MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO – HISTORIJSKOG...

8/18/2019 MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO – HISTORIJSKOG NASLIJEĐA-DIPLOMSKI RAD - …

1/74

UNIVERZITET U SARAJEVU

GRAĐEVINSKI FAKULTETODSJEK ZA KONSTRUKCIJE

DIPLOMSKI RAD

M LTERI Z ZID NJE PRI REST UR CIJI I

S N CIJI OBJEK T

KULTURNO

HISTORIJSKOG N SLIJE Đ

Mentor Redžo Bašić Prof. dr Azra Kurtović, dipl.inž.građ. 384/K

Sarajevo, Septembar 2015. godine


2/74

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA

KULTURNO – HISTORIJSKOG NASLIJEĐA

1

Najiskrenije se zahvaljujem svom mentoru prof. dr Azri Kurtović na izboru teme, na

izuzetnom strpljenju i vremenu posvećenom mom diplomskom radu kao i na ukazanoj

pomoći i nizu korisnih sugestija tokom pisanja ovog rada.

Veliku zahvalnost dugujem svojoj porodici koja mi je pružila neizmjernu podršku u

toku trajanja studija, prijateljima i kolegama.


3/74



2

SADRŽAJ

UVOD ....................................................................................................................................... 4

1. MALTERI ........................................................................................................................... 61.1. Historijski razvoj spravljanja i upotrebe maltera .......................................................... 6

1.2. Definicija maltera i opći pojmovi .................................................................................. 81.3. Osnovne komponente za izradu maltera ..................................................................... 10

1.3.1. Veziva .................................................................................................................. 10

1.3.1.1. Građevinski kreč ............................................................................................ 111.3.1.1.1. Proizvodnja, gašenje i očvršćavanje kreča ............................................... 12

1.3.1.2. Hidraulični kreč ........................................................................................... 181.3.1.2.1. Hidraulični kreč dobijen pečenjem krečnjaka sa primjesama gline ....... 181.3.1.2.2. Hidraulični kreč dobijen postupkom miješanja kreča sa materijalimakoji imaju pucolanska svojstva ............................................................................... 19

1.3.1.3. Građevinski gips ........................................................................................ 211.3.1.3.1. Štuk – gips .............................................................................................. 221.3.1.3.2. Malterski gips .......................................................................................... 22

1.3.1.3.3. Estrih gips ............................................................................................... 22

1.3.2. Agregati ............................................................................................................... 23

1.3.3. Voda …………………………………………………………………………… 25 1.3.4. Dodaci malterima .............................................................................................. 26

1.4. Svojstva malterskih smjesa – maltera ........................................................................ 27

1.4.1. Konzistencija (plastičnost) maltera …………………………………………… 271.4.2. Homogenost ......................................................................................................... 28

1.4.3. Sposobnost zadržavanja vode …………………………………………………… 28 1.4.4. Čvrstoća maltera ……………………………………………………………….. 291.4.5. Otpornost prema dejstvu mraza ………………………………………………. 311.4.6. Prijanjanje maltera za podlogu ............................................................................ 31

1.4.7. Ostala važnija svojstva maltera …………………………………………...…… 321.5. Vrste maltera ………………………………………………………………………. 33

1.5.1. Malteri prema vrsti veziva ..................................................................................... 33

1.5.1.1. Krečni malter .................................................................................................... 33

1.5.1.2. Cementni malter ............................................................................................... 34

1.5.1.3. Gipsni malter ................................................................................................... 34

1.5.1.4. Krečno – cementni malter ................................................................................. 341.5.1.5. Gipsno – krečni malteri ..................................................................................... 35

1.5.2. Malteri prema namjeni ........................................................................................... 35

1.5.2.1. Malteri za zidanje .............................................................................................. 35

1.5.2.2. Malteri za malterisanje ....................................................................................... 35

1.5.2.3. Dekorativni malteri ............................................................................................. 36

1.5.2.4. Injekcioni malteri ................................................................................................ 36

1.5.2.5. Hidroizolacioni malteri ....................................................................................... 361.5.2.6. Malteri za toplotnu i zvučnu zaštitu ................................................................... 36


4/74



3

2. KULTURNO – HISTORIJSKI OBJEKTI ....................................................................... 372.1. Restauracija ................................................................................................................ 37

2.2. Konzervacija .............................................................................................................. 38

2.3. Sanacija ...................................................................................................................... 382.4. Rehabilitacija ............................................................................................................. 38

2.5. Svjetska kulturna i prirodna baština (UNESCO) ....................................................... 392.6. Kulturno – historijski objekti u Bosni i Hercegovini ................................................. 402.6.1. Stari most u Mostaru (na listi Svjetske baštine UNESCO-a) ................................ 412.6.2. Most Mehmed- paše Sokolovića u Višegradu(na listi Svjetske baštine UNESCO-a) 452.6.3. Stari kameni most u Konjicu ................................................................................... 46

3. MALTERI ZA ZIDANJE OBJEKATA KULTURNO-HISTORIJSKOG NASLIJEĐA .. 483.1. Uvod ............................................................................................................................. 48

3.2. Pregled dosadašnjih ispitivanja sastavnih komponenti postojećih maltera ................. 483.3. Metodologija utvrđivanja sastavnih komponenti za izradu maltera kod restauracije,

konzervacije i sanacije zidanih kamenih konstrukcija .......................................................... 51

3.3.1. Pregled uzoraka postojećeg maltera sa kulturno-historijskog spomenika .............. 533.3.2. Odabir komponenti za maltere i ispitivanje osnovnih svojstava komponenti ......... 54

3.3.3. Spravljanje probnih mješavina maltera variranjem komponenti i njihovihmeđusobnih odnosa ................................................................................................... 54

3.3.4. Ispitivanje osnovnih svojstava svih probnih maltera u svježem i očvrslom stanju .. 543.3.5. Selekcija na temelju ključnih svojstava maltera

(čvrstoća na pritisak, izgled,…) i konačan odabir maltera ...................................... 55

4. MOST NA KOŽETINI, HISTORIJSKI SPOMENIK .................................................... 564.1 Podaci o mostu i lokalitetu – Most u Kožetini .......................................................... 56

4.1.1. Historijski podaci ................................................................................................ 56

4.1.2. Opis mosta – historijskog spomenika ................................................................. 594.1.3. Dosadašnje aktivnosti na zaštiti ili istraživanju mosta ........................................ 62

4.2. PROGRAM SANACIJE, KONZERVACIJE I RASTAURACIJE MOSTA ............ 63

NA KOŽETINI4.2.1 Opis faza Programa sa metodološkim pristupom ............................................... 63

4.2.1.1. Izrada programa istražnih radova ................................................................ 64

4.2.1.2. Projekat postojećeg stanja ........................................................................... 664.2.1.3. Praćenje i nadziranje istražnih radova ......................................................... 684.2.1.4. Izrada preliminarne statičke analize mosta ................................................. 684.2.1.5. Izrada zaključaka, smjernica i preporuka za projekat

sanacije (zaštite) mosta ................................................................................. 694.2.1.6. Prateće aktivnosti vezane za Program sanacije, konzervacije i

rastauracije mosta na Kožetini .................................................................... 694.2.1.7. Izrada Elaborata o obavljenim prethodnim radovima istražnog

karaktera za HE Ustikolina ......................................................................... 69

5. ZAKLJUČAK ................................................................................................................... 716. LITERATURA .................................................................................................................. 72


5/74



4

UVOD

Veoma važan proces u nastanku građevina od antičkog perioda pa do danas predstavljala jeizrada maltera. Rimljani nisu izumjeli malter, ali su usavršili njegovo dobi janje. Pitanje je dali bi građevine iz modernog doba opstale stotinama odnosno hiljadama godina kao što je toslučaj sa antičkim, rimskim, osmanskim ili austrougarskim građevinama.

Osnovni elementi ovog rada temelje se na načelima autentičnosti (pregled i razumijevanjesastava i karakteristika postojećih maltera) i kompatibilnosti (razvoj maltera sličnihkarakteristika postojećem malteru), kao i činjenici da na tržištu ima veliki broj komercijalnih

proizvoda koji se proizvode u laboratorijskim i fabričkim uslovima bez adekvatne analizesamog historijskog objekta i postojećih maltera koji su njegov sastavni dio i koji se obično uzmalo više truda mogu naći u pojedinim dijelovima (temelji, zidovi, stubovi, lukovi i sl.).R estauratori i konzervatori teže da kulturno-historijske objekte prilikom restauracije,konzervacije i sanacije približe što bolje izvornom stanju, tako da se izbjegava korištenjekomercijalnih proizvoda - gotovih malterskih smjesa pri izvođenju ovih radova.

Prilikom restauracije, konzervacije i sanacije objekata kulturno-historijskog naslijeđa trebadetaljno analizirati sve komponente postojećih maltera, kao i proces njegove izrade.Odgovarajućom analizom odabranog uzorka postojećeg maltera, moguće je pronaći iste ilislične materijale, koji bi mogli da zamjene historijske materijale, ne narušavajući pri tome

trajnost jedne građevine.

Predmet ovog rada su malteri koji se koriste za restauraciju, konzervaciju i sanaciju objekata

kulturno-historijskog naslijeđa. Najvećim dijelom u ovom radu su obrađeni malteri koji sespravljaju od građevinskog kreča, hidrauličnog kreča i gipsa sa dodacima mineralnog-neorganskog porijekla.

Konzervatori su skloni da upotrebljavaju samo tradicionalne tehnike građenja ili sanacije iupotrebu tradicionalnih materijala prilikom ovih zahvata na kulturno-historijskim objektima.

U takvim se razmišljanjima danas na cement kao sastavni dio krečno-cementnog maltera za

zidanje, gleda kao na materijal koji se ne bi smio gotovo nikako upotrijebiti pri restauraciji,konzervaciji i sanaciji ovih objekata.

Cilj aktuelnih istraživanja koja se danas provode, je pronalazak tradicionalno proizvedenihmaterijala za spravljanje maltera koji bi bili što sličniji postojećim malterima u kulturno-historijskim objektima, a koji bi imali visoke mehaničke karakteristike, zadovoljavajućuotpornost na djelovanje različitih agresivnih agenasa (trajnost), visoke estetske vrijednosti ičija bi primjena bila ekonomski opravdana.Pored toga, na istraživanja i razvoj građevinskih materijala, snažan uticaj ima općeprihvaćenikoncept održivoga razvoja, koji pored socioloških i ekonomskih aspekata, obuhvata uštedu


6/74



5

energije, zaštitu životne okoline, smanjenje emisije stakleničkih gasova i očuvanjeneobnovljivih prirodnih resursa.

