malxaz CoxaraZe

ქ ა რ თ უ ლ ი ე ნ ი ს გ ე ო გ რ ა ფ ი ა თ უ რ ქ ე თ შ ი

წიგნი პირველი

მ არ მა რი ლო ს ზ ღ ვის რ ეგ იო ნი

გამომცემლობა„ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი“

ბათუმი - 2016

UDC 811.353.1’286(560)ჩ-82

მონოგრაფიაში, სამეცნიერო ექსპედიციების დროს შეკრებილ მასალებზე, საის-ტორიო წყაროებსა და ლიტერატურაზე დაყრდნობით, შესწავლილია მარმარილოსზღვის რეგიონის (თურქეთის რესპუბლიკა) ქართულენოვანი დასახლებები, აღნუს-ხულია ,,მექართულე’’ სოფლები; მნიშვნელოვანია, აგრეთვე, რომ ავტორი ცდილობსამ სოფლებში მცხოვრები მოსახლეობის სადაურობის შესწავლას, ანუ მათი წინა-პრების საცხოვრებელი რეგიონების, ხეობებისა თუ ფუძესოფლების დადგენა-დაზუს-ტებას.

წიგნი კარგ სამსახურს გაუწევს მუჰაჯირობის ისტორიით, მუჰაჯირთა შთამომავ-ლების თანამედროვე ყოფით და საზოგადოდ, ისტორიული სამხრეთ საქართველოსწარსულით და დღევანდელობით დაინტერესებულ მკითხველებს.

რედაქტორები: პროფესორი მამია ფაღავაასოცირებული პროფესორი ზაზა შაშიკაძე

რეცენზენტები: პროფესორი თინა შიოშვილიასოცირებული პროფესორი ჯემალ კარალიძეასოცირებული პროფესორი ნათია ფარტენაძე

ISBN 978-9941-462-24-5© „ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი” - 2016© მალხაზ ჩოხარაძე

~ 3 ~

შ ე ს ა ვ ა ლ ი

თანამედროვე თურქეთის ქართული მოსახლეობის ნაწილი მამა-პაპათამიწა-წყალზე, ისტორიულ სამხრეთ საქართველოში ცხოვრობს, ნაწილიცგადასახლებათა (უპირატესად - მუჰაჯირობის) ტალღას თურქეთის შიდაპროვინციებში მიმოუფანტავს.

თურქეთის ქართული წარმოშობის მოქალაქეთა რიცხვის დადგენა დღესშეუძლებელია, მაგრამ ფაქტია, რომ მათი ნაწილი დღემდე ახერხებს ნაციონა-ლური იდენტობის შენარჩუნებას, ინტერესდება საკუთარი ფესვებით, ლაპა-რაკობს (საშუალო და უფროსი თაობა) მშობლიურ ენაზე. მეორე მხრივ,თანამედროვე ეპოქის სამწუხარო რეალობა ისაა, რომ ახალი თაობა ივიწყებსწინაპართა ენას, ტრადიციებს და, შესაბამისად, დღითი დღე კლებულობს ქარ-თულად მოლაპარაკეთა რიცხვი. სამწუხაროდ, მეტისმეტად თვალსაჩინოაკულტურათა დიალოგის დაჩქარებული ტემპი, ამ ,,დიალოგის“ სპეციფიკურიხასიათი. უფრო მარტივად თუ ვიტყვით, დროთა მდინარება, სხვა ობიექტურთუ სუბიექტურ ფაქტორებთან ერთად, დაუნდობლად შლის ძველის კვალსისტორიულ სამხრეთ საქართველოს ერთ დროს ჩაკეტილ და მიუვალ ხეო-ბებშიც და თურქეთის შიდა პროვინციებშიც - ქართველების მუჰაჯირობისშემდგომ საბინადროში. ქართველ მეცნიერთა განსაკუთრებულ ინტერესს,სხვა მნიშვნელოვან ფაქტორებთან ერთად, ხსენებული გარემოება განაპი-რობებს და შესაბამისად, დიახაც საშური საქმეა, ერთი მხრივ, ფართომასშტა-ბიანი კომპლექსური კვლევები და მეორე მხრივ, დეტალების, ნაწილებისგულმოდგინე შესწავლა, რაც სურათის გამთლიანებას, ერთიანი მეცნიერულიპორტრეტის შექმნას შეუწყობს ხელს... ისიც ნათელია, რომ უკანასკნელწლებში ამ მიმართულებით არაერთი საინტერესო ნაშრომი გამოქვეყნდა, რაცპრობლემით დაინტერესებულ ქართველ მეცნიერთა გულმოდგინე და ნაყო-ფიერი შრომის შედეგია...

მუჰაჯირობის ისტორია და ქართველ მუჰაჯირთა შთამომავლების თა-ნამედროვე ცხოვრება, ასევე, ჭოროხის აუზის ძირეული მოსახლეობის ავი დაკარგი, ბუნებრივია, მრავალი კუთხით, მრავალი თვალსაზრისით გვაინტერე-სებს. მიუხედავად ამისა, მიზანშეწოლილად მივიჩნიეთ, ნაშრომის პირველწიგნში რამდენიმე კონკრეტული საკითხით შემოვფარგლულიყავით. სწორედამიტომ არაერთ თემას, მათ შორის - კოლექტიური მეხსიერების და თვითშე-მეცნების პრობლემებს, მეტად მოკლედ ვეხებით და ამით სამომავლო საქმია-

~ 4 ~

ნობის ზოგიერთ მიმართულებასაც მოვნიშნავთ. ნაშრომის შემდგომ ნაწი-ლებში (მეორე და მესამე წიგნებში) აისახება, აგრეთვე, ქართული ენის გეოგ-რაფია თურქეთის შავი ზღვის რეგიონის პროვინციებში, ჭოროხის აუზში დაა.შ.

პირველ წიგნში კი ჩვენს ძირითად ამოცანას შეადგენს მარმარილოსზღვის რეგიონის (თურქეთი) ქართულენოვანი დასახლებების კვლევა, უპირ-ველესად - აღრიცხვა ,,მექართულე“ სოფლებისა და ამ სოფლებში მცხოვრებთასადაურობის შესწავლა, ანუ მათი წინაპართა საცხოვრებელი რეგიონების,ხეობებისა თუ ფუძესოფლების დადგენა-დაზუსტება. აღნიშნული მიზანიგანაპირობებს ნაშრომის კომპოზიციას და სტრუქტურასაც. სხვა მასალასთანერთად, წიგნში საკმაოდ ბევრი ცხრილი, რუკა და ფოტოსურათია. ფოტოებიძირითადად ავტორის მიერვე არის გადაღებული სამეცნიერო ექსპედიციებისდროს. ვსარგებლობთ, აგრეთვე, ფოტოებით, რომელთა ავტორია ისტორიისდოქტორი რუსლან ბარამიძე. ნურუოსმანიეს სკოლის სასწავლო პროცესისამსახველი ვიზუალური მასალა კი მოგვაწოდეს ჩვენმა მეგობრებმა - ერეკლედავითაძემ (ერდოღან შენოლმა) და მუსტაფა ქოლათმა (კოლათაშვილმა).

ნაშრომში (რომელიც ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერ-სიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ქართველოლოგიისცენტრის კვლევითი საქმიანობის მცირედი ნაწილია) ასახულია, ერთი მხრივ,თურქეთის შიდა პროვინციებში, მუჰაჯირთა შთამომავლებით დასახლებულრეგიონებში, ქართველოლოგიის ცენტრის 2012-2015 წლების კომპლექსურიექსპედიციების (მათგან 2013 და 2014 წლებში - უშუალოდ მარმარილოსზღვის რეგიონში) შედეგები, მეორე მხრივ, ჭოროხის აუზში 2005 - 2015 წლებ-ში განხორციელებული ინტენსიური კვლევების და საველე მუშაობის მასალე-ბი, აგრეთვე, შესაბამისი საცნობარო და სამეცნიერო ლიტერატურის მონა-ცემები.

კარგად გვესმის, რომ ნაშრომი ვერ იქნება ნაკლისგან დაზღვეული; არგვაქვს პრეტენზია, რომ მონოგრაფია ამომწურავი იქნება: კვლავაც ბევრი დარ-ჩება სათქმელიც, საკვლევიც და, როგორც აღვნიშნე, სამომავლოდ მონიშნულითემებიც. იმედი გვაქვს, წინამდებარე გამოცემა - პირველი წიგნის გამოტანამკითხველის სამსჯავროზე - ხელს შეუწყობს მონაცემების დაზუსტებას, კი-დევ უფრო შეავსებს მას. შესაბამისად, მზად ვართ, მადლიერებით მივიღოთყველა საქმიანი შენიშვნა და გავითვალისწინოთ შემდგომ მუშაობაში.

~ 5 ~

ნაწილი პირველი

ქართველ თა მუჰაჯირობა -ეპოქები და თაობები

~ 6 ~

~ 7 ~

1. მუჰაჯირობის მოკლე ისტორია

1.1. მუჰაჯირობა და საქართველოს ისტორიის მუჰაჯირობამდელიფრაგმენტები

სიტყვა ,,მუჰაჯირობა“ ქართულ ენციკლოპედიაში განმარტებულია, რო-გორც „კავკასიის მკვიდრი მოსახლეობის, ძირითადად იძულებით, გადასახ-ლება ოსმალეთის იმპერიაში XIX საუკუნეში“ (ქსე, 1984: 234). ისლამურ ქვეყ-ნებში ამ არაბული წარმომავლობის სიტყვას უფრო ზოგადი მნიშვნელობა აქვს- „გადასახლება, ემიგრაცია, გაქცევა“ (ლექსიკონი, 2001: 1002), ანუ ნებისმიერისახის (ეკონომიკური, სოციალური, პოლიტიკური, რელიგიური და სხ.)ემიგრაცია (წერეთელი, 1951: 271). თურქული ენის ლექსიკონი მუჰაჯირს (mu-hacir), როგორც არაბული წარმომავლობის სიტყვას, შემდეგნაირად განმარ-ტავს: 1) დასახლების მიზნით სხვა ადგილზე გადასული პირი; 2) (სარწ-მუნოებაში) წმ. მუჰამედთან ერთად, ან მის შემდეგ, მექადან მედინაში თავისშეფარების მიზნით გადასულთათვის დარქმეული სახელი (Sözlük, 2000: 2008).ცხადია, ამჯერად პირველი მნიშვნელობა გვაინტერესებს, მაგრამ ისიც უნდავაღიაროთ, რომ რელიგიურ-სარწმუნოებრივი მოტივი ქართველთა გადა-სახლებაშიც იგრძნობოდა ხოლმე და ზოგჯერ მეტისმეტად თვალსაჩინოდაც...

ალბათ, ლოგიკური იქნება, თუ ვიტყვით, რომ საქართველოსა და საზო-გადოდ, კავკასიაში მუჰაჯირობის ცნების უფრო კონკრეტული შინაარსიეპოქის ისტორიული მოვლენებით არის განპირობებული და უკავშირდება,უპირველესად, რუსეთ-ოსმალეთის ომების მომყოლ მასობრივ გადასახლე-ბებს. XIX საუკუნეში ხსენებული იმპერიების ბრძოლის ასპარეზად საქართ-ველოც იქცა. ისტორიული სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობამ აყრა-გადა-სახლების ტკივილი მანამდეც არაერთხელ იწვნია, მაგრამ მუჰაჯირობა ყვე-ლაზე მასობრივი და ტრაგიკული იყო. გადასახლების პირველი დიდი ტალღა1828-29 წლების ომს მოჰყვა, აფხაზთა მუჰაჯირობა 1867 წელს - მეორე ტალღაიყო, 1877-78 წლების ომისშემდგომი გადასახლება - მესამე...

ისტორიული სამხრეთ საქართველოდან გადასახლებული მუჰაჯირებისუდიდესი უმრავლესობა მუსლიმი ქართველი იყო. მათ შთამომავლებსთანამედროვე თურქეთის თითქმის ყველა მხარეში ნახავ, მაგრამ ყველაზემეტი შავიზღვისპირეთისა და მარმარილოს ზღვის რეგიონებშია. მათ, უმეტეს

~ 8 ~

შემთხვევაში, იციან საკუთარი წარმომავლობის, ფესვების შესახებ. ბევრიმათგანი ლაპარაკობს ქართულად და ურთიერთობს საქართველოში მცხოვრებნათესავებთან.

დიდი ხნის წინათ, როცა მუჰაჯირ ქართველთა წინაპრები მამა-პაპათამიწაზე ცხოვრობდნენ, ისინიც სხვა ქართველებთან ერთად შრომობდნენ,იბრძოდნენ, იღვწოდნენ და ლოცულობდნენ ქვეყნისათვის, რომელსაც მაში-ნაც საქართველო ერქვა. სწორედ იმ უძველეს თაობათა გარჯის და ბრძოლისშედეგია, რომ საქართველომ, მსოფლიოს უდიდეს იმპერიებთან ჭიდილისმიუხედავად, დღემდე მოიტანა სახელმწიფოც და გამორჩეული, თავისთავადიკულტურაც.

სწორედ იმ უძველესი თაობების ქართველები აგებდნენ სალოცავებს თუციხე-კოშკებს, ქმნიდნენ გენიალური სიმარტივით გამორჩეულ ანბანს, წერდ-ნენ ,,ვეფხისტყაოსანს“, მღეროდნენ ჯადოსნურ ,,მრავალჟამიერს“, ჭრიდნენუნიკალურ ჩუქურთმას... ქმნიდნენ ყველაფერ იმას, რაც დღევანდელი ქართ-ველისთვის, მიუხედავად რელიგიური აღმსარებლობისა თუ საცხოვრებელიადგილისა, უნდა იყოს სიამაყის საფუძველი.

მუჰაჯირობამდე სამხრეთმა საქართველომ, ანუ რეგიონმა, რომელსაც XIXსაუკუნის მოღვაწეებმა „სამუსლიმანო საქართველო“ უწოდეს, დიდი დართული გზა განვლო. ამ გზაზე მრავლად ყოფილა როგორც ტრაგიკული,ასევე, საამაყო ნაბიჯები. დიდი ხნის წინათ სწორედ აქედან დაიწყო სულიერიდა კულტურული აღორძინება, რომელმაც, მოგვიანებით, ოქროს საუკუნემდემიიყვანა ქვეყანა. უძველეს ეპოქებზე რომ არაფერი ვთქვათ, მე-12 საუკუნეშისაქართველო მთელ კავკასიასა და წინა აზიაში უძლიერესი სახელმწიფო იყო,მაგრამ მერე მოძალებულ მტერს ვეღარ გაუძლო და თანდათან დასუსტდა,დაიშალა.

ჯერ მონღოლების გამანადგურებელმა შემოსევებმა, მერე სპარსეთისა დაოსმალეთის იმპერიების ბრძოლამ ამ უკვე დასუსტებული ქვეყნის დასაუფ-ლებლად, საქართველოს ძველი დიდების აჩრდილიღა დატოვა.

ისტორიულ სამხრეთ საქართველოს (ჭოროხის აუზს მთლიანად დამტკვრის აუზის ზედა წელს) ოსმალეთი დაეუფლა. XVI საუკუნის მეორე ნახე-ვარში, უკვე 80-იანი წლებისათვის, ოსმალეთს დაპყრობილი ჰქონდა არტაანი,აჭარა, შავშეთ-მაჭახელი, კლარჯეთი, ტაონი (ამიერ და იმიერ ტაო), სამცხე,ჯავახეთი. მალე ყველა ქართული პროვინცია ჩილდირის (ახალციხის)ვილაეთში გაერთიანდა.

~ 9 ~

ამდენად მთელი სამხრეთი საქართველო ოსმალეთის შემადგენლობაშიმოექცა. თანდათან დამკვიდრდა ცხოვრების ახალი წესი და რიგი, ახალირელიგია. საქართველოს ისტორიული პროვინციების მოსახლეობა ნელ-ნელა,თაობიდან თაობამდე, ჩამოყალიბდა ოსმალეთის იმპერიის ერთგულ ქვეშევრ-დომად. არაერთი გურჯი მედგრად იბრძოდა ოსმალეთის ძლიერებისათვის,ერთგულად საქმიანობდა სახელმწიფო სამსახურში, ქმნიდა დოვლათს, აშე-ნებდა ციხეებს თუ სალოცავებს. ოსმალეთის იმპერია კი ერთგულებს უყუ-რადღებოდ არ ტოვებდა და მრავალი ქართველი დაწინაურებულა ფადიშაჰისკარზე, მრავალს მოუხვეჭია დიდება სამხედრო თუ სამოქალაქო ასპარეზზე...

საქართველოს დანარჩენი ნაწილი მეტ-ნაკლებად ინარჩუნებდა სახელ-მწიფოებრიობის ნიშნებს. უფრო ზუსტად, არსებობდა რამდენიმე ქართულისამეფო (ქართლი, კახეთი და იმერეთი) და სამთავრო (აფხაზეთი, სამეგრელო,სვანეთი და გურია). მე-19 საუკუნეში რუსეთმა თანდათან დაიპყრო ისინი,თუმცა ქართული ადათ-წესების, ენის, კულტურის, მწიგნობრობის... ხელყოფავერ შეძლო.

ამდენად, მრავალი საუკუნის განმავლობაში საქართველოს და ამ ქვეყნისმიწა-წყალზე მცხოვრები ხალხის ბედს მსოფლიოს უდიდესი იმპერიებიწყვეტდნენ. საკუთრივ ქართველთა როლი ამ სისხლით სავსე პოლიტიკურთამაშებში მეტისმეტად შეზღუდული იყო. განსაკუთრებით გამწვავდა ვითა-რება მე-19 საუკუნეში. რუსეთ-ოსმალეთის ომები საქართველოს და მთელიკავკასიის ახალ ისტორიას წერდა.

1.2. რუსეთ-ოსმალეთის ომები XIX საუკუნეში და მუჰაჯირობა

1828-1829 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის შემდეგ, ადრიანოპოლისზავით, რუსეთმა მიიღო ახალციხის და ახალქალაქის მაზრები (სამცხე-ჯავა-ხეთი, ფოცხოვი და პალაკაციო), ზავის მე-13 მუხლის თანახმად, მოსაზღვრეტერიტორიების მოსახლეობას 18 თვის განმავლობაში გადასახლება-გადმო-სახლების უფლება მიეცა (ვარდმანიძე, 2013: 38). გადასახლდა დაახლოებით75 ათასი ქართველი მუსლიმი. მუჰაჯირობის ამ ტალღის კვალი თანამედროვეთურქეთში ძნელად იძებნება. როგორც ჩანს, გარდა ოსმალეთის შიდა რეგიო-ნებისა, სამცხე-ჯავახეთიდან ლტოლვილთა ნაწილი მაინც მახლობელ პრო-

~ 10 ~

ვინციებში დასახლდა. ამ აზრს განამტკიცებს ისიც, რომ XIX საუკუნის 30-იანიწლების აჭარა-ქობულეთის და საზოგადოდ, ჭოროხის აუზის მოსახლეობაშიდასტურდება ფენა, რომელიც ოფიციალურად იწოდებოდა ახალციხელმუჰაჯირებად. კერძოდ, 1835 წელს ჩატარებული მოსახლეობის აღწერის მასა-ლებში „ახალციხელი მუჰაჯირებიც” არიან მოხსენიებული.1

ცხადია, სამცხე-ჯავახეთიდან გადასახლებულთა შორის, რეგიონის მო-სახლეობის იმჟამინდელი ეთნიკური შემადგენლობიდან გამომდინარე, უმ-რავლესობა ქართველი მუსლიმი იქნებოდა. ქართულ გარემოში დასახლე-ბულნი, შეინარჩუნებდნენ ქართულ იდენტობას, მაგრამ როგორც ჩანს, არა-ქართულ გარემოში დასახლებული, საკუთარ მიწა-წყალს და ფესვებს მოწყვე-ტილი მესხები საბოლოოდ კარგავდნენ კავშირს წინაპრებთან და ასიმილაციასგანიცდიდნენ. ესაა, ალბათ, უმთავრესი მიზეზი იმისა, რომ, როგორც აღვნიშ-ნეთ, თანამედროვე თურქეთში მესხ მუჰაჯირთა კვალი ძალიან ძნელადიძებნება. თუმცა, გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ შავშეთ-კლარჯეთის მო-სახლეობის ის ფენა, რომელიც თავს „ახისხადან მოსულებს“, „ახალციხელთურქებს“ უწოდებს, ნაწილი მაინც, სწორედ ასიმილირებული ქართველებისშთამომავლებია (ჩოხარაძე, 2013:39). სამწუხაროდ, უნდა აღინიშნოს, რომდღეს ძველი რეალობის მეტად მცირე ნაგლეჯებია შემორჩენილი და სურათისსისრულით აღდგენაც შეუძლებელია...

მასშტაბური და მეტად მტკივნეული იყო აფხაზების მუჰაჯირობა მე-19საუკუნის 60-იან წლები. როგორც აღვნიშნეთ, აფხაზთა პირველი მასობრივიგადასახლება თურქეთში 1867 წელს განხორციელდა - მას შემდეგ, რაც რუ-სეთმა დასავლეთ კავკასიის დაპყრობით დაასრულა კავკასიის ომი, გააუქმააფხაზეთის სამთავრო და იქ რუსული მმართველობა შემოიღო.

კიდევ ერთი მასობრივი გადასახლება მოხდა 1877-78 წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის მსვლელობისას, 1877 წლის აგვისტოში (ხორავა, 2004:6). გა-დასახლების ცალკეული შემთხვევები შემდეგ პერიოდშიც იყო. მუჰაჯირიაფხაზები სახლდებოდნენ როგორც ოსმალეთის შიდა პროვინციებში, ასევეგანაპირას, სამშობლოსთან ახლოს.

1 ამის შესახებ ბსუ-ს ქართველოლოგიის ცენტრის სამეცნიერო კონფერენციაზე (2013 წლის1 თებერვალი) აღნიშნა და შემდეგ პირად საუბარშიც დაადასტურა რიზეს უნივერსიტეტისპროფესორმა ნები გუმუშმა (იხ. აგრ. Gümüş, 2013:13). ჩანაწერები ახალციხიდან მოსულთაშესახებ გვხვდება ზ. ჭიჭინაძესთანაც (ჭიჭინაძე 2013: 142 და სხვ.) და „დროების“ პუბლი-კაციებშიც (მაგ., მ-შვილი, 1881:1 და სხვ.).

~ 11 ~

XIX საუკუნის 60-იან წლებში აფხაზთა ერთი ჯგუფი, დაახლოებით, 2000-მდე ოჯახი დასახლდა აჭარაში. აჭარის აფხაზური მოსახლეობა კიდევ უფროგაიზარდა 1877 წელს, ასევე - XIX საუკუნის 80-იან წლებში, როცა ოსმალე-თიდან მობრუნებულ აფხაზთა ოჯახებს რუსეთის ხელისუფლებამ აფხაზეთ-ში დაბრუნების უფლება არ მისცა.

აღსანიშნავია ისიც, რომ აჭარაში მცხოვრები აფხაზების ნაწილი 1877-1878წლების რუსეთ-ოსმალეთის ომის შემდეგ სამხრეთ საქართველოში დაწყებულმასობრივი მუჰაჯირობის პროცესში ჩაერთო და აჭარლებთან, შავშელებთანთუ კლარჯებთან ერთად თურქეთის შიდა პროვინციებში გადასახლდა (მათკვალს თურქეთში დღესაც წააწყდები აფხაზ მუჰაჯირთა შთამომავლებსშორის).

1877-1878 წლების ომის შემდეგ, ბერლინის ტრაქტატის ძალით, რუსეთისიმპერიის შემადგენლობაში მოექცა ბათუმის და ყარსის ოლქები (აჭარა, შავ-შეთი, კლარჯეთი, კოლა, არტაანი, ტაოს ნაწილი); მთელი ეს ტერიტორიადაექვემდებარა კავკასიის არმიის მთავარსარდალს - როგორც სამხედრო, ასევეადმინისტრაციულ საქმეებში.

ახლადშექმნილი ოლქი ერთ სანავსადგურო ქალაქად (ბათუმი) და სამოკრუგად (ბათუმის, ართვინის და აჭარის) დაიყო. ბათუმის ოკრუგი შედგე-ბოდა ბათუმის, კინტრიშისა და გონიოს უბნებისგან; აჭარის ოკრუგი - ზემოაჭარის, ქვემო აჭარის და მაჭახლის უბნებისგან; ართვინის ოკრუგში კი ართ-ვინის, არტანუჯის და შავშეთ-იმერხევის უბნები შედიოდა.

შექმნილი ვითარება მოსახლეობისთვის უაღრესად რთული აღმოჩნდა.ამის ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი დასტური მუჰაჯირობაა. მოსახლეობისდიდი ნაწილი მაშინვე გაიხიზნა თურქეთის შიდა პროვინციებში. ეს არ იყომხარეთა სპონტანური გადაწყვეტილება, არც მოსახლეობის გარიდება საომარმოქმედებათა ზონიდან. ეს იყო, როგორც აღვნიშნეთ, ორი დიდი იმპერიისმიერ ცივი გონებით განსჯილი და მათივე ინტერესების შესაბამისად მიღე-ბული გადაწყვეტილება.

1878 წლის 19 თებერვალს (3 მარტს) რუსეთ-ოსმალეთს შორის სან-სტეფანოში გაფორმებული საზავო ხელშეკრულების 21-ე მუხლის თანახმად,რუსეთის გამგებლობაში მოქცეული ტერიტორიების მოსახლეობას სამი წლისვადაში თავისუფალი მიგრაციის უფლება ეძლეოდა. ბერლინის კონგრესმა(1878 წლის ივნისი-ივლისი) სან-სტეფანოს ზავის ბევრი დეტალი გადააჯ-გუფა, მაგრამ ხსენებული მუხლის მიმართ პრეტენზია არავის გამოუთქვამს.

~ 12 ~

შესაბამისად, 1879 წლის 27 იანვარს (8 თებერვალს), სტამბოლში, რუსეთ-ოსმა-ლეთს შორის გაფორმდა საზავო ხელშეკრულება, რომლის მე-7 მუხლისთანახმად, რუსეთის ახალ ქვეშევრდომებს საზღვარგარეთ თავისუფალი გადა-სახლების უფლება მიეცათ. დადგინდა გადასახლების ოფიციალური ვადაც:1879 წლის 3 თებერვლიდან 1882 წლის 3 თებერვლამდე (ვარდმანიძე,2013:116). სინამდვილეში, აყრა-გადასახლების პროცესი უფრო ადრე - ომისპერიოდში დაიწყო და დაწესებული ვადის შემდგომ დიდი ხნის განმავლო-ბაში გაგრძელდა, თუმცა, ყველაზე დიდი ტალღა სწორედ აქ დასახელებულოფიციალურ პერიოდზე მოდის.

ეს იყო ომისგან ისედაც გაპარტახებული მოსახლეობის ახალი ტრაგედია– მუჰაჯირობა. შავიზღვისპირა რეგიონიდან თურქეთის შიდა რაიონებშიმრავალი ადგილობრივი გადასახლდა.

გადასახლების პროცესი მეოცე საუკუნეშიც გრძელდებოდა. პრაქტიკუ-ლად მთელი პერიოდის - 1878-1921 წლების - განმავლობაში. ყველაზე დაძა-ბული, ამ თვალსაზრისით, პირველი მსოფლიო ომის პერიოდი იყო, როცასამხრეთ საქართველოს ტერიტორიაზე სამხედრო ოპერაციების საკმაოდმასშტაბურმა ტალღებმა გადაიარა. მაშინ საკმაოდ ბევრი ოჯახი გაიხიზნა(თუმცა, ნაწილი მალევე დაბრუნდა უკან). ერთობ რადიკალურად აფასებდავითარებას გაზეთი „თანამედროვე აზრი“, რომელიც ამის თაობაზე წერდა:„ყველაზე მეტად განადგურებულია გონიოს უჩასტკა, შავი ზღვისპირათმცხოვრებნი და მდ. ჭოროხის პირათ მდებარე სოფლები აჭარისწყლიდან -ართვინამდე. აქ მცხოვრებნი თითქმის აღარ არიან - ვინც არ მოკლეს, -ტყვეთ წაასხეს“ (თანამედროვე აზრი, 1915).

აღსანიშნავია, რომ 1916 წლის 11 თებერვალს რუსეთის სახელმწიფოსათათბიროს ქართველმა დეპუტატმა სოციალ-დემოკრატიული ფრაქციიდანქართველ მუსლიმთა ინტერესების დასაცავად შთამბეჭდავი სიტყვა წარ-მოთქვა და გაიხსენა 1915 წლის 15 იანვარი, როცა რუსმა მხედართმთავარმაპირდაპირ უთხრა, რომ მეფისნაცვალ ვორონცოვ-დაშკოვისაგან დავალებულიჰქონდა, სამხრეთ საქართველოს ტერიტორიები ადგილობრივი მშვიდობიანიმოსახლეობისგანაც გაეწმინდა. ამის შედეგად კი, დეპუტატის თქმით, ათეუ-ლობით სოფელი გაუკაცრიელდა (სიორიძე, 2002: 134).

გადასახლების ცალკეული შემთხვევები 1921 წლის შემდეგაც იყო: კომუ-ნისტური რეჟიმისგან თავის დაღწევის მიზნით, მოქალაქეები ქვეყნიდან გა-მორბოდნენ და თურქეთის შიდა პროვინციებში სახლდებოდნენ.

~ 13 ~

1.3. მოკლე განმარტებები მუჰაჯირობის ზოგიერთი ფაქტორის გამო

მუჰაჯირობას მრავალი ფაქტორი განაპირობებდა. იგი იყო მაშინდელიმსოფლიო პოლიტიკის ნაწილი და სავსებით მისაღები როგორც რუსეთის,ასევე, ოსმალეთისთვის: მკვიდრი მოსახლეობის საბედისწეროდ, ამ საკითხ-თან დაკავშირებით ორ დაპირისპირებულ ძალას შორის თანხმობა სუფევდა:მასობრივი გადასახლება ორივე იმპერიის ინტერესებში შედიოდა.

რუსეთს ამ მშვენიერი კუთხის სტრატეგიული მნიშვნელობა აინტერესებ-და, ბუნებრივი სიმდიდრეები, ნავსადგური და სხვა. ქართველ მუსლიმთათ-ვის საქრისტიანო საქართველოსთან ურთიერთობის პრობლემა ნაკლებადარსებობდა. თავიდანვე ეტყობოდა, რომ სხვადასხვა რჯულის ქართველებიგამონახავდნენ საერთო ენას და თანხმობით იცხოვრებდნენ. მაგრამ რუსიუცხო იყო არა მხოლოდ რჯულით, არამედ ეროვნებით, მენტალობით,ცხოვრების ნირით, წესით და კანონით. რუსეთი არ ენდობოდა ადგილობრივმოსახლეობას, მაგრამ არც ადგილობრივი მოსახლეობა ენდობოდა რუსეთს. ესგანწყობა ზუსტად დაუჭერია „დროების“ კორესპონდენტს, რომელსაც 1878წელს ერთი უბრალო აჭარელი გლეხის ნათქვამი ჩაუწერია: „ქართველებიოღონდაც მოდით, ვინ გიაური არ მიგიღებთ! ვიცით, რომე ჩვენი ხართ, მარტორჯული ცალკე გაქვთ. ჰამა... სხვები რომ მოდიან, იგია ჩვენი დარდი“.ცნობილ ქობულეთელ მოღვაწეს გულო აღა კაიკაციშვილს უთქვამს: „ჩვენოქართველებო, ჩვენო ძმებო, ნათესავებო, ბიძაშვილებო, - თქვენი ჭირიმე,თქვენი, რომ ჩემმა თვალებმა დღეს თქვენ, ჩვენი ძველი ძმები დაგინახათ.ვმადლობ ღმერთს და პატივს ვცემ მის განგებას, რომ ჩვენი და თქვენი ნატვრაშესრულდა და ღმერთმა შეგვაერთა.

ეხლა ღვთით, მე იმედი მაქვს, რომ რაკი ჩვენს ქვეყანაში ჩვენი ნამდვილიძმები, ბიძაშვილები და ნათესავთაგან შემდგარი ქართველთა ჯარი შემო-ვიდა... გავძლიერდებით ჩვენ, ავმაღლდებით სულით, გულით. თქვენც ჩვენიდაახლოებით გაიხარებთ და მერე ჩვენის ასეთი შეერთებით და გახარებითაღდგება და გაძლიერდება სრულიად საქართველო, - როგორც იგი იყო თამარმეფის დროს. მაშ გაუმარჯოს ჩვენს შეერთებას და თამარ მეფის დროისსაქართველოს აღდგენას და გაძლიერებას!..“ (დროება, 268).

~ 14 ~

უკმაყოფილო ად-გილობრივი მოსახლე-ობის გადასახლება რუ-სეთის მრავალგზის ნა-ცადი პოლიტიკა იყო.ეს პოტენციური მოწინ-ააღმდეგეებისგან ტე-რიტორიების დაცლისგამოცდილ ხერხს წარ-მოადგენდა. ხალხისბედი და მომავალი კიიმპერატორს არ აწუ-ხებდა. მეტიც, იყოშემთხვევები, როცაგლეხებს სარგებლობა-ში არსებულ მიწისნაკვეთებსაც ართ-მევდნენ, განსაკუთ-რებით, იმ სოფლებში,სადაც სამთამადნო სა-წარმოები არსებობდა.მაგალითად, 1907

წლის 19 მაისს ართ-ვინის ოკრუგის სოფ.

ძანცულის გლეხებმასაჩივარი გადასცესკავკასიის მეფისნაც-ვალს, რომელშიც უჩი-ოდნენ სამთამადნოამხანაგობას მიწების მიტაცების თაობაზე, კატეგორიულად მოითხოვდნენმადნის დამუშავების შეწყვეტას და მიწების ძველი მფლობელებისთვისდაბრუნებას. ასეთი მდგომარეობა გლეხებს მამა-პაპეული ადგილებიდანწასვლას აიძულებდა. ამას თვით ხელისუფლების მოხელეებიც აღიარებდ-ნენ. 1906 წლის 26 დეკემბრით დათარიღებულ მოხსენებაში ართვინის ოკ-

წარწერიანი დაფა სოფ. საიფიეს (ქესთელის რაიონი, ბურსისპროვინცია) ჯამესთან. წარწერის შინაარსი:

სოფელ საიფიეს დაარსების ისტორია1877-1878 (რუმით 1293) წლების ოსმალეთ-რუსეთის ომის შემდეგ,

იმის გამო, რომ რუსებს და ინგლისელებს სურდათ, თავიანთ მფლო-ბელობაში მოექციათ სპილენძის მადნით მდიდარი ტერიტორიები,ართვინის ილის ბორჩხის ილჩეს მურღულის თემის რამდენიმე სოფლისმოსახლეობა, 1901-1902 (რუმით 1316) წელს, იძულებული გახდა, მიწებიგაეყიდა. [ისინი], ფადიშაჰ სულთან ჰამიდის ფირმანით, ბურსიდან 35 კმ-ისდასავლეთით, ბაიდინში (სადაც რომის იმპერიის დროს ნიკეასმფლობელის სანადირო და დასასვენებელი ადგილები იყო) დაასახლეს.

რესპუბლიკის დაარსების შემდეგ სოფელს სახელი შეეცვალა დასაიფიე ეწოდა.

~ 15 ~

რუგის უფროსი ბათუმის ოლქის სამხედრო გუბერნატორს მოახსენებდა,რომ ადგილობრივ მკვიდრთა გადასახლება საადგილმამულო საკითხისმოუწესრიგებლობით და მძიმე საყოფაცხოვრებო პირობებით არისგამოწვეულიო. ამის გამო მარტო 1906 წლის მეორე ნახევარში ართვინისოკრუგიდან ოსმალეთში წასულა 420 სული, ხოლო წასასვლელად მზადყოფილა 1200 ადამიანი (კარალიძე, 2011: 20) .

ამრიგად, ქართველ მაჰმადიანთა ოსმალეთის იმპერიის შიდა რაიონებშიგადასახლების ერთ-ერთი არსებითი მიზეზი რუსეთის კოლონიზატორულიპოლიტიკა იყო. ემიგრაციის პროცესის დაჩქარებისა და, ამავე დროს, გადა-სახლებულთა რაოდენობის გაზრდის მიზნით, ხელისუფლება შესაბამისპირობებს ქმნიდა: თესავდა შიშს და ქმნიდა აქამდე სრულიად უცნობ, რუ-სეთის, სახელმწიფოში ადგილობრივი მოსახლეობის უპერსპექტივობისგანწყობას, ართულებდა და ამძიმებდა საგადასახადო პოლიტიკას, რაც მაშინ-ვე აისახებოდა მკვიდრთა ეკონომიკურ მდგომარეობაზე; უგულებელყოფდამაღალი წოდების პრივილეგიებს, ფართო გასაქანს აძლევდა ახლად შემოერ-თებულ მხარეში მრავლად დანიშნულ წვრილ მოხელე-ჩინოვნიკთა თვითნე-ბობას, ხშირად პირდაპირ მოუწოდებდა წასვლისკენ და მრავალი სხვა.

გადასახლების აქტიურ პროპაგანდას ეწეოდა ოსმალეთის იმპერია, რო-მელსაც მეტად პრაგმატული მიზანი ჰქონდა. გადასახლებულთა სახით იგიმიიღებდა მაღალი სამეურნეო კულტურით გამორჩეულ, მშრომელ, ერთგულ,მებრძოლი ბუნების მოსახლეობას, რომელიც შეავსებდა ქვეყნის შიდა პროვინ-ციების ტერიტორიებს, ამავე დროს, უეჭვოდ და უყოყმანოდ ჩამოყალიბდე-ბოდა სახელმწიფოს ერთ-ერთ დასაყრდენად - ლტოლვილ მოსახლეობას ხომ,როგორც წესი, ხელისუფლების იქით გზა არ აქვს... როგორც ერთი-ერთი თანა-მედროვე თურქი ავტორი მიუთითებს, სულთანი აბდულჰამიდ II (1876-1909)ბათუმიდან და ართვინიდან მიგრირებულ მუჰაჯირებს ძალიან აფასებდა,მიიჩნევდა რა, რომ ისინი ანატოლიის დაცარიელებული მიწების შესავსებადსაუკეთესო საშუალება იყო. ამასთან, ეჭვი არ ეპარებოდა რა ისლამისადმი მათერთგულებაში, ანატოლიის დემოგრაფიული სურათის ოსმალეთის სახელ-მწიფოსთვის სასარგებლოდ მოწესრიგებას გეგმავდა (Muammer, 2009).

მნიშვნელოვან როლს თამაშობდა რელიგიური ფაქტორი, რაც, ეკონომი-კურთან ერთად, გადასახლების ქადაგებათა მთავარი საყრდენი იყო. პროპა-განდისტები დაბეჯითებით ირწმუნებოდნენ, რომ ყოველი მაჰმადიანი,რომელიც რუსის ურჯულო ხელმწიფისა და კანონების მფარველობაში

~ 16 ~

დარჩება, სულითა და ხორცით წაწყმედილი იქნება, რაც უნდა მტკიცეაღმასრულებელი იყოს მაჰმადის რჯულისა, ედემს ვერ ეღირსება; ამიტომუნდა გადასახლდეს ყველა ოსმალეთში, სადაც, უეჭველია, თავდაპირველადბევრ გაჭირვებას, შიმშილს, სიცივეს და სხვა უბედურებებს გადაიტანენ,მაგრამ ეს ტანჯვა ხორციელი იქნება და სულის მაცხონებელიო (დროება, 100).

XIX საუკუნის ქართული პრესა არაერთგზის განიხილავს საპროპაგანდოქადაგებათა შინაარსს. ფართოდ ეხება ამ თემას ზაქარია ჭიჭინაძე (ჭიჭინაძე,1912: 177), რომელმაც მრავლად შემოგვინახა თანამედროვეთა ნარატივები. ესმასალა თვითმხილველთა ნაამბობს ეყრდნობა და, შესაბამისად, სანდოა.უნდა ითქვას, რომ ქადაგებათა შინაარსი, მასებზე ზემოქმედების თვალსაზ-რისით, დიახაც შთამბეჭდავია. მით უმეტეს, როცა საქმე ეხება ქართველმუსლიმებს, რომლებიც XIX საუკუნის ბოლოს რჯულის განსაკუთრებულისიმტკიცით გამოირჩეოდნენ და გულწრფელად ენდობოდნენ რელიგიურავტორიტეტებს, რომლებიც მჭევრმეტყველებას არ იშურებდნენ მსმენელთადასარწმუნებლად.

