T.C. MALTEPE N VERS TES

SOSYAL B L MLER ENST TS LETME ANAB L M DALI

HASTANELERDE MALZEME YNET M TEKN KLER N N HASTANE BTES NE YANSIMASI VE SKDAR HOSP TAL TRK RNEK OLAYI

Koray MERDANYksek Lisans Tezi

Melek AKGN Do. Dr.

STANBUL 2007

T.C. MALTEPE N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LETME ANAB L M DALI

HASTANELERDE MALZEME YNET M TEKN KLER N N HASTANE BTES NE YANSIMASI VE SKDAR HOSP TAL TRK RNEK OLAYI

YKSEK L SANS TEZ

Koray MERDAN

Melek AKGN Do. Dr.

STANBUL 2007

ZETSrekli geliim ve deiim iinde olan insanolunun yaam koullarnda meydana gelen iyileme snrsz olan ihtiyalarn daha da arttrm, insanolu ihtiyalar hiyerarisine st basamaklardan devam eder olmutur. Bu snrsz ihtiyalar ierisinde, gelien teknolojinin sunduu mal ve hizmet retim ekli de giderek ve byyerek devasa boyutlara ulamaktadr. nsanlara bu hizmeti sunan rgtler iin, bu ihtiyalar karlamak zere hayatn her noktasnda kullanlan malzemelerin retilmesi, satn alnmas, kullanma sunulmas da ayr bir bilim haline dnmektedir. ada rgt anlay ierisinde, malzeme ynetimi eitli birimler tarafndan yrtlen bir alt sistem olmaktan kp, bal bana ynetilmesi gereken, idari bir birim olarak ortaya kmaktadr. Bu anlayn gerei olarak, bu konuda rgt hiyerarik yapsnn yeniden ekillendirilmesi, yetimi personel istihdam, yetki ve sorumluluklarn net ifadelendirilmi olduu bir organizasyon yaps olmazsa olmaz halini almtr. Malzeme Ynetim Sistemi bulunduu rgtn yapsna bal olarak, rgt ierisinde bamsz bir birim ya da birimler ierisinde kk brolar halinde kurulabilir. rgtlerin en nemli amalarndan birisi yaam erisinin mmkn olabildiince uzun klnmasdr. Amac gerekletirmeye ynelik en nemli ara da karn maksimizasyonudur. Bteye nemli bir kalem olarak yansyan malzemelerin tedariki, satn alnmas, depolanmas, nakliyesi ve kullanma sunulmas, karn maksimizasyonun da nemli bir yer tekil etmektedir. rgtlerin, bte planlar hazrlanrken malzeme ynetimi konusunda salayacaklar baar onlar iin gelirler hanesine art kalem olarak yansyacak nemli bir etkendir. Bu dnceden hareketle gerekletirilen bu almada ilk olarak, malzeme ynetimi kavram, bte kavram, hastane kavram ve bunlara ilikin teorik bilgilere yer verilecek ve malzeme ynetiminin hastane btesine yansmas ilikisinin incelenmesine ynelik aratrma, yntem ve bulgular tartlacaktr.

IV

Anahtar Kelimeler: Malzeme Ynetimi, Bte, Hastane Ynetimi,

V

ABSTRACTThe improvement in the life conditions of the continuously developing and changing human being has increased the endless needs of him, and he has been going on with the hierarchy of needs at the top levels. Among these endless needs, the means of good and service production has changed and reached an amazingly huge size. For the organizations offering this service, producing, purchasing and introducing the product which has been used to satisfy our needs have become another branch of science. Within the horizons of modern organizations, managing the product has ended to be a sub-system which is executed by various units and has turned into an administrative unit which has to be managed on its own. As an outcome of this appreciation, it has become necessary to reshape the hierarchal structure of the organization, to employ qualified personnel, and to create an organizational structure in which authorizations and responsibilities are definitely defined. Product Management System can either be an independent unit in the organization or be little offices in the other units as to the structure of the organization. The first of the most important aims of the organizations is to render the life curve as long as possible. In order to reach this aim, the most crucial medium is maximization of the profit. Product supplying, purchasing, storing, transporting and offering for use; every one of them is an important entry on the budget and they occupy a significant place on the way of maximization of the profit. While planning their budgets, the success of organizations in product management is an important factor which will be on the income part as a plus entry. This thesis has started with this idea and it will first give the concept of product management, of budget, of hospital and theoretical information related to these and then discuss the research, method and results of the study of reflecting the product management to the hospital budget.

VI

Keywords: Product Management, Budget, Hospital Management

VII

TEEKKRTez konumun seiminde, hazrlannda yardmlarn ve manevi desteini esirgemeyen danman hocam Do. Dr. Melek AKGNe , tezimin rnek olay incelemesinde bana yardmc olan zel skdar Hospital Trk Hastanesi ortaklarndan Hurit ELL ALTIya, kaynak temininde yardmc olan sevgili Esra BOZDEM Re Kocaeli niversitesi retim yelerinden Meral AKIR BERZAH ve aileme teekkrlerimi bir bor bilir, sayglarm , yine tez sunarm. aamasnda manevi desteklerini benden esirgemeyen eim zlem MERDANa ve tm

VIII

NDEK LER

Sayfa ZET ABSTRACT TEEKKR NDEK LER KISALTMALAR EK LLER , GRAF KLER TABLOLAR BLM 1 1. LETMELERDE MALZEME YNET M 1.1. Temel Kavramlar 1.2. Malzemelerin Snflandrlmas 1.3. Malzemenin rgtsel Anlamda Deeri 1.4. Malzeme Ynetimi 1.4.1. Malzeme Ynetiminin amalar 1.4.2. Malzeme Ynetiminin Faydalar 1.4.3. Malzeme Ynetim Sisteminin Organizasyonu 1.5. Malzeme Ynetimi Politika ve Programlarnn Belirlenmesi 1.5.1. Malzeme htiya Tespiti 1.5.1.1. Kalitatif (znel) Yntemler 1.5.1.2. Kalitatif ( statistiksel) Yntemler 1.5.2. Satnalma 1.5.2.1. Satnalma Karar Sreci 1.5.2.2. Satnalmann nemi 1.5.2.3. Satnalma Yntemleri 1.5.3. Stok Ynetimi 1.5.3.1. Stok Ynetiminin nemi ve Amalar 1.5.3.2. Stok Maliyetleri 1.5.3.3. Stok Deerleme Metotlar 1.5.3.4. Stok Kontrol Metotlar 1.5.4. Depolama 1.5.4.1. Depolamann nemi 1.5.4.2. Depolama Sistemleri 1.5.4.3. Ulatrma ( Tama) kararlar BLM 2 2. LETME BTELER 2.1. letme Btesi ve Bteleme Kavram 1 1 2 3 5 7 12 13 17 18 21 22 24 25 25 29 29 31 32 35 36 43 44 45 47 49 IV VI VIII IX XI XII XIII

IX

2.2. Btelemenin Amac 2.3. letme Btelerinin Temel lkeleri 2.4. letme Btelerinin Trleri 2.5. Bteleme Sreci 2.6. Dner Sermaye letmelerinde Bte 2.6.1. Btenin Hukuki Dayana 2.6.2. Btenin Yapl Sistemi 2.6.2.1. Btenin Gerekesi 2.6.2.2. Btenin Metni 2.6.2.3. Gider ve Gelir Bteleri ile Cetveller BLM 3 3. HASTANE LETMELER NDE MALZEME YNET M

54 55 57 60 62 62 63 63 64 64

3.1. Hastane Kavram ve Hastane Ynetimi 3.2. Hastane letmelerinin Yapsal zellikleri 3.3. ada Hastane Ynetimi Anlay 3.4. Ekonomik Adan Salk Hizmetlerinin Yeri ve nemi 3.5. Hastane Malzeme Ynetimi 3.5.1. Malzemelerin Btedeki Oran 3.5.2 Hastanede Kullanlan Malzemeler 3.5.3. Hastaneler iin kritik malzemeler 3.5.4. Malzeme Temin Sreci 3.5.4.1 htiyacn Tespiti BLM 4 4. HASTANELERDE MALZEME TEKN KLER N N HASTANE BTES NE YANSIMASI VE RNEK OLAY 4.1. ARATIRMANIN PROBLEMLER 4.2. ARATIRMANIN VARSAYIMLARI 4.3. ARATIRMANIN KAPSAMI 4.4. ARATIRMANIN METODOLOJ S 4.5. ARATIRMA PROBLEM N N ZM N GEREKEN B LG LER VE B LG TOPLAMA YNTEM 4.6. VER LER N KULLANIMI VE ANAL Z 4.6.1. Aratrma Kapsamnda Grlen Hastane Hakknda Tanmlayc Bilgiler 4.6.2. rnek Olay Uygulamas 4.6.2.1 skdar Hospital Trk Malzeme Ynetim Organizasyon 4.6.2.2 skdar Hospital Trk Malzeme Ak 4.6.2.3 skdar Hospital Trk Malzeme

66 68 69 70 72 72 73 74 75 76 81 81 82 83 83 83 84 84 85 85 86 86

IX

Ynetim Srecinin leyii BLM 5 5. ARATIRMANIN BULGULARI VE NER LER 5.1. BULGULAR 5.1.1. Aratrmaya likin Genel Bulgular 5.2 NER LER KAYNAKLAR ZGEM EKLER 93 93 93 94 97 102 103

IX

EK LLER Sayfa No ekil1.1.: Merkezi Malzeme Ynetim Organizasyonu ekil 1.2.: Satnalma faaliyetlerinin letme hayatndaki rol ekil1.3 : Sabit sipari zaman yntemi ekil 2.1: rnek Gelir Btesi ekil 2.2.:rnek Gider Btesi ekil 2.3.: rnek Gelir Btesi ekil 2.4.: rnek Gider Btesi ekil 3.1.: Malzemelerin Btedeki oran ekil 3.2.: Hastane Malzeme Gruplar ekil 4.1.: skdar Hospital Trk Organizasyon emas 15 26 41 64 64 65 65 73 74 85

GRAF KLER

Sayfa No Grafik 1.1:Stok Maliyetlerinin boyutu 33

XII

TABLOLAR Sayfa No Tablo 1.1. Geleneksel ve modern yaklam Tablo 3.1: Fayda Maliyet likisi Tablo 4.1.: Nefrektomi malzeme listesi Tablo 4.2. : Nefrektomi malzemeleri toplam maliyeti Tablo 4.3. : Nefrekomi malzemeleri parekende sat Tablo 4.4. : zel Hospital Trk Hastanesi Malzeme Listesi 27 79 90 91 92 103

XIII

BLM 1 LETMELERDE MALZEME YNET M

1.1.

Temel Kavramlar

nsanolu yaamn devam ettirirken srekli bir eylere ihtiya duymu, ihtiyalarn tatmin iinde daima yeni eyler bulma aray ierisinde olmutur. Bu ihtiyalar karlamak zere gnlk yaantmzda kullandmz hemen her eyi meydana getiren temel bileenlere malzeme denir. Malzeme iin ok fazla tanm yaplmtr. Malzeme; insan ihtiyacn karlayan btn iktisadi mallardr. (z, 1966, s.7) Baka bir tanmlamayla, malzemeler retim ve imal ilerinde kullanlan fiziksel maddelerdir. Malzeme;hizmetlerin yrtlmesi veya yeni bir deer meydana getirilmesi iin harcanan ve kullanlan tanr mallara denir (http://www.asat.gov.tr/yonetmenlik/stokambar.pdf) Malzemeler doal olarak doadan alnp kullanlabilecei gibi yapay olarak ta retilmi olabilirler. Malzemeleri iki ana grupta incelemek olasdr. Ham malzemeler; doadan olduu gibi toplanm haldeki malzemelerdir. lenmemitir. rnein kum, aa vb. lenmi malzemeler; Ham malzemenin ilenmi halidir. rnein cam, kereste vb.

1

Doal olarak olumu veya yapay olarak elde edilmi malzemeler akla gelebilecek her trl sanayi, rnein; otomotiv, havaclk, kimya, bilgisayar, elektronik, gda retimi, biyomedikal sektrnde kullanlmaktadr. 1.2. Malzemelerin Snflandrlmas Malzemeler ana grupta snflandrlr; SARF MALZEMES (Tketim Malzemesi): Kullanldnda tmyle harcanlan, biimini deitiren, niteliini yitiren veya baka bir malzemenin yapsna kartrlarak kullanlan malzemelerdir. SAB T KIYMET: Kuruluun teebbs gayelerinin yerine getirilmesi iin sarf edilmeden ve cismini deitirmeden varlndan uzun bir sre istifade edilip, zamanla eskiyen amortismana tabi tutulan. Kurum mlkiyetine dhil menkul ve gayrimenkul mallar sabit kymet saylr. DEM RBA MALZEME: Tketilir malzeme dnda kalp, harcanmadan ve cinsini deitirmeden kullanlan, varlndan uzun bir sre yararlanp zamanla eskiyen malzemelerdir. Yukarda snflandrlan malzemeler durumlarna gre; Yeni malzeme Kullanlm Hurda Artk malzemeler olarak snflandrlr. (http://www.asat.gov.tr/yonetmenlik/stokambar.pdf) Malzemeler retim sreci iindeki durumlarna gre de snflandrmaya tabi tutulabilir.