Nepokretni spomenici kulture kao trajni znaci graditeljskih, kulturnih i umjetničkih dometaodređene sredine oduvijek su bili posebno zaštićeni, a trajanje takvih građevina organizovanadruštva su nastojala što je moguće više produžiti. Ipak, i spomenici kulture imaju ograničenvijek trajanja jer su izloženi djelovanju prirodnih sila i ljudskom razaranju, pa je do današnjegdoba preživio samo manji broj značajnih građevina naše prošlosti.

U radu je dat kratak osvrt na istorijat zaštite kulturnog naslijeđa, kako u svijetu tako i u Bosnii Hercegovini. Ukratko su obrađena tri reprezentativna ostvarenja na polju mostogradnje kojisu proglašeni Nacionalnim spomenicima Bosne i Hercegovine: Stari most u Mostaru i MostMehmed- paše Sokolovića u Višegradu koji se nalaze ina listi Svjetske baštine UNESCO-a,kao i Stari kameni most u Konjicu. Kod sva tri analizirana kulturno-historijska spomenika je

zajednička nit, da su prilikom konzervacije, restauracije i sancije korišteni hidrauličnimalteri napravljeni kao nekada, od pijeska, gašenog kreča i drobljene opeke.

Takođe u ovom radu je analizirana mogućnost sanacije historijskog spomenika – Most uKožetini Općina Foča, Ustikolina koji je 2005. godine proglašen nacionalnim spomenikomBosne i Hercegovine od strane Komisije za očuvanje nacionalnih spomenika BiH.

Na osnovu načina na koji je most izveden, građevinskog materijala i veziva koje je

upotrijebljeno, most u Kožetini može da se datira u kasni srednji vijek, u vrijeme prije dolaskaOsmanlija u ove krajeve. Starost druma na kome je most sagrađen, procjenjuje se na otprilike2.000 godina. Morfologija terena i trasa drevnog puta-druma ukazuju na činjenicu da je mostna ovom mjestu mogao da postoji još u rimskom periodu.


7/74



6

1. MALTERI

1.1. Historijski razvoj spravljanja i upotrebe maltera

Arheološki nalazi govore o raznovrsnoj i rasprostranjenoj upotrebi maltera još u davnimvremenima, a razloge za to treba tražiti u činjenici da su se malteri relativno lako pripremali iugrađivali i najprimitivnijim oruđima i da su sirovine za izradu maltera bile oduvijek veomadostupne čovjeku.

Prvi korišteni malteri su bili napravljeni od gline. To je posebno karakteristično za graditeljeMesopotamije i Kine koji su zidove svojih građevina zidali od glinene opeke, koje su prvo

bile sušene na zraku – čerpić a kasnije su iste pečene. Površine od gline su bile osjetljive naeroziju, tako da iz ovog perioda nema sačuvanih građevina (≈ 5.000 g. p.n.e.).U Haldeji se počinju zidovi malterisati malterom od gline i gipsa – alabestera. Gips seeksploatisao u gornjem Egiptu u mjestu Alabastron po čemu je i dobio naziv alabaster (≈ 3.000 g. p.n.e.). U kasnijem periodu Egipćani za izgradnju svojih građevina (posebno

piramida) počinju koristiti malter spravljen od gipsa (≈ 2.000 – 1.600 g. p.n.e.).

Proizvodnja kreča i primjena krečnog maltera počela je sa razvojem civilizacije na Kritu.Upotreba maltera razvija se naročito sa građenjem građevina od opeke (≈ 1.500 g. p.n.e.).

Vještina pravljenja kreča sa K rita prenijeta je u antičku Grčku. Grci kao dodatak kreču počinju koristiti vulkanski pepeo sa ostrva Santorin (≈ 600 g. p.n.e.).Iz istog perioda, prilikom iskopavanja u Lepenskom viru (Podunavlje), pronađen je podizrađen od maltera s dodacima živog kreča (≈ 600 g. p.n.e.).

Vrhunac u pravljenju kreča i njegovoj upotrebi dostignut je za vrijeme Rimskog Carstva(≈ 300 g. p.n.e.). Rimljani su od Grka preuzeli način izrade maltera i unaprijedili ga, dodajućimu vulkanski pepeo i crveni vulkanski pijesak (pucolan - po mestu Pozzuoli, u blizini

Napulja). Miješanjem gašenog kreča sa lokalnim pijeskom, uz dodavanje vulkanskog pepela i

usitnjene opeke, Rimljani su dobili hidraulički malter koji su koristili za zidanje zidovaKoloseuma, zidanje kamenih mostova, akvadukta, zidanje kupola na sakralnim građevinama, malterisanje zidova cisterni za vodu itd. Da bi poboljšali konzistenciju svežeg maltera,Rimljani su počeli koristiti dodatke-aditive organskog porijekla (životinjska krv, životinjskemasti i mlijeko). Na ovaj način su poboljšavali trajnost maltera. To nije bilo iznenadnootkriće, nego rezultat dugotrajnoga praktičnog iskustva. O trajnost maltera iz ranog Rimskog

perioda svjedoče i brojne građevine (putevi, akvadukti i hramovi), koje su se očuvale dodanašnjih dana što je dokaz da su drevni Rimljani bili vrhunski inžinjeri.Širenjem rimske civilizacije i izgradnjom velikog broja objekata u svim provincijamaRimskog carstva, pa tako i na našim prostorima (početak nove ere) se susrećemo sa zidanim


8/74



7

građevinama (mostovi, utvrđenja, sakralni objekti, rimske vile, rimske banje i dr.) u kojima jeupotrebljavan malter od gašenog kreča, lokalnog pijeska i usitnjene opeke.

Sa propašću Rimskoga Carstva i dolaskom Slavena u naše krajeve (VI-VII stoljeće), prestala je i gradnja monumentalnih građevina na našim prostorima.

Utvrđeni srednjovjekovni gradovi u Bosni, nastali su pretežno u doba njene samostalnosti(XIII-XV stoljeće), a samo je jedan manji broj nastao još u XII stoljeću i to u područjucentralne Bosne. Odlikuju se gradnjom od blokova lomljenog kamena, kao i klesanih blokova

kamena sa upotrebom krečnog maltera sa drobljenom ciglom i ciglenim brašnom.

U drugoj polovini XVI stoljeća, Osmanlije su posjedovale tehnike izgradnje nepreglednogunutrašnjeg prostora ograničenog “bestežinskom” ali masivnom kupolom i uspjevali su

napraviti perfektan sklad između unutrašnjeg i vanjskog prostora, kao i sklad tame i svjetlosti.Primjer ovih objekata su brojne džamije u Bosni i Hercegovini.Kod izgradnje džamija, za spravljanje maltera korišten je gašeni kreč, mljevena cigla i kozjadlaka kao aditiv.

Posebnu pažnju su posvećivali izgradnji kamenih minareta (munara), koje su radili od tesanihkvadera koje su zidali u slojevima koji odgovaraju visinama stepenica i na taj način u oblikuspirale povezuju cijelu konstrukciju u jednu čvrstu cjelinu. Spojnice rezanog kamena skoro su nevidljive, a upotrijebljeni malter je velike tvrdoće i nijeidentičan sa krečnim malterom obimnih zidova džamije. Prema dostupnim podacima, postoji

mogućnost da je upotrebljavani malter, tzv. „lućum“ koji se spravljao od kreča kao veziva,lokalnog riječnog pijeska i pamuka i maslinovog ulja kao aditiva, koji smjesi da ju vrlo čvrst ivodonepropustan malter.

Stari osmanski mostovi građeni su od kamena tesanca na jakim pilonima u riječnom koritu i prema sredini su uzdignuti radi bržeg otjecanja vode sa kolovoza. Pojedini kameni mostovi izovog perioda ističu se pravim majstorskim oblikom i izradom.Takva je jednolučna Kozja ćuprija na Miljacki na starom Carigradskom drumu, koja i danasstoji potpuno očuvana, Šeher -čehajina ćuprija u Sarajevu koja je premostila Miljacku sa pet

okana (danas ih ima četiri, a peto okno na lijevoj obali, zasuto je 1897. godine). Iz 16. stoljeća je vrijedan i most u Žepi na riječici Žepi, ćuprija na rijeci Bosni u Sarajevskom polju (Ilidža) i most na Trebišnjici kod Trebinja (Arslanagića most). Pored svih ovih mostova najvrijedniji i najčuveniji su Stari most u Mostaru i čuvenaćuprija Mehmed- paše Sokolovića u Višegradu.Vezivanje kamenih blokova starih mostova izvedeno je korištenjem hidrauličnog maltera, teželjeznih spojnica: klamfi i spona koje su bile ankerisane u kamene blokove u namjenskiurađene žljebove u koje je ulijevano rastopljeno olovo radi povezivanja cijelog sistema luka ičela mosta u jedinstvenu cjelinu.

http://maturski.org/ISTORIJA/Mehmed-pasa-Sokolovic.htmlhttp://maturski.org/ISTORIJA/Mehmed-pasa-Sokolovic.htmlhttp://maturski.org/ISTORIJA/Mehmed-pasa-Sokolovic.htmlhttp://maturski.org/ISTORIJA/Mehmed-pasa-Sokolovic.htmlhttp://maturski.org/ISTORIJA/Mehmed-pasa-Sokolovic.html


9/74



8

Izgleda da su stari gr aditelji bili svjesni ponašanja kamena na zatezanje i da je primjenaduktilnog materijala kao kovano željezo bilo sredstvo za dobijanje skladnijih i otpornijihobjekata.

Polovinom XVII stoljeća u Engleskoj, dolazi do pronalaska hidrauličnog kreča koji se dobijao pečenjem krečnjaka sa primjesama gline (pronalazači J. Smitn i J. Parker). Zbog svojesličnosti sa bojom maltera iz antičkog Rima, ovo novo hidraulično vezivo, nazvano je roman-cementom. Pronalaskom roman-cementa započinje industrijska proizvodnja hidrauličnihveziva, kao i njihove upotrebe za spravljanje maltera. Početkom XVIII stoljeća (Frost uEngleskoj i Vicat u Francuskoj), pronalaze novi postupak za proizvodnju hidrauličnog kreča,

prema kojem se hidraulično vezivo dobija pečenjem smjese krečnjaka i gline prethodnozajednički samljevenih po mokrom postupku. Ova vrsta veziva, poznata pod imenom

britanski cement, može se smatrati pretečom industrijske proizvodnje cementnih veziva jer sunjima dati osnovni principi na kojima se zasniva i današnja proizvodnja cementa.