განწყობა, რომ მუჰაჯირობა რწმენის სიმტკიცისათვის ბრძოლის ნაწილიიყო, თაობებს გამოჰყვა. მრავალი თურქეთელი ქართველი, „დედეების“ ტრა-გიკულ თავგადასავალზე საუბრისას, ხაზს უსვამს ისლამის განსაკუთრებულერთგულებას და ქართული თვითშემეცნების (გურჯობის) ერთ-ერთ საფუ-ძვლად სწორედ რწმენის ერთგულებას მიიჩნევს.

როგორც აღვნიშნეთ, არანაკლებ მნიშვნელოვანი იყო ეკონომიკური ფაქ-ტორი, მით უმეტეს, როცა, ისედაც მცირემიწიანობით გამორჩეულ რეგიონში,ახალი რუსული ხელისუფლების პირობებში, კარგა ხანს ბურუსით იყო მო-ცული მიწათმოწყობის საკითხები. ამ გაურკვევლობით კარგად ისარგებლესგადასახლების მქადაგებლებმა, რომლებიც მიწათმოქმედ გურჯებს უშურვე-ლად აღუთქვამდნენ თაობების მატერიალურ კეთილდღეობას, ჰექტრობითმიწებს... ეს დაპირება, როგორც დღევანდელი ვითარება მოწმობს, ასე თუ ისე,შესრულდა კიდეც, მაგრამ მუჰაჯირობის ისტორია სხვა - ერთობ ტრაგიკულიშინაარსის კითხვასაც სვამს: ღირდა კი მუჰაჯირების სისხლიან და ცრემლიანისტორიად ეს მიწები?

ამრიგად, ქართველ მაჰმადიანთა მუჰაჯირობის ერთ-ერთი არსებითიმიზეზი იყო ოსმალეთის იმპერიის მმართველი წრეების მისწრაფება, მშრომე-ლი, მაღალი სამეურნეო კულტურის მქონე, მებრძოლი, ერთგული მოსახლეო-ბით შეევსო შავიზღვისპირეთისა და ანატოლიის ვრცელი ტერიტორიები.

~ 17 ~

1.4. მუჰაჯირობა და ქართველი მამულიშვილები

მიუხედავად იმისა, რა ძალისხმევას დებდა რუსული მმართველობა ად-გილობრივთა ასაყრელად, მიუხედავად იმისა, რას ჰპირდებოდა ოსმალეთისიმპერია მუჰაჯირებს და რა ოქროს კოშკებს აღუქვამდა, მიუხედავად მოსახ-ლეობის იმედებისა და მოლოდინებისა - გადაწყვეტილების მიღება არ იყოიოლი. ყველა ფენაში, ყველა წოდებაში იყო გადასახლების მომხრეც დამოწინააღმდეგეც. მთელი სამუსლიმანო საქართველო მაშინ ამით სუნთქავდა,დღენიადაგ ამაზე საუბრობდა, მსჯელობდა, წონიდა, გაფაციცებით ჰკრეფდაწასულთა ამბებს, ხარობდა კეთილით - რაც იშვიათად ესმოდა - და მწარედგანიცდიდა მოძმეთა უბედურებას. ეს ყველაფერი კიდევ ერთი დასტურიაპრობლემის განსაკუთრებული სირთულისა. მკვიდრი მოსახლეობა - მიწაზემიჯაჭვული, მშრომელი, პატიოსანი, ტრადიციების ერთგული, ოჯახზე გა-დაგებული, - ერთბაშად მოექცა ორი უზარმაზარი იმპერიის ძლიერი და გა-მოცდილი საპროპაგანდო წნეხის მოქმედების ზონაში... ნებისმიერი გადაწყვე-ტილება ულევი ტკივილის წყარო იყო და ამ ტკივილის ნაკვალევი დღემდეთვალსაჩინოა! წასულთა განწყობის საფუძვლებზე ვისაუბრეთ უკვე და ბარემისეც ვთქვათ, რომ დღეს მუჰაჯირთა შთამომავლების დიდი ნაწილი დადე-ბითად აფასებს წინაპართა გადაწყვეტილებას, ერთადერთ სწორ ნაბიჯადმიიჩნევს, ნაწილი - ყოყმანობს; ნაწილსაც - ფუძის მიტოვება შეცდომად მიაჩ-ნია... ეს რთული, ვრცელი და ემოციით სავსე თემაა, რომელსაც მომავალშიაუცილებლად მივუბრუნდებით, აქ კი, სამომავლო ემოციის ასოციაციით,კომენტარების და განმარტებების გარეშე, გავიხსენებთ, რომ ქორგანში(ყორღანში - ორდუს პროვინცია), დიდი სიყვარულით და ტკივილით გაკეთე-ბულ მუზეუმში, 2012 წელს, ალი ქათამაძემ გვაჩვენა გვაჩვენა პატარა ტაბლა,რომლის ისტორიაც მუჰაჯირთა ნარატივების ერთი ცრემლიანი ნატეხია:შვიდი დღის გათხოვილი გოგონას ახალი ოჯახი წასულა მუჰაჯირად ქო-ბულეთიდან. ცხადია, ახლად შეუღლებულებიც დასდგომიან უშორეს გზას.ჯერ გათხოვება რა იყო ამ პატარა გოგოსი და მერე დედ-მამის ოჯახთან,როგორც აღმოჩნდა, სამუდამო განშორება რა იქნებოდა!.. დედას ტაბლაუჩუქებია - სტუმრის პატივისცემა არ დაივიწყო, საჭმელი ლამაზად მიართ-ვიო. ტაბლა გოგოს ტვირთი იყო - არ იშორებდა თურმე, როგორც მშობლებისსახსოვარს. ცრემლით ასველებდა გზაშიც და მერეც - სიბერეში...

~ 18 ~

წასულებსაც ჰქონდათ თავიანთი ტკივილიანი სიმართლე. მაგრამ უფრომყარი არგუმენტები მაინც დარჩენილთა მხარეზე იყო. მუჰაჯირობის მოწი-ნააღმდეგენი, როგორც ვთქვით, ადგილობრივი მოსახლეობის ყველა ფენასადა წოდებაში იყო. ხოლო არაერთი გავლენიანი პირი ბოლომდე იბრძოდათანამემამულეთა მოსაბრუნებლად. ასეთები იყვნენ, მაგალითად, ლომანეფენდი ქარცივაძე, ახმედ ეფენდი ხალვაში, გულო აღა კაიკაციშვილი, დედეაღა ნიჟარაძე, აბდულ ეფენდი მიქელაძე, მუფთი ახმედ ეფენდი ხალიფა-შვილი, ხოჯა ლომან ეფენდი ბერიძე, თუფან ბეგ შერვაშიძე და სხვანი.

ლომან ეფენდი ქარცივაძეს, რომელიც 1812 წელს დაბადებულა ზემოაჭარაში, ოლადაურში, უმაღლესი განათლება სტამბოლში ჰქონდა მიღებული,იგი თურმე დიდი გავლენით სარგებლობდა სულთან აბდულ აზიზის კარზე.XIX საუკუნის მიწურულს აჭარაში დაბრუნებულა. მუჰაჯირობის დროსქართველ მუსლიმებს სხვა დეპუტატებთან ერთად ოსმალეთში გაუგზავნიათ,რათა მოენახულებინა მუჰაჯირთა დასასახლებლად განკუთვნილი მიწები დაგაეგო პირობები. ლომანს ჯერ წერილით გაუფრთხილებია თანამემამულენი -თავი შეიკავეთ თურქეთში გადასახლებისგანო, მერე, როცა ჩამოვიდა, უთქ-ვამს: „ბევრი ადგილი დავიარე, მაგრამ ჩვენისთანა შემკობილი და საჩვენოვერაფერი ვნახეო“. გარდა ამისა, აშკარაა, მას კარგად ჰქონდა გაცნობიერებუ-ლი, რომ გადასახლების პროპაგანდისტები, ითვალისწინებდნენ რა მოსახ-ლეობის მტკიცე რწმენას, მნიშვნელოვან ზეგავლენას ახდენდნენ რელიგიურცნობიერებაზე. ამის საპასუხოდ დაბეჯითებით უთქვამს: „ნამდვილი მაჰმა-დიანობა ჩვენთან დარჩენილა, რჯული ჩვენისთანა სუფთად და წმინდადარავის უჭირავს სახონთქრეთში, სადაც ყველგან გიაურობა შეპარულა, ამისგამო, არ გირჩევთ ოსმალეთში გადასახლებას“(დროება, 34).

ქარცივაძის მცდელობას კეთილი გავლენა მოუხდენია თანამოძმეებზე:ბევრს გადაუფიქრებია გამგზავრება და სამშობლოს მიტოვება.

სამწუხაროდ, ქართველობას ტენდენციასთან დაპირისპირების ძალა არჰქონდა! იმ ეპოქაში, რომელზედაც ვსაუბრობთ, გამოიცემოდა ქართული წიგ-ნები და ჟურნალ-გაზეთები, წარმატებით ფუნქციონირებდა ქართული თეატ-რი, სკოლები, არსებობდა ქართული საქმის სამსახურში ჩამდგარი საზოგა-დოებრივი გაერთიანებები, თანდათან ძლიერდებოდა ეროვნულ-გამათა-ვისუფლებელი მოძრაობა, მაგრამ, სამწუხაროდ, საქართველოს სახელმწიფოXIX საუკუნეში აღარ არსებობდა. ამდენად, არ არსებობდა რომელიმე ქარ-თული ინსტიტუტიც, რომელიც ოფიციალურად შეძლებდა თავისი მოქალა-

~ 19 ~

ქეების ინტერესების დაცვას საერთაშორისო ასპარეზზე თუ ქვეყნის შიგნით.რუსეთის კოლონიად ქცეული ქვეყნის მოღვაწეთა შესაძლებლობები კი უაღ-რესად შეზღუდული იყო.

მიუხედავად ამისა, ყველაზე ბეჯითად სწორედ საქრისტიანო საქართ-ველოს მამულიშვილებმა აიმაღლეს ხმა მუსლიმ თანამოძმეთა დასაცავად.ისინი უპირისპირდებოდნენ როგორც რუსეთის იმპერიის მმართველი წრეე-ბის პოლიტიკას, ასევე, ოსმალურ პროპაგანდას და ცდილობდნენ, შეეჩერები-ნათ მუჰაჯირობის ტალღა, გარდა ამისა, გაეადვილებინათ ქართველი მუს-ლიმებისთვის ახალ, რთულ დროებასთან შეგუების პროცესი, დახმარებიდნენუამრავი ახლადგაჩენილი პრობლემის მოგვარებაში, ეზრუნათ ეპოქის შესაფე-რისი საგანმანათლებლო თუ კულტურული დაწესებულებების ჩამოყალი-ბებისთვის და ა.შ. მაშინდელ ქართულ პრესაში ამ განწყობის გამომხატველიმრავალი წერილი დაიბეჭდა და უნდა აღინიშნოს, რომ თავადაც კოლონია-ლური რეჟიმის მარწუხებში მოქცეულმა ქართულმა საზოგადოებამ ბევრიღირებული საქმის გაკეთება შეძლო და სამუსლიმანო საქართველოს გამოჩე-ნილ მოღვაწეებთან ერთად გულმოგინედ იღვაწა სხვადასხვა აღმსარებლობისქართველთა ერთიანობისათვის.

ილია ჭავჭავაძე, რომლის სიტყვასაც მაშინ დიდი ძალა ჰქონდა, ჯერკიდევ 1977 წელს გამოეხმაურა სამხრეთ საქართველოში მიმდინარე მოვლე-ნებს და თანამოაზრე მამულიშვილებთან ერთად, თავიდანვე სწორად გან-საზღვრა ქრისტიანი და მუსლიმი ქართველების სამომავლო ურთიერთობისპრინციპები. „არ გვაშინებს ჩვენ ის გარემოება, - წერდა იგი „ივერიაში“, - ჩვენძმებს, ოსმალოს საქართველოში მცხოვრებთა, დღეს მაჰმადიანის სარწმუნოე-ბა უჭირავთ. ოღონდ მოვიდეს კვლავ ის ბედნიერი დღე, რომ ჩვენ ერთმანეთსკიდევ შევუერთდეთ, ერთმანეთი ვიძმოთ და ქართველი, ჩვენდა სასიქადუ-ლოდ, კვლავ დაუმტკიცებს ქვეყანასა, რომ იგი არ ერჩის ადამიანის სინდისსდა დიდი ხნის განშორებულს ძმას ძმურადვე შეითვისებს, თავის პატიოსანსდა ლმობიერს გულზე ძმას ძმურადვე მიიყრდენს თვალში სიხარულისცრემლმორეული ქართველი!..“ (ჭავჭავაძე, 2012: 8).

სიტყვამ მოიტანა და, რუსეთ-ოსმალეთის ომის დამთავრებისთანავე,ქართველ მოღვაწეებს, ყველაზე უწინ - დიმიტრი ყიფიანს, ჩინებული აზრიმოუვიდათ - მოეწყოთ შეხვედრა თბილისში ჩამოსული ქართველი მუსლიმე-ბისთვის, რათა ,,სხვით თუ არა, საზოგადოებრივ სუფრაზე პურისჭამით მაინცდაემტკიცებინათ თავიანთი თანაგრძნობა და სიყვარული, ქართველური

~ 20 ~

გული გადაეშალათ ურთიერთისათვის და მტკიცე, ურყევი საფუძველიჩაეყარათ მომავლისათვის“.

მაჰმადიან ქართველთაგან შეხვედრაზე იყვნენ შერიფ ხიმშიაშვილი, ხუ-სეინ აბაშიძე, ხასან ბეჟანიძე, ნური ხიმშიაშვილი, ახმედ ხალვაში და სხვაწარჩინებული თავკაცნი. სულ 16 სტუმარი.

მასაპინძელთაგან შთამბეჭდავი სადღეგრძელოები წარმოუთქვამთ გრი-გოლ ორბელიანს, ალექსანდრე ზუბალაშვილს, დიმიტრი ყიფიანს, აკაკი წერე-თელს და სხვებს.

დიმიტრი ყიფიანს, მაგალითად, უთქვამს:„ერთხელაც საქართველო ვრცელი და მაგარი ქვეყანა ყოფილა. ამაზე გვე-

მოწმებიან: ერთი მხრით - გმირული მოქმედება, რომელსაც თვალწინ წამოგ-ვიყენებს ერთი ცარიელი ხსენება ისეთი სახელისა, როგორც, მაგალითად,ვახტანგ გორგასლანი, დავით აღმაშენებელი, დიდი და დიდად მნათობითამარ მეფე; მეორეს მხრით - გვემოწმებიან ისეთი ხუროთმოძღვრებითიამოსაკითხავები, როგორც, მაგალითად, ციხესიმაგრეები და ტაძრები...

ბუნების გამომძიებლობით ვიცით, რომ ქვეყნიერებაში უძრავი არა არის-რა. დროთა ბრუნვაში სხვადასხვა შეტაკებანი მომხდარა და ერთი ისეთიცა,რომ დაურღვევია ჩვენი გვარ-ტომობითი კავშირიცა. და ორასმა, სამასმაწელიწადმა განვლო, რომ აქაურ ქართველებს იქაური ქართველებისა არაგვსმენია-რა, - ისინი ჩვენთვის სწუხდნენ, ჩვენ - იმათთვის, ჩვენ იმათი აღარავიცით რა, იმათ - ჩვენი...

ახლა აგვიხდა ასწლეული ნატვრა! ვისურვოთ სიმტკიცე ამ ახლადაღდგენილი კავშირისა უკუნისამდე! და ამ ჩვენს ძველს მოძმეებს რომ თვა-ლითა ვხედავთ და ძმურის სიყვარულით შევხარით, შევსვათ სადღეგრძელოიმათი!“ (სახოკია, 2005:197)

დავუბრუნდეთ მუჰაჯირობას:ქართველმა მოღვაწეებმა ჯერ კიდევ 60-იან წლებში აიმღლეს ხმა აფხაზ-

თა მუჰაჯირობის წინააღმდეგ. 70-იანი წლებიდან კი ბრძოლის ფრონტიუფრო ფართოდ გაიშალა. ილია ჭავჭავაძე, აკაკი წერეთელი, სერგეი მესხი,გიორგი წერეთელი, იონა მეუნარგია, ზაქარია ჭიჭინაძე და სხვანი ძალისხმე-ვას არ იშურებდნენ მუსლიმ თანამოძმეთა სიკეთისათვის. თუმცა, ამ ძალის-ხმევას ყოველთვის როდი მოჰქონდა შედეგი და მე-19 საუკუნის პრესაც სავსეამწარე ტკივილით: „საკვირველი ამბავია!.. - წერდა ილია ჭავჭავაძე, - ნუთუხალხი სტოვებს ყველაფერს, რაც კი მისთვის ძვირფასია; სტოვებს მამულს,

~ 21 ~

დედულს, სახლ-კარს, სადაც დაიბადა, სადაც გაიზარდა, საცა უმარხია დედა,მამა, და, ძმა, - და მიდის სად? ოსმალეთში? დაე, ამაზედ ჩვენს შემდეგ ოსმა-ლეთის ისტორიკოსები განცვიფრდეს, ჩვენ კი ეს გულისტკივილი შევიტანოთჩვენს მატიანეში...“ (ჭავჭავაძე, 1879).

სერგეი მესხმა 1880 წელს „დროებაში“ გამოქვეყნებული წერილით კიდევერთხელ შემოჰკრა განგაშის ზარებს: „რას ვაკეთებდით იმ დროს ბათუმში?“ -კატეგორიულად სვამს კითხვას წერილის ავტორი. აშკარაა, რომ მას არ აკმა-ყოფილებს საზოგადოების აქტიურობის ხარისხი და მოქმედებისკენ მოუწო-დებს თანამოაზრეებს. მოქმედება კი ნიშნავდა ახსნა-განმარტებას, გადასახლე-ბის საწინააღმდეგო აგიტაციას, უღირსი სახელმწიფო მოხელეების მხილებას,კულტურულ-საგანმანათლებლო მოღვაწეობას, სხვადასხვა რწმენის ქართ-ველთა ერთიანობისთვის ბრძოლას და ა.შ. მართალია, ამ ბრძოლამ ყოვლის-მომცველი შედეგი ვერ გამოიღო, მაგრამ არაერთ ქართველ მუსლიმს გა-დააფიქრებინა გადასახლება.

1.5. ქართველთა გადასახლება და ახალ მიწაზე დამკვიდრება

მუჰაჯირები მიდიოდნენ ზღვით ან ხმელეთით. წასვლის საორგანიზაციოდა ემოციურ მხარეზე ამჯერად არაფერს ვიტყვით, მაგრამ ტანჯვითა დავაებით სავსე იყო თვით გადასახლების პროცესი. ეს მაშინ საყოველთაოპრობლემა, ყველასთვის ინტერესის აღმძვრელი თემა იყო საქართველოშიც დაოსმალეთშიც. მას განიხილავდნენ პოლიტიკოსები თუ მეომრები, მუშები თუგლეხები, ვაჭრები თუ სახელმწიფო მოხელეები, საზოგადო მოღვაწეები თუჟურნალისტები... ამ თემაზე საუბრობდნენ ყველგან - ეკლესიებში თუ ჯამეებ-ში, სახელმწიფო ორგანოებში თუ ბაზრობებზე, ქუჩებსა თუ ყავახანებში...მაგრამ ლაპარაკი საქმეს ვერ შველოდა. თანდათან იზრდებოდა მუჰაჯირთარაოდენობა და უსაზღვროდ მრავლდებოდა ცრემლიანი ნარატივების რიცხ-ვი!.. 1880 წელს, მაგალითად, გაზეთი დროება იუწყებოდა, რომ მაჭახლისხეობიდან 400 მუსლიმი ჩამოვიდა ბათუმში, იმ იმედით, ოსმალეთის გემიმოვა და წაგვიყვანსო. ათი დღის განმავლობაში მშიერი ხალხი ზღვის პირასეყარა. გემი კი არ მოდიოდა და არც აპირებდა მოსვლას, ბოლოს კი რუსეთისგემმა წაიყვანა ეს ხალხი იზმირისკენ (დროება, 124).

~ 22 ~

ეს ალბათ ერთ-ერთი ყველაზე ნეიტრალური ისტორიაა ტრაგიკულნარატივთაგან. „ჩვენები ბევრი წამოსულან, ზოგი გემით, ზოგი ფეხით,ნახვარი გზაში მომკტარა“ - ზემოხსენებული ალი ქათამაძის მიერ ნათქვამისმსგავს წინადადებას ბევრგან მოისმენ ჩვენებურებში. ბაზგირეთში დღემდეყვებიან სულო ზუბოღლის (ზუმბაძის) ისტორიას. იგი მუჰაჯირად წასუ-ლა ნიქსარში, ადგილი აურჩევია, ოჯახისა და ბარგისთვის დაბრუნება გა-ნუზრახავს, გზად შეხვედრია ერთ თანამემამულეს, რომელიც მწარედმოთქვამდა: ყაჩაღებს მისთვის ქონება, ცოლი და ქალიშვილი წაერთვათ.

სულო აღშფოთებულა: რა გატირებს, წადი, ან ისინი იპოვე და დახოცე,ან თავი მოიკალიო. ამ შემთხვევამ თურმე შავშეთის მიტოვება გადააფიქ-რებინა _ ბაზგირეთში დავრჩები, სინდისი და ნამუსი მაინც შემრჩებაო.

„...თოქათი გაუვლიათ და ადანამდე წასულან. იქ საბინადრო მიუციათ,მაგრამ არ დარჩენილან. სოფლიდან მერზიფონში წამსვლელებიც ყოფილან.გზაში ბევრი ჩვენი ხალხი გარდაცვლილა...” - ეს უკვე თურქი ავტორის, ულქუონალის ჩანაწერია, მას მუჰაჯირების შთამომავლებში არაერთი მსგავსიისტორია მოუსმენია და შეუკრებია. (Önal, 2010: 34). ცხადია, მრავალმა ოჯახმაიმგზავრა მშვიდობიანად და კეთილად დაემკვიდრა ახალ საცხოვრებელში,მაგრამ უბედურება ბევრი ახლდა გადასახლებას და მუჰაჯირობა კეთილიდასასრულით, თუნდაც ძალიან მრავალრიცხოვანი, იმ უბედურებათასაპირწონედ ვერ გამოდგება.

გასაგებია, რომ ხალხის მიღება-დაბინავება კიდევ ერთი დიდი პრობლემაიქნებოდა. მუჰაჯირებს ჯერ ერთგვარ გამანაწილებელ ბანაკებში ათავსებდნენ(„გაჩეჩებულები ვყოფილვართ ჩადირებშიო1“, - ასე გაიხსენეს ძველებისნაამბობი გემლიქის რაიონის სოფ. ჰაიდარიეში). ამ ბანაკებში გაჩერება ზოგ-ჯერ დიდხანს უწევდათ. აქედან უნდა იყოს პრაქტიკულად ყველა რეგიონისმუჰაჯირებში შემორჩენილი ზუსტად ერთნაირი თქმულება: პირველი თაო-ბის მუჰაჯირები ჯერ ბარში დასახლებულან, იქაურობა კოღო-ბუზით ყოფი-ლა სავსე. ვერ აუტანიათ და მერე გადმოსახლებულან ახალ სამკვიდრე-ბელშიო.

ახალი საცხოვრებელი ადგილების შერჩევაში მუჰაჯირთა წარმომადგენ-ლებიც მონაწილეობდნენ. ამასაც მრავალი ნარატივი მოწმობს. მაგალითად,ჰაირიელი (ინეგოლის რ-ნ) ბასრი ილდირიმის (ომერაძე) თქმით, მათი

1 კარვებში

~ 23 ~

წინაპრები ჯერ ინეგოლში დაბინავებულან. იქ „ბუზი ყოფილა“, რაც ვერაუტანიათ. მემედ-აღას, ერთ განათლებულ ჩვენებურს, უძებნია და აურჩევიაადგილი. წამოსულან და დასახლებულან. არც ამას ჩაუვლია მარტივად: მე-მედ-აღამ მონიშნა თურმე სოფლის გასაშენებელი ადგილი: ხეებზე ნაფოტებიჩამოთალა; მაგრამ შემდეგ ჩერქეზები მოსულან და მონიშნულ ადგილშიშეცილებიან. „დიდი ჩხუბი ქნილა“ ჩერქეზებსა და ქართველებს შორის, ჩვე-ნებურებს უმარჯვიათ, „ჩერქეზები დუუბეჩებიან და გუუგდიან“...

უკანასკნელი ფრაგმენტი ამ ისტორიისა კიდევ ერთ ტრაგიკულ ფურ-ცელზე მიანიშნებს. მუჰაჯირთა პირველი თაობის თვითდამკვიდრებისპროცესი ასევე უდიდესი ტკივილით იყო გაჯერებული და ეს ტკივილითაობების მეხსიერებამ შემოინახა. ეს პროცესი სავსე იყო მცირე თუ დიდიგმირობებით, ზოგჯერ - არცთუ ისე თავმოსაწონებელი ამბებითაც... ესტრაგიკული ისტორია მაშინაც და მერეც, ობიექტური მიზეზების გამო, ქარ-თული საზოგადოების ყურადღების მიღმა დარჩა... არადა, ჩვენებურებმა ქედ-მოუდრეკლად იბრძოლეს! - ტყეც კაფეს და მიწაც ხნეს, სახლებიც აშენეს დასაქონელ-ფრინველიც ამრავლეს. შუაგულ ანატოლიაში ხეჭეჭურიც ახარეს და„კეჟერაჲ“ ფხალიც, მტრულად დახვედრილს გაჩენის დღე აწყევლინეს დამოყვრად მოსულს უძმეს და უერთგულეს.

ესეც ერთი ვრცელი და რთული ისტორიაა, რომელსაც ასევე სხვა დროსმივუბრუნდებით უფრო ვრცლად სასაუბროდ, მაგრამ თავიდათავი ისაა, რომჩვენებურებმა შეძლეს, არათუ გადარჩენილიყვნენ და მყარად, საკუთარიღირსების შეგრძნებით, დამკვიდრებულიყვნენ ახალ მიწაზე, არამედ შეძლესგურჯებად გადარჩენა.

შუაგულ ოსმალეთში ქართველი არ მისულა მონის და ბეჩავის ცნობიე-რებით. მას ყოველთვის მეტისმეტი სიმძაფრით ჰქონდა საკუთარი ღირსებისშეგნება. ეს „მეტისმეტი“ აიძულებდა, ზემოდან დაეხედა დამხვდურისა თუსხვა მოსულისთვის მაშინაც კი, როცა სულს იქით არაფერი გააჩნდა. სწამდა,რომ მათზე უკეთ იცოდა ცხოვრების ავი და კარგი; უკეთესად შეეძლო მეურ-ნეობის მოწყობა, უფრო გემრიელ და მრავალფეროვან საჭმელებს აკეთებდა,ინახავდა რწმენას და ტრადიციას, იბრძოდა ვაჟკაცურად.

მართალია, დიდი საქართველო (საქართველო როგორც ქვეყანა, სახელ-მწიფო) დავიწყებოდა („გურჯისტანი დევლეთი არისო, ვინმემ არ იცოდა,დედა-ენა და ანბანი გვაქო - ვინმემ არ იცოდა, სამი-ოთხი კაცი თუ იქნებოდაამის მცოდნე...“ ასე გვითხრა ერთმა თუფექჩიქონაქელმა მოხუცმა), მაგრამ

~ 24 ~

ბევრს ახსოვდა ძველი „ვათანის“ ღელე და ხეობა, „ბათომი“ და „აჯარა“, ართ-ვინი და ბორჩხა, ქობულეთი და ხოფა, მურღული და შავშეთი...

„დოხსანუჩ“1 მუჰაჯირთა პირველ ტალღას თითქმის საუკუნენახევარიგვაშორებს. თაობათა ბრძოლამ და შრომამ ნაყოფი გამოიღო... ქოხის ადგილასსახლი აშენდა, სახლის ადგილას - სასახლე. ქართველები გამრავლდნენ,გაძლიერდენ, მყარად დაიმკვიდრეს ადგილი უზარმაზარ სახელმწიფოში:პოლიტიკასა და ბიზნესში, ლიტერატურასა და ხელოვნებაში, მეცნიერებასადა სპორტში. ბუნებითმა ნიჭმა მრავალმხრივ იჩინა თავი, მაგრამ მემლექეთისგამო სევდა ამ თაობის თვალებსაც შერჩა...

1 პირველი თაობა ქართველი მუჰაჯირებისა თავს 93-ის (Doksan üç) მუჰაჯირებს, შესაბა-მისად, რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 წლების ომს - 93 წლის ომს (Doksan üç harbı) უწოდებ-და. საქმე ისაა, რომ ოსმალეთის იმპერიაში მოქმედებდა ჰიჯრის - ისლსმური მთვარისკალენდარი. თანზიმათის რეფორმები კალენდარსაც შეეხო. 1840 წელს შემოღებულ იქნარომაული (რუმის) კალენდარი - Rumi Takvim. პროფ. ზ. შაშიკაძის განმარტებით, რეფორ-მის შედეგად რომაული კალენდრის დღეები გაუთანაბრეს გრიგორიანული მზის კალენდ-რის დღეების რაოდენობას, ანუ ჰიჯრისა და რუმის კალენდრებს შორის გაჩნდა თერთმეტ-დღიანი სხვაობა, მაგრამ წლების აღრიცხვა დარჩა ძველი. 1870 წლამდე პარალელურადმოქმედებდა ორივე - ჰიჯრის და რუმის - კალენდარი, მაგრამ ოფიციალური სტატუსირუმს ჰქონდა. ჰიჯრის 1293 წელი ევროპული კალენდრის 1876 წლის 28 იანვრიდან -1877წლის 16 იანვრამდე პერიოდს შეესაბამება; რუმის 1293 წელი კი - 1877 წლის 13 მარტიდან -1878 წლის 12 მარტამდე პერიოდს. შესაბამისად, ნათელია, რომ „93“ (მუჰაჯირთა შთამომავ-ლების გამოთქმით - „დოხსან უჩ“) რუმის კალენდრის გამოძახილია და იგი დღემდეგამოიყენება თარიღზე მისათითებლად.

~ 25 ~

2. მუჰაჯირთა შთამომავლები და ეთნიკურივინაობის გამოხატვის ზოგიერთი საკითხი

თურქეთში მცხოვრები ქართველები და, ბუნებრივია, მათ შორის, მარმა-რილოს რეგიონის მუჰაჯირთა შთამომავლები, თვითდასახელებისას, ეთნი-კური ვინაობის განსაზღვრისათვის იყენებენ ცნებებს ,,ქართველი’’, ,,გურჯი’’,,,ჩვენებური’’, „ლაზი’’. ეს თემა ვრცელ განსჯას იმსახურებს, მაგრამ ამჯერადმხოლოდ რამდენიმე განმარტებით შემოვიფარგლებით.

,,ქართველი’’, როგორც საკუთარი ნაციონალური ვინაობის აღმნიშვნელიეთნონიმი, პირველი მუჰაჯირობის ეპოქის ქართველ მუსლიმთათვის ნაკლე-ბად ცნობილი იყო. შესაბამისად, ისინი მას არც გადასახლებამდე და არც გა-დასახლების შემდგომ - თითქმის არ იყენებდნენ. ,,სიტყვა, ქართველი აჭარისმაცხოვრებთათვის უცნობია და ისინი თავს მხოლოდ აჭარლებს ეძახიან,ხოლო თავის ენას - გურჯი ენას’’, - წერდა დიმიტრი ბაქრაძე (ბაქრაძე,1987:45), რომელმაც მუჰაჯირობამდე რამდენიმე წლით ადრე, 1874 წელს,იმოგზაურა სამუსლიმანო საქართველოში1.

სამწუხაროდ, დიდი ხნის განმავლობაში, მუსლიმ და ქრისტიან ქართ-ველებს მეტად ბუნდოვანი წარმოდგენა ჰქონდათ ერთმანეთის შესახებ და

1 მიუხედავად დიმიტრი ბაქრაძის ციტირებული ჩანაწერისა და საზოგადოდ, მე-19 საუ-კუნის ქართული პრესის არაერთი ცნობისა, სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობაში, საკუ-თარი ვინაობის აღსანიშნავად, სიტყვა „ქართველის“ გამოყენების შემთხვევებს სავსებით დაკატეგორიულად ვერ გამოვრიცხავთ (ამიტომაც ვამჯობინეთ ფორმულირებები - „ნაკლე-ბად ცნობილი იყო“, „თითქმის არ იყენებდნენ“). ამ სიფრთხილის საფუძველს, უპირვე-ლესად, ისევ მე-19 საუკუნის პრესა და, მეტადრე, ზეპირსიტყვიერი მასალები გვაძლევს. აქვახსენებთ მხოლოდ ქართულად შედგენილი ძველი რელიგიური ტექსტის, „გურჯულივაიზის“, პროფ. შუშანა ფუტკარაძის მიერ ჩაწერილ ვარიანტს (იხ. ფუტკარაძე, 1993: 271). ესვარიანტები მრავალი თვალსაზრისით არის საინტერესო და საგანგებო კვლევას საჭიროებს.აქვე შევნიშნავთ, რომ „გურჯი ვაიზის“ სხვა ვარიანტებში სიტყვა „ქართველი“ არ არისნახსენები. ერთი ასეთი ვარიანტი 2009 წელს ვიდეოფირზე ჩავიწერეთ შავშეთის სოფელმანატბაში 84 წლის ნიაზ ჯიჯანიძისგან (იხ. აგრეთვე ფაღავა, 2013:193).

გარდა ამისა, პროფ თინა შიოშვილმა მოგვაწოდა 2007 წელს კლარჯეთში ჩაწერილიასევე ძველი რელიგიური ტექსტი, რომლის ვარიანტებიც ბევრგან დასტურდება და ცნობი-ლია „ოჲ ყიამეთის“ ან „ყიამეთის დესტანის“ სახელით. კლარჯული ვერსია დიახაც იმსახუ-რებს მრავალმხრივ ყურადღებას, მაგრამ ამჯერად მხოლოდ ჩვენს თემასთან დაკავშირებუ-ლი ფრაგმენტის მოყვანით დავკმაყოფილდებით: „სიკვდილ ვერვინ გადურჩება, / იგითიდა ფირალები, / თათარ-ქართველი, ხონთქარი, / ხელმწიფე და ქიბარები. / ვერც ქართველი,ვერც თათარი, / ვერც და გობერნატორები / ვერც ავროპა გუდურჩება, ქუვეყნის იმპერატო-რები...“ (შდრ. ფუტკარაძე, 1993: 354, 358).

~ 26 ~

სწორედ ერის ტკივილიანი ისტორიის გამომხატველია მოგზაურთა და მეც-ნიერთა ჩანაწერებში დაფიქსირებული ფრაგმენტები: ერთი მხრივ, დიმიტრიბაქრაძის ქართულით მოხიბლულ ადგილობრივ გლეხს უკვირს, ეს ,,რუსეთი-დან“ მოსული ქრისტიანი ასე წმინდად და თავისუფლად რომ ლაპარაკობსგურჯულად (ბაქრაძე,1987:45), მეორე მხრივ, სხვა მოგზაური, გიორგი ყაზბეგი(რომელმაც ასევე 1874 წელს იმოგზაურა თურქეთის საქართველოში) არისგაოცებული და გახარებული, ღორჯომელი ბავშვების ქართულს რომ გაიგო-ნებს: ,,სოფელ ღორჯომში ჩასვლისას მსხვილი რქოსანი საქონლის დიდიჯგუფი დავინახეთ. მწყემსებად პატარა ბიჭები ედგათ. ჩვენამდე ამოდიოდამათი ჟივილ-ხივილი. ძალიან დავინტერესდი... პირველად ვხედავდი აჭარ-ლებს და ჩემ თავს ვეკითხებოდი: ნუთუ ერთმანეთს თურქულად ელაპარა-კებიან მეთქი! ნუთუ აჭარაში საქართველო გაქრა? ბოლოს ახლოს მივედითდა... აღტაცებული დავრჩით - ბიჭები ქართულად ილანძღებოდნენ!..’’ (ყაზბე-გი, 1995:29).

ამ თემის და მსგავსი სურათების გამოძახილი არც XX საუკუნის მიწურუ-ლისა და XXI-ს დასაწყისისთვის ყოფილა უცხო. განსაკუთრებით სასაზღვრორეჟიმის ლიბერალიზაციის და საქართველო-თურქეთს შორის მიმოსვლისაღდგენის პირველ წლებში, როცა ორი ქვეყნის ქართველები თავიდან ეცნო-ბოდნენ ერთმანეთს. თურქეთის ქართველობას, უმეტესწილად, რბილად რომვთქვათ, მეტად მწირი ინფორმაცია ჰქონდა ისტორიული სამშობლოს თანა-მედროვე ყოფაზე და აქ მცხოვრები თანამემამულეების ვინაობაზე. თავადაცარაერთხელ შევხვედრივარ სტუმრების ქართულით გაოცებულ ჩვენებურებსდა მომისმენია მოულოდნელი კითხვები საქართველოს წარსულის და თანა-მედროვეობის შესახებ - ჭოროხის აუზშიც და მუჰაჯირთა შთამომავლებთა-ნაც, მაგრამ გულწრფელ შთაბეჭდილებებზე ხაზგასმის მიზნით, აქ ერთიმახინჯაურელი ქალბატონის, ნუნუ ბერიძის ემოციურ მონათხრობს გავიხსე-ნებ: როცა იგი, უფროს დებთან ერთად, 1989 წელს, პირველად ჩავიდა თურ-ქეთში, ბურსის პროვინციაში მცხოვრებ ნათესავებთან - პირველი თაობისმუჰაჯირთა შთამომავლებთან, მოიხიბლა უფროსი თაობის გამართული ქარ-თულით, მაგრამ იმაზე შეგუება კი გაუჭირდა, თურქეთელ ნათესავებს რომუკვირდათ, - ,,ხედავ, ესენიც ჩვენებურად ლაპარაკობენო...“ გემლიქის რაიო-ნის სოფელ ჰაიდარიეს გურჯებს ალალად აოცებდათ ,,რუსიედან“ მოსუ-ლების ქართული...

