पांजली देताना या मसुलमान देशभक्तांनी दोन िमिनटेच चटकदार भाषण केले व हटले की, िहदं ूव

मसुलमान यांची जी भमूी ती िहदंु थानची भमूी वरीत उ नत व समथर् होवो. यांना अतंःकरणपूवर्क

दजुोरा दे यास दे. वीरद्रनाथ चट्टोपा याय उठले ते हा लोकांनी यांचा स कार केला. यांचे भाषण तीनचार

िमिनटे होऊन मग मातभृलूा सवार्ंनी पु पांजली अपर्ण केली. अ यक्ष दे. गांधी यांनी नंतर ीरामचंद्रास

पु पांजली अपर्ण करावी हणनू दे. सावरकर यांस सांिगतले व हणाले की, काही मतिभ नता असली तरी मला दे. सावरकरां सि नध बस याची सधंी िमळाली याब ल अिभमान वाटत आहे. यां या वाथर् यागाची व देशभक्तीची मधुर फळे आप या देशाला िचरकाल लाभोत’. अ यक्षांनी सांिगत याप्रमाणे ीरामचंद्राचे चरणांवर पु पांजली अपर्ण कर यास उठताना दे. सावरकर हणाले, मी भाषण कर यास उठताना आपण सारखा पाच िमिनटेपयर्ंत जो हा गजर कर याची तसदी घेतलीत

याब ल मी आपले फार आभार मानतो. कतर् य हे वतःच सखुदायी आहे. परंत ु यां यासाठी ते केले जाते

यां याकडून ते जे हा वाखाणले जाते ते हा जा तच सखुदायी होणारे आहे. आज मला आभार आणखी एका गो टीब ल मानणे आहे. ती गो ट ही की, मला आपण प्र तुत या कोण याही िवषयावर बोलणे भाग

न पाडता ीरामा या काळाब ल बोल याची सेवा सांिगतलीत. प्र तुत ि थतीब ल काय बोलणार? लेग

व दु काळ व शृंखला? यापेक्षा एक तासभरच का होईना पण भारतभमूी या वभैव कालात सचंरणे हे िकती तरी महत ्भाग्य आहे! जे हा कालीदास किवता करीत, गौतम उपदेश देत, िवक्रम िसिथयनांना व चंद्रगु त

ग्रीक लोकांना िजकंीत, राम रा य करीत व वाि मकी वीरका य गात, या काळात मला आपण जा याची परवानगी िदलीत हे आपले आज मजवर दसुरे उपकार आहेत!’ नंतर रामायणातील िनरिनराळे भाग

वाि मकीचे सरस वाणीने वाचून व िववणूर्न दे. सावरकर हणाले,’जे हा ीराम आपले िप याचे

www.savarkarsmarak.com

वचनासाठी वरवर, परंतु राक्षसक्षयासाठी मखु्यतः रा य सोडून वनवासात िशरले ते हा यांचे ते कृ य

महत ्होते. जे हा ीरामचदं्रानी लकेंवर चाल केली व अपिरहायर् व ध यर् युद्धाला स ज होऊन रावणाला ठार

मारले ते हा ते कृ य मह तर होते. परंतु जे हा शदु्धीनंतरही सीतलेा उपवनात’आराधनाय लोक य मु चतो नाि त मे यथा’ हणनू सोडून िदली ते हा यांचे ते अवतारकृ य मह तम होते!!! रामाचे यिक्तिवषयक

वा कुलिवषयक कतर् य यांनी यां या लोकनायका या राजा या कतर् यासाठी बळी िदले! रामाचे

अवतारकृ य व ीरामचंद्राची मतूीर् जोपयर्ंत तु ही ढतेने दयात धराल तोपयर्ंत, िहदंूंनो, तुमची अवनती सहज न ट हो याची आशा आहे. तो दशरथाचा पुत्र, तो ल मणाचा भाऊ, तो मा तीचा वामी, तो सीतेचा पती, तो रावणाचा िनह ता ीराम जोपयर्ंत िहदंु थानात आहे तोपयर्ंत िहदंु थानची उ नती सहजल ध

राहणारी आहे. ीरामाचा िवसर पडला की िहदंु थानातला राम नाहीसा झाला. िहदं ूिहदंु थानचे दय आहे.