Austrougarski period u Bosni i Hercegovini je okarakterisan kao period industrijalizacije,

razvoja i prilagođavanja zapadnoj kulturi, tako da se napušta ručna obrada kamena i kodizgradnje objekata sve više se koristi industrijski proizvedena opeka. Kamen se koristi zatemelje objekata i soklene zidove.

Građevinska djelatnost u Bosni i Hercegovini se razvija u drugom smjeru, ponajviše kada jeriječ o profanim građevinama, koje sada nose primat u odnosu na raniju dominacijureligioznih građevina. U ekspanzivnom razvoju gradskih centara i sredina, pored zgrada

ministarstava, pozorišta, bolnica, muzeja, željezničkih stanica i drugih objekata javnogkaraktera, posebno mjesto pripada i gradskim vijećnicama.

Karakterističan primjer je sarajevska Vijećnica koja je izvedena u pseudomaurskom stilu, zakoji je karakteristična dekorativna fasada sa bogatom ornamentikom i dekorativno-plastičnimelementima. Pored dekorativne fasade, sarajevska Vijećnica je karakteristična po svom

prostornom i konstruktivnom rješenju. Zidovi Vijećnice izvedeni su od opeke zidane u krečnom malteru sa prirodnimkomponentama (pijesak, građevinski kreč, hidraulično vezivo i hidraulični dodaci) sa

kamenim soklom, obrađeni su završnim slojem od gipsanog ili finog krečnog maltera koji predstavlja jedinstvenu cjelinu sa dekorativnom plastikom na zidovima i stropovima.

1.2. Definicija maltera i opći pojmovi

Malteri su vještački k ameni materijali koji nastaju očvršćavanjem homogenizovanihmješavina sitnog agregata i vezivnih supstanci. Ove mješavine se uobičajeno nazivaju – malterske smjese.

https://bs.wikipedia.org/wiki/Historija_Sarajevahttps://bs.wikipedia.org/wiki/Historija_Sarajeva


10/74



9

Obično se primjenjuju u vidu tankih slojeva čije debljine ne prelaze veličinu od 3 cm. Za ovemješavine mogu se koristiti samo sitni agregati sa zrnima čija je krupnoća do 4 mm.

Upotrebljavaju se:

kao vezivno sredstvo za zidanje svih vrsta zidova od kamena i opeke, za ispunjavanje

horizontalnih i vertikalnih spojnica - šupl jina između elemenata i horizontalno postavljanje elemenata zida (puni ili šuplji blokovi),

za malterisanje svih vrsta zidova od kamena i opeke pri čemu se stvara sloj koji poočvršćavanju obezbjeđuje da površina bude ravna za dalju obradu i služi za zaštitu zida oduticaja iz atmosfere,

za zaštitu osnovnog - nosećeg materijala ili elemenata konstrukcije od različitih uticaja(protivpožarna, hidroizolaciona, antikorozivna zaštita itd.),

za izradu raznih vrsta podloga i košuljica za podove,

za sanaciju i popravku zidanih konstrukcija od kamena i opeke,

za popunjavanje spojnica između elemenata od kojih se izvode montažne konstrukcije,

za injektiranje pukotina i šupljina u stijenskoj masi, tlu, betonskim ili zidanimkonstrukcijama (injekcioni malteri).

Da bi se za sve ovo mogli upotrijebiti, malteri moraju zadovoljiti veći broj različitih uslova. U prvom slučaju je potrebno da malteri imaju dovoljno velike mehaničke čvrstoće; u drugomslučaju će se od maltera zahtjevati vodoodbojnost i vodonepropustljivost; u trećem slučaju odmaltera se zahtijeva otpornost i postojanost u različitim sredinama i štetnim uticajima tihsredina itd.

Kako bi se malteri mogli upotrijebiti za tako raznovrsne radove, oni treba da imaju sljedećeosobine: potrebne mehaničke karakter istike (čvrstoće pri pritisku, zatezanju i savijanju),

potrebnu kompaktnost i adheziju za druge materijale, da su vodonepropustljivi ili

vodoodbojni, otpornost na dejstvo mraza, da tokom vremena ne mijenjaju zapreminu, da su

otporni na različita agresivna djelovanja okolne sredine u toku eksploatacije i dovoljno trajni,da imaju odgovarajuću boju i lijep izgled kao i da se mogu međusobno povezati sa postojećim

malterima. Ova posljednja osobina je veoma značajna za upotrebu maltera pri restauraciji isanaciji objekata kulturno-historijskog naslijeđa.

Sve ove uslove može ispuniti malter kod kojeg je adekvatno izabrano odgovarajuće vezivo,odgovarajući materijal za ispunu (agregat), upotrijebljena najpogodnija količine vode i

pažljivo upotrijebljeni dodaci s obzirom na očekivanu funkciju maltera u građevinskojkonstrukciji.


11/74



10

Slika 1.1. Izgled gradilišnog miksa maltera – homogenost i plastičnost maltera

Pored nabrojanih osobina i uslova koje treba da ispune malteri, svježe malterske mješavinetreba da se karakterišu homogenošću, ugradljivošću i obradljivošću, tj. treba da imaju

povoljne konzistencije (plastičnost).

Zbog toga je često potrebno na tačno određeni način izvršiti spravljanje maltera, tj.u potrijebiti jedno ili više veziva, dodati odgovarajuće dodatke i spravljene maltere

blagovremeno i pravilno ugraditi.

1.3. Osnovne komponente za izradu maltera

1.3.1. Veziva

Pod vezivima podrazumijevamo materijale koji pomiješani sa vodom daju dobro ugradljiva plastična tijesta sposobna da nakon određenog vremenskog perioda i fizičko-hemijskih procesa, čvrsto povežu druge komponente, očvrsnu i poprime svojstva kamena. Procesočvršćavanja maltera zasniva se na mehanizmu očvršćavanja upotrijebljenog veziva. Vezivo je najvažnija komponenta maltera.

Prema hemijskom sastavu možemo ih podijeliti na organska i neorganska veziva. U ovomradu biće riječi o neorganskim (mineralnim) vezivima.

Prema uslovima koji su potrebni za uspješno očvršćavanje malterskih smješa, neorganskaveziva obično dijelimo u dvije grupe:

hidraulična (razne vrste cemenata i hidraulični kreč) - veziva koja očvršćavaju i navazduhu i pod vodom;


12/74



11

nehidraulična (građevinski kreč i gips) - veziva koja imaju svojstvo očvršćavanja iočuvanja čvrstoće samo na vazduhu (vazdušna veziva).

Kao veziva za maltere koji će ovd je biti razmatrani o bično se koristi građevinski kreč(najčešće gašeni u vidu krečnog tijesta ili hidratisani kreč), hidraulični kreč i gips. U ovomradu neće se razmatrati cementi, zato što su malteri na bazi cementa dosta kruti i što nisu

povoljni za upotrebu pri restauraciji i sanaciji objekata kulturno-historijskog naslijeđa.

Najveći značaj za građevinarstvo imaju hidraulična mineralna veziva. Za maltere koji seupotrebljavaju prilikom restauracija i sanacija objekata kulturno-historijskog naslijeđa,najveći značaj imaju hidraulična mineralna veziva na bazi hidrauličnog kreča ili kreča sadodatkom pucolana. Pucolani će se posebno obraditi u nastavku ovog rada (poglavlje1.3.1.2.2. ).

Hidraulična mineralna veziva su složeni hemijski sistemi u čiji sastav kao osnovne supstanceulaze oksidi: CaO, MgO, SiO2, Al2O3 i Fe2O3. Osobine svih materijala ovog tipa najvišezavise od tzv. hidrauličnog modula hm, koji se definiše relacijom:

2 2 3 2 3

% %h =

% % %m

CaO MgO

SiO Al O Fe O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ( 1 )

i koji izražava sadržaj baznih sastojaka: CaO i MgO u odnosu na kisele sastojke: SiO2, Al2O3 i Fe2O3.

Za najveći broj mineralnih veziva karakteristična je jedna određena vrijednost hidrauličnogmodula - hm. Kod kreča, čiji je osnovni sastojak CaO i kod koga je sadržaj glinenih primjesa,a samim tim i kiselih sastojaka neznatan, vrijednost hidrauličnog modula je vrlo velika iiznosi preko 9. K od hidrauličnog kreča, koji sadrži dosta glinenih primjesa, vrijednosthidrauličnog modula se kreće od 1,7 do 9. Kod cementa koji je tipično hidraulično vezivo,vrijednost hidrauličnog modula je srazmjerno najmanja i on varira u granicama od 1,9 do 2,4 .

Razlika između navedenih materijala je u tome što se oni dobijaju pečenjem sirovina narazličitim temperaturama.Kreč se dobija pečenjem krečnjaka sa veoma malim sadržajem glinovitih primjesa (95-99%CaCO3) na temperaturi od 1000 – 1200 °C, ali koja je niža od temperature kod koje se dešava

proces sinterovanja (~1300 °C). Na temperaturi od 900 – 1000 °C dobija se hidraulični kreč, s tim što se u sirovini za njegovodobijanje nalazi i odgovarajuća (manja) količina glinovitih primjesa (6-22 %).

Malteri se mogu spravljati sa jednim ili više veziva. Ukoliko se primjenjuje više od jednog

veziva, takvi malteri se još i nazivaju složenim malterima.


13/74


14/74



13

Pečenje krečnjaka ili dolomita se može vršiti u različitim pećima, koje se obično dijele u dvijegrupe: peći sa prekidnim radom i peći sa neprekidnim radom. Kod prve vrste peći – peći sa

prekidnim radom, kada se završi proces pečenja, peć se potpuno prazni i očisti a onda se

pristupa njenom ponovnom punjenju i procesu pečenja. Tipični predstavnik su obične„poljske“ peći – krečane, koje su bile ozidane kamenom i malterom od gline. U ovim pećima,gorivo – drvo ili ugalj, izgara na dnu peći i pečenje se vrši pomoću plamena koji se provlačiizmeđu komada krečnjaka. Nedostatak ovih peći je mali kapacitet, veliki utrošak goriva iveliko gubljenje toplote.

Slika 1.2. Proces pečenja u poljskoj peći – krečani

Na ovaj način se dobijao kalcitni živi kreč veoma dobrog kvaliteta, koji je zavisio od lokalnodostupne sirovine –kamena krečnjaka, tako i od iskustva lokalnih majstora koji su vršili„paljenje krečane“ i pečenje kreča. Kreč dobijen na ovaj način obično se naziva, komadni živikreč.