~ 27 ~

და რახან სიტყვამ მოიტანა, გავიხსენებ (თანამდევი ემოციითურთ) ცნო-ბილი დრამატურგის ალ. ჩხაიძის ჩანაწერსაც: სოფელ ნუსრეთიეში (ქოჯაე-ლის პროვინცია) იქაურმა გურჯებმა გულიანად უმასპინძლეს. ცხადია,სტუმარიც და მასპინძლებიც ქართულად ლაპარაკობდნენ. ალ ჩხაიძეიხსენებს:

„ერთი ყველაზე ღრმად მოხუცი, მთელი ორი საათი ჩემ წინ იჯდა, თვალ-გაშტერებით შემომცქეროდა, მაგრამ ხმას არ იღებდა, ხარბად ისმენდა ჩემსყოველ სიტყვას, მხოლოდ შემდეგ, გარეთ რომ გამოვედით, ფოტოსურათებიგადავიღეთ და გამომშვიდობება დავიწყეთ, მოვიდა ჩემთან, ხელი მკლავზემომიჭირა და მკითხა:

- ჰაჲდან იცი შენ ჩვენებური?!.უცებ ვერ მივუხვდი ბერიკაცს, რას გულისხმობდა ამ სიტყვაში, „საიდან

იცი ჩვენებურიო?!.“ ასე რატომ გაუკვირდა ჩემი ქართული?! ახლაც თვალწინმიდგას მისი გაოცებული სახე, სიბერის ცრემლი რომ ჩასდგომოდა თვალისუპეებში...“ (ჩხაიძე, 1991: 52)

მაგრამ მივუბრუნდეთ XIX საუკუნის მიწურულს. იმხანად მუსლიმ ქართ-ველებს ,,თათარს’’, ,,თურქს’’ ან ,,გურჯს’’ უწოდებდნენ. ,,თათრობაში’’ სარწ-მუნოება იგულისხმებოდა, ,,თურქობაში’’ - ის სახელმწიფო, რომლის ქვეშევრ-დომებიც იყვნენ მანამ, სანამ ახალი ისტორიული ეპოქა დადგებოდა. ,,გურ-ჯობაში’’ - ეროვნება. „თათარიც“ და „თურქიც“ ამ შინაარსით მხოლოდ რუსუ-ლი მმართველობის შემოღების შემდეგ დამკვიდრდა. თვით ქართველიმაჰმადიანები (მუჰაჯირად წასულებიც და დარჩენილებიც) სავსებით გაცნო-ბიერებულად მიჯნავდნენ თავს თურქებისაგან და თანდათან, საქრისტიანოსაქართველოსთან ინტენსიური ურთიერთობის კვალობაზე (აქ უკვე, ბუნებ-რივია, მუჰაჯირები აღარ იგულისხმება), ,,გურჯის’’ და ,,ქართველის’’ იგივეო-ბასაც აცნობიერებდნენ. ყოველ შემთხვევაში, ეს განწყობა მკაფიოდ იკვეთებაახალი თაობის ქართველ მუსლიმებში. კერძოდ, ჰაიდარ აბაშიძე 1913 წლისერთ-ერთ პუბლიკაციაში (,,სამწუხარო ჩვეულება’’) მთელი თაობის გულისთქ-მას გამოხატავდა: ,,ქართველ მაჰმადიანს რომ ვინმე დაეკითხოს - ვინა ხარო,ის უპასუხებს - ,,თათარიო’’, და ძლიერ იშვიათია ისეთი პირი, რომელმაც უპა-სუხოს - ,,ქართველი მაჰმადიანიო’’, ის პირი, რომელიც ამბობს ,,თათარი ვა-რო’’, შემცდარია, მაგრამ შემცდარია ის პირიც, ვინც ერთად ამბობს - ,,ქართ-ველი მაჰმადიანიო’’, რადგან არ არის მიღებული, როდესაც ეროვნებაზეგეკითხებიან, სჯულიც დაუსახელო. მაგალითად ავიღოთ ჩვენი მოძმე ქართ-

~ 28 ~

ველი ქრისტიანი. იმას რომ ვკითხოთ ,,ვინა ხარო’’, ის ხომ არ გიპასუხებს,,ქართველი ქრისტიანიო’’, არამედ მოკლედ გეტყვის - ,,ქართველიო’’. და თუსარწმუნოებაზე ჰკითხე, მაშინ კი გეტყვის - ,,ქრისტიანიო’’. საჭიროა, ჩვენ,ქართველმა მაჰმადიანებმაც, თუ ვინმე დაგვეკითხება - ,,ვინ ხარო’’, ვუპასუ-ხოთ - ,,ქართველიო’’ და თუ სარწმუნოებაზე გვკითხეს - ,,მაჰმადიანიო’’. ჩემიაზრით, ჩვენ, ქართველ მაჰმადიანებს, შეცდომით გვეძახიან ,,თათრებს’’, მხო-ლოდ ეს შეცდომა ჩვეულებად, დიდად სამწუხარო მოვლენად, უნდა ჩაითვა-ლოს, რადგან ეს ჩვეულება გვიკარგავს ჩვენს ეროვნულ სახეს, ჩვენს ქართვე-ლობას. ახლა კი, როდესაც ვიტყვით სიტყვა ,,ქართველს’’, მაშინვე თვალწინგვიდგება ქართველი ქრისტიანი და არა ქართველი მაჰმადიანი’’ (აბაშიძე,1963:57).

როგორც ვხედავთ, ჰაიდარ აბაშიძის გულისტკივილი თანამედროვე ეპო-ქისთვის საგულისხმო მინიშნებებსაც შეიცავს. რეალურად კი პუბლიკაციაშიგამოხატული იყო სავსებით ობიექტური და სამართლიანი დამოკიდებულებასაქართველოს ისტორიის თუ საკუთარი ვინაობის მიმართ. ეს იყო ჭეშმარი-ტება, რომელიც, თანდათან, ყველას უნდა ეღიარებინა.

გაცილებით უფრო რთული ვითარება იყო თურქეთის ქართველობაში.მითუმეტეს, მას შემდეგ, რაც საბჭოთა კავშირ-თურქეთის საზღვარი მკაცრადდაიგმანა და ქართველებს სავსებით მოესპოთ ერთმანეთთან ურთიერთობისსაშუალება. თურქეთის ქართველეობას ისტორიული სამშობლოს შესახებპრაქტიკულად არანაირი ინფორმაცია არ გააჩნდა, კოლექტიური მეხსიერებათაობიდან თაობაში იშრიტებოდა.

ვფიქრობ, რომ ხსენებული თემაც იმსახურებს საგანგებო ყურადღებას დაფართო განსჯას. ამჯერად კი მხოლოდ რამდენიმე ფაქტის დასახელებით დატენდენციაზე მინიშნებით შემოვიფარგლები. უპირველესად კი იმას შევ-ნიშნავ, რომ თურქეთის ქართველთა ეროვნული მუხტის მატარებელი პუბ-ლიცისტიკა გაჩნდა მხოლოდ მას შემდეგ, რაც 1977 წელს ახმედ მელა-შვილმა გამოსცა ჟურნალ ..ჩვენებურის” პირველი ნომერი. სამწუხაროდ, ესწამოწყება ვერ იქნებოდა მასშტაბური და ,,ჩვენებურის“ არსებობის შესახე-ბაც ბევრმა როდი იცოდა. ობიექტურად თუ ვიტყვით, დიდმა ნაწილმაქართველებისა თვით საქართველოს შესახებაც არაფერი უწყოდა დამათთვის თურქეთის ჩრდილო-აღმოსავლეთი საზღვარი მხოლოდ რუსეთ-ზე გადიოდა. ამ დიახაც ტრაგიკული რეალობის დამადასტურებელ ფაქ-ტებს ხშირად ვაწყდებით დღესაც _ როგორც მუჰაჯირებში, ასევე ჭორო-

~ 29 ~

ხის აუზის მოსახლეობაში; აგრეთვე, თურქეთის ქართველთა პუბლიცის-ტიკაში. აქვე შევნიშნავ, რომ ეს პუბლიცისტიკა სასურველზე გაცილებითმოკრძალებული მასშტაბისაა და მით უფრო დასაფასებელი.

ცნობილი ფაქტია, რომ თვით ახმედ მელაშვილი, სადღაც მე-20 საუ-კუნის 40-იანი წლების ახლოს, ქართული ანბანის შექმნას ცდილობდა ლა-თინურის საფუძველზე: მაშინ მან არ იცოდა, რომ ქართველებს მრავალ-საუკუნოვანი დამწერლობა გვქონდა.

უფრო გვიანდელი ისტორია გვიამბო ქლასკურელმა რ. ათანოღლიმ:,,პატარა ვიყავი, რადიოში ქართული ლაპარაკი დავიჭირე შემთხვევით,

სახლში გაოცებული მივედი. მაშინ მითხრა მამამ, რომ არსებობს ასეთიქვეყანა - საქართველო!“ _ ეს დაახლოებით 70 ან 80-იანი წლების ისტო-რიაა და დამახასიათებელი ამბავია ჭოროხის ხეობისთვის. იმასღა დავა-მატებ, რომ ქლასკური კლარჯეთის, კერძოდ, ისტორიული ნიგალის ერთ-

ერთი ხეობათაგანია და ათანოღლის სახლიდან საქართველო-თურქეთისსაზღვრამდე ათიოდე კილომეტრი თუ იქნება...

რახან ქლასკური ვახსენე, შენოლ თაბანის პუბლიცისტიკის ერთ ფრაგ-მენტსაც უნდა შევეხო: შენოლიც ქლასკურში დაიბადა. ქლასკური მექარ-თულე სოფელია და ისიც ბავშვობიდანვე ფლობდა წინაპართა ენას. სწავ-ლობდა ქლასკურში, ბორჩხაში, სტამბოლში... ,,წლები ერთმანეთს მიჰყვე-ბოდა, _ წერს იგი ერთ-ერთ წერილში, _ ბუღალტრობას თავი დავანებედა საგამომცემლო საქმიანობას მოვკიდე ხელი. ქართველი რომ ვარ, მაშინარ ვიცოდი...” (თაბანი 2007: 41) _ ესეც 70-იანი წლების ამბავია და შენოლთაბანი იმ დროს უკვე სტამბოლში ცხოვრობდა (ჩოხარაძე 2015 (III): 153).

ამდენად, თურქეთის ქართველებში ეთნონიმ ,,ქართველის’’ ინტენსიურიდამკვიდრება, მეტადრე საკუთარი ვინაობის გამოხატვა ამ სიტყვით, - გვიან,XX საუკუნის მიწურულს დაიწყო. ვერ ვიტყვით, რომ პროცესი დასრულე-ბულია. თვითშემეცნების ზოგიერთი საკითხს სხვაგანაც შევეხებით და ამსაკითხზე მრავალგზის მიბრუნებაც ღირს, მაგრამ გასაკვირი არაა, რომ, რიგიობიექტური გარემოებების გამო, ხალხში უმეტესწილად ერთობ ბუნდოვანიწარმოდგენაა საქართველოსა და მის ისტორიაზე, შესაბამისად, საკუთარვინაობაზეც. ცხადია, ვერც იმას უარვყოფთ, რომ უკანასკნელი წლების გაც-ხოველებულმა ურთიერთობებმა გარკვეული ტენდენციებიც განსაზღვრა დაამ ტენდენციების საფუძველი ცნება ,,ქართველის“ და, ამ ცნებაზე დაფუძ-ნებით, საკუთარი ვინაობის შეცნობის პროცესია. ანუ უკვე ბევრისთვის

~ 30 ~

სიტყვას - ,,ქართველი“- აღარ სდევს ,,უცხოს“ განწყობა. მრავალი თურქეთელითანამემამულისთვის ,,ქართველი’’ თანაბრად აღნიშნავს როგორც ქრისტიან,ასევე მუსლიმ ქართველს. მოკლედ, ჰაიდარ აბაშიძის მიერ საუკუნის წინჩამოყალიბებული, ზემოთ ხაზგასმული ერთ-ერთი მყარი საყრდენი ეროვ-ნული თვითშემეცნებისა (,,საჭიროა ჩვენ, ქართველმა მაჰმადიანებმაც, თუვინმე გვეკითხება, ,,ვინა ხარო’’, ვუპასუხოთ, - ,,ქართველიო’’, და თუ სარწ-მუნოებაზე გვკითხეს, - მაჰმადიანიო’’) დღეს მრავალი თურქეთელი ქართვე-ლის მიერ მიღებული და გაზიარებულია.

რაც შეეხება ,,გურჯს’’, ბუნებრივია, თურქეთის ქართველობაში - როგორცისტორიული სამხრეთ საქართველოს მოსახლეობაში, ასევე შიდა პროვინ-ციებში მცხოვრები მუჰაჯირების შთამომავლებში - ეს სიტყვა უფრო ინტენსი-ურად გამოიყენება. საყოველთაოდ ცნობილია, რომ ,,ქართველის’’ აღმნიშვ-ნელი ეს სპარსულ-არაბული წარმომავლობის ტერმინი თურქეთში ადრევედამკვიდრდა და ქართველები გურჯებად, საქართველო კი - გურჯისტანადიწოდებოდა. თანდათან იგი ოსმალეთის მიერ ოკუპირებული ტერიტორიისქართულ მეტყველებაშიც დამკვიდრდა და ნაციონალური ვინაობის გამომ-ხატველ ზოგად ტერმინად იქცა. მართალია, შეიძლება დავუშვათ, რომზოგჯერ, გარკვეულ პირობებში ეს სიტყვა ვიწრო მნიშვნელობით, მხოლოდმუსლიმ ქართველებზე მიანიშნებდა, მაგრამ რეალურად იგი თითქმისარასდროს გულისხმობდა მაინცდამაინც და მხოლოდ მუსლიმ ქართველს.ოსმალეთში, საიდანაც, როგორც ვთქვით, დამკვიდრდა ეს სიტყვა სამხრე-თელი ქართველების მეტყველებაში, გურჯისტანი ერქვა საქართველოს დაგურჯი - ქრისტიან ქართველსაც. ამდენად, ნებსით თუ უნებლიეთ, თვითოსმალო - ქრისტიან და მუსლიმ ქართველს ერთ ორგანიზმად, ერთ მთელად,ერთი ერის წარმომადგენლად მიიჩნევდა. რაც შეეხება მუჰაჯირთა შთამო-მავლების მეტყველებას, ბევრგან შეიძლება გაიგონო, რომ თანამედროვესაქართველოში ცხოვრობენ ,,ქრისტიანი გურჯებიც და მუსლიმი გურჯებიც’’.

რასაკვირველია, უნდა გავითვალისწინოთ ისიც, რომ მუჰაჯირთა შთამო-მავლებისთვის ,,გურჯის’’ ცნებაში ქრისტიანი ქართველის მყარად მოქცევაც(მაინც შევნიშნავთ, რომ არა ყოველთვის და არა ყველასთვის) უკანასკნელიწლების ინტენსიური ურთიერთობების, საქართველოს შესახებ, ასე თუ ისე,ობიექტური ინფორმაციის გავრცელების შედეგია.

მიუხედავად ყველაფრისა, თურქეთელ ქართველთა ,,გურჯის“ თვითყველაზე ფართო მნიშვნელობაც კი არ ემთხვევა რეალური ,,ქართველის“ ცნე-

~ 31 ~

ბას. თუნდაც იმიტომ, რომ მუჰაჯირთა შთამომავლის თუ შავშ-კლარჯის„გურჯი“ არასდროს გულისხმობს ,,ლაზს’’ (ყოველ შემთხვევაში, ჩვენ დღემდეარ დაგვიფიქსირებია მსგავსი რამ, თუ არ ჩავთვლით იმ იშვიათ გამონაკლი-სებს, როცა მეტ-ნაკლებად განათლებული და გათვითცნობიერებული თურქე-თელი ქართველები საგანგებო განმარტებებს იძლევიან ლაზების ვინაობისშესახებ).

ჩვენც, უპირველესად, მონაცემების სისტემატიზაციის გაადვილების მიზ-ნით, ვეყრდნობით რა თვითდასახელებას, ამ წიგნში, როდესაც ვიყენებთსიტყვას ,,გურჯი’’, ვგულისხმობთ მხოლოდ იმ ქართველებს, რომელთასალაპარაკო ენა არის (ან იყო ) ქართული.

რაც შეეხება ცნებას ,,ჩვენებური’’ - ფაქტია, რომ იგი ფართოდაა დამკვიდ-რებული თურქეთის ქართველთა მეტყველებაში, როგორც ჩანს, თავიდანვე.ქართული ენის განმარტებით ლექსიკონში ეს სიტყვა განმარტებულია რო-გორც ,,ჩვენი მხრისა, ჩვენი ქვეყნისა’’ (ქეგლ II, 1990:1155). სწორედ ამ მნიშვნე-ლობით გამოიყენებოდა (და გამოიყენება) თურქულ ქართველებში ხსენებუ-ლი სიტყვა. თუმცა, გადაჭარბებული არ იქნება, თუ მივანიშნებთ სიტყვისმნიშვნელობის გაფართოების დინამიკაზეც. ალბათ, ამ კონტექსტში უნდაგავიხსენოთ ისიც, რომ ახმედ მელაშვილმა ეს, ასე ვთქვათ, შინაური მოხმა-რების სიტყვა ჟურნალის სახელწოდებისთვის გამოიყენა, რამაც მისი მეტაფო-რიზება თუ არა, ,,ქართველის’’ სინონიმამდე გაფართოება გამოიწვია.

რაც შეეხება ლაზებს, უნდა აღინიშნოს, რომ თურქეთის შიდა პროვინ-ციებში მცხოვრებ ლაზთა ნაწილი 1877-78 წლების ომისშემდგომი მუჰაჯირე-ბის შთამომავლებია.

როგორც ცნობილია, რუსეთ-ოსმალეთის 1877-1878 წლების ომის შემდეგზღვისპირა საზღვარი ლიმანსა და ხოფას შორის მოექცა - კოფმიშთან. ჩხალისხეობა, სარფი, მაკრიალი და ლიმანი რუსეთის შემადგენლობაში აღმოჩნდა,დანარჩენი ნაწილი ლაზეთისა - თურქეთს დარჩა. ბუნებრივია, მუჰაჯირობისპირველი ტალღა სწორედ რუსეთის ფარგლებში მოქცეული ტერიტორიისმოსახლეობას შეეხო. განსაკუთრებით, როგორც ჩანს, ჩხალის ხეობას. ყოველშემთხვევაში, მარმარილოს ზღვის რეგიონში არაერთი სოფელი ვნახეთ ჩხა-ლელი მუჰაჯირებისა. რაც შეეხება სარფი-მაკრიალის მონაკვეთს, ისინი, ჩხა-ლის ხეობის ლაზებისგან განსხვავებით, მუჰაჯირად არ წასულან. ასე ამბობენთავადაც და მართლაც იშვიათად წააწყდები სარფელთა კვალს მუჰაჯირთა

~ 32 ~

შორის: მხოლოდ დუზჯეს პროვინციის აქჩაკოჯას რაიონში ცხოვრობსრამდენიმე ოჯახი მელენი (გაღმა) სარფიდან (ჩოხარაძე 2015 (II): 214).

პირველი მსოფლიო ომის დროს, როგორც აღვნიშნეთ, სამხედრო მოქმედ-ებათა ასპარეზი სამხრეთ საქართველოც იყო. 1914 წლის 30 ოქტომბერსოსმალებმა, ერთი მხრივ, ზღვის სანაპიროს გასწვრივ შეუტიეს (ლიმანი-მაკ-რიალი-გონიოს მიმართულებით), მეორე მხრივ, ართვინის ოკრუგში, - მურ-ღულისა და ჩხალის ხეობით. პირველ ეტაპზე მათ მნიშვნელოვან წარმატებასმიაღწიეს და სამუსლიმანო საქართველოს რუსული ტერიტორიების გარკვეუ-ლი ნაწილი დაიკავეს. მაგრამ მას შემდეგ, რაც სარიყამიშის ოპერაცია (1914წლის დეკემბერი) ოსმალთა მარცხით დამთავრდა, ბათუმის ოლქშიც შეიცვა-ლა ვითარება. რუსების კონტრშეტევის ერთ-ერთი მიმართულება სწორედზღვის სანაპირო იყო. 2015 წლის 15 თებერვალს ზღვისპირეთის რაზმმაბრძოლით დაიკავა ხოფა, 2 მარტს კი არჰავე (სიორიძე, 2002: 83). ტრაპიზონისაღების შემდეგ (1916 წელს) კი რუსულმა არმიამ ტრაპიზონს იქით, ტირებო-ლუს (Tirebolu) მიაღწია და მდინარე ჰარშით ჩაისთან შეჩერდა. ხსენებულმოვლენას მოჰყვა სწორედ მუჰაჯირობის საკმაოდ ფართომასშტაბიანი ტალღაშავიზღვისპირეთში (ოზთურქმენი, 2010: 27). ომის დასრულების შემდეგწასულთა ნაწილი დაბრუნდა, ნაწილიც ახალ საცხოვრებელს შერჩა.

ცნობილი ფაქტია, რომ თურქეთში მცხოვრები ლაზები, მათ შორის,ცხადია, მუჰაჯირთა შთამომავლები, იშვიათი შემთხვევების გარდა, თავსქართველი ერის ნაწილად არ მიიჩნევენ. საზოგადოდ კი, თურქეთში მცხოვ-რები ქართველები (საკუთრივ ლაზების ჩათვლით), უმეტესად, ლაზებს ქართ-ველების ახლო ნათესავ, მაგრამ დამოუკიდებელი ნაციონალობის ხალხადმიიჩნევენ. სოფელ ჰილმიეს (ინეგოლის რ-ნ.) მკვიდრი ქართველის ნურეთინჰაზერის ფორმულირებას თუ გამოვიყენებთ, ,,ჩვენ ერთი ძირი გვაქვს“. პრო-ცენტული მონაცემები, ჭეშმარიტებასთან თუნდაც მახლობელი სტატისტიკა -მოსახლეობის რა ნაწილი ფიქრობს ასე - არ არსებობს და ვერც იარსებებს,მაგრამ ის კი ნათელია, რომ საზოგადოდ ,,ქართველობასთან’’ დამოკიდებუ-ლება, უფრო ზუსტად, საკუთარი ეთნიკურ-კულტურული ვინაობის შეგნებათურქეთელ ლაზებში არ არის ერთგვაროვანი. შესაბამისად განსხვავებულია,,ქართველობისგან’’ საკუთარი ვინაობის დისტანცირების ხარისხიც. ნაწილი(როგორც ჩანს, უმრავლესობა) რომ ქართველთა მონათესავე, მაგრამ დამოუკი-დებელ ეროვნებად მიიჩნევს თავს, უკვე აღვნიშნეთ, გარდა ამისა, თურქე-თელი ლაზების ნაწილი გამორიცხავს ქართველებთან ნათესაობას და ასევე

~ 33 ~

დამოუკიდებელ ეროვნებად მიიჩნევს თავს, ნაწილიც ლაზს თურქის სახეო-ბად მიიჩნევს. აღარაფერს ვამბობ პირწმინდად ასიმილირებულ ჯგუფებზე(იხ. აგრ. ფუტკარაძე... 2012: 209).

თვით გურჯები ლაზებს ძირითადად თვითშემეცნების, მშობლიურ ენას-თან დამოკიდებულების, ყოფის და კულტურის თავისებურებების გათვალის-წინებით, ორ ჯგუფად ჰყოფენ. ლაზურის მცოდნეებს (ჩხალის, ხოფის, არჰა-ვის, არდაშენის... ლაზებს) „ჩვენ ლაზებს“, „მოხტი (ან „ქომოხტი“) ლაზებს“,„ჭანებს“ უწოდებენ. (შეიძლება ვისაუბროთ ე.წ. ჯგუფსშინა დიფერენციაცია-ზეც, ანუ ქვეჯგუფებზე წინაპართა საცხოვრებელი ადგილის შესაბამისად.ისიც უნდა ითქვას, რომ ზოგიერთი თანამოსაუბრე „ქომოხტიში“ მხოლოდჩხალელებს, ან საზოგადოდ, მუჰაჯირთა პირველი ტალღის ლაზებს გულისხ-მობდა. ამ შემთხვევაში „ჭანის“ გეოგრაფია უფრო ფართო იყო) და მიჯნავენტრაპიზონელი, ოფელი თუ რიზელი ლაზებისგან, რომელთაც ლაზური არიციან (საუბრისას, თურქულის გავლენით, გამოთქვამენ როგორც „ტრაპზონ-ლი“, „ოფლი“ ლაზები...).

საინტერესოა ლაზების გურჯებისეული სახელდება ,,მოხტი’’ (,,ქომოხ-ტი’’). მოხტი ლაზურად ნიშნავს ,,მოდი’’ (მოხთიმუ - მოსვლა; ,,ჰაქმოხთი’’ -,,აქ მოდი’’ - თანდილავა, 2013:533). პირად საუბარში პროფ. ომარ მემიშიშისგანმარტებით, ქო/ჰო მტკიცებითი ნაწილაკია, ქართულში მისი ეკვივალენტიაკუთხური ქე<ქეე. ქო/ჰო ნაწილაკი ხშირად ზმნისწინთან ერთად ერთვისზმნას ფონეტიკური ვარიანტებით (ქე, ქა, ქუ, ქი), რომელიც სრულ ასპექტსგანარჩევს უსრულისგან ,,მოხთი - ქო/ჰო მოხთი’’ (,,მოხტი - ქო/ჰო მოხტი’’) -,,მოდი, ქე - მოდი’’.

ქო/ჰო ნაწილაკი ცალკე იხმარება კითხვა-მიგების დროს (კი, დიახ).ლაზების გარკვეული ნაწილის ვინაობის აღსანიშნავად ,,ქომოხტი’’

შინაური საუბრისას გამოიყენება. სიტყვის მნიშვნელობითს გაფართოება გურ-ჯების და ლაზების ინტენსიური ურთიერთობის შედეგი უნდა იყოს. როგორცჩანს, გურჯების ცნობიერებაში მკაფიოდ აისახებოდა ლაზების მეტყველებაშიხშირად გამეორებული სიტყვები ,,მოხტი’’, ,,ქომოხტი’’, რომელიც მსგავსიმნიშვნელობის ქართული სიტყვის ასოციაციასაც აღძრავდა. შესაბამისად,დროთა განმავლობაში, ეს სიტყვები ზოგადად ლაზთა ვინაობასთან გაიგივდა.

როგორც აღვნიშნეთ, ,,მოხტილაზობის’’ ერთ-ერთი ფაქტორია ლაზურისცოდნა. ,,თუ ლაზურად ლაპარაკობს, მოხტილაზს ვეტყვით’’ - ამბობენ ჩვენე-ბურები. ამ შემთხვევაში ახლო ურთიერთობისთვის მეტი საფუძველია: ,,ლაზ-

~ 34 ~

მა (თავისი) ენა რომ იცის, ჩვენ ენაზე მიყოლილია, პაწას ენასაც ვგებულობთ,მასთან მოვეწყობით (შევეწყობით)’’. შესაბამისად, იმასაც გაიგონებ, რომ ,,ჩვენდა ლაზები ძალიან ახლობლები ვართ, ძმები თუ არა, ბიძაშვილები მაინცგამოვდივართ ერთმანეთისა’’. გურჯების თქმით, ,,მოხტილაზი ჰემ კაჲლაზია, ჩვენთან ახლო კულტურა აქვთ. ჩვენ ძირი ერთი გვაქ’’.

რაც შეეხება მშობლიურ ენადაკარგულ (,,ტრაპზონლი’’, ,,ოფლი’’, რი-ზელ...) ლაზებს, ამ შემთხვევაში ,,ლაზი“ შავიზღვისპირელს, ლაზების ისტო-რიულ საბინადროში მცხოვრებს უფრო აღნიშნავს, ვიდრე ეთნიკურ ვინაობას.ყოველ შემთხვევაში, შუყეიბ ჯიჯავაძემ გემლიქის რაიონის სოფელ ჰაიდა-რიედან, გაგვიმარტა, რომ ,,ტრაპზონლი - ლაზი არაა, ჰამა ამბობენ, - ლაზებივართო. ქომოხტი ლაზები მაგრები არიან და იმათზე დამგვანება უნდათ.სინამდვილეში რუმები (ბერძნები) არიან’’.

რასაკვირველია, მარმარილოს ზღვის რეგიონის ქართველებზე საუბრისასსიტყვა „ლაზსაც“ ვიყენებთ. ამ შემთხვევაშიც ვეყრდნობით თვითდასახელე-ბას და ისევ და ისევ მონაცემების სისტემატიზაციის გაადვილების მიზნით,ვმიჯნავთ „ლაზს“ „გურჯისაგან“ და ვგულისხმობთ მხოლოდ იმ ქართველებს,რომელთა სალაპარაკო ენა არის (ან იყო ) ლაზური.

~ 35 ~

3. მოკლე ჩანაწერი ქართული ენისა დაქართველების შესახებ თანამედროვე თურქეთში

ქართველები თურქეთის თითქმის ყველა მხარეში სახლობენ, მაგრამ კომ-პაქტური დასახლებები (მათ შორის, მუჰაჯირთა შთამომავლების) ძირითა-დად, მარმარილოს და შავი ზღვის რეგიონებშია თავმოყრილი. ყველაზე მეტიქართული დასახლება ართვინის, ორდუს, ქოჯაელის, საქარიას და ბურსის პრ-ოვინციებშია. შეიძლება დავასახელოთ, აგრეთვე, ამასიის, ბალიქესირის,

დუზჯეს, თოქათის, იალოვას, სინოპის სამსუნის, და სხვა პროვინციები.რუკაზე წარმოდგენილი მონაცემები ასე თუ ისე ასახავს მარმარილოს და შავიზღვის ქართული დასახლებების სურათს. ქართველები სხვა პროვინციებშიცსახლობენ, მაგრამ ამდენი აღარ.

ქვემოთ ფართოდ განვიხილავთ მარმარილოს ზღვის რეგიონის ქართულიდასახლებების გეოგრაფიას, მაგრამ მანამდე, ზოგადი სურათის სისრულისათ-ვის, მოკლედ შევეხებით სხვა რეგიონებსაც.

შავი ზღვის რეგიონში 18 პროვინციაა. ჭოროხის აუზსა და ლაზეთშიქართველები მამა-პაპათა მიწაზე ცხოვრობენ. შიდა პროვინციებში კიმუჰაჯირთა შთამომავლების მრავალი სოფელია. კერძოდ, მუჰაჯირთადასახლებები მეტ-ნაკლები რაოდენობით არის ამასიის, დუზჯეს, ორდუს,სამსუნის, სინოპის, თოქათის და სხვა პროვინციებში.

ართვინის პროვინცია (//ილი) პრაქტიკულად ისტორიული სამხრეთ სა-ქართველოს ნაწილია და მოიცავს კლარჯეთის, შავშეთის და ტაოს „ქვეყნებს“.ნაწილობრივ, ლაზეთსაც. ისტორიული სამხრეთ საქართველოს ნაწილი შედისერზრუმისა და ბაიბურთის პროვინციის ფარგლებშიც.

~ 36 ~

ამოდენა ტერიტორიაზე დარჩენილია ქართული ენის მხოლოდ ხუთიო-დე კუნძული - ოთხმოცამდე სოფლით...

კლარჯეთში ქართული ენის პირველი პუნქტი საქართველო-თურქეთისსაზღვრით გაყოფილი სოფელი მარადიდია, რომლის თურქულ ნაწილს მუ-რათლის უწოდებენ. აქედან მოყოლებული თითქმის ართვინამდე ქართულიენა ისმის ჭოროხის ორივე ნაპირზე - მიმდებარე ხეობებითურთ. ბოლო ქარ-თული სოფელი მარჯვენა ნაპირზე ახალდაბაა, მარცხენაზე - ომანა.

კლარჯეთის განაპირას, ტაოს საზღვართან კიდევ ერთი ქართულენოვანისოფელია, ბინათი. იგი ტაოსა და კლარჯეთის პირობითი საზღვრის მიდა-მოებშია - მელოს, ხოდის, ჭიმჭიმის მახლობლად. ჭოროხის აუზის ამ სექ-ტორში ქართული ენა აღარ ისმის, მაგრამ ჩამოთვლილ სოფლებში დღემდეახსოვთ თაობა, რომელიც ქართულად ლაპარაკობდა. რაც შეეხება ბინათს, იგიაქაურობაში ერთადერთი ქართულენოვანი კუნძულია, რაც მნახველისთვისსასიამოვნო მოულოდნელობაა.

მაჭახელში ექვსი ქართული სოფელია და ამ სოფლებში მშობლიური ენაშედარებით უმცროსმა თაობამაც იცის.

ტაოში, როგორც ვთქვი, სამი ქართული სოფელია პარხლის აუზში: ხევაი,ქობაი და ბალხი, თავიანთი მრავალრიცხოვანი მეჰელეებით, ანუ უბნებით.

შავშეთში ქართულენოვანი სივრცე იმერხევისწყლის ხეობაა. აქ მხოლოდხეობის ზედა წელზე - დიობანსა და წყალსიმერში დავიწყებიათ ქართული,ასევე, ყვირალას ხეობაში, სადაც არც მე-19 საუკუნეში იყო სახარბიელო მდგო-მარეობა. ქართულად ლაპარაკობენ ასევე მეზობელ ხეობებში - უსტამისსა დაჩიხისხევში.

სხვაგან ქართული ენა აღარ ისმის. თუმცა, ზოგან იხსენებენ ძველ თაობას,რომელიც წინაპართა ენაზე მეტყველებდა.

ლაზურად ლაპარაკობენ ართვინის პროვინციის ხოფისა და არჰავისრაიონებში. ასევე, რიზეს პროვინციის ფინდიქლის, არდეშენის და ფაზარის...რაიონებში. ტოპონიმები კი უფრო ვრცელ ტერიტორიაზე ინარჩუნებენ ქართ-ველურ კვალს...

რაც შეეხება მუჰაჯირთა შთამომავლებს, როგორც აღვნიშნეთ, შავიზღვის-პირეთში ქართველთა კომპაქტური დასახლებებია ამასიის, დუზჯეს, ორდუს,სამსუნის, სინოპის, თოქათის და სხვა პროვინციებში. ყველაზე მეტი - ორდუსპროვინციაშია. რაც შეეხება სოფლებს, უნდა აღინიშნოს, რომ ზოგი მათ-განი მთლიანად ჩვენებურებითაა დასახლებული, ზოგშიც ორიოდ ოჯახი

~ 37 ~

თუა ქართველებისა. ორდუს პროვინციაში სულ 22 რაიონი ანუ ილჩეა.ჩვენებურთა ყველაზე მეტი სოფელი ჯერ უნიეს და შემდეგ ფაცას ილჩე-შია. გარდა ამისა, მრავალი სოფელია ქუმრუს, იქიზჯეს, ჩაიბაშის, ქორგა-ნის, ფერშემბეს, გურგენთეფეს, გოლქოის, ულუბეის, ქაბადუზის, საკუთ-რივ ორდუს და სხვა რაიონებში.

როგორც სათაურშივე მივუთითეთ, ჩვენ მხოლოდ ქართული ენის გეოგ-რაფიას ვეხებით, ანუ იმ დასახლებებს, სადაც ქართული ენა ჯერ კიდევ ისმის.გაცილებით ფართოა ქართული წარმოშობის მუჰაჯირთა განსახლების სივრ-ცე. სასურველი სიზუსტით მათი აღრიცხვა პრაქტიკულად შეუძლებელია,მაგრამ შეძლებისდაგვარად მაინც ვცდილობთ ასეთი დასახლებათა შესახებარსებული ინფორმაციის სისტემატიზაციას. მარმარილოს ზღვის რეგიონისსოფლების შესახებ ნაშრომის მეორე ნაწილში ვისაუბრებთ, აქ კი რამდენიმეკონკრეტულ ფაქტს დავასახელებთ სხვა რეგიონებიდან და, მაგალითისთვის,შედარებით ფართოდ შევჩერდებით სოფელ ორთაიაზიზე.

დიარბექირის პროვინციის ერგანის რაიონის სოფელი ორთაიაზი მუჰა-ჯირობის ჟამს შავშეთიდან წასულთა დასახლებაა. ეს სოფელი დიარბექირი-ჩერმაქის გზის მე-8 კილომეტრზე მდებარეობს. აქაურებიც რუსეთ-თურქეთის1877-78 წლების ომის შემდეგ წასულან რუსების შიშით ახალდაბიდან დაშავშეთის სხვა სოფლებიდან. ნიშანდობლივია, რომ ზაქარია ჭიჭინაძე მიუ-თითებს - ახალდაბიდან 8 ოჯახი გადასახლდაო (ჭიჭინაძე 1913:140). თუმცასხვაგან აღნიშნავს, რომ თავდაპირველად 100 კომლი გაიხიზნა, მაგრამ უკანდაბრუნდნენო (ჭიჭინაძე 1912:287).

უნდა აღინიშნოს, რომ ზემოხსენებული ცნობები ახალდაბელების შესახებბევრი რამით არის გამორჩეული და საინტერესო. ადგილობრივთა გადმოცე-მების შეჯერების საფუძველზე, ზ. ჭიჭინაძე გვაუწყებს, რომ ახალდაბელებიისლამის დიდი ერთგულებით გამოირჩეოდნენ სხვა შავშელთაგან, მუჰაჯი-რობის ჟამსაც სხვებზე მეტად აქტიურობდნენ, შესაბამისად, ბევრი აყრილა დაწასულა.

,,გავიდა ხანი და ერთ დღეს ახალდაბელი ქართველ-მაჰმადიანები შავ-შეთს ისევ არ ეწვივნენ! - მოგვითხრობს ზაქარია ჭიჭინაძე, - შავშელები სახ-ტად დარჩენ ამათი მოსვლით და ჰკითხეს, კაცო, რათ დაბრუნდით, ჩვენციქით ვაპირებთ წამოსვლასო. მათ მიუგეს: ღმერთმა ნუ ჰქმნას, ჩვენ ერთიწელიწადი ვიარეთ, ვეთრიეთ, მაგრამ შავშეთის მსგავსი იქ ჩვენ ვერაფერივიპოვეთ და ამიტომ ისევ აქეთ დავბრუნდით; ღმერთმა ნუ ქნას, რომ

~ 38 ~

ჩვენთაგანი იქით ვინმე წავიდეს; აქ დახოცვა უნდა ვირჩიოთ იქ ცხოვრებას დასიხარულს, ამის ფასს ჩვენ იქ ვერაფერს ვპოვებთო...” (ჭიჭინაძე 1913: 287)

ამ ისტორიაში წლების განმავლობაში მოგონილ-დამატებულის არსებობა-ცაა მოსალოდნელი, მაგრამ სიმართლის მარცვლებიც რომ იქნება გაბნეული,საკამათო არ უნდა იყოს. ვინ იცის, იქნებ სიცხიან-უდაბნოიანი დიარბექირისხრიოკმა მოანატრა მაშინ მუჰაჯირებს მწვანეში ჩაფლული შავშეთი. ყოველშემთხვევაში, იმ ძველ და ახალ ისტორიას შორის რაღაც იდუმალ კავშირზესაუბარი შეიძლება.

ორთაიაზი მთებს შორის, ხეობაში მდებარეობს. შავშელები შემთხვევითმოხვედრილან აქ, გზის ძებნისას. ერთი ეული თუთის ხე მდგარა მხოლოდ დაამ ხის ,,ხათრით” გააშენეს სოფელი ჩვენმა წინაპრებმაო, - ამბობენ აქაურები.ეს თუთის ხე თითქოს დღესაც დგას, მაგრამ ქართველებს ხრიოკი მიწაბაღნარად უქცევიათ. ორთაიაზი სხვა, ადგილობრივთა, სოფლებისგან უპირ-ველესად იმით განირჩევა, რომ აქ უამრავი ნარგავია.

თუ შავიზღვისპირეთის შავშ მუჰაჯირთა შთამომავლების სოფლებში(მაგ. ორდუს პროვინციის გოლქოის რაიონის სოფ. ჲუვაფინარი, თოქათისპროვინციის ნიქსარის რაიონის სოფელი უსთაჰასანი და სხ.) ძველი სახლები,ძირითადად, ხისაა, ტიპური შავშური არქიტექტურის, ორთაიაზიში ქვის სახ-ლებია, ძირითადად, ორსართულიანი. უფრო იმიტომ, რომ ამ მხარეში ხისმასალა ნაკლებად მოიპოვება.

ახალდაბელებს ზოგი მიკროტოპონიმი ქართულის გავლენით შეუქმნიათ,შეუნარჩუნებიათ შავშური კერძები. შავშეთში ცნობილ ზოგიერთ ცეკვას აქაცცეკვავენ. წერა-კითხვა (ცხადია, თურქული) ყველამ იცის. ბევრია უმაღლესიგანათლებით (Bisonidze 2000: 38).

ქართული ფესვები რომ აქვთ, იციან, თუმცა, წინაპრების ენაზე ვეღარ ლა-პარაკობენ. ხსოვნა ქართული ენის ცოდნის შესახებ არსებობს. ნიშანდობ-ლივია, რომ ზოგიერთი ავტორის ცნობით (ჭიჭინაძე 1913.:294), მე-19 საუკუ-ნეში ახალდაბაში ჯერ კიდევ იცოდნენ ქართული (დღეს არ იციან) დამოსალოდნელია, რომ პირველი თაობის მუჰაჯირები სწორედ მშობლიურენაზე ლაპარაკობდნენ. ახლომახლო სხვა ქართული დასახლება არსადაა დაორთაიაზელ შავშთა მიერ ენის დავიწყების ერთ-ერთი მიზეზი ალბათ ესეცაა,თუმცა, როგორც აღვნიშნე, შემოუნახავთ ბუნდოვანი ხსოვნა ფესვების, ქართ-ველი წინაპრების შესახებ, მსგავსად შავშეთში მცხოვრები ახალდაბელებისა...(ჩოხარაძე, ქესქინი, 2013: 133).

