Manual Ashaninka

104

Transcript of Manual Ashaninka

Ministra de EducaciónEmma Patricia Salas O’Brien

Viceministro de Gestión PedagógicaJosé Martín Vegas Torres

Viceministro de Gestión InstitucionalFernando Bolaños Galdós

Directora General de Educación Intercultural Bilingüe y RuralElena Antonia Burga Cabrera

Director de Educación Intercultural y BilingüeManuel Salomón Grández Fernández

Directora de Educación RuralRosa María Mujica Barreda

AKENKITSASHIRIAKOTERO OKANTAKOTA AÑANE

Autores Leo Almonacid Leya, Elifelet Cabello, Marcos Cruz Santos, Héctor Lázaro Samani, Guillén Castellanos Rodríguez, Enrique Casanto Shingari y Edgardo Santos

Revision final de estilo y contenidoAlicia Alonzo, Elfren Ramos Espíritu y Leo Almonacid

Asesoría y revisión técnicaEdinson Huamancayo Curi, Karina Sullón Acosta, Mabel Mori Clement y Vidal Carbajal SolísEquipo de Desarrollo Educativo de las Lenguas - DIGEIBIR

IlustracionesEnrique Casanto Shingari

Diagramación

G. Axel Torres Queija

Hecho el Depósito Legal en la Biblioteca Nacional del Perú: XXXXXXXXXPrimera edición, octubre de 2013Tiraje: XXXX ejemplares

© Ministerio de EducaciónCalle Del Comercio N° 193, San Borja - Lima, PerúTeléfono: 615-5800www.minedu.gob.pe

Impreso por: Corporación Gráfica Navarrete Carretera Central 759 km. 2 Sta. Anita - Lima 43

RUC: 20347258611

Todos los derechos reservados. Prohibida la reproducción de este material por cualquier medio, total o parcialmente, sin permiso expreso de los editores.

Impreso en el Perú.

Ministerio de Educación

ASHANINKA3

Estimada profesora y profesor:

La implementación de la política de educación intercultural bilingüe

implica contar con un conjunto de herramientas normativas, políticas

y pedagógicas para su adecuada concreción en las instituciones

educativas que atienden a niños, niñas y adolescentes que pertenecen

a un pueblo originario y hablan una lengua originaria; y que por tanto

deben desarrollar una Educación Intercultural Bilingüe (EIB).

El Ministerio de Educación, a través de la Dirección General de Educación

Intercultural Bilingüe y Rural - Digeibir, viene elaborando estas herramientas

que ayuden a los maestros y maestras interculturales bilingües a desarrollar

un trabajo de calidad en las IIEE EIB y que permitan el logro de los

aprendizajes esperados en los y las estudiantes.

En esa perspectiva, y considerando que el aspecto lingüístico es

fundamental en una institución educativa EIB, se presenta en esta

oportunidad Akenkitsashiriakotero okantakota añane, que a partir del

enfoque comunicativo textual presenta un análisis gramatical básico de

la lengua ashaninka: fonología, morfología, morfosintaxis y semántica.

4ASHANINKA

Esta gramática pedagógica básica, al igual que la guía de alfabeto

y el manual de escritura, permite a los y las docentes de EIB conocer

más su lengua originaria, tener al alcance algunas normas de escritura

consensuadas y avanzar en la construcción de un estilo escrito o

estandarizado de la misma. Todo esto es necesario para desarrollar la

propuesta pedagógica de educación intercultural bilingüe y promover

competencias comunicativas en la lengua originaria como lengua

materna de los niños y niñas.

Esta gramática pedagógica básica fue elaborada por docentes bilingües,

sabias y sabios, representantes de organizaciones indígenas, especialistas

de educación intercultural bilingüe, con el asesoramiento de lingüistas y

educadores en talleres organizados por la Digeibir. Igualmente, se contó

con la participación de hablantes de los diferentes dialectos de la lengua,

con el objetivo de reflexionar sobre la unificación de la escritura. Los textos

seleccionados corresponden a temas relacionados con la cultura y la

cosmovisión del pueblo Ashaninka.

Ponemos este material a disposición de los maestros y maestras de las más

de 18 000 instituciones educativas que deben desarrollar una Educación

Intercultural Bilingüe de calidad.

ASHANINKA5

ÍNDICE

FONOLOGÍA Y ESCRITURA

Representación grafémica 7

La tipología silábica 12

Secuencias vocálicas 22

El sustantivo y sus clases 28

La flexión en el nombre: el número 37

MORFOLOGÍA

Formación de la frase nominal: el adjetivoy otros modificadores 44

Los demostrativos en la frase nominal 54

Pronombres posesivos y los nombres con dueño 63

MORFOSINTAXIS Y SEMÁNTICA

La estructura verbal: la raíz y afijos 70

La concordancia y las categorías del verbo 79

Las funciones sintácticas en la frase verbal 86

LOS SIGNOS DE PUNTUACIÓN 94

REFERENCIA BIBLIOGRÁFICA 103

6ASHANINKA

NARRADORES Y NARRACIONES

1) Marcos Cruz Santos “Kitairiki”

2) Edgardo Santos M. “Chamanto”

3) Enrique Casanto Sh. “Konoya ipoña Shempiri”

4) Héctor Lázaro Samani “Konarentsi”

5) Leo Almonacid “Imantari tampoki nocharine Pokicho jero nosaro”

6) Leo Almonacid “Ari ikantari ebankari kayetsi “

7) Leo Almonacid “Ipeantari ashaninka nijaki”

8) Elifelet Cabello “Sharoni ipea atiri”

9) Héctor Lázaro Samani “Okantakota nampitsi inchatyakimashi”

10) Marcos Cruz Santos “Tsimatsi ashitariri tsimeri”

11) Marcos Cruz Santos “Aparoni entsi ikentsiri irokiki manitsi”

12) Guillén Castellanos Rodríguez “Ikantakota komitantsi”

ASHANINKA7

1 Representación grafémica

Kitairiki1

Kitairiki isaiki antamiki, osheki ikobaitiro ibatsa, tema iposhiniti. Irotake ijatantari kobitsantsipaye antamishiki. Otimatye ikemisanteri tsikarika ikaemaeyeni. Inoshikia netsikiroine irokakitantyarari, ikentantyariri ichakopiteki. Kitairiki osheki iñantsi.

Kitairiki te irantariperote, ebonkiri jinatsi. Okanta tsitonakitatya ikirimashi orijaniki2 iyempita. Tekatsi itsinko, ochenkatatsi ibitsi otsonkatapakanta okitamarotatsi. Imotokiki ari osaikiri ishankatyare.

Apite okanta otsiparia ishetaki, ochenkatati. Yobaro kaniri, tsirotsiki, pitoka aisati3 pashiniyetatsiri obairentsipe.

1 Kitairiki/shintori2 Orijaniki/oyanini3 Aisati/ejatsi

8ASHANINKA

Añane tsimatsi4 osheki sankenarentsi, pamenero.

4 Tsimatsi/chora / enitatsi

A. Akenkitsashiriakotero okarati ñantsipe saikatsiri añaneki.

P Poshinitake Iyempita p

K Kemi Pitoka k

S Sani Isaiki s

M Maño Samani m

T Tibana Otsiti t

B Ibatsa Pibito b

Ts Tsibeta Ñantsi ts

J Jetari Ijatantari j

Sh Shima Ikirimashi sh

Ty Tyapa Tsankatyare ty

R Onairentsi Tsonkiri r

Ch Cherepito Nocharine ch

Ñ Ñaperori Iñanti ñ

Y Yotantsipanko Noyemine y

N Nenetsi Inki n

ASHANINKA9

A Ashitarontsi Pako a

E Etini Mereto e

I Inchato Kaniri i

O Otsiti Pitoka o

B. Obetsikakota añane

Pamenero aisati pisankenate pashini ñantsipe.

i n ai ñ a

i n a

k a m a r ik e m a r i k e m a r i

o s h e r oo s h e t o

k a s h i r ik o s h i r i

o s h e r o

k a s h i r i

a n i

k o n i

n a k o

p i t e

10ASHANINKA

D Pakero sampitantsipe.

1. ¿Jaoka5 isaikiri kitairiki?Isaiki antamiki.

2. ¿Paitari ijatantari kobitsantsi antamiki?Ijatantari kobitsantsari antamiki ikenti kitairiki.

3. ¿Jaoka iberari kitairiki?Kitairiki ebonkiri jinatsi.

4. ¿Tsimatsima irobaireki kitairiki? ¿Jaoka opaitari?Kitairiki tsimatsi irobari kemperi, kaniri, tsirotsiki, pitoka aisati pashiniyetatsiri.

5. ¿Pairani acharinepe itsonkaperotiri ikentiri maroni

piratsipaye?, ¿paitanikia?Acharinepaye pairani te itsonkaperoteri ikenteri. Piratsipaye tsimatsi ashitariri arika abamake osheki aritake irobamake irirori.

5 Jaoka/ tsika/cha/jempe6 Antamiki/tomirishiki

C. Sampitantsipe

ASHANINKA11

D Pamenero ñantsipe.

1. Kobintsantsi: Shirampari ijatsi antamiki ikobintsata.

2. Antami: Tsimatsi osheki piratsipe antamiki.

3. Itsinko: Kitairiki tekatsi itsinko.

4. Kitairiki: Piratsi saikatsiri antamiki kemetariri ipirayetari.

5. Iyempita: Ikemantari oyanini onatsi.

6. Aisati: Nokobi shinki aisati pariantsi.

7. Imotokiki: Imotokiki tsimatsi ishankatyari sankaitake.

8. Ishetaki: Ishetaki otsiparia apite irotake yanitantari.

9. Ibatsa: Kitairiki chora osheki ibatsa.

D. Ñantsipe

12ASHANINKA

2. La tipología silábica

Chamanto

ASHANINKA13

Pairani Chamanto einiro yatiribeitani iñake Kemishi ikobake iroyari. Ipoñashitaka ikantakeri ichareni Kontyari.

Charine, pintsimate ashinkotantyariri Kemishi. Te inkimisante Kontyari. Ijatanake irirori Chamanto intsimate. Ichekapakero inchato chek, chek, chek, kotari, kotari, aikiro osheki tsitsi, yamakero. Ipoña ikantakeri icharine Kontyari: “Charine, poeshiro, iroka tsitsi antashitantyarori Kemishi”.

Piyanaka irirori Chamanto yobapintsiro itsima. Ipoña oirikakeri Kemishi shepi. Ikaimakeri icharine Kontyari ikantsiri: - Charine, pamake shibitsa.

Jatanake irirori Kontyari yoirikake iyanini maranke. Iritake yoisotantakari maroni irakoki Kemishi ipoña itsiki, onareakeri. Piyanaka Chamanto iraye pashini tsitsi. Ipoña irirori Kemishi ikantakeri Kontyari: “Pashiriakotena kapicheni, ari nompakemiro noyempita poyari”.

Pokapake iroñaka Kontyari otsinkakeri kapicheni maranki itoki tsitok, ankobirianaka. Shiyanaka Kemishi ikaemake iroñaka Kontyari, ikantsi: “¡Api, shiyanaka Kemishi!”