Danas se u industriji kreča najviše upotrebljavaju vertikalne-šahtne peći i cilindrične rotacione peći. Mogu da rade neprekidno, krečnjak se dopunjava sa gornje strane u peć, a dobijeni živikreč se ispušta kroz otvor sa donje strane peći. Vertikalne-šahtne peći se mogu puniti

krupnijim komadima krečnjaka ili dolomita veličine 8-20 cm. Cilindrične rotacione pećizahtijevaju mnogo veću usitnjenost sirovine i ista se drobljenjem usitnjava na veličinu 1,5-7cm.

K rečnjak (CaCO3), pečen na temper aturi od 1000 – 1200°C (u industrijskim pećima), raspadase na kalcijum-oksid (CaO) – živi kreč i ugljen-dioksid (CO2) prema sljedećoj jednačini: CaCO3 + Q → CaO + CO2 .Za temperaturu razlaganja kalcita uzima se vrijednost od 898°C.

Dolomit (CaCO3·MgCO3) ima dosta složeniji proces pečenja koji se odvija prema sljedećoj jednačini:


15/74



14

CaCO3·MgCO3 + Q → CaO·MgO + 2CO2.Za temperaturu razlaganja dolomita uzima se vrijednost od 725°C.

Tokom cijelog procesa pečenja sirovine, odvija se niz fizičko-hemijskih procesa. U prvoj fazi pečenja dolazi do povećanja zapremine zrna sirovine. Daljim porastom temperature dolazi dootpuštanja CO2 i prelaska karbonata u okside. U ovoj fazi zapremina ostaje konstantna, ali segubitkom CO2 smanjuje gustoća i povećava poroznost, odnosno zapremina pora i šupljina.Ovako nastao kreč vrlo je reaktivan zbog visoke poroznosti. Daljim povećavanjemtemperature, kristali se počinju sinterovati, odnosno spajati uz smanjenje zapremine,

poroznosti i specifične površine te povećanja gustine. Na ovaj način se dobije prepečeni ili„mrtvo pečeni“ kreč, koji zbog manje specifične površine ima nisku reaktivnost.

Uticaj temperature na kristale CaO prilikom procesa pečenja prikazan je na sljedećoj slici.

t < 900 °C t = 900 °C

t = 1000 °C t = 1100 °C

Slika 1.3. Uticaj temperature na kristale CaO pri procesu pečenja kreča


16/74



15

Za kvalitet kreča nije bitna samo količina nego i vrsta primjesa. Prisustvo gline i jedinjenja

željeza je štetno jer kiseli osidi (SiO2, Al2O3, Fe2O3), koji iz njih nastaju, na visokimtemperaturama pečenja krečnjaka reaguju sa nastalim CaO gradeći razne silikate, aluminate iferite kalcijuma, koji smanjuju aktivnu komponentu kreča (CaO), otežavaju i usporavajugašenje dobijenog kreča. Posebne probleme pravi primjesa magmezijum-oksida (MgO) kodkalcitnog kreča, jer se on zbog visoke temperature prepeče i kasnije se teško ili gotovo nikakone može gasiti. Za vrijeme gašenja kalcitnog kreča, MgO se ne ugasi, nego ostanenepromijenjen i počinje da se gasi tek prilikom očvršćavanja maltera (MgO + H2O →Mg(OH)2) uz bubrenje koje uzrokuje oštećenje maltera, što nazivamo korozijom. Zato se

propisima ograničava i toleriše prisustvo magnezijum-oksida (MgO) do 5%.

Kalcitni živi k reč koji se upotrebljava u graditeljstvu k arakteriše srazmjerno konstantan sastav oksida, koji je dat u tabeli 1.1.

Tabela 1.1. Sadržaj oksida i negasivih čestica u kalcitnom živom kreču

Sadržaj Procenat (%)kalcijum-oksid (CaO ) 95 - 98

magnezijum-oksid (MgO ) 1 - 5

gubitak žarenjem 1 - 3

neugasivih čestica 0,5 - 3

Kako veličina zrna ili komada sirovine varira u zavisnosti od vrste peći ili tehnologije koja sekoristi prilikom pečenja, realno je nemoguće da se sva zrna ili komadi idealno „ispeku“. Zatosu u živom kreču prisutni i drugi sastojci: nedovoljno pečeni dijelovi, prepečeni (sinterovani)dijelovi i razne druge primjese koje zavise od stepena čistoće sirovine.

Tabela 1.2.Temperatura pečenja, zapreminska masa, početak i kraj gašenja i sadržaj negasivih čestica

Parametri Tem peratura pečenja u °C 900 1000 1100 1200 1300 1400

zapreminska masa u g/cm3 1,55 1,59 1,72 1,92 2,12 2,34

početak gašenja u sec. odmah odmah 1 15 25 150kraj gašenja u sec. 90 120 150 190 190 540negasivi ostatak u % 8,3 7,2 2,3 0,9 0,3 0,2

Kada se kalcitni živi (negašeni) kreč pomiješa sa vodom dolazi do njegovog gašenja, koje sedešava po hemijskoj reakciji:

CaO + H2O → Ca(OH)2 + Q,


17/74



16

u veoma kratkom vremenu, uz oslobađanje značajne količine toplote.

Dokazano je da se proces gašenja kreča odvija u tri faze:

I faza – otapanje CaO – vezanje vode;II faza – nastanak hemijskog spoja CaO · 2 H2O;III faza – hemijska reakcija ras pada dihidrata CaO · 2 H2O → Ca(OH)2 + H2O.

Do ovih saznazanja se došlo praćenjem promjene temperature u zavisnosti od vremena prigašenju kreča i određivanju strukture produkata hemijske reakcije u pojedinim fazama.

Slika 1.4. Promjena temperature u zavisnosti od vremena prilikom gašenja kreča

U procesu gašenja kalcitnog kreča, komadi živog kreča se raspadaju na sitne čestice kalcijum-hidroksida (Ca(OH)2), koje su reda veličine 0,001 mm. Velika specifična površina zrna, koja

je posljedica ove usitnjenosti, uslovljava veliku sposobnost zadržavanja vode i izuzetnu plastičnost krečnog tijesta. Poslije miješanja sa vodom svaka čestica Ca(OH)2 je okruženatankim filmom apsorbovane vode, koja ima ulogu svojevrsnog hidrodinamičkog

podmazivača. Na ovaj način se dobija krečno tijesto velike plastičnosti, što je posebno važno prilikom spravljanja i primjene različitih maltera spravljenih na bazi građevinskog kalcitnogkreča.

Gašenje živog kreča se najčešće provodilo na gradilištu u plitkim drvenim sanducima(„korito“ za gašenje kreča), u koje se stavlja živi kreč i dovoljna količina vode, a zatim se svedobro miješa. Za dobijanje kreča u kašastom stanju (krečna kaša) upotrebljava se priličnovelika količina vode, jer usljed razvijanja toplote dosta vode prilikom gašenja ispari. Ovakougašen kreč procjeđuje se kroz metalno sito i sipa u tzv. krečnu jamu-krečanu. Neugašenikomadi kreča i primjese, koje je sito zadržalo, uklanjaju se i postupak gašenja se ponavlja sve

dok se ne izvrši gašenje predviđene količine živog kreča. Neugašene čestice su veoma štetne


18/74



17

jer se njihovo gašenje kasnije nastavlja u zidovima ili na omalterisanim površinama gdje umalteru dolazi do pojave tzv. „kokica“ i one mogu prouzrokovati raspadanje maltera.Da bi se ova pojava izbjegla, krečno tijesto (krečna kaša) treba da ostane što duže u krečnoj

jami prije njegove upotrebe za spravljanje maltera, kako bi se gašenje u potpunosti završilo. Radi sprečavanja površinske karbonatizacije pri dužem čuvanju, krečnu kašu je potrebno prekriti pijeskom ili odgovarajućim prekrivačem.

Kada se dolomitni živi kreč pomiješa sa vodom dolazi do njegovog gašenja, pri čemu potpunohidratizira samo kalcitna komponenta. U toku ovog postupka, tek 10-25% magnezijum-oksida

hidratizira u vremenskom periodu od 10 – 24h. Sve ovo se dešava prema hemijskoj reakciji:CaO·MgO + H2O → Ca(OH)2 + MgO + Q,

Ovakav, nepotpuno ugašeni dolomitni kreč, stvara poteškoće ukoliko se primjenjuje kaovezivo u malterskoj smjesi, što može uticati na povećanje zapremine ugrađenog maltera. Sveovo kao posljedicu može imati raspadanje maltera u zidovima ili na omalterisanim

površinama. Pretpostavlja se da je ovo bio ključni razlog zbog čega se u prošlosti koristioisključivo krečnjak od kojeg se dobijao kalcitni kreč od kojeg su spravljani malteri.

Gašenje živog kreča danas se najčešće vrši mehanizovano u industrijskim pogonima-hidratorima, gdje se dobija hidratisani kreč. Ova vrsta kreča se dobija gašenjem živog kalcitnog kreča-CaO sa količinom vode koja približno odgovara hemijski potrebnoj vodi(32,13 % u odnosu na masu negašenog kreča). Proces gašenja na ovaj način je veoma ubrzan i

dobija se visok kvalitet proizvoda. Hidratisani kreč se pakuje u papirnim vrećama i mora sečuvati uticaja vlage. Gašeni kreč koji se upotrebljava u graditeljstvu treba da ima sadržaj hidrok sida koji je dat utabeli 1.3.

Tabela 1.3 . Sadržaj hidroksida u kalcitnom gašenom kreču

Sadr žaj Procenat (%)

kalcijum-hidroksid ( Ca(OH)2 ) 92 - 98

magnezijum-hidroksid ( Mg(OH)2 ) 1 - 5

gubitak žarenjem osušenog kreča 0,5 - 2

Kreč se najviše primjenjuje za izradu maltera, tj. u obliku smješa sa prirodnim pijeskom ili sadrugim sitnim agregatima. Krečno tijesto se prilikom sušenja jako steže i skuplja, a to dovodido njegovog pucanja. Upotreba agregata ove nepovoljne efekte potpuno isključuju. Ovdjetreba napomenuti da agregat ne učestvuje u hemijskoj reakciji očvršćavanja maltera.

Krečni malteri na vazduhu postepeno očvršćavaju pod uticajen dva hemijska procesa: - sušenje, uslovljava približavanje čestica Ca(OH)2 i njihovo međosobno srastanje, i

- karbonatizacija, odvija se putem reakcije: Ca(OH)2 + CO2 → CaCO3 +H2O.


19/74



18

Krečni malter ugrađen u zid gubi na zraku procesom sušenja višak vode a CO 2 ulazi i stvaraCaCO3, koji je čvrst i netopiv materijal i sve ovo utiče na povećanje čvrstoće maltera. U

prirodnim uslovima, proces očvršćavanja krečnog maltera teče veoma sporo i može trajati

godinama.