~ 39 ~

თურქი ავტორის ულქუ ონალის მიხედვით, ჭოროხის აუზიდან გახიზ-ნულ მუჰაჯირთა შთამომავლების სოფლებია ადანას, ანკარის, კონიას, იოზგა-თის, მალათიას პროვინციებში (Önal 2010: 25-28). ანკარაში, გოლბაშის ილჩესსოფ. ორენჯიქში (Örencik) არტანუჯელები ცხოვრობენ, ძირითადად, ლონ-გოთხევიდან; ადანაში, თუფანბეილის ილჩეს სოფ. შარქოი (Şarköy) და საიმ-ბეილის ილჩეს სოფ. ავჯიფინარი (Avcıpınar) კლარჯეთიდან, სოფელ ხოდისმიდამოებიდან გადასახლებულთა საბინადროა. შესაძლოა, მუჰაჯირთა შთა-მომავლები ცხოვრობდნენ ჯეიჰანის და იურეღირის ილჩეებშიც. კონიას პრო-ვინციაში მუჰაჯირთა შთამომავლების დასახლებაა ჩუმრას ილჩეს სოფ. ბეი-ლერჯე (Beylerce), იოზგათის პროვინციაში - ჩექერექის ილჩეს სოფელი თი-ფიდერესი (Tipideresi), სადაც არტანუჯელები (გოლეშენი, ლონგოთხევი...)ცხოვრობენ. ართვინელ მუჰაჯირთა შთამომავლების დასახლება მალათიასპროვინციის დოღანშეჰირის ილჩეშიც უნდა იყოს.

მოცემული ინფორმაცია მხოლოდ მცირე დეტალებია ზოგადი სურათისა.თურქეთი უზარმაზარი ქვეყანაა, ჩვენი შესაძლებლობები კი შეზღუდულიადა ჯერჯერობით, დიდი ინტერესის მიუხედავად, ყოველთვის როდი ვახერ-ხებთ არაქართულენოვან სოფლებში (ცხადია, ვგულისხმობთ ჭოროხის აუზი-დან გახიზნულთა შთამომავლების დასახლებებს) მუშაობას. მიუხედავადამისა, ვფიქრობთ, ნაშრომის ამ თუ სხვა მონაკვეთებში წარმოდგენილი ფრაგ-მენტებიც სასარგებლო იქნება საერთო სურათის რამდენადმე მაინც სრულ-ყოფისთვის.

~ 40 ~

4. მშობლიური ენა თურქეთის ქართველებში დათვითშემეცნების ზოგიერთი საკითხი

მშობლიურ ენაზე თურქეთის ქართველთა მეტყველების შესახებ შეიძ-ლება ითქვას, რომ: ა) საგრძნობლად გაღარიბებულია ლექსიკა; ბ) ლექსიკაშიგაზრდილია თურქიზმების წილი; გ) იშვიათად შეხვდები ახალი თაობისწარმომადგენელს, მშობლიური ენა რომ იცოდეს: საშუალო და უმცროსიასაკის ყმაწვილებმა აღარ იციან ქართული.

ენადავიწყებულთა სოფლებში, ჭოროხის აუზსა თუ მუჰაჯირთა შთა-მომავლებს შორის, ზოგან კარგად უწყიან, გურჯი წინაპრები რომ ჰყავდათ,ზოგან მხრებს იჩეჩენ, ზოგანაც ცივად უარყოფენ ქართულ ფესვებს. სახელ-მწიფო იდეოლოგია და ასევე საუკუნეთა განმავლობაში თაობათა ცვლისპროცესი განაპირობებს მსოფლმხედველობრივ წინააღმდეგობებსაც.

ქართულად, როგორც აღვნიშნეთ, თითქმის ყველგან მხოლოდ უფროსითაობა ლაპარაკობს. მიზეზად ყველაზე ხშირად იმას ასახელებენ, რომ ქარ-თული ენის საარსებო სივრცე შევიწროებულია და პრაქტიკული აუცილებ-ლობა არ არსებობს. გარდა ამისა, პერიოდი, როცა ქართული ენა სასტიკადიდევნებოდა, ყველამ გაიარა და შედეგი ყველაფრისა გახლავთ ის, რომ 40-50წლის შემდეგ ქართულ სოფელში წინაპართა ენის მცოდნე თითებზე ჩამო-სათვლელი თუ იქნება.

ქართულის დევნას რაც შეეხება, კლარჯეთში თუ მუჰაჯირების შთამო-მავლებში საშუალო და უფროსი თაობის წარმომადგენელთაგან ხშირადმოისმენ, რომ სკოლაში ქართულად ლაპარაკს კატეგორიულად უშლიდნენ.ქართულად მეტყველი სასჯელს ვერ აიცილებდა (ზოგჯერ მეტად მკაცრსასჯელსაც. მაგალითად, შეშას გააპობდნენ და „დამნაშავეს“ ნაპობში ენასჩაააყოფინებდნენ, ან ნემსით „მონიშნავდნენ“ და ა.შ. - კუთხეში დაყენებასა დამშობლების სკოლაში დაბარებაზე აღარაფერს ვამბობთ...). ამ ტენდენციასზოგჯერ ოჯახებშიც უწყობდნენ ხელს: სახელმწიფო ენის გამართულადფლობა თვითდამკვიდრების აუცილებელი პირობაა ნებისმიერ საზოგა-დოებაში. ქართულ ენაზე ლაპარაკის აკრძალვას პრაგმატული მიზანიცჰქონდა: პატარებს თურქული უნდა აეთვისებინათ სრულფასოვნად. მერედა მერე დაშლაც აღარ იყო საჭირო, პროცესი გაღრმავდა და ტენდენციამისე მოიკიდა ფეხი, გარედან ჩარევა აღარ სჭირდებოდა.

~ 41 ~

ენის დავიწყების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ფაქტორია თანამედროვეგარემო და ცივილიზაციის მონაპოვრები: სოფლის ოჯახებშიც თითქმისაღარ არსებობს იდილიური საღამოები, მშვიდი ხელსაქმე და ძველებური,,ხებრები”, ზღაპრები და გაზღაპრებული ისტორიები წინაპართა შესახებ,ნადი და შაირები...

ეს ყველაფერი ტელევიზორმა თუ კომპიუტერმა ჩაანაცვლა. წინაპართაენასთან ცოცხალი ურთიერთობისათვის ამათი გამოყენებაც შეიძლება, მაგ-რამ სურვილი ნაკლებად არსებობს.

რამდენიმე წლის წინ, ძირითადად, ჭოროხის აუზში განხორციელებულიკვლევების საფუძველზე, ქართულ ენასთან და საკუთარ ვინაობასთან, ქართ-ველობასთან დამოკიდებულების თვალსაზრისით, ვცადეთ თურქეთის ქართ-ველობის რამდენიმე ჯგუფად დაყოფა (იხ. ჩოხარაძე, 2009 (I): 89; ჩოხარაძე,2009 (II): 111; ჩოხარაძე 2015 (I): 153). ცხადია, დაყოფა პირობითია, მაგრამგარკვეულ წარმოდგენას იძლევა (რაოდენობრივ მიმართებებზე საუბარიძნელია, თუმცა იმის თქმა კი შეიძლება, რომ ამ თვალსაზრისით ოპტიმიზმისსაფუძველი ნაკლებია). კერძოდ, ეს ჯგუფებია:

I. ქართულ ენას ფლობენ, საკუთარ ვინაობას განასხვავებენ თურ-ქეთის სხვა ეროვნებათაგან. ქართველობა მათთვის მნიშვნელო-ვანი ღირებულება და სიამაყის საფუძველია;

II. ქართულ ენას ფლობენ, გურჯები რომ არიან, იციან, გურჯსადა სხვა ეროვნების წარმომადგენლებსაც მიჯნავენ ერთმანეთი-საგან, მაგრამ როგორც სახელმწიფოს ერთგული ქვეშერვრდო-

მები, თავს თურქებად მიიჩნევენ. გურჯობა მათთვის გარკვეუ-ლი ღირებულებაა;

III. ქართულ ენას ფლობენ, თავს გურჯად მიიჩნევენ, მაგრამ ზოგ-ჯერ ,,გურჯი” ,,თურქის” სახეობა ჰგონიათ. ქართველობა, რო-გორც ღირებულება, მათთვის არსებობს, თუმცა ეს გრძნობარამდენადმე მინავლებულია;

IV. ქართულ ენას არ ფლობენ, მაგრამ გურჯებად მიიჩნევენ თავსდა ამით ამაყობენ. ინტერესდებიან წინაპართა სამშობლოსა დასაკუთარი წარმომავლობის ისტორიით;

V. ქართულ ენას არ ფლობენ, იციან, რომ ქართული წარმომავ-ლობისანი არიან, თუმცა თავს თურქებად მიიჩნევენ. ქართული

~ 42 ~

წარმომავლობა, როგორც ღირებულება, მინავლულია, მაგრამზოგჯერ თავს იჩენს ხოლმე;

VI. ქართულ ენას არ ფლობენ, დავიწყნიათ ქართული წარმომავ-ლობის შესახებაც, თუმცა ზოგჯერ შეიძლება შესაძლებლადმიიჩნიონ, გურჯი წინაპრები რომ ჰყავდათ. ეს შესაძლებლობამათთვის თითქმის არანაირ ღირებულებას არ წარმოადგენს.ბუნებრივია, თავს თურქებად მიიჩნევენ;

VII. არც ქართულ ენას ფლობენ და არც ქართული წარმომავლობისშესახებ იციან რაიმე. თურქებად მიიჩნევენ თავს და ამით ამა-ყობენ.1

ქართველები თავიანთი ამჟამინდელი სამშობლოს, თურქეთის ერთგულიმოქალაქეები არიან. ამასთან, ბევრი მათგანისთვის ქართული წარმომავლობასიამაყის საფუძველია. ერთმანეთის თანადგომაც შეუძლიათ და ბევრი და-წინაურებულა სახელმწიფოებრივ თუ საზოგადოებრივ ასპარეზზე. უკანასკ-ნელ წლებში, ახალგაზრდობის ნაწილში მაინც, თითქოს მეტად იგრძნობაინტერესის გაღვივება ფესვებისა და წინაპრების მიმართ და ზემოთ დახა-ტული არასახარბიელო სურათის მიუხედავად, სწორედ ეს შეიძლება იქცესსაფუძვლად განწყობისა, რომ ჩვენებურებში ქართველობის შეგნება და ქარ-თული ენა არ ამოიძირკვება.

1 ამ უკანასკნელ ჯგუფს ვუშვებთ, როგორც გარდაუვალ შესაძლებლობას, როგორც თურ-ქეთში მიმდინარე პროცესების ლოგიკურ შედეგს, თორემ ამის აღრიცხვა შეუძლებელია.

~ 43 ~

5. ორიოდე სიტყვა თანამედროვე თურქეთისადმინისტრაციულ სტრუქტურაზე

თურქეთი, საქართველოს სამხრეთი მეზობელი, ორ კონტინენტზე გადა-ჭიმული უზარმაზარი ქვეყანაა. მისი ტერიტორია შეადგენს 783,562 კვადრა-ტულ კილომეტრს, ხოლო მოსახლეობა, 2008 წლის მონაცემებით, 71,5 მი-ლიონია. თურქეთი დაყოფილია 7 რეგიონად, კერძოდ: 1. შავი ზღვის რე-გიონი (Karadeniz Bölgesi); 2. მარმარილოს რეგიონი (Marmara Bölgesi); 3. ეგეო-სის რეგიონი (Ege Bölgesi); 4. ხმელთაშუა ზღვის რეგიონი (Akdeniz Bölgesi); 5.შიდა ანატოლიის რეგიონი (İç Anadolu Bölgesi); 6. აღმოსავლეთ ანატოლიისრეგიონი (Doğu Anadolu Bölgesi); 7. სამხრეთ-აღმოსავლეთ ანატოლიისრეგიონი (Güneydoğu Anadolu Bölgesi).

ეს გეოგრაფიული დაყოფაა და არა ადმინისტრაციული. ანუ რეგიონებსრაიმე სახის ადმინისტრაციული ორგანოები არ გააჩნიათ. რაც შეეხება ოფი-ციალურ ადმინისტრაციულ სტრუქტურას, რეგიონები იყოფა პროვინციებად(//ილებად). სულ თურქეთში 81 პროვინციაა. პროვინციები, თავის მხრივ,რაიონებად (//ილჩეებად) იყოფა და მათი რაოდენობა 957-ს შეადგენს.

ქვემოთ მოკლედ შევეხებით თურქეთის დასახლებათა ადმინისტრაცი-ულ სტრუქტურას:

ადმინისტრაციული მოწყობის ყველაზე მცირე უჯრედი თურქეთშიარის Mahalle ანუ უბანი. იგი წარმოადგენს სოფლის ან ქალაქის ნაწილს.

~ 44 ~

სოფლის Mahalle-ს ადმინისტრაცია არ ჰყავს, ქალაქის Mahalle-ს მუხტარიუდგას სათავეში.

სიდიდის მიხედვით შემდეგია Köy ანუ სოფელი. სოფელს სათავეშიუდგას მუხტარი. სოფლის და უბნის მიმართება ყოველთვის ერთგვარო-ვანი არაა (ამ თვალსაზრისით ნიშანდობლივი ვითარება უფრო ჭოროხისაუზისთვის არის დამახასიათებელი). ერთ შემთხვევაში უბნად შეიძლებაიწოდებოდეს ტერიტორია დასახლებული პუნქტის შიგნით, მეორე შემთხ-ვევაში უბანი დასახლებული პუნქტის ცენტრალურ ნაწილისგან შეიძლებარამდენიმე კილომეტრით იყოს დაშორებული და დამოუკიდებელი სოფ-ლის შთაბეჭდილებას ტოვებდეს. ამ შემთხვევაში განმსაზღვრელია სამუხ-ტრო; ანუ ერთი მუხტარი შეიძლება რამდენიმე სოფელს განაგებდეს დაეს სოფლები ფორმალურად ერთ სოფლად ითვლება. მაგალითად, შავშეთ-ში, მდინარე იმერხევისწყლის ხეობის პუნქტები - დასამობი, ფხიკიური,დავლათი და ნიოლითი მეზობელი დასახლებებია, მაგრამ დამოუკიდე-ბელი სოფლების შთაბეჭდილებას ტოვებენ. მუხტარი დასამობშია (Dereiçi),შესაბამისად, დანარჩენი დასახლებები ოფიციალურად მის ნაწილებად,

მის უბნებად (მაჰალეებად) ითვლება. ზოგჯერ პირიქით ხდება: ერთი სო-ფელი ორად იყოფა და ორ დამოუკიდებელ დასახლებულ პუნქტად ყა-ლიბდება. მაგალითად, წინათ ქლასკური (ბორჩხის რაიონი) ერთი სოფელიიყო და მთლიანად მოიცავდა ქლასკურის ხეობას. უკანასკნელ წლებშიხეობა ორ სოფლად გაიყო _ ზედა ქლასკური (Atanoğlu) და ქვედა ქლას-კური (Aralık) _ და შესაბამისად, ორივეს თავისი მუხტარი ჰყავს. ასეთიტიპის დასახლება უფრო თემს შეესაბამება. ამგვარ „თემში“, შესაძლოა,რამდენიმე სოფელი ერთ სამუხტროდ იყოს გაერთიანებული და წარმოად-გენდეს ერთ ადმინისტრაციულ ერთეულს (Köy), ან „თემი“ გაყოფილი იყოსორ ან მეტ დამოუკიდებელ სოფლად.

უფრო დიდი ერთეულია Belde, რომელიც შეესაბამება ქართულ დაბას.ბელდედ იწოდება დასახლებული პუნქტი, რომლის მოსახლეობა 2000-სსჭარბობს. ზოგჯერ Belde-ს ქმნის რამდენიმე სოფლის გაერთიანება. მაგა-ლითად, შავშეთში დასახლება Meydancık (იმერხევი) იწოდებოდა Belde-დდა მასში საკუთრივ Meydancık-თან ერთად გაერთიანებული იყო სოფლე-ბი: წყალსიმერი (Balıklı), ივეთი (Mısırlı) და იფხრევლი (Taşköprü). ახლახანMeydancık-ი ისევ ცალკე ადმინისტრაციულ ერთეულად გამოიყო, Belde-ში

~ 45 ~

გაერთიანებული სოფლები კი (წყალსიმერი, ივეთი და იფხრევლი) ისევდამოუკიდებელ სამუხტრო სოფლებად ჩამოყალიბდა.

Belde-ს ანუ ,,დაბის” ბადალი სიტყვები თურქულში არის „Bucak“ (ბუ-ჯაქ) და „Kasaba“ (ქასაბა), მაგრამ ეს ე.წ. ხალხური თქმებია და ოფიციალუ-რი სტატუსი არ გააჩნია.

რაც შეეხება ქალაქებს, დასახლებული პუნქტის ქალაქად ცნობა დამო-კიდებულია არა მაინცადამაინც მოსახლეობის რაოდენობაზე, არამედ სა-ხელმწიფოს პოლიტიკურ გადაწყვეტილებაზე. თურქეთში ქალაქის საქართ-ველოსგან ასე თუ ისე განსხვავებული გაგება არსებობს: ქალაქად იწოდებაა) პროვინციის (ილის) ცენტრი, ბ) რაიონის (ილჩეს) ცენტრი; ამდენადსიტყვებს İlçe და İl გააჩნია როგორც ქალაქის (რაიონის ან პროვინციისცენტრის - Merkez-ის), ასევე, საკუთრივ ,,რაიონის” და ,,პროვინციის” გაგე-ბა.

ქალაქის შესატყვისია, აგრეთვე, სიტყვა ,, Şehir” (შეჰირი).რამდენიმე გამონაკლისის გარდა თურქეთში პროვინციებს, როგორც წესი,

იგივე სახელი აქვს, რაც მათ შესაბამის პროვინციულ დედაქალაქს, რომელსაცასევე ცენტრალური რაიონი ჰქვია.

~ 46 ~

6. ზოგიერთი განმარტებაწიგნის სტრუქტურის გამო

ნაშრომის მეორე ნაწილში შევეცადეთ, მარმარილოს რეგიონში ქართველმუჰაჯირთა შთამომავლების დასახლებათა შესახებ ჩვენს ხელთ არსებულიინფორმაცია შეძლებისდაგვარი სიზუსტით წარმოგვედგინა მკითხველისათ-ვის. ამ მიზნით რუკებთან ერთად მოცემულია ცხრილები სოფლების ჩამო-ნათვალით და ზოგიერთი სხვა მონაცემით. ცხრილებში შევიტანეთ მხოლოდიმ დასახლებათა ჩამონათვალი, რომლებშიც დღემდეა შემონახული ქართუ-ლი ენა (თუნდაც მწირად და თუნდაც მხოლოდ უხუცეს თაობაში). ანუ ცხრი-ლები შეიცავს ინფორმაციას არა მთელი ისტორიული სამხრეთ საქართვე-ლოდან გადასახლებულთა შესახებ, არამედ, აღვნუსხავთ მხოლოდ იმ დასახ-ლებებს, სადაც დღემდე ისმის ქართული ენა. თუმცა, როგორც უკვე მივუ-თითეთ ზემოთაც, ვერც „არაქართულენოვანი ქართველები“ გამოვტოვეთ და,მიუხედავად იმისა, რომ ამჯერად ჩვენი კვლევის საგანი მხოლოდ „მექარ-თულე“ დასახლებებია, ზოგიერთი, ჩვენი აზრით, არსებითი ინფორმაცია(განსაკუთრებით, ჭოროხის აუზიდან გადასახლებულთა შესახებ), რომელიცთურქეთის შიდა პროვინციებში 2012-2015 წლებში განხორციელებული სამეც-ნიერო ექსპედიციების ფარგლებში მოვიპოვეთ, ცხრილებს გარეთ, ნაშრომისსხვა მონაკვეთებში წარმოვადგინეთ.

ცხრილებში არ შეგვიტანია ინფორმაცია წმინდა ლაზური დასახლებებისშესახებაც: ჯერ ერთი, შიდა პროვინციებში ლაზთა განსახლების შესწავლასაჭიროებს შავიზღვისპირეთის, ისტორიულ ლაზეთის, ლაზური სოფლებისსპეციალურ კვლევასაც. მეორე მხრივ, საგანგებო კვლევის საგანი უნდა გახდესლაზთა მიგრაციის ქრონოლოგია და თავისებურებები.

მიუხედავად ამისა, ჩვენს ხელთ არსებული ზოგიერთი მონაცემი მარ-მარილოს რეგიონში მცხოვრებ ლაზთა დასახლებების შესახებ, ნაშრომის სხვამონაკვეთებშია წარმოდგენილი და ასახულია რუკებზეც. ეს მონაცემებინაკლულოვანია, არასრული, მაგრამ, ვფიქრობთ, მას, მიუხედავად ამისა, მაინცექნება გარკვეული ღირებულება დაინტერესებულ პირთათვის. მასალისსისტემატიზაციის მიზნით კი, წინა პარაგრაფში განხილული მასალის საფუ-ძველზე, თვითდასახელებაში ჩადებული შინაარსის ზოგიერთი ასპექტისგათვალისწინებით, ზოგად „ქართველთან“ ერთად ვიყენებთ უფრო კონკრე-

~ 47 ~

ტული შინაარსის ცნებებსაც: „გურჯი“ (ვგულისხმობთ ქართულენოვან მოსახ-ლეობას) და „ლაზი“ (ვგულისხმობთ, ცხადია, ლაზურენოვან მოსახლეობას).

რაც შეეხება ცხრილების სხვა მონაცემებს:ცხრილებში ინფორმაცია დალაგებულია პროვინციების (//ილების) ცალ-

კეულ რაიონებში (//ილჩეებში) არსებული ქართულენოვანი დასახლებების მი-ხედვით. პროვინციებში რაიონების თანმიმდევრობა წარმოდგენილია მათშიქართულენოვან დასახლებათა რაოდენობის შესაბამისად. საკუთრივ ცხრი-ლებში დასახლებათა თანმიმდევრობა დალაგებულია ანბანის რიგზე.

ცხრილში შევიტანეთ, ასევე, გრაფა „ქართველთა ოჯახების რაოდენობა“.ამ შემთხვევაშიც, ძირითადად, ვეყრდნობით საკუთრივ სოფლებში აღებულინფორმაციას, თუმცა, ცხადია, მონაცემები მიახლოებითია. ქართველთა ზუს-ტი რაოდენობის დადგენის პრეტენზია არც გაგვაჩნია და კომლთა მითი-თებით მხოლოდ ზოგადი სურათის წარმოდგენას ვცდილობთ (მით უმეტეს,რომ ქალაქებში ქართული მოსახლეობის რაოდენობაზე მხოლოდ ვარაუდებისგამოთქმა თუ შეგვიძლია). გასათვალისწინებელია, აგრეთვე, რომ სოფლებში„კომლი“ ხშირად პირობითი ცნებაა მიგრაციის გამო - ბევრგან მთელი ოჯახიან ოჯახის წევრთა უმრავლესობა ქალაქში ცხოვრობს.

ცხრილში გრაფა „დასახლებული პუნქტი“ ორი ნაწილისგან შედგება:„ახალი სახელი“ და ,,ძველი სახელი“. მითითებულია თანამედროვე ოფიცია-ლური სახელწოდება, რაც შეეხება გრაფას „ძველი სახელი“, იგი ყოველთვისძველ ოფიციალურ სახელს როდი აღნიშნავს. მიუხედავად იმისა, რომ ყველარესპოდენტი თითქმის ყოველთვის სწორედ „ძველ სახელზე“ საუბრობს,ხშირად ეს სოფლის „შინაური“ სახელია, წინაპრების ხსოვნას გამოყოლილი.ამასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ ნიგალიდან ლტოლვილთადასახლებებში ერთი საინტერესო ტენდენცია შეიმჩნევა: მუჰაჯირებს ახალისამოსახლოსთვის, ან მისი უბნებისთვის (მეჰელეებისთვის) ბევრგან ფუძე-სოფლის სახელები უწოდებიათ. მართალია, ოფიციალური სახელები წინათაცარსებობდა და დღესაც არსებობს, მაგრამ ხალხის მეხსიერებამ ის ძველისახელები მაინც შეინახა. მაგალითად: ქოჯაელის ილის სოფელ ჰამიდიესერქვა ბორჩხა, მამურიეს - მურკვეთი (გოლჯუქის ილჩე). საქარიას ილის სო-ფელ ბიჩქიათიქს - ქართლა (კარტლა), გუნდოღანს - ზომოთა ხატილა, ფინარ-ლის - ავანა, (ჰენდეკის ილჩე) და ა.შ. ნიშანდობლივია, რომ ბურსის, ორდუსთუ სხვა პროვინციების იმ სოფლებში, სადაც უფრო აჭარიდან გადასახ-ლებულები ცხოვრობენ, მსგავსი ტენდენცია არ შეინიშნება.

~ 48 ~

აღვნიშნავთ, რომ ცნობები ქართულენოვანი სოფლების შესახებ ძირი-თადად უშუალოდ სოფლებშია აღებული (ვთქვათ, ინფორმაციის 90% მაინც).იშვიათად - სხვაგან, მაგრამ რესპონდენტისგან, რომელსაც პირდაპირი შეხებააქვს ჩვენთვის საინტერესო დასახლებასთან. ცხადია, ზოგჯერ იძულებულივხდებოდით, დავჯერებოდით გარეშეთა ნათქვამსაც. გარდა ამისა, ვსარგებ-ლობდით სხვადასხვა საცნობარო თუ ენციკლოპედიური ლიტერატურით,მათ შორის, თურქულენოვანი ელექტრონული ენციკლოპედიით1 რუკებით,ატლასებით2. ასევე, ადგილობრივი ავტორების გამოცემებით და იმ ქართველიმეცნიერების ნაშრომებით, რომლებიც მუჰაჯირთა თემაზე მუშაობენ. მიუხე-დავად ზემოთქმულისა, თვით სოფელში აღებული ინფორმაციაც კი არათუდაზღვეული არაა უზუსტობისგან, არამედ, ხშირ შემთხვევაში, რესპონდენტივერ იხსენებს წინაპართა საცხოვრებელ სოფელს, ბუნდოვანი წარმოდგენა აქვსრეგიონზე... „ბათომიდან მოსული“ შეიძლება ნიშნავდეს ზემო აჭარიდან,მაგალითად, ღორჯომიდან გადასახლებულსაც, მურღულის რომელიმე სოფ-ლიდან წასულსაც, ქობულეთელ მუჰაჯირსაც და ა.შ.

ბუნებრივია, ასეთი ვითარება ართულებს საჭირო მასალის მოპოვებასაცდა მოპოვებულის სისტემატიზაციასაც. ამიტომ ცხრილებში ინფორმაციაწინაპართა საცხოვრებელი ადგილების შესახებ ორ - ზოგად და კონკრეტულნაწილად გავყავით. ზოგად ნაწილში მივუთითებთ რეგიონს, მეორე ნაწილშიკი, ჩვენს ხელთ არსებული ინფორმაციის კვალობაზე, ვცდილობთ ზოგადიმონაცემების დაკონკრეტებას რაიონის, ან, საუკეთესო შემთხვევაში, სოფლისდონეზე. რაც შეეხება ზოგად ნაწილს, - მივუთითებთ ოთხ, შედარებითმსხვილ რეგიონს. მხედველობაში გვაქვს აჭარა, კლარჯეთი, ტაო და შავშეთი.

აჭარიდან გადასახლებულები მარმარილოს ზღვის რეგიონში ძირითა-დად ცხოვრობენ ინეგოლში (ყველაზე მეტი). ასევე, იზნიქის, გემლიქის(ბურსა), ქოჯაალის, ქარაფურჩექის (საქარია) და სხვა რაიონებში. ცხრილისზემოხსენებულ გრაფაში მითითებული საგეოგრაფიო სახელი აჭარა შეესა-ბამება აჭარის ავტონომიურ რესპუბლიკის ტერიტორიას. როგორც ვთქვით,შემდეგ გრაფაში ვცდილობთ ამ მონაცემის დაზუსტებას, დაკონკრეტებასრაიონის ან ხეობის და, როცა მასალა ამის საშუალებას იძლევა, სოფლისდონეზე. სწორედ ამ მიზნითაა ცხრილებში წარმოდგენილი გრაფა „წინაპართასაცხოვრებელი რაიონი, ხეობა ან სოფელი“. აქ, ერთი მხრივ, მუჰაჯირთა

1 Vikipedi, özgür ansiklopedi, http://tr.wikipedia.org და სხვა2 მაგალითად, Adım Adım Türkie (Bütüm köyleri ve yollarıyla) İstanbul, 2012 და სხვა.

~ 49 ~

შთამომავლების თვითდასახელების, მეორე მხრივ, თანამედროვე ადმინის-ტრაციული სტრუქტურის საფუძველზე გამოვყოფთ შემდეგ რაიონებს ან ხეო-ბებს: 1. ხულო; 2. შუახევი; 3. ქედა (ზოგჯერ, როცა მასალა უფრო მეტი დაკონ-კრეტების შესაძლებლობას არ გვაძლევს, დასახელებულ რაიონებს ვაერთია-ნებთ ერთი საგეოგრაფიო სახელის („აჭარისწყლის ხეობა“) ფარგლებში); 4.მაჭახელი; 5. ბათუმი - ვგულისხმობთ დაახლოებით თანამედროვე ხელვაჩაუ-რის რაიონს (ნიგალის ხეობის საქართველოში დარჩენილი ტერიტორიისჩათვლით, თუმცა, ამ შემთხვევაში მივუთითებთ ამ უკანასკნელსაც. მაგა-ლითად: ბათუმი (ნიგალი): კირნათი); 6. ჩაქვი; 7. ქობულეთი (ვგულისხმობთთანამედროვე ქობულეთის რაიონს ჩაქვის გარდა).

კლარჯეთიდან გადასახლებულები მარმარილოს რეგიონში ძირითადადბალიქესირის, საქარიას და ქოჯაელის პროვინციებში ცხოვრობენ. დღეს მათსაგეოგრაფიო სახელი „კლარჯეთი“ დავიწყებული აქვთ. მიუხედავად ამისა,მასალის სისტემატიზაციის მიზნით, ვიყენებთ ამ ტოპონიმს. თუმცა შევნიშ-ნავთ, რომ თანამედროვე კლარჯეთში ქართული ენა შენარჩუნებულიანიგალის (//ლიგანი // ლივანა) ხევში - საქართველო-თურქეთის სასაზღვროსოფელ მარადიდიდან (Muratli) ართვინამდე, ასევე, ართვინსმიღმა, სოფელბინათში (ბევრად განსხვავებული მდგომარეობა არც XIX საუკუნის ბოლოსყოფილა). ამ შემთხვევაშიც, თვითდასახელებისა და დარაიონების თანამედ-როვე პრინციპის საფუძველზე გამოვყოფთ სამ შედარებით მსხვილ სექტორს:1. ართვინი; 2. ბორჩხა; 3. მურღული.

ცხადია, ნაშრომში ვეხებით კლარჯეთის სხვა მხარეებსაც, კერძოდ, და-სახლებებს, რომლებიც სცილდება ქართულენოვან სივრცეს. თუმცა, სწორედამ მიზეზის გამო, მათ შესახებ არსებული მონაცემები ცხრილებში ვერ მოხვ-და.

ტაოზე საუბრისას, მით უმეტეს, როცა საქმე ქართულენოვან დასახლებებსეხება, მუჰაჯირების ხსენება პირობითია. როგორც ცნობილია, ტაოში, იუსუ-ფელის რაიონში, პარხლისწყლის ხეობაში სულ სამიოდე მექართულე სოფე-ლია, მრავალრიცხოვანი უბნებით. მუჰაჯირობა, როგორც რუსეთ-თურქეთის1877-78 წლების ომის შედეგი, ტაოს ამ რეგიონს არ შეხებია, მაშინ ჭოროხისაუზის ეს ნაწილი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში არ მოქცეულა.მოგვიანებით, პირველი მსოფლიო ომის დროს ეს ტერიტორია საქართველოსდემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაშიც აღმოჩნდა, მაგრამ მცირეხნით. მიუხედავად ზემოთქმულისა, საქარიას ილის აქიაზის რაიონში ვნახეთ

~ 50 ~

სოფელი შერეფიე, რომელშიც, კლარჯ მუჰაჯირებთან ერთად, „იუსუფელი-დან მოსული გურჯებიც“ ცხოვრობენ.

შავშეთიდან გადასახლებულ პირველი თაობის მუჰაჯირთა სოფელიმარმარილოს რეგიონში არ არსებობს. აქ უფრო გვიან მიგრირებული შავშებიცხოვრობენ, თითქმის ყოველთვის - ქალაქებში. მათი ერთადერთი სოფელიცგვიან გაშენებულია. ამ საკითხზე უფრო ფართოდ ქვემოთ ვისაუბრებთ, აქ კიშევნიშნავთ, რომ ქართულენოვანი შავში გულისხმობს იმერხევს ან მიმდებარექართულენოვან ხეობებს. შესაბამისად, ამ შემთხვევაში დაკონკრეტებასმხოლოდ სოფლის დონეზე ვცდილობთ.

გვარების მითითებისგან ყველა შემთხვევაში თავი შევიკავეთ. მუჰა-ჯირთა შთამომავლებში, მეტადრე, როცა საქმე კლარჯეთს თუ შავშეთს ეხება,გვარის თემა ცალკე კვლევის საგანია და ამ თვალსაზრისით ერთობ არათან-მიმდევრული სურათი გვაქვს.

რაც შეეხება რუკებს, ნაშრომში წარმოდგენილია იმ პროვინციებისრუკები, რომლებშიც რამდენიმე ქართულენოვანი დასახლება მაინცაა. მეტითვალსაჩინოებისათვის პროვინციების რუკებზე რაიონების (ილჩეების) ფერე-ბი ქართველთა პროცენტულ რაოდენობას (მოცემული პროვინციისთვის)შეესაბამება: რაც უფრო მუქად არის აღნიშნული რაიონი, მით მეტი ქართველიცხოვრობს იქ.

ყოველი პროვინციიდან შერ-ჩეულია ერთი „ყველაზე ქართუ-ლი“ რაიონი; შესაბამისად, წარმო-დგენილია 4 რაიონის - გონენის(ბალიქესირი), ინეგოლის (ბურსა),ჰენდექის (საქარია), გოლჯუქის(ქოჯაელი) რუკები. რუკები ქარ-თულენოვანია. თუმცა, ზოგჯერქართული სოფლების სახელსთურქულ ენაზეც მივუთითებთ. აქვე წარმოვადგენთ პირობითი ნიშნებისცხრილს, რომელიც გააადვილებს ინფორმაციის აღქმას.

ინფორმაციით სარგებლობის გასაიოლებლად წიგნს ბოლოშიც და-ვურთეთ ქართულენოვანი სოფლების ჩამონათვალი, რომელშიც მარმარილოსზღვის რეგიონის ყველა ქართულენოვანი დასახლება მოცემულია ანბანისრიგზე. ამ დანართში გათვალისწინებულია შემდეგი მონაცემები: სოფლის

~ 51 ~

დასახელება ქართულად / სოფლის დასახელება თურქულად / პროვინცია /რაიონი / წინაპართა საცხოვრებელი რეგიონი. ამასთან, მხოლოდ ქართუ-ლენოვანი ჩვენებურების დასახლებებს აღვნიშნავთ ვარსკვლავით და ამითგანვასხვავებთ შერეული დასახლებებისგან (ამ შემთხვევაში „შერეული“ შეიძ-ლება აღნიშნავდეს არა მხოლოდ ეთნიკურ, არამედ ენობრივ ვითარებასაც).მაგალითად:

იეშილვადი / Yeşilvadi / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთი.ნურუოსმანიე* / Nuruosmaniye / საქარია / გეივე / კლარჯეთი.რაც შეეხება სახელწოდებათა ქართულ მართლწერას, სოფლებს, ძირი-

თადად, თურქული გამოთქმის შესაბამისად ვასახელებთ და შესაბამისად,გადმოგვაქვს ასოები. მაგალითად: P - ფ, T - თ, K - ქ და ა.შ. თუმცა, მეორემხრივ, სხვა შემთხვევაში, ქართული ენის ბუნებიდან გამომდინარე, ზო-გიერთი ბგერის ზუსტი შესატყვისის ჩაწერას არ ვცდილობთ. შესაბამისად,გვაქვს: I - ი, F - ფ, Ö - ო, Ü - უ, Y - ი... რაც, მართალია, ზუსტად არ შეესაბამებათურქულ გამოთქმას, მაგრამ ქართულად აღქმას აადვილებს.

შევნიშნავთ, აგრეთვე, რომ გეოგრაფიული სახელების სწორი (თურქული)ტრანსკრიფცია ყოველთვის როდი ემთხვევა ჩვენებურთა ყოველდღიურ მეტყ-ველებაში გამოყენებულ გამოთქმას. მაგალითად, ქარაფურჩექი (Karapürçek)საქარიას პროვინციის ამავე სახელწოდების რაიონის ცენტრალური ქალაქია,რომლის მოსახლეობის ნახევარი მაინც ქართველია, ძირითადად, აჭარიდანგადასახლებულ მუჰაჯირთა შთამომავლები. მის სახელწოდებას ჩვენებურებიგამოთქვამენ, როგორც „ყარაფურჩეკი“. ჩვენ, ბუნებრივია, უპირატესობას ვანი-ჭებთ ოფიციალურ სახელწოდებას და თანამედროვე მართლწერას, თუმცა,ტექსტში (მაგრამ არა ცხრილებში, რუკებზე ან საძიებელში) ზოგჯერ მივუთი-თებთ ზეპირმეტყველებაში გამოყენებული ფორმების შესახებაც. მაგალითად,ჩანაწერი ქარაფურჩექი (ყარაფურჩეკი) გულისხმობს, რომ სოფლის თანამედ-როვე სახელწოდება ოფიციალურად გამოითქმის, როგორც ქარაფურჩექი,მაგრამ ქართული მოსახლეობის ზეპირმეტყველებაში ისმის ყარაფურჩეკი.

ვფიქრობთ, წარმოდგენილი ნაშრომით რამდენადმე მაინც შევძლებთ,ავსახოთ თურქეთში მცხოვრებ ქართველთა განსახლების (შესაბამისად, ქარ-თული ენის გავრცელების) გეოგრაფია - ამ ეტაპზე მხოლოდ მარმარილოსზღვის რეგიონში და იმედს ვიტოვებთ, შემდეგი კვლევები უზრუნველყოფსმონაცემებში არსებული ხარვეზების აღმოფხვრას და ნაშრომის სრულყოფას.

~ 52 ~

~ 53 ~

ნაწილი მეორე

ქართველ თა დასახლ ებები დაქართულ ი ენის გეო გრაფია

მარმარილ ოს ზღვის რეგიონში

~ 54 ~

~ 55 ~

შესავალი მეორე ნაწილისთვისანუ მარმარილოს ზღვის რეგიონის პროვინციები

„მარმარა“ (მარმარილოს ზღვა) ერთ-ერთია თურქეთის შვიდი რეგიონი-დან. ამ რეგიონში 11 პროვინცია (ილი) შედის. მათგან ქართველების კომპაქ-ტურ დასახლებათა სიმრავლით გამოირჩევა ბურსას, საქარიას და ქოჯაელისპროვინციები, თუმცა, ჩვენებურთა დასახლებები სხვა პროვინციებშიც მრავა-ლია.

ქვემოთ, ცხრილში, წარმოდგენილია მონაცემები მარმარილოს ზღვის რე-გიონის ცალკეული რაიონების ტერიტორიებისა და მოსახლეობის შესახებ.საქმე ეხება მთლიანობაში 72 000 კვ. კმ-ზე მეტი ფართობის ტერიტორიას არა-ნაკლებ ოცმილიონიანი მოსახლეობით. ეს მონაცემებიც კი ნათელ წარ-მოდგენას იძლევა, რა მასშტაბის სამუშაოა შესასრულებელი, ერთი მხრივ,თუნდაც მხოლოდ მარმარილოს ზღვის რეგიონში, მეორე მხრივ, მით უმეტეს,მთელი თურქეთის ტერიტორიაზე, ქართველ მუჰაჯირთა შთამომავლებისყოფა-ცხოვრების მეტ-ნაკლებად სრულყოფილი სურათი რომ წარმოჩნდეს.