2

a) Hammaddeler: retim srecinde mamuln ortaya konulabilmesi iin kullanlan asl maddelerdir. eitli ekillerde bulunabilir. lk haliyle kullanlabilecekleri gibi ilem grdkten sonrada yeni bir malzeme olarak ortaya karlar. Elma suyu reten bir rgt iin elma hammaddedir. b) c) Yardmc Malzemeler: Asl hammaddenin yannda ilem srecine destek olan malzemelerdir. Elma suyu retiminde kullanlan aroma gibi. letme malzemeleri: rnn iine girmemekle beraber, yardmc malzeme ve hammaddeyle birlikte retimin tamamlanabilmesi iin gerekli unsurlardr. Basn kazanlar vb. d) Mamul Malzemeler: Kullanm amacyla tketicinin hizmetine sunulma aamasna gelmi olan malzemelerdir. Bir baka tasnifte malzemelerin kullan amalar ve imalata yklenme biimlerine gre direkt ve endirekt malzemeler eklinde yaplabilir. Hastane letmelerinde ise malzemeler genel olarak demirba malzemeler ve sarf malzemeleri olmak zere iki ana balkta toplanabilir. 1.3. Malzemenin rgtsel Anlamda Deeri Malzemenin rgtsel anlamdaki deerini ifade edebilmek iin ncelikli olarak rgt kavramn amak gerekmektedir. rgt; insanlarn bir ya da daha fazla gereksinmesini gidermek iin, insan madde kaynaklar dzeninin ve ileyiinin srekli yeniletirildii organik bir sistemdir. Bu sistemde, rgt amalaryla, igren (ynetilenler), igrdrenlerin (ynetenler), rgte alma amalar ve gereksinmelerinin karlanmas, dengelenmesi de sz konusudur. rgt; amalar, hedefleri olan temel norm ve kurallar olan alanlar olan, evreyle etkileen sosyal bir varlktr. rgtn temel amalar arasnda faaliyetlerinde iktisadilik ya da sosyal fayda yaratmak olduunu ifade eden pek ok tanmla karlaabiliriz. Ancak btn 3

rgtlerin temeldeki en nemli amalar hayatiyetlerini srekli klmaktr. Bu anlamda, ynetimin asl hedefi rgtn bu amacn mmkn klmak ve bunun iin bir yandan gerekli girdiyi salarken dier taraftan da elindeki mevcutlar en faydal ekilde harcayarak dengeleri salamaktr. rgtn amac ister kar elde etmek olsun ister sosyal fayda yaratmak, belirlenmi dnemlerde maliyetlerin gelirleri amamas gerekir. Her rgtn, grnte iktisadi olmayan hedefleri de vardr. Bunlar toplum ile daha iyi ilikiler, mterilere maksimum hizmet, toplumsal refaha katkda bulunmak, istihdam yaratmak, iyi alma artlar, alanlar iin ykselebilme ortam, teknolojik liderlik ve benzerleridir. Uzun vade de bunlar er ge iktisadi hale gelirler. Ynetimin btn fonksiyonlar yukarda belirtilen hedefleri gerekletirmeye ynelik almaldr. Btn bu hedeflere ulamak iin pek ok yntem vardr. Bunlardan en bilineni, etkin bir malzeme ynetimidir. Malzeme ynetim fonksiyonu; stok devir orann arttrarak, yksek kalitede dk fiyattan malzeme salayarak, malzeme israfn nleyerek ve malzeme maliyetlerini drerek, rgtn amalarna ulamasna yardmc olur. Malzemenin rgt iin anlamnn ok yksek olduu aktr. zellikle, teknolojik gelimelerin malzeme ynetimine daha da fazla nem kazandrmaktadr. yle ki parasal ve maddesel olanaklarn bol olduu durumlarda bile ikmal sisteminin planlanmas, uygulanmas, denetimi yetersiz olursa hizmetin salanmasndaki aksaklklar yinede artabilmektedir. (Gndz, 1978, s.58) letmeler de hizmetlerin aksamadan yrtlmesi, ncelikle gerekli olan malzemelerin istenilen yer ve zamanda istenilen miktarda ve nitelikte hazr bulundurulmasna baldr. (Barutugil, 1983,s.169) Bu ise, ancak etkin bir malzeme ynetimi ile mmkndr. Malzeme ynetiminin rgtler asndan nemini gsteren bir dier yol da malzeme giderlerinin toplam hizmet rgt giderleri ierisinde nemli bir orana sahip olmasdr. Malzeme giderlerinin toplam rgt giderleri ierisindeki oran endstriden endstriye farkllk gstermekte birlikte bugn bankaclk ve hastaneler gibi hizmet sektrlerine %20nin zerindedir. ( 4

Johnson, Leenders, Fearon, 1989,s.8) Housleye gre bu oran hastanelerde %46dr. retim iletmelerinde malzeme giderlerinin oran ortalama %56 dolayndadr. Uak sanayi gibi, kompleks retim iletmelerinde bu oran %34tr. Yalnz bu iletmeler yksek dzeyde kapasite, mhendislik, kalite kontrol ve ar-ge almalarna byk harcamalar yapmaktadr. Gda rnleri reten iletmelerde oran %63lere kmaktadr. Bunun nedeni retim srecinde malzeme younluu ve yksek derecede otomasyona bal olarak az i gcnn bulunmasdr. letmelerde malzeme giderleri orannn, retim srecinin emek youndan malzeme ve sermaye youn hale gelmesi ile artt grlmektedir. 1.4. Malzeme Ynetimi Ynetim kavram ou insan iin "i ynetimi" ile e anlamldr. Gerekten de bugnk anlamyla ynetim ilk kez byk apl i kurulularnda ortaya kmtr. Ancak, bugn bilinmektedir ki ynetim, sadece ticaret ya da kar amal kurulular iin deil, hatta ticari olmayan kurulular iin daha fazla nem tamaktadr. ster kamu yararna bir kurulu, ister devlet dairesi, ister gnll kurulu olsun tm kurum ve kurulular iin gerekli bir kavramdr ynetim.

Gnmzde ise ynetim anlay tamamen farkl bir boyut kazanm ve teknolojinin de, emein de, sermeyenin de ancak iyi bir ynetimle hak ettii deere ulaabilecei anlalm artk sistematik ynetim anlayndan bahsedilir olmutur. Ynetim iin yaplan tanmlamalar deinirsek, Ynetim bakalar vastasyla i grmektir.. (Simon, 1957, s.8) Ynetim, bir iletmede amaca ulama yolunda giriilen almalarn dzenlenmesi ve ortak bir amaca yneltme srecidir. (Tosun, 1978, s.183)

5

Ynetim, insanlarn ibirliini salama ve onlar bir amaca doru yrtme ii ve abalarnn toplamdr. (Tosun, 1978, s.183) Ynetim, nceden belirlenen veyahut ta sonradan revize edilen amalara ulamak iin planlama, organize etme, kadrolama, yneltme ve denetlemeye ilikin teori, model yaklam ve ilkelerin maharetle uygulamaya gtrlmesi srecidir. (Akdemir, 1999, s.143)

Tm bu tanmlamalardan sonra malzeme ynetimiyle ilgili yaplm tanmlamalarda ortak bir tanm belirlenmemi olduunu grmekle birlikte 1930lu yllardan sonra zelikle A.B.D de gelien ve rgtler iin hayati ehemmiyete sahip malzeme ynetimi iin, malzemenin planlanmas, organize edilmesi, satn alnmas, yneltilmesi ve kontrol ilemlerinin maharetle uygulanmaya gtrlmesi srecidir diyebiliriz. Malzeme ynetiminin btn bu ilevlerini yerine getirirken ortaya kan belli bal sorular da, ne alnacak, nasl alnacak, hangi miktarda alnacak, nerden alnacak, kim tarafndan alnacak, nasl depolanacak, tamas nasl olacak, datm nasl gerekletirilecek eklindeki sorulardr. Tm bu sorular dikkate alrsak, Malzeme ynetimi iin, malzeme ynetiminin eylem alan retim kontrol, satn alma, stok kontrol, malzeme tanmas, malzeme hareketleri, teslim alma, datm ve depolama gibi fonksiyonlar ierir denilebilir. (Milli Prodktivite Merkezi, Tedarik ve Envanter, 1967, s.11) Malzeme yneticisinin iinin de tm bu ilevlerin en etken, etkili, verimli ve karl ekilde rgt adna gerekletirmesi olduunu ifade edebiliriz. Ancak bu yneticinin yetki ve sorumluluu iletmeden iletmeye ok geni bir deiim gsterebilir. (arman, 1970, s. 8) Malzeme ynetimi malzemelerin asl kullanmndan nce tm malzeme aktivitelerini daha verimli planlama, koordinasyon ve kontroln salayan rgtsel bir kavramdr. Malzeme ynetiminin faaliyet alan genitir. Planlama aktivitelerini ve malzeme gereksinimlerini, satnalmay, gerekli malzemeleri ve kaynaklar elde

6

etmeyi, malzemeleri organizasyona sunmada ve durumlarn geerli aktifler olarak maddeletirmeyi ve kullanlm madde ihtiyalarn karlamak iin mallar doru zamanda ve doru yerde salamay ierir. Sorumluluklar malzeme ihtiyalarnn planlanmasyla balar ve ancak malzemeler baarl bir ekilde kullanldnda sona erer. (Boudreu, 1972, s. 7) Malzeme ynetimi, bir rgtn malzeme hizmetlerinin en uygun zaman, yer, yntem ve olanaklarla planlanmas, uygulanmas ve denetimi srecidir. (Gndz, 1978, s.58) Sonu olarak malzeme ynetiminin bir sre olduunu ve rgtlerin asl ynetim ilevlerinin iinde byk bir neme sahip olduunu syleyebiliriz. 1.4.1. Malzeme Ynetiminin Amalar rgtn yaps ne olursa olsun en nemli amac rgt yaam erisini geniletmektir. Bu nedenledir ki rgtsel ynetimin asl amac da bunu salamak olmaldr. Ynetim sonulara ulamada yaamsal kazanlar elde edebilmek iin dk maliyetle en iyi hizmeti sunmaya almaktadr. Maliyetleri drmede en nemli kalemlerden biri de malzeme ynetiminin istenilen kaliteyi temin edecek ekilde, kayplar en aza indirgeyen, maliyetleri dren bir strateji izlemesiyle salanabilir. rgtsel anlamda, Malzeme Ynetimi iletmenin tmn ilgilendiren hedeflere ulalmasna katkda bulunur. Eer bu katk direkt olarak malzeme ynetim fonksiyonundan kaynaklanyorsa; birincil (primary) ama olarak adlandrlr. Eer dolayl ise ve malzeme ynetim departman dier bir departmann hedeflerinin baarlmasna yardm ediyorsa, buna da ikincil amalar denir. (Ammer, 1974 ,s.70) A. Malzeme Ynetiminin Birincil Amalar a- En dk maliyetle istenilen kalitede malzemenin temini; Malzeme ynetiminin en bilinen ve en nemli amalarndandr. Satnalma srecinde malzemenin fiyat dk olursa, hizmet maliyetleri azalacak ve kr ykselecektir. Bu

7

hedef nakliye de dhil olmak zere her trl malzeme ve hizmet alm iin nemlidir. Ancak dk fiyat yannda kalite, ulam, teslim ve bakm servislerinin amalanan seviyede tatminkr olmas gerekecektir. b- Stok devri hz ve stok yatrmlarnn minimizasyonu: Stoklar satlara oranla dk olduu zaman (stok devri = satlar/ortalama stok), daha az sermaye yatrmlara balanm olur. Bu da iletmenin sermaye verimliliini arttrr ve getirinin sermayeye orann ykseltir. Ayrca devir yksek olduu zaman depolama ve stok bulundurma (bekletme) maliyetleri daha az olur. (Ammer, 1974, s.70) Malzeme aknn dzenli ve kesintisiz olarak salanmasnn bir yolu fazla stok bulundurmaktr. Bu durum, stoklara fazla sermaye balanmas nedeniyle sermayenin baka alanlara yatrlmas engeller. Bu nedenle hastane ynetimi eitli stok bulundurma maliyetleri ile hizmetler iin gerekli stoklar arasnda makul bir denge kurmaldr. (Mendez, Pearson, 1994, s.5)

c-Srekli bir malzeme aknn salanmas:

stenilen zaman ve miktarda

malzemenin kullanma daima hazr tutulmas gereklidir. Malzeme tedarikinde devamlln kesilmesi, stok yetersizliine, iletmenin ileyiinin durmasna ve maliyetlerde artlara neden olacaktr. zellikle malzeme aknn ilerlii durdurduu ya da riske soktuu alma alanlarnda, hastaneler gibi malzeme tedarikindeki gecikmeler ve kesintiler rgtsel maliyetlerini normal maliyetinin zerine kartmakta ve tehis ve tedavi hizmetlerinde aksaklklara neden olmaktadr. (Mendez, Pearson, 1994, s.5) d- Stok devir hznn arttrlmas: Malzeme ihtiyacnn ve kullanm srelerinin tam olarak tespiti elde fazla malzeme bulundurma yada malzemenin eksilmesi risklerini ortadan kaldraca gibi ar stoklarla almay da nleyecektir. zellikle sreli kullanma sahip malzemenin stoklanmas iletmenin maliyetlerini arttrma riskini de beraberinde getirmektedir. (Mendez, Pearson, 1994, s.5)

8

e-

stenilen Kalite Standartlarn Korumak: retim esnasnda gerekleen edilen malzemenin kalitesinin uygunluu malzeme ynetiminin

kalitenin sorumluluu retim departmanna aittir ancak burada retim iin dardan temin sorumluluundadr. Satnalma aamasnda malzemenin nevine gre en uygun olan kalitenin temini salanmaldr. zellikle malzemenin dorudan mal veya hizmet retimini etkiledii durumlarda, ileri seviyede bir rn hayati nem arz eden hizmetler sz konusu olduu zaman (roket paras, cerrahi malzemeler gibi) kalite malzeme ynetimi iin tek ve nemli hedef olabilir. (Ammer, 1974, s.71) f- nsan kaynaklar eitimi ve personel maliyetlerinin indirgenmesi: Dk personel maliyetleri iletmelerin tm departmanlar iin ortak bir amatr. Dier btn faaliyetler eit olduu srece dk personel giderleri yksek kr demektir. Ynetim, alanlar ierisinde, iletmenin baarsna ve bymesine katkda bulunabilecek, liderlik potansiyeline sahip olanlarn yetitirilmesine zel gayret sarf etmelidir. letmenin gelecek krlar ilerde ynetici olacak personelin kabiliyetlerine bal olacaktr. (Ammer, 1974, s.71)

g- Satc ve datclarla ilikilerin gelitirilmesi: Malzeme ynetiminin baars, satn almann gerekletirilmesinde alternatif sat kaynaklarn bulmak deerlendirmek, gelitirmek, bunlarn salayacaklar katklar doru tespitlemek ve aralarndan en uygun satcy seme yeteneine dayanr. Bir iletmenin i hayatndaki itibar byk oranda tedarikilerle olan ilikileri ile belirlenir. Tedarikileri ile iyi ilikileri olan bir iletme mteri asndan daha caziptir. (Mendez, Pearson, 1994, s,5) Tedarikiler rn gelitirme ve kalite aratrmalar ile mterileri tatmin edecek rn ve malzemelerin retilmesi yoluyla iletmenin baarsnda yardmc olur. Tedarikilerle hastane ynetiminin iyi iliki ierisinde olmas hastane ynetimine maliyet drme projelerinde, yeni yntem ve fikirlerin paylalmasnda gnll katklar olabilir. Bunun yan sra hasta talebinde grlen ani deiimler karsnda aklarn nlenmesi iin malzemenin ksa srede temini veya talep azalmas durumunda balantlarn iptalleri konusunda byk katklar bulanabilir. (Leenders, Fearon, 1989, s 25) 9