Po čvrstoći krečni malteri spadaju na posljednje mjesto u nizu hidrauličnih i nehidrauličnihveziva. Što je kreč čistiji to je i čvstoća maltera niža (primjese SiO2, Al2O3 i Fe2O3 stvarajuspojeve koji povećavaju čvstoću maltera).

1.3.1.2. Hidraulični kreč

Hidraulični kreč spada u kategoriju hidrauličnih veziva i može se dobiti na dva načina:

pečenjem krečnjaka sa primjesama gline i postupkom miješanja kreča sa materijalima kojiimaju pucolanska svojstva.

1.3.1.2.1. Hidraulični kreč dobijen pečenjem krečnjaka sa primjesama gline

Hidraulični kreč se dobija pečenjem laporovitih krečnjaka sa 6-22 % glinovitih primjesa, natemperaturi od 900-1000 °C. Tokom pečenja sirovine ovakvog sastava ne dolazi samo doraspadanja kalcijum-karbonata već i do jedinjenja CaO sa oksidima SiO2, Al2O3 i Fe2O3 koji

se sadrže u glini. Na taj način se dobijaju silikati, aluminati i feriti kalcijuma ( 2CaO· SiO2 ,CaO· Al2O3 i 2CaO· Fe2O3 ).

Prosječan sastav hidrauličnog kreča dobijenog postupkom pečenja dat je u sljedećoj tabeli.

Tabela 1.4. Prosječan sastav hidrauličnog kreča dobijenog postupkom pečenja

Sadržaj Procenat (%)4 - 23

1 - 15

CaO 60 - 90

MgO 0 - 6

0,1 – 3,5

nerastvorljivi ostatak 0 - 7

Ova jedinjenja mogu da očvršćavaju na vazduhu u prisustvu CO2, u debelim zidovima bez prisustva CO2, kao i pod vodom.

Ukoliko u hidrauličnom kreču nakon pečenja, ima više slobodnog kreča, utoliko je on bliži

građevinskom kreču i ima manje izraženu sposobnost hidrauličnog očvršćavanja. U ovomslučaju dobijamo hidraulični kreč slabo izražene hidrauličnosti.


20/74



19

Ukoliko se pečenjem dobijaju kalcijum-silikati i kalcijum-aluminati, utoliko sposobnosthidrauličnog očvršćavanja raste i on se više približava cementima. U ovom slučaju dobijamohidraulični kreč jako izražene hidrauličnosti.

Hidraulični kreč je komadast prije gašenja i nije bijele boje kao živi kalcitni kreč. N jegova boja je obično siva ili žutosiva. Pri mješanju sa vodom dolazi do gašenja pri čemu se raspadau fini prah. Ovo gašenje nije tako burno kao u slučaju gašenja živog kreča.

Hidraulični kreč se razlikuje od građevinskog kreča po sadržaju kiselih sastojaka (SiO2, Al2O3 i Fe2O3) i on se takođe karakteriše tzv. hidrauličnim modulom hm, koji je već definisan relacijom . . . ( 1 ).

U sledećoj tabeli date su uporedne vrijednosti hidrauličnih modula građevinskog kreča i

hidrauličnog kreča.

Tabela 1.5. Vrijednosti hidrauličnih modula građevinskog kreča i hidrauličnog kreč a

VRSTA HIDRAULIČNI MODUL građevinski kreč 6 - 10

hidraulični kreč 3 - 6

hidraulični kreč visoke otpornosti 2 - 3

1.3.1.2.2 . Hidraulični kreč dobijen postupkom miješanja kreča sa materijalima koji imajupucolanska svojstva

Hidraulični kreč može da se dobije i na drugi način, miješanjem kreča i drugih materijala kojiimaju pucolanska svojstva, a koji se jedine sa krečom i daju produkte sa hidrauličnim svojstvima.

Pucolani su supstance mineralnog (neorganskog) sastava koje nemaju sopstvenu vezivnu moćili je ona vrlo mala, ali koje su sposobne da na normalnim temperaturama i u prisustvu vlage

reaguju sa krečom ( Ca(OH)2 ) i daju nove materijale koji imaju hidraulična svojstva.

Ime dolazi od mjesta Pozzuoli kod Napulja gdje se uzimao ovaj materijal i koristio za

spravljanje maltera još u starom vijeku.

U sastav pucolana najčešće ulaze oksidi: SiO2, Al2O3 i Fe2O3, pa se kao rezultat hemijskihreakcija između ovih oksida i Ca(OH)2 dobijaju različiti hidrosilikati, hidroaluminati i


21/74



20

hidroferiti kalcijuma koji se teško rastvaraju u vodi. Na primjer, ako Ca(OH)2 rastvoren uvodi stupi u reakciji sa SiO2, dobit će se sljedeći hidrosilikat kalcijuma:

Ca(OH)2 + SiO2 + H2O → CaO · SiO2 · 2H2O

Da bi se ove reakcije odvijale što intenzivnije, neophodno je da pucolani budu što finijesamljeveni.

Pucolani u opštem slučaju mogu biti različitog porijekla i najčešće se dijele na prirodne ivještačke.

U prirodne se ubrajaju: pucolanska zemlja (po kojoj su svi materijali ove vrste dobili ime),

santorinska zemlja, dijatomejska zemlja, crvenica ili boksit, o palska breča, vulkanski tuf,vulkanski pepeo itd.

Tabela 1.6. Hemijski sastav prirodnog pucolana (okolina Napulja – Italija)

Sadržaj Procenat (%)

64,71

20,03

Fe2O3 4,98

4,39

MgO 0,96 Na2O 1,77

K 2O 3,07

H2O 0,09

U vještačke pucolane spadaju nusprodukti različitih industrijskih postupaka: leteći (elektro-filtrerski) pepeo, filterska SiO2 prašina, granulisana (bazična) zgura visokih peći, crveni mulj,r azni keramički i ciglarski materijali, itd.

Postoje još i tzv. „aktivirani pucolani“, koji se dobivaju žarenjem izvjesnih mater i jala čime se postiže aktiviranje njihovih pucolanskih svojstava (neke vrste glina).

U ovom radu je interesantna upotreba prirodnih komponentnih materijala, tako da će se unastavku ovog rada razmatrati primjena samo prirodnih pucolana i drobljene cigle (česticeispod 0,09 mm predstavljaju vezivni materijal) u postupku dobijanja hidrauličnih maltera.

Pucolani se često koriste za spr avljanje maltera koji će se primjenjivati kako na vazduhu takoi u vodi. U oba slučaja zajedno sa pucolanom se upotrebljava i kreč, pri čemu se u slučajumaltera dobijaju daleko veće čvrstoće u poređenju sa običnim krečnim malterom.


22/74



21

Osnovne komponente pucolana su oksidi: SiO2, Al2O3 i Fe2O3, koji su najčešće u amorfnom-staklastom obliku i baš ova okolnost uslovljava njihovu pucolansku aktivnost.

Kod prirodnih pucolana su u općem slučaju prisutne i mnoge druge supstance koje ponekad,čak i ako se radi o malim količinama, mogu da budu vrlo štetne. Postoji veći broj metoda putem kojih se na bazi hemijskih i drugih analiza može utvrditi pucolanska aktivnostkonkretnog materijala.

Stepen aktiviranja vezivnih svojstava pucolana može se ocijeniti jedino na bazi ispitivanjamehaničkih karakteristika ovih materijala u kombinaci ji sa krečom (Ca(OH)2) - supstancomkoja je neophodna za ispoljavanje pucolanske aktivnosti.

Prosječan sastav hidrauličnog kreča dobijenog postupkom miješanja dat je u sljedećoj tabeli.

Tabela 1.7. Prosječan sastav hidrauličnog kreča dobijenog postupkom miješanja

Sadržaj Procenat (%)58 – 60

5 – 20

2 – 7

Fe2O3 1 – 3

gubitak žarenjem 6 - 22

1.3.1.3. Građevinski gips

Građevinski gips se dobija pečenjem gispsanog kamena (sadre) koji se uglavnom sastoji odminerala gipsa (CaSO4 ·2H2O - dihidrat) i drugih primjesa kao što su pijesak, krečnjak, glina idr. Pored sadre – dihidrata, u prirodi se često sreće bezvodni kalcijum sulfat (CaSO4) – anhidrit, koji je redovni pratilac sadre i razlikuje se po znatno većoj tvrdoći.

Gips se najčešće proizvodi tako što se sadra prethodno usitnjava na komade prečnika 30 – 60mm, a zatim se melje u prah. Dobijeno sirovinsko brašno unosi se u kotlove za pečenje ili urotacionim peći. Sirovina se izlaže programiranom režimu zagrijavanja uz postepeno

povećanje temperature. Nakon pečenja gotov proizvod se hladi, a zatim ponovo melje kako bise do bila potrebna finoća mliva.

Temperatura pečenja sadre nije naroćito visoka i kreće se do 110-180 °C (prosječno 150 °C). Na ovim temperaturama dolazi do sljedeće hemijske reakcije:

CaSO4 · 2H2O → CaSO4 · 0,5 · H2O + 1,5 · H2O,

što znači da je gips po svom hemijskom sastavu CaSO4 · 0,5 · H2O – poluhidrat.


23/74



22

Dobijeni gips – poluhidrat je hemijski vrlo nestabilan i teži da pređe u stabilno stanje ponovnim vezivanjem hidratne vode, na čemu se zasniva proces vezivanja i očvršćavanja

gipsa.

Osobine dobijenog gipsa zavise od temperature na kojoj se vrši dehidratacija sadre. Natemperaturama oko 100 °C dobijamo poluhidrat ( CaSO4 · 0,5 · H2O ), a pri temperaturamaoko 200 °C dolazi do potpune dehidratacije i stvara se anhidrit (CaSO4).

U zavisnosti od uslova dehidratacije i temperature pečenja, razlikujemo sljedeće vrste gipsa:štuk -gips, malterski gips, estrih gips i specijalni gipsevi velike čvrstoće.

1.3.1.3.1. Štuk - gips

Sastoji se uglavnom od poluhidrata, pri čemu smije da sadrži samo manje količine nedovoljno pečenih ili prepečenih dijelova. Prema krupnoći zrna spada u kategoriju gipsa srednje finoćemliva.

Brzina vezivanja i očvršćavanja je veća sa porastom sadržaja poluhidrata (niža temperaturadehidratacije) i sa porastom finoće mljevenja gipsa.

Štuk – gips se primjenjuje za malterisanja, izradu prefabrikovanih elemenata i za razne

unutrašnje ukrasne radove. Vrijeme vezivanja ne smije da iznosi više od 30 minuta.