Tsankiperoini ipokapake Chamanto. Ikantapakeri Kontyari: “¿Ipaitaka ishiyantakari Kemishi?”

Yoirikapakeri iroñaka Kontyari, yokakeri pamariki “pook” tanaka kapicheni itsiki. Ari itayiri pairani icharine ikisakotari Kemishi.

14ASHANINKA

Ijatsi iroñaka Chamanto oyatanakeri Kemishi irojatsi oirikantabariri, amairiri. Ari isaiki irirori Kontyari ikematsitaro itakirira pamari. Ipoña ikantapakeri icharine: “Poirikeri Kemishi ishiyanakakeri. Nashitabakerita shibitsa oisotantyariri”.

Ijatsi iroñaka Chamanto yakitsi antari maranke.Japitakeri yoisotsiri Kemishi, yonariakeri, ipoña ikantanake Chamanto: “Iroñaka ontsimatye nonchekakotashitabakeri pashini tsitsi”.

Ipoña irirori Kemishi ikantapakeri Kontyari. Pashiriabakotabakena kapicheni7, eiro8 noshiya.

Ipoña ikantsi irirori Kontyari: “Je, aitake nashiriakotakemi”.

Akero iroñaka Kontyari aparoni inchaki otinkakeri itoki maranke, ankobirianaka. Pirintanaka Kemishi, ishiyanaka, ikajemake irirori Kontyari: “Ani, apitaka ishiya Kemishi”.

Tsankiperoini ipokapake Chamanto. Ikisapakeri Kontyari, ikantsiri: “¿Kari pamenantari?”.

Yashiriakotashitanaka apaniroini. Osheki

7 Kapicheni/kapichaje/echonkini8 Eiro / ero /airo

ASHANINKA15

itsarobanake Kontyari iñajantake ari irapitakeri intayeri icharine.Ijatsi iroñaka Chamanto oyatanakeri Kemishi tema anentakeri imakore. Eikiro oyampoiritatsiri irojatsi ikemantapakari pishitsi paitachari Konari, ichekakotsiro pamaki “konak” konak, konak”. Kaimapake Chamanto, ikantsi: “Ani, apata pichekiro oteba pamaki, namenabakerita jaka Kemishi”.

Ikantanake irirori pishitsi: “Tekatsi pamene jaka. Abisanake inkaranki Kemishi”.

Eikiro ipokatsi okakini Chamanto yamemenatsiri Kemishi. Opoña otebarianake iroñaka ichekani pishitsi “tebarerek” obapakeri itoki Chamanto “pok”. Ishitobanake osheki irirane irojatsi ipeantanaka Chamanto. Tema irotake añantariri iroñaka ikityonkashipitotsi itoki ari obapakeriri pairani oteba pamaki ichekani pishitsi. Iroma pashini kitamatatsi ikentsiki irotake itsatane.

Ari ikantakota pairani Chamanto einiro atsiribeta irirori, osheki oyatsiri Kemishi iroberi iraye iroyari. Ari okarati.

16ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarati ñantsipe saikatsiri añaneki

c v

c v c

m e

c v

m a p o ch ac v c v c v

ts i m e m p ec v c v c c v

k i t a i t e r ic v c v v c v c v

i y o b e n t a k o t av c v c v c c v c v c v

n o n k e n k i ts a t a k o t a n ty a r i r ic v c c v c c v c v c v c v c v c c v c v c v

t a m p i ac v c c v v

ty o b i r ic v c v c v

m a

c vk a

c v

b a

c v

a sh a n i n k a

v c v c v c c v

1.

2.

ASHANINKA17

3. v

i r o t a k e

v c v c v c v

a p a r o n i

v c v c v c v

a r i

v c v

v c

i n

v c

k a

c v

n i

c v

a n

v c

t a

c v

r o

c v

i n ch a t o k i

v c c v c v c v

4.

18ASHANINKA

B. Obetsikakota añane

D Papatotero ñantsipe aisati pankero ñantsipe.

ma ti i mi

ma ño tsi shi

yem pi sa te

ta ni ke ma

te

ma ño

i

shi

D Timatsi osheki ñantsi tsipanto. Pitsiparero.

ne ne tsi

tibanapankotsishimatyapaichakopitekanirinenetsiakoina

ti ba na

i cha ko pi tepan ko tsi

ka ni ri

i na

tya pa

shi ma

a ko

ASHANINKA19

C. Sampitantsipe9

D Pakero sampitantsipe.

1. ¿Janika kantakoyetachari ñantsikika?Ikantakota Chamanto ipoña Kemishi.

2. ¿Janika iñakeri Chamanto?Iñakeri Kemishi.

3. ¿Paitaka ikantakeriri icharine iramakeri Chamanto?

Ikantakeri irame tsitsi.

4. ¿Paitaka yamakeniriri Chamanto icharine iroisitantyari?Yamakeniri icharine maranke iroisitantyari.

5. ¿Paitaka ishinentakeriri Kemishi antyari?Ishinetakeri irobityaniri iyempita.

9 -Pe / -paye / -paeni / -payeni

20ASHANINKA

D Pamenero ñantsipe:

1. Maranke: Osheki maranke antamiki.

2. Tsitsi: Irotake obosantsirori obaritentsi.

3. Kontyari: Iritake isheninka chamanto.

4. Kemishi: Kemishi irotake abintarontsi.

5. Chamanto: Ikityonkatsi itoinaki chamanto.

6. Shibitsa: Shibitsa irotake oisotantarori pankotsi.

7. Pishitsi: Pishitsi iritake isheninka konakonatsi.

8. Charine: Nocharine ipaita Choribantsi.

D. Ñantsipe

ASHANINKA21

22ASHANINKA

3. Secuencias vocálicas

Konoya ipoñaShempiri

ASHANINKA23

Nonkenkitsatakoteri ikantakota Konoya ipoña Shempiri. Ayoperotiri Konoya, isaiki antamishiki irima Shempiri inashita, isaiki intsompoyaki nija. Aparoni kitaiteri konoya ijatake Pareniki irire nija, yaretapaka otapiki iñapakeri iraniri Shempiri, ikantabakeri: “¿Tsika pipoñaka?”. Yakanakeri Konoya ikantiri: “Nopoña tonkariki, nopoki nire nija”.

Opoña Shempiri ikantakeri: - “Ani, tsame añantabakaiya janika anatikotantatsine”. Yakanake Konoya ikantiri: “Intsityami pikobirika, petakantyaro tsika opaita pikobiri”. Ikantanake Shempiri nokobi añantabakaya tsikarika intsime amabeteroni irañenka te intsompo nijaki asaike osheki kitaiteri. Yakanakeri iraniri ikantiri: “Tsametyami amenero okarati pikantakeri”. Yetanakaro ipinkajetaiyanakeni apiteroite ikanta isaikajetake intsompointa nijaki itsipatari iraniri, ishiyakanti Shempiri, ari inkamake Konoyara, te onkantimaitya, Konoyara yañenkatiro tampia kipatsiki aisati yañenkati intsompoyaki nija. Omonkaratapaka ikantakeri kitaiteri yobajetaiyajini apiteroite, Shempirika ikobi impiyanakeme shintsini nijaki Ikantabakeri iraniri:

“Ani, tema tekerata amonkarabakayata iroñaka nomatemi abiroka noñantyami, namenabakemi aririka pamabetakero okarati añantabakantari nokemetakero naka”. Ikantiri: “Tsame iroñaka tonkariki, ontimatye asaike osheki kitaiteri pikemetakena abiroka aka intsompoyaki nija, iroñaka ontimatye pobakotyanaro okarati nobayetari antamiki”. Ayotiri Konoya yobayetaro shitobi piyantayetashiri opoña kenashi, yentiri, kipatsi samakarapaye. Etanakarori kitaiteri yobakapakari iraniri maroni okarati nopairiakeri jenokini; apitetanaintsiri aisati; iro mabatapaintsiri yamabebetakaro, iro kantaincha imantsiyatake shempirika, ari otsonkatapaka kinkitsarentsika.

24ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarati ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Pamenero

a i e i o i i a i o

v v v v v v v v v v

a i

o i

e i

i o

i a

kitaiteripaita

abisaintsiriairori

ainijanterointanakiaroipianakeri

oitsokipeimpoiji

poipakajena

iriori

nobariane

peiraniikenkitsajeitakeyapatojeitaka

piñajeitabakaroikenkeshiriajeitaka

yantajeitakaeiro

ASHANINKA25

B. Obetsikakota añane

D Pisankenatero ai, ei, oi, ia, io.

1. Kitaiteri (kitaiteri)

2. ___ro (eiro)

3. ___tsoki (oitsoki)

4. Nobar___ne (nobariane)

5. Tamp___(tampia)

6. Apiter___te (apiteroite)

7. Is___ki (isaiki)

8. Yantaj___taka (yantajeitaka)

9. Ir___ri (iriori)

10. Inoshik___ (inoshikia)

11. Otsipar___ (otsiparia)

12. Nob___ro (nobairo9)

9 nobairo / nobajiro / nopaita

26ASHANINKA

1. ¿Tsika ikashirika Konoya, Shempiri?Ikashiri iranire.

2. ¿Tsika isaikika Konoya?Isaiki antamiki.

3. ¿Tsika isaikika Shempiri?Isaiki nijaki.

4. ¿Janika ikantiri Shempiri tsame añantabakaiya?Shempiri ikantsiri Konoya.

5. ¿Paita yobarika Shempiri?Yobari Shempiri shima.

6. ¿Paita yobari Konoya?Yobaro kenashi.

7. ¿Tsika okantari shitobi?Yobaro shitobi piyantatsiri.

8. ¿Janika intanakarori ipinkanake nijaki?Ipinkanake Konoya.

C. Sampitantsipe

ASHANINKA27

D Pamenero ñantsipe:

1. Shima: Isaiki shima nijaki.

2. Samakara: Yobaro Konoya samakara.

3. Shitobi: Osheki opiyantsi shitobi.

4. Kipatsi: Antaroite kipatsi asaikantari.

5. Otsishi: Otsishinta opaita Manitsitoni.

6. Tonkariki: Notonkairo otsishi tonkariki.

7. Nija: Osheki jetari nijaki.

8. Ñantantsi: Namatiro Parenini noñantyariri ani.

9. Tampia: Irotake añantari tampia.

D. Ñantsipe

28ASHANINKA

4. El sustantivo y sus clases

Konarentsi

ASHANINKA29

Pairani, tsimatsi apani ashaninka itsipatari itomi Karoshi. ¡Tekatsi joya! Ikantsiri itomi: “Notomi, ¡tsame ankonate! Anta nija antaro. Panakero koñapi ejatsi pichekopite. Ari yaretapaka nijaki, ipechapakero iyoñapite pichek, pichek. Yora ashaninka ikantsi: “Notomi pishintsite notashatsi iroñaka itomi janake iyantsire itsitsiatapake nijaki.

Inianabaita apaniroini: “Mashero, mashero, mashero ari inkame pishimanepaye”.

Ari iñabakeri ishitobanake osheki shimapaye jetari, kobana, chomenta, shebori, kichetsi ejatsi iyotsipaye.

Yora ashaninka, ikantsi: “Pasonki Paba, pipakena pishimane meka nokimoshiretatsi, meka10 nakiyoteri maroni noshinenkapaye”.