პროვინცია

მოსა

ხლეო

ბა

ფარ

თო

ბი(კ

ვ.კმ

)

პროვინციამო

სახლ

ეობა

ფარ

თო

ბი(კ

ვ.კმ

)1

ბალიქესირიBalıkesir

1.118.000 14.456 7საქარიაSakarya

756 000 4 895

2ბილეჯიქიBilecık

194 000 4 181 8სტამბოლიİstanbul

12.697.164 5,196

3ბურსაBursa

2,414,000 11,043 9ქირქლარელიKırklareli

328 461 6 056

4ედირნეEdirne

382,222 6, 279 10ქოჯაელიKocaeli

1 206 000 3 626

5თექირდაღიTekirdağ

623 591 6 345 11ჩანაქქალეÇanakkale

476,128 9 737

6იალოვაYalova

185 000 847სულ

20 380 566სულ

72 661

~ 56 ~

თურქეთის ში-და პროვინციებშიმცხოვრებ ქართველ-თა ძირითადი ნაწი-ლი, როგორც ზემო-თაც აღვნიშნავდით,1877-78 წლების რუ-სეთ-თურქეთისომის შემდგომ სამხ-რეთ საქართველო-დან გადასახლებულქართველ მუსლიმთაშთამომავლებია. თუმცა, აშკარაა, რომ მიგრაცია მე-20 საუკუნეშიც გრძელ-დებოდა. მუჰაჯირთა შთამომავლებს შორის მკრთალად ჩანს, აგრეთვე, ფენაიმ ქართველ მუსლიმთა შთამომავლებისა, რომლებიც მე-19 საუკუნისოთხმოციან წლებში აჭარიდან ნიგალში გადავიდნენ და გადასახლებულთანაფუძარზე დამკვიდრდნენ, ხოლო შემდეგ, ათიან თუ ოციან წლებში მეოცესაუკუნისა, თურქეთში გადასახლდნენ.

ნაშრომის მეორე ნაწილში შევეცდებით, ფართოდ წარმოვადგინოთინფორმაცია მარმარილოს ზღვის რეგიონის ქართულ დასახლებათა შესახებ,ან, უფრო ზუსტად, მუჰაჯირთა იმ დასახლებათა შესახებ, რომლებშიც დღემ-დე ისმის ქართული ენა. შესაბამისად, ცალკე პარაგრაფებადაა გამოყოფილიბალიქესირის, ბურსას, იალოვას, საქარიას, ქოჯაელის პროვინციები, ანუ, მარ-მარილოს ზღვის რეგიონის „ყველაზე ქართული“ ილები. ქართველები ცხოვ-რობენ ედირნეს, თექირდაღის, ქილქლარელის, ჩანაქქალეს ილებშიც, მაგრამ,ძირითადად, ქალაქებში. ეს ჩვეულებრივი შიდამიგრაციული პროცესებია დამუჰაჯირობასთან ნაკლები კავშირი აქვს. ყოველ შემთხვევაში, ამ ეტაპზე და-სახელებულ პროვინციებში ქართულენოვანი დასახლებების შესახებ ინფორ-მაცია არ გაგვაჩნია.

რაც შეეხება ბილეჯიქის და სტამბოლის პროვინციებს, მოკლე ინფორმა-ციას აქვე წარმოვადგენთ:

ბილეჯიქის პროვინციის ოსმანელის რაიონის სოფელ ადლიეში (Adliye)სულ 20 კომლი სახლობს, იგი ბალკანელ და ქართველ (შესაძლოა, ნიგალელ)

~ 57 ~

მუჰაჯირთა შთამომავლების შერეული სოფელია, მაგრამ ინფორმაციის უფრომეტად დაზუსტება ჯერჯერობით არ შეგვიძლია.

ბევრი ქართველი ცხოვრობს სტამბოლში. რაოდენობაზე მხოლოდ ვარაუ-დების გამოთქმა შეიძლება. ჩვენ მხოლოდ რამდენიმე ძველ დასახლებაზეგავამახვილებთ ყურადღებას.

სტამბოლის პროვინციის ბეიქოზის რაიონის სოფელი დერესექი (Dereseki)ქართველ მუჰაჯირთა შთამომავლების დასახლებაა. უფრო ზუსტად, იქ სულდაახლოებით 150 ოჯახი ცხოვრობს. აქედან ნახევარი გურჯია, ნახევარი -ლაზი. გურჯები ძირითადად ნიგალიდან არიან (მარადიდი, ხება და სხვ.)

კლარჯეთიდან გადასახლებული პირველი თაობის მუჰაჯირთა შთამო-მავლების რამდენიმე სოფელია შილეს რაიონში. მხედველობაში გვაქვსქომურლუქი, ბიჩქიდერე, ორუჩოღლუ, ულუ პელითი, ქალეალთი, უვეზლი,ერენლერი, დარლიქი, ქერვანსარაი. აქ ძირითადად ბერთასწყლის ხეობიდანდა ართვინის რამდენიმე სხვა სექტორიდან გახიზნულთა შთამომავლებიცხოვრობენ (Önal, 2010: 26), შესაბამისად, ქართული იმ პირველმა თაობამაც არიცოდა, თუმცა, შილეს შესახებ ზოგიერთი ინფორმაცია დასაზუსტებელია -მათ შორის, ქართულ ენასთან დაკავშირებითაც.

~ 58 ~

ბსუ-ს პროფესორები მ. ფაღავა, ზ. შაშიკაძე და მ. ჩოხარაძე ქართული ხელოვნების სახლში (სტამბოლი)- იბერია მელაშვილთან და გურამ ხიმშიაშვილთან ერთად. 23 ივლისი, 2013 წ.

ბსუ-ს ქართველოლოგიის ცენტრის 2013 წლის სამეცნიერო ექსპედიციის წევრები ქართულიკულტურის სახლში (სტამბოლი). მარჯვნიდან პირველი ერდალ ქუჩუქი (ელიზბარ ციმნარიძე) -

ორგანიზაციის თავმჯდომარე.

~ 59 ~

1. ქართველთა გაერთიანებები

თურქეთში მცხოვრებ ქართველთა ცხოვრების ერთი საინტერესო ნაწი-ლია ქართული ორგანიზაციები, ერთგვარი სათვისტომოები. მათგან ზოგი-ერთმა, განსაკუთრებით, უკანასკნელ წლებში, საგრძნობლად გაააქტიურა საქ-მიანობა. ნაწილი სტამბოლშია თავმოყრილი, ნაწილიც - მარმარილოს თუ შავიზღვის რეგიონების პროვინციათა ან რაიონების ცენტრებში, ზოგჯერ -ცალკეულ სოფლებშიც.

საზოგადოებები არასამთავრობო, კულტურულ-საქველმოქმედო გაერ-თიანებებია, ზოგჯერ - საკლუბო პრინციპებზე აგებული, თანამოაზრეთა დათანატომელთა შეკრების ადგილები. ზოგიერთი გაერთიანება ლოკალურიგეოგრაფიული არეალის - წარმოშობით ერთი სოფლის, ერთი ხეობის, ერთირეგიონის (ვთქვათ, შავშეთის, კლარჯეთის...) ქართველებს აერთიანებს. ისინიიკრიბებიან ხოლმე, საუბრობენ, გეგმავენ და ატარებენ კულტურულ ღონის-ძიებებს, მუშაობენ წრეებში (სიმღერის, ცეკვის...) და ა.შ.

ზოგიერთი ქართული საზოგადოება კი ცდილობს, კიდევ უფრო გააფარ-თოოს საქმიანობა. ჯერ ერთი, არ იკეტება რეგიონულ საზღვრებში და ყველაკუთხის ქართული წარმომავლობის მოქალაქეთა შემოკრებას ცდილობს,მეორეც, აყალიბებს ქართული ენის კურსებს თუ ფოლკლორულ ანსამბლებს(შევნიშნავთ, რომ რამდენიმე წლის წინ ასეთი ჯგუფებისა და მათში საქართ-ველოდან მიწვეული ქორეოგრაფების რაოდენობა მეტი იყო), სხვა საზოგა-დოებებთან ერთად ატარებს კონფერენციებს, ფესტივალებს და ა.შ, საქმიანობსთურქულ-ქართული ურთიერთობების გაღრმავებისათვის. ერთი შეხედვით,ჩამონათვალი შთამბეჭდავია, მაგრამ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ხსენე-ბულ საზოგადოებათა შესაძლებლობები და მოქმედების დიაპაზონი შეზღუ-დულია. თუმცა, სწორედ ასეთი საზოგადოების და მასთან დაკავშირებულიქართველების ძალისხმევის შედეგი იყო, რომ შესაძლებელი გახდა ქართულიენის, როგორც არჩევითი საგნის, სწავლება თურქეთის სკოლებში. ამ თემასქვემოთ უფრო დაწვრილებით შევეხებით, აქ კი შევნიშნავთ, რომ თურქეთისრესპუბლიკის განათლების სამინისტროს მიერ ქვეყნის საშუალო სკოლებშიქართული ენის სწავლების პროგრამის დამტკიცებისა და მის განხორციე-ლებაში შეტანილი წვლილისათვის სახელმწიფო ჯილდო - ოქროს საწმისი -გადაეცათ სტამბოლის ქართველთა ორგანიზაციის „ქართული კულტურისსახლის“ ხელმძღვანელს ერდალ ქუჩუქს (ელიზბარ ციმნარიძეს) და მწერალ

~ 60 ~

ბსუ-ს პროფესორები მ. ფაღავა, ზ. შაშიკაძე და მ. ჩოხარაძე ქართული კულტურის ცენტრში(სტამბოლი) - 24 ივლისი, 2013 წ. (პირველ რიგში, მარცხნიდან მეორე - ეშრეფ ილმაზი, ორგანიზაციის

იმჟამინდელი თავმჯდომარე)

პროფ. ზაზა შაშიკაძე და ჰენდექის ბათუმელთა კულტურის საზოგადოების მმართველისაბჭოს თავმჯდომარე, კლარჯ (სოფ. ავანა) მუჰაჯირთა შთამომავალი ჰამით ჯანლი.

17 ივლისი, 2013 წ.

~ 61 ~

ქევსერ რუჰის (ქეთევან ხანთაძეს), ხოლო სახელმწიფო ჯილდოთი - ღირსებისორდენით - დაჯილდოვდა მუსტაფა ქოლათი - პირველი ქართული კლასებისმასწავლებელი.

ჩვენი მიზანი არ არის გაერთიანებათა საქმიანობის აღწერა და დეტა-ლური ანალიზი. ეს ვრცელი და მრავალწახნაგოვანი თემაა და ალბათ ოდესმესაგანგებო კვლევის საგანიც გახდება. აქ კი მხოლოდ ჩამოვთვლით მარმარი-ლოს ზღვის რეგიონში მოქმედ ჩვენთვის ცნობილ საზოგადოებებს. ექსპე-დიცების ფარგლებში არაერთ ორგანიზაციასთან გვქონდა ურთიერთობა დამეტიც, ხშირ შემთხვევაში სწორედ მათი თანადგომა განსაზღვრავდა წარმატე-ბულ საქმიანობას. შესაბამისად, ქვემოთ, ნაშრომის სათანადო მონაკვეთებში,შევეცდებით, დავაკონკრეტოთ ინფორმაცია ზოგიერთი ქართული გაერთიანე-ბის შესახებ და და გამოვხატოთ მადლიერება გაწეული დახმარების გამო.

ქართულ ორგანიზაციათა დიდი ნაწილი სტამბოლშია თავმოყრილი.ისინი განსხვავდება ერთმანეთისგან მიზანდასახულობით, წევრთა შემადგენ-ლობით, მასშტაბებით და ა.შ. თუმცა, ბუნებრივია, მათი საქმიანობა ნებისმიერშემთხვევაში საინტერესოა. კერძოდ, სტამბოლის ორგანიზაციებია: 1. ქარ-თული კულტურის სახლი (Gürgü Kültür Evi Derneği); 2. ქართული კულტუ-რის ცენტრი (Gürgü Kültür Merkezi); 3. ბეიქოზის ბათუმელთა საზოგადოება(Beykoz Batum Havalisi Derneği); 4. სოფელ ჰამიდიეს საზოგადოება (hamidiyeköyü Derneği - იგულისხმება ქასთამონუს პროვინციის, ჩათალზეითინის რაიონისსოფელი ჰამიდიე - შავშებით დასახლებული); 5. მაჭახლის განათლების, კულ-ტურისა და თანადგომის ფონდი (Macahel Eğitim Kültür ve Dayanışma Vakfı); 6.ესენიურთის ართვინელთა საზოგადოება (Esenyurt Artvinliler Derneği); 7.შავშეთის კულტურისა და ტურიზმის საზოგადოება (Şavşat Kültür ve turizmDerneği); 8. კავკასიის ქართული კულტურის საზოგადოება (Gürgü KafkasKültür Derneği); 9. ქართული ხელოვნების სახლი (Gürgü Sanat Evi); 10. თურ-ქეთ-საქართველოს განათლებისა და კულტურის ფონდი (Türk-Gürgü EğıtimVakfı); 11. საქართველოსთან მეგობრობის საზოგადოება (Gürgistan DostlukDerneği).

სტამბოლს მიღმა ყველაზე მეტი გაერთიანება, როგორც ჩანს, ბურსისპროვინციაშია. ქართული საზოგადოებები ფუნქციონირებს, აგრეთვე, ქო-ჯაელის, საქარიას, ბალიქესირის პროვინციებში. კერძოდ: ა) ბურსას პროვინ-ცია: 1. ბათუმელთა კულტურისა და ურთიერთდახმარების საზოგადოება(Batum

~ 62 ~

ბსუ-ს ქართველოლოგიის ცენტრის 2013 წლის ექსპედიციის წევრები გოლჯუქის კავკასიურიკულტურის და თანადგომის საზოგადოებაში. ცენტრში - საზოგადოების თავმჯდომარე მურათ სევიმი

(მგელაძე)

გურჯების სახელდახელო კონცერტი ინეგოლის კავკასიური ფოლკლორის და კულტურისსაზოგადოების ეზოში, 16 ივლისი, 2014 წ.

~ 63 ~

Kültür Derneği) - ბურსა; 2. ართვინის მურღულელთა საზოგადოება (ArtvinMurguller Derneği) - ბურსა; 3. ინეგოლის კავკასიური ფოლკლორისა და კულ-ტურის საზოგადოება (İnegöl Kafkas Kültür Derneği); 4. ინეგოლის ართ-ვინელთა კულტურის საზოგადოება (İnegol Artvin Kültur Derneği); 5. ინეგო-ლის შავშეთის კულტურის საზოგადოება (Şavşat Kültür Derneği); 6. ორჰანგა-ზის კავკასიური კულტურისა და თანადგომის საზოგადოება (Orhangazi Kaf-kas kültür ve Dayanışma Derneği); 7. იზნიქის ბათუმელთა კულტურის საზოგა-დოება (İznik Batum Kültür Derneği); ბ) ქოჯაელის პროვინცია: 8. გოლჯუქისკავკასიური კულტურისა და თანადგომის საზოგადოება (Gölcük Kafkas kültürve Dayanışma Derneği); 9. მარმარილოს ქართველები (Marmara Gürgüleri) -გებზე. გ) საქარიას პროვინცია: 10. ჰენდექის ბათუმელთა კულტურის საზო-გადოება (Hendek Batum Kültür Derneği); დ) ბალიქესირის პროვინცია: 11. გო-ნენის ბათუმლების და ართვინლების კულტურისა და თანადგომის საზოგა-დოება (Gonen Batum ve Artvinliler Kültür ve Dayanışma Derneği);

ბსუ-ს ქართველოლოგიის ცენტრის კლარჯეთის ექსპედიციის წევრები კარჩხალას ხეობაში მუსტაფაუზუნთან (გამეშიძე - პირველ რიგში, მარჯვნივ), უღურ (იმერ) ზუბოღლუსთან (ზუმბაძე - მეორე

რიგში, მარჯვნივ) და კარჩხალელებთან ერთად. სოფელი მერე, 22 ივლისი, 2011 წ.

~ 64 ~

2. ბალიქესირის პროვინცია

ბალიქესირი თურქეთის დასავლეთით მდებარეობს. სამხრეთით მასმანისას პროვინცია ესაზღვრება; ჩრდილოეთით - მარმარილოს ზღვა; დასავ-ლეთით - ჩანაქქალეს პროვინცია და ეგეოსის ზღვა (ედრემითის ყურე); აღმო-სავლეთით ბურსის და ქუთაჰიას პროვინციები. ბალიქესირი განთქმულიაზეთისხილის ბაღებით და სხვა სასოფლო-სამეურნეო პროდუქტებით, ასევე,ბუნებრივი, არქეოლოგიური და ისტორიული ძეგლებით. განსაკუთრებითუნდა აღინიშნოს მინერალური და თერმული წყლები, რომლითაც მდიდარიაეს რეგიონი. პროვინციის ყველაზე ცნობილი ბალნეოლოგიური კურორტიაგონენის რაიონში მდებარე ქაფლიჯა. მისი წყლების სამკურნალო თვისებებისშესახებ უძველეს ეპოქებშივე იცოდნენ, რასაც ადასტურებს აქ აღმოჩენილიარქეოლოგიური მასალები.

მიუხედავად ამისა, ბალიქესირის პროვინცია, თუნდაც მეზობელ ბურსას-თან შედარებით, ღარიბი მხარე ჩანს, თანაც, საგრძნობლად ღარიბი. გაცხოვე-ლებული მიგრაციის ერთ-ერთი მიზეზი ესეცაა. მიგრაცია საზოგადოდ არისდამახასიათებელი თურქეთის ქართული (და არა მხოლოდ ქართული) სოფ-ლებისთვის, მაგრამ ბალიქესირში, როგორც ჩანს, მიგრაციის პროცესი მეტადინტენსიურია. სოფლები პრაქტიკულად დაცლილია (ზოგან ორიოდე ოჯახი-ღა სახლობს) და სადაც შემორჩენილია მოსახლეობა, ისინიც, ძირითადად,საპენსიო ასაკის მოხუცებია. „ნაკითხი ბიჭები გარეთ არიანო“ - ყველგან გეტყ-ვიან. შესაბამისად, ძალიან ძნელია ქართული მოსახლეობის რეალური რიცხ-ვის დადგენა. შეიძლება ითქვას, რომ ნაშრომის ამ ნაწილის ცხრილებში გრაფა„კომლთა რაოდენობა“ უფრო სახლების რაოდენობას აღნიშნავს, ვიდრე მო-სახლეობისას.

ბალიქესირში 19 რაიონი ანუ ილჩეა.ქართული სოფლები არის გონენის, მანი-ასის, ბალიას და სუსურლუქის რაიონებ-ში, აგრეთვე, ბალიქესირის ცენტრალურრაიონში. არ გამოვრიცხავთ ქართულიდასახლების არსებობას ბანდირმას რაი-ონშიც. ყოველ შემთხვევაში, გონენში

ყოფნისას ბუნდოვნად მიგვითითეს ბანდირმაში არსებულ გურჯიჩიფთ-ლიქზე. საუბარი ეხებოდა არა მაინცადამაინც ქართულ დასახლებას, არამედ

N რაიონი სოფლებისრაოდენობა

1 გონენი 82 მანიასი 33 სუსურლუქი 14 ბალია 15 ბალიქესირის

ცენტრ. რ-ნ.1

~ 65 ~

უფრო დასახლებაში ქართული ოჯახების გარკვეულ რაოდენობას. ჩიფთლიქიქართულად მეურნეობას, ფერმას ნიშნავს. სახელწოდებაში „გურჯის“ არსებო-ბა უკვე იწვევდა ინტერესს, თუმცა, ინფორმაციის დაზუსტება ადგილზევეღარ მოვახერხეთ.

ყველაზე მეტი დასახლება გონენის რაიონშია - 8 სოფელი. ბალიქესირისქართველები კლარჯეთიდან გადასახლებულ მუჰაჯირთა შთამომავლებია.უმრავლესობა - მურღულელები, აგრეთვე, ბორჩხის მახლობელი - ჭოროხისმარცხენა სანაპიროს სოფლების მოსახლეობა.

როგორც აღვნიშნეთ, ბალიქესირის ყველაზე „ქართული“ რაიონი გონენია.იქ სულ 75 000 მცხოვრებია - აქედან 3000 ქართველიაო, - ამბობენ აქაურები.ქართველთა გაერთიანებაა გონენის ბათუმლებისა და ართვინლების კულ-ტურისა და თანადგომის საზოგადოება (Gönen Batum ve Artvinliler KültürDayanışma Derneği). იგი 2003 წელს ჩამოყალიბდა და პირველი ხელმძღვანელიიყო მუსტაფა ქალიონჯუ. ამჟამინდელი ხელმძღვანელია ისმაილ ჰაქქი სუბაში

~ 66 ~

(სწორედ მისი და, მეტადრე, გონენის ბიბლიოთეკის დირექტორის, ჰასანფიდანის და ერქან ეფენდოღლუს დახმარებით მოვიარეთ ბალიქესირისსოფლები). საზოგადოებას ერთხანს (2007 წელს) ცეკვის ანსამბლი ჰყავდა,რომელსაც საქართველოდან მიწვეული ქორეოგრაფი ხელმძღვანელობდა.ანსამბლმა, რომელშიც ოცზე მეტი ბავშვი იყო გაერთიანებული, დაახლოებითნახევარი წელი იარსება. მერე აღარ გაგრძელებულა ეს კეთილი საქმე.

აღსანიშნავია, რომ გონენის რაიონშია ცნობილი ქართველი მოღვაწის - ახ-მედ მელაშვილის მშობლიური სოფელი ქოჩბაირი, რომლის მოსახლეობაცმურღულის ხეობიდან წასულ მუჰაჯირთა შთამომავლებია.

ახმედ მელაშვილის მშობლიური სოფელი ქოჩბაირი (გონენის რაიონი, ბალიქესირის პროვინცია).17 ივლისი, 2014 წ.

ბალიქესირის ქართველობა, სხვა ჩვენებურების მსგავსად, ზოგჯერ ახერ-ხებს ხოლმე მასობრივი საზეიმო ღონისძიებების - ფესტივალების ორგანი-ზებას. აქ აუცილებლად უნდა ვახსენოთ მანიასის ილჩეს გულითადი გურ-ჯებით დასახლებული სოფელი ჯუმჰურიეთი, სადაც ძირითადად მურ-ღულიდან - გევლიდან, ბუჯურიდან - მისულები სახლობენ. ყოველწლიუ-

~ 67 ~

რად, 29 ივლისს, ატარებენ ფესტივალს, რომელსაც დამახასიათებელი სახელი- „ჩვენ-ჩვენა“ ჰქვია.

ფესტივალისთვის აქსესუარებსაც ამზადებენ ხოლმე - გვაჩუქეს მაისუ-რები, ქუდები, ჩაის ჭიქები წარ-წერით „ჩვენ-ჩვენა“ („çven-çvena“).

ბალიქესირელმა კლარჯებმა,ძირითადად მაინც, შემოინახესხსოვნა წინაპართა ფუძის შესახებ:იშვიათად, სოფლის „შინაური“ სა-ხელით (მაგალითად, ბალჯიდედე// ერეგუნა), ან თაობათა მეხსიე-რებაში გამოტარებული ინფორ-მაციით (მაგალითად, ექშიდერეშიგვითხრეს ოზმალიდან ვართ,ხარები რომ „ჭედობდნენ“, ჩვენსსოფელში იყოო). თუმცა, უნდა

ვაღიაროთ, რომ ამ შემთხვევაშიც ბევრი რამ დაჰფარა დავიწყების მტვერმა...

გულთადი საუბრები ჩვენებურებთან სოფ. ჯუმჰურიეთში(მანიასის რაიონი, ბალიქესირის პროვინცია). 18 ივლისი, 2014 წ.

აქსესუარები სოფელ ჯუმჰურიეთის (მანიასისრაიონი, ბალიქესირის პროვინცია) ქართველთა

ფესტივალისთვის „ჩვენ-ჩვენა“. 2014 წ.

~ 68 ~

წარსულის ხსოვნასთან დაკავშირებით შეიძლება მოვიყვანოთ არმუთა-ლანის მაგალითიც. იქ საკმაოდ მდიდარი და საინტერესო მუზეუმიცაა. გარდაამისა, სოფელი წინათ თიხით ყოფილა განთქმული. კრამიტს, აგურს, თიხისჭურჭელს აკეთებდნენ. აქ ორი „მეჰელეა“: სელიმიე (120 კომლი) და ოსმანიე(80 კომლი). წინათ ესენი დამოუკიდებელი სოფლები იყო. უკანასკნელწლებში გაერთიანდა. გვითხრეს, რომ ოსმანიეს გურჯები ჯუვანიდან არიანმოსულები, ხოლო სელიმიეს გურჯები - წიწვეთიდანო (// წითვეთი // წიწათ-ველი). წიწვეთი შავშეთშია, მაგრამ სელიმიელები არც დიალექტის თვალსაზ-რისით, და არც მეხსიერებაში შემორჩენილი ფრაგმენტებით შავშეთლები არუნდა იყვნენ. მით უმეტეს, რომ, მათი თქმით, მათი წინაპრები და ის მუჰა-ჯირები, რომლებიც გოლჯუქის რაიონის (ქოჯაელის პროვინცია) სოფელჰამიდიეში ცხოვრობდნენ, ერთი რეგიონიდან წამოსულან. ჰამიდიეში რომნიგალელები ცხოვრობენ, ფაქტია და ამ სოფლის ძველი (საშინაო) სახელიცბორჩხაა. ახსენეს, ასევე, გოლჯუქის სოფელი - უმმიე, რომელიც მურღულელ-თა სოფელია (ისკები, ბაგა). ჩვენი ვარაუდით, წიწვეთი თუ წითვეთი უნდაიყოს დამახინჯებული ფორმა წითურეთისა. ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზემართლა არსებობდა ასეთი სოფელი, რომელიც, ზ. ჭიჭინაძის ცნობით, მუჰა-ჯირობისას მთლიანად გადასახლდა (ჭიჭინაძე 1912: 135);

ოსმანიეს გურჯები რომ ჯუვანიდან არიან, საეჭვო არ უნდა იყოს. თუმცაზოგიერთი მიიჩნევს, რომ მათი წინაპრები აჭარიდან, კერძოდ, ჭვანიდანარიან წამოსული. „ჯუვანი-ჭვანას“ ჟღერადობის მსგავსება ამგვარი მოსაზრე-ბისთვის თითქოს ქმნის კიდეც საფუძველს, მაგრამ ეს ვარაუდი დღეს თაობა-თა მეხსიერებას კი არა, ძველი, ოსმალობისდროინდელი გვარების დამთხვე-ვას ეფუძნება. მაგალითად, რ. აიდინი გვიმტკიცებდა, ძველი აბდულოღლივარ და აბდულოღლი სწორედ ჭვანაში ვნახეო. ეს არგუმენტი არაა მყარი,რადგან აბდულოღლი, ანუ აბდულის შთამომავალი (ოსმალეთში ხომ გვარისტრადიციული გაგება არ არსებობდა) შეიძლება ნებისმიერ სხვა რეგიონშიცცხოვრობდეს.

დასასრულ, აღვნიშნავთ, რომ ხსენებულ უბნებს შორის მეზობლურიშუღლიც არ ყოფილა უცხო, რაც ზოგჯერ ჩხუბით და გაწევ-გამოწევითაცგამოიხატებოდა ხოლმე.

იენიქავაქში (ბალიას რაიონი) წინაპრების სოფლად დაასახელეს არჩვეთიდა ჭკაეთი. არჩვეთი ბორჩხის ქვემოთაა, ჭოროხის მარცხენა სანაპიროზე. იქვე,მეზობლად - ჭკადუეთია. ამდენად, იენიქავაქელთა ჭკაეთი სწორედ ჭკა-დუეთს უნდა გულისხმობდეს.

~ 69 ~

~ 70 ~

ჩანართი ახმედ მელაშვილის გამო

ახმედ მელაშვილი - პირველი თაობის კლარჯ მუჰაჯირთა შთამომავალი- ბალიქესირის მკვიდრი იყო. მისი ღირსეული ცხოვრების ანარეკლია სწო-რედ, დღეს რომ ხშირად მოიხსენიებენ, როგორც თურქეთის ქართველობისილია ჭავჭავაძეს. მისი ცხოვრების და მოღვაწეობის არსი თანამემამულეთაეროვნული თვითშემეცნების გაღვიძებისათვის ბრძოლა იყო, რაც, იმჟამინ-დელ თურქეთში, დაუძლეველ პრობლემებს უკავშირდებოდა. ,,სადაც აკრძა-ლეს ქართველობა, იქ იქართველა, იქ მან მამულის სიყვარული აგო ტაძრებად,იქ ცივი ფერფლიც სულის ბერვით გამოაღვიძა... რათა ძმებს დედო მემლე-ქეთი არ დავიწყნოდათ,’’ - ხატოვნად წერდა ახმედ მელაშვილის ბიოგრაფიასფრიდონ ხალვაში და მართლაც, ეს ბიოგრაფია ქართველობისათვის ბრძოლისდა ტანჯვის გზაა, რასაც შეეწირა კიდეც.

ახმედ მელაშვილის სახლი სოფ. ქოჩბაირში (გონენის რაიონი, ბალიქესირის პროვინცია).17 ივლისი, 2014 წ.

ახმედ მელაშვილი 1922 წლის 10 ივნისს დაიბადა ბალიქესირის პროვინ-ციის გონენის რაიონის სოფელ ქოჩბაირში, მამისეულ ოჯახს დოვლათი მო-

~ 71 ~

ჭარბებულად არასოდეს ჰქონია, თუმცა არც შიოდა. მიწა-მამული ჰქონდათდა ამასთან, მამა ხელოსანი იყო - სახლებს აგებდა და ამით ირჩენდა თავს.დედით ადრე დაობლებული ექვსი შვილიც მარტომ გაზარდა. სიმღერაუყვარდა და შვილებსაც ჩაუნერგა ქართული ხმების სიყვარული.

ახმედ მელაშვილი წიგნის სიყვარულით თავიდანვე გამოირჩეოდა.მიუხედავად მრავალი დაბრკოლებისა, შეუპოვრად მიისწრაფოდა მიზნისკენ.სწორედ გამოულეველი პრობლემების, ერთი მხრივ, და, მეორე მხრივ, მი-ზანსწრაფულობის დასტურია, რომ სტამბოლის ტექნიკურ უნივერსიტეტში,არქიტექტურის ფაკულტეტზე, 1943 წელს დაწყებული სწავლა მალევე მია-ტოვა, მაგრამ კარგა ხნის შემდეგ კვლავ მიუბრუნდა და 1963 წელს დაასრულაკიდეც.

50-იან წლებში ქოჩბაირთან და ბურსასთან ერთად მისი ცხოვრებაგანუყრელად დაუკავშირდა ინეგოლის რაიონის სოფელ ჰაირიეს. მაჭახლელმუჰაჯირთა მიერ დაფუძნებულ ამ სოფლიდან იყო სწორედ მისი მეუღლეიუქსელ ერგუნი (ჯინჭარიძე). აქ იყო მათი სახლიც და ახმედ მელაშვილისოფელს მაშინაც არ მოწყვეტილა, როცა ბურსაში ცხოვრობდა და მუშაობდა(ჰაირიე ინეგოლს 15 კილომეტრითაა დაშორებული, ბურსას - 58 კილომეტ-რით).

60-იან წლებში ახმედ მელაშვილმა სწორედ ჰაირიეში ჩამოაყალიბა ტუ-რიზმისა და ინფორმაციის საზოგადოება, დააარსა ქართული ხალხურისიმღერისა და ცეკვის ანსამბლი, მისი თაოსნობით და ჩვენებურთა შემოწირუ-ლობებით აშენდა აქვე კულტურის სახლი და რა გასაკვირია, რომ სწორედჰაირიეშია მისი საფლავიც.

განა რამდენს გაუჩნდებოდა იმხანად სურვილი თურქეთის ქართველ-თაგან, შვილებისთვის რომ დაერქმია იბერია და თამარი, ან კიდევ რომელიმესკოლისათვის (ჩვენს შემთხვევაში - ჰაირიეს სკოლისათვის) საჩუქრად გადაე-ცა წიგნი და ეს წიგნი ქართული ,,დედაენა’’ ყოფილიყო... განზრახვა ერთია და- არც გაბედვა იყო იოლი. მელაშვილი ბედავდა, მიუხედავად დევნა-დაპა-ტიმრებისა!

ნიშანდობლივია სტამბოლის ქართულ კათოლიკურ ეკლესიასთან მისიურთიერთობა, რომელიც 1943 წელს დაიწყო და იქ ბევრი რამ გაიგო საქართ-ველოს შესახებ. სავანესთან კავშირი არც მერე შეუწყვეტია. ინტენსიურიურთიერთობა ჰქონდა ევროპაში მცხოვრებ ქართველებთანაც, მაგალითად,საფრანგეთის ქართველ ემიგრანტებთან.

~ 72 ~

1968 წელს, თურქეთში ქართველ მწერალთა დელეგაციის სტუმრობისდროს, მელაშვილმა მოახერხა მათთან შეხვედრა, ხოლო ფრიდონ ხალვაშსსაიდუმლოდ გამოატანა ოსმალური ხელნაწერების მიკროფირი. ეს იყო სა-ქართველოს ისტორიისთვის მნიშვნელოვანი დოკუმენტი, - ,,1728 წლის თბი-ლისის ვილაეთის დიდი დავთარი’’. ფაქტია, რომ იმხანად ამგვარი ურთიერ-თობა არ უნდა ყოფილიყო უსაფრთხო ერთი მხრივ, ახმედ მელაშვილისთვისდა, მეორე მხრივ, ფრიდონ ხალვაშისთვის...

თავადაც ორჯერ სტუმრობდა საქართველოს - 1977 და 1978 წლებში.ისტორიული სამშობლოდან დაუვიწყარი შთაბეჭდილებები წაიღო, თუმცასაბჭოური რეჟიმის მკაცრი რეალობის დანახვაც შეძლო...

ბსუ-ს ქართველოლოგიის ცენტრის 2014 წლის ექსპედიციის წევრები სოფ. ქოჩბაირში (გონენისრაიონი, ბალიქესირის პროვინცია). 17 ივლისი. (ფოტოზე მეორე რიგში, მარჯვნიდან მეორე და მესამეშესაბამისად - გონენის ბათუმლებისა და ართვინლების კულტურისა და თანადგომის საზოგადოების

თავმჯდომარე ისმაილ ჰაქქი სუბაში და გონენის ბიბლიოთეკის დირექტორი ჰასან ფიდანი)

ახმედ მელაშვილს დიდი წვლილი მიუძღვის ქალაქ ინეგოლში კავკასიელხალხთა კულტურის და ფოლკლორის საზოგადოების შექმნასა და მისსაქმიანობაში. ეს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ქართული საქმე იყო.

~ 73 ~

1968 წელს თურქულ ენაზე გამოსცა წიგნი ,,გურჯისტანი - კულტურა,ლიტერატურა, ხელოვნება, ისტორია, ფოლკლორი’’ (ამ წიგნის გამოცემასორთვიანი პატიმრობაც მოჰყვა). ასევე, მნიშვნელოვანი მოვლენა იყო ალ. ყაზ-ბეგის ,,ელგუჯას’’ თარგმნა და გამოცემა.

ახმედ მელაშვილის სახელს უკავშირდება თურქეთის ისტორიაში პირვე-ლი ქართული ჟურნალის, ,,ჩვენებურის’’ გამოცემა. პირველი ნომერი 1977წელს დაიბეჭდა შვედეთში შანვერ აქინის (შალვა თევზაძის) მეცადინეობით.მელაშვილის სიკვდილის შემდეგ გამოცემა შეწყდა. განახლდა მკვლელობი-დან 13 წლის შემდეგ - 1993 წელს (გამოდიოდა 2006 წლამდე).

ეს ყველაფერი, რაც ზემოთ დავწერე, მხოლოდ ქრონიკებია ბიოგრაფიი-დან, მცირედი ფრაგმენტები. 1980 წლის 5 ივლისს ახმედ მელაშვილს თავსდაესხნენ და მოკლეს. მძიმედ დაიჭრა მისი ვაჟი იბერია. ვინც არ უნდა ყოფი-ლიყო დამკვეთი ან თავდამსხმელი, ფაქტია - მელაშვილი მისი მოღვაწეობისგამო გაწირეს...

როგორც აღვნიშნეთ, ახმედ მელაშვილი მარმარილოს ზღვის რეგიონისქართველ მუჰაჯირთა შთამომავალი იყო და იგი XX საუკუნის 20-იან წლებშიდაიბადა ბალიქესირის პროვინციაში. მაშინდელ ქართულ ოჯახებში ჯერკიდევ ქართულად იდგამდნენ ენას პატარები (თურქულს მოგვიანებით სწავ-ლობდნენ - როცა, სასკოლო ასაკს მიაღწევდნენ). ეს თაობათა ინერცია იყო,ჯერ კიდევ მყარად რომ იჭერდა თვითშემეცნების ძაფებს. სამწუხაროდ,სიტყვა ,,ინერციის’’ გამოყენება უადგილო როდია, - საკუთარი ქართველობისდა ისტორიული სამშობლოს შესახებ მუჰაჯირთა შთამომავლებმა ცოტაღაიცოდნენ. და ბარემ ერთ პატარა ფრაგმენტსაც დავიმოწმებ ქევსერ რუჰის(ქეთევან ხანთაძის) წერილიდან ,,აჰმედ ოზქან მელაშვილის გახსენება’’:,,1943-ში 21 წლის მელაშვილმა პირველად გაიგო, რომ ქართველებს საკუთარიანბანი ჰქონიათ... ,,ახალგაზრდა ჩვენებურებისათვის’’, რომლებიც მანამდელათინური ანბანის საფუძველზე ცდილობდნენ ქართული წერა-კითხვის შეს-წავლას, ეს უმნიშვნელოვანესი აღმოჩენა უნდა ყოფილიყო; იმ ,,ჩვენებურე-ბისათვის’’, რომელთაც ქართული ანბანის არსებობა არ იციან, ეს გრძნობაარცთუ უცხოა. რომელი ასოთი უნდა გამოისახოს თურქულში არარსებულიქართული ბგერები? თითქმის ყოველ ჩვენგანს აქვს ამასთან დაკავშირებულიმხიარული თუ სევდიანი მოგონებები’’ (ხანთაძე, 2010:5).

ეს მცირე ჩანაწერიც ცხადყოფს, რაოდენ რთული იყო ფესვების ძიება, სა-კუთარ ვინაობაში, წინაპართა ტრაგიკულ ისტორიაში გარკვევა. ახმედ მელა-

~ 74 ~

შვილმა ეძება და აღმოაჩინა კიდეც - რომ მდიდარი და რთული ისტორიის,მაღალი კულტურის მქონე ერის შვილი იყო, აღმოაჩინა თავისთვისაც დათანამემამულეებისთვისაც. გამუდმებით იმას ცდილობდა - რასაც ეძიებდა დაპოულობდა, სხვებისთვისაც მიეწვდინა:

„ვერ გიპასუხე... მაგრამ სულ თვალწინგხედავ, - დადიხარ შუბლნაღვლიანი,ერთი უბრალო კოჭლი კაცი ხარ,და სხვებს ასწავლი მაინც სიარულს“...ფრიდონ ხალვაშის ამ მიმართვაშიც ნათლადაა ასახული ახმედ მელა-

შვილის მისწრაფება და ცხოვრების წესი.