Pri očvršćavanju povećava zapreminu za oko 1 %, tako da nema opsanosti od stvaranja prslina. Očvrsli gips je porozan materijal, lijepog izgleda i ima dobre termoizolacioneosobine. Nedostatak mu je upijanje vlage, omekšavanje uz opadanje čvrstoće i agresivan je

prema betonu i metalima.

1.3.1.3.2. Malterski gips

Gips za maltere u prvom redu služi za malterisanje. Prema krupnoći zrna spada u kategorijugipsa krupnije finoće mliva i ima veći procenat primjesa u odnosu na štuk – gips.

S obzirom na namjenu – malterisanje, ova vrsta gipsa ima relativno dugo vrijeme vezivanjakoje je ograničeno na najviše 2 sata.

1.3.1.3.3. Estrih gips

Estrih gips je smješa anhidrata (CaSO4), kalcijum-oksida (CaO) i prirodnih primjesa koja sedobija pečenjem sadre na temperaturama od 900 – 1100 °C.

Ima znatno veće konačne čvrstoće od štuk -gipsa i malterskog gipsa.


24/74



23

Vrijeme vezivanja ovog gipsa je vrlo dugo i ograničeno je na najviše 36 sati.

1.3.2. Agregati

U općem slučaju pod agregatom se podrazumijeva materijal rastresite strukture formiran uvidu skupa manje - više istovrsnih čestica, tj. materijal relativno homogen u smislu supstance-izgrađivača, koji se sastoji od međusobno nevezanih zrna određene krupnoće.

Agregati za izradu malter a, kao veoma značajne komponente koje utiču na fizičko mehaničkekarakteristike, mogu biti neorganskog ili organskog porijekla.

U ovom radu biće riječi o agregatima neorganskog (mineralnog) porijekla.

Najširu primjenu imaju malteri za zidanje i malteri za malterisanje koji se spravljaju na bazi prirodnog ili drobljenog sitnog agregata – pijeska.

Pijesak je prirodni nevezani sediment sa zrnima krupnoće do 4 mm. Može biti riječni (nalazištau postojećim riječnim tokovima), ali i brdski (nalazišta na mjestima nekadašnjih riječnih tokova

kao i na samom mjestu raspadanja stijenske mase) koji je prekriven zemljom. Najveći praktičniznačaj ima eksploatacija pijeska iz riječnih korita, sa sprudova. Riječni pijesak je manje više

čist, zaobljen i uglavnom sastavljen od zrna kvarca. Brdski pijesak ima oštre ivice i nije uvijekdovoljno čist, sadrži dosta ilovače koja obavija pojedina zrna ili je slobodna, a može da sadržii organske primjese (iz humusnog sloja). U zavisnosti od stijene od koje je nastao, ovaj

pijesak može da bude kvarcni ili krečnjački. Ukoliko je od kvarca, zrna pijeska su tvrda iotporna na djelovanje kiselina, a ukoliko je karbonatnog porijekla, zrna pijeska su mekša ilako se rastvaraju u kiselinama.

U malterima je prisutan samo sitni agregat, i to najčešće agregat sa zrnima krupnoće do 4 mm.Krupniji agregat u ovom slučaju ne dolazi u obzir, pošto se malteri u najvećem brojuslučajeva primjenjuju u vidu tankih slojeva čije debljine uglavnom ne prelaze veličinu od 3cm. U slučaju pijeska za malterisanje najkrupnije zrno osnovnog sloja može da ima veličinuod 4 mm, dok najkrupnije zrno završnog sloja može da bude veličine do 2 mm.

Pored ovoga, pijesak za maltere za zidanje i malterisanje treba da u pogledu ostatka na sitima

u toku prosijavanja agregata, zadovoljava uslove prema sledećoj tabeli.


25/74



24

Tabela 1.8 . Uslovi za agregat - pijesak za maltere za zidanje i malterisanje

Malteri za zidanjeSito Prolazi Yi (%) kroz

sitaBr (i) di(mm)

1 0,125 2 do 10

2 0,25 10 do 30

3 0,50 30 do 60

4 1,00 60 do 90

5 2,00 85 do 100

6 4,00 100

Malteri za malterisanje

Sloj maltera Ostatak na situ otvora 0,50mm (%)

Osnovni 50 do 80

Završni 10 do 50

Pored granulometrijskog sastava, malteri za zidanje i malteri za malterisanje na bazi prirodnog ili drobljenog pijeska moraju da zadovolje čitav niz i drugih uslova koji ćeobezbijediti dobivanje određenih fizičko - mehaničkih svojstava očvrslog maltera i njegovutrajnost.

Tako, na primjer, u pijesku smije da bude najviše 0,5% grudvi gline, sitnih čestica (mulja)krupnoće ispod 0,09 mm maksimalno do 10%, a lakih čestica (ugalj, lignit, drvo i biljnematerije) maksimalno do 0,5%.

Ograničavanje sadržaja glinovitih i vrlo sitnih čestica u pijesku je neophodno zbog toga što

ovi sastojci, zbog vrlo velike specifične površine zrna, zahtijevaju veliku količinu vode, čimese u negativnom smislu utiče na fizičko – mehanička svojstva maltera. Pored toga, ukolikoove čestice obavijaju zrna pijeska, adhezija između pijeska i veziva će biti smanjena, što ćetakođer uticati na pogoršavanje fizičko – mehaničkih karakteristika. Vrlo sitne čestice utiču ina proces očvršćavanja veziva, pošto su u stanju da okruže (zarobe) zrna veziva, da ih time

blokiraju i onemoguće njihovu vezivnu aktivnost.

Pored navedenih uslova, kod pijesk a za maltere postoje i ograničenja u pogledu nekih drugihštetnih sastojaka.


26/74



25

Ostali štetni sastojci limitirani su na sljedeći način :

- ukupni sumpor SO3 max 1,0 %

- hloridi max 0,1 %

-

nitrati, nitriti nisu dozvoljeni

Ova ograničenja su također neophodna, pošto sve navedene materije mogu u značajnoj mjerida ugroze procese koji dovode do očvršćavanja veziva a u kasnijoj fazi i do razaranjastrukture maltera.

1.3.3.Voda

U svakoj malterskoj mješavini voda predstavlja neophodnu komponentu, koja treba daobezbjedi ne samo vlaženje zrna agregata, nego i da obezbjedi dobru ugradljivost iobradljivost svježe malterske mješavine. Sa te tačke gledišta dolazimo do zaključka da jevoda u svježem malteru značajna kako sa kvalitativne tako i sa kvanitativne str ane.

Ukoliko se za izradu maltera koriste neorganska mineralna veziva, voda predstavlja osnovnu

strukturnu komponentu i tada ima dvostruku namjenu:

tehnološku, jer omogućava povezivanje praškastih i zrnastih materijala i dobijanje malterskih m ješavina određene gustoće,

hemijsku, jer omogućava odvijanje procesa hidratacije, vezivanja i očvršćavanja maltera uslučaju kada se kao vezivo koristi hidraulični kreč ili građevinski gips.

Voda za spravljanje malter a ne smije da sadrži sastojke (rastvorene ili suspendovane) koji ćenegativno uticati na procese vezivanja i očvršćavanja maltera. Propisano je da se zaspravljanje maltera mogu upotrijebljavati samo vode kod kojih vodonični pokazatelj pH imavrijednost najmanje 4,5.

Obična voda za piće praktično uvijek zadovoljava navedene uslove, pa ona može da se

upotrijebi za spravljanje maltera i bez posebnog dokazivanja podobnosti. U svim ostalimslučajevima mora se pribaviti dokaz o kvalitetu vode za izradu maltera.

Podobnost određene vode za spravljan je malter a može se u opštem slučaju ispitati postupcimakvalitativne i kvantitativne hemijsk e analize, a može se, isto tako ocijeniti i putemkomparativnih ispitivanja uzoraka spravljenih sa tom vodom i običnom vodom za piće.

Na primjer, u slučaju maltera za zidanje izvjesna količina vode se može upotrijebiti samo poduslovom ako malter spravl jen sa njom postigne više od 90 % čvrstoće istog maltera koji je

spravljen sa vodom za piće.


27/74



26

1.3.4. Dodaci malterima

Dodaci ili aditivi predstavljaju supstance koje svojim fizičkim, hemijskim ili kombinovanim

djelovanjem utiču na poboljšavanje određenih svojstava svježeg ili očvrslog maltera. Dodacimogu biti u tečnom ili praškastom stanju, a njihovo doziranje je obično oko 5% maseupotrijebljenog veziva, i dodaju se obično prilikom spravljanja malterske mješavine.

Osnovna podjela dodataka je na:

hemijske - najčešće u tekućem stanju, koji mogu biti organskog ili neorganskog porijekla, i

mineralne - najčešće fino usitnjeni materijali neorganskog por ijekla.

Historijski gledano, mineralni dodaci imaju primjenu još od antičkih vremena i to su najčešće

fino usitnjeni materijali neorganskog porijekla i kao takvi su predmet razmatranja u ovomradu.

Kao što je već rečeno, malteri se uglavnom primjenjuju u tankim slojevima pri čemu semalterske smjese u najvećem broju slučajeva nanose na podloge bez intenzivnijeg zbijanja,odnosno bez primjene nekog mehaničkog postupka kompaktiranja. Pored ovoga, malterskesmjese se na jčešće nanose na podloge od poroznih materijala (opeka, porozne vrste kamena,itd) koje kapilarnim putem vrlo brzo „izvlače“ iz maltera značajne količine vode, čime sematerijali „prosušuju“. S obzirom na potrebu da tokom tehnološkog postupka nanošenjamalterskih smjesa na podloge bude obezbijeđena određena plastičnost koja će garantovati

ugradljivost, odnosno obradljivost smjesa, kod maltera se vrlo često koriste različi ti organskiili neorganski dodaci koji povećavaju sposobnost smjesa da u sebi zadrže vodu, odnosno kojiomogućavaju da smjese u dužem periodu budu dovoljno plastične.

Dodaci sa kojima se postižu ovakvi faktori nazivaju se plastifikatori. Jedan od najvažnijih plastifikatora za maltere je kreč koji npr. u složenom malteru kao što je krečno – gipsni, praktično ne doprinosi mehaničkim svojstvima maltera, ali vrlo mnogo poboljšava njegovuugradljivost i obradljivost.

Kao plastifikatori pored kreča, mogu da se koriste kameno brašno i neke vrste vulkanskog pepela (u staklastom-amorfnom stanju). Ovdije se radi o vrlo disperznim (fino samljevenim)

neorganskim materijalima koji se odlikuju sposobnošću zadržavanja vode, formiraju oko zrnaveziva tanke opne i time smanjuju unutrašnje trenje u masi.