10 Meka / iroñaka

30ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Noñane tsimatsi osheki bairontsi, pamenero.

1

3 4

2KaniriParentiShinkiTsitsiPitokaShima

MenkoriInkaniNijaMapiTampiaKipatsiInchato

AsankanentsiOkitsiPankotsiKobitsiPiarentsiPoritsi

NoinaPiriNoshintoCharineAniIyeAtyoEntyoIsha

ASHANINKA31

D Pantero potsotantsi aisati pisankenate pashini ñantsipe.

oito

32ASHANINKA

B. Obetsikakota añane

D Tsipanto ñantsipe:

• Jetarikobanasheborinoshaninkaichekopite.............................................................................................

• Nijakiokitsitsinkotsipishimanepayepankotsi.............................................................................................

D Meka pisankenate bajirontsipe.

43

21

ASHANINKA33

D Pisankenate apanironi ñantsi:

1. Noshaninka tsimatsi itomi __________.

• Pibito

• Kametsa

• Pochari

• Karoshi

2. ____________ antaro nonkenkitsatakoteri.

• Sabari

• Oyanirepaye

• Aparoni

• Maba

3. Yobayetaro _________ kiteriri.

• Itsinko

• Obiare

• Shirampari

• Piyemine

34ASHANINKA

4. Pashini ______

• Maño

• Janta

• Yora

• Naka

5. Antaro ________

• Tekerata

• Antyashipari

• Pako

• Jenoki

ASHANINKA35

C. Sampitantsipe

D Pakero sampitantsipe.

1. ¿Jaoka ikantsiriri ashaninka itomi?

Tsame ankonate anta nija antaro.

2. ¿Paitaka ikantsiri iriri?

Panakero koñapi ejatsi chekopi.

3. ¿Tsika ipaitaka shimapaye shitobanajintsi nijaki?

Shitobanaje kobana, chomenta, shebori, kichetsi, jetari ejatsi iyotsi.

4. ¿Paita ikantsiri itomi aririka inkonante?

Ikantsi:“Mashero,mashero,mashero ari inkani pishimanepaye”.

5. ¿Janika tsipatamiri aririka pishimatya?

Itsipatami apa, charine ejatsi noniro.

36ASHANINKA

D. Ñantsipe

1. Konarentsi: Ijatsi charine ikonati nijaki.

2. Koñapi: Ipankitati Karoshi osheki koñapi.

3. Shima: Akipatiri koya shima.

4. Kobana: Poshinitatsi ibatsa kobana.

5. Shebori: Tekatsi ibentake shebori.

6. Jetari: Itotsiro jetari mapi.

7. Chekopi11: Ibetsikiro apa chekopi.

8. Iyantsire: Itsitsiye noshaninka iyantsire nijaki.

9. Nija12: Ina okatatya nijaki

11 Chakopi/ chekopi.12 Nija / nia/ ña

ASHANINKA37

5. La flexión en el nombre

Imantari Tampoki nocharine Pokicho jero

nosaro Mashaji

Itinamani nocharine Pokicho ari ikajenamani: - ¡Meka eiro oparitsi inkani, osarentsitakebe!

Akanakeri nosaro: - ¡kiariotatsi, antyashipari tsameketi amaite Tampoki!, piñabetaka tekatsi aya, irointi kaniri, tekatsi asomatea. Te pinkejetajeaji perani osheki pamapinintana shimape, te nontikibeteji.

38ASHANINKA

¡Jaaa, aitake! tsameketi ishabiniji, pobetsikanontyaketi. Eiro pobinkajirotsi irobakerari kotsiro kempeni chapinkiranki, eiro namanantajimpitsi. Yakanake nocharine.

Oshabijitanaka, nosaro Mashaji obetsikanontaka kametsa ari oyantireki oteyetake: pashikarontsi, mantarentsi, kotsiro, tibi, kaniri, parenti ora okoimentakeri irori. Aisati ikejetaka nocharine Pokicho, itetake itsarateki: Icharijare, iyacharo13, ibocharote jero ibenkite “Omanibenki”.

Ari Tampoki yarejeitapaka imantyari yobetsikanontaka imantyari. Irori nosaro shintsini oisapake pamari impoiniji akishitapake maba kaniri aisati okotapake parenti. Oyotake nosaro Mashaji iriperori nocharine irinti shimareanti ari irankachatake omani. Arimpa ashitanakero ibenki “Omanibenki”.

Ari okatimatanaka otsitenijenkatanake, ijatake apaniro nocharine Pokicho incharijate, ari osamanitanaka, ipiyaja yamapake osheki: jetari, shima, chenkori, kitotsa aisati aparo kobiri.

Ikanti nocharine: “Tsinane, pamakenaro noyacharo14, nomperita omani yoka chenkori, osheki inebetari”. Ari isatakeri ¡motorek!, yaitaro ibenkite yatsikakero inkishokantyarori ipakeri: ¡kishooo, kishooo, kishooo…! ¡Tsioji, pimpena aparo pibirabe eiro nochampireiritsi…!

13 Iyacharo / ibitasaro14 Noyacharo /nobitasaro

ASHANINKA39

Yaitaro yoishonkakero ibitasaro ¡shonka, shonka, shonka! Yoipakakero otsareanake ¡tsaaarererere! ojokapaka niyankija ¡tsapon!

Ari yoyakoti sabi, osamaniji, ñatiri ¡sorororororo…! Yaitaro nocharine ¡tinik!, imatakeri. Ari ikemapatiri niyankija ¡tabon, tabon, tabon! Yaitaro ibocharote yobakaro kapichaji15, impoiniji ikanti: ¡Meka nomatakeri!. Ari itsipatakaro nosaro Mashaji itimpatiri omaní ¡timpa, timpa, timpa! Imaotakajeitakeri irosati yobatantakariri antyari omani, ari ikantiro: “Tsinane pamakero sabiri pinchekeri ito”. Ari: “Akanakero nosaro”.

Antyaroite okimoshiretake irori ari opionkabakotake te amenasanoteroji ito omani ari opesakero nairotsa ¡tsatik! Ishebaperotanake omani ari ipinkanake jaite, yamajatanake.

Ari yamenabaka sorerere…Irosati anajiro otikine nosaro Mashaji.

15 Kapichaje / kapicheni

40ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Pamenero:

Ñantsi Ñantsi+paye16

• Nosaro Nosaropaye

• Kotsiro Kotsiropaye

• Pashikarontsi Pashikarontsipaye

• Mantarentsi Mantarentsipaye

• Kaniri Kaniripaye

• Inchato Inchatopaye

• Parenti Parentipaye

• Icharijare Icharijarepaye

• Iyacharo Iyacharopaye

• Ibocharote Ibocharotepaye

16 -Paye / -payeni / -paeni / -pe

ASHANINKA41

B. Obetsikakota añane

D Pisankenate ñantsipe:

APANIROINI OSHEKI

Yotantsipanko YotantsipankopeMapiKaniri

KoshiriPariantsiPankotsi

D Pintsipatero ñantsipe:

Shirampari antaro

Tsinane katsinkari

Mapi santsari

Pariantsi saboro

Oyanire antyashipari

Ashaninka katyokitantsi

Entsi matsaro

Nobito kipatsiri

Tyapa antyashiparo

Obanko obakerari

42ASHANINKA

C. Sampitantsipe

D Pankero sampitantsipe:

1. ¿Jaoka imakeri nocharine Pokicho aisati nosaro Mashaji?

________________________________________________

2. ¿Paita icharijatakeri nocharine Pokicho?

________________________________________________

3. ¿Paita pinkanteriri nocharine Pokicho?

_______________________________________________

4. ¿Jaoka ankanteriri aibamayeri omani?

_______________________________________________

ASHANINKA43

D. Ñantsipe

D Pamenero ñantsipe:

1. Tsinane: Otinkaka tsinane piarentsi imonkaratantakari isarentsite otomi.

2. Jetari: Opasakati jetari mamantsiki jero tsionti Sanomorojaki.

3. Ibenki: Ipankitiro ibenki niri irashi inkobintsatantyari.

4. Nosaro: Ojati ameni kajebi nosaro Katepiro.

5. Nocharine: Itimashitiri samani nocharine okimana irobaneki.

6. Icharijare: Yobinkakero icharijare yora mapokari Shintoriariki.

7. Ibocharote: Sheripiari osheki yobaro pocharo inkishokantyariri jokiyetatsiri.

8. Yamapake: Yamake osheki chomoiki nojariri.

9. Ishabiniji: Obametinkaro obametakena irosati ishabiniji.

10. Pamari: Yanake pamari nojariri intantyarori irobane.

44ASHANINKA

6. Formación de la frase nominal: el adjetivo y otros modificadores

Ari ikantari shirampariebankari kayetsi

ASHANINKA45

Ikenkitsatamanakena aninko antyashipari kametsa kenkitsarentsi irashi maniti kaninari obantatsiri, opariantakari antyaroiteni inkani irosati ojarantanakari pankotsi shetyaki imantari tyapa aisati nokemantakarori okimojatanake intsipaiteni nijateni Saboroshari, amayetapake amaritope pesato, inchatojanikipe aisati yoimishiyantakarori ibito pesato naroki ashi nampitsi Saboroshari.

Ari ishironta iji,iji,iji,jejejejeeeyyyyyyy… Ari nokantiri: “Aninko matsari, kenkibari paita pishirontaperotantari, pinkamantenaketi, noshirontantyari aisati narori…”

Jaaa… Aitaketiii… iji,iji,iji… “pinkemisantabakenata majere”. Ikantana aninko antyashipari. Ari ikantari perani yora ashaninka imanonkabeti iriori. Ijibetantyariri iriperori kobintsari onintantyariri tsinane ebankaro kametsaperori iroperori tsamereanto, kirikaberento, anojaberento, tijaberento jero pankiberento. Iro kantacha yanirotakero, maperobetacha.

Osheki ikantapinintajeitiri ashaninka, yora kayetsi: -“Nosabikantaitari anta Pareniki, osheki nokobintsati poshinirintsipe: kemari antyarikejitatsiri, jeri tsamiri batsanti inejiki, oshekibe nokobintsatake pitoni antyari… Iro kantacha tekatsi naye nobametsantote nojina piterine irointi nopashiyetaro airontsi tikintope”.

Irosati ikantiri yora motyikiji ojariri ebankaro kametsaro, yora iraniri: “Ani antyarichoketa tsame pashiniki kashiri anta otishi menkoritatsiri, ankentaiteta sankati kiramantsanairejitatsi meka”. Yakanake yora kayetsi peranti irinti pearentsinari: “¡Jaaaaa. Tsameketi pikoimpa nonkijakayempiji nobintsane!”.

46ASHANINKA

Ikajemaperoitanake yora kayetsi kachochokotariantyarojenka iñane, samejenka.

Okitaitamanake yobetsikajeitake osheki chakopi: katsempoki tsekinto, kapiromeni tsampi tajarontsi joroito, aisati kiriki tsantsari. Yobetsikajeitake ari pati ichakopite.