Uzlalm ortak hedeflere ulamak iin tedarikilerle yardmlama ve karlkl iyi iliki muhalifi ilikilerden daha retken olur. Ancak tedarikilerle karlkl ykmllkleri ve i ahlakn zedelemeden i birliine girilmelidir. h- Dosyalama ve Arivlemenin iyi yaplmas: yi bir dosyalama ve arivleme sisteminin tm rgt asndan deeri ok byktr. Ayn ekilde dosyalamann iyi olmas malzeme ynetiminin birincil amalar arasnda kabul edilmelidir. yi ve dzenli kaytlar stok kayplarnn nlenmesinde, stoklarn kontrolnde, maliyet muhasebesinde ve maliyetleri azaltmada malzeme ynetimine katkda bulunur. Ayrca dzenli kaytlar ve iyi planlanm idari kontroller, periyodik denetlemeler eitli speklasyonlarn nn kapatr. (Leenders, Fearon, 1989, s 25) B. kincil Amalar Malzeme ynetiminin ikincil amalar birincil amalar gibi snr deildir. kincil amalar, daha nceden belirtildii zere organizasyondaki dier birim ve departmanlarn hedeflerine ulamasna katkda bulunucu amalardr. Bu amalar endstrilere ve organizasyonlara gre farkllk arz edebilir. kincil amalardan en ok bilinenleri balklar halinde aada sralanmtr; Malzeme Ynetim fonksiyonlarn profesyonelce, ekonomiklik, etkinlik prensibi ili yrtmek, Tedarikilerden alnan yeni malzeme, yeni sre ve yeni metodlar hakkndaki bilgileri ilgili departmanlara aktarmak, Ekonomik koullar, fiyatlar ve maliyetlerle ilgili tahminleri ynetime bildirmek, Daha iyi veya ayn ii grecek daha ucuz rnleri kullanc birimlere tavsiye ederek, departman hizmetlerinin daha ekonomik ve verimli bir ekilde yrtlmesini salamak, 10

-

Malzeme veya rnlerin iletme iinde retilmesinin mi yoksa satn alnmasnn m daha ekonomik olaca konusunda ynetimin alaca kararlara yardmc olmak,

-

dnyas ve tedarikiler ile yakn ilikide olmas nedeniyle yneticilere daha ileride yeni teebbsler ve muhtemel alanlarn neler olabilecei konusunda nerilerde bulunmak,

-

Malzeme Ynetim departmannn dier departmanlarla ahenk iinde almasn salamaktr.

Malzeme ynetiminin yukarda belirtilen tm amalar birbirleriyle karlkl iliki ierisindedir. Bir amacn baarlmas dier bir amacn feda edilmesi veya ihmal edilmesi anlamna gelmektedir. (Ammer, 1974, s.76) rnein: Ynetici stok devir orannn ykseltilmesi amac zerinde younlarsa, az miktarda ok sk almlar yapaca iin tedarik maliyetleri ykselecektir. Dier yandan, dk fiyattan malzeme alm konusunda younlamas, byk miktarda malzeme alm yapmasn gerektirecek bu da stok devir orann azaltacaktr. Malzeme Ynetici yukarda belirtilen amalar arasnda bir denge kurmak zorundadr. Belirli bir dnem, bir ama zerinde younlarken baka bir dnem baka bir ama zerinde younlamas gerekebilir.

1.4.2. Malzeme Ynetiminin Faydalar Etkin bir malzeme ynetiminin iletmeler ve hastaneler asndan salayaca faydalar u balklar altnda toplamak mmkndr. Malzeme Ynetim fonksiyonlar bir merkezde toplad iin bu

fonksiyonlarn verimlilii artar, personel tasarrufu ve gelitirme imkn verir, 11

Etkin stok kontrolleri sayesinde, stoklarda bozulma, demode olma, rapor edilmeyen kullanmlar ve kayplar azaltr, Daha hzl stok devri ve nakit ak salar, Hizmetlerin ve retimin kesintisiz srdrlmesini salar, rn standard ve dier maliyet drc teknikler iin frsat ve istei artrr, Maliyetlerde tasarruf ve daha fazla karllk salar, Daha iyi kayt ve bilgi salanmas nedeniyle, blm harcamalarnn llmesinde, hasta giderlerinin faturalanmasnda kolaylk salar. Malzeme Ynetim performansn deerlendirme metotlarnn gelitirilmesini salar, Hastane ve iletme genelinde malzeme ynetim sistemi kurulmadan nceki ve sonraki maliyetlerin karlatrlmasna imkn verir, Blmler aras iletiimin gelitirilmesini kolaylatrr.

1.4.3. Malzeme Ynetim Sisteminin Organizasyonu Gelimi lkelere bakldnda 1960l yllarn bandan itibaren endstri alanndaki iletmelerin malzeme ynetim departmanna sahip olduunu grebiliriz. Hizmet iletmelerinde ise bu birimin oluturulmas daha sonraki zamanlara kaymtr. Gelimemi lkelerde ise malzeme ynetiminin ikincil bir deere sahip olduu, malzeme sistemlerinin esas rgtn yeterli desteklenmesine uygun biimde organize edilmedikleri, sk rastlanan bir olgudur. (Gndz, 1978, s.69) Malzeme Ynetiminin organizasyonlardaki yeri, iletmeden iletmeye deiiklik gstermektedir. Bu organizasyon, endstrilere ve iletmenin niteliklerine, byklne, personeline ve yeteneklerine gre deimektedir. Malzeme ynetim birimiyle ilgili olarak tm rgtlerin ayn kriterlerde organize olmalar beklenemez. rgt ierisinde ayr bir birim olarak oluturulabilecei gibi farkl birimlerin ierisinde de kendilerine ait tedarik ve ynetim sisteminin oluturulmu olduunu gzlemlemek mmkndr.

12

Genellikle retim iletmelerinde malzeme ynetim grevlerinin bir ksm bir blmn, dier bir ksm iletmenin baka bir blmnn sorumluluu altna verildii grlmektedir. rnein; hammadde stoklar, malzeme ihtiya tespiti retim ve imalat blmnce yrtlrken, mamul stoklar ve satn alma ilemi pazarlama blmnce yrtlmektedir. (Yenersoy, 1990, s.4) Hizmet iletmelerinde ise malzeme ynetim fonksiyonlar mali iler, ayniyat, pazarlama veya satn alma (tedarik) blmlerine datlm bir ekilde yrtlmektedir. letme iin asl karar merci st ynetimdir. letmenin hayatiyet arzeden tm fonksiyonlarnn gereklemesi de yine dorudan tepe ynetime bal yneticiler tarafndan gerekletirilmektedir. retim mdrl, pazarlama mdrl, insan kaynaklar mdrl gibi iletmenin yaamsal fonksiyonlarn yerine getiren birimlerin sahip olduu birincil dereceden nem malzeme ynetimi iinde gsterilmeli ve btnleik bir ynetim anlaynn iletmeyi daha verimli hale getirebilmesi iin her departmann kendi ierisinde gerekletirdii malzeme ynetimi tek bir merkezde toplanmaldr. letme bteleri ierisinde nemli bir paya sahip olan malzemelerin tbbi teknoloji ve klinik ilerlemelere bal olarak saysndaki artlar, bu malzemelerin satn alnmas depolanmas, takip ve kontrol ilemlerinin ayr bir uzmanlk gerektirmesi asndan malzeme ynetim biriminin en st ynetime dorudan bal, onun yetki ve sorumluluklar ile donatlm olarak rgtlenmesi modern iletmecilik anlayna daha uygundur. Gnmz iletmelerinin pek ou bu bilinci yakalam olarak malzeme ynetim birimini oluturmu, giderek iyiletirilen bir yapya dnmesine imkn tanmaya balamlardr. yi bir malzeme ynetim departmannn oluturulmasnda baz sorulara alnmas gereken cevaplar yol gsterici olacaktr. (Pauley, 1967, s.47)

13

Kim tarafndan yaplacak? stenilen zaman ve maliyetler gerekletirilebiliniyor mu? st ynetimin istedii verilerini teminini salayabiliyor mu? Tm bu sorularn cevaplandrlmasndan sonra iletmeye, en etken, etkili, verimli ekilde hizmet edecek bir birimin oluturulmas salanmaldr. Malzeme ynetiminden beklenilen sonucun alnabilmesi iin bir birlik ve koordinasyon iinde yksek bir makama bal olarak idare edilmesine ve bu makamn merkezi kontrolne ihtiya vardr. Merkezi kontrol, faaliyetin prensiplerini, programlarn, ynetmeliklerini, grev talimatlarn, i akm tablolarn meydana getirir. Gereinde dzenler ve deitirir. Kabul edilmi olan yntemlere uyulmadnda malzeme ynetimi sorumlusu yaplacak eyleme karar verir ve uygulamaya geilmesini salar. (z, 1966, s.40) Malzeme ynetim biriminin rgt iersinde oluturulduunu

ekilde

gzlemlemek mmkndr. Bunlar merkezi, yar merkezi ve merkezcil olmayan rgtlenme biimleridir. rgtlenme biimi nasl olursa olsun oluturabilecei faydalar ve dezavantajlar mevcuttur. Bununla birlikte merkezi malzeme sisteminin genel ierisinde en avantajl ynetim biimi olduunu sylemek mmkndr.

14

GENEL MDR

Genel Mdr Yardmcs

Genel Mdr Yardmcs

Satnalma Takm

Eczane

Laboratuar

Muhasebe

Depo

ekil1.1.: Merkezi Malzeme Ynetim Organizasyonu Merkezi Malzeme Ynetim departmannn avantajlarn yle sralayabiliriz. (arman, 1970, s. 102) letme bnyesinde daha az personel bulunur, gereksiz personel ve ara kullanmlarn nleyerek iletmenin verimliliini artrr, Gereksiz ilemlerin saysn azaltr, tekrarlar nler, Elemanlarn uzmanlamasna olanak verir, Mamullerde standartlar salar, Gereksiz stoklarn olumasn nler, Ucuz ve kaliteli rnlerin teminine imkn salar, lk fikirlerin balangcndan, rnlerin gnderilmeye hazr duruma gelinceye kadar geecek srede haberleme daha ksa srede olur, Kaytlarn dzenli tutulmasn ve modern bilgi ilem sistemlerine uyumu kolaylatrr,

15

Sistem ve prosedrleri dizayn etmek daha kolay olduu gibi, yeni tekniklerin uygulanmasn daha ucuz ve daha sratli yaplabilir, Denetleme ve Deerlendirme kolaylklar salar, Maliyetler zerinde geni etkilere sahip olan endirekt malzeme faaliyetleri ok daha iyi organize edilebilir

Tm bu avantajlarnn yan sra merkezi malzeme ynetiminin baz dezavantajlar da aada sralanmtr: (Harding, Evani, 1976,s.140) Malzeme ynetim departmannda alannda uzmanlam kiiler

bulunmazsa malzeme departmannn dier departmanlar ile (bilhassa retim, planlama ve mhendislik gibi) yrtecei haberlemeler ok gleebilir. Malzeme departmannn alt kademelerinde alan personel, nemlerinin kaybolduunu hissedeceklerdir, Blmlerin zel gereksinimlerinin yakndan bilinmemesi, satn alnan malzemelerde uygunluun salanmasn gletirecektir. zellikle kk miktarlarda ve zel nitelikle malzemelerin alm, stoklanmas ve datm ciddi sorunlar douracaktr. Merkezcil olmayan malzeme ynetimi bu sorunlar ortadan kaldrd gibi satclarla yakn iliki dolaysyla fiyat, kalite, zamanlama gibi konularda ortaya kan sorunlar daha kolay zmleme olana yaratr. Tm bu avantaj ve dezavantajlar dikkate alnarak, rgtn amac, faaliyet alan ve genel organizasyon yaps dikkate alnarak, rgt iin en uygun sistemin seilmesine allmaldr.