Kao dodaci malterima često se javljaju i različite boje. Ovo se u prvom redu odnosi na maltereza malterisanje i to na završne slojeve ovih maltera (dekorativni). Boje za maltere moraju da

budu postojane i ne smiju negativno da utiču na proces očvršćavanja upotr ijebljenog veziva.Takođe i ovdje treba upotrijebiti boje mineralnog porijekla.


28/74



27

1.4. Svojstva malterskih smjesa - maltera

1.4.1. Konzistencija (plastičnost) maltera

Pod konzistencijom se podrazumijeva stepen povezanosti komponenata malterske smjese koji

utiče na veličinu unutrašnjeg trenja u masi.S obzirom da se unutrašnje trenje u tečnostima uzima kao mjera viskoziteta, generalno

posmatrano konzistencija se može definisati primjenom različitih postupaka kojima se ukrajnjoj liniji dolazi do određenih pokazatelja viskoziteta malterske smjese. Kako je konzistencija veoma značajno tehnološko svojstvo maltera, ona utiče na njegovuobradljivost, a bolja ili lošija obradljivost malterskih smjesa ima velikog uticaja na mnoga

svojstva očvrslog maltera.

Obradljivost u stvari predstavlja sposobnost malterske smjese da se u tankom, homogenom,

sloju rasprostre preko određene podloge.S obzirom da ove podloge (na primjer opeka, kamen i sl.) nisu nikada idealno ravne, potrebno

je da malterske smjese budu takve, da se primjenom određenog postupka nanošenja(ugrađivanja) ostvari što je moguće ravnomjernija veza maltera sa podlogom. Kako čvrstoća i

postojanost veze podloga – malter u velikoj mjeri zavise od ostvarene površine kontakta, jasno je da obradljivost maltera predstavlja njegovu vrlo značajnu karkteristiku.

Konzistencija malterske smjese zavisi od niza faktora: vrste, količine i granulometrijskogsastava agregata, vrste i količine veziva, količine vode, eventualnog prisustva aditiva,

postupka spravljanja i dr.

Međutim, ovo svojstvo prije svega zavisi od tzv. vodovezivnog faktora tj. od masenog odnosaveziva i vode. S obzirom da se u najvećem broju slučajeva malterske smjese na podlogenanose bez intenzivnijeg zbijanja, odnosno bez primjene sredstava za mehaničkozgušnjavanje, konzistencija maltera je najčešće tečna ili plastična.Ukoliko se prilikom ugrađivanja maltera primjenjuju i izvjesni postupci mehaničkog zbijanja,konzistencija smjese može da bude i kruća tj. mogu se koristiti i smjese većeg viskoziteta.

Konzistencija (plastičnost) maltera se određuje mjerenjem veličine rasprostiranja u dvaokomita pravca, koja se dobija nakon potresanja uzorka na potresnom stolu (disk sa

naznačenim cikličnim krugovima u mm), u skladu sa trenutno važećim standardima.


29/74



28

Slika 1.5. Određivanje konzistencije malterske smjese na potresnom stolu

Razlikujemo tri vrste konzistencije: kruta, plastična i tekuća, čije su vrijednosti date usljedećoj tabeli.

Tabela 1.9 . Granice konzistencije maltera

Kategorija Konzistencija ( mm )

Kruta < 140

Plastična 140 do 200

Tekuća >200

1.4.2. Homogenost

Pod homogenošću se podrazumijeva jednakost konzistencije i boje po cijeloj masi svježe

malterske smjese. Uslov homogenosti malterske smjese je od naročitog značaja za maltere za

malterisanje i za ove maltere homogenost je jedan od propisanih uslova kvalitete.

1.4.3. Sposobnost zadržavanja vode

Konzistencija maltera treba da bude takva da nakon njegovog nanošenja na određenu podlogu, a u zavisnosti od primjenjenog načina nanošenja, u optimalnoj mjeri budeobezbjeđeno popunjavanje svih neravnina date podloge (udubljenja, pukotine i dr.), što jeosnovni uslov da se ostvari potrebna ravnomjernost veze malter – podloga.


30/74



29

Pored ovog uslova, malterske smjese treba da budu takvog sastava da se u potpunosti isključimogućnost pojave raslojavanja (izdvajanja vode i segregacija čestica veziva i agregata), kao imogućnost gubitka veće količine vode usljed kapilarnog upijanja podloge.

Ukoliko nastupi bilo koji od ovih slučajeva, doći će do osjetnog pada fizičko - mehaničkihkarakteristika očvrslog maltera.

Sposobnost zadržavanja vode treba da iznosi minimum 85% i ispituje se upoređivanjemčvrstoća pri pritisku uzoraka pripremljenih u kalupima sa dnom od opeke i kalupima sametalnim dnom.

1.4.4. Čvrstoća maltera

Čvrstoća maltera se određuje na uzorcima u obliku prizmi, dimenzija 40 mm x 40 mm x 160

mm. Kalup za izradu prizmi je trodijelni, od čelika, izrađen tako da se istovremeno mogu

praviti 3 prizme ( jedna serija).

Slika 1.6. Kalup za izradu prizmatičnih uzoraka maltera

Kalupi sa uzorcima krečnog maltera se čuvaju u prostoru, na temperaturi od 20 2oC i

minimalne vlažnosti 50%. U takvoj sredini ukalupljeni uzorci se drže do otvaranja kalupa, to jest od 20 do 24 h, a u slučaju da malter nije dostigao dovoljnu čvrstoću da bi se sa prizmatičnim uzorcima moglo rukovati bez oštećenja, otvaranje kalupa se odlaže na još 24 h. Nakon dovoljnog očvršćavanja prizmi, masa svake prizme se izmjeri, evidentira i prizma senumeriše. Do početka ispitivanja sve prizme se njeguju pod istim termohigrometrijskimuslovima (stalna temperatura prostorije 20 2oC i optimalne vlažnosti zraka 60-70%).

Ispitivanja uzoraka se provode nakon 28 dana. U posebnim slučajevima, kao što su ispitivanjamaltera koji će se koristiti za restauraciju, konzervaciju i sanaciju objekata kulturno-histor ijskog naslijeđa, uzorci se mogu ispitivati nakon 60, 90 ili više dana.


31/74



30

Prvo se vrši ispitivanje čvrstoće na zatezanje pri savijanju i m jerodavna čvrstoća na zatezanje pri savijanju je srednja vrijednost od tri pojedinačna ispitivanja.

Slika 1.7. Ispitivanje uzoraka maltera na čvrstoću na zatezanje pri savijanju

Za ispitivanje čvrstoće na pritisak koriste se polovice prizmi dobijene nakon ispitivanjačvrstoće na zatezanje pri savijanju. Čvrstoća pri pritisku je srednja vrijednost od šest

pojedinačnih r ezultata ispitivanja. Ukoliko od 6 rezultata za pritisak jedan ili dva odstupaju zaviše od 10 % od prosječne vrijednosti, ovi rezultati se odbacuju, i za čvrstoću važi prosjek od

preostalih 4 ili 5 rezultata.

Slika 1.8. Ispitivanje uzoraka maltera na čvrstoću na pritisak

Na bazi ovih ispitivanja, definišu se klase – marke maltera.

Čvrstoća maltera zavisi od velikog broja uticajnih faktora. Ona zavisi od vrste i količineupotrijebljenog veziva, od količine vode, od vrste, količine i granulometrijskog sastavaagregata, od upotrijebljenog dodatka, od načina spravljanja, načina ugrađivanja, od

karakteristika podloge na koju se malter nanosi, od uslova očvršćavanja (uslovi sredine) i dr .


32/74



31

Stoga se u praksi (realnim uslovima), ukoliko se želi da se dobije malter određenihmehaničkih karakteristika, svim navedenim faktorima treba posvetiti odgovarajuću pažnju.

1.4.5. Otpornost prema dejstvu mraza

Otpornost maltera prema dejstvu mraza u najvećoj mjeri zavisi od ostvarene kompaktnostiočvrslog maltera tj od njegove strukture, odnosa veziva i agregata, poroznosti i dr. Na ovuotpornost vrlo mnogo utiče i obradljivost malterske smjese i to zato što se štetno djelovanjemraza prvo ispoljava na onim mjestima na kojima zbog neodgovarajuće ugradljivosti nijeostvarena potrebna homogenost očvrslog maltera (šupljine, pore, pukotine).

Otpornost prema dejstvu mraza naročito je važna kod maltera koji se primjenjuju za zidanjekamenih konstrukcija (zidovi, lukovi, itd) od klesanih blokova čije su spojnice direktnoizložene vlaženju i smrzavanju. Ova osobina je takođe bitna za maltera koji se primjenjuju zamalterisanje površina izloženih atmosferskim uticajima (fasade i sl.).Otpornost maltera na dejstvo mraza ispituje se na 6 uzoraka koji se izrađuju na isti način kaouzorci za definisanje marke maltera. Od ovih uzoraka tri se drže u vodi 28 dana do potpunogzasićenja, a zatim se naizmjenično, u ciklusim po 4 sata smrzavaju na – 20 oC i odmrzavaju uvodi sobne temperature, dok druga tri uzorka služe kao etaloni za poređenje. Smatra se da je malter otporan na mraz ako se nakon 25 ciklusa smrzavanja i odmrzavanja

njegova čvrstoća ne smanji više od 20%, a njegova masa ne smanji više od 2% .

1.4.6. Prijanjanje maltera za podlogu

Adhezija maltera za podlogu zavisi od niza faktora: vrste podloge (kamen, opeka),

konzistencije maltera, ravnosti, poroznosti i vlažnosti podloge, načina nanošenja(ugrađivanja) maltera itd.

Za ostvarivanje potpunog kontakta između maltera i podloge potrebna je određena "sila".Vrsta "sile" zavisi od postupka nanošenja materijala.

U slučaju nanošenja mistrijom, malter se zbija - "lijepi" na pripremljenu površinu pritiskom,koji preko mistrije proizvodi izvođač. U slučaju ugrađivanja injektiranjem, pritisak kojim se"lijepi" malter za podlogu ostvaruje se hidrauličkim pritiskom pumpi za malter .

Najčešća metoda za određivanje prionjivosti ili adhezije je mjerenje sile koja je potrebna zaodvajanje metalnog valjka (ili nekog drugog krutog prizmatičnog elementa) koji sespecijalnim ljepilom zalijepi za malter nanešen na podlogu (metoda povlačenjem premaza ilieng. Pull-off metoda). Valjak na površini ostaje zalijepljen dok veza između ovog elementa imaltera ne očvrsne, a zatim se spoj izlaže direktnom zatezanju.