Aretaka kitaiteri ora ebankaro kametsajakiro kempeni sanirijaki akishitakeri otsi kanirijaniki iroyari ojariri morintekiji jeri ojime kariperori anta otishikinta. Ari ikantanake yora kayetsi pearentsimotiantyarojenka iñane: “¡Nonkijakayeri ani, pijaririmoityoki, nokentane, ¿kametsatake nobametsantote? eiro nokabintsairitsi nainti!”.

Yarejeitapake otsempiki otishi timatsi pitotsiniro antyaro ari iñajeitapake osheki koshiri imatsenkayeti. Ikantitapaka yora kayetsi peranti: “¡Tsiketi chinchikiji, antikeri koshiri pishonke ara!” Ikemamorintetakeri iraniri kayetsi; yatsipereashitakari ikemisantiri, ijitakeri iriperori.

Ijibatitaka kayetsi ikenteri koshiri aibetaka, mana ¡tsekik! Ara ojokashitapaka shibitsamashiki tsatayetatsiri. Meka yora irijanikichonchokiji yaitaro ichakopite ¡tsekik! Imatakeri koshiri yoibariakeri ¡moton! Ikajemaitapake yora kayetsi: “Nomatakeri, anijaniki paiteri pishintsite pinkijeri”. Yora kayetsi antyari shirampari inabeta, te impashibentyaji ikayetsitantari, te inkobintsabeteji aparo irointi yoyakoti inkobintsayeterine, itsinampabetaka.

ASHANINKA47

Yakitanaka yora kentaperotakeriri koshiri kenkibari: “Paitampa ani narotakete kentakeriri koshiri te inkomityaji nochakopite potsotatsiri jero aisati ishibanki sabaro kityonkari nobakotakeri”. Ikajemitapake kayetsi: ¡Te narotake kentakeriri pijitakenampa kayetsi, pinkijeri intsipaiteni!

Tekatsi irankeri iraniri osheki itsaroiri, ikijakeri majere, irosati yaretapake antyaro pankotsiki isabikajeitiri. Ari ikantitapaka kayetsiniro: ¡Piñakena, nokijakakeri naniri te nonkabintsayeriji, meka pimpiteriketi, pishintsite pinkoteri nobametsaporote!

Ari imajeretakeme kametsatake iro kantacha te impashibentyaji iyobetaka te inkenteriji ñanatapake kimojenka, koapake pearentsi kachori imirete kempeni yointabeti kaniri. Te aneroji aisati irobane tekatsi noka inashibeta. Osheki anairi ibera, irointi imapininti pamariki.

Ari ikejetapinintiri iraniri ijatakapinintiri, ikantashitari, naro kentakeriri poshinirintsi. Ijitake iriori yantyaritantari osheki intsaroyeteri. Irosati aretantyariri kitaiteri, ishemanakeri yora iranirijaniki shoityokiji.

Ari ijabetaka pashiniki otishi inkobintsatantyari. Ari iñapake osheki pitoni aisati inkejebetearime iranirimotyikiji. Ikajemabetakari inkentantyariri pitonipe matsekayetatsiri iro kantacha yora kobintsarijaniki te inkemisanteriji ari ishonkanake irosati ijokanakeri, jaite, yanonkanake ari otapiki iñapake maba shintori ikati sampobatsa ari ikentapakeri ¡tsekik! Yoisotakeri kametsa ikijanakeri yanakeri, irosati yaretantapakari ara ibankoki yobapaka kaniri aisati imiretapake pearentsi shimorejani.

48ASHANINKA

Irinti meka yoka kayetsi, kajema, kajema, kajemabetake anta inchatoshiki:-¡Kayetsiii…, kamariii…, kayetsiii…, ojokanakena tsinaneeee…., nonkishempiii…! Ari itimpinakake inchatoshiki te iriotajeroji ikenantapakari, tempa iriori kayetsi irointi iyoti iñanati imaronkabetashita, imapokashita, kempeni iriperori kobintsari.

Ari itsarobanake ijoketanakeri apaniro yataitanakero santari ari iranaka antyarojenka jooo…, jooo…, jooo…, kempeni keniri, akemisantapinintiri, kapicha kitaiteri. Ari imanake, itsonkakeri maño osheki te inkabintsayeriji aisati yoimintsarobakeri maniti niyankite tsiteniriki, ikajemimotakeri ¡jaaannn… jaaannn… jaaannn…!.

Okitaitamanake, ari ikanta, ikanta yanitapake ineabetake osheki tsamiri, tsioni, sankati, ikentabetaka mana ¡tserok, tserok, tserok…! Tekatsi inkenteji yaparatashitakaro ichakopite itsonkakero maroni irointi yajirikake ibeane. Ari ikenkishireapake, ikanti: - Paita nanakerori nojina ari ishirontetakena irosati iriyotantenari osheki noñanati tekatsi nonkenteji. Impoiniji itsobareayetake tsirentsi yaitaro ishinkotakero, yoisotakero ikijanakero, kantapake: “Arompame tsinane ajatashitantyari pankotsi, irotake tsirentsitsoba aisati17 shitobi, tatsinkirori kaniri, iro osomabetapajeri nobametsaporote”.

Yaretapaka pankotsiki, ¡sokire!, kisaperotaka, kirasotani maroni iyempita kirakempita ari ineajeitakeri maroni sorerere… ari ikajemapake: ¡Ojokanakena tsinane, amatabitakena, tsinane, manonkaro, eiro noijatajirotsi...! Ari ipabetapakaro ijina tsirentsitsoba jero kajebi yamapakeri.

17 ejatsi / aisati / aijatsi.

ASHANINKA49

Aitaro ijina ibishonkitetakeri, ikishetakeri, okantapakeri ijina: ¿Kayetsi, paparatashitaro piñane naro kobintsari, naro kobintsari, osheki nokentiri poshinirintsi kejitatsiri, irinti kentapinintatsiri poshinirintsi nojariri, ari pikijashitakairi. Osaitekera poijatajeri nojariri, abiro kijajerine iyobintsane pantyaritashitaka te pinkobintsabeteji. Meka poya iyobintsane jaiji ikentake shintori iri yamapakeri… Arimeka natsipereashitakempi nakempi, ¡Jero piarentsi kachori pimirete irosati pointantajeari kaniri irointi piyoti piñanate aisati pishinkita!

Irosati ikijapinintiri iyobintsane iraniri motyikiji, chinchikiji.

Perani ashaninka te ininatabakayeaji, te inkisanentabakayeaji ishaninka isabikajeiti, yobajeita aisati ishinkijeita kametsa.

50ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Noñaneki tsimatsi kantakotirori ñantsi. Otsonkantapakari ñantsi “-o” irointi ashi tsinane; otsonkantapakari ñantsi “-i” irointi irashi shirampari.

KANTAKOTIRORI 1 KANTAKOTIRORI 2

Antari / Antaro Kametsa

Batsanti / Batsanto Majere

Tsekinti / Tsekinto Chinchikiji

Pankiberenti / Pankiberento Kejitatsiri

Matsari / Matsaro Kiteriri

Antyashipari /Antyashiparo Kenashiri

D Monkarari ñantsi

• Apite kaniri • Apite chomenta• Otsi pitotsi• Otsi shima• Pite shintsipa• Apite mapi• Maba pashiki

• Koni kantiri• Tsa kitsokintsi• Otsi tsinane• Maba parentsi• Koni samani• Aparo oriatsiri• Aparo ina

ASHANINKA51

B. Obetsikakota ñantsi

Kantakotirori aisati bajirontsi Kantakotirori aisati bajirontsi

Maniti antari Kametsa _________.

_______ batsanto _________ majere.

_______ tsekinti _________ chinchikiji

________ pankiberento Kejitatsiri ________

Matsari __________ Kiterire __________

Antyashiparo _________ __________ kitamarori

__________ pankiberenti Kenashiri _________

D Pisankenatero aisatsi pintsonkajero ñantsi.

• Kametsa shempiri

• _________tsinane

• _________mapi

• _________pariantsi

• _________oyanire

• _________ashaninka

• _________entsi

• _________nobitoki

• _________tyapa

52ASHANINKA

D Pakero sampitantsipe:

1. ¿Jaoka ikarati ashaninka ijajeitake inkenabe otishikinta?

----------------------------------------------------------------------------

2. ¿Janika kobintsatakeriri, koshiri?

--------------------------------------------------------------------------

3. ¿Okametsati te ayoteji ankobintsateji?

-------------------------------------------------------------------------

4. ¿Jaoka pinkantyari abirori aririka pimpeake inchatoshiki?

--------------------------------------------------------------------------

5. ¿Paitakea ikantayetantari ashaninka kayetsi osheki

nokobintsayetiri poshiniri?

------------------------------------------------------------------------

C. Sampitantsipe

ASHANINKA53

D. Ñantsipe

D Pamenero ñantsipe:

1. Tsekinti: Ojempeki irimaki irointi tsekinti.

2. Majere: Itimashitiri kobintsari samani majere.

3. Matsari: Noñakeri shirampari matsari.

4. Kenkibari: Pinkajemeri otsiti kenkibari.

5. Ebankaro: Noñakero tsinane ebankaro, tsamereanto oni.

6. Kametsaperori: Nobetsikake kametsaperori kitsarentsi.

7. Tsamereanto: Pinkajemero ora tsinane tsamereanto.

8. Kirikaberento: Pinkamantaitero ora tsinane kirikaberento.

9. Anojaberento: Pimpaitero ora tsinane anojaberento oka

kitsarentsi.

10. Antari18: Antaro inchato ipoña antari jetari.

18 Antari / antyari

54ASHANINKA

7. Los demostrativos en la frase nominal

Ipeantari ashaninkanijaki

ASHANINKA55

Sabikabetatsi kametsa ashaninka ara ibankoki itsipataro ijina jeri aparo itomijaniki. Añapininti ara pariantsiki antyarojayetake nijatenipe aisati opariapininti inkani eiro amatitsi ajate anta inchatoshiki ankenabetantyari, tekatsi amate antabete.

Irokantacha ora ijina okisaka, okantiri ojime: “Paitampame ayeari, pijabeteketi anta Tampoki pimpitasataite terika pincharijataite paita abakayeariri atomi”.

Yakanakero iriori: Piñabetaka tsinane opariapinti inkani tekatsi nonkantya nompitasate. Aririka abisanake inkani ari nontimashitaiteri tsimeri kachokirikinta.

Okisanaka ijina, okisakeri ojime okantiri: “Bero, bero, bero…”.

Ari ikenkishireanaka shirampari ikanti: “Noncharijataiteta tsiteniriki antyarojantsiki, ariyata nake jetarijaniki, isomabetantyari notyomiji”.

Ijatake tsiteniriki, yanake icharijare ari ineakero nijateni antyaroja, ari ineapakero ishintipare oisota, yoisoreakero yaitaro inoshikiro, okametsatapake itiatiro, ipomerentsitakaro. Ari yaretapaka okametsatapakeri yaitaro icharijare icharijatapake ¡chijan! Yapake maba jetarijaniki. Ari isaikapake osamani bashire ara mapiporoki, yoibotake. Impoiniji ikemapatiro pishiarere omoirejanake ¡moirerere…! Nijateni ari itsarobanake irobetaintsi inkajeme ¡inabeee…! Iñantapakaro okontetapaka ashitariri shima irointi tsinaneniro kametsaro, kametsarosanori, maroni oishi oboro… ari amajatimotakeri, irosati

56ASHANINKA

okantapakeri: “Shirampari noneakempi, pobashiretaka antyaroite, aisati nokemapinitimpi pishironta anta pibankoki, meka pipokantakari okisakempi pijina tempame, niyotakotakempi”.