16

1.5. Malzeme Ynetimi Politika ve Programlarnn Belirlenmesi Malzeme ynetimine ait tanmlamalar daha nceki blmlerde vermitik. Malzeme ynetim sistemine ait rgtlenme ve planlanma evresinin tamamlanmasna ynetim ve politikalarnn belirlenmesi evresinde geilir. Bu ilerin aratrma ve gelitirme ilerine uygun yaplmas nemlidir. (Gndz, 1978, s.63) Malzeme ynetimi sisteminin kurulmasndan bahsettiimizde ynetimde sistem, bir kurumda amaca varmak iin yaplmas gereken gerekli faaliyetlerin hangi masa ve veya makamlar tarafndan nasl yaplacan saptamadr. Bunun yan sra sonu alabilmek iin hangi bilgilerin veya kararlarn hangi ekilde, hangi periyotlarla, hangi makam veya masalardan hangilerine ileteceini saptayan i yapm ekillerinin ifadesidir. Bu tanm sistematik ynetime sahip bir rgtn ncelikli olarak yetki ve sorumluluklar ak olarak ifade edilmi bir ynetimle planlama evresini balatmas ve politikalarna gemesi gerektiini ifade etmektedir. Politika; bir faaliyet veya eylemin klavuzu, yol gstericisi ya da bir amaca ulamak iin izlenen yol veya genel plandr. (Tosun, 1990, s.4) Yani politika, davran ve faaliyetlerin yerine getirilmesinde personele yol gsteren genel davran plandr. (Ak, 1990, s.11) Politika bir eylem rehberi olduuna gre, amaca baarl bir ekilde varma abalarn belirleyen ve yneten ilkeler ve bunlardan doan kurallar niteliindedir. Politika hem bir ilke veya ilkeler sistemi, hem bunlarla ilgili kurallar topluluudur. Geni anlamyla politika, amac olduu kadar yn de kapsar ve kararlara temel olur. (Tosun, 1990, s.5) Politikalar, rgtn karar organlarnca ilerin gereklerine ve deien koullara baklarak saptanr, gerektiinde deitirilir. Geni anlam ile program ne yaplacan gsterir ve faaliyete yn verir ve ayn zamanda koordinasyon salar. Bir defa yaplan program iler yrtlrken deiikliklere urar. Programn ilgililere datlmas ve deiiklikler hakknda bilgi 17

verilmesi zel bir abaya ihtiya gsterir. Fazla teferruata yer veren ynetmelikler deiik durumlar karsnda hareket serbestsini, ilerin hzn, amalarn gerekletirilmesinde ortaya kacak baz frsatlardan yararlanmay engeller. Malzeme ynetiminde kullanlan formlarn ierii, miktar, i verimine etkileri daima kontrol altnda bulundurulmaldr. (z, 1966, s.19) Malzeme ynetim programlarnda hedeflenen esas, etkinlik, iktisadilik, retimin aksamamas ve en dk fiyatla en iyi servistir. yi servisi doru yerde, doru zamanda, doru miktarda ve doru malzeme salamay amalar. (West, 1973, s.29) Malzeme ynetim politikalarnn belirlenmesinden sonra oluturulan planlar eitli yntemlerle kullanclarna sunulur. Bunlarn en nemlisi ise ynetmeliklerdir. Ynetmelikler malzeme hareketlerinin nasl yaplacan, igrenin bir ie hangi noktada balayacan hangi noktada kime devredeceini veya hangi son ilemin yaplacan, ilerin yaplmas esnasnda kiminle koordinasyon halinde alacan tayin eder. rgtn yaps, karakteri ve ileyi ekli ne olursa olsun, her rgtn mutlaka kendi malzeme ynetimiyle ilgili gelitirmi olduu bir malzeme ynetim politikas ve bunu uygulamaya sokacak programlar olmaldr. Malzeme yneticisi ihtiyalar iyi tespitlemeli ve buna uygun satnalma, ulam, depolama, merkezi sterilizasyon, stok kontrol hizmetlerini planlamas yapmaldr. yi bir ekilde planlanm ve organize edilmi malzeme ynetimi politikas, hareket eden btn malzemelerle ilgili olarak doru tanmlamalar, deerleri, yeri ve sresi hakknda geerli ve doru bilgileri salar. 1.5.1. Malzeme htiya Tespiti rgtn malzeme ihtiyac tespit edilirken amalarna ulaabilmesini ve htiya plan

faaliyetlerini kesintisiz olarak srdrebilmesini salayabilecek ekilde eitli birimlerin ihtiyalarnn belirlenmesi yntemine gidilmelidir. dzenlenmesinde en nemli yeri, devaml surette temini gereken mallar ve 18

hizmetler alr. Bu mal ve hizmetlerin miktar tespitlerinin de mmkn olduunca iyi yaplmas ve elde fazla malzeme bulundurmann maliyeti ve ya eksik malzemeden kaynaklanabilecek maliyetleri asgari miktara drecek ekilde hesaplama yaplarak ihtiyalarn netletirilmesi esastr. Bu verilere dayal olarak ortaya net bir malzeme ihtiya plan koyulabilir. alma konusunu tekil eden hastanelerde ayn ekilde ilevlerini yerine getirebilmek iin genel anlamda eitli malzemelere ihtiya gstermektedir. Hastanelerde ortaya kabilen genel ilk madde malzeme ihtiya kalemleri yledir. Demirba malzemeler Tbbi sarf malzemeler la ve serumlar Kan ve kan rnleri Kimyasal malzemeler Bro ve krtasiye malzemeleri Mefruat ve giyim ae ve gda malzemeleri Teknik bakm ve onarm malzemeleri Temizlik malzemeleri

Malzemenin gstermi olduu bu eitlilik yelpazesine dayal olarak malzeme ihtiyalarnn ve hatta tm malzeme ynetimi sisteminin temeli malzeme snflandrlmasna ve kodlandrma sistemine dayandrlr. Gelimi lkelerde standartlara uygun bar-kodlamayla ilikili olarak uygulanan sistem ABDdeki bar-kodlama sistemi olan UCC(Uniform Code Council) dir. lkemizdeki ila reticileri (fason retim yapanlar dahil) ve ithalatlar T.C. Salk Bakanl la ve Eczaclk Genel Mdrl 21.5.1990 tarih ve 015996 sayl yazs gereince rettikleri ve/veya ihra ve/veya ithal ettikleri rnlerde EAN-UCC Numarasn ve barkodunu uygulamak zorundadrlar.

19

(http://www.kutlubilisim.com.tr/barkod/saglik_ilac_b_u.htm). Trkiye de ise bu ilem iin EAN International'a bal EAN Numaralama Organizasyonu TOBBMMNM (Milli Mal Numaralama Merkezi) 1988 ylnda kurulmutur. TOBBMMNM, EAN-UCC Sisteminin Trkiye'deki tek temsilcisi ve uygulaycs olan ve bir dzenleyici kurum kimlii tamaktadr. Bar-kod sisteminin uygulanmasnn iletmelere avantajlar maddeler halinde yle sralanabilir. 1- Bilgileri okuma, toplama, kaydetme ve aktarmada manel sistemleri ortadan kaldrr, 2- Hatal veri girii riskini ortadan kaldrr, 3- ve malzeme ak hzn arttrr, 4- Malzeme ile ilgili muhasebe ilemlerinin tam ve abuk yaplmasn salar, 5- Malzeme stok hareketlerinin kolayca izlenmesini salar, 6- Ambarlarn dzenli olmasn ve denetlenebilmesini salar, 7- Toplam stok maliyetlerini drr, 8- Sipari sisteminin etkinliini arttrr, 9- letmede verimlilii arttrr, 10- letmede i gc, zaman ve yerden tasarruf edilerek maliyetleri azaltr, 11- Btn kaytlarn otomatik sistemde tutulmas sebebiyle hastadan cretin salkl ve hzl bir ekilde tahsiline imkn verir, 12- Tm hastaneler ayn kodu kullanacaklarndan, hastaneler arasnda mukayese imkn salar. (zdemir, http://www.absaglik.com/ malzeme_kodlanmasi.pdf ) Tm bu faydalar dikkate alndnda kodlama sisteminin gereksiz yazmalardan kaynaklanabilecek brokrasiyi ve maliyetleri azalttn, sistemli bir ileyii rgte kazandrdn ve malzeme ynetimi asndan neminin yadsnamaz olduunu gstermektedir. Ancak lkemizde salk sektrnde bar-kod sistemi tam olarak oturtulabilmi bir sistem deildir.

20

Bununla birlikte rgtlerde ihtiya duyulan malzeme miktarlar piyasa analizi ve gzlemlerine ve geen yllarn tecrbelerine dayanlarak gelecekteki muhtemel gelimelere gre hesaplanr. (Kral, 1974, s.338) Ancak ihtiyalarn belirlenmesinde kullanlacak yntem ne olursa olsun, i ve d etkenlerin yaratabilecei talep deiiklikleri dikkate alnarak esneklik ilkesinin gerekleri yerine getirilmelidir. Birok kaynakta talep tahmin yntemlerinin iki balk altnda toplandn grmekteyiz. Bir grup gr alma eklinde gerekleen, tecrbe ve sezgiye dayanan yntemler grubunu olutururken (kalitatif yntemler), dier bir grup da gsterge ve istatistik yntemlerinin kullanlarak talep tahmininin yaplmas grubudur (kalitatif yntemler). Bu yntemleri aada ksaca anlatmaya alacaz.

1.5.1.1. Kalitatif (znel) Yntemler Bu yntemlerde iletmede alan kiilerin, talep tahmini yaplacak departmanda alnr.

alanlarn, yneticilerin ve konuyla ilgisi bulunan insanlarn grleri opinion) ad verilir. (Taykut, 1974, s.52)

Sistematik bir biimde toplanan bu bilgiler analiz edilir. Buna gr toplama (collective

Bazen dorudan doruya tketici veya mal kullanacaklara ynelik anket ve formlar hazrlanarak onlarn dnce ve beklentileri renilebilir. Fakat iletiim kurmadaki hatalar bu yntemin yeterince objektif olamayacan ve verilerin tartmaya ak halde olduunu bize gstermektedir. Kalitatif talep tahminleri, dk maliyetli olmas itibariyle halen irili ufakl birok iletme tarafndan kullanlmaktadr. Tecrbeli kiilerin etkin biimde kullanlmas ve karmak ilemlere gerek duymayan basit yntemler olmas, kalitatif talep tahminlerinin dier bir avantajdr.

21

Bu avantajlarn yannda bu tip yntemlerin birok handikap ierdiini de belirtmek gerekir. Tamamen insanlarn grlerine dayand iin bilimsel yn zayftr. Tecrbesiz kiilerin alt bir iletmede, uramasna neden olabilir. 1.5.1.2. Kalitatif ( statistiksel) Yntemler lkenin belirli bir zaman aralndaki ekonomik faaliyetlerinin istatistik verileriyle karlarak, bu verilerle rnn talebi arasnda bir balant kurularak, bu balantnn istatistik yntemlerle ispatlanmasyla yaplan talep tahminleridir. Elde edilen gstergelerle, rnn talebi arasndaki iliki zamanla deiebilir. Bunun yannda talebi etkileyen dier faktrlerin orannn deiebileceine de dikkat edilmesi gereklidir. Aada dolayl talep tahminlerinin ksaca aklamalar yer almaktadr. a. Regresyon Analizi: kiisel yanlglarn etkisi, uygulanan yntemin baarszla

statistik biliminin en nemli konularndan birisini regresyon analizi oluturmaktadr. Regresyon analizi, aratrma, matematik, finans, ekonomi, tp gibi bilim alanlarnda youn olarak kullanlmaktadr.

Regresyon analizinin temelinde; gzlenen bir olayn deerlendirilirken, hangi olaylarn etkisi iinde olduunun aratrlmas yatmaktadr. Bu olaylar bir veya birden ok olaca gibi dolayl veya direkt etkileniyor da olabilirler. Regresyon analizi yaplrken, gzlem deerlerinin ve etkilenilen olaylarn bir matematiksel gsterimle yani bir fonksiyon yardmyla ifadesi gerekmektedir. Kurulan bu modele regresyon modeli denilmektedir. Regresyon analizi ynteminde kullanlan bamsz deikenle baml deiken arasndaki ilikiler dorusal ya da dorusal olmayabilir. Her iki durumda da zme ulamak iin en kk kareler yntemi uygulanr.

22

b. Hareketli Ortalama Yntemi Gemi verilerin ortalamasn bularak talep deikenin gelecekte alabilecei muhtemel deerleri hesaplamaya alr. Yntem, aritmetik ortalamay tutarl bir analiz arac olarak kabul ederek gemi dnemlere ait talep miktarlarnn aritmetik ortalamalarn gelecek dnem tahmini olarak kullanr. Yntemin uygulanmasnda evre koullarnda byk deiimler olmad varsaym kabul edilir. Bu yntemde ele alnan seriler, erli, drderli, beerli veya daha fazla sayda

gruplandrmaya tabi tutulurlar. ncelikle birinci grubun ortalama deeri ayn grubun orta hizasna yazlr. Daha sonraki gruplamalarda da bir nceki grubun ilk says terk edilerek birinci gruptan sonraki ilk say bu gruba dahil edilir. Bu grubun da ortalamas alnarak grubun orta hizasna yazlr. Sonraki ilemlerde bir nceki grubun ilk deeri atlarak devam edilir. Yaplan ilemler sonucunda sat miktar belli olan en son devreye ulalr. Daha nceden ileme girmi olan en eski devreye ait sat miktar ilem d braklr. Bulunan ortalamalar grafikte iaretlenip, arasndan doru geirilir. Doru uzants ileriki yllara ait talep tahmini yapmamza olanak salar. Ancak, bir takm tahmin sapmalarnn olabilecei de gz nnde bulundurulmaldr. Hareketli ortalamalar yntemi, mevsimlerin talep zerindeki etkisini belirgin olarak ortaya karr. c. ssel Dzeltme Yntemi ssel dzeltme yntemi de, hareketli ortalama tahmin yntemindeki amaca benzer bir ama tar. Aralarndaki fark ksaca belirtmek mmkndr. ssel dzeltme tahmin yntemi, tm tarihi verileri gz nnde bulundurur. Ancak, gemie eskidike daha az arlk verir. Oysa hareketli ortalama, eski dnemleri btnyle grmezden gelmekte, yalnzca hareketli ortalama dnemindeki tarihi verilere eit arlk vermektedir. ssel dzeltme yntemi, bir bakma, tm tarihi verilerin hareketli ortalamas olmaktadr. ssel dzeltme ynteminin kullanlmasndaki 23

temel dnce talepte tesadfi dalgalanmalarn etkilerini gidererek genel ynelime uygun bir tahminde bulunabilmektir. (Kancolu, 2002, S.12) Sz edilen istatistiksel yntemler arasnda regresyon analizi yntemi dalgalanmal talep durumu dnda genellikle uygun ve duyarl sonular verebilmektedir. Hareketli ortalamalar ynteminin hesaplanmas kolay olmakla birlikte ok miktarda veri serisinin ilemlere katlmas pratikte uygulamay gletirmektedir. ssel dzeltme yntemi ise yntemde kullanlan dzeltme katsaysnn karar verici tarafndan verinin zellii ve kyasla byk lde esnek ve uygulanabilir grlmektedir. Malzeme ihtiyalarnn saptanmas evresinde, malzeme snflandrlmas ve kodlanmas, stok kontrol, tart ve saymlar, isteklerin toplanmas, retici kullanc ve evre olanaklarnn belirlenmesi, satnalma hedeflerinin nem ve nceliklerinin saptanmas, miat, amortisman ve sigorta ihtiyalarnn genel kural/ara gre ayrntl olarak saptanmas salanr; ikmal kontrol sistemi yrrle konulur. Baka bir deyimle ihtiyalar, stoklar, satnalma olanaklar arasndaki dengesizlikler saptanarak giderilir. Malzeme ynetim sistemiyle yazma, dosyalama, ulam, kayt ya da kartoteks dzenlemeleri son denetimden geirilerek harekete hazr hale getirilir. 1.5.2. Satnalma Satnalma, retim iin gerekli olan her eit malzeme, tehizat ve servislerin temin edilmesiyle ilgili faaliyetlerin sorumluluunu tayan ve malzeme ynetiminin pazar ile olan ilikisini icraata dntren bir fonksiyondur. Geni kapsaml malzeme ynetiminin grevleri iinde yer alan "Satnalma" birok firmada malzeme ynetiminin esas fonksiyonu olarak kabul edilmektedir. Stok ynetimi, satnalma iin gerekli olan alma karakteristiklerini ve parametreleri hazrlar, satnalma bu bilgilere gre retim iin gerekli olan her eit malzemeyi pazardan temin eder. eilimine gre saptanabilmesi ve gerektiinde deitirilebilmesi nedeniyle dier yntemlere