33/74



32

Slika 1.9. Pripremljeni uzorak za ispitivanje prianjanja maltera za kameni blok

U trenutku odvajanja elementa sa površine moguće je očitati brojčanu vrijednost adhezije

izraženu kao vrijednost sile potrebne za uklanjanje elementa sa kontaktne površine, prema

sljedećoj relaciji:2

P N f

A mm, gdje je:

P- sila loma (granična vrijednost sile P) izražena u N

A- površina kontakta malter -element izražena u mm2

Slika 1.10. „Pull-off“ metoda (postupak ispitivanja adhezije)

1.4.7. Ostala važnija svojstva maltera

Malteri koji se primjenjuju za malterisanje spoljašnjih površina moraju da budu u dovoljnojmjeri propustljivi za vazduh, ali i istovremeno moraju da budu i vodootporni. Ova svojstva se

postižu optimalnim doziranjem agregata, veziva i vode, pri čemu se, naročito u vezi sa

svojstvom vodootpornosti, prilikom spravljanja malterskih smjesa koriste i različiti aditivi(koji su obrađeni u poglavlju -1.3.4. Dodaci malterima).


34/74



33

U slučaju maltera koji se primjenjuju za unutrašnje malterisanja, postavlja se i uslov daomalterisana površina bude pogodna za nanošenje boja. Ovaj uslov se također ostvaruje

primjenom pogodnih mješavina, na primjer, primjenom mješavina sa sitnijim agregatom i savećom količinom veziva.

Malteri za obradu površina ispod zemlje treba da budu što manje propustljivi za vodu.Vodonepropustljivost maltera se ostvaruje upotrebom hidrauličnih maltera, kao i korištenjemodgovarajućih aditiva. Za ispitivanje propustljivosti maltera za vodu postoje različiti uređaji i svi uglavnom imaju

pribor za mjeren je količine vode koja prođe kroz probni uzorak i pribor za mjerenje vodenog pritiska na površinu probnog uzorka.

1.5. Vrste maltera

Podjelu maltera možemo izvršiti prema:

Vrsti veziva

Prema namjeni

1.5.1. Malteri prema vrsti veziva

Prema vrsti upotrijebljenog veziva maltere dijelimo na:

Krečni malter

Cementni malter

Gipsni malter

Krečno - cementni malter

Gipsno – krečni malter

1.5.1.1. Krečni malter

Ovaj malter se koristi za malterisanje zidova i plafona te za zidanje slabije opterećenih zidova. Dobija se mješanjem gašenog ili hidratisanog kreča, pijeska i vode. U zavisnosti od

zahtjevanih svojstava očvrslog maltera, zapreminski odnos kreč: pijesak varira od 1 : 1do 1 : 4.


35/74



34

Za malterisanje se upotrebljava malter razmjere 1:1, 1:2 i 1:3, a za zidanje se upotrebljava 1:3

i 1:4. Krečni malter je plastičan i lako se ugrađuje, dok je slabo otporan na vodu i zato senajviše koristi za malterisanje unutrašnjih zidova i plafona, i to u prostorijama u kojima neće

biti vlage.Količina vode za spravl janje maltera ove vrste usvaja se tako da se obezbijedi odgovarajućakonzistencija (ugradljivost i obradljivost) malterske smjese. Krečni malter se odlikuje vrlomalim čvrstoćama. On sporo očvršćava i njegovo očvršćavanje nije ravnomjerno po cijelojmasi. Nije postojan u vodi i pod uticajem vlage relativno brzo propada.

1.5.1.2. Cementn i malter

Ovaj malter predstavlja mješavinu cementa, pijeska i vode. Razmjere mješanja cementa i pijeska po zapremini kreću se od 1 : 1 do 1 : 4, dok se voda dodaje prema potrebi, u zavisnosti

od željene konzistencije malterske smjese. Koristi se za fugovanje spojnica i malterisanje površina koje tr eba da su vodonepropusne(1:1), za tanke zidove i spoljno malterisanje osetljivih dijelova fasada – sokle (1:2), za spoljnamalterisanja (1:3) i za zidanje veoma opterećenih zidova i stubova (1:3 i 1:4). Upotrebljavase i za postavljanje kamenih ploča, za košuljice i podloge (1:2 i 1:3). Cementni malter je najčvršći malter, ali ima sklonost ka stvaranju prslina zato što je krut(pogotovo ako se pravi u razmjeri 1:1). Kao takav otporan je na vodu, i očvršćava čak i podvodom (hidrauličan).Za pojedine radove, na primjer za različita injektiranja, koristi se i samo mješavina cement –

voda. U ovakvim slučajevima vodocementni faktor se obično kreće između 0,4 i 0,5.Malteri sa većim sadržajem cementa, na primjer oni kod kojih je odnos cement : pijesak = 1:1,ili čista mješavina cementa i vode imaju izraženije skupljanje.

1.5.1.3. Gipsni malter

Pod gipsnim malterom podrazumijeva se ili samo mješavina gipsa i vode ili mješavina gips – voda – agregat. Ukoliko se primjenjuje samo mješavina gipsa i vode ovaj malter se dobivasipanjem gipsa u vodu i brižljivim mi ješanjem. S obzirom na vrlo brzo vezivanje gipsa, na

ovaj način dobijena gips smjesa mora se odmah upotrijebiti. Kod ovakve mješavine obično se primjenjuje voda u količini koja iznosi 80 % u odnosu na masu gipsa. Ovakvoj mješavinimogu se dodavati pijesak, razni aditivi, boje i dr.

Ovaj malter se ne upotrebljava za zidanje već samo za malterisanje. Najčešće se koristi zasaniranje nekih nepravilnosti na unutrašnjim zidovima. Pošto gips upija vlagu iz vazduhakoristi se prije svega u zatvorenim i suhim unutrašnjim prostorijama.

1.5 .1.4. Krečno – cementn i malter

Svojstva ovog maltera se nalaze između svojstava krečnog i cementnog maltera. S obzirom na

prisustvo kreča, ima bolju ugradljivost i obradljivost od cementnog maltera.


36/74



35

Koristi se za zidanje i malterisanje raznih vrsta zidova, pri čemu se može upotrijebiti i zamalterisanje spoljašnjih površina. Voda koja ulazi u sastav ovog maltera definiše se na bazikriterijuma konzistencije.

1.5.1.5. Gipsno – krečni malteri

Kao i u slučaju krečno – cementnog maltera, kreč se i ovd je javlja kao plastifikator tj. kaosupstanca koja poboljšava ugradljivost i obradljivost malterske smjese.Prilikom izrade ovog maltera prvo se miješaju kreč, pijesak i voda, a gips se dodaje na kraju,neposredno pred upotrebu. Sadržaj vode se i u ovom slučaju usvaja na bazi uslovakonzistencije.

Ovaj malter nije pogodan za spoljašnja malterisanja, kao ni za zidanje zidova koji će bitiizloženi uticaju atmosferilija.

1.5.2. Malteri prema namjeni

Prema namjeni malteri se dijele na:

Malteri za zidanje

Malteri za malterisanje

Dekorativni malteri

Injekcioni malteri

Hidroizolacioni malteri

Malteri za toplotnu / zvučnu izolaciju

1.5.2.1. Malteri za zidanje

Za zidanje se uglavnom koriste krečni, cementni i krečno – cementni malteri, koji su prethodno opisani.

1.5.2.2. Malteri za malterisanje

Za malterisanje se uglavnom koriste sve vrste maltera o kojima je u prethodnoj podjeli bila

riječ. Oni se za zidove najčešće nanose u dva ili tri sloja. Prvi sloj se nanosi neposredno na zidi on predstavlja podlogu za naredni sloj, odnosno slojeve.

Radi boljeg prijanjanja, prek o zidova koji se malterišu često se kao pr vi izvodi tzv. „špric – malter“- sloj tečnog maltera debljine nekoliko milimetara, koji se nabacuje na površinu

postupkom prskanja.


37/74



36

1.5.2.3 Dekorati vni malter i

Ovi malteri se koriste za završnu obradu zidnih površina i to kako spoljašnjih, tako iunutrašnjih. Kao veziva za ove maltere upotrebljavaju se obični, bijeli i obojeni cementi, atakođer kreč i gips.Malterima spravljenim sa bijelim cementom ili gipsom mogu se dodavati različiti pigmentineorganskog porijekla radi postizanja određene boje. Na primjer, za dobijanje zelene bojedodaje se oksid hroma, za crvene oksid željeza itd. Radi povećanja otpornosti na djelovanjeatmosferilija, dekorativnim malterima se često dodaju i određene hidrofobne materije. K ao agregat za dobivanje dekorativnih maltera koristi se čisti kvarcni pijesak, mljevenikrečnjak, dolomit i druge vrste kamena.

1.5.2.4. Injekcioni malter i

Sastav injekcionih maltera zavisi od niza faktora: predmeta injektiranja, geometrijskih

karakteristika prostora koji se injektira, načina injektiranja i dr.Za injektiranje se mogu upotrijebiti razne vrste cementa, sa ili bez dodatka mineralnog

agregata, kao i hidraulični kreč, sa ili bez dodatka mineralnog agregata. Kao agregat najčešćese koristi kvarcni pijesak, usitnjeni krečnjak, kameno brašno, pucolani, zgure itd. Količinavode za spravljanje injekcionih maltera usvaja se na osnovu zahtjeva fluidnosti mješavine.

U vezi sa ovim vrlo često se primjenjuju i odgovarajući aditivi ( povećanje otpornosti premadejstvu mraza i sl).

1.5.2.5. Hidroizolacioni malter i

Ovi malteri se dobivaju primjenom cementa viših klasa, pijeska, vode i eventualno određenihaditiva. U slučaju da su hidroizolacioni malteri izloženi i djelovanju agresivnih voda, koristese sulfatnootporni cementi ili neki specijalni cementi otporni prema hemijskoj agresiji.

Orijentacioni sastav hidroizolacionih maltera može se definisati masenim odnosom cement :

pijesak koji se kreće 1 : 1 do 1 : 3.

1.5 .2.6. Malteri za toplotnu i zvučnu zaštitu

Zapreminska masa ovih maltera kreće se od 600 do 1200 kg/m3. Za njihovo spravljanjekoriste se sva mineralna veziva, a kao agregat služi jednofrakcijski pijesak krupnoćeod 3-5 mm dobiven usitnjavanjem lakih poroznih materijala - šljake, tufa, perlita, keramzitaitd. Granulometrijski sastav agr

MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO – HISTORIJSKOG...

Documents

Transcript of MALTERI ZA ZIDANJE PRI RESTAURACIJI I SANACIJI OBJEKATA KULTURNO – HISTORIJSKOG...