Ari imajeretanake yora shirampari, imasontitanake, yamenakero sorerere… Ari osamani ikantiro: “¿Jaoka pikantakari piyotantakenari?”

Akanake irori: “Osheki niyotakotimpi aisati noneapinintimpi pipokantari aka picharijatantari aisati pipitasatantari”. Nonkantempi nokoi nontsipatempi payena tsame nanakempi anta tsompoinaja. Pinkenkishirempa osheki okisapinintimpi pijina. Naro eiro nokisajimpitsi nonitapinintempi maroni kitaiteri, nakametsatempi.

Ari yoisotanakero ishintipare kametsa kobantishi aisati yoisotanakero kametsa icharijare ara shintipaki, ari ijokanakero. Ijitake iriori ari imaimotero maba kitaiteri irosati irisokijantyari irijatantyari ibankoki.

Anta tsompoinaja Ineayetapake kametsa osheki shima, mamori, kobana, komairi, kobiri, maroni shimape… yobapaka kametsa aisati isaikabetapaka. Ari ikenkishireapakero ijina, abisake aparo kashiri.

Ikantiro ora tsinaneniro: “Nokoityapakero nojina anta kipatsiki, nojataiteta ari nompiyaje, poiyakena”.

Akanakeri tsinaneniro: “Pijitake ainirotatsi pijina, te añajeroji peranitatsi pisabikake aka tsompoinaja”. Aka tsompoinaja aparo

ASHANINKA57

kitaiteri omonkarataro aparo osarentsi anta kipatsikinta. Kamake pijina pitomi jaokarika itimakeri. Pijitake notseya pijateketi ari pimpiyaje eiro pamatabitanatsi. Jeroka panakero tsibojaniki anta kipatsikinta eiro pashireirotsi. Aririka pimpiyaje irosati ashitareiro aka tsompoinaja.

Yakanakero ashaninka: “kametsatake, ari nompiyaje”. Ari isokijapake kipatsiki ineapatiro oshekitatsi obantsi aisati pankotsi te onkejetajeaji perani inchatoshi.

Ari yobashiretasanotanake antyaroite iranaka. Ikenanake isabikabeitani ari ineapake pashini pankotsi antyaroite marereapanko, sabikapake birakocha.

Ikanti: ¿Jaoka nonkantyari meka narori, tekatsitaji noshaninkasanori? ¿ jaoka nonkenajeri?

Ari iñapakero antyashiparo okibatsarati, ijatashitiro isampitantyarori, isampitiro: “Nosaro, ¿jaoka osabikajiri tsinane peainchari ojime ara nijakinta?”.

Akanakeri kenkibaro: “Peranitatsi okamake otomi ojokanakeri ipimantanakero kipatsi yora birakocha. Yora otomi tsinane irinti iriri niri nosari ini”.

Ari yobashireperotanake ikanti: “¿Jaoka nonkantyari meka…?”. Irointiyata kireki tetachari najirikakeri tsiboki. Nashitareabakerota.

58ASHANINKA

Yashitareakero shitare iñatiro osokijapake kachari, kachajenkaite, yoishokakeri atiri19, ari imatsatanake matsa, matsa, matsa, irosati, ipeanaka tonkitsi, ari ipeanaka, peakoiteni.

Ari omonkarataka kashiri impiyantajeari tsompoinajaki, te irareteaji yoijashitakaro ora tsinaneniro nijasato, Irosati okajemapinitiri ora tsinaneniro maroni okonijatantari kashiri: “Nonintaneee… pimpokaje, osheki nokoitempi…”.

Iyojeitake yora ashaninka sabikajeitatsiri, irointi tsinaneniro nijasato okajemiri onintane… Irosati okanta meka. Pineakerorika kashiri okonijatantari, sokijake tsinane okajimiri onintane.

19 Atsiri / atiri

ASHANINKA59

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Añaneki tsimatsi pashini ñantsi. Pamenero:

• Yoka / oka Yoka shirampari / oka tsinane

• Yonta/ onta Yonta shirampari / onta tsinane

D Añaneki tsimatsi osheki ñantsi. Pamenero:

• Aka Aka pincharijateri

• Ara Ara ibankoki

• Anta Anta inchatoshiki

D Añane tsimatsi pashini ñantsi. Pamenero:

• Aka -ka inchatoka

• Ara -ra inchatora

• Anta -nta inchatonta

60ASHANINKA

B. Obetsikakota añane

D Noñaneki tsimatsi tsipatirori bajirontsi. Pamenero:

• Shirampari Shiramparika

• Yomentantsinkaro Yomentantsinkarora

• Tsinane Tsinaneka

• Tsinanejaniki Tsinanejanikika

• Yometantsinkari Yometantsinkarira

D Noñaneki tsimatsi tsipatirori bajirontsipe, pamenantyari:

Ashaninkara ibankoki itsipataro ijina jeri aparo itomijaniki.

Aririka abisanake inkani ari nontimashitaiteri tsimeri ____ kachokirikinta.

Ari imajeretanake _____ tsinane, imasontitanake, yamenakero sorerere…

Peranitatsi okamake otomi ijokanakero ____ ipimantanakero ___ kipatsi ___ birakocha, ____ otomi tsinane irinti iriri niri nosari iri.

ASHANINKA61

C. Sampitantsipe

D Pakero pashini sampitantsipe:

1. ¿Janika iñakeri shirampari nijaki icharijatantaitari?

2. Ari pametakearo pisabike anta tsompoinaja nija

¿Paitakea?

3. Okametsati antime pankotsiki ankisabakapiniteaji

¿Paitakea?

4. Ora tsinane eirorikame okishiri ojime ¿Paita abisatsineri?

5. Eirorika yashitareirome shirampari tsibo ¿Paita abisatsineri?

6. ¿Paitakea kari isabikantaja itomi ashaninka ara ipatsite?

62ASHANINKA

D. Ñantsipe

D Pamenero ñantsipe:

1. Otsishiki20: Itonkake apa aparoni maniro otsishiki.

2. Ibane: Itsamatiro apa ibane.

3. Bakoshi: Opankitiro Shimaro osheki bakoshi.

4. Parenti21: Otashitatsi Iroisa parenti.

5. Kaniri: Onatsi choki kaniri.

6. Osheki: Osheki inchatopaye antamiki.

7. Piarentsi: Otsikatatsiro isha piarentsi.

8. Pimakorie: Yometantsinkaro okantsiri otomi pimakorie.

9. Ebankaro: Okatatya ebankaro nijaki.

10. Shimaro: Omantsiatake Shimaro.

20 Otishiki / otsishiki 21 Parenti / payanti/ pariantsi

ASHANINKA63

8. Pronombres posesivos y los nombres con dueño

Sharoni ipea atiri

Aparoni ashaninka Tamposati, ijati itsametakotiro iyanire, yanake itsarate, ichakopite aisati isabirite, ari yaretapaka irobaneki iñapatiro kishetayetaka iyanire, ikishetatakero sharoni, ari meka itsinampakeri ikantiri: - ¡Jibajibatake tsinane otsoki kaniri, kari opankitanta! Ari isaiki yamonkobeti impoiniji itsamebetake. Ari ijatanaji itsimankaitetanake katsirinkaiteri.

64ASHANINKA

Ari niyanki abotsi otimi nija, ikanti: - Masabirentsiteitake nonkatabaketa. Ari isapokakero itsare impoiji ikemitabaka ¡tik,tik,tik! Ari ipitsokanaka iñatiro aparoni tsinane kametsa, kametsaperori oishi antyaro. Ari ojemirikapakeri ¡jemiriri! Ikobapakero irayero irantero. Ari isampitiro ¿Jaoka pijateri? Iro akanakerime, oñatiri ikenapake ojime. Ari ikantapakeri: ¡Paita pantiri, pinebetitakenaro nojina! Meka tsameketi antabakayea iro piña piñabetaiti inkaranki, pikisakotaro piyanire. Ari yaitakari ¡tok, tok, tok! Ipiyatanakari osamani yantabetakeri ashaninkara, ari iparianake ¡porok!. Ari ikenkishireaka amatantyariri kamari ontimatye nantantyariri nampate. Ari yantitari ikenaitanake yora sharoni ¡porok! Ari ikaposabetakeri. Ikenajeitapake osheki ishaninkape sharoni. Ikantapakeri ishaninka sharoni: ¡Pijatanaje intsipaite, noibamaimpikari naro22!

Ari meka atirika ijatanake ibankoki. Yaretapaka, te iriñabetanajeji, inareapaka ishitamenkoreki. Meka ijina oshintsitake osatabakeri, okajokitabakeri, osakibentakeri. Ari yabisakotaji osamani kashiri, ari opiyaja iñane. Ari meka maroni ishaninkape ikimoshirejeitake iñajiri imatakotaja yabisakotaje.

22 Naro / naka.

ASHANINKA65

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Añaneki tsimatsi ashitariri ñantsi.

• n- no- (Naka)

• p- pi- (Abiroka23)

• ir- i- (Irirori)

• o- Ø (Irori)

• a- Ø (Naka aisati abiroka)

• Nashi

• Pashi

• Irashi

• Ashi

• Ashi

23 Abiroka / eroka

66ASHANINKA

D Pantero potsotantsi, pisankenatero:

Iroki

Iyempita

Otsiti

Tsimeri

ASHANINKA67

Asankanentsi Nasankane Pasankane Irasankane Osankane AsankaneOkitsi N……Kaniri No…….Tsarato Mapi Kemi Chenkotsi Nampitsi

B. Obetsikakota añane

D Pamenero aisati pashitakotero ñantsipe:

K A S H I R I N S C H CO P K S H S Y N H J H HP T A S H A N I N K AT K I I E O N M T Y T KN O J I N A I A E I E OM N Ñ E J K N N S I O PJ T K T S I N A N E IS S M O E A N I J K R T

I B A N K O K I A T EI P R S M S N Ñ N T BI Y A N I R E K I S JE N I I A O I J H R

41

2

8

3

6

75

D Pintsipatero no- , n- , pi- , p- , i-, o- , a- aisati pisankenatero.

68ASHANINKA

C. Sampitantsipe

D Pakero pashini sampitantsipe:

1. ¿Paita okantakotiri kenkitsarentsi? Kenkitsarentsi okantakotiri sharoni ipea atiri.

2. ¿Paita ikantakeri ashaninka yaretantakari irobaneki?

Itsinampakeri sharoni.

3. ¿Jaoka okantari tsinane iñakeri ashaninka?

Iñakero ashaninka irointi kametsaperori antaro oishi.

4. ¿Paita abishimotakeriri ashaninka?

Yatiritimotakeri sharoni yantabetakeri.

5. ¿Paita kari okametsatanta antsinampayeri sharoni?

Te onkametsate antsinampayeri sharoni.

6. ¿Jaoka okantari oyotontabakariri tsinane mantsiyatakeya

ojime?

Oñabakerira ibashiretaka, kiteshibani.