तथािप इंद्रधनु यात जसे खरे स दयर् रंगां या अनेकतेने न िबघडता ते अिधकच खुलते, तसेच मसुलमान,

पारशी, यहुदी वगरेै जगातील सवर् सधुारणेचे उ तमांश िमसळून घेऊन िहदंु थानही काला या आकाशात

अिधकच खुलेल.’ वगरेै आशयाचे समुारे पाऊण तास भाषण झा यावर ीरामचंद्रास पु पांजली अपर्ण केली गेली. नंतर सभा यक्ष गांधींनी सावरकरांचे भाषण सवार्ंनी अक्षरशः लक्षात घ्यावे व यातील शेवट या उ-ीपक भागातील वाथर् यागा या िवनंतीची सवार्ंनी पूणर्ता करावी असे सांिगतले व नंतर रा ट्रगीत होऊन

समारंभ पार पडला. -िद. २६ नो हबर १९०९.

www.savarkarsmarak.com

सां वन (विहनीस पत्र)

या पु तकातील शेवटचे बातमीपत्र ५ नो हबर १९०९ चे आहे यानंतर सावरकरांनी बातमीपत्र

पाठिव याचे िकंवा ती प्रिसद्ध हो याचे थिगत झाले. कारण ’काळ’ चे सपंादक दे. भ. परांजपे यांनाही िशक्षा झाली. या आधी २८ फेब्रुवारी १९०९ ला सावरकरांचे थोरले बंधू गणेश उपाख्य बाबाराव यांस, ते परांज यांवरील अिभयोगासाठी मुबंईस गेले असता, अटक झालेली होती. ८ जनू १९०९ ला यांना ज मठेप,

काळेपाणी िन सवर्म ता राज त कर याची िशक्षा झाली. िद. १३ नो हबर १९०९ ला कणार्वती (अहमदाबाद)

येथे लॉडर् िमटंोवर प्राणघातक ह ला झाला. या प्रकरणी बडो याचे उ साही युवक मोहनलाल पं या यांस

आिण यांचे नेही हणनू नारायन दामोदर सावरकर (वीर सावरकरांचे धाकटे बंधू) यांसही अटक झाली. २१ िडसबर १९०९ ला बाबारावांचे अ यथर्नही फेटाळले गेले आिण यांचा सडू हणनू याच िदवशी रात्री अनंत का हेरे याने कलेक्टर जॅक्सन यास गोळी घालून ठार मारले.

अशा पिरि थतीत बाबारावांची प नी सौ. येस-ूबाई यांनी यांचे धाकटे दीर िवनायक यांस, नािशक येथे

यां यावर आले या सकंटाचे वणर्न करणारे पत्र िलहून आता काय करावे असे िवचारले. या यां या पत्राला उ तर देताना, अशा भयंकर पिरि थतीत यांचे सां वन कर यासाठी सावरकरांनी विहनींना लडंनहून धीर देणारे का यमय िन सां वनपर पत्र िलिहले.ते पत्र असे-

जयासी तुवां प्रितपािळले। मातेचे मरण होऊ न िदले

ीमती विहनी व सले। बंधु तुझा तो तुज नमी आशीवार्द पत्र पावले। जे िलिहले ते यानी आले

मानस प्रभिुदत झाले। ध यता वाटली उदंड

ध य ध य आपुला वंश। सिुन चये ई वरी अशं

की रामसेवा-पु य-लेश। आपु या भाग्यीं लाधला अनेक फुले फुलती। फुलोिनयां सकुोन जाती कोणी यांचे महती गणती। ठेिवली असे?

पिर जे गजद्रशुंडनेे उपटीले। ीहरीसाठी मेले

कमलफूल ते अमर ठेले। मोक्षदाते पावन

www.savarkarsmarak.com

या पु य गजद्रासमची। ममुकु्षुि थती भारतीची क णारव ती याची। इंदीवर यामा ीरामा वो यानीं ितने यावे। आप या फुलास भलुावे

खूडोिनयां अपर्ण करावे। ीरामचरणी ध य ध य अपुला वंश। सिुन चय ई वरी अशं

ी-राम सेवा-पु य लेश। आप या भाग्यी लाधला अशीच सवर् फुले खुडावी। ीरामचरणीं अपर्ण हावी

कांही साथर्कता घडावी। या न वर देहाची अमर होय ती वंशलता। िनवर्ंश िजचा देवांकिरता िदगतंी पसरे सगुधंता। लोकिहतपिरमलाची

सकुुमार आमु या अनंतफुला। गुंफोिन करा हो समुन-माला नवरात्री या नवकाला। मातभृमूी व सले

एकदा नवरात्र सपंली। नवमाला पूणर् झाली कुलदेवी पकटेले काली। िवजयाल मी पावन

तू धैयार्ची अससी मिूतर्। माझ ेविहनी, माझ े फूित र् रामसेवा तांची पूित र्। ब्रीद तुझ आधींच