24

1.5.2.1. Satnalma Karar Sreci

rgtsel alclar satnalma srasnda bir dizi kararlar almak durumundadrlar. Alnacak kararlarn says satnalma tipine gre deiir. Balca satnalma karar tipleri eittir. a- Dorudan tekrar satnalma karar (Rutin otomatik yeniden satnalm) b- Gzden geirilmi tekrar satnalma karar c- Sistem satnalmlar (Tek, 1997, s.231-232) rgt genel yaps ve ynetmeliklerin sunduu kstaslar baz alnarak satnalma sorumlusu bu karar tiplerinden herhangi birini seerek uygulamaya gtrecektir. 1.5.2.2. Satnalmann nemi Baz modern satnalma departmanlarnda yaplan aratrmalar ustalkla yaplan satnalmann, satnalnan malzemenin toplam maliyetinin ortalama olarak %5 azalttn ve karda %50 arttrdn ortaya koymutur. ekil 2 de satnalma faaliyetlerinin iletme hayatndaki rol kar, dier maliyetler ve dsal harcamalar ynnden incelenmitir. (Erdal , www.meslekiyeterlilik. com)

25

ekil1.2.:

Satnalma

faaliyetlerinin

iletme

hayatndaki

rol

(Erdal,

www.meslekiyeterlilik. com) rgtn yaps ne olursa olsun, baarl faaliyetin znde tedarik srecinin aklcl yatmaktadr. Malzeme maliyetinde meydana getirilebilecek herhangi bir tasarruf bir iin rekabet ansn artrr. Satnalnan demirba malzeme veya sarf malzeme ve hizmetlerin dk maliyetlerle salanmas, bir rgtn maliyet giderlerini karlayabilmesi iin satlarn erimesi gereken hacmi azaltr. Ucuz fiyatla satnalmalar rgtn kazanlarn byltr. Satnalma bir rgtn baarsnda retim ve sat ile ayn derecede hayati rol olan bir sevk ve idare fonksiyonu olarak grlmelidir. Nitekim verimlilii arttrma arelerini aratran bilimsel i organizasyon uzmanlar, satnalma ilerine, retim ve sat ynetimi teknikleri kadar nem verirler. Hala eski tekniklere gre yrtlen ilerde, satnalma yetki ve sorumluluu ok kere ak olarak tanmlanmamtr; mal ve hizmet satnalmalarnda kazan salayacak politika, usul ve tekniklere yeteri kadar nem verilmedii gibi satnalma planlarnda mevcut deildir. Oysa iyi ynetilen modern bir iletmede, satnalma sorumluluunun ait olduu departman

26

aka belirtilir ve satnalmaya ayrlm fonlarn en iyi ekilde kullanlmasn salayan planlar hazrlanr. Aadaki tabloda geleneksel ve modern satnalma yaklamlar karlatrmas yaplmtr.

Tablo 1: Geleneksel ve modern yaklamlarn karlatrlmasGeleneksel Yaklam Satnalma, taktiksel bir konudur Fiyat, satnalma kararnda temel faktrdr lk nihai fiyat nemlidir Kalite mteri gereksinimlerinin tatmin edilmesidir satnalma maliyet merkezidir Ynetici, ilevleri ynetir rnler basittir Alc veya acente rnleri satn alr ok sayda tedariki rn oluturur Malzeme kalitesi, hata seviyeleri yntemiyle lmlenir Hatalar kabul edilir Muayene rn kalitesi kontrol ile salanr Kalite statiktir Tedariki seilir Tasarm, retim ve satnalma statiktir letiim, kt tabanldr Teslimat her zaman olabilir rn hayat erisi uzundur Modern Yaklam Satnalma stratejik bir konudur Kalite, satnalma kararnda fiyat kadar nemlidir Hayat erisi maliyetleri nemlidir Kalite, mteri beklentilerinin tatmin edilmesidir Satnalma kar/ gider merkezidir letme personeli fonksiyonlar ynetir rnler komplekstir Takm, rnleri satn alr Tercihen tek tedariki, partner rnleri meydana getirir Malzeme ve hizmet kalitesi birok yntemle lmlenebilir Sfr hata belirlenir nleme, hatalar elimine edilmesiyle ortadan kaldrlr Kalite, organizasyonda ve tedarikiyle srekli gelitirilir Tedariki srekli izlenir ve deerlendirilir Tasarm, retim ve satnalma esnektir letiim elektronik tabanldr Teslimat tam zamannda istenilen noktada gerekletirilir rn-hayat erisi ksadr

Bir iletmenin faaliyetleri ynnden satnalma fonksiyonunun arz ettii nem, yksek kademedeki yneticiler tarafndan kabul edile gelmitir. Bununla birlikte satnalma fonksiyonunun nasl organize edilmesi, burada kimlerin grevlendirilmesi ve onun, organizasyon kademesinin uygun bir kademesine yerletirilmesi ynnden 27

arz ettii nem ayn yneticiler tarafndan ihmal edilmi veya grmezlikten gelinmi olabilir. Bu ak tezat, satnalma fonksiyonunun etkin bir ekilde ilemesi iin gerekli olan hner ve davrann niteliinin ynetimce anlalamamasndan doar. Salk bilgisi ve evre artlarnn kontrol edilmesi, ykseltilmesi ve hizmetlerin gelitirilmesi iin tedarikin zamannda yaplmas ve teslim alnmas gereklidir. (Boudreu, 1972, s.75) Satnalma ekonomik bir olaydr. Bu nedenle satnalma fonksiyonu, firmayla pazar arasndaki ilikiyi kuran bir acente gibidir. zellikle malzeme giderlerinde yaplabilecek indirimlerin, karllk oranlarna olan byk etkisi nedeniyle hayati neme sahiptir. Satnalmann bu hayati nemi; * Dk fiyattan satnalmalar, * Yksek envanter geri dn, * kmalin devamll, * Kalitenin devamll, * Sipari masraflarnn azaltlmas, * Ticari ilikilerin gelitirilmesi, * Tama masraflarnn azaltlmas gibi amalarn gerekletirilmesiyle belirginlemektedir. Belirtilen amalar dorultusunda ynetilen bir satnalma blm, firmann karllna ve verimliliine byk lde katkda bulunabilir. Belirtilen amalarn nem derecesi firmadan firmaya deiebilir. Ancak kesin olan, bu amalarn ayn anda gerekletirilemeyeceidir. Bu bakmdan amalarn dnletirilmesi veya dengelenmesi satnalma yneticisinin en nemli grevlerinden biridir. Bu zor grev, fonksiyonun nemini ortaya koyan dier bir

28

husus olarak kabul edilebilir. (Yenersoy, 1990, s.98)

1.5.2.3. Satnalma Yntemleri Satnalmann gereklemesinde iyi bir satnalmac ncelikli olarak uygun malzeme, uygun fiyat, uygun kalite, uygun satc firma, uygun zaman, uygun miktar koullarn salayacak satnalma srecini balatmaldr. Bu srecin gereklemesi iin baz ilkelere uyulmas gerekmektedir. Bu ilkeler yle sralanabilir. Satnalma teknikleri teebbsn zel ihtiyalarna uygun olmaldr. Satnalmalar rakip ikmal kaynaklar tarafndan teklif edilen mal ve hizmetlerin arz ettii avantajlar iyice incelendikten sonra yaplmaldr, Satnalmay yapacak olan kimse ne zaman neyi satn alacana dair karar verirken piyasa trendleri, fiyatlar ile arz ve talep stats hakknda tam bir bilgiye sahip olmaldr, Satnalma konusunda, istenilen kalite, fiyat ve teslim tarihi iin en avantajl artlar teklif eden satclarla anlamaya varlmal ve satnalma fiyatlarn en dk olduu zaman yaplmaldr. 1.5.3. Stok Ynetimi Konuya iletme dzeyinde bakld zaman, stoklarn, en byk iletme yatrmlar arasnda olduu grlecektir. Dier iletme yatrmlarndan fark, hammaddelere ve mamullere balanan fonlarn, bir sre baka amalar iin kullanlmasnn mmkn olmamasdr. Bu ise, baz durumlarda baka yatrm frsatlarnn, dolaysyla muhtemel kazanlarn kaybedilmesi demektir. (Genylmaz, 1988, s. 9)

Stok, ileride retimde kullanlacak ya da pazarlamas yaplacak olan materyal, yar 29

ilenmi ve ilenmi rnler mevcududur. Gelecekteki gereksinimleri karlamak amacyla depolanan materyal ya da retim ilerinin bir tkanklk ile karlamadan ve verimli olarak yrtlmesini salamak iin giriimin elde bulundurduu fiziksel mal stokudur. Stok, letmenin satmak, retimde kullanmak veya tketmek amacyla edindii ilk madde ve malzeme, yan mamul, mamul ticari mal, yan rn, artk ve hurda gibi, normal faaliyet dneminde satlacak veya ileme girecek varlklardr. Stok bulundurmann temel amac iletmenin baars ve karlln artrmaktr. Bu amac farkl farkl stok trleri, farkl ekillerde gerekletirirler. (Barutugil, 1983, s.179) Stoklar etkin bir ekilde ynetmek iin, stoklar baz ortak zelliklerine gre snflandrmak ve her snfa uygun kontrol sistemleri gelitirmek gerekir. (Genylmaz, 1988, s.11) 1. Stoklarn, malzeme ak sreci iinde bekledii yerin konumuna gre snflandrlmas: a. Hammadde ve yar mamul stoklar, b. retim ii stoklar (Ara stoklar), c.Mamul stoklar Bu stoklar, stok ynetimi sistemlerinin seilmesi asndan nemli, yapsal farkllklar gsterirler. Bu yzden temel snflandrma olarak kabul edilebilir. 2. Stoklarn Gerekliliklerini Ortaya Koyan Fonksiyonel zelliklerine Gre Snflandrlmas: a. evrim stoku: retim iin gerekli olan malzemenin, partiler halinde sipari 30

edilmesi, daha ekonomiktir. Bu ekilde temin edilmi bir malzeme hemen kullanlmayaca iin bekleyecektir. b. Emniyet stoku: Emniyet stoku, en genel olarak stok yokluuna dmemek iin, beklenen ihtiyatan fazla olarak tutulan stoktur. zellikle talebin belirsiz olduu durumlarda gereklidir. c. Mevsim stoku: Mamul mallar iin mevsim stoku, mamul talebinin fazla olduu dnemlerde satlmak zere daha nceden imal edilerek bekletilen stoktur. Malzemeler iin ise; ancak belirli mevsimlerde temin edilmesi mmkn olan malzemelerin uzun bir periyodu kapsayacak ihtiya kadar alnp bekletilmesiyle oluur. d. Promosyon stoku: ok abuk ve etkin bir pazarlama promosyonu veya mteriye fiyat indirip, fazla satmak nerisi verebilmek iin tutulan stoktur. e. Speklatif stok: Fiyatlarda artma beklendii zaman aniden ve ihtiyatan fazla olarak alnan malzeme stoklardr. (Yenersoy, 1980, s.7-8)

1.5.3.1. Stok Ynetiminin nemi ve Amalar letmelerde stok bulundurma bir finansman sorununu ortaya koyar. Stoklar dzeyinin belirlenmesi bir yatrm karar olarak deerlendirilmektedir. Bu nedenle de stok politikalar basta finans yneticileri olmak zere isletme yneticilerinin ilgisini ekmektedir. nk stoklara balanan fonlarn bir maliyeti vardr. ok az stok bulundurmak, isletmelerde olas retim kesilmesi nedeniyle mteri siparilerinin karlanamamas riskine yol aar. Byle bir durumda stok tkenme gideri ortaya kar. Gereinden fazla stok bulundurmak ise isletmenin stoklara balanan sermaye nedeniyle likiditesini ve finansal yapsn olumsuz ynde etkiler.

31

Stok ynetiminin amac finansal ynetimin etkin bir envanter yntemi ile retim, finans ve pazarlama arasnda en uygun dengenin salanmasdr. (Berk, 1998, s.129) Genel olarak isletmelerde stoklara yaplan yatrmlar, isletmelerin retim ya da sat hacmi ve politikas, retim ve sipari maliyetleri, sahip olunan sermaye tutar, isletmenin amac, retim sresi, stok devir hz, stok tedarik kaynaklar, stoklarn fiziksel zellii, mevsimlik ve ekonomik dalgalanmalar, retimin nitelii, datm kanallar gibi unsurlar belirler. Stoklarn ynetimi, sermaye ynnden yeterli gc genel olarak bulunmayan rgtler asndan byk nem tamaktadr. Stoklara yaplan yatrmn, varlklar arasnda nemli bir pay vardr. Ayrca stoklar dner varlklar ierisinde likiditesi en dk baka bir deyile paraya dnme yetenei en dk varlklardr. Stok ynetiminin amac retim ve pazarlama iin gerekli mallarn istenilen zamanda hazr bulunmasn salayacak, optimum stok ve sipari miktarlarnn belirlenmesidir. Stok dzeyi isletmelerin esnekliini ve likiditesini etkiler. Bu nedenle ayn is kolunda, benzer byklkte ve ayn dzeyde stoku bulunan iki isletmeden stok kontrol yntemlerini uygulayan ve stoklarn etkin yneten iletmenin esneklii yksek olur. Stok kontrol yapmayan isletmelerde dengesiz stok dzeyleri oluabilir ve bunun sonucu olarak stoklara yatrlan kaynaklardan salanmas gerekli getirinin gereklemesi mmkn olmayabilir. Bu durum isletmenin likidite derecesinin yan sra risk ve karlln da etkiler. 1.5.3.2. Stok Maliyetleri Stoklar firmann varlklardr; bu nedenle bir yatrm temsil etmektedirler. Bylesi yatrmlar firmann fonlarnn tahsisini gerektirdii iin, firmann stoklarnn doru dzeyde tutulmas salanmaldr. Eer stoklar ok yksek olursa, firma bu fonlarn etkin bir biimde kullanlma frsatn yitirir. Eer ok dk olursa firma sat kayplarna urayabilir. Bu nedenle rasyonel hareket eden isletmeler optimal bir stok

32

dzeyi bulundurarak,

stok bulundurmadan kaynaklanan maliyeti,

stoklarn

salayaca faydaya gre minimum dzeye indirirler. Stok maliyetlerinin sipari verme maliyeti ve stoklama maliyeti olmak zere iki ayr boyutunda bahsetmek mmkndr. Grafikte stok maliyetlerinin bu boyutlar gsterilmitir.

