makale7

MUHABBETTEN TARKATA: BEKTA TARKATININ OLUUM SRECNDE KIZILDELNN ROL

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53 153


FROM BANQUET TO SUFI ORDER: THE ROLE OF KIZILDELI IN THE FORMATION PROCESS OF THE BEKTASHI ORDER

Rza Yldrm1

ZETBektai tarikatnn bu gn bilinen hliyle Balm Sultan tarafndan 16. yzyl balarnda kurulduu kabul edilmektedir. Hac Bekta Veli ile Balm Sultan arasnda geen iki yz elli yla yakn sre ise tarikatn oluum srecini tekil etmektedir. Bektai tarihinin bu ilk dnemi gerek tasavvuf anlay gerekse tarihsel sre bakmndan henz aydnlatlabilmi deildir. Elinizdeki makale karanlkta kalan bu dneme Kzldeli zerinden bir k tutma amacn tamaktadr. Bir taraftan Hac Bekta Veli etrafnda oluan sohbet hlkalarnn zamanla nasl kitleleri ynlendiren bir tarikata dntn anlamaya alrken dier taraftan bu srete Kzldelinin oynad rol tesbit etmeyi amalamaktadr. Ayrca, Kzldeli derghnn ilevi zerinde de duracak ve Bektai tarikatnn oluum ve geliim sreleri zerinde bu derghn etkisini irdeleyecektir.

Anahtar Kelimeler: Kzldeli, Bektai tarikat, Bektai yolu, Balm Sultan

ABSTRACTIt is generally accepted that the Bektashi Order - as it is known today - was established by Balm Sultan during the early sixteenth century. The long epoch between Hac Bekta Veli and Balm Sultan, which covers nearly two hundred and fifty years, constitutes the formative period of the Sufi Order. These early periods of the Bektashi history is yet to be discovered. Neither doctrines nor historical developments during this era are adequately known. Focusing on the case of Kzldeli, this article aims to shed light on this dark side of the Bektashi history. On the one hand, it tries to understand how the banquets of Hac Bekta turned into a Sufi Order, which influences masses. On the other hand, it aims to discover the role Kzldeli played during this process. This article also examines the function of the Kzldeli hospice, thus scrutinizes its influence on the formation and later progress of the Bektashi Order.

Key Words: Kzldeli, Bektashi order, Bektashi way, Balm Sultan

1 Yrd. Do. Dr., TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi, Fen-Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm, retim yesi.