मह कायार्चे कंकण धिरले।आता मह तम व पािहजे बाणले

ऐसे वतर्न पािहजे केले। की जे पसतं पडले सतंाना अनेक पूवर्ज ऋषी वर। अजात वंशजांचे सभंार

साधु साधु गजर्तील। ऐसे वतर्ण या काला

www.savarkarsmarak.com

माझ ेमृ युपत्र

माचर् १९१०

याप्रमाणे सावरकरांनी विहनींना धीर देणारे पत्र पाठिवले. पण पुढे जॅक्सन वधाची झळ सावरकरांपयर्ंत

पोचली. पुढे तेही तापाने आजारी झाले. या ि थतीती सावरकरांनी लडंनम ये रहाणे ठीक न हते हणनू

यां या िमत्रांनी यांना जानेवारी १९१० म ये पॅिरसला नेले. पण पॅिरस या या वातावरणात सावरकरांचे

मन रमेना. आपले सहकारी सकंटात असताना आपण तेवढे परदेशात सरुिक्षत रहावे हे यांना योग्य

वाटेना.

इकड े िहदंु थानातही जॅक्सन वधाची चौकशी चाल ू असता, अनंत का हेरे यांनी वापरलेले िप तुल

परदेशातून सावरकरांनी पाठिवलेले आहे असे िदस ूलागले. यामळेु मुबंईचे ग हनर्र जाजर् क्लाकर् (लॉडर् िसड हम) यांनी मांटगोमरी या दंडािधकार् यांना सावरकरां या िव द्ध आरोपपत्र िलिह यास सांिगतले. ही सचूना १७ जानेवारी १९१० ला केली गेली. २२ फेब्रुवारी १९१० सावरकरांवरील आरोपपत्र िसद्ध झाले, ते इंग्लडंला पाठिव यात आले.

सावरकरांना पॅिरसला रहाणे बरे वाटत न हते आिण यात भर हणनू लडंनमधील अिभनव भारत शाखेत

घुसले या िब्रिटश हेरांनी सावरकरां या िजवलग िमत्रां या नावे तार क न तातडी या िन मह वा या कामासाठी सावरकरांना लडंनला बोलिवले. इतके िदवस िब्रिटश हेरांना चुकिवणारे सावरकर शेवटी यां या या जा यात फसले. १३ माचर् १९१० ला ते लडंनला पोचले. तोच यांना अटक कर यात आली आिण यांना चौकशीसाठी बंिदवासात ठेव यात आले. या बंदीगहृातून सावरकरांनी यां या विहनींना एक पत्र

पाठिवले. या पत्रात यांचा आ मिव वास िन हौता य यांचे सुदंर दशर्न आहे. हे पत्र माझ’ेमृ युपत्र’ या नावे प्रिसद्ध आहे. ते माचर् १९१० म ये सावरकरांनी िलिहले-

वैशािखचंा कुमदुनाथ नभांत हासे

य चंिद्रका धवल सौधतली िवलासे

घाली वय जल िजला िप्रय बाळ लोभ

जाई फुले, पिरमल समुनात शोभे !१

आले घरीं सकल आ त-सु िजवाचे

www.savarkarsmarak.com

आनंदमग्न कुल गोकुल काय साच

आदशर् दीि त-शुिचता धिृत यौवनांचे

पाहूिन जे त णमडंळ कीितर् नाचे !२

पे्रमे द िवकसली नव यौवना या

गधें सवुािसत उदा त ससुं कृती या

िद या लता त िस जे गहृ बाग झाला

या पौर हिषर्त वदे जन धमर्-शाला !३

सपैांक वां िनजकर कुशले करावा

पे्रमे तु या अिधकची स-ुरसाल हावा

सवंाद सवर् िमळूनी किरता िनतांत

जेवावयािस बसलो जईं चांद यात !४

ीरामचंद्र-वनवास कथा रसाला

कीं केिव ंदेश इटली िरपुमकु्त झाला

तानािजचा समरधीर तसा पवाडा

गावा िचतोडगड वा शनवारवाडा !५

झाली कशी िप्रयकरा अपुली अनाथा

ददुार् यिख न शरिभ न िवप न माता

शोके िववंचुिन ित या जअ ंमोचनाचे

केले अनंत त णा उपदेश साचे !६

तो काळ र य मधुरा िप्रयसगंती ती

ते चांदणे नवकथा रमणीय रात्री

www.savarkarsmarak.com

ते येय िद य िनजमात ृिवमोचनाचे

तो उग्र िन चयही ते उपदेश साचे !७

झा या तदा िप्रयकरांसह आणाभाका

या सवर् देिव विहनी मरती तु हां का?