Grafik 1.1.: Stok Maliyetlerinin Boyutlar Stok maliyetlerini oluturan kalemleri incelerken dikkate alnmas gereken bir dier boyutta stok kontroln etkileyen faktrlerin neler olduunun bilinmesidir. Stok kontroln etkileyen faktrler; Mevcut Stoklar: Bir stok kalemi olarak elde bulundurulmas arzu edilen en yksek miktar veya belli bir retim veya tahmin edilen bir bakm program iin gerekli olan malzeme miktar, daha nceden mevcut olanlarla, tedarik edilmekte ve eldekilere ilave edilmekte olan miktarlarn toplamndan ibarettir.

33

Muhtemel Kullanma Zaman ve Snr: Bu, malzemelerin kullanlma zaman, kullanlacak miktar ve kullanmann kararll hakknda gerekler ileri sren retim veya dier planlama verilerine baldr. Depolama maliyeti: Malzemelerin kullanlncaya kadar stokta tutulma maliyetidir. Depolama maliyeti iinde, yer maliyeti, stma giderleri, aydnlatma, yerin bakm, sigorta giderleri (Yangn, deprem gibi risklere kar) vb. bulunur. Stoklarla birlikte bu giderlerinde artmas dk stok bulundurulmasn zorlayabilir.

Modas geme (Eskime): Bir malzemenin sipari edilecek miktarnn tespitinde retim planlarnda veya artnamelerdeki muhtemel deiikliklere veya malzemeyi demode edebilecek nitelikteki aratrma ve gelimelere nemle yer verilmelidir. Bu da dk (Az miktarda) stok bulundurmay tevik edebilir.

Ynetim Gideri: Malzemeler ve paralar tesellm departmanndan depoya, depodan kullanlma yerine tanmak zorunluluundadr. Genellikle tama giderleri miktar veya hacimle ayn hzda artmaz Miktar arttka birim bana ynetim gideri der ki bu da daha byk miktarda envanter bulundurmay tevik eder. Fazlalaan stoklarda depo alanlarnn fazla kalabalklamasna neden olur, malzeme ynetimini zorlatrarak zaman ve emek kaybna yol aar. Bylece yllk ynetim gideri ykselir. Bu durum gerekleirse iletme stok miktarn azaltma yoluna gidebilir. Tama giderleri: rgt iin gerekli olan malzemenin iletme depolarna girinceye kadarki nakliye giderleridir. Belli hacimde mal sevki iin satclarn tandklar zel tama tahsisleri ve benzeri dnceler bunu etkiler.

Yatrm Maliyeti: Hemen kullanlmadka, her satnalma fiyatta grlmeyen bir maliyet faktr tar. Bir mal satn alnm, ona para yatrlm ve o mal kullanlmamtr. Bu durumda baka bir alternatif maliyet daha ekicidir. rnein, stok henz kullanlmad srece, ona balanan para ticari bir bankaya yatrlsayd

34

bir faiz getirirdi. Satnalma Maliyeti: Bir mal satn alnrken eitli nedenlerle (Krtasiye, sekreterlik, haberleme, vb.) bir miktar harcama yaplmaktadr. Bu faktrn nemi zellikler kk deerli maddelerin satn alnmasnda byktr. 1.5.3.3. Stok Deerleme Metotlar Stok deerlemesinde iki ana yntem vardr; Maliyet bedeli esasna dayal deerleme yntemleri, Cari deerleri esas alan deerleme yntemleri. Aslnda, fiyat deiimlerinin fazla olmad istikrarl dnemlerde tek deerleme yntemi, maliyet bedeli esasna dayanan yntemdir. kinci yntem enflasyonun getirdii bir yntemdir. Esasen, istikrarl dnemlerde her iki yntem de ayn sonucu verir. Bu yntemler incelenecek olursa, a. Maliyet Bedeli Esasna Dayanan Deerleme Yntemleri Bir maln maliyeti, o maln elde edilmesi iin yaplan btn harcamalarn toplamn gsterir. Bu deer fatura bedeli, tama, sigorta, ykleme boaltma, ayni (Mala balvastal) vergi ve resimler gibi deerlerin toplamdr. retim maliyeti ise, o maln retimi iin harcanan, hammadde ve malzeme, iilik, genel imal giderleri, ambalaj giderleri gibi giderlerdir. Genel idare giderlerinden mamule den payn maliyete yklenip yklenmeyecei teoride tartmal, vergi uygulamasnda ise ihtiyaridir. (VUK. Md. 275) Satn alnan veya imal edilen maln maliyetini bulma bir dizi ilemi gerektirir. Bu ilemler her zaman basit ve sorunsuz deildir. Envanter sonucu bulunan ylsonu mal mevcudunun maliyetinin bulunmas ise, iletmenin ve maln zelliine gre problemli olabilir. Ayrca seilen yntem, 35

deerleme iin harcanacak emei ve ylsonu krn etkileyeceinden, yntem seimi ok nemlidir. Maliyet bedelinin bulunmasnda aadaki yntemler kabul grmtr: Has veya spesifik maliyet yntemi, Ortalama maliyet yntemi, lk giren ilk kar (FIFO) yntemi, Son giren ilk kar (LIFO) yntemi b-Cari Deerleri Esas Alan Deerleme Yntemleri Deerlemede maliyet esas, esas itibariyle stoklarn aktife girdii sradaki deerleri gznnde bulundurur. Oysa fiyat artlarnn hzl olduu dnemlerde, bu maliyet ksa srede tarihi maliyet halini alr ve gerei yanstmaz hale gelir. Bu nedenle maliyet esas yerine cari deerleri esas alan deerleme yntemleri nerilmektedir. Ancak, yeniden deerleme dnda bu neriler henz hukuki hale gelmi deildir. 1.5.3.4. Stok Kontrol Metotlar

Stoklara ilikin faaliyetlerin dzenli bir ekilde yrtlmesi stok kontrol sistemlerinin kurulmasn zorunlu klar. Ayrca: retimin gerekletirilmesinin zaman almas ve deiik paralarn deiik zaman aralklaryla retimde kullanlmalar, Taleplerin istenildii anda karlanma arzusu ve zorunluluu stok kontrol sistemlerinin kurulmas ve devam ettirilmesini ihtiya haline sokmaktadr. letmelerde kullanlan stok kontrol sistemleri iletme karakteristikleri ve stoklamaya konu olan malzemelere gre farkllk gstermektedir. (en, 1974, s.135) Stok kontrol sisteminin iyi ileyebilmesi iin:

36

Sistemde alanlarn yeterli nitelikte eitilmesi, Malzemelerin kodlandrlm bulunmas, Malzemelerin standartlatrlmas ve tipletirilmesi konular iyi incelenmeli ve dzenlenmelidir. (Taykut, 1974, s.39) Buna gre stok sistemleri a. Malzeme htiya Planlamas (MRP) MRP farkl zamanlarda, farkl insanlara, farkl anlamlarda grnmtr. Bazlar onu bir stok sistemi, bazlar bir programlama sistemi, bazlar ise hala kapal evrimli bir retim sistemi olarak grmektedirler. MRP, organizasyona ve organizasyonun MRP ile gelimilik durumuna gre bunlarn hepsi olabilir. ounluk kabul edecektir ki retim sisteminin temel ta olma dncesi ve eilimindeki sistemleri besler. Metodolojisinin snrlaryla beraber MRP: Neye ihtiya duyuluyor? Ne kadara ihtiya duyuluyor? Ne zaman ihtiya duyuluyor? Sipari ne zaman verilmeli? MRP sisteminin etkin operasyon ve verimlilii, ilgili verilerin kaytlarna ve dosyalarn btnlne baldr. Kalite, veriye ulalabilirlik, zamanllk ve doruluktan dorudan etkilenir. Kayt btnleikliinin olmamas, beklemelerin ana nedeni olacandan, MRP sisteminin de baarsz olmasna neden olur. Dosya btnleikliinin ise sreklilii salanmaldr, aksi takdirde MRPnin MRPnin ana amac malzeme seviyesinin kontrol, olay nceliklerinin

sorularnn yantlarn retir.

ynlendirilmesi ve retim sistemini yklemek iin kapasitenin planlanmasdr. Bunlar aadaki gibi geniletilebilir:

37

Stok: Doru paray sipari Doru miktarda sipari Doru zamanda sipari Doru vade ile sipari Teslim tarihine sadk kalmak

ncelikler:

Kapasite: Genel kapasite iin planlama Ayrntl kapasite planlamas Gelecek yk grebilmek iin elverili planlama

b.Tam zamannda retim (JIT Just In Time) Japon irketleri, 1973 petrol krizi sonrasnda girdikleri darboazdan kurtulmak ve den karllk dzeyini ykseltmek amacyla, yeni yntem araylarna girmilerdir. Bu abalar sonucunda TOYOTA firmasnn gelitirdii Tam Zamannda retim ( Just In Time) ortaya kmtr. Bu sistem, eitli tketici istekleri ve srekli artan uluslararas rekabet koullarnda olgunlatrlmtr. Deiik uygulamalar temelinde Tam Zamannda retim ( JIT ) sistemine eitli tanmlar getirilebilir. Bu tanmlarn bazlar, sistemi yalnzca stoklarn azaltlmasyla snrlar. Oysa, JIT bundan ok daha geni kapsamldr. Yalnzca imalatla ilgili etkinliklerde deil, malzeme temininden depolamaya, bakm onarmdan mhendislik tasarmna, sattan st ynetime kadar retim sisteminin dier alanlarnda da etkisini hissettirir. nk JIT, tm kurulutaki zaman ve kaynak kayplarnn nlenmesi ve yok edilmesi yoluyla i verimliliinde nemli lde ve srekli iyiletirmeyi amalayan bir stratejidir. Daha genel bir ifade ile, JIT felsefesi, tm birimlerin katlmyla en az maliyet ve en yksek mteri memnuniyetini salayacak srekli iyiletirmeyi amalayan bir stratejidir. nce sat sonra ret eklinde zetlenebilecek bu ilkenin ileyiinde mamul-yar mamul malzemeden oluan gereksiz stoklar ortadan kalkyor. Stoksuz retim veya 0 envanter gibi isimlerle de bilinen JIT, tm

38

retim kaynaklarnn optimum kullanm ilkesine dayanr. Bu sistemde kapital, ekipman ve igc gibi girdiler, en uygun bilekelerde kullanlr. Mterinin kalite ve teslimat konusundaki gereksinimlerinin en dk maliyetlerle karland bir sistemin gelitirilmesi amalanr. JITin hedefi retimde retkenlii engelleyen, mterilere gereksiz maliyetler ykleyen veya firmann rekabet gcn tehlikeye sokan her trl geyi ortadan kaldrmaktr. JIT sisteminin gemi uygulamalar yok etmek gibi bir iddias yoktur. Kendi iinde entegre bir sistem olmasna ramen, uygulamada kuruluun btn birimlerini iine almas gerekmeyebilir. Ancak JIT, yan sanayi ilikilerinden teslimata kadar, retimle ilgili her aamada, geleneksel yaklama ters debilecek yeni kavram ve davran deiiklikleri gerektiren bir sistemdir. JITin temel ana esas; Savurganl ve kaa elimine ederek nleme, Toplam kalite kontrol, Personel ve ii politikalardr.