ახმედ მელაშვილის საფლავი სოფელ ჰაირიეში (ინეგოლის რაიონი, ბურსის პროვინცია).7 ივლისი, 2014 წელი

მაშინ თურქეთის ქართველობამ იცოდა, რომ ,,გურჯები’’ იყვნენ, მაგრამსაკუთარი „ქართველობის“ შესახებ ცოტამ თუ უწყოდა. ამ შემთხვევაში„ქართველს“ „გურჯებისგან“ პირობითად ვმიჯნავთ მხოლოდ იმ ნიშნით, რომუდიდესმა უმრავლესობამ თურქეთის ქართველებისა არ იცოდა, რომ არსე-ბობს ასეთი ქვეყანა - საქართველო, რომ მათი ცხოვრება ამ ქვეყნის ისტორიისტკივილიანი ნაწილია, რომ იქ ქართული სკოლები და უნივერსიტეტებია,ქართული ტელევიზია და რადიო... და რომ მუჰაჯირთა მიერ სამშობლოდან

~ 75 ~

წაღებული და სადღაც მარმარილოს ზღვასთან ნაცეკვი „ხორუმი“ და „განდა-განა“, გულიანად ნამღერი ,,ჯილველო’’ და ,,ვოსა ვორერა’’, დიდნენეს ტკბილ-ქართულით დალოცვაც კი - ამ კულტურის ნაწილია და ისევე ძვირფასი, რო-გორც დიდი მემლექეთის სხვა ღირებულებები.

ახმედ მელაშვილმა ეძება, აღმოაჩინა, გაიგო. მან თქვა - მე ქართველი ვარ!მეტიც, მან თქვა - ჩვენ ქართველები ვართ! და ბევრი იღვაწა, თანამემამულე-თათვის რომ მიეწვდინა ხმა - საკუთარი ფესვების შემეცნება ღირსებაა, სიამა-ყის საფუძველია. მისი მოღვაწეობის ასპარეზი არათუ შემოზღუდული, არა-მედ აქტიური მოქმედებისთვის ჩაკეტილი იყო და, ბუნებრივია, ბევრს დაბევრგან ვერ მიაწვდენდა ხმას, მაგრამ მომსმენი და გამგებიც არ იყო მცირე დაიმათ სულში ხომ მაინც რჩებოდა თვალსაჩინო და ნათელი კვალი... ამ ნათელიკვალის გამოძახილია სწორედ ქართულენოვანი წარწერა ახმედ მელაშვილისსაფლავის ქვაზე სოფელ ჰაირიეში: ,,მე უკვდავებისთვის კი არა, ჩემი ხალ-ხისთვის ვიცხოვრე’’...

1. გონენის (Gönen) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ბალჯიდედეBalcıdede

ერეგუნა 60 კლარჯეთი მურღული (ერეგუნა)

2ჩინარფინარიÇinarpınar 101 კლარჯეთი

3ჩიფთლიქალანიÇiftlikalanı 20 კლარჯეთი

4ექშიდერეEkşidere 502 კლარჯეთი

მურღული (ოსმალი და,შესაძლოა, მიმდებარესოფლებიც)

5 ქოჩბაირიKoçbayırı

სალიჰიე 703 კლარჯეთი მურღული (გურბინი, ქურა ,ბაგა და სხ.)

1 კომლთა საერთო რაოდენობა: 20. აქედან ნახევარი გურჯია, ამათგანაც რამდენიმე ოჯახიაშემორჩენილი, დანარჩენი მიგრირებულია.2 კომლთა საერთო რაოდენობა: 100. წინათ ყველა ქართველი იყო, მაგრამ ბევრი გადა-სახლდა. ქართველებმა მიწები დაყიდეს და სოფელიც საკმაოდ აჭრელდა.3 ახმედ მელაშვილის მშობლიური სოფლის მოსახლეობის ნახევარი მიგრირებულია. 30-35ოჯახი თუ იქნება დარჩენილი.

~ 76 ~

6 გუნეშლიGüneşli

51 კლარჯეთი მურღული (გურბინი, ქურადა სხ.)

7 სუჩიქთიSuçıktı

ოსმანიე 10 კლარჯეთი მურღული (გურბინი და სხ.)

8ფეჰლივან ჰოჯაPehlivanhoca ბაბაიაქა 25 კლარჯეთი

2. მანიასის (Manyas) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ჯუმჰურიეთიCumhuriyet

სულთანიე 80 კლარჯეთი მურღული (გევლი,ბუჯური და სხ.)

2 დოღანჯიDoğancı

სუსურლუქი 152 კლარჯეთი

3დეღირმენბოღაზიDeğirmenboğazı 153 კლარჯეთი

3. სუსურლუქის (Susurluk) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 გუნაიდინGünaydın

მანა 104 კლარჯეთი

1 კომლთა საერთო რაოდენობა: 40. თუმცა დღეს სოფელში თითქმის აღარავინ სახლობს.2 კომლთა საერთო რაოდენობა: 30. მათგან ნახევარი ქართველია. წინათ აქ 90 ოჯახიცხოვრობდა. ყველა ქართველი იყო, მაგრამ მიგრაციამ ააჭრელა მოსახლეობა.3 კომლთა საერთო რაოდენობა: 50. ძირითადად ჩერქეზების სოფელია. ქართული ოჯახებისრაოდენობა დასაზუსტებელია.4 კომლთა საერთო რაოდენობა: 90. წინათ ერთი დიდი სოფელი იყო. ქართველებით დაიორუქების ტომის თურქებით დასახლებული. პ. მაგნარელას ცნობით, 1950 წლამდე აქ,სავარაუდოდ 90-100 ქართული და 70-75 თურქული ოჯახი ცხოვრობდა (მაგნარელა, 1999:10). შემდგომ წლებში ქართველთა რაოდენობა მკვეთრად შემცირდა ახლა თითქმის ყველაგადასახლებულია. სულ რამდენიმე ოჯახიღა დარჩა ქართული. ქართული ოჯახებისრაოდენობა დასაზუსტებელია.

~ 77 ~

4. ბალიას (Balya) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 იენიქავაქიYenikavak

ყავახალანი 260 კლარჯეთი

ნიგალი (არჩვეთი,ჭკადუეთი ... ასევე,როგორც ჩანს, ბორჩხისმახლობელი, ჭოროხისმარცხენა სანაპიროს სხვასოფლებიც)

5. ბალიქესირის (Balıkesir) ცენტრალური რაიონი

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნიშენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 არმუთალანიArmutalan

200 კლარჯეთი ნიგალი (წითურეთი),ჯუვანი

~ 78 ~

N რაიონი სოფლებისრაოდენობა

1 inegoli 182 იზნიქი 53 გემლიქი 54 ქესთელი 45 მუსტაფა

ქემალ ფაშა2

6 ორჰანგაზი 27 ქარაჯაბეი 1

3. ბურსის პროვინცია

ბურსის (Bursa) პროვინცია თურქეთის მარმარას (მარმარილოს ზღვის)რეგიონშია. იგი საქარიას, ქოჯაელის დაორდუს პროვინციებთან ერთად გან-საკუთრებით გამოირჩევა ქართველ მუ-ჰაჯირთა დასახლებების სიმრავლით.ბურსაში 17 რაიონი ანუ ილჩეა. ქართ-ველები ყველა მათგანში ცხოვრობენ,მაგრამ კომპაქტური დასახლებები 7რაიონშია. ბურსაში ქართველთა უმრავ-ლესობა აჭარიდან წასული მუჰაჯი-რებია. უფრო ზემო აჭარიდან - ხულოს

და შუახევის რაიონებდან. გაცილებით ნაკლებია ზღვისპირელები - ჩაქვისადა მახიჯაურის მიდამოებიდან. არის მაჭახლიდან, კირნათი-მარადიდიდან,მურღულიდან და კლარჯეთის სხვა რაიონებიდან გადასახლებულთა სოფლე-ბიც.

~ 79 ~

1884 წელს, მუჰაჯირთა პირველი თაობის მიერ აგებული ჯამე სოფ. ელმალიში,(იზნიქის რაიონი, ბურსის პროვინცია). 13 ივლისი, 2013 წ.

სოფ. ქარაფინარის ჯამე (მუსტაფაქემალფაშას რაიონი, ბურსის პროვინცია). 15 ივლისი, 2014 წ.

~ 80 ~

რაც შეეხება მექართულე იმერხეველებს, ბურსაში ისინი საკმაოდ ბევრინიარიან, მაგრამ მეოცე საუკუნის მეორე ნახევრის შემდგომ მიგრაციის ტალღებსმოჰყვნენ და მუჰაჯირობისდროინდელი სოფელი არ გააჩნიათ, ძირითადად,ქალაქებში ცხოვრობენ. ერთადერთი სოფელი არის ბოღაზქოი - ქარაჯაბეისრაიონში. 1974 წელს აქ მიწა უყიდიათ და დასახლებულან. ახლა 120 კომლსითვლიან, თუმცა ბევრი აქედანაც ქალაქებშია გადასახლებული.

ლაზების რამდენიმე სოფელია გემლიქსა და ორჰანგაზიში.ბურსის პროვინციაში ყველაზე მეტი გურჯი ინეგოლის ილჩეშია. სხვა-

დასხვა ავტორი ქართული სოფლების სხვადასხვა რაოდენობას ასახელებს.ნიშანდობლივია, რომ ადგილობრივი მკვლევარი აბდულაჰ თათაროღლუ თა-ვის წიგნში („ბათუმიდან ბურსაში“) 17 სოფელს ჩამოთვლის (Tataroglü, 2007:19). 17 სოფელს ასახელებს, აგრეთვე, ნ. შოშიტაიშვილი (შოშიტაიშვილი, 2013:25). რ. გუჯეჯიანის თქმით, ,,ინეგოლის რაიონის ოცამდე სოფელი ქართ-ველებით არის დასახლებული (გუჯეჯიანი, 2014; იხ. აგრეთვე გუჯეჯიანი,2012: 112), ი. ღუტიძე ჩამოთვლის 23 სოფელს (ღუტიძე, 2010), ქვემოთ მოყვა-ნილ ცხრილში ჩვენ 18 ქართული სოფელი შევიტანეთ.

სხვადასხვა ავტორის მიერ დასახელებული სოფლებიდან ჩვენს ცხრილშივერ მოხვდა რამდენიმე. კერძოდ, ა) ელმაჩაირი (Elmaçayır); როგორც გვითხ-რეს, დღეს ეს სოფელი ფევზიესთან არის გაერთიანებული. ზედა მაჰალე(უბანი) ფევზიეა და იქ ქართულენოვანი გურჯები ცხოვრობენ. ქვედა მაჰალეელმაჩაირია. მართალია, იქ ახალციხელი მესხები ცხოვრობენ, მაგრამ მათქართული არ იციან; ბ) გუნეი ქესთანე - ბულგარელების და აფხაზებისსოფელია. სულ ორი ოჯახია გურჯის, ისინიც გვიან, გარემოებათა გამო თუ-ფექჩიქონაქიდან ჩასახლებული; გ) ერიქლი - ახალციხელი მესხების დასახლე-ბაა და მათ ქართული ენა არ იციან (ჩვენ კი ქართულენოვან სოფლებსაღვრიცხავთ). მართალია, ინეგოლელთა თქმით, ერიქლიელები, თუ დასჭირ-დათ, თავს გურჯებად მიიჩნევენ, მაგრამ ეს ვითარებას ვერ ცვლის; დ)ჰაჯიქარა - ჩერქეზების სოფელია. ორიოდე ოჯახია გურჯის. ინეგოლელებიმას ქართულ სოფლად არ მიიჩნევენ; ე) იენიჯე - წინათ დამოუკიდებელიდაბასოფელი იყო, მაგრამ ახლა ინეგოლის საზღვრებშია მოქცეული. აქ, გურ-ჯების თქმით, ძირითადად ,,ზემო სოფლებიდან ჩამოსახლებულები” ცხოვ-რობენ, მაგრამ მათი რამდენადმე ზუსტი აღრიცხვა (ისევე, როგორც ქალაქინეგოლის სხვა ნაწილებში), შეუძლებელია.

ორიოდე სიტყვა უნდა ითქვას ცხრილში დასახელებულ ზოგიერთ სო-ფელზე: ფინდიქლი ქართულ დასახლებად უნდა ჩაითვალოს. აქ ძირითადად

~ 81 ~

ხულოს რაიონიდან გადასახლებულები ცხოვრობენ. ჩერქეზები უფრო ქვემოთარიან - რუშნათაჰაქოფრუში. არსებითად ეს დამოუკიდებელი სოფელია,რომელსაც ჩერქეზფინდიქლისაც უწოდებენ. რაც შეეხება სულჰიეს, წინათმეზითი და სულჰიე ერთი სოფლის ნაწილები იყო. ახლა - გამიჯნულია.სულჰიე გურჯებითაა დასახლებული, მეზითში აფხაზები (1858 წლიდან)ცხოვრობენ და, შესაძლოა, რამდენიმე ოჯახი ტრაპიზონელი ლაზებისა.

ცხრილში შევიტანეთ ბაჰარიეც. იგი შერეული სოფელია - ოც-ოცდახუთ-კომლიანი. წინათ ნახევარი გურჯი იყო. ახლა გურჯები მთლიანად მიგრირე-ბული არიან. მამაპაპისეულ სახლში ზაფხულში თუ გამოჩნდება ვინმე, ისიცძალიან იშვიათად.

ქართველ მუჰაჯირთა შთამომავლები რწმენის სიმტკიცით გამოირჩევიანდა ამის შესახებ თავადაც ხშირად მიუთითებენ ხოლმე. ინეგოლის ქართვე-ლობას, მეტადრე, აჭარიდან გადასახლებულებს, ამ თვალსაზრისით განსა-კუთრებული ადგილი უჭირავს და მათი სიამაყის ერთ-ერთი მყარი საფუ-ძველი სწორედ ისლამის ერთგულებაა.

მიგრაციასთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ კომლთა რაოდენო-ბების დასახელება ამჯერადაც პირობითია: ჯერ ერთი, რიცხვი მიახლოები-თია, მეორეც, სოფლები ინტენსიურად იცლება მოსახლეობისგან და ,,კომლ-თა“ უმეტესობა დიდ თუ მცირე ქალაქებს ავსებს.

ბურსის პროვინციაში ქართველების რამდენიმე ორგანიზაციაა. მათ შო-რის ყველაზე მრავალრიცხოვანი და აქტიურია „ინეგოლის კავასიური კულ-ტურის საზოგადოება“. საზოგადოებამ (ხელმძღვანელი - ომერ ფარუქ დემირ-თაში - ომარ მიქელაძე) გულითადად გვიმასპინძლა 2014 წლის ექსპედიციისწევრებს, უდიდესი შთაბეჭდილება მოახდინა ქართული ხალხური ცეკვებისსაბავშვო ანსამბლმა „ჩვენებური“, რომელიც განთქმულია თურქეთშიც დასაქართველოშიც და რომელსაც საქართველოდან (ქუთაისიდან) ჩასული ქო-რეოგრაფი ბესო ბუხაიძე ხელმძღვანელობს. ინეგოლელ ქართველთა სიამაყისკიდევ ერთი საფუძველია რამდენიმე წლის წინ მათივე ძალისხმევით დაარ-სებული მუზეუმი, რომელიც ქალაქის წარსულისა და თანამედროვეობისმრავალ საინტერესო დეტალს აცოცხლებს. მუზეუმის კოორდინატორი არისქალაქის საკრებულოს (მეჯლისის) წევრი ნედიმ ბაირამი (ნოდარ ქავჟარაძე).ქართულ საზოგადოებაში აქტიურად საქმიანობენ, აგრეთვე, აჰმეთ ქუფჩუოღ-ლუ (დავითაძე), აიდინ სევინჩი, რეჯეფ ქუფჩუოღლუ (დავითაძე), მურათაქთაში, რეჯაი ფორთაქალი (ბოლქვაძე), ნევზათ ბალი (ემირიძე), აჰმეთ ბაიჰა-ნი (თავდგირიძე) და სხვანი.

~ 82 ~

ინეგოლის კავკასიური ფოლკლორის და კულტურის საზოგადოებაში - ომერ ფარუქ დემირთაში(ომარ მიქელაძე) და ნედიმ ბაირამი (ნოდარ ქავჟარაძე) ინეგოლი, 16 ივლისი, 2014 წ.

ინეგოლის ქართული ხალხური ცეკვების საბავშვო ანსამბლი „ჩვენებური“ რეპეტიციის შემდეგ.16 ივლისი, 2014 წ.

~ 83 ~

ინეგოლის ქართული საზოგადოება ბევრი სხვა სიკეთითაც გამოირჩევა,მაგრამ რადგან ამგვარ ორგანიზაციათა საქმიანობას ამჯერად არ განვიხი-ლავთ, იმითღა დავკმაყოფილდებით, რომ მადლიერებას გამოვხატავთ „ინე-გოლის კავასიური კულტურის საზოგადოების“ ირგვლივ შემოკრებილი ჩვე-ნებურების მიმართ სწორედ ზემოხსენებული „ბევრი სხვა სიკეთის“ გამო.

გარდა ამისა, როგორც ზემოთაც მივუთითებდით, ბურსის პროვინციაშირამდენიმე ორგანიზაციაა, რომლებიც ქართველებს აერთიანებს. 2014 წელსჩვენ ზოგიერთი მათგანის მონახულების შესაძლებლობა მოგვეცა ბურსაში,ინეგოლში, იზნიქში და ა.შ.

მათ შორის იყო ინეგოლის ართვინელთა კულტურის საზოგადოება, რომ-ლის ერთ-ერთმა ხელმძღვანელმა, ახმედ ჩეთინმა (ცვარიძე), ასევე დიდიდახმარება გაგვიწია ბურსის პროვინციაში ყოფნისას. ახმედი ჩვენმა ძველმამეგობარმა, შავშმა (ბაზგირეთელმა) ენვერ დემირმა (ცვარიძე) გაგვაცნო დარაკიღა თავად ავადმყოფობდა, ნათესავს სთხოვა ჩვენი მეგზურობა. ახმედმაცდაუზარებლად მოგვატარა ბურსის პროვინციის ქართული სოფლები.

„ინეგოლის ართვინელთა კულტურის საზოგადოება“, ძირითადად, შავშე-ბის ორგანიზაციაა. ახმედი წლების განმავლობაში ზემოხსენებული ორგა-ნიზაციის ხელმძღვანელის მოადგილე იყო და ამასთან, ცეკვის და სიმღერისმასწავლებელი. 2014 წელს გაერთიანების თავმჯდომარე იყო ბაიქან დუმეში -წარმოშობით შავში, სოფ ჭუარებიდან. ჭუარები ის ნაწილია შავშეთისა, სადაცქართული დიდი ხანია დაივიწყეს. ცხადია, არც ბაიქანმა იცის ქართული დაარც ქართველობს, თუმცა, ჭუარებში ქართული ფესვების არსებობას არგამორიცხავს.

მიუხედავად ამისა, ორგანიზაციაში ახმედის გარდა სხვა ქართულენოვანშავშებსაც შევხვდით - იმერხეველებს უბიდან, წიწვეთიდან, ხოხლევიდან. ანუორგანიზაცია აერთიანებს ართვინელებს, უფრო შავშებს, განურჩევლად იმისა,რა ეროვნების წარმომადგენლად მიიჩნევენ თავს.

რამდენიმე წლის წინ საზოგადოება ორად გაიყო და განაყოფს „შავშეთისკულტურის საზოგადოება“ ეწოდა. როგორც ამბობენ, გაყოფა ძირითადადპოლიტიკურ ნიადაგზე მოხდა.

საკუთრივ ქალაქ ინეგოლის მოსახლეობა 160 000 სულს შეადგენს, ხოლოილჩესი - 220 000-ს; აქედან მოსახლეობის 30-35%, იქნებ მეტიც, ეთნიკურიქართველია. ცხადია, ეს მონაცემებიც ზუსტი არა, მაგრამ რეალობასთან შეძ-ლებისდაგვარად მიახლოებულია.

~ 84 ~

იმერხეველთა ცეკვა სოფ. ბოღაზქოიში (ქარაჯაბეის რაიონი, ბურსის პროვინცია).15 ივლისი, 2014 წ.

იმერხეველთა ხორუმი: ახმედ ჩეთინი (ცვარიძე) და მისი მოსწავლეები ინეგოლში. 16 ივლისი, 2014 წ.

~ 85 ~

~ 86 ~

1. ინეგოლის (İnegöl) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველი სახელი

1 ბაჰარიე1

Bahariye15 აჭარა აჭარისწყლის ხეობა

2 ბაჰჩექაია2

Bahçekaya20 აჭარა შუახევი, ხულო

3 გულბაჰჩეGülbahçe

65 აჭარა ხულო. ძირითადად,ღორჯომი.

4 ესქიქარაჯაქაია3

Eskikaracakaya15 აჭარა

5თუფექჩი-

ქონაქიTüfekçikonak

200 აჭარა

შუახევი (ოლადაური,მაწყვალთა, დღვანი,კვიახიძეები, ლომანაური დასხ...), ხულო

6 მერზუქიე4

Merzukiyeფინდიქლი 20 აჭარა

7 მესრურიეMesruriye

40 აჭარა შუახევი: ფურტიო, დღვანი,ოლადაური...

8 მურათბეიMuratbey

დერეჩათი 80 აჭარა ჩაქვი

9 საადეთი5

Saadetფაზარ ალანი 40 აჭარა

შუახევი (ჭვანა - ჭალა,წყაროთა; გომარდული),ხულო...

10 სულჰიე6

Sulhiye65 აჭარა

შუახევი: დღვანი, ნენია,მაწყვალთა, გულაშვილები,კარაპეტი...

11 ფევზიეFevziye

ტომაშეთი 50 აჭარა შუახევი: ტომაშეთი,დარჩიძეები...

1 კომლთა საერთო რაოდენობა: 40. წინათ მოსახლეობის ნახევარი გურჯი იყო. ახლა ქართ-ველები მთლიანად მიგრირებული არიან. ზაფხულში თუ გამოჩნდება იშვიათად ვინმე მა-მაპაპისეულ სახლში.2 მესრურიეს განაყოფი სოფელია.3 გარდა გურჯებისა, ორიოდე აფხაზის ოჯახია, რამდენიმე - ალბანელის.4 მერზუქიე ჩიფთლიქის უბანი იყო, დიდი ხანი არაა, რაც დამოუკიდებელ სოფლადგამოიყო. რაც შეეხება ძველ სახელს (ფინდიქლი), ინეგოლში არის კიდევ ერთ ფინდიქლი,მაგრამ ის ჩერქეზების სოფელია.5 წინათ სოფელი მთლიანად ქართველებით იყო დასახლებული, მაგრამ ახლა მიწები საა-გარაკედ იყიდება და ოციოდე ოჯახი ჩასახლებულია.6 ქართველებთან ერთად ხუთიოდე ოჯახია აფხაზებისა.

~ 87 ~

12ქარაქადი1

Karakadı მურათფინარი 60 აჭარა ხულო: წაბლანა და სხ.

13 ჩაილიჯაÇaylıca

ბათაქლი 40 აჭარა ხულო

14 ჩიფთლიქიÇiftlikköy

100 აჭარაშუახევი (შუბანი,

იაკობაური, დარჩიძეები),ხულო (ღორჯომი...)

15 ჰაირიეHayriye

150 აჭარამაჭახელი: (ჩიქუნეთი,ჩხუტუნეთი, ზედვაკე),ბათუმი (კირნათი, ერგე)

16 ჰამიდიეHamidye

გაზელლი 80აჭარა

შუახევი (ნიგაზეული,ფურტიო, ნენია,დარჩიძეები, ტბეთი...),ხულო (ხულო, რიყეთი,ღორჯომი...),შავშეთი (ერთი ოჯახიასხლობანიდან)

17 ჰასანფაშაHasanpaşa

120 აჭარა ჩაქვი

18 ჰილმიეHilmiye

150 აჭარაშუახევი (ჭვანა, ალმე, ნენია,ჩანჩხალო...), ხულო(თხილვანა და სხ.)

პროფ. თინა შიოშვილი და დოქტორანტი თამარ ჩოხარაძე ადგილობრივ ქართველებთან ერთადსოფ. ჩაილიჯას (ინეგოლის რაიონი, ბურსის პროვინცია) ჯამის ეზოში. 10 ივლისი, 2014 წ.

1 ზემო აჭარიდან გადასახლებულებთან ერთად ათიოდე ოჯახია ახალციხელი მესხებისა.

~ 88 ~

იზნიქის ილჩეშიც ზემო აჭარიდან გადასახლებულ მუჰაჯირთა შთამო-მავლები სჭარბობენ. თუმცა, ზღვისპირელებიც ცხოვრობენ. აქ ერთ ჯგუფადრამდენიმე სოფელია და ამ დასახლებებს გურჯები ,,იზნიქის აჯარას” უწოდე-ბენ.

2. იზნიქის (İznik) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1ელმალი1

Elmalı 150 აჭარა აჭარისწყლის ხეობა (ახო და სხ.)

2 ქირინთიKırıntı

50 აჭარაშუახევი (ტაკიძეები და სხ.) ,ხულო (ღორჯომი...), ბათუმი(მახინჯაური...)

3ქუთლუჯაKutluca 30 აჭარა აჭარისწყლის ხეობა

4ჯანდარლიCandarlı უზუნჩაირი 40 აჭარა აჭარისწყლის ხეობა

5 ჰაჯიოსმანი2

Hacıosman150 აჭარა ხულო (ღორჯომი...)

ქესთელის გურჯები ძირითადად ნიგალიდან და მურღულიდან არიან.ცხრილში ოთხი სოფელი შევიტანეთ. მათგან ოსმანიეში უჭირთ ქართული -წინაპართა ენა მწირი ლექსიკის დონეზე დარჩენილა საშუალო და უფროსთაობაში. აქ არა მხოლოდ ნიგალიდან, არამედ არტანუჯიდან და, შესაძლოა,შავშეთიდან წასულთა შთამომავლებიც ცხოვრობდნენ.

ცხრილში არ შევიყვანეთ ქესთელის რაიონის რამდენიმე სოფელი. კერ-ძოდ, ა) სეიდაბათი, რომელშიც კლარჯეთიდან, კერძოდ, მელოდან, ჭიმჭიმი-დან, ხოდიდან გადასახლებულთა შთამომავლები სახლობენ. გურჯები რომარიან, იციან, თუმცა ქართულს ვერ ფლობენ. წინაპრები რომ ლაპარაკობდნენმშობლიურ ენაზე - ახსოვთ; ბ) ბურჰანიე, რომელშიც ახალციხელები მესხები

1 ელმალი ცენტრალური სოფელია. სეირასანმაჰალე, ფაშამაჰალე და ოზექდერე მის უბნე-ბად ითვლება, თუმცა ისინიც დამოუკიდებელი სოფლების შთაბეჭდილებას ტოვებენ.2 ჰაჯოსმანი ცენტრალური სოფელია. კირქჰარმანი და სარისუ მაჰალეებად ითვლება. მარ-თალია, უფრო დამოუკიდებელი სოფლების შთაბეჭდილებას ტოვებენ, მაგრამ ჰაჯიოს-მანზე არიან ,,მიბმული“. ანუ ერთი სამუხტროა სამი სოფლით.

~ 89 ~

სოფ. ელმალი (იზნიქის რაიონი, ბურსის პროვინცია). 13 ივლისი, 2014 წ.

ექსპედიციის წევრები სოფ. ჰაჯიოსმანში (იზნიქის რაიონი, ბურსის პროვინცია). 13 ივლისი, 2014 წ.

~ 90 ~

ცხოვრობენ და ქართული არ იციან. დასაშვებია, რომ ესენი იყვნენ პირველითაობის - მე-19 საუკუნის 30-იანი წლების მუჰაჯირები; გ) გოზედე; დ) დერე-ქიზიქი; ე) ქოზლუორენი - საკმაოდ მოზრდილი სოფლებია, სამივეში ცხოვ-რობს რამდენიმე კომლი ქართველებისა, მაგრამ მაგრამ ისინი არა მუჰაჯი-რობისას, არამედ გვიან ჩასახლებულები არიან.

3. ქესთელის (Kestel) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ალაჩამიAlaçam

თეშვიქიე 200 კლარჯეთი მურღული: გურბინი, ბაგა,კაპარჭეთი, ძანცული, ისკები

2 ორჰანიეOrhaniye

ხატილა 200 კლარჯეთი ართვინი: ხატილა

3 ოსმანიეOsmaniye

80 კლარჯეთი

ნიგალელების გარდა აქ, შესაძ-ლოა, არტანუჯიდან და შავშე-თიდან გადასახლებულთაშთამომავლების რამდენიმეოჯახი იყოს

4 საიფიეSayfiye

ბაიდინი 100 კლარჯეთი მურღული

გემლიქში სამი გურჯების და ორიც ლაზების სოფელია. მიუხედავად იმი-სა, რომ ქვემოთ მოყვანილ ცხრილში შევიყვანეთ ადლიეც, უნდა აღინიშნოს,რომ ქართული აქ თითქმის აღარ იციან - ორიოდ მოხუცი თუ მოახერხებსმშობლიურ ენაზე კომუნიკაციას, აქ ნიგალიდან - ძირითადად, ირსადან,ებრიკადან, სინკოთიდან წასულ მუჰაჯირთა შთამომავლები ცხოვრობენ. წინათაობის სოფელი ქართულად ლაპარაკობდა, თუმცა, ყველამ მაშინაც არ იცო-და. საინტერესო ისაა, რომ ნაწილი ადლიელებისა ამბობს - ჩვენი წინაპრებიბათუმიდან მოსულან ლივანის სოფლებში, ერთხანს იქ უცხოვრიან და მერეწამოსულან მუჰაჯირადო. რაც შეეხება ჰამიდიეს, იგი ძირითადად ნიგალელიგურჯებითაა დასახლებული. რამდენიმე პარხლელიც ცხოვრობს, რომელთაცქართული არ იციან, მაგრამ ქართული სოფლების შესახებ სმენიათ. ჩაქ-ველების და მახინჯაურელების სოფელია ჰაიდარიე.

~ 91 ~

კალათის წვნა - ინეგოლის მუზეუმის ექსპოზიცია.16 ივლისი, 2014 წ.

სოფ. ჰამიდიე (ინეგოლის რაიონი, ბურსის პროვინცია), აბდულაჰ თათაროღლუს ეზოში.9 ივლისი, 2014 წ.

~ 92 ~

როგორც აღვნიშნეთ, კვლევის ამ ეტაპზე მონაცემები ლაზური დასახლე-ბების შესახებ ცხრილებში არ შეგვაქვს, თუმცა შევნიშნავთ, რომ გემლიქისრაიონში ლაზური სოფლებია შუქრიე და ფევზიე. იქ ცხოვრობენ ჩხალის ხეო-ბელი ლაზები, რომლებიც (საშუალო და უფროსი თაობა) წინაპართა ენასფლობენ.

4. გემლიქის (Gemlik) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველი სახელი

1ადლიეAdliye ყავახდიბი 120 კლარჯეთი ართვინი (ირსა, სინკოთი...),

ბორჩხა (ებრიკა...)

2 ჰამიდიეHamidiye

120კლარჯეთი

აჭარა

ართვინი (ირსა, ბეშაული...),ბორჩხა (ადაგული, ხება,ებრიკა...), მაჭახელი

3ჰაიდარიეHaydariye ელჯივა 150 აჭარა

ბათუმი (მახინჯაური), ჩაქვი,ქობულეთი

მუსტაფაქემალფაშას ილჩეში სულ ორი ქართული სოფელია,ძირითადად, ნიგალიდან გადასახლებულების:

5. მუსტაფაქემალფაშას (Mustafakemalpaşa) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ქარაფინარიKarapınar

ქირმასტა 80კლარჯეთი

შავშეთიბორჩხა (ქლასკური),მურღული...

2 ქომურჯუქადიKömürcükadı

აქალან 60 კლარჯეთი მურღული: ქურა, ბაგა,ისკები, ბაშქოი

ორჰანგაზიში ერთი სოფელი გურჯებისაა, ერთიც - ,,ქომოხტი” ლაზების:

~ 93 ~

6. ორჰანგაზის (Orhangazi) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელიძველისახელი

1 ჰამზალიHamzalı

45 აჭარა მაჭახელი

ერთადერთი ქართული სოფელია ქარაჯაბეის ილჩეში. ისიც, როგორცაღვნიშნე, მე-20 საუკუნის 70-იანი წლებში ჩასახლებული შავშებისა.

7. ქარაჯაბეის (Karacabey) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნიშენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ბოღაზქოიBoğazköy

120 შავშეთი იმერხევი1

მართალია, ამჯერად ჩვენ მხოლოდ ქართული ენის გეოგრაფიას ვეხებით,ანუ იმ დასახლებებს, სადაც ქართული ენა ჯერ კიდევ ისმის, ზემოთ მაინცვახსენეთ ჭოროხის აუზის არაქართულენოვანი სივრციდან გადმოსახლე-ბულთა რამდენიმე სოფელი. სასურველი სიზუსტით ამ სოფლების აღრიცხვაპრაქტიკულად შეუძლებელია. ჩვენ შეძლებისდაგვარად ვცდილობთ, ვეძებოთასეთი დასახლებებიც. ამიტომ შევნიშნავთ, რომ ბურსის პროვინციისვეორჰანელის და ოსმანგაზის რაიონების სოფლებში - სულეიმანიეში, სოუქ-ფინარსა და ქარაისლაში (ყარაისლაში) ცხოვრობენ კლარჯეთის „ათორმეტსავანეთა მხარიდან“ წასულთა შთამომავლები (დოლისყანა, ჯმერკი, დაბა,ბერთა და სხ.). ამ მიდამოებში მუჰაჯირობის დროს, მე-19 ს-ის 70-80-იანწლებში ქართული უკვე აღარ ახსოვდათ. საინტერესო და გარკვეულწილად,პარადოქსულიც ისაა, რომ ამ სოფლებზე მიგვითითეს როგორც გურჯების სოფ-ლებზე. საკუთრივ სოფლებში კი, უმრავლესობამ მათგან, ვისთანაც ურთიერ-თობა გვქონდა, ახალციხელ თურქებად წარმოგვიდგინა თავი. თუმცა, იშვია-თად, მაგრამ მაინც, ზოგიერთი არც აქ გამორიცხავდა ქართულ წარმოშობას.

1 შავშები 1974 წელს დასახლდნენ ამ სოფელში. მათ გარდა, 15 ლაზური კომლი ცხოვრობს.

~ 94 ~

4. იალოვას პროვინცია

იალოვას პროვინცია ზემოთ დასახელებულებთან შედარებით მცირეა. აქსულ ექვსი რაიონია და სამ მათგანში გურჯების და ლაზების სოფლებია -არმუთლუში - 3, თერმალში - 2, ჩინარჯიქში - 2. ქართველთა რაოდენობა ამრაიონებში დაახლოებით თანაბარი უნდა იყოს. ცხადია, ქართველები ცხოვ-რობენ ილჩეების დედაქალაქებშიც.

იალოვაში ცხოვრობენმაჭახლიდან და კლარჯეთი-დან (ნიგალიდან) გადასახ-ლებულები, ასევე ლაზები.მიგრაციის გამო სოფლებისუმრავლესობა აქაც პრაქტი-კულად დაცლილია. ქართვე-ლების რაოდენობა ამ პრო-ვინციაში ალბათ 10 000-ს არგადააჭარბებს. ახალი თაობა

ამ რეგიონშიც სწრაფად კარგავს ფესვებს, კარგავს ენას და შეუქცევადასიმილაციას განიცდის. ალაგ-ალაგ შეხვედრილი ქართული წარწერები კი,მრავალი მიზეზის გამო, სიხარულთან ერთად ნაღველსაც აღძრავს...

1. არმუთლუს (Armutlu) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელი ძველი სახელი

1 მეჯიდიე1

Mecidiyeსოღანჩაირი 50 აჭარა მაჭახელი

2 სელიმიეSelimiye

სოიუქსუდაუჯანა

30კლარჯეთი

შავშეთი

3 ჰაირიეHayriye

ჩიფთლიქი 50 კლარჯეთი ბორჩხა: დევსქელი, ადაგული

1 კომლთა საერთო რაოდენობა: 150. ქართველები სახლობენ ორ უბანში (ბელქეჩე და ჩადრა)- დაახლოებით ოცდახუთი კომლი თითოეულში, თუმცა, მიგრაციის გამო სოფლებითითქმის დაცლილია. უმრავლესობა ჰამზალიში (ორჰანგაზი) არის გადასახლებული.

~ 95 ~

2014 წლის ექსპედიციის წევრები სოფ. ჰაირიეს (არმუთლუს რაიონი, იალოვას პროვინცია)ჯამის ეზოში. 14 ივლისი.

თერმალის ილჩეში სულ ორი სოფელია: აქქოი (Akköy) და იენიმაჰალე(Yenimahalle). იქ ქართველებთან ერთად ბალკანელებიც ცხოვრობენ. ყველაზექართული დასახლებები - უვეზფინარი და გოგჩედერე სინამდვილეში იენიმა-ჰალეს უბნებია, რომლებიც 1990 წელს შეუერთდა მას და ერთ მოზრდილსოფლად ჩამოყალიბდა (1800-მდე მცხოვრებით). იენიმაჰალეში ლაზურიუბნებიცაა. ძირითადი მოსახლეობა ლაზებია (როგორც ჩანს, უფრო ხოფისრაიონიდან და ჩხალის ხეობიდან) აქქოიშიც.

2. თერმალის (Termal) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1იენიმაჰალე1

Yenımahalle 110 აჭარა მაჭახელი

2 აქქოი2

Akköy30 აჭარა მაჭახელი

1 კომლთა საერთო რაოდენობა - 500. ქართულენოვანი მოსახლეობის უბნებია, როგორცაღვნიშნეთ, უვეზფინარი (Üvezpınar) და გოგჩედერე (Gökçedere).2 კომლთა საერთო რაოდენობა - 500. ქართულენოვანი მოსახლეობის რაოდენობა, იენიმაჰა-ლესთან შედარებით, ნაკლებია.

~ 96 ~

აჭარის ტელევიზიის (რუსუდან აბაშიძე, მინდია კუპრაძე) ინტერვიუ ენვერ დემირთან (ცვარიძე).ბურსა, 15 ივლისი, 2014 წ.

ძველი ნალია სოფ. ქომურჯუქადიქოიში (მუსტაფაქემალფაშას რაიონი, ბურსის პროვინცია).15 ივლისი, 2014 წ.

~ 97 ~

ჩინარჯიქის რაიონში ქართულენოვანი სოფლებია თეშვიქიე და ესენქოი.გარკვეული რაოდენობით გურჯები ცხოვრობენ დაბა (ბელდე) ქოჯადერეში,თუმცა, დასაზუსტებელია, მუჰაჯირობისას დაფუძნებულთა შთამომავლებიარიან თუ უფრო გვიან ჩასახლებულები, ამიტომ მონაცემების ცხრილშიშეტანისგან ამჯერად თავი შევიკავეთ. დასაზუსტებელია ვითარება, აგრეთვე,სოფ. ორთაბურუნში.

3. ჩინარჯიქის (Çınarcık) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტიქა

რთ

ველ

თა

ოჯ

ახებ

ისრ

აოდ

ენო

ბა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელიძველი სახელი

1თეშვიქიე1

Teşvikiyeზინდანი 100

აჭარაშავშეთი

მაჭახელი: ზედვაკე, აკრია,ქვაბითავი...შავშების რაოდენობა მცირეა. ძირი-თადად იმერხევის სოფლებიდანგადასახლებულთა შთამომავლებია.

2ესენქოი2

Esenköy200 კლარჯეთი

1 კომლთა საერთო რაოდენობა: 500. თეშვიქიე დაბაა (ბელდე).2 კომლთა საერთო რაოდენობა: 800. ესენქოი დაბაა გურჯებთან ერთად აქ ლაზებიცცხოვრობენ.

~ 98 ~

N რაიონისოფლებისრაოდენობა

1 ჰენდექი 222 საფანჯა 153 გეივე 54 ქოჯაალი 45 აქიაზი 46 ქარაფურჩექი 47 ქარასუ 18 საქარია 1

5. საქარიას პროვინცია

საქარიას (ადაფაზარის) პროვინციაში 13 რაიონია. ამათგან 8 „ქართულია“.ყველაზე მეტი ქართული დასახლებული პუნქტი ჰენდექშია - 23. მათგან 9მხოლოდ გურჯებისა, 10 - შერეული,ოთხი - ლაზებისა. ნიშანდობლივია,რომ ჰენდეკში 10 აფხაზური სოფელია.