ASHANINKA69

D. Ñantsipe

1. Ashaninka: Ijati ashaninka antamishiki.

2. Iyanire: Ijati ashaninka itsametakotiro iyanire.

3. Itsarate: Tsimatsi Manoiri antaro itsarate.

4. Ichakopite: Isheronki Iroishi ichakopite.

5. Isabirite: Ipeakero Karoshi isabirite.

6. Irobaneki: Opankiti Irosa koricha irobaneki iri.

7. Sharoni: Ipea sharoni atiri.

8. Tsinane: Okiriki tsinane ampeji.

9. Kaniri: Okasati ina kaniri.

10. Katsirinkaiteri: Isaiki katsirinkaiteri jenoki.

11. Abotsi: Itsametiro apa abotsi.

12. Nija: Iri Marita nija onkojarentsi.

70ASHANINKA

9. La estructura verbal: la raíz y afijos

Okantakota nampitsiInchatyakimashi

ASHANINKA71

Okantakota pairani, tsimatsi apani yoberari ashaninka paitachari Sampo itsipataro choki paitachari Shimaro. Isaikabentani inteina otsishiki ara nijaki Masareiteki, ipesabaiti antaroite irobane ipankite antayari osheki bakoshi, koñapi, kaniri aisati kapicheni parenti.

Irokantsimaintatya kishinkari inatsi ipokabaibetya isheninkapaeni ikobakotsiri ibakoshite, iyoñapite.

Jaretya ibankoki ikemiri: “Noshaninka, saikatsime”, ishitobanatya, ikatsiye jakobetatsiro ichakopite.

Abiroka Ikantsiri: “¿Paita pikobiri?”. “Nokobatsiro kapicheni pibakoshite ejatsita piyoñapite”. ¿Janika pitsipatari? “Notsipataro noshintopaye ibankaro, orijaniki aisati nojina”.

Je, je, ikimoshiretabake. Ikantsiri: “Pabishe, pabishe. Pimakorie”, kematsirori irishinto Shimaro. Choki Shimaro pipokajeite shintsine pitsikatero piarentsi tsame, ire kapicheni.

Jirika shiramparika te inimoteri jiñiri isheninka ipokajeite apaniroeni ari ikisa shintsine.

Abisanake osheki osarentsi, jakero mantsiarentsi obamakeri. Ijokanakero iritsiro Shimaro apaniroeni. Ejatsi abisanake kapicheni kashiri obashiretakotanakari ojariri Sampo.

72ASHANINKA

Ani, ani, anibaitanake antamimashiki tsiteneripaye, ari omantsiatanake irosati okamantakari.

Meka ipokajeitapake ashaninkapaye yameniro kipatsi ari isaikapake, yantapake ibanepaye, pankotsipaye ejatsi yotantsipanko. Ipokapake obametantatsiri ibameteri entsijanikipaye, tsimatsi obamentantatsiri te irobametantaperoteji, iroentsi ikenkishireiro ijina.

Chapinki osarentsi tsimatsi yometantsinkari ibametakeri kametsa entsijanikipaye. Ari okantakota nampitsi Intyatyakimashiki.

ASHANINKA73

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Pamenero antayetantsipaye:

NO– NO-CHARIJ-I

PI-CHARIJ-E

I-CHARIJ-I

O-CHARIJ-I

A-CHARIJ-I

I–

PI–CHARIJANTSI

A–

NO-……..………..- IPI-……………..… -II-………………… -IO-……………...…-IA-……………-AJEITI

…………..ANTSI

NO-

PI-

I-

O-

A-

74ASHANINKA

NO-POK -IPI-POK-II-POK-IO-POK-IA-POK-AJEITI

POKANTSI

NO-

PI-

I-

O-

A-

NO-……………. -IPI-……………... -II-………………… -IO-………………. -IA-………… -AJEITI

…………..ANTSI

NO-

PI-

I-

O-

A-

ASHANINKA75

B. Obetsikakota añane

D Pamenero antayetantsipaye aisati pisankenate:

Chekantsi

1. Pok

2. Kib

3. Saik

4. Jat

5. Sampit

6. Ñ

7. Amen

8. Ob

9. Nint

Nocheki

D Pisankenate pashini antayetantsipaye:

N- AMENANTSI NAMENEP-Y- ANTABAITANTSI YANTABAITIN-P-I-O-A-

76ASHANINKA

D Pobametsantero, ñantsipe aisati pisankenatero ari oberapaka:

Inkiteki menkori Naminero naka jero

osheki shirampari Te noñeri

Parentsi pibitoki Yanake

Ojate isha obaneki

Pareniki Nokibi noshimanepe

antyashiparo Icheki inchato

ire Tsame piarentsi

tonkariki notomi Ijati

akishirentsi Nokobi aparo

ASHANINKA77

C. Sampitantsipe

D Pakero sampitantsipe:

1. ¿Janika arejeitaintsiri nampitsiki Inchatyakimashiki?

Sampo aisati iritsiro Shimaro.

2. ¿Tsika opaitaka nampitsi?

Opaita Inchatyakimashi.

3. ¿Janika kamitaintyari/ kamaintsiri?

Kamitaintyatari Sampo.

4. ¿Paitaka ikimoshiretantari Sampo?

Iñakeri pokaintsiri ibanko ashaninka itsipataro ijina, irishintopaye, jiriro kapicheni piarentsi.

5. ¿Paita abitsatsiri ikamantakari Sampo aisatsi iritsiro?

Pokapake ashaninkapaye saikapake nampitsi, ibetsikapaka ibanko aisatya ibane, ipoeniji ikenkishiriaka ibetsikakero apani yotantsipanko, meka tsimatsi yometantsi ibamentseri entsipaye.

78ASHANINKA

D. Ñantsipe

D Pamenero ñantsipe:

1. Charijantsi: Ijate koki incharijate anta Mamiriki.

2. Pitasantsi: Ijate iye impitasate mereto Potsitakiriato.

3. Sokijantsi: Isokijanake sharoni irosati ishiyanaka.

4. Pokantsi: Ipokake23 ashaninka Kobiriasati yamapake osheki

sankiro.

5. Tsametantsi: Otsameti nosaro anta irobaneki ani. Pijitake

notseya.

6. Jatantsi: Ijatanake kokiji anta tonkariki irineri apa.

7. Tseyantsi: Osheki otseya ora choro.

8. Kajemantsi: Okajemiri ina iye iroyea shima shinkorentsi.

9. Kantantsi: Tsinane kametsaro nonkantempi osheki nonintimpi.

10. Koiteantsi: Osheki nokoiteiro noniro aririka nosabikake arejiki.

23 Ipokake / ipokaje.

ASHANINKA79

10. La concordancia y las categorías del verbo

Tsimatsi ashitariritsimeripe

Okitaitamanake ikantakero kobintsantsi ijina, nojataiteta intaina otishiki nopibaitaiteta. Aka okakinika tekatsitake tsimeripe aisati piratsipe tekatsi ayari. Shiramparika janakero ibiane aisati ichakopite. Janakero itonkamento iro kantimaitacha ipiakotanakaro baraki.

80ASHANINKA

Iberaka niyanki abotsiki iñatsiri okakini tsamiri te ishiyeji. Jobanitanakero ichakopite, ipasakanake itsarateki tekatsi baraki tsamirika aranake. Anitanaji shirampari oshabijitanake ishintsitanake yanitsi, yaretapaka otishiki. Jobetsikapake ibankosheta japake shintsini tsitsi, jake ichenkiro jobamatake pamari. Jake ishitashi ari inaria akitsitaro pamari. Jobakaro ityomeri.

Kitaitetaji ikisoshiriake ikanti kimetaka ero nokentsi tsimeri, tekatsi nanaje nobankoki oyakena notsipatari, nanajenero batsatsi irokantimaitacha te onimoteri. Janakero ibiane aisate ichakopite, jatanake ipibaiti, ñatsiri tsamiri ikentake obanaja iñatsiri shonkiri, ikentakeri osheki ikentake onimotanakeri. Jataji ibankoshetaki, ishinkotapakeri ikentayetakeri.

Tekera okitaitete ikemakeri iñake shonkiri, ¡shonkiri¡ ¡shonkiri¡ Jokotakeri okakini jobata inchatebake kitainentanake, jatsi irameneri shonkiri ñapatsiri jobata inchatebake. Ishetariakeri iboriki parianake osabiki, shiyanaka ¡shetak¡, ¡shetak¡ yoijatanakeri ikobi irairikabajeri. Ikiantanakaro oshi kompiroshi itsinapakero kompiroshi iramenashitanaka ¡janto¡ iñatsiri shirampari isaiki ibankoki yajirikiri shonkiri jabintsiri iboriki. Okantapaintsiri tsinkarereki ipiyanaja ikantanake noñakeri ashitariri tsimeripe. Jataji ibankoshetaki josotapakeri iyobintsane jataji ibankoki, aretapaka ñapajiro ijina ikantapakero noñataikeri ashitariri tsimeripe. Ero iroñaka nopipiyataja antamiki. Jantanakari ashitariri tsimeripe nokamikari.

ASHANINKA81

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Pamenero aisati papitero:

Te iñeri shiramparika sanipe.

Antayetantsi Atiri

Yameniro Karoshi menkori inkiteki.

Antayetantsi Atiri

Panake abiroka parentsi.

Antayetantsi Atiri

Ojati isha obaneki.

Antayetantsi Atiri

82ASHANINKA

D Tsimatsi atiri25 antayetantsiki, pamenero:

Akibi chenkotsipe.

Naka aisati abiroka

Nokibi chenkotsipe.

Naka

Ichekake inchato.

Irirori

Ichekajetake inchato.

Irirori

Okotsitsi osheki koritsi.

Irori

Okotsijeitsi osheki koritsi.

Irori

25 Atiri /atsiri

ASHANINKA83

B. Obentsikakota añane

D Pamenero antayetantsipe, tsimatsi atiri:

Te iñeri shiramparika sanipe.

Antayetantsi Atiri

Yantabaiti charine obaneki.

Antayetantsi Atiri

Pisaiki isha jaka.

Antayetantsi Atiri

84ASHANINKA

C. Sampitantsipe

D Pisankenatero sampitantsipe aisati pamenero antayetantsi.

1. ¿………………………………………………………..?

2. ¿ ………………………………………………………..?

3. ¿………………………………………………………..?

4. ¿ ………………………………………………………..?

5. ¿ ………………………………………………………..?

6. ¿ ………………………………………………………..?

ASHANINKA85

D. Ñantsipe

D Pamenero ñantsipe:

1. Kantakero: Ikantakero irishinto : “Pijatakite obantsiki pakite

mapocha”.

2. Aranake: Iñabetaka paba chori sankatsi, aranake.

3. Janakero: Janakero koki janakero pitotsi.

4. Nanaje: Okantake tsinane nanaje sanko.

5. Ikisoshiriake: ikisoshiriake apa irijate ishimatya.

6. Aisate: Ijataiyine ikata onkochapaki aisati Obai.

7. Ikobi: ikobi karoshi iñatsatya.

8. Itinakero: Ashiro itsinakero ibito iriro.

9. Ikantanake: Pitsitsiro ikantanake nokachataiteta inkareki.

10. Irokantimaitatya: Ijate shirampari irakachate irokantimaitatya

te iranakero itsarateki ichamairote.