‘बाजी प्रभ ूठ ’ वदे युवसघं सवर्

‘आ ही िचतोरयुवती’ युवती सगवर् !८

कीं घेतले त न ह अि ह अधंतेने

ल धप्रकाश इितहास - िनसगर् मान

जे िद य दाहक हणिून असावयाच

बु यािच वाण धिरले किर हे सतीचे !९

या होित त िप्रयजनांसह आणाभाका

यांते मरोिन मग सांप्रत हे िवलोका

नाहीं पुरी उलटलीं जिर आठ वष

तो कायर्िसिद्ध इतुकी मन का न हष !१०

आसेतु-पवर्त उचंबळला प्रदेश

वीराकृती धिरत टाकुिन दीनवेष

भक्तांिचया रघुपदीं झलुताित झुडंी

जा व या होयिह हुताशन यज्ञकंुडी !११

तो यज्ञ िसद्ध कर या तव उग्र दीक्षा

जे घेित येई त कृितची परीक्षा

िव वािचया अिखल मगंल-धारणाला

www.savarkarsmarak.com

बोला असेकवण भ य हुताशनाला? !१२

आमतं्रण प्रभ ूरघु तम सोिडता हे

िद याथर् देव! अमचेु कुल स ज आहे

हे साि व गजुर्िन असे पिह या हवीचा

हा ई वरी िमळिवला अि ह मान साचा !१३

धमाथर् देह वदलो ठरले िनतांत

ते बोल फोल नच बािलश बायकांत

ना भगंली िभउिनया धिृत यातनांना

िन काम कमर्रित योगिह खंिडला ना !१४

या होित त िप्रयजनांसह आणाभाका

के यािच स य कृितने अिज या िवलोका

दी तानलात िनजमात-ृिवमोचनाथर्

हा वाथर् जाळुिन अ ही ठरलो कृताथर् !१५

हे मातभृिूम! तुजला मन वािहयेले

वक्तृ व वािग्वभवही तुज अिपर्येले

तूतिच अिपर्ली नवी किवता रसाला

लेखाप्रती िवषय तूंिच अ य ज्ञाला !१६

व थंिडली ढकिलले िप्रय िमत्रसघंा

केले वये दहन यौवन देह-भोगा

व कायर् नैितक ससुमंत सवर् देवा

त सेवनीच गमली रघुवीर सेवा !१७

www.savarkarsmarak.com

व थंिडली ढकिलिल गहृिवतम ता

दावानलात विहनी नवपुत्र का ता

व थंिडली अतुल-धैयर् विर ठ बंध ु

केला हवी परमका ण पु यिसधंु !१८

व थंिडलाविर बळी िप्रय बाळ झाला

व थंिडली बघ अता मम देह ठेला

हे काय, बंधु असत जिर सात आ ही

व थंिडलीच असते िदधले बळी मी !१९

सतंान या भरभिूमस तीस कोिट

जे मातभृिक्त-रत स जन ध य होती

हे आपुले कुलिह यामिध ई वरांश

िनवर्ंश होउिन ठरेल अखंड वंश !२०

की ते ठरोही अथवा न ठरो परंतु

हे मातभृ ूअि ह असो पिरपूणर्र्हेत ु

दी तानलात िनज मात ृिवमोचनाथर्

हा वाथर् जाळुिन आि ह ठरलो कृताथर् !२१

एसे िववंचुिन, अहो विहनी! तात

पाळोिन वधर्न करा कुल िद यतेत

ी पावर्ती तप करी िहमपवर्ती ती

की िव तवात हस या बहु राजपूती !२२

ते भारतीय अबला-बलतेज काही

www.savarkarsmarak.com

अ यािप या भरतभिूमत लु त नाही

ह िसद्ध होईल असोिच उदार उग्र

वीरांगने तव सवुतर्न हो समग्र !२३

माझा िनरोप तुज येथुिन हाच देवी

हा व सल तु या पिद शीषर् ठेवी

सपे्रम अपणर् असा प्रणती तु हाते

अिलगंन िप्रयकरा मम अगंनेते !२४

की घेतले त न हे अि ह अधंतेने

ल ध-प्रकाश इितहास िनसगर् मान

जे िद य, दाहक हणनू असावयाचे

बुद्धयािच वाण धिरले किर हे सतीचे !२५

१.िच. प्रभाकर हा सावरकरांचा पुत्र ते लडंनम ये असतानाच तो ज हार येथे देवी येऊन मरण पावला.

२. ी गणेश दामोदर सावरकर थोरले बंधु.

३. डॉ. नारायण दामोदर सावरकर - धाकटे बंधु.

४. सौ. यमनुा माई िवनायक सावरकर - प नी