RIZA YILDIRIM

TRK KLTR ve HACI BEKTA VEL ARATIRMA DERGS / 2010 / 53154

Giri

John K. Birge, Bektai tarikat zerine yazd mehur monografisinde Kzldeliyi (Sar Saltukla beraber) Balkanlarda Bektai Yolunun erken (ya da ilk) misyonerleri arasnda saymaktadr (Birge, 1937: 51). Hac Bekta Velinin ada olup popler slamn Balkanlardaki ilk temsilcisi olarak bilinen Sar Saltuk bir kenara braklacak olursa2 Birgenin Kzldeli iin ngrd tarihsel misyon olduka makul grnmektedir. Seyyid Ali Sultann, daha sonra Bektai tarikatna dnecek olan mistik anlayn - ki buna Birge isabetle Bektai Yolu demektedir - Rumeli ve Balkanlarda tesisine katmanl bir katk salad grlmektedir. ncelikle o, yaad dnemde nemli bir liderdir. Rumelini fetheden gaziler arasnda, yeni topraklarn iskn iin Anadoludan gelen Trkmenler arasnda ve nihayet bunlarn din ilerinde danmanln/nderliini yrten abdallar arasnda Kzldeli isminin sayg grd anlalmaktadr. Bundan baka, vefatndan sonra da Kzldeli ismi etrafnda oluan ve dilden dile dolaan sylenceler Rumelinde gelimekte olan tasavvuf anlaynda belirleyici olmaya devam etmitir. Nihayet, Dimetoka yaknlarnda kurduu dergh ksa srede Rumeli ve Balkanlarn en nemli din merkezlerinden birisi hline gelerek Hac Bekta Veli ismiyle zdeleen tasavvuf anlaynn yaylmasnda lokomotif rol stlenmitir. Hareketin iptidas ve isim babas Hac Bekta Veli olmakla beraber, Bektai Tarikatnn sistem ve erknyla 16. yzyl balarnda Balm Sultan tarafndan tesis edildii gerek Bektailer arasnda gerekse modern aratrmaclar nezdinde ortak bir kanaat hlinde kabul grmtr (Ocak, 1992: 17-18). Buna gre, Bektai Tarikatnn oluum sreci Hac Bektan retilerini yayd dnemden (kabaca 13. yzyln ikinci yars) balayp Balm Sultann (. 1519) Hac Bektataki merkez tekkeye gelip yerlemesine kadar uzanan 200 yl akn bir zaman diliminde tamamlanmtr. Hac Bektan etrafndaki Trkmen kitlelere ve dervilere anlatt retileri, kendisinden sonra da hlk arasnda iki asr boyunca gelierek yaylm ve sonunda Balm Sultan marifetiyle yin-erkn ve kurumlaryla sistemli bir tarikata dnmtr. Tarikat tarihinin erken dnemlerine dair kaynaklar, Pr-i Evvelle balayp Pr-i Snide nihayet bulan bu oluum evresinde zellikle Seyyid Ali Sultan ismini n plana karmaktadrlar. te elinizdeki alma Kzldelinin bu srete oynad rol tespit ve tahlil etmeyi amalamaktadr.

Kaynaklar:

Kzldelinin Bektai Tarikatnn oluum srecine katks hususunda ariv belgeleri (zellikle tekkenin vakf kaytlar) ve baz ada kaynaklar ancak dolayl malumat iermektedir.3 Ariv belgeleri esas itibaryla tekkenin durumu ve burada yrtlen faaliyetlerle ilgilendiinden Kzldelinin tarihsel hayatna dnk bilgi bakmndan olduka fakirdir. Ancak bu alma eyhin hayatta yaptklarnn yan sra dergahnn fonksiyonuyla da ilgilenmektedir. Dolaysyla 2 Sar Saltukun roln Bektai Yolunun olumasna nclk etmekten ziyade popler slamn Rumeli ve Balkanlarda yaygnlamasn salamak ve bu suretle daha sonra gelecek derviler iin zemin hazrlamak eklinde ifade etmek tarihsel verilere daha mutabk olacaktr. Sar Saltuk hakknda daha fazla bilgi iin bkz. (Ocak, 2002). 3 Bu kaynaklarn genel bir deerlendirmesi iin bkz. (Yldrm, 2007: 1-8).



sz konunu ariv kaynaklarna yer yer bavuracaktr. Genel itibariyle tahrir defterlerindeki kaytlar, tekkeyi ilgilendiren kimi olaylara dair hkmler ve post-nin atamalarna dair arzlardan ibaret olan bu tr belgeler tarihiler tarafndan sk sk kullanldndan burada bir tantma ihtiya yoktur.

zellikle Kzldelinin tarihsel hayatna dair bilgilerimizin ou Bektai gelenei iinde retilmi kaynaklara dayanmaktadr. Bu kaynaklarn deeri ve nasl kullanlabilecei hususlar mstakil bir almada ele alndndan (Yldrm, 2008) burada tekrara lzum grmyoruz. Ancak orada ele alnmayan kaynan (Sadk Abdal Divan, Demir Baba Velyetnmesi ve Veli Baba Velyetnmesi) ksa bir tahlili faydal olacaktr. Ad geen kaynaklar bu balamda ilk defa kullanlacaktr. Dahas elinizdeki almann ana iddialarnn nemli bir ksm bu kaynaklara dayanmaktadr.