JITin esaslarnn zelliklerini vurgulamak ve belirtmekte fayda vardr. rn dizayn aamasnda yaanan retim problemlerini gz nnde bulundurarak, mkemmel bir arz ve rn dizayn kesimelerini salamak, Hammadenin almnn zamannda olmasn salayacak i balantlarn yapmak, leri grllk, ileride neler olabileceini iyi gzleyebilmek , Kanban metodunu kullanmak, Arz-talep dengesini, arza gre rnn retiminin zamann ve sipariin hazrlk aamasn iyi ayarlamak, Etkili bir ark sistemini, yani hammadde ve malzemeden rne ulaan ark sistemini daha hzl ve etkili olarak salamak. Kullanlan JIT retim metodlarnda bulunan baz nemli unsurlar vardr; Bir takm, tek tip retim izelgesini kurma,

39

alma alanlarn birletirerek ekme metodunun uygulanmas, merkezleri arasnda uyumlatrmann salanmas, Satn alma ve retimin kk miktarlarda yaplmas, Hzl, abuk, ucuz tesis kurma ve ayarlamalar, Birden fazla becerisi olan ve elastiki yetenee sahip igrenler, Yksek kalite sevgisi ve dzeyi, ncelikli ve etkili bakm, lerlemeye ynelik alma

Firmalar bu metot sayesinde dnya standartlarnda rekabete ulamay baarmtr. Bu baarlar bazen sfr yatrmla, sfr stokla ve stoksuz retimle, stok yapmadan elde edilmitir. c. Ekonomik Sipari Miktar Yntemi Stok ynetiminde temel kavramlardan biri stok yatrmnn maliyet giderini, stoklar yenileme siparilerinin douraca giderlerle dengelemektir. Daha ak bir anlatm biimi ile stoklama maliyet giderleri ile sipari verme maliyeti giderlerini dengelemektir. Sorulacak soru "Ne kadar malzeme smarlanacaktr?" sorusudur. (Demir, Gmolu, 1986, s.225) Ekonomik sipari miktarnda esas olan stok bulundurma gideri ve siparii dzenleme giderini minimize etmektir. Stok giderleri sadece stok bulundurma giderlerinden olumaz. Her siparite katlanlmas gereken giderlerde vardr. Bu giderlere siparii dzenleme giderleri denir. (Tatar, 1973, s.81-82) d. Sabit Sipari Miktar Yntemi Stok belirli bir dzeye indiinde, toplam stok maliyetini minimum yapacak ekilde nceden saptanm sabit bir miktar sipari edilir. (Kobu, 1981, s.250) Bu sistemde yeniden sipari noktas, gecikme sresince ortalama kullanm olduunda, stok dzeyi, gvenlik stok dzeyine (Minimum stok seviyesi) kadar inecek ekilde belirlenmitir. Yeni sipariler nceden belirlenmi miktarlarda (Ekonomik sipari

40

miktar veya sabit bir miktarda) ve gecikme sresi sonunda teslim alnacak ekilde verilir. Maksimum stok seviyesi, ortalama stok miktar ve gvenlik stok miktarnn toplam kadardr. (Bufa, 1981, s.439) e. Sabit Sipari Zaman Yntemi Her stok kaleminin miktar, nceden saptanm bir sre' sonunda tespit edilir. Bu miktar belirli bir stok seviyesine tamamlayacak sipari verilir. ekilde de grlecei gibi Ts sipari zaman sabittir. Miktar Q Maksimum Stok seviyesi

Ts..

Ts..

zaman

ekil 1.3.: Sabit sipari zaman yntemi Tketim hz her periyotta farkl olabilir. Dolaysyla verilecek sipari miktarlar 01, 02, 03 gibi deiik deerler alabilir. Bu yntemde sipari zamannn hesaplanmasnda dikkatli davranlmas ve duyarlla zen gsterilmesi arttr. Aksi halde, yani sipari zamannn gereinden ksa veya uzun tutulmas halinde toplam stok maliyeti artar. Sabit sipari zaman ynteminde ok sayda kontroln deiik zamanlarda yaplma gl yannda bir baka saknca daha vardr. Her kontrol sonunda tespit edilen sipari miktar deiik olduundan satn almada glklerle karlalr. Satc firmalarn sabit ve byk miktarl siparilere tandklar skontolardan yararlanma olana yoktur. (Kobu,1981,s.250-251)

41

f. Gzle Kontrol Yntemi Stoklar periyodik olarak tecrbeli bir ambar memuru tarafndan gzden geirilir. Belirli bir dzeyin altna den stok kalemleri iin derhal sipari verilir. Sipari verme dzeyi ve miktar tamamen memurun tecrbesine kalmtr. Gzle kontrol ynteminin balca sakncas vardr. Gzden geirme periyodu, sipari dzeyi ve miktar, kiisel yargya dayandndan hata olasl fazladr. Ambar yerletirmesi sistematik bir ekilde yaplamamsa kontrol yapan memurun sk sk yanlgya dmesi mmkndr. Tketim hz, tedarik sresi veya baka bir faktrn deimesi halinde bunun derhal farkna varlmas gtr. Dolaysyla gerekli tedbirlerin alnmasnda ge kalnabilir. g. Pareto (ABC) Analizi Karar almak genellikle zordur. Pareto analizi verileri tasnif ederek karar alma iini kolaylatrr. Sz konusu tasnif iin pareto grafikleri kullanlr. Normal dalmda sebeplerin en nemli %20si, sonularn %80ini sonra gelen %30u, sonularn %15ini ve geri kalan %50si ise sonularn sadece %5ini oluturmaktadr. Maliyetin yaklak %80ninin elemanlarn sadece %20sinden kaynakland veya servetin yaklak %80ninin nfusun %20sinin elinde olduu gibi durumlarda bu konuya birer rnektir. Bu oranlar sebebiyle Pareto prensibine literatrde 80-20, 90-10 kural veya 70-30 kural da denir. ABC analizi olarak da isimlendirilen Pareto grafii, allm temel ayrm metodu veya nceliklerin belirlenmesi olarak kullanlmaktadr.

Bir mamulde bulunmas mmkn tm hatalarn ayn nem derecesine sahip olduu sylenemez. (Kobu, 1987, s.274) Pareto analizi deiik saydaki nemli sebepleri, daha az nemde olan sebeplerden ayrmak iin kullanlan bir tekniktir. Bu teknik bir 42

olayn grafik yardmyla gsterilmesi ve karlalan problemin veya konunun en nemli sebebi zerinde dikkati younlatrdndan ve nceliklerin belirlenmesine yardmc olduundan ekonominin dnda da her alanda kullanlabilir niteliktedir. zellikle kalite kontrol ve kalite gelitirme programlarnda problemin sebepleri tespit edilirken hangi hatalarn daha byk bir yzdeye sahip olduu bu teknik vastasyla kolayca tespit edilebilmektedir. (Kaoru Ishkawa, Guide Quality Control, Asian Productivity Organization, 2.Ed. 1982,s.45) Pareto Analizi, hata eitlerine deer bimek veya tanmlamak iin kullanlr. h. ift Kutu Yntemi Malzemeler iki gzl bir depoda bulundurulurlar. Birinci gz tamamen tkendii zaman yeni sipari verilir. kinci gzdeki malzeme, verilen sipari teslim alnncaya kadar ihtiyac karlayabilmelidir. Pratii ve sakncalar gzle kontrol yntemine benzer. (Kobu, 1981, s.250) 1.5.4. Depolama Depolamay kendi iinde ana ve yardmc sarf malzeme depolama ve mamul malzeme depolama olarak iki ksmda ayrmak gerekir. letmelerin retim srecinde kullanacaklar hammadde, kompenent, yardmc malzemeler ile bakm ilemlerinde kullandklar bakm onarm sarf malzemeleri ve yedek paralarn stoklanma ve envanterlerin ynetim ilemlerinin btnne ana ve yardmc sarf malzeme depolama, iletmelerin retim srecinde ktlar olan mamullerin stoklanma ve envanterlerin ynetim ilemlerinin btnne mamul malzeme depolama denilmektedir. Bu fonksiyon iletmelerin yaamsal faaliyetlerinin srekliliklerini salayacak tm metann mhendislik almalar ile belirlenen ihtiya miktarnn ve sata ynlendirilecek bitmi rnlerin pazar taleplerine uygun olarak stoklanmas ve bu stoklarn uygun artlarda ynetimi iin istif sistemleri, makine, tehizat, otomasyon, bilgi ak sistemlerinin i gc ile birletirilmesi btndr.

43

1.5.4.1. Depolamann nemi Tanmndan da anlalaca zere iletmelerin retim srelerinde gereksinim duyduklar tm hammaddeler ve bakm onarm malzemelerinin; retim bantlarnn alma srekliliklerinin karlanmas, mteri taleplerine uygun esnek imalat sistemlerinin desteklenmesi iin gereklidir. Bylece rekabet gcndeki art, makine arzalanmalarndaki hzl mdahale, dolaysyla duru zamanlarndaki azallar ve btnnde riskin minimize edilmesi asndan iletmelerce malzeme ihtiya ve bakm onarm planna gre stok bulundurma zorunluluunu getirmektedir. retilen mamullerin mteri taleplerinin nceden planlanan deerlere gre retilip pazara sunulmas veya siparie dayal retim yapan firmalarda da teslimat miktar ve zamanlarna gre geici olarak pazar bykl ve stratejik byme isteklerine gre, bu rnlerin ynetilmesi gerekliliini ortaya karmtr.

Depolama, firmalar iin retimde sreklilik, pazar taleplerine gre hzl mamul sevkyat demek olduundan nemi rekabet gc asndan nem tamaktadr. Buna paralel olarak da bir mterileri kazanmann, mevcut mteriyi korumaya gre alt kat daha fazla maliyet oluturduu dnldnde pazarda mevcut mteri istekleri annda karlanmaldr. Firmalar fiyat, kalite ile pazarda rakipleri ile rekabet ederken maln rafnda bulunmama riski konusunda da gelitirdikleri sat ve stok ynetimi ile mcadele etmektedirler. Esnek imalat sistemlerinde bir sipariten dierine geiin hzl olmas gereklilii ne kadar nemliyse, sipari hazrlama iin gerekli hammadde ve dier yardmc malzemelerin de stokta bulundurulmas bir o kadar nemlidir. Bu stok miktarlar sipariin en ksa zamanda karlanmasn dolaysyla mteri memnuniyetindeki art, makine hatlarndaki durulardaki ksalan zamanlar, azalan duru maliyetlerini getirmektedir. Dier yandan da maliyetsel nem asndan da depo ynetim maliyetlerinden bahsetmek gerekir. Pazarda rekabet eden firma sat rakamlarn rakiplerine gre st noktalara ekmek iin marka dolaysyla kalite ve fiyat silahlarn kullanmaktadr. 44

Fiyat belirlemelerinde esas maliyet + kar olduuna gre rekabet iin ya maliyet minimizasyonu veya kardan fedakrlk yapmak gerekmektedir.

Maliyetteki azal genelde i gcnde azaltlma eklinde dnldnden depolama ile ilgili maliyetsel rakamlara fazla baklmamaktadr. Oysaki iletmelerin toplam maliyetlerinin % 8 12 arasndaki bir deer depolama ve datm giderlerinden olumaktadr. Bu rakamlar depo operasyonlarndan kaynaklanan giderler, iilik maliyetleri, iletme genel giderlerinden den pay, stokta tutma maliyetleri, envanter aklar gibi maliyet kalemlerinden toplam eklindedir. Depolama ynetimi aada depo ynetim sistemlerinde bahsedilecei zere zerinde dnlmesi gerek bir konu olarak grnmektedir. yi bir malzeme ihtiya planlama ve ynetimi, bu maliyetlerde azalma salayacandan firmalara rekabet asndan ciddi avantajlar kazandracaktr. (Salcan,www.biymed.com.) 1.5.4.2. Depolama Sistemleri Depolamada ura konumuz malzeme olduundan gznne alacamz ilk unsur depolayacamz malzemenin karakteristikleridir. Dier bir unsurda depolama alannn zellikleri ve tertibi olacaktr. Malzemenin gznne alnmas gereken balca zelliklerini ylece sralayabiliriz. Boyutlar Arl st ste konamayan malzeme, Yksek kymetli malzeme, Bozulabilen malzeme, Yanc malzemeler, Ak havaya dayankl malzeme, Kimyevi maddeler, Miktar zellikleri. 45

Bir depo dzenlemesi yukarda saylan zelliklere uygun olarak yaplr. Deponun dzenlenmesinde esas, depo hacminin her metre kpnden yararlanma imkn salamaktr. Depolama faaliyetlerinde uygulayabileceimiz balca drt sistem vardr. Bunlar; 1. Sra sistemi: Depolamada malzemeler stok numaralarna gre yerletirilir. Depolamaya deponun bir kesinden balanr ve malzeme stok numarasna gre, btn geitlerde soldan saa doru yerletirilerek devam edilir. Sra sisteminin uygulanmas srasnda depoya gelecek malzemenin yerletirilecei yer nceden hazrlanr. Bylece ayn stok numarasn tayan malzemeler ayn yerde toplanm olur. Bu sistemin nemli iki sakncas vardr. Birincisi; malzemenin zellikleri dikkate alnmazsa hacim kayb doabilir. kincisi; gelmesi beklenen malzeme iin ayrlan yerin yeterli olmamas ve deponun yeniden dzenlenmesi gl dourduu gibi ayrlan yerin fazla olduu durumlarda da bouna yer ayrlm olunur. 2. Miktar sistemi: Depo binas blmlere ayrlr ve malzeme depoya geldike bu blmlerden bo olanlara yerletirilir. Malzemenin yerletirildii yerin bulunabilmesi iin bir yer bulma sisteminin kurulmas gerekir. Bu durumda ayn stok numarasn tayan malzemeler farkl farkl blmlere yerletirilebileceklerdir. Bu sistemle eldeki hacimden azami derecede faydalanlarak byk bir elastikiyet salanr. Bununla birlikte bu sistemde yer bulma sisteminin zorunluluu bu sistemin dezavantajlardr.

Miktar sistemi en iyi ekilde malzeme devrinin ok ve stok seviyeleriyle taleplerin deiik olduu durumlarda uygulanr. Daha ziyade byk miktarlarda malzeme stoklandnda kullanlr.

46

3. Dzenlenmi sra sistemi: Miktar ve sra sistemlerinin bir araya getirilmesiyle ortaya kmtr. Bu sistemde byk miktarlardaki stoklar bir yer bulma sistemine dayanlarak miktar sisteminde olduu gibi depolanr ve kk miktarlardaki stoklar ise deponun datm ksm yaknnda sra sitemine gre yerletirilir. Bu sistemde miktar ve sra sisteminin avantajlarndan faydalanld gibi dezavantajl taraflar da bir lde azaltlm olmaktadr. 4. Poplerlik sistemi: Bu depolama sisteminin dnda bir baka sistem olan ve malzemenin devir hzn dikkate alan poplerlik sistemidir. Malzemenin ve deponun karakteristikleri de dikkate alnr. Bylece devir hz yksek olan malzemeler alma sahalarnn yaknnda yerletirildii gibi bunlar arasnda da en kolay biimde ulalabilecek yerlere yerletirilebilirler. Poplerlik sistemi miktar sistemine lzum gsterir. Bu bakmdan tecrbe siz personel iin sra sisteminden daha g bir depolama sistemidir. Bununla beraber bu sistemin en byk faydalar miktar sisteminin avantajlarn ihtiva etmesi ve saha ile insan gcnden azami fayday salamas ve malzeme isteyenlere en seri ekilde hizmetin mmkn olmasdr.( Kral, 1974, s.315-316-317)

1.5.4.3. Ulatrma ( Tama) kararlar Satnalma faaliyetinin gereklemesiyle birlikte bu mamullerin rgtn kullanm yada depolama alanna tanmas ilemine geilir. Tama ilemleri uygun ortam salayacak olan nakil yolunun seilmesiyle yaplmaldr. Bu seim yaplrken maliyetlerin azaltlmasna, firelerin nlenmesine ve zamannda ulama dikkat edilerek, hava, kara, deniz veya demiryollar drtlemesinden biri kullanlmaldr. Hangi satclardan hangi malzemelerin, hangi aralarla ve ne zaman geleceini bilmek gerekir. zellikle ok sayda satcdan mal alan, bunlar kamyon, tren veya gemi gibi deiik aralarla tatan ve sipari zaman ok sk olan rgtler asndan byk nem tar.