86ASHANINKA

11. Las funciones sintácticas de la frase verbal

Aparoni entsi ikentsiri irokiki manitsi

ASHANINKA87

Aparoni Koya okantanakeri otomi, pisaikaiteya pankotsiki, nojataiteta obantsiki naye kaniri.

Osamanitanake entsika jatanake iñajantero iriniro. Janakero ibiane, koni chakopi. Niyanki abotsi jamenake itapiki, jiñatsiri aparoni manitsi kiteriri kisaponkari ibitsi entsika shintsini josotanakero ichakopite itsipatanakero ibiane jataitanekero orianini obato kisikiri, tsantsari inchato.

Aisatsi manitsi jataitanakero obato antaro inchato, okakitsirori jataitanakeri entsi. Entsika iroñaka jomitsiyapakero ibiane.Tekerata imitajashiteri manitsi tema imonkarapaka entsika, shintsini janakero ichakopite itsarianakero ibiane inetsanatakero iroki manitsi ikentsitakeri. Parianake manitsi osabiki, ipipinatapa, te iñabajeri tsika ikenanaji.

Yanirianaji entsi iñabajatsiro iriniro opiyaja. Okijajiro oyanire. Ikamantakero maroni okarati abishimotakeriri. Jonijakero ibonkitapaka maniti.

Jamitakotanajiro iriniro janaji tson kaniri. Aretapaja obankoki.

¡Notomi!, iriperori pinati. Pitsinampakeri maniti. Iroñaka notsakemi aba pitsare kisari, aisati kityonkari pitsarate.

Pasonki ina. Jakanakero iriniro.

Antaroite okimoshirebentanakeri iriniro.

88ASHANINKA

A. Akenkitsashiriakotero okarate ñantsipe saikatsiri añaneki.

D Pamenero antayetantsipe:

Atiri

1. Yoba entsi kaniri.

2. Ami parentsi pibitoki.

3. Yoba kemari kanirira pochari.

Antayetantsi

4. Nokemi noñane kametsa.

5. Akibiro nojina ochenko kipatsiri.

6. Nameniro Parenira antaro.

Pashini ñantsipe

1. Ami parentsi pibitoki.

2. Yoba kemari kanirira pochari.

3. Nameniro Parenira antaro.

ASHANINKA89

B. Obetsikakota añane

D Pisankenatero kenkishiriantsiperori:

1. Itsipataro

2. Inebetaro

3. Ikobintsata

4. Pintashitena

5. Ipiapaja

6. Ikemapakero

7. Nokemiro

8. Ishianatapaki

9. Nokibiro

D Pamenero atiri:

Arete asaro.

Imayi nentsite batsanti.

Amajeiti Pareneki.

Ipoki Shempiri antamishiki.

90ASHANINKA

D Pintsapatakotero antayetantsipe kenkishiriantsipeki:

Yanitsi noyotantsipankoki.

Pantabaitake obaneki Marita.

Isaiki Cherepito Pareniki.

Amenake koni kotsiropaye obakerari.

Iriro entsi batsanti piarentsi pochari.

D Pamenero aisatsi pashitakotero:

Nokibiro noitsare.

Akotsitsi piyeminepaye.

Okibakeri Joria oshimane Pareneki.

Onoshikiro María oshinkine otsarateki kisare.

Yoba kaniri notsitsite matsari.

ASHANINKA91

C. Sampitantsipe

D Pakero sampitantsipe:

1. ¿Tsika okantanakeriri otomi koya?

Okantakeri notomi pisaikaiteya pankotsiki.

2. ¿Tsika ojateka koya?

Koya ojate obantsiki aye kaniri.

3. ¿Tsika okarati chakopi janakeri entsi?

Entsi janake koni chakopi.

4. ¿Paita ikentantakariri entsi irokiki maniti?

Ikentantakariri irokiki imijashitarikari, aritake irobareakeri.

5. ¿Paita kari okisantari iriniro?

Kari okisantari iriniro, tema itsarobapainti antaroite iñantakariri maniti.

92ASHANINKA

D. Ñantsipe

1. Obantsiki: Atyoini ojati obantsiki.

2. Iñajantero: Ijati apa nijaki iñanjantero ina.

3. Ibeane: Yoisotiro Aroshi ibeane.

4. Kametsari: Timatsi inchatyaki kametsari.

5. Chakopi: Ijatsi apa jayi chakopi saboromashiki.

6. Iriperori: Iriperori shirampari te itsarobanete.

7. Ikamantakero: Ikamantakero pabachori iina ijatantyare

iyomparitya.

8. Itapiki: Ikantana pabachori poijateri pirentsi itapiki.

9. Okimoshirebentakeri: Okimoshirebentakeri otomi tsinane.

10. Antarite: Oñakeri choki antarite kemari.

ASHANINKA93

94ASHANINKA

12. Los signos de puntuación

Maniti ejati etini

ASHANINKA95

Okitaetamani kametsa, ikanta etini ikobake rarobia, jatanaje iñapake antaro mapi nijacheraki. Onimotapakeri, saekapake, rapakero ishobirite shobiribaetapake, ikabeabaitiri maniti. Ikanta maniti ikemakeri, ijatashitanakeri iñapakeri etini.

¡Jaaaoooommm!… ¡Iroñakakia noyami! Ari etini ikemamintsatiro ishetakipaye okasanakeri ibatsaki ari ramenakeri iroki. ¿Paita pikabeantanari?

Etini intsipaite ikenkishirianaka jaoka ikantya ishiyantyari, tema iñaka ero omata. Itsarobankakini Ikantanaka etini. Nokompa kashekari nokobi nonarie, kametsa pinkene poyana, papakabakena ikanta ishirinkanaka.

¡Jaka, jaka!, ¡aribe! Iroñakakia poyana kametsa, tekatsi ñashirenkemine. Ikanta maniti ibetsikashitanakari, imijashitantyaririme.

¡Ayabe! ¡Ayabe! ¡Katsitorinibe! Ero omatatsi poyana kametsa ari ratsitsikatakemi katsitori.

Jatanake antamishiki; etini ramenabeta omorona ikiantyari, temaita iñe.

96ASHANINKA

Jaka, kashekari aritake jaka poyanari kametsa.Maniti ibetsikashitanakari, ikobimi imijashiterime.¡Akayabe!, ¡akayabe! Osheki aeri, tsame ashirinkanente, tsame amene pashine kipatsi.

Ikanta maniti ikobashiriakiri iroyari.

¡Pamene etini! ¡irotaintsi obamaena notashe!, ¡pinareya jaka ero pishebata!

Etini inareanaka iñatiro okariki omorona, ikanta maniti imiashitapakari, etini kianake omoronakiki iminkiabetanakaro irako maniti, rairikabetabakari irishiki.

¡Jejeeeeeee! Maniti pairikashitakaro inchaparitsa, ¡kari norishi!, jejeeeeeeeee.

Ikanta maniti rapankanakero, iñatsiro okianake ¡sorok! Ari ikisanaka antaro rirabaetanaka ejatsi ibashiretanaka, yoyabetajari. Ikanta etini ikianakero kipatsi shitobanake intaena te iñajeri maniti.

ASHANINKA97

Ñantsi shiyabakachari

D Pitsapatero osheninka ñantsi:

Onimoshiriapakena. . . omonaki.

Makoreantsi. . . kantashibaetantsi.

Omorona. . . onimotantsi.

Kantashiriantsi. . . inarea.

Akematsatero añanatakeri

D Pisankenatero ( I ) Irotake terika ( K ) Kari ñantsipaeni sankenataenchari:

1. Etini iyatanake imireteri nija ñateniki ( )

2. Maniti okobimi royari etini ( )

3. ¡Jaaammm! ¡Iroñaka noyami! Ikantake maniti ( )

4. Etini shirontanaka airikantapakeri iti ( )

98ASHANINKA

D Pitsapatero ñanarentsi iroperotaintsiri sankenarentsi:

1. ¿Ita26 ishitobantanakari etini rarobia?

Ikatsirenkatanake.

Robanaka osheki.

Okobi imampayari ishobiri.

Oyatiri maniti.

2. ¿Ita ikantakeri etanakiari imatabitantari etini

iraniri maniti?

Ikantakeri osheki aeri.

Ikantapakeri osheki katsitori.

Ikantapakeri isaikapake okakini ñateniki.

Ikantapakeri nokobi noyami.

26 Ita / itaka / paita / paitaka

ASHANINKA99

3. ¿Itaka abisakeri etini imitantakari omoronaki?

Maniti airikapakeri itoki.

Etini okianake tekatsi otsikeniri.

Maniti airikapakeri irishi.

Etini imampaka kametsa mampantsi.

4. ¿Ita pikenshireri eroka ikanta etini?

Ñaperori. Kametsari.

Itsaroberi. Antabaereantsi.

Yotantaneri. Pochokintsi.

D Pikenshireya ejatsi pakeri:

1. ¿Itakia okobantari maniti royari etini?

2. ¿Itakia itsaeyantari etini ikantari osheki katsitoripaeni?

100ASHANINKA

3. Aririka pimpeya maniti. ¿Ita panteri aririka pairikapakeri irishi?

Akenkishiria ejatsi añatsabaete

D Pisankenatero tapotaencharinta aparope bajirontsi rashi piratsipayeni isaikinta pinampi.

Pisankenate ikantabaita etini.

ASHANINKA101

Pamenaperotero ñantsi konompitayetachari:

Omorona

Maniti

Etini

Ñateniki

Shobiri

Aeri

Katsitori

O K A T S Ñ T O S B

M M J E U A O K H A

O A O K R T N I O E

R N B R E E I S B R

O I E E O N R A I I

N T I N I I A E R I

A I K A N K A B I K

Ñ E T I N I K A Ñ E

K A T S I T O R I B

102ASHANINKA

D Pisankenatero ñantsi aparopaye shiyakantsi ejatsi pitsapateri kityonkari ANTAKERIRI ejatsi kenashiri RANTAKERI:

D Pashitakotero kityonkari INIYANKI ANTAKERIRI ejatsi kenashiri INIYANKI RANTAKERI irokapaeni sankenarentsi:

a) Tashinkari maniti iñapakeri etini.

b) Etini ishitobanake rarobia ejatsi ishobiribaete.