ჰენდეკში, ძირითადად, კლარჯმუჰაჯირთა შთამომავლებია. საფანჯასრაიონის ქართულ მოსახლეობაშიცსჭარბობს ნიგალელ მუჰაჯირთა შთა-მომავლები. იქ აჭარისწყლის ხეობიდანგადასულებიც ცხოვრობენ ალაგ-ალაგ,მაგრამ უმრავლესობა მარადიდის,კირნათის, ხებას, ბეღლევანის მუჰაჯირებია. ზოგი იმასაც იტყვის - ბათუმი-დან მოვსულვართ ბეღლევანს და იქიდან წამოვსულვართ მუჰაჯირადო, უნდააღინიშნოს ისიც, რომ საფანჯაც მარმარილოს რეგიონის „ყველაზე ქართულ“

~ 99 ~

რაიონთა შორისაა. მართალია, ტერიტორიით და სოფლების რაოდენობით არარის დიდი, მაგრამ თითქმის ყველა დასახლებული პუნქტი მთლიანად ანნაწილობრივ ქართულია - გურჯების ან ლაზების.

აქვე ჩამოვთვლით აფხაზების სოფლებს ჰენდექის რაიონში (შევნიშნავთ,რომ ჩამოთვლილთაგან ზოგიერთ სოფელში ქართველებიც ცხოვრობენ -უფრო ლაზები). ქალაიქი, იარიჯა, ზობეგმაჰალე, უზუნჯეორმა, სივრითეფე,ქურთქოი, აქთეფე, ჰაჯიქუშთა, სოუქსუ, ნუფრა.

გეივეს სოფლებში ძირითადად მარადიდიდან ან ახლომახლო მიდა-მოებიდან არიან.

უმეტესად ჭოროხის ქვედა წელიდან გადასახლებულთა შთამომავლებიარიან ქარასუსა (ყარასუ) და ქოჯაალის ქართველები - უფრო მირვეთი,კირნათი, გვარა, ქედქედი, მახო, სიმონეთი, თხილნარი, ასევე, ქედა.

რაც შეეხება ქარაფურჩექსა და აქიაზის, აქ უკვე ქვემო აჭარასთან ერთადჩნდებიან ზემო აჭარიდან გადასახლებულებიც. როგორც აღვნიშნეთ,აქიაზიში არის ჭოროხის ზედა წელიდან - იუსუფელის თუ პარხლისწყლისმიდამოებიდან გადასახლებულთა სოფელი - შერიფიე. ამსოფლელებმაცუდად, მაგრამ მაინც იციან ქართული. სამაგიეროდ, შავშელთა სოფელბელდიბიში წინაპართა ენა თითქმის სრულიად დაუვიწყნიათ, ხსოვნაცწინაპრების შესახებ მკრთალად შემორჩენილა....

ცხადია, გურჯები მრავლად ცხოვრობენ საქარიას პროვინციის დედაქა-ლაქში, მაგრამ აქ მათი აღრიცხვა პრაქტიკულად შეუძლებელია. გურჯებისააადაფაზარზე „მიბმული“ სოფელი ქიშლაჩაიც (ყიშლაჩაი).

აქვე საგანგებოდ უნდა შევჩერდეთ ხატილაზე. ხატილას ხეობა ართვინ-თან ახლოს, ჭოროხის მარცხენა ნაპირზეა. პრაქტიკულად, სწორედ ამ ხეობას-თან მთავრდება ქართული ენის გავრცელების არეალი თანამედროვე ნიგალ-ში. ზემოთაც მივუთითებდით, ჭოროხის მარცხენა სანაპიროს ბოლო„ქართულენოვანი“ სოფელია ომანა (მარჯვენა სანაპიროსი - ახალდაბა).ხატილას (დღეს Taşlıca) მოსახლეობა ქართულად ვეღარ ლაპარაკობს, თუმცახსოვნა ამ ენაზე მოლაპარაკე წინაპრების შესახებ აქა-იქ შემორჩენილია.

ნიშანდობლივია, რომ მუჰაჯირ ხატილელებს ხეობის თუ სოფლის სახე-ლიც შემოუნახავთ. ჰენდეკის რაიონის სოფელ გუნდოღანს (ძვ. ინამიე) დღე-საც „ზომოთა ხატილას“ უწოდებენ, ხოლო იქრამიეს - „ქომოთა ხატილას“. ხა-ტილად იწოდება აქიაზის ილჩეს სოფელი რეშადიეც. ხატილელები, დასა-ხელებულის გარდა, სხვაგანაც ცხოვრობენ (მაგ, ლუთფიექოშქი, ქარაფურ-ჩექი...).

~ 100 ~

ჩვენებურთა სახელდახელო ხორუმი სოფელ სითმაფინარში (ჰენდექის რაიონი, საქარიას პროვინცია).17 ივლისი, 2013 წ.

გურჯის გოგო სოფ. სითმაფინარიდან. (ჰენდექის რაიონი, საქარიას პროვინცია). 17 ივლისი, 2013 წ.

~ 101 ~

ყველაზე საინტერესო და გარკვეული თვალსაზრისით, პარადოქსულიცისაა, რომ ხატილას ხეობიდან გადასახლებულ მუჰაჯირთა შთამომავლებსდღემდე ახსოვთ ქართული ენა.

მეტიც, - ჩვენმა ერთ-ერთმა რესპონდენტმა კლარჯეთის ხატილადან, ის-მეთ ალთუნთაშმა, მოგვითხრო, რომ 1967 წელს, სამხედრო სამსახურიდანდაბრუნების შემდეგ ზემოხსენებულ სოფელ რეშადიეში ჩასულა, საქარიასპროვინციაში. იქ მისი მუჰაჯირად წასული ნათესავების შთამომავლებიცხოვრობდნენ. ნათესავი ყოფილა მუხტარიც. პირველ რიგში მუხტარს ის

უკითხავს, იცოდა თუ არაისმეთმა ქართული ენა.როცა უარყოფითი პასუხიმიუღია, გაუკიცხავს - თუქართული არ იცი, რა კაციხარო!

ისმეთს რეშადიეში და-სახლება უნდოდა. მუხ-ტარს უთქვამს, - ვინც ქარ-თული არ იცის, ამ სო-ფელში ვერ იცხოვრებსო დასამოსახლო მიწის გაცემაზეუარი განუცხადებია...

იქნებ მუხტრის უარსსხვა მიზეზებიც ჰქონდა,

მაგრამ რესპონდენტის ამ-გვარი განმარტება ნების-მიერ შემთხვევაში საინტე-რესოა. სამწუხაროდ, დღეს

რეშადიეში, ისევე როგორც ინამიესა თუ იქრამიეში, ქართული ენის მიმართასეთი დამოკიდებულება ნაკლებად იგრძნობა. ხატილელ მუჰაჯირთაშთამომავლების სოფელშიც უმცროსმა თაობამ წინაპართა ენა აღარ იცის.

ამრიგად, ართვინის ხატილაში უკვე დიდი ხანია დაავიწყდათ ქართულიენა. სამაგიეროდ, ართვინიდან გადახვეწილმა მუჰაჯირებმა შორეული საქა-

დამახასიათებელი წარწერა საფლავის ქვაზე ქართველმუჰაჯირთა სოფელში: ბათუმში დაბადებული - მეუღლე

შაღბანისა. ფითნათ აქინისსულის ცხონებისთვის.

~ 102 ~

რიას პროვინციაში შეინახეს მშობლიური ენაც და ხსოვნაც ქართველიწინაპრების შესახებ1.

ამავე კონტექსტში შეიძლება ვისაუბროთ ზემოხსენებულ სოფელ ადლიე-ზეც (გემლიქის რაიონი, ბურსის პროვინცია), რომელშიც ნიგალელები (ირსა,ბეშაული, სინკოთი და სხ.) ცხოვრობენ. ჭოროხის მარჯვენა სანაპიროზექართულენოვანი სივრცე დღეს სწორედ ამ სოფლების, კონკრეტულად - ირსასმიღმა იწყება: ახალდაბა, რომელიც პირველი ქართული სოფელია ართვინს-ქვემოთ, ადმინისტრაციულად ადაგოლის ნაწილია, თუმცა, უფრო დამოუ-კიდებელი სოფლის შთაბეჭდილებას ტოვებს. ამიტომაც ვმიჯნავთ ამ უკანასკ-ნელისგან. ასე, რომ, ქართული აღარ იციან ირსაში, ბეშაულსა და სინკოთში2,ადლიეში კი, მართალია, ქართული თითქმის სავსებით დავიწყებიათ, რამდე-ნიმე მექართულე მოხუცს ახლაც შეხვდები და, მითუმეტეს, შენახულია ხსოვ-ნა ქართულენოვანი წინა თაობების შესახებ. ცოტა ახსოვთ, მაგრამ ზოგმა,შესაძლოა, დაზუსტებაც სცადოს - ირსადან და სინკოთიდან მოსულებმა ქარ-თული იცოდნენო.

ქართული მოსახლეობის რაოდენობას ვერც საქარიას პროვინციაში დავა-სახელებთ, თუმცა, ფაქტია, რომ მეტად ზოგადი ვარაუდითაც ასეულ ათასსუნდა სჭარბობდეს.

აქვე აღვნიშნავთ, რომ საქარიაში 2013 წელს ვიყავით. მანამდე, გებზეშიყოფნისას, „მარმარილოს ქართველების“ საზოგადოების ხელმძღვანელს, ჩვენსძველ მეგობარ უღურ ზუბოღლუს (იმერ ზუმბაძეს) შევუარეთ. სწორედ მანგაგვაცნო ერდოღან შენოლი (ერეკლე დავითაძე), საქარიელი ქართველი. ჩვენიდახმარება სთხოვა და იმანაც გულითადად გვიმასპინძლა. სწორედ ერეკლესდა მისი მეგობრების (მუსტაფა ქოლათი, ადემ ზენგინი, ალი იჰსან ოზჩელიქი,ისმაელ სერდარი, საბაათთინ სარი...) შემწეობით და მეგზურობით მოვიარეთსაქარიას პროვინციის ქართული სოფლები.

1 2014 წლის ზაფხულში ანალოგიურ სურათს წავაწყდით სინოპის პროვინციაში, ნაჯვიადანგადასახლებულ მუჰაჯირთა შთამომავლების სოფლებში. ნაჯვია ჭოროხის აუზშიართვინთან ახლოს, ჭოროხის მარცხენა ნაპირზე მდებერეობს, ხატილასწყლისა და ჭორო-ხის შესართავთან. თანამედროვე ნაჯვიას მოსახლეობა ქართულად ვერ ლაპარაკობს, მაგრამნაჯვიადან იწყებს ართვინსმიღმა ქართულენოვანი სივრცის ჩამოთვლას დიმიტრი ბაქრაძე(ბაქრაძე, 1880: 2). სინოპის პროვინციის სამ სოფელში (ლალა, აქქირაჩი, თანგალი) მცხოვ-რებმა ნაჯვიელებმა კი ქართული იციან.2 სინკოთიდან იწყებს ქართულენოვანი სოფლების ათვლას ზ.ჭიჭინაძე: „ართვინის ახლოსმდებარე სოფ სინკოთიდან ქართული ენა იწყება ქართველ მაჰმადიანთა შორის და იგიდასავლეთამდე მიემართება (ჭიჭინაძე, 1913: 303).

~ 103 ~

ქართული წარწერა სოფელ აჰმედიესთან (ქარაფურჩექის რაიონი, საქარიას პროვინცია).21 ივლისი, 2013 წ.

საუბრები კლარჯებთან: სოფ. ბიჩქაათიქი (ჰენდექის რაიონი, საქარიას პროვინცია). 14 ივლისი, 2013 წ.

~ 104 ~

ჰენდექში, როგორც აღვნიშნეთ, ძირითადად, კლარჯ მუჰაჯირთა შთამო-მავლების სოფლებია. ლაზების სოფელია გოქსუ, აქჩაირი და აქოვა, თუმცა ამუკანასკნელში ძირითადად აფხაზები და ჩერქეზები ცხოვრობენ; კომლთასაერთო რაოდენობა სამასამდეა. ლაზური ოჯახების რაოდენობა მცირეა. სა-ზოგადოდ კი, როგორც ჩანს, სამივე სოფელი ე.წ. ტრაპიზონელი ლაზებითაადასახლებული.

~ 105 ~

1. ჰენდექის (Hendek) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

3 ბალიქლიიჰსანიე1

Balıklıihsaniye ბალიქლი 30 კლარჯეთი

4 ბიჩქიათიქ2

Bıçkıatik ქართლა 80 კლარჯეთი ართვინი: ქართლა

6 გულდიბიGüldibi გევლი 80 კლარჯეთი მურღული: გევლი,

ქამილეთი3

7 გუნდოღანიGündoğan

ინამიე(ზომოთახატილა)

40 კლარჯეთი ართვინი: ხატილა

8 ესენთეფეEsentepe ტრაპენი 80 კლარჯეთი ართვინი: ტრაპენი

9 იეშილვადი4

Yeşilvadi ყარაჩოქექი 160 კლარჯეთი

10 იქბალიეİkbaliye5 ავანა 40 კლარჯეთი ართვინი: ავანა

11 იქრამიეİkramiye

ქომოთახატილა 80 კლარჯეთი ართვინი: ხატილა

12 ლუთფიექოშქიLütfiyeköşk 80 კლარჯეთი ართვინი: თხილაზორი,

ურზუმა, ომანა. ქართლა

13 მურადიეMuradiye თოხვეთი 20 კლარჯეთი

14 ნურიეNuriye6 200 კლარჯეთი7 მურღული: გევლი

15 სერვეთიეServetiye არხვა 90 კლარჯეთი8 ართვინი: არხვა

16 სულეიმანიეSüleymaniye თექელლეგი 60 კლარჯეთი9 ბორჩხა, მურღული,

მაჭახელი

1 უფრო ცნობილია, როგორც „იჰსანიე“.2 სოფელში რამდენიმე აფხაზური ოჯახიცაა.3 გიულდიბის უბანი (მეჰელე) არის შევქეთიე, რომლის ძველი („შინაური“) სახელი არისქამილეთი.4 კომლთა საერთო რაოდენობა სამასამდეა. მათგან ასამდე აფხაზია. დარჩენილთაგან -ნახევარი გურჯი, ნახევარი - ლაზი.5 იქბალიე (იგივე სითმაფინარი) და ფინარლი წინათ ერთი სოფელი იყო, ერთი მუხტრით.დიდი ხანი არაა, რაც დამოუკიდებელ სოფლებად ჩამოყალიბდნენ.6 სოფელი ჰენდექს შეუერთდა და მის უბნად იქცა. ამჟამად მთელი მოსახლეობა 1200-საჭარბებს. ასამდე კომლი გურჯია, ამდენივე - ლაზი, დანარჩენი - სხვანი.7 მცირე ნაწილი მოსახლეობისა ლაზია.8 აქვე ცხოვრობს 30 კომლამდე ლაზი ხოფა-არჰავის მიდამოებიდან.9 აქვე ცხოვრობს 10 კომლამდე ლაზი ხოფა-არჰავის მიდამოებიდან.

~ 106 ~

17 ფინარლიFınarlı1 ავანა 25 კლარჯეთი ართვინი: ავანა

18 ქარგალიიენიქოიKargalıyeniköy2

გურჯიქარ-გალი 60 კლარჯეთი

19 ქიზანლიქიKızanlık 50 კლარჯეთი3

20 ჰამითლიHamitli

უზუნჯე,ჯინგენფი-ნარი

100 კლარჯეთი4 ართვინი

21 ჰიჯრიეHicriye ორჯი 30 კლარჯეთი ართვინი: ორჯი

22 ჰუსეინშეიჰიHüseyinşeyh5 70 კლარჯეთი6

როგორც აღვნიშნეთ, ერთ-ერთი ყველაზე ქართული რაიონია საფანჯაც.კერძოდ, ბალქაია (Balkaya), იქრამიე (İkramiye), ფევზიე (Fevziye), ქარაგოლი(Karagöl), ჰაჯიმერჯანი (Hacimercan), შუქრიე (Şükriye), უზუნქუმი (Uzunkum)მთლიანად ლაზებითაა დასახლებული (გურჯების და ლაზების შერეულისოფლები მითითებულია ცხრილში).

2. საფანჯას (Sapanca) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 აქჩაი7

Akçay 150 კლარჯეთი

3 გულდიბი8

Güldibi 100 აჭარა ბათუმი (ნიგალი): კირნათი

4 ერდემლიErdemli ულვიე 40 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი, ბეღლევანი,

ხება...

1 იხ. შენიშვნა იქბალიესთან.2 არ უნდა ავურიოთ ჰენდექისვე სოფელ იენიქოიში, რომელიც აფხაზების დასახლებაა, ანქარგალიჰანბაბაში, რომელიც ჩერქეზების სოფელია. შევნიშნავთ, ასევე, რომ ქარგალიიე-ნიქოიში ოციოდე ლაზური ოჯახიც ცხოვრობს.3 აქვე ცხოვრობს 10 კომლამდე ლაზი.4 აქვე ცხოვრობს 30 კომლამდე ლაზი რიზე-ტრაპიზონის მიდამოებიდან.5 კომლთა საერთო რაოდენობა - 100. გურჯი - 50; ლაზი - 30; სხვები - 20 (აფხაზები და სხ.).6 მცირე ნაწილი მოსახლეობისა ლაზია.7 კომლთა საერთო რაოდენობა - 200. მოსახლეობის ნაწილი ლაზია. არის რამდენიმეჩერქეზული ოჯახიც.8 სოფელი ქ. საფანჯას შეუერთდა და მის უბნად იქცა. დიდი და ჭრელი დასახლებაა.გურჯების ასიოდე კომლია. დაახლოებით ამდენივე ლაზური ოჯახია.

~ 107 ~

5 იანიქი1

Yanık 250 კლარჯეთი

7 მაჰმუდიე2

Mahmudiye სოქთოღლი 30 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი და მიმდებარესოფლები.

8 მურადიეMuradiye ჰამიდიე 30 კლარჯეთი ბორჩხა და მიმდებარე სოფლები.

9 საფანჯა3

Sapanca კლარჯეთი

11 ქადიფინარი4

Kadıpınar 50 კლარჯეთი

13 ქირქფინარი5

Kırkpınar კლარჯეთი

3. გეივეს (Geyve) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტიქა

რთ

ველ

თა

ოჯ

ახებ

ისრ

აოდ

ენო

ბა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველი სახელი

1 დოღანჩაი6

Doğançay 10 კლარჯეთი

2 ილიმბეიİlimbey 100 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი და

მიმდებარე სოფლები

3 ნურუოსმანიეNuruosmaniye

ბიჩქიდერე(ზ/მარადიდი) 200 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი და

მიმდებარე სოფლები

4 ქარაჩამი7

Karaçam 100 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი დამიმდებარე სოფლები

5 შერეფიეŞerefiye

სარაი(ზედობანი) 60 კლარჯეთი ბორჩხა: ზედობანი

1 კომლთა საერთო რაოდენობა - 350. 60-მდე კომლი გურჯია, 200-მდე - ლაზი. სოფელშიცხოვრობენ აგრეთვე ჩერქეზები და სხვები.2 კომლთა საერთო რაოდენობა - 350. გურჯების რაოდენობა ადრე მეტი იყო, მაგრამმაჰმუდიე სააგარაკე ადგილია და გურჯებიც თანდათან ყიდიან მიწებს.3 საფანჯა რაიონის ცენტრალური ქალაქია. სულ 30 000 მცხოვრებია. მათგან ქართველიადაახლოებით 40-50%.4 სოფელი თითქმის დაცლილია.5 ქალაქის ტიპის დასახლება, მუნიციპალური ცენტრი (Belediye) დაახლ. 12000 მცხოვრე-ბით. ძირითადი მოსახლეობა ჩრდილოკავკასიელ მუჰაჯირთა შთამომავლებია. ქართველ-თა რაოდენობა, ადგილობრივთა თქმით, 2000-ს შეადგენს. მათ შორის ნახევარი ლაზია.6 კომლთა საერთო რაოდენობა: 150. ძირითადად აფხაზების სოფელია.7 კომლთა საერთო რაოდენობა: 500. გურჯი ას კომლამდეა. ლაზურ კომლთა რაოდენობასორასამდე ვვარაუდობთ. დანარჩენი სხვა ეროვნების წარმომადგენლებია.

~ 108 ~

ჩანართი თურქეთის სკოლებში ქართული ენის სწავლებისათვის

საქარიას პროვინცია, როგორც ქართველ მუჰაჯირთა ახალი სამშობლო,იმითაც გამოირჩევა, რომ სწორედ აქ, გეივეს რაიონის სოფელ ნურუოსმანიესსკოლაში 2014 წლის 30 ოქტომბერს, პირველად თურქეთში, ოფიციალურადჩატარდა სასწავლო პროგრამით და ცხრილით გათვალისწინებული გაკვეთი-ლი ქართულ ენაში. გაკვეთილი მარადიდელ მუჰაჯირთა შთამომავალმა მუს-ტაფა ქოლათმა (კოლათაშვილმა) ჩაატარა...

როგორც ცნობილია, თანამედროვე თურქეთის კანონმდებლობით, ნაციო-ნალური უმცირესობებისათვის ნებადართულია სკოლებში მშობლიური ენისსწავლება. ეს შედარებით ახალი ამბავია - 21-ე საუკუნისა და თურქეთის რეს-

ფრაგმენტი განცხადების ფორმიდან თურქეთის საშუალო სკოლების 2015-2016 სასწავლო წლისარჩევითი საგნების ჩამონათვალით. გადიდებულია "ცოცხალი ენების და დიალექტების"

არჩევითი კურსების საგნები: 6. ადიღეური, 7. აფხაზური, 8. კურმანული (კურმანჯი),9. ზაზაური (ზაზაკი), 10. ლაზური, 11. ქართული.

~ 109 ~

პუბლიკის ევროინტეგრაციის საკითხებს უკავშირდება. არჩევით საგანთა სია-ში რომელიმე ენის თუ დიალექტის შესატანად აუცილებელია, ჯერ ერთი,მოცემული ენის სასწავლო პროგრამის შედგენა და განათლების სამინისტრო-ში წარდგენა. მეორეც, პროგრამის დამტკიცების შემდეგ, აუცილებელია, სულცოტა, ათი მშობლის განცხადება - სასწავლო საგნად რომელიმე ენის არჩე-ვისთვის. ამ ფორმალურ დაბრკოლებათა გადალახვის შემდეგ შესაძლებელიხდება კონკრეტული ენის, როგორც არჩევითი საგნის, სწავლება კვირაში ორისაათის მოცულობით საშუალო სკოლის V-VIII კლასებში.

2015-2016 სასწავლო წელს თურქეთის საშუალო სკოლების პროგრამებში,,ცოცხალი ენების და დიალექტების“ არჩევით საგანთა ჩამონათვალში შედიო-და: 1. ადიღეური, 2. აფხაზური, 3. კურმანული (კურმანჯი), 4. ზაზაური (ზა-ზაკი) 5. ლაზური, 6. ქართული.

ნაციონალურ უმცირესობათა ენების სწავლება თურქეთის რამდენიმესკოლაში 2012-2013 სასწავლო წელს დაიწყო, - ოღონდ არა ქართული ენისა.2013-2014 სასწავლო წელს შავი ზღვის რეგიონში რამდენიმე ლაზური კლასიგაიხსნა. 2013 წელსვე მომზადდა ქართული ენის პროგრამა, რომელიცგანათლების სამინისტრომ არ დაამტკიცა. ამის შემდეგ პროგრამა კიდევ უფროდაიხვეწა და სათანადო სტანდარტების ჩარჩოში მოექცა. ეს იყო ერთობრთული, შრომატევადი და წინააღმდეგობებით აღსავსე სამუშაო, რომელშიცარაერთი სპეციალისტი და იდეის გულშემატკივარი ჩაერთო. ეს ვრცელისაუბრის თემაა და დეტალურ განსჯას იმსახურებს, ამიტომ სამომავლოსამუშაოდ მოვინიშნავ და იმასღა გავიხსენებ, როგორი ოპტიმიზმით გვესაუბ-რებოდა ქართული ენის სწავლების პერსპექტივაზე. ერდალ ქუჩუქი (ელიზ-ბარ ციმნარიძე) 2013 წლის ზაფხულში ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელ-მწიფო უნივერსიტეტის ქართველოლოგიის ექსპედიციის წევრებს სტამბოლ-ში, ,,ქართული კულტურის სახლში“ შეხვედრისას.

2014 წელს ქართული ენის პროგრამა განათლების სამინისტროში ხელახ-ლა წარადგინეს და დამტკიცდა კიდეც. ამავე წელს, როგორც აღვნიშნეთ, ნუ-რუოსმანიეში გაიხსნა ორი ქართული კლასი 25 მოსწავლით. მასწავლებლობამუსტაფა ქოლათმა იტვირთა.

2015 წლის 29 იანვარს ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერ-სიტეტში, ,,საზღვარგარეთ მცხოვრებ ქართველთა დასახლებებისა და ყო-ფის კვლევის“ პროგრამის ფარგლებში, გაიმართა ქართველოლოგიის ცენტ-რის საერთაშორისო სამეცნიერო კონფერენცია ,,მუჰაჯირები“. ერთ-ერთი

~ 110 ~

მოხსენება (ერდოღან შენოლის (ერეკლე დავითაძის) და მუსტაფა ქოლათის„ქართული ენის ჯგუფი ნურუოსმანიეს სკოლაში“) ზემოხსენებულ ფაქტსეხებოდა.

პირდაპირი ჩართვა ბსუ-ს ქართველოლოგიის ცენტრის სამეცნიერო კონფერენციის მუშაობაში:ეკრანზე მარცხნიდან - მუსტაფა ქოლათი (კოლათაშვილი) და ერდოღან შენოლი (ერეკლე დავითაძე).

ბათუმი, 29 იანვარი, 2015 წ.

ნუროსმანიეში 200-ზე მეტი კომლია. აქ მარადიდიდან, ძირითადად, ზე-და მარადიდიდან, გადასახლებულ მუჰაჯირთა შთამომავლები ცხოვრობენ.ქართველოლოგიის ცენტრის ექსპედიცია 2013 წლის ზაფხულში იყო ამ სო-ფელში. მაშინ ქართული ენის ჯგუფი შორეულ იმედად თუ ბჟუტავდა, მაგრამმუსტაფა ქოლათი, აწ უკვე ქართული ენის მასწავლებელი, ამ თემაზე საუბარსარ გაურბოდა.

სოფელ ნურუოსმანიედან SKYPE-ს მეშვეობით მომხსენებელთა პირდა-პირი ჩართვა კონფერენციის მუშაობაში, დიახაც მნიშვნელოვანი ფაქტი იყო.სურათის სისრულისთვის კი ქვემოთ საკმაოდ ვრცელ ამონარიდს მოვიყვანთწერილიდან, რომელიც მოგვიანებით, ერდოღან შენოლის (ერეკლე დავითა-ძის) ავტორობით, დაიბეჭდა ბათუმის უნივერსიტეტის გაზეთში:

„კლასი, პირველად, გაიხსნა საქარიაში, გეივეს რაიონის სოფელ ნურუოს-მანიეში, იმ სოფელში ქართული ენის კლასის გახსნის იდეა მაშინ გაჩნდა, როცაჩვენ, 2013 წელს ოქტომბერში, ჩამოვაყალიბეთ ქართული ცეკვის ჯგუფი... კვირაო-

~ 111 ~

ბით სტამბოლიდან მოგვყავდა ქართული ცეკვის მასწავლებელი ნურუოსმანიესბავშვებისთვის... ამ საქმეში ჩემთან ერთად ჩართული იყო მუსტაფა ქოლათი(კოლათაშვილი), რომელსაც ნათესავები ყავდა იმ სოფელში. ამ ურთიერთობათაგარეშე ვერ მოხერხდებოდა მოცეკვავეთა ჯგუფის ჩამოყალიბებაც, რადგანინტერესის გაღვივება ამ საქმის მიმართ თავიდანვე ჭირდა...

მოცეკვავეთა გუნდის არსებობამ ქართული კლასის იდეა შვა. ვფიქრობ-დით,რომ 2014 წლის ზაფხულში ქართული ენის პროგრამა დამტკიცდებოდა, რაცჯგუფის ორგანიზების შესაძლებლობას მოგვცემდა და მოხერხდებოდა სექტემ-ბერში კლასების გახსნა... კანონის თანახმად, მშობლები არჩევით საგ-ნებს გან-საზღვრავდნენ ივნისის ბოლო კვირას. მუსტაფას ძალისხმევით მშობლებმა ხელიმოაწერეს განცხადებებზე და შეიტანეს სკოლის დირექტორთან... ეს ძალიან რთუ-ლი მომენტი იყო: მანამდე ხომ წარმოუდგენელი იყო მოსახლეობისათვის, რომშეიძლება მიმართონ საჯარო სკოლას და მოითხოვონ ბავშვებისთვის ქართულიენის სწავლება! მართალი გითხრათ, მერიდება კიდეც, მაგრამ მაინც უნდა ვთქვა,რომ ბევრი საჭიროდაც არ თვლიდა ამ მიმართულებით განათლების მიღებას(ქართულის სწავლებას ბავშვებისთვის) და უმრავლესობა ჯერ კიდევ ასე ფიქრობსმთელ თურქეთში... თან ამის, ანუ ქართულის სწავლების მაგალითიც არ იყომანამდე... მე კარგად ვიცი, რომ ზუსტად ორი კვირა იმუშავა მუსტაფამ და მისმაწრემ ამ საკითხზე, თითოეულ ოჯახში მივიდა, შეხვდა მშობლებს და საბოლოოდდააჯერა... შეიტანა განცხადება ოცდახუთი (მეხუთე, მეექვსე და მეშვიდე კლასე-ლი) ბავშვის მშობლისა!.

სამწუხაროდ, 2014 წელს, სექტემბერში, როცა სასწავლო წელი დაიწყო, ჯერკიდევ არ იყო დამტკიცებული ქართული ენის პროგრამა... მუსტაფაც ზრუნვის დაიმედის გაცრუების ზღვარზე იყო... სასწავლო წლის დაწყებიდან ოთხი კვირისმერე დამტკიცდა პროგრამა. მე არ მინდა იმის თქმა, რომ ვიღაცამ, რატომღაც, სპე-ციალურად დააყოვნა. მჯერა, რომ ასე არ ყოფილა... ამ პერიოდში მუსტაფა მუდ-მივ კონტაქტში იყო რაიონის განათლების ხელმძღვანელთან და სკოლის დირექ-ტორთან. პროგრამა რომ დამტკიცდა, როგორც ვთქვი, სკოლებში სწავლის დაწყე-ბიდან ოთხი კვირა იყო გასული, მაგრამ მუსტაფას დაჟინებული, შეუწყვეტელითხოვნის შედეგად, დირექციამ მიიღო გადაწყვეტილება, რომ დაგვიანების მიუ-ხედავად, დაწყებულიყო ქართული ენის გაკვეთილები...

~ 112 ~

მუსტაფა ქოლათი (კოლათაშვილი) და ნურუოსმანიეს სკოლის მოსწავლეები ქართული ენისგაკვეთილზე, 2014-2015 სასწ. წელი

ქართული ენის გაკვეთილზე ნურუოსმანიეს სკოლაში, 2014-2015 სასწ. წელი

~ 113 ~

მერე იყო მასწავლებლის პრობლემა... როგორც ვიცით, თურქეთის ეროვნულიგანათლების სამინისტროს კადრებს შორის არ არის ქართული ენის მასწავლებე-ლი. მუსტაფამ აიღო პასუხისმგებლობა და გადაწყვიტა, რომ თვითონ ყოფილიყომასწავლებელი... სხვა გზა არ ჩანდა. ვერც შორიდან წამოვიდოდა მასწავლებელი,თუნდაც იმიტომ, რომ ანაზღაურება ძალზედ მცირეა. ერთ კლასში კვირაში 2საათია და 1 საათის ანაზღაურება შეადგენს 8 ლირას; ანუ ერთ კლასში თვეში 8გაკვეთილი ტარდება და სულ 64 ლირა ერგება მასწავლებელს.

რაიონის განათლების ხელმძღვანელმა მუსტაფას რომ უთხრა, - ახლადგახს-ნილი ორი კლასისთვის შენ მიიღებ თვეში 128 ლირას და გზაშიც არ გეყოფა,რადგან ქალაქიდან დადიხარო... მუსტაფამ უპასუხა: „ოღონდ თქვენ გახსენითკლასი, პირიქით მე გადაგიხდით ფულს... ფულის გულისთვის არ ვაკეთებ ამსაქმესო!..“

მოკლედ, დანიშნეს მუსტაფა ქოლათი მასწავლებლად და ბიზნესში ჩართუ-ლი ეს კაცი ყოველკვირეულად თმობს თავის საქმეს და მიდის სოფელ-ში, რათაბავშვებს ქართული ასწავლოს!... 30 ოქტომბრიდან დაწყებული გაკვეთილებიწარმატებით ტარდება და 25 ბავშვი უკვე თავისუფლად და ძალიან ლამაზად წერსჩვენი შესანიშნავი ქართული ასოებით... რაცაა შესაძლებელი კვირაში 2 გაკვეთი-ლის ფარგლებში, ის ძალიან კარგად გააკეთა მუსტაფამ და, ჩემი აზრით, წარმატე-ბას მიაღწია...“ (შენოლი, 2015:4)

დასასრულ, შევნიშნავთ, რომ 2015-2016 სასწავლო წლისთვის ქართულიენის კიდევ ორი ჯგუფი გაიხსნა მურღულის (ართვინის პროვინცია, მურ-ღულის რაიონი) სკოლაში. მასწავლებელია ფათიჰ მეიდანი (ცვარიძე). რაცშეეხება ლაზებს, დღეისათვის რამდენიმე ჯგუფი ფუნქციონირებს არჰავის(რიზეს პროვინცია), ფინდიკლის და ხოფის (ართვინის პროვინცია) რაიონებისსკოლებში.

როგორც ვხედავთ, თურქეთის განათლების სისტემის მნიშვნელოვანისიახლე - ნაციონალურ უმცირესობათა ენების სწავლება არჩევითი საგნებისფარგლებში - ნელ-ნელა, მძიმედ, მაგრამ ბეჯითად მკვიდრდება. პროცესისდაჩქარებას, მასწავლებლების და სახელმძღვანელოების დეფიციტზე რომარაფერი ვთქვათ, მრავალი სუბიექტური თუ ობიექტური ფაქტორი უშლისხელს. ქართველ მუჰაჯირთა შთამომავლების უმცროსი თაობის მობრუნებამშობლიური ენის წიაღისკენ თურქეთის ქართველობის ამჟამინდელმოღვაწეთა ტვირთია და ამ ტვირთის ზიდვა, როგორც პროცესის დინამიკაცხადყოფს, მეტად ძნელი იქნება...

~ 114 ~

4. ქოჯაალის (Kocaali) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელიძველისახელი

1 დემირაჩმა1

Demriaçma250 აჭარა

ქედა (ქედა, აგარა...) მაჭახელი(ქედქედი), ბათუმი (მახო,სიმონეთი და სხ.)

2 ბეზირგანი2

Bezirgan15 აჭარა ბათუმი (ნიგალი): ერგე და

მიმდებარე სოფლები

3 ქოზლუქიKozluk

გურჯიფაჰრექოი 180 აჭარა ბათუმი (ნიგალი): მირვეთი,მახო, თხილნარი, ერგე...

4 ქოიიერიKöyyeri

ლაჰანა(გურჯიქოი) 50 აჭარა ქედა, მაჭახელი (ქედქედი,

გვარა),

5. აქიაზის (Akyazı) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელი ძველი სახელი

1 ბელდიბიBeldibi

200 შავშეთი იმერხევი 3

2 გუჯუჯექ4

Gücücekაჭარა ხულო, ქედა

(წონიარისი და სხ.)

3 რეშადიეReşadiye

ირშადიედირი 150 კლარჯეთი ხატილა

4 შერეფიე5

Şeref’iye250

კლარჯეთიდა სხ.

1 კომლთა საერთო რაოდენობა: 4002 კომლთა საერთო რაოდენობა: 803 იმერხევიდან გადასახლებულებმა თურქეთში უმეტესად იციან მშობლიური ენა, მაგრამბელდიბის გურჯებს თითქმის დავიწყებიათ ქართული.4 ქალაქის ტიპის დასახლება, 5500 მცხოვრები. მოსახლეობის ნახევარი მაინც გურჯია.ნაწილი - რიზე-ტრაპიზონის ლაზები და სხვები.5 ინფორმაციის დაზუსტება სოფელშიც კი გაგვიჭირდა. შესაძლოა, აქ ცხოვრობდნენკლარჯეთიდან (ბინათი და სხ), ასევე, შავშეთიდან და აჭარიდან გადასახლებულები.სოფელი მე-19 საუკუნის ბოლოს უნდა იყოს დაარსებული მუჰაჯირების მიერ.

~ 115 ~

6. ქარაფურჩექის (Karapürçek) ილჩექარაფურჩექის ილჩეში სულ რვა სოფელია. მოსახლეობის საერთო რაო-

დენობა 12 500-მდეა. ქართველები სჭარბობენ რაიონის ცენტრალურ ქალაქში.

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელი ძველი სახელი

1 აჰმედიეAhmediye

ფელიქლი 70 აჭარა ქედა: კოკოტაური და სხვა.

2 მეჯიდიეMecidiye

გიავრიხარმანი 300 აჭარა ხულო (ფუშრუკაული), ქედა (დან-დალო და სხ.), შესაძლოა, ჩაქვიც....

3 ქანლიჩაიKanlıçay

120 აჭარა

4 ქარაფურჩექი1

Karapürçek- აჭარა

ხულო (ბოძაური, კალოთა, კვატია,ხიხაძირი, ბაკო, ჩაო,ფუშრუკაული),შუახევი (წყაროთა, ნენია...). მცირენაწილი - ქედიდან და ჩაქვიდან

7. ქარასუს (Karasu) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელიძველისახელი

1 აზიზიე2

Aziziyeჰამდიე - აჭარა ბათუმი (ნიგალი): კირნათი, მაჭახელი:

გვარა, ქედქედი.

8. საქარიას (Sakarya) ცენტრალური ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნაახალი

სახელიძველისახელი

1 ქიშლაჩაი3

Kışlaçay150 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი, ზედობანი...

1 ქარაფურჩექი რაიონის ცენტრალური ქალაქია. სულ 7600 მცხოვრებია. მათგან ქართველიდაახლოებით 50%.2 სოფელი ყარასუს შეუერთდა და მის დღეს მისი ნაწილია. ქართული ოჯახების რაოდენო-ბა ასზე მეტი იქნება, თუმცა, დაზუსტება ვერ შევძელით.3 სოფელი ადაფაზარს შეუერთდა და დღეს მისი ნაწილია.

~ 116 ~

6. ქოჯაელის პროვინცია

ზემოთაც აღვნიშნეთ, რომ მარმარილოს ზღვის რეგიონში ბსუ-ს ქართვე-ლოლოგიის ცენტრის ექსპედიციები 2013-2014 წლებში მუშაობდა. პირველიქალაქი, რომელშიც 2013 წელს დავბანაკდით, გოლჯუქი იყო. უთუოდ ბედმაგაგვიღიმა, თავიდანვე რომ მოვახერხეთ კონტაქტის დამყარება „გოლჯუქისკავკასიური კულტურისა და თანადგომის საზოგადოებასთან“ და მისხელმძღვანელთან, მურად სევიმთან (მგელაძესთან).

მურადმა და მასთან ერთად მეჰმეთ შაჰინმა (ბერიძე) და ჯელალ ქილიჩმადაუზარებლად მოგვატარეს ქოჯაელის სოფლები. გვქონდა არაერთი საინტე-რესო შეხვედრა საზოგადოების სხვა წევრებთანაც (სელჩუკ აქინი, იასემინაქინი, ფისუნ ქოჩი, აჰმეთ შაჰინი, სევჯი ქაჰრამანი და სხ.).