47

Malzeme ynetiminde nakliye masraflar, genel maliyetin %15'ini tekil eder. Nakliye maliyeti u unsurlardan meydana gelir.

Ambalaj Nakil arac creti Ykleme, indirme, stoklama gideri Krlma, bozulma, kaybolma vs. zararlar Vergi, har, ilem masraflar

Bu unsurlar devaml incelenir, her birinin azaltlmas iin nakliye maliyetini azaltma almalar yaplr.

48

BLM 2 LETME BTELER2.1. letme Btesi ve Bteleme Kavram Ynetimle ilgili tanmlamalarmzda modern iletmelerde ynetimin grevinin, iletme amalarn gerekletirecek biimde iletme faaliyetlerini planlamak, rgtlenmek ve kontrol etmek olduundan bahsetmitik. Ynetim faaliyetleri, ekonomi, sanayi ile iletmelerdeki srekli gelimeler ve deiiklikler sonucu artan bir karmaklk gstermektedir. Bu srekli gelimelere ve deimelerin balcalar; Mterilerin deien gereksinimleri, rekabet younluu, iletme hukuku mevzuatndaki deiiklikler, i blmnn artmas, yeterli hammaddeyi tedarik sorunu, sermaye ihtiyacnn artmas, iletmelerin ulusal ve ok uluslu irketler eklinde bymesi olarak sralanabilir. Bu gelimeler ve deiimlerin sonucunda ynetim sorunlarnn artan karmakl, giderek bu konuda yntemlerin, tekniklerin ve usullerin gelitirilmesine yol amtr. Bunlarn tmne bilimsel ynetim ad verilmektedir. Son yllarda bilimsel ynetimde grlen en nemli gelimelerden biri de iletme bteleri olmutur. Bteler, belirlenen ama dorultusunda faaliyetlerin, uygulama ve sonularn saysal ve parasal olarak ifade edildii planlardr.. (Akgn, 2005, s.23 ) Etkili ynetimin temel ilkelerinden biri kabul edilen iletme bteleri, bugn kr plan ve kontrol ile e anlamada kullanlmaktadr. (Ko, 1975, s. 1) letme btesi, bir mali plan veya bir ynetim pln olarak bilinmektedir ve u ekilde tanmlanabilir: (Welsch, 1971, s.3,4. ) letme btesi, bir iletmenin gelecekte belli bir dnemine ait faaliyetlerinin tm cephelerini kapsayan bir ynetim 49

planlamasdr. ngiltere Maliyet ve Endstri Muhasebecilii Enstits ise iletme btesini yle tanmlamtr: nceden ortaya konan bir amaca ulaabilmek iin, iletmenin gelecee ait bir dnemde izleyecei politikay ve yapaca ileri parasal ve saysal terimlerle aklayan bir rapor veya raporlar dizisidir. (lba, 1975, s. 17-22)Bu tanmlar, iletme btelerinde temel deyimin plan olduunu ortaya koyar. letme btelerinin amac ile ynetim planlamasnn amac ayndr. Bu da, iletmenin verimliliini, krlln ve likiditesini artrmaktadr. Teori ve uygulamada bte ve plan deyimlerinin birbirinin yerine kullanld grlmektedir. Bte, bir seri planlardan olutuundan, daha ak bir deyile iletme planlarnn belli bir zaman kesimi iinde saylarla ifadesi olduundan, plansz bte dnlemez.( Agthe,Bobsin,1971, s.145) Bir gelecek planlamas olan bte, n tahminden (forecast) daha geni kapsamldr. Burada sz konusu olan tahmin, rasgele veya genel izlenimlere gre yaplan tahminlerden farkldr. letme ile ilgili tahminler (Business Forecasting), hesaplanm ve kontrol edilmi verilere dayanr. Bir tahmin, belirttii durumlara ilikin nlemleri kapsamadka bte niteliini kazanamaz. letme iin, resmi bir faaliyet plan olan bte ise, iletme amalarn ve hedeflerini saptamakla beraber, bunlarn gerekletirilme yntemlerini ve yollarn da ayrntl bir ekilde gstermektedir. Bte veya plann nlem almak amacyla nceden saptama nitelii, onu gelecekle ilgili dier dnme yntemlerinden ayrmaktadr. Yakn zamanda grlen eilim, iletme btesi deyimi yerine, kr plan veya sadece plan deyiminin kullanlmasdr. Ayn ekilde iletme bte sistemi, yerine, kr planlama ve kontrol program deyiminin iletme yazsna yerletirilmesine allmaktadr. (Johnson, 1972, s.183-185) Bu eilimin nedenleri yle ifade edilmektedir: Bte deyimi, bu alandaki yanl anlama ve uygulamalar sonucu, birok kii tarafndan bir bask ve snrlama arac olarak grlmtr. Bu nedenle ortaya kan psikolojik tepkileri nlemek iin bte deyiminden vazgeilmesi nerilmektedir. Ayrca, kr plan deyiminin, kr planlama ve kontrolnn amalarn ve niteliklerini daha ak bir ekilde gsterdii de ileri srlmektedir. 50

letme disiplinine kkl bir ekilde yerlemi olan iletme btesi ve iletme bte sistemi deyimlerinden vazgeilmeyeceini, bu alandaki teorik almalar ve uygulamalar gstermektedir. Ancak, kr plan ile kr planlama ve kontrol deyimlerinin, e anlaml deyimler olarak kabul grd de anlalmaktadr. letme bteleri konusunda ayrntl bir ekilde incelemeden nce, bu alan ile ilgili temel kavramlar ve deyimleri belirlemek ve bu almada ele alnd ekilde tanmlamak zorundayz. nk yaznda iletme btesine ilikin standart bir deyim birliine rastlanmamakta ve ayn deyimler farkl kapsam ve anlamda kullanlmaktadr. Bu kavramlar ve deyimlerin ilk nce yaznda kullanl biimleri aklandktan sonra, bu almada benimsenen kapsamlar bakmndan akla kavuturulacaktr. Yaznda bte, bteleme ve bte kontrol kavramlar ou zaman birbiri yerine kullanldklar gibi her bir kavramdan farkl anlamlarda olmak zere youn bir ekilde yararlanlmaktadr. Bu ekilde kullanmada, bu terimler ok geni kapsaml olarak ele alnmakta, bte sisteminin tm cephelerini ifade etmektedir. Dier bir deyile, bu terimlerle hem ksa ve uzun vadeli bteler, hem de btelerin dzenlenme, uygulanma ve kontrol sreleri ile esaslar belirtilmektedir. Bte kavram, bteleme ve bte kontrol ile e anlaml kullanlmad zaman, genellikle bir iletmenin tmne ait ksa dnemli planlardan oluan yllk bteyi ifade eder. Bu kapsamdaki bte kavram ile e anlaml olarak kullanlan dier deyimler ise u ekildedir: (Welsch, 1971, s.424) Kr plan, planlama btesi, ana bte, mali bte, faaliyet btesi, iletme btesi. Bteleme deyimi, genellikle yllk btenin dzenlenmesine ilikin mekanik ve teknik cepheleri ifade eder. Bte sisteminin en nemli ana ksmlarndan birini gsteren bte kontrol kavram ise, genellikle yllk bte ile ilgili bulunur. Bte kontrol, btede saptand ekilde iletme faaliyetlerinin yrtlmesinin salanmas anlamna gelmektedir. temel kavramlar ve terimler,

51

Konu ile ilgili olarak bu almada benimsenen temel kavramlar ve deyimler ile bunlara ait aklamalar ve tanmlar yledir: letme btesi; bir iletmenin ksa dnemli btelerini veya gelecek faaliyet dnemine ait btelerini ifade etmektedir. letme btesi ve kr plan deyimleri e anlaml olarak ele alnacaktr. letme btesi, iletmenin yukar seviyedeki ynetimi tarafndan gelecek faaliyet dnemi iin saptanan politikalarn, planlarn, amalar ve hedeflerin resmi ve saysal ifadesidir. Dier bir deyile iletme btesi, bir iletmenin gelecek dnemle ilgili faaliyetlerine ilikin resmi ynetim planlarndan oluur. Bu planlar, iletme btesinde iletmenin tm ve blmleri veya fonksiyonlar itibariyle ayrntl bir biimde yer alrlar. Bu niteliinden tr iletme btesi ikiye ayrlr : - Genel veya ana iletme bteleri, - Blm veya fonksiyon iletme bteleri. letmede yer alan her blm veya fonksiyon iin ayrntl iletme bteleri dzenlenir. Blmlere veya fonksiyonlara ait ana btelerin konsolide edilmesi yoluyla, iletmeye ait genel iletme btesi ortaya kar. Bte kontrol; Btede saptanan amalar ve hedeflerle ilgili olarak fiili faaliyet sonularnn srekli olarak kontrol ve deerlendirilmesi ile gerekli durumlarda dzeltici nlemlerin alnmasna bte kontrol denir. Bir iletmede, iletme btelerinden maksimum yarar, ancak etkili bte kontrol ile gerekletirilebilir. Bte kontrol, gnlk iletme faaliyetlerinin koordinasyon ve kontrol iin bteler ve bte kontrol raporlarndan yararlanlmasn ngrr. Bteleme; letme btelerinin planlanmas, dzenlenmesi ve kontrolne ilikin teknikler, yntemler ve usuller de dahil olmak zere iletme btelerinin mekanik ve teknik cepheleri, bteleme deyimi ile ifade edilecektir.

52

Uzun Dnemli letme Bteleri; bir iletme tarafndan normal faaliyet dnemini veya bir yl aan belli bir zaman boyutu iin dzenlenen iletme btelerini ifade etmek zere kullanlacaktr. Bu zaman boyutu, 5 yl , 10 yl vb. sreleri kapsayabilir. letme Bte Sistemi; iletme btelerine ilikin prensipler, teknikler ve mekaniklerden yararlanarak uzun dnemli iletme bteleri ile iletme btesinin planlanmasn, dzenlenmesini, uygulanmasn ve kontroln ifade eder. letme bte sistemi ile e anlaml olmak zere kullanlacak dier kavramlar unlardr: Bte sistemi, modern iletme bteleri sistemi, iletme bteleri sistemi, kr planlama ve kontrol veya kr planlama ve kontrol program. letme bte sistemi iletme iin genel amalarn saptanmas ile proje planlanmasn, uzun dnemli planlamay ve ksa dnemli planlamay kapsamna alr. letme bteleri sistemi, hem kr amal hem de kr amac gtmeyen iletmeler tarafndan uygulanabilir. Dier bir deyile, iletme bteleri bir ynetim aleti olduundan ynetimin var olduu her rgt iin iletme bte sistemi zorunlu olacaktr. Ksaca, ok kk iletmeler dnda kalan tm iletmeler, amalarn en etkin bir biimde gerekletirebilmek iin bu sistemden yararlanmak zorundadrlar. (Welsch, 1971, s.49) bte sisteminin temel amac, ynetime, temel fonksiyonlarnn

letme

yrtlmesinde en etkili biimde yarar salamaktadr. Bu nedenle, bte dncesi, iletme iin sabit ve kat bir program saptama eklinde yorumlanmamal, gelecek faaliyet dneminde iletme amalarna ve politikalarna uygun en krl planlarn saptanmas olarak anlalmaldr. Ayrca dzenlenme srasnda grlmeyen faktrlerin uygulama srasnda ortaya kmas karsnda, bu btelerde gerekli dzeltmelerin yaplaca peinen kabul edilmektedir.(Bunge,Raith,1970, s.17, 19) Uygulama olana en fazla olan planlardan oluan iletme bteleri, iletmeye ilikin zayf ve tehlikeli durumlar nceden gsterme yoluyla, nleyici nlemlerin zamannda alnmasna olanak salar.

53

2.2. Btelemenin Amac Ynetimin fonksiyonlarn sralarken ilk srada yer alan kavram planlama fonksiyonudur. Ynetimin dier ilevlerini yerine getirebilmesi iin gerekli olan planlama, iletmenin her ynyle masaya yatrlmasn gerektirir. Planlama yapmann en nemli amalarndan biri iletmedeki kaynak dalmn iyiletirmek ve kaynaklarn etkin ve verimli kullanmn salamaktr. letmenin uzun dnemli amalarna ve stratejik planlarna paralel olarak hazrlanacak bteler gerekli finansman kaynaklarnn nasl salanacan ve nerede ne zaman ve kimin sorumluluunda kullanlacan gsterir. (Akgn, 2005, s.23) Bu balamda btelemenin rgtn genel amalarnn ileriye dnk parasal ve saysal terimlerle akland bir rapor olmasndan hareketle, btelemenin amalarn; planlama, uyumlatrma ve denetim olmak zere e ayrabiliriz. Planlama balamndaki ama, varolan seenekler iin irketin sahip olduu kaynaklarnn en etkin biimde kullanlmasn salayacak biimde gelecein hedeflerini ve o hedeflere ulama yollarn belirlemektir. kinci ama da irketin ana planlar ile ayrntl planlar arasnda dengenin salanmas ve irketin iindeki eitli birimlerin etkinlikleri arasnda uygun ilikilerin gelitirilmesi ve srdrlmesi e deyile uyumun salanmasdr.

nc ama da ynetimin denetiminde bir ara olarak kullanlmasdr. Btede saptanan hedeflerle ilgili olarak ortaya kan edimsel (fiil) sonular btede konmu hedeflerle karlatrmak suretiyle baarm zmlemesi yaplabilir. Neden-sonu zmlemesinden kan bilgilere gre srekli gelitirme almalar yaplabilir. Bu bilgiler nda btelemenin amalarn; Bekl