D Pamenaperoteri ñantsi manainchari, ari piñapakeri kamantantsi:

A B CH E I J K M N Ñ1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

O P R S SH T Y TS TY11 12 13 14 15 16 17 18 19

... ... ... ... 1 7 4 13 5

M a n i t i

8 1 9 5 16 5

ASHANINKA103

D Akenkitsashiriakotero okantakota añane:

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

_________________________________________________________

I La democracia y el sistema interamericano

Artículo 1 Los pueblos de América tienen derecho a la democracia y sus gobiernos la obligación de pro-moverla y defenderla. La democracia es esencial para el desarrollo social, político y económico de los pueblos de las Américas. Artículo 2 El ejercicio efectivo de la democracia representativa es la base del estado de derecho y los regímenes constitucionales de los Estados Miembros de la Organización de los Estados Ameri-canos. La democracia representativa se refuerza y profundiza con la participación permanente, ética y responsable de la ciudadanía en un marco de legalidad conforme al respectivo orden constitucional. Artículo 3 Son elementos esenciales de la democracia representativa, entre otros, el respeto a los dere-chos humanos y las libertades fundamentales; el acceso al poder y su ejercicio con sujeción al estado de derecho; la celebración de elecciones periódicas, libres, justas y basadas en el sufra-gio universal y secreto como expresión de la soberanía del pueblo; el régimen plural de partidos y organizaciones políticas; y la separación e independencia de los poderes públicos. Artículo 4 Son componentes fundamentales del ejercicio de la democracia la transparencia de las activi-dades gubernamentales, la probidad, la responsabilidad de los gobiernos en la gestión pública, el respeto por los derechos sociales y la libertad de expresión y de prensa. La subordinación constitucional de todas las instituciones del Estado a la autoridad civil legalmente constituida y el respeto al estado de derecho de todas las entidades y sectores de la sociedad son igualmen-te fundamentales para la democracia. Artículo 5 El fortalecimiento de los partidos y de otras organizaciones políticas es prioritario para la de-mocracia. Se deberá prestar atención especial a la problemática derivada de los altos costos de las campañas electorales y al establecimiento de un régimen equilibrado y transparente de financiación de sus actividades. Artículo 6 La participación de la ciudadanía en las decisiones relativas a su propio desarrollo es un dere-cho y una responsabilidad. Es también una condición necesaria para el pleno y efectivo ejercicio de la democracia. Promover y fomentar diversas formas de participación fortalece la democra-cia.

II La democracia y los derechos humanos

Artículo 7 La democracia es indispensable para el ejercicio efectivo de las libertades fundamentales y los derechos humanos, en su carácter uni versal, indivisible e interdependiente, consagrados en las respectivas constituciones de los Estados y en los instrumentos interamericanos e internaciona-les de derechos humanos. Artículo 8 Cualquier persona o grupo de personas que consideren que sus derechos humanos han sido violados pueden interponer denuncias o peticiones ante el sistema interamericano de promo-ción y protección de los derechos humanos conforme a los procedimientos establecidos en el mismo. Los Estados Miembros reafirman su intención de fortalecer el sistema interamericano de protección de los derechos humanos para la consolidación de la democracia en el Hemisferio.

Artículo 9 La eliminación de toda forma de discriminación, especialmente la discriminación de género, étnica y racial, y de las diversas formas de intolerancia, así como la promoción y protección de los derechos humanos de los pueblos indígenas y los migrantes y el respeto a la diversidad étnica, cultural y reli-giosa en las Américas, contribuyen al fortalecimiento de la democracia y la participación ciudadana.

Artículo 10 La promoción y el fortalecimiento de la democracia requieren el ejercicio pleno y eficaz de los derechos de los trabajadores y la aplicación de normas laborales básicas, tal como están con-sagradas en la Declaración de la Organización Internacional del Trabajo (OIT) relativa a los Principios y Derechos Fundamentales en el Trabajo y su Seguimiento, adoptada en 1998, así como en otras convenciones básicas afines de la OIT. La democracia se fortalece con el me-joramiento de las condiciones laborales y la calidad de vida de los trabajadores del Hemisferio.

III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza

Artículo 11 La democracia y el desarrollo económico y social son interdependientes y se refuerzan mutuamente.

Artículo 12 La pobreza, el analfabetismo y los bajos niveles de desarrollo humano son factores que inci-den negativamente en la consolidación de la democracia. Los Estados Miembros de la OEA se comprometen a adoptar y ejecutar todas las acciones necesarias para la creación de empleo productivo, la reducción de la pobreza y la erradicación de la pobreza extrema, teniendo en cuenta las diferentes realidades y condiciones económicas de los países del Hemisferio. Este compromiso común frente a los problemas del desarrollo y la pobreza también destaca la im-portancia de mantener los equilibrios macroeconómicos y el imperativo de fortalecer la cohesión social y la democracia.

Artículo 13 La promoción y observancia de los derechos económicos, sociales y culturales son consustan-ciales al desarrollo integral, al crecimiento económico con equidad y a la consolidación de la democracia en los Estados del Hemisferio.

Artículo 14 Los Estados Miembros acuerdan examinar periódicamente las acciones adoptadas y ejecutadas por la Organización encaminadas a fomentar el diálogo, la cooperación para el desarrollo inte-gral y el combate a la pobreza en el Hemisferio, y tomar las medidas oportunas para promover estos objetivos.

Artículo 15 El ejercicio de la democracia facilita la preservación y el manejo adecuado del medio ambiente. Es esencial que los Estados del Hemisferio implementen políticas y estrategias de protección del medio ambiente, respetando los diversos tratados y convenciones, para lograr un desarrollo sostenible en beneficio de las futuras generaciones.Artículo 16 La educación es clave para fortalecer las instituciones democráticas, promover el desarrollo del potencial humano y el alivio de la pobreza y fomentar un mayor entendimiento entre los pue-blos. Para lograr estas metas, es esencial que una educación de calidad esté al alcance de todos, incluyendo a las niñas y las mujeres, los habitantes de las zo nas rurales y las personas que pertenecen a las minorías.

IV Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 17 Cuando el gobierno de un Estado Miembro considere que está en riesgo su proceso político ins-titucional democrático o su legítimo ejercicio del poder, podrá recurrir al Secretario General o al Consejo Permanente a fin de solicitar asistencia para el fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática. Artículo 18 Cuando en un Estado Miembro se produzcan situaciones que pudieran afectar el desarrollo del proceso político institucional democrático o el legítimo ejercicio del poder, el Secretario General o el Consejo Permanente podrá, con el consentimiento previo del gobierno afectado, disponer visitas y otras gestiones con la finalidad de hacer un análisis de la situación. El Secretario Ge-neral elevará un informe al Consejo Permanente, y éste realizará una apreciación colectiva de la situación y, en caso necesario, podrá adoptar decisiones dirigidas a la preservación de la institu-cionalidad democrática y su fortalecimiento.

Artículo 19 Basado en los principios de la Carta de la OEA y con sujeción a sus normas, y en concordancia con la cláusula democrática contenida en la Declaración de la ciudad de Quebec, la ruptura del orden democrático o una alteración del orden constitucional que afecte gravemente el orden de-mocrático en un Estado Miembro constituye, mientras persista, un obstáculo insuperable para la participación de su gobierno en las sesiones de la Asamblea General, de la Reunión de Consul-ta, de los Consejos de la Organización y de las conferencias especializadas, de las comisiones, grupos de trabajo y demás órganos de la Organización.

Artículo 20 En caso de que en un Estado Miembro se produzca una alteración del orden constitucional que afecte gravemente su orden democrático, cualquier Estado Miembro o el Secretario General po-drá solicitar la convocatoria inmediata del Consejo Permanente para realizar una apreciación co-lectiva de la situación y adoptar las decisiones que estime conveniente. El Consejo Permanente, según la situación, podrá disponer la realización de las gestiones diplomáticas necesarias, inclui-dos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática. Si las gestiones diplomáticas resultaren infructuosas o si la urgencia del caso lo aconsejare, el Consejo Permanente convocará de inmediato un período extraordinario de sesiones de la Asamblea Ge-neral para que ésta adopte las decisiones que estime apropiadas, incluyendo gestiones diplo-máticas, conforme a la Carta de la Organización, el derecho internacional y las disposiciones de la presente Carta Democrática. Durante el proceso se realizarán las gestiones diplomáticas necesarias, incluidos los buenos oficios, para promover la normalización de la institucionalidad democrática.

Artículo 21 Cuando la Asamblea General, convocada a un período extraordinario de sesiones, constate que se ha producido la ruptura del orden democrático en un Estado Miembro y que las gestiones diplomáticas han sido infructuosas, conforme a la Carta de la OEA tomará la decisión de suspender a dicho Estado Miembro del ejercicio de su derecho de participación en la OEA con el voto afirmativo de los dos tercios de los Estados Miembros. La suspensión entrará en vigor de inmediato. El Estado Miembro que hubiera sido objeto de suspensión deberá continuar observando el cum-plimiento de sus obligaciones como miembro de la Organización, en particular en materia de derechos humanos.Adoptada la decisión de suspender a un gobierno, la Organización mantendrá sus gestiones di-plomáticas para el restablecimiento de la democracia en el Estado Miembro afectado.

Artículo 22 Una vez superada la situación que motivó la suspensión, cualquier Estado Miembro o el Secretario General podrá proponer a la Asamblea General el levantamiento de la suspensión. Esta decisión se adoptará por el voto de los dos tercios de los Estados Miembros, de acuerdo con la Carta de la OEA.

V La democracia y las misiones de observación electoral

Artículo 23 Los Estados Miembros son los responsables de organizar, llevar a cabo y garantizar procesos electorales libres y justos. Los Estados Miembros, en ejercicio de su soberanía, podrán solicitar a la OEA asesoramiento o asistencia para el fortalecimiento y desarrollo de sus instituciones y procesos electorales, incluido el envío de misiones preliminares para ese propósito.

Artículo 24 Las misiones de observación electoral se llevarán a cabo por solicitud del Estado Miembro in-teresado. Con tal finalidad, el gobierno de dicho Estado y el Secretario General celebrarán un convenio que determine el alcance y la cobertura de la misión de observación electoral de que se trate. El Estado Miembro deberá garantizar las condiciones de seguridad, libre acceso a la información y amplia cooperación con la misión de observación electoral. Las misiones de observación electoral se realizarán de conformidad con los principios y normas de la OEA. La Organización deberá asegurar la eficacia e independencia de estas misiones, para lo cual se las dotará de los recursos necesarios. Las mismas se realizarán de forma objetiva, imparcial y transparente, y con la capacidad técnica apropiada. Las misiones de observación electoral pre-sentarán oportunamente al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, los informes sobre sus actividades. Artículo 25 Las misiones de observación electoral deberán informar al Consejo Permanente, a través de la Secretaría General, si no existiesen las condiciones necesarias para la realización de elecciones libres y justas. La OEA podrá enviar, con el acuerdo del Estado interesado, misiones especiales a fin de contribuir a crear o mejorar dichas condiciones.

VI Promoción de la cultura democrática

Artículo 26 La OEA continuará desarrollando programas y actividades dirigidos a promover los principios y prácticas democráticas y fortalecer la cultura democrática en el Hemisferio, considerando que la democracia es un sistema de vida fundado en la libertad y el mejoramiento económico, social y cultural de los pueblos. La OEA mantendrá consultas y cooperación continua con los Estados Miembros, tomando en cuenta los aportes de organizaciones de la sociedad civil que trabajen en esos ámbitos. Artículo 27 Los programas y actividades se dirigirán a promover la gobernabilidad, la buena gestión, los va-lores democráticos y el fortalecimiento de la institucionalidad política y de las organizaciones de la sociedad civil. Se prestará atención especial al desarrollo de programas y actividades para la educación de la niñez y la juventud como forma de asegurar la permanencia de los valores de-mocráticos, incluidas la libertad y la justicia social. Artículo 28 Los Estados promoverán la plena e igualitaria participación de la mujer en las estructuras polí-ticas de sus respectivos países como elemento fundamental para la promoción y ejercicio de la cultura democrática.

CARTA DEMOCRÁTICA INTERAMERICANA