გოლჯუქის ქართველთა გაერთიანების წევრები შეძლებისდაგვარიგულმოდგინებით ირჯებიან, სხვადასხვა დროს იქ ტარდებოდა ქართულიენის გაკვეთილები, მუშაობდა ქორეოგრაფიული სტუდია საქართველოდანმიწვეული ქორეოგრაფის ხელმძღვანელობით. ამ სტუდიის აღზრდილთა

პროფ. მ. ფაღავა გოლჯუქის კავკასიური კულტურისა და თანადგომის საზოგადოებაში მურადსევიმთან (შუაში) და სელჩუკ აქინთან (მარცხნივ) ერთად. 15 ივნისი, 2013 წ.

~ 117 ~

Nრაიონი

სოფლებისრაოდენობა

1 გოლჯუქი 222 ქართეფე 53 იზმითი 24 ბაშისქელე 25 ქარამურსელი 26 ქანდირა 1

ნახვის შესაძლებლობა 2013 წელსვე მოგვეცა, თუმცა, იმხანად ანსამბლი აღარფუნქციონირებდა. მურადის და მისი თანამოაზრეების მეცადინეობით შარშანბავშვთა ქორეოგრაფიულმა სტუდიამ განაახლა მუშაობა და უკვე მიიქციაჩვენებურთა ყურადღება. საინტერესოა, რომ მასწავლებელი გოლჯუქელია,ძველ სტუდიაში დაოსტატებული გოგონა შეიმა ქოჩი. იგი კლარჯ მუჰაჯირთაშთამომავალია, გოლჯუქში კი მისი სოფელია - ირშადიე.

2013 წლის ექსპედიციის წევრები ქალაქ გოლჯუქის საკრებულოს ქართველ თავმჯდომარემეჰმედ ელლიბეშთან. 7 ივლისი.

ქოჯაელის პროვინციაში 12 რაიონი ანუ ილჩეა. ქართველები ყველა მათ-განში ცხოვრობენ, მაგრამ კომპაქტურიდასახლებები 6 რაიონშია, ყველაზე მე-ტი - გოლჯუქში. ის ქოჯაელის პროვინ-ციის „ყველაზე ქართული“ რაიონია.სულ 29 დასახლებული პუნქტია (ესრიცხვი არ ემთხვევა ამჟამინდელ ოფი-ციალურ მონაცემს. ზოგიერთი სოფე-

~ 118 ~

ლი ქალაქს მიუერთდა, მაგრამ ჩვენ მათ დამოუკიდებელ სოფლად აღვრიც-ხავთ). მათგან 22 ქართულია: თხუთმეტში მხოლოდ ქართველები ცხოვრობენ,მათ შორის ოთხში - ლაზები. ცხრა შერეულია და უმეტესობაში გურჯებიჭარბობენ. გოლჯუქის ილჩეს ლაზური სოფლებია სელიმიე (Selimiye), სოფუ-ლარი (Sofular), მესრურიე (Mesruriye), იენიფერჰადიე (Yeniferhadiye). იენი-ფერჰადიე რიზე-ტრაპიზონის ლაზების დასახლებაა, დანარჩენი - ჩხალე-ლებისა: სოფულარის „შინაური“ სახელია მამანათი, მესრურიესი - ჩხალა.

გოლჯუქის ილჩეს სოფლებში დაახლოებით 2000-მდე კომლი უნდა იყოსქართველებისა. მათ შორის ლაზების რაოდენობა შედარებით ნაკლებია: 300-მდე კომლი. გარდა ამისა, გურჯები ცხოვრობენ ქალაქ გოლჯუქში, რომლისმოსახლეობა, ოფიციალური მონაცემებით, 70 000 ათასამდე, ხოლო გოლ-ჯუქის ილჩეში - 138 000 ათასამდეა.

ჩვენი დაკვირვებით, ჭეშმარიტებასთან ახლოს უნდა იყოს ადგილობრივ-თა მოსაზრება, რომ გოლჯუქის ილჩეს მოსახლეობის ნახევარზე მეტი გურჯია(ასახელებენ 50-დან 70 %-მდე). ამ ყველაფრის შეჯერებით შეიძლება ვივა-რაუდოთ, რომ მარტო ქალაქ გოლჯუკში 35 000 ათასამდე ქართველია. ხოლომთლიანად ილჩეში - 70 000-მდე.

~ 119 ~

როგორც აღვნიშნეთ, გოლჯუქში ქოჯაელის პროვინციის რაიონებს შორისყველაზე მეტი ქართული სოფელია. ამიტომ წარმოვადგენთ სწორედ ამ ილჩესრუკას.

ძნელი სათქმელია იზმითის ცენტრალური რაიონისა და მასზე „მიბ-მული“ სოფლების ვითარება. ქალაქში ბევრი ქართველია. მთლიანობაში აქ 10-15 ათასი იქნება, თუმცა, ზოგი მეტსაც ვარაუდობს.

იზმითის ცენტრალურ რაიონში ჩხალელი ლაზების სოფელია ოსმანიე(Osmaniye). ხოფა-არჰავის ლაზების დასახლებაა ქანდირას რაიონის სოფელიბეილერბეი (Beylerbeyi).

ქართეფეში - სოფლების კომლთა მონაცემების თუ დაბა-ქალაქებისმცხოვრებთა გათვალისწინებით, შესაძლოა, გურჯების რაოდენობა 10 000-საღწევდეს.

დანარჩენ რაიონებში (ქანდირაში, ბაშისქელესა და ქარამურსელში რამ-დენიმე კომპაქტური დასახლებაა, სხვა რაიონებში კომპაქტური დასახლებებიარ არის, თუმცა ქართველები იქაც ცხოვრობენ), ასევე, ათიოდე ათასი ქართ-ველი თუ იქნება.

~ 120 ~

საუბარი ალი იგითთან სოფ. ნუზჰეთიეში, (გოლჯუქის რაიონი, ქოჯაელის პროვინცია).10 ივლისი, 2013 წ.

ექსპედიციის წევრები სოფ. სოფულარში (გოლჯუქის რაიონი, ქოჯაელის პროვინცია).11 ივლისი, 2013 წ.

~ 121 ~

ამდენად, ქართველთა რაოდენობა ქოჯაელის პროვინციაში ასეულ ათასსსჭარბობს, ანუ ქართველები მთელი ქოჯაელის მოსახლეობის დაახლოებით10 პროცენტია, შესაძლებელია, მეტიც.

ეს რიცხვი პირობითია და სიზუსტის პრეტენზია არ აქვს. იგი ამჯერადაცეყრდნობა ექსპედიციებში მოპოვებულ ინფორმაციას და დაკვირვებებს.რაკიღა ოფიციალური სტატისტიკა არ არსებობს და, სამწუხაროდ, არც იარ-სებებს, იძულებული ვართ, ამგვარ სტატისტიკას დავჯერდეთ.

ქართული მოსახლეობის თითქმის აბსოლუტური უმრავლესობა ქოჯაე-ლის პროვინციაში კლარჯეთიდან გადასახლებულთა შთამომავლებია.

1. გოლჯუქის (Gölcük) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 აივაზფინარი1

Ayvazpınarıჩათალთაშ 50 კლარჯეთი მურღული: ქურა, ბაშქოი,

ლომიკეთი, ბაგა...

2 ესქიფერჰადიეEskiferhadiye

ჩაიდაღი 20 კლარჯეთი

3 ირშადიეİrşadiye

ბეილუღი 100 კლარჯეთი ბორჩხა: კატაფხია

4 იჯადიეİcadiye

ალიმეზარი 70 კლარჯეთი ბორჩხა: კატაფხია და სხ.

5 იჰსანიე2

İhsaniyeთათარქოი - კლარჯეთი

6 ლუთფიეLütfiye

ბეგოღლი 120 კლარჯეთი მურღული: ბაგა და სხ.

7 მამურიეMamuriye

მურკვეთი 60 კლარჯეთი ბორჩხა: მურკვეთი

8 ნიმეთიეNimetiye

მევყიე 60 კლარჯეთი ბორჩხა: ცოცხობა

9 ნუზჰეთიე3

Nüzhetiyeდოშემე 300 კლარჯეთი

მურღული: ბაგა, ბაშქოი, გურ-ბინი, კორდეთი, ისკები,ოსმალი...

10 სიირეთიეSiyretiye

მურღული 90 კლარჯეთი მურღული

1 მოსახლეობის ნაწილი ლაზია.2 ქალაქს მიუერთდა. მოსახლეობა შერეულია.3 მოსახლეობის ნაწილი ლაზია რიზე-ტრაპზონიდან.

~ 122 ~

11 ულაშლი1

Ulaşlı - კლარჯეთი

12 უმმიე 2

Ümmiye ბიჩხიჯი 60 კლარჯეთი მურღული: ისკები, ბაგა...

13 ფანაიერი3

Panayır70 კლარჯეთი ბორჩხა: ცოცხობა

14 შევქეთიეŞevketiye საჩმალი 70 კლარჯეთი ბორჩხა: ცოცხობა

15 შირინქოიŞirinköy დამლარი - კლარჯეთი მურღული

16ჰამიდიეHamidiye ბორჩხა 360 კლარჯეთი

ბორჩხა და მახლობელისოფლები. შესაძლოა, ბათუმისმახლობელი სოფლებიც

17 ჰასანეინიHasaneyn ცოცხობა 200 კლარჯეთი ბორჩხა: ცოცხობა

18 ჰისარეინი4

Hisareyn ასარქოი - კლარჯეთი

2. ქართეფეს (Kartepe) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვ

რებ

ელი

რეგ

იონი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ბალაბანიBalaban 1505 კლარჯეთი ბორჩხა: მარადიდი და

მიმდებარე სოფლები

2 დერბენთი6

Derbent - კლარჯეთი

3ეშმეაჰმედიე7

Eşmeahmediye 80 კლარჯეთი კირნათი, მარადიდი, ხება

4 ნუსრეთიეNusretiye თათარქოი 3008 კლარჯეთი

აჭარაბორჩხა: მარადიდიმიმდებარე სოფლებით და სხ.

5 შირინსულჰიეŞirinsulhiye გურჯიქოი 6009 კლარჯეთი ბორჩხა:მარადიდი და

მიმდებარე სოფლები

1 ქალაქს მიუერთდა. მოსახლეობა შერეულია.2 მოსახლეობის ნახევარი ლაზია.3 მოსახლეობის ნაწილი ლაზია რიზე-ტრაპიზონიდან.4 ქალაქს მიუერთდა. მოსახლეობა შერეულია.5 კომლთა საერთო რაოდენობა - 400.6 ქალაქის ტიპის დასახლება (8000 სული). ქართველების რაოდენობა მცირეა.7ეშმე და აჰმედიე ერთი სოფლის ორი ნაწილია.8 კომლთა საერთო რაოდენობა - 600.9 კომლთა საერთო რაოდენობა - 800 (რამდენიმე ოჯახი ტაოდან (იუსუფელიდან) დაშავშეთიდანაა).

~ 123 ~

3. ბაშისქელეს (Başıskele) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველი სახელი

1 ბაჰჩეჯიქი1

Bahçecikკლარჯეთი

2 იენიქოი2

Yeniköyკლარჯეთი

4. ქარამურსელის (Karamürsel) ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველი სახელი

1 აქფინარი3

Akpınar20 კლარჯეთი მურღული

2 ნუსრეთიეNusretiye

60 კლარჯეთი

5. იზმითის (İzmit) ცენტრალური ილჩე

#

დასახლებული პუნქტი

ქარ

თვე

ლთ

აო

ჯახ

ების

რაო

დენ

ობა

წინა

პარ

თა

საცხ

ოვრ

ებელ

ირ

ეგიო

ნი

შენიშვნა

ახალი სახელი ძველისახელი

1 ჩუბუქლუბალაÇubuklubala

75 კლარჯეთი ბორჩხა: ოხორდია,ბეღლევანი, მარადიდი და სხ.

1 ქალაქს მიუერთდა. მოსახლეობა შერეულია. ქართველები - 10%-მდე. (ჰაზულბაჰჩესუბანი ქართულია - ნიგალელთა 40 ოჯახი ცხოვრობს).2 ქალაქს მიუერთდა. მოსახლეობა შერეულია. ქართველები - 10%-მდე.3 ქალაქს მიუერთდა.

~ 124 ~

ჩვენებურთა ყოფის დეტალები: ფიდეს მომზადება სოფელ აივაზფინარში. (გოლჯუქის რაიონი,ქოჯაელის პროვინცია). 8 ივლისი, 2013 წ.

ქართველი გოგონა სოფ ლუთფიედან (გოლჯუქის რაიონი, ქოჯაელის პროვინცია). 11 ივლისი, 2013 წ.

~ 125 ~

ბოლოთქმა

მე-19 საუკუნის ქართულ პრესაში ხშირად იბეჭდებოდა ქართველ მუს-ლიმთა ცხოვრების ამსახველი წერილები. ბევრი მათგანი სწორედ გადასახ-ლების იმ ტკივილიან პროცესს ეხებოდა, რომელიც „მუჰაჯირობის“ სახელითშემორჩა ხალხის მეხსიერებასაც და საისტორიო ლიტერატურასაც. ქართველმუსლიმთა დიდი მოამაგის - სერგეი მესხის ერთ-ერთი პუბლიკაცია 1881წლის გაზეთ „დროებაში“ სწორედ ხსენებულ ტკივილს ეხება და მის მეტადემოციურ გამოვლინებას აღწერს: „საშინელ სურათს წარმოადგენს, თურმე, ამხალხის გადასახლება: მნახველთ უამბიათ და მოუწერიათ ჩვენთვის, რომ ესე-ნი დედამიწას ჰკოცნიან, ხეებს, სახლებს, ყველაფერს სულიერს და უსულოს,რასაც კი სტოვებენ, ცხარე ცრემლის ღვრით, გულდამწვავ ტირილით ეთხო-ვებიან და ისე მიდიანო“ (მესხი, 2000: 174).

ახალს არაფერს ვამბობთ, როცა მუჰაჯირობის თანამდევ ტკივილზე მი-ვუთითებთ. ეს მათი ტკივილია, ვინც გადასახლდა - მიუხედავად იმისა, ახალსაბინადროში ბედნიერად წარმართეს ცხოვრება თუ - ტანჯვით. ვინც დარჩა,მათი ტკივილიცაა და არა მხოლოდ მუსლიმებისა - ეს ძლიერი იმპერიებისძალმომრეობით შეძრული ერის ტკივილია.

ერთხელაც გავიმეორებ, რომ ქართველ მეცნიერს გაუჭირდება ისტორიუ-ლი სამხრეთ საქართველოს პრობლემებზე მუშაობა მხოლოდ სამეცნიეროინტერესების ამარა. თავიდათავი „სხვა“ ფაქტორებს შორის კი, ალბათ, მაინცზემოხსენებული ტკივილია, თაობების სულში რომ იტრიალა და დღემდემოიტანა თავი. იმასღა დავამატებ, რომ ჩემიანებიც (ძველები, ცხადია), მე-19საუკუნის ბოლოს თუ მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ხშირად მოქცეულანმუჰაჯირობის ლამის ყველა ტალღაში.

მუჰაჯირების და საზოგადოდ, თურქეთში მცხოვრები ქართველებისთაობათა არამარტივი ისტორია, წინააღმდეგობებით აღსავსე ცხოვრება, ამას-თან ერთად, საკვლევი სივრცის მოცულობა, სამეცნიერო ამოცანათა მრავალ-ფეროვნება, ამ ტიპის კვლევებისთვის დამახასიათებელი სხვა მრავალი ობიექ-ტური თუ სუბიექტური ფაქტორი, ართულებს მკვლევართა მუშაობას, მაგრამჩვენს საქმიანობასაც, ყველა ეტაპზე, უპირველესად, სწორედ ზემოხსენებულიტკივილი წარმართავდა და მასთან ერთად - უღრმესი პატივისცემა ჩვენებუ-რების მიმართ. ძნელი სათქმელია, რამდენად მოხერხდა ამ განწყობის გამო-

~ 126 ~

ხატვა სამეცნიერო ნაშრომში, მით უმეტეს, რომ მაქსიმალურად ვცდილობ-დით ემოციის დაფარვას.

შესავალში აღვნიშნე, წარმოდგენილი ნაშრომი ბათუმის შოთა რუსთავე-ლის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტე-ტის ქართველოლოგიის ცენტრის კვლევითი საქმიანობის მცირედი ნაწილია-მეთქი. ქართველოლოგიის ცენტრის საქმიანობას დაბრკოლებებიც ახლავს,მაგრამ არც გულშემატკივარია მცირე და დარწმუნებული ვართ, სწორედუნივერსიტეტის თანადგომით და მასთან ქართველოლოგიის ცენტრის მეც-ნიერთა ძალისხმევით, კვლევები მომავალშიც გაგრძელდება. გარდა ამისა,წლების განმავლობაში, განსაკუთრებით, ექსპედიციების დროს, ჭოროხისაუზში, შავიზღვისპირეთსა თუ ანატოლიაში, შევიძინეთ ბევრი მეგობარი,რომლებიც უანგარო თანადგომით გამოხატავენ მხარდაჭერას. შესაბამისად,გვინდა, მადლობა გადავუხადოთ ყველას, საქართველოსა და თურქეთში,ვინც დაინტერესდა ჩვენი მუშაობით (ასეთი კი ბევრი იყო), ვინც თუნდაცმცირედი დახმარება გაგვიწია; სწორედ ეს თანადგომა არის და იქნება მომა-ვალშიც ერთ-ერთი მყარი საფუძველი ჩვენი კვლევების ყველა, მეტად თუნაკლებად ღირებული, შედეგისა.

~ 127 ~

ლიტერატურა

1. აბაშიძე, 1963: აბაშიძე ჰ., წერილები, თბილისი.2. ბაქრაძე, 1880: ბაქრაძე დ., ბათუმის მაზრა, გაზ. დროება, # 78, 10 აპრილი.3. ბაქრაძე, 1987: ბაქრაძე დ., არქეოლოგიური მოგზაურობა გურიასა და აჭარაში,

ბათუმი.4. გუჯეჯიანი, 2012: გუჯაჯიანი რ., ეთნოკულტურული პროცესები ბურსის

რეგიონის (თურქეთი) ეთნიკურ ქართველთა შორის, საქართველოს საპატრიარ-ქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნივერსი-ტეტის სამეცნიერო ჟურნალი „ქართველოლოგიის აქტუალური პრობლემები“,ტ. I, თბილისი.

5. გუჯეჯიანი, 2014: გუჯეჯიანი რ., ეს დღეები სამუდამოდ დარჩება თურქეთისქართველთა მეხსიერებაში, http://www.ttimes.ge/archives/19217.

6. დროება, 34: გაზეთი „დროება“, # 34, 1880 წ. თბილისი.7. დროება, 100: გაზეთი „დროება“, # 100, 1880 წ. თბილისი.8. დროება, 124: გაზეთი „დროება“, # 124, 1880 წ. თბილისი.9. დროება, 268: გაზეთი „დროება“, # 268, 1878 წ. თბილისი.10. ვარდმანიძე, 2013: ვარდმანიძე ჯ., მუჰაჯირობა სამხრეთ-დასავლეთ საქართვე-

ლოში (მე-19 საუკუნის 30-80-იანი წლები), ბათუმი.11. თაბანი, 2007: თაბანი შ., „სამართებლის ამბავი“, ჟურნ. „ფიროსმანი“, # 3.12. თანამედროვე აზრი, 1915: გაზეთი „თანამედროვე აზრი“, # 32, 10 აპრილი, თბი-

ლისი.13. თანდილავა, 2013: თანდილავა ა., ლაზური ლექსიკონი, თბილისი.14. კარალიძე, 2011: კარალიძე ჯ., შავშეთი რუსეთის იმპერიის შემადგენლობაში,

მონოგრაფიაში ,,შავშეთი”, თბილისი.15. ლექსიკონი, 2001: თურქულ-ქართული ლექსიკონი, ლია ჩლაიძის რედაქციით,

სტამბოლი.16. მაგნარელა, 1999: მაგნარელა პ., თურქეთში მცხოვრები ქართველების ასიმილაცია

- სიტუაციის კვლევა, ჟურნ. „ჩვენებური“, # 31, იანვარ-მარტი. (იხ. აგრეთვე:http://www. chveneburi.net/ka/default.asp?bpgpid=990&pg=1)

17. მესხი, 2000: მესხი ს., წერილები აჭარაზე (შეადგინა რამაზ სურმანიძემ), ბათუმი.18. მ-შვილი, 1981: მ-შვილი, ომის დროს მოგზაურობა ოსმალოს საქართველოში,

გაზეთი „დროება“, # 257, თბილისი.19. სახოკია, 2005: სახოკია თ., მოგზაურობანი, თბილისი.20. სიორიძე, 2002: სიორიძე მ., სამხრეთ-დასავლეთ საქართველო 1914-1919 წლებში,

ბათუმი.21. ფუტკარაძე, 1993: ფუტკარაძე შ., ჩვენებურების ქართული, თბილისი.

~ 128 ~

22. ქეგლ II, 1990: ქართული ენის განმარტებითი ლექსიკონი, ერთტომეული, ნაკვეთიII, თბილისი.

23. ქსე, 1984: ქართული საბჭოთა ენციკლობედია, ტ. 7, თბილისი.24. ფაღავა, 2013: ფაღავა მ., შავშური ჩანაწერები, თბილისი.25. ფუტკარაძე... 2012: ფუტკარაძე ტ., თანდილავა ი., ლაბაძე მ., ,,ლაზეთის მკვიდრ

ქართველთა (ლაზთა) ენობრივ-ეთნიკური იდენტობის საკითხები“, საქართველოსსაპატრიარქოს წმინდა ანდრია პირველწოდებულის სახელობის ქართული უნი-ვერსიტეტის სამეცნიერო ჟურნალი „ქართველოლოგიის აქტუალური პრობლემე-ბი“, ტ. I, თბილისი, 2012.

26. ღუტიძე, 2010: ღუტიძე ი., მუჰაჯირ ქართველთა ენობრივი და ეთნიკურიიდენტობის საკითხები, ,,კავკასიის ეთნოლოგიური კრებული“, ტ. XII, იანვარი,https://iberiana.wordpress.com/iberiana/ghutidze-muhajir/

27. ყაზბეგი,1995: ყაზბეგი გ., სამი თვე თურქეთის საქართველოში, ბათუმი.28. შავშეთი, 2011: შავშეთი, მონოგრაფია, ავტორები: მ.ფაღავა, თ. შიოშვილი, შ.

მამულაძე, მ. ცინცაძე, მ. ჩოხარაძე, ზ. შაშიკაძე, ნ. ცეცხლაძე, თ. ფუტკარაძე, მ.ბარამიძე, ჯ. კარალიძე, ვ. ჩოხარაძე; ბათუმი.

29. შენოლი, 2015: შენოლი ე. (ერეკლე დავითაძე), ქართული ენის ჯგუფი ნურუოს-მანიეს სკოლაში, გაზ. „ბათუმის უნივერსიტეტი“, # 3, მარტი.

30. შოშიტაიშვილი, 2013: შოშიტაიშვილი ნ., თურქეთელი ქართველები: „ჩვენ სახლიხშირად უნდა დევნახოთ“... ჟურნ. „ისტორიანი“, # 11.

31. ჩოხარაძე, 2009 (I): ეროვნული ცნობიერების საკითხები სამხრეთ საქართველოშიXIX საუკუნიდან დღემდე და თანამედროვე შავშეთის ქართული სოფლები - რსუ-ს სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს სამეცნიერო-კვლევითი ცენტრის კრებულიVI, 2009 წ., ბათუმი.

32. ჩოხარაძე, 2009 (II): ქართული ენა და ეროვნული იდენტობის ზოგიერთი სა-კითხი სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოში XIX-XX საუკუნეების მიჯნაზე -კრებული ,,ჩვენი სულიერების ბალავარი“, რსუ-ს ქრისტიანული კვლევის ცენტ-რის სამეცნიერო კონფერენციის მასალები, ტ. I, ბათუმი.

33. ჩოხარაძე, 2013: ჩოხარაძე მ., „ახისხადან მოსულები შავშეთ-კლარჯეთში“, აჭარისა/რ მთავრობის საქვეუწყებო დაწესებულება საარქივო სამმართველო აჭარისდედასამშობლოსათან დაბრუნების 135 წლისთავისადმი მიძღვნილი საერთაშო-რისო სამეცნიერო კონფერენცია „სამხრეთ-დასავლეთი საქართველო“ (ისტორია,არქეოლოგია, ეთნოლოგია) მასალები, ტ. III. ბათუმი.

34. ჩოხარაძე, ქესქინი, 2013: ჩოხარაძე მ., ქესქინი მ., მუჰაჯირები შავშეთიდან,ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ქართველოლოგიისინსტიტუტის კრებული, ტ. VII, ბათუმი.

~ 129 ~

35. ჩოხარაძე, 2015 (I): ჩოხარაძე მ., ხანძთა და ათორმეტ სავანეთა მხარის ძველისალოცავები, მონოგრაფია, ბათუმი.

36. ჩოხარაძე, 2015 (II): ჩოხარაძე მ., სარფი თაობათა მეხსიერებაში, მონოგრაფიაში„სარფი“ (ავტორები: მ. ჩოხარაძე, ლ. თანდილავა, მ. ფაღავა, ო. მემიშიში, მ. ბა-რამიძე, ჯ. ვარშალომიძე, ნ. მგელაძე, ზ. შაშიკაძე, ჯ. კარალიძე, თ. შიოშვილი, მ.თავდგირიძე, ც. ნარაკიძე, ჯ. მიქელაძე), ბათუმი.

37. ჩოხარაძე, 2015 (III): ჩოხარაძე მ., ჟურნალი „ფიროსმანი“ და შენოლ თაბანისკლარჯული ქრონიკები, ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტე-ტის ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის ქართველოლოგიის ცენტრისკრებული, ტ. X, ბათუმი.

38. ჩხაიძე, 1991: ჩხაიძე ალ., ჩვენებურები, ბათუმი.39. წერეთელი, 1951: წერეთელი გ., არაბულ-ქართული ლექსიკონი, თბილისი.40. ჭავჭავაძე, 2012: ჭავჭავაძე ი., ოსმალოს საქართველო, ექვსტომეული, ტომი

მეოთხე, თბილისი.41. ჭავჭავაძე, 1879: ჭავჭავაძე ი., შინაური მიმოხილვა, ჟურნ. „ივერია“, # 2.42. ჭიჭინაძე, 1912: ჭიჭინაძე ზ., ქართველ მაჰმადიანთა გადასახლება ოსმალეთში,

მუჰაჯირი, ემიგრაცია, თბილისი.43. ჭიჭინაძე, 1913: ჭიჭინაძე ზ., მუსლიმან ქართველობა და მათი სოფლები საქართ-

ველოში, თბილისი.44. ხანთაძე, 2010: ხანთაძე ქ. (ქევსერ რუჰი), აჰმედ ოზქან მელაშვილის გახსენება,

ჟურნ. „ფიროსმანი“, #11.45. ხორავა, 2004: ხორავა ბ., აფხაზთა მუჰაჯირობა, თბილისი.46. Adım... 2012: Adım Adım Türkie (Bütüm köyleri ve yollarıyla) İstanbul.47. Bisonidze, 2000: M.Bisonidze, Bir Gürcü Köyü: Ortayazi, ÇVENEBURI, # 36, 2000.

48. Gümüş, 2013: Nebi Gümüş, Acara tarihi için bir kaynak: Osmanlı Devletinde yapılan ilknüfus sayimlari, ბათუმის შოთა რუსთაველის სახელმწიფო უნივერსიტეტი,,,მუჰაჯირები”, პირველი სამეცნიერო კონფერენციის სამუშაო გეგმა და მოხ-სენებათა თეზისები, ბათუმი.

49. Muammer, 2009: Dr.Demirel Muammer. Atatürk Üniversitesi Türkiyat AraştırmalarıEnstitüsü Dergisi (http//e-dergi.atauni.edu.tr), 2009: Dergi no:40.

50. Önal, 2010: Ülkü Önal, Artvin Muhacirlik Hatıralari, Ankara.51. Sözlük, 2000: Örneklerıyle Türkçe Sözlük, 3 (L-R), İstanbul.52. Tataroglü, 2007: Tataroglu A., Batum’dan Bursa’ya, Bir Göçün Hikayesi ve Hamidiye

(Gazellii) köyü, Bursa.53. Френкель. 1879: Френкель А., Очерки Чурук-су и Батума, Тифлись.

~ 130 ~

დანართი

მარმარილოს ზღვის რეგიონის ქართულენოვანი სოფლები1

აადლიე* / Adliye / ბურსა / გემლიქი / კლარჯეთიადლიე* / Adliye / ბილეჯიქი / ოსმანელი / კლარჯეთიაზიზიე / Aziziye / საქარია / ყარასუ / აჭარააივაზფინარი / Ayvazpınarı / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიალაჩამი* / Alaçam / ბურსა / ქესთელი / კლარჯეთიარმუთალანი* / Armutalan / ბალიქესირი / ბალიქესირის ცენტრ. / კლარჯეთიაქფინარი / Akpınar / ქოჯაელი / ქარამურსელი / კლარჯეთიაქქოი / Akköy / იალოვა / თერმალი / აჭარააქჩაი / Akçay / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთიაჰმედიე* / Ahmediye / საქარია / ქარაფურჩექი / აჭარა

ბბალაბანი / Balaban / ქოჯაელი / ქართეფე / კლარჯეთიბალიქლიიჰსანიე* / Balıklıihsaniye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიბალჯიდედე* / Balcıdede / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიბაჰარიე / Bahariye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაბაჰჩექაია* / Bahçekaya / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაბაჰჩეჯიქი / Bahçecik / / ქოჯაელი / ბაშისქელე / კლარჯეთიბელდიბი* / Beldibi / საქარია / აქიაზი / შავშეთიბეზირგანი / Bezirgan / საქარია / ქოჯაალი / აჭარა (ლივანა)ბიჩქიათიქი / Bıçkıatik / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიბოღაზქოი / Boğazköy / ბურსა / ქარაჯაბეი / შავშეთი

გგულბაჰჩე* / Gülbahçe / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაგულდიბი* / Güldibi / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიგულდიბი / Güldibi / საქარია / საფანჯა / აჭარა (ნიგალი)გუნაიდინ / Günaydın / ბალიქესირი / სუსურლუქი / კლარჯეთიგუნდოღანი* / Gündoğan / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთი

1 დასახლებები, რომლებშიც მხოლოდ ქართულენოვანი ჩვენებურები ცხოვრობენ, აღნიშ-ნულია ვარსკვლავით. შერეული სოფლები წარმოდგენილია ვარსკვლავის გარეშე.

~ 131 ~

გუნეშლი / Güneşli / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიგუჯუჯექი / Gücücek / საქარია / აქიაზი / აჭარა

დდემირაჩმა / Demiraçma / საქარია / ქოჯაალი / აჭარადერბენთი / Derbent / ქოჯაელი / ქართეფე / კლარჯეთიდერესექი / Dereseki / სტამბოლი / ბეიქოზი / კლარჯეთიდეირმენბოღაზი / Değirmenboğazı / ბალიქესირი / მანიასი / კლარჯეთიდოღანჩაი / Doğançay / საქარია / გეივე / კლარჯეთიდოღანჯი / Doğancı / ბალიქესირი / მანიასი / კლარჯეთი

ეელმალი* / Elmalı / ბურსა / იზნიქი / აჭარაერდემლი* / Erdemli / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთიესენთეფე* / Esentepe / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიესენქოი / Esenköy / იალოვა / ჩინარჯიქი / კლარჯეთიესქიფერჰადიე* / Eskiferhadiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიესქიქარაჯაქაია / Eskikaracakaya / ბურსა/ ინეგოლი / აჭარაექშიდერე / Ekşidere / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიეშმეაჰმედიე / Eşmeahmediye / ქოჯაელი / ქართეფე / კლარჯეთი

თთეშვიქიე / Teşvikiye / იალოვა / ჩინარჯიქი / აჭარა, შავშეთითუფექჩიქონაქი* / Tüfekçikonak / ბურსა / ინეგოლი / აჭარა

იიანიქი / Yanık / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთიიენიმაჰალე / Yenımahalle / იალოვა / თერმალი / აჭარაიენიქავაქი* / Yenikavak / ბალიქესირი / ბალია / კლარჯეთიიენიქოი / Yeniköy / ქოჯაელი / ბაშისქელე / კლარჯეთიიეშილვადი / Yeşilvadi / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიილიმბეი* / İlimbey / საქარია / გეივე / კლარჯეთიირშადიე* / İrşadiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიიქბალიე* / İkbaliye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიიქრამიე* / İkramiye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიიჯადიე* / İcadiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიიჰსანიე / İhsaniye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთი

~ 132 ~

ლლუთფიე* / Lütfiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთილუთფიექოშქი* / Lütfiyeköşk / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთი

მმამურიე* / Mamuriye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიმაჰმუდიე* / Mahmudiye / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთიმერზუქიე* / Merzukiye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარამესრურიე* / Mesruriye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარამეჯიდიე /Mecıdiye / იალოვა / არმუთლუ / აჭარამეჯიდიე* Mecidiye / საქარია / ქარაფურჩექი / აჭარამურათბეი* / Muratbey / ბურსა / ინეგოლი / აჭარამურადიე* / Muradiye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიმურადიე* / Muradiye / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთი

ნნიმეთიე* / Nimetiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთინუზჰეთიე / Nüzhetiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთინუსრეთიე / Nusretiye / ქოჯაელი / ქართეფე / კლარჯეთი, აჭარანუსრეთიე* / Nusretiye / ქოჯაელი / ქარამურსელი / კლარჯეთინურიე / Nuriye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთინურუოსმანიე* / Nuruosmaniye / საქარია / გეივე / კლარჯეთი

ოორჰანიე* / Orhaniye / ბურსა / ქესთელი / კლარჯეთიოსმანიე* / Osmaniye / ბურსა / ქესთელი / კლარჯეთი

რრეშადიე* / Reşadiye / საქარია / აქიაზი / კლარჯეთი

სსაადეთი / Saadet / ბურსა / ინეგოლი / აჭარასაიფიე* / Sayfiye / ბურსა / ქესთელი / კლარჯეთისაფანჯა / Sapanca / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთისელიმიე* / Selimiye / იალოვა / არმუთლუ / კლარჯეთი, შავშეთისერვეთიე / Servetiye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთი

~ 133 ~

სიირეთიე* / Siyretiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთისულეიმანიე / Süleymaniye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთისულჰიე / Sulhiye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარასუჩიქთი* / Suçıktı / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთი

უულაშლი / Ulaşlı / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიუმმიე / Ümmiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთი

ფფანაიერი / Panayır / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიფევზიე* / Fevziye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაფეჰლივანჰოჯა* / Pehlivanhoca / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიფინარლი* / Fınarlı / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთი

ქქადიფინარი / Kadıpınar / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთიქანლიჩაი* / Kanlıçay / საქარია / ქარაფურჩექი / აჭარაქარაფინარი* / Karapınar / ბურსა / მუსტაფაქემალფაშა / კლარჯეთი, შავშეთიქარაფურჩექი / Karapürçek / საქარია / ქარაფურჩექი / აჭარაქარაქადი / Karakadı / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაქარაჩამი / Karaçam / საქარია / გეივე / კლარჯეთიქიშლაჩაი* / Kışlaçay / საქარია / საქარიას ცენტრ. / კლარჯეთიქარგალიიენიქოი * / Kargalıyeniköy / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიქიზანლიქი / Kızanlık / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიქირინთი* / Kırıntı / ბურსა / იზნიქი / აჭარაქირქფინარი / Kırkpınar / საქარია / საფანჯა / კლარჯეთიქოიიერი* / Köyyeri / საქარია / ქოჯაალი / აჭარაქომურჯუქადი* / Kömürcükadı / ბურსა / მუსტაფაქემალფაშა / კლარჯეთი, შავშეთიქოზლუქი* / Kozluk / საქარია / ქოჯაალი / აჭარა (ლივანა)ქოჩბაირი* / Koçbayırı / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიქუთლუჯა* / Kutluca / ბურსა / იზნიქი / აჭარა

შშევქეთიე* / Şevketiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიშერეფიე* / Şerefiye / საქარია / გეივე / კლარჯეთიშერეფიე* / Şeref’iye / საქარია / აქიაზი / კლარჯეთი, ტაო, შავშეთი, აჭარა

~ 134 ~

შირინსულჰიე / Şirınsulhiye / ქოჯაელი / ქართეფე / კლარჯეთიშირინქოი* / Şirinköy / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთი

ჩჩაილიჯა* / Çaylıca / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაჩინარფინარი / Çınarpınar / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიჩიფთლიქი* / Çiftlikköy / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაჩიფთლიქალანი* / Çiftlikalanı / ბალიქესირი / გონენი / კლარჯეთიჩუბუქლუბალა* / Çubuklubala / ქოჯაელი / იზმითი / კლარჯეთი

ჯჯანდარლი* / Candarlı / ბურსა / იზნიქი / აჭარაჯუმჰურიეთი* / Cumhuriyet / ბალიქესირი / მანიასი / კლარჯეთი

ჰჰაიდარიე* / Hamidye / ბურსა / გემლიქი / აჭარაჰაირიე* / Hayriye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაჰაირიე* / Hayriye / იალოვა / არმუთლუ / კლარჯეთიჰამზალი* / Hamzalı / ბურსა / ორჰანგაზი / აჭარაჰამითლი / Hamitli / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიჰამიდიე* / Hamidiye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაჰამიდიე* / Hamidiye / ბურსა / გემლიქი / აჭარა, კლარჯეთიჰამიდიე* Hamidiye / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიჰასანეინი* / Hasaneyn / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიჰასანფაშა* / Hasanpaşa/ ბურსა / ინეგოლი / აჭარაჰაჯიოსმანი* / Hacıosman / ბურსა / იზნიქი / აჭარაჰილმიე* / Hilmiye / ბურსა / ინეგოლი / აჭარაჰისარეინ / Hisareyn / ქოჯაელი / გოლჯუქი / კლარჯეთიჰიჯრიე* / Hicriye / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთიჰუსეინშეიჰი / Hüseyinşeyh / საქარია / ჰენდექი / კლარჯეთი

~ 135 ~

სარჩევი

შესავალი 3

ნაწილი პირველიქართველთა მუჰაჯირობა - ეპოქები და თაობები

1. მუჰაჯირობის მოკლე ისტორია 71.1. მუჰაჯირობა და საქართველოს ისტორიის მუჰაჯირობამდელი ფრაგმენტები 71.2. რუსეთ-ოსმალეთის ომები XIX საუკუნეში და მუჰაჯირობა 91.3. მოკლე განმარტებები მუჰაჯირობის ზოგიერთი ფაქტორის გამო 131.4. მუჰაჯირობა და ქართველი მამულიშვილები 171.5. ქართველთა გადასახლება და ახალ მიწაზე დამკვიდრება 21

2. მუჰაჯირთა შთამომავლები და ეთნიკური ვინაობის გამოხატვის ზოგიერთი საკითხი 253. მოკლე ჩანაწერი ქართული ენისა და ქართველების შესახებ თანამედროვე თურქეთში 354. მშობლიური ენა თურქეთის ქართველებში და თვითშემეცნების ზოგიერთი საკითხი 405. ორიოდე სიტყვა თანამედროვე თურქეთის ადმინისტრაციულ სტრუქტურაზე 436. ზოგიერთი განმარტება წიგნის სტრუქტურის გამო 46

ნაწილი მეორექართველთა დასახლებები და ქართული ენის გეოგრაფია მარმარილოს ზღვის რეგიონში

შესავალი მეორე ნაწილისთვის ანუ მარმარილოს ზღვის რეგიონის პროვინციები 551. ქართველთა გაერთიანებები 592. ბალიქესირის პროვინცია 64

ჩანართი ახმედ მელაშვილის გამო 703. ბურსის პროვინცია 784. იალოვას პროვინცია 945. საქარიას პროვინცია 98

ჩანართი თურქეთის სკოლებში ქართული ენის სწავლებისათვის 1086. ქოჯაელის პროვინცია 116

ბოლოთქმა 125

ლიტერატურა 127

დანართი: მარმარილოს ზღვის რეგიონის ქართულენოვანი სოფლები 130

~ 136 ~

გამომცემლობის რედაქტორი: ნანა ხახუტაიშვილი

გამომცემლობის რედაქტორი: ლალი კონცელიძე

ტექნიკური რედაქტორი: ედუარდ ანანიძე