Sadk Abdal Divan ile balayacak olursak: Metin iinde kendisini Kzldeli dergahnda yetimi ve eyhin mridi olarak anlatan Sadk Abdal, iirlerinde Bektai tarihinin erken safhlarna k tutabilecek bilgiler sunmaktadr. Ancak eserin elimizde bulunan tek nshasnn 1742 tarihli olmas baz sorular gndeme getirmektedir. Kzldeli ve Bekta tarihi bakmndan eserin nemini ve verdii bilgilerin deerini ortaya koyabilmek iin her eyden nce iki hususu aydnlatmak gerekmektedir: 1) Sadk Abdal gerekten Kzldeli tekkesinde yetimi ve dorudan Kzldeli elinden irat olmu bir dervi midir? 2) Bugn elimizde bulunan divan oluturan iirlerin Sadk Abdala aidiyeti nasl ispat edilebilir?

kinci sorunun cevab ile balayacak olursak: Sadk Abdal Divannn bilinen tek nshas Konya Blge Yazmalar Ktphanesinde 894.35-1 numara ile kaytldr. Yazmann bandaki daktilo ile yazlm nottan eserin buraya Ankara Umum Ktphanesinden getirildii anlalmaktadr. Modern aratrmaclar arasnda Sadk Abdal Divanna ilk defa dikkat eken Sadettin Nzhet Ergun olmutur (Ergun, 1955: 207-14). Yukarda bahsedilen nshay grd anlalan Ergun yine buradaki bilgilere dayanarak Sadk Abdaln Kzldeli mridi olduunu ve bu tekkede yetitiini ifade etmektedir. Daha sonra Sadk Abdaldan bahseden aratrmaclar Ergunun dediklerinin tekrarlamakla yetinmilerdir. Ergundan sonra bu divan uzun bir ura sonucu Konya Blge Elyazmalar Ktphanesinde bulup ilim dnyasna kazandran Dursun Gmolu olmutur. Gmolu latinize metin ve eserin faksimile kopyasn bir girile beraber yaynlamtr (Gmolu, 2009).

Mevcut tek nshann, Arnavutluk skenderiyede Rstem Abdal adnda bir dervi tarafndan H. 1155 ylnn aban aynda (M. 1742 yl Ekim ay) istinsah edildii yazmann sonuna kaydedilmitir. Ne yazk ki Rstem Abdal, Sadk Abdal ile ilgili bilgi vermemektedir. Ancak, Dvn- Sdkn lafz- evliy ve esrr- nutk- Hud olduunu, k ve sdklara evliya yolunu yani nasl evliya olup Hakka vasl olunacan bildirdiini kaydetmitir. Ayrca divann dili o gnn dervilerine ar gelmi olmal ki sonuna bir de lgate eklemek gerei duymutur. te yandan, her iirin banda o iirin aruzun hangi vezni ile yazlm olduu ve Farsa ksa zeti

RIZA YILDIRIM


yerletirilmitir. Gmlunun da dikkat ektii zere (Gmlu, 2009: 12) bu bilgiler mstensih tarafndan okuyan ya da dinleyen dervilerin iini kolaylatrmak iin eklenmi olmaldr.

te eserle ilgili bilgilerimiz divann esas metni ve sonuna Rstem Abdal tarafndan eklenen bu ksa nottan ibarettir. Bu bilgilerden divann Sadk Abdala ait olduu sonucu karlabilir mi? Mevcut yazma 1742 ylndan kalma olduuna gre, netletirilmesi gereken husus eserin ieriinin bundan 250 yl kadar nceye (aada ele alnaca zere Sadk Abdal 15. yzylda yaam olmaldr) gtrlp gtrlemeyeceidir. ncelikle gerek yazmann balnda gerekse mstensihin sonda ekledii notta eser Divan- Sadk (Abdal) olarak kaydedilmektedir. Yani mstensih (Rstem Abdal) bize bu iirlerin Sadk Abdala ait olduunu ve 1742 ylnda kendisinin bunlar (muhtemelen bir baka nshadan bakarak) yazdn sylemektedir. Sondaki mstensihe ait ksa nottan anlalan bir baka husus, eserin ilm ve edeb seviyesinin 1742 ylnda skenederiyede bu divan okuyan dervilerin eitim dzeyinin zerinde olduudur. Bu nedenden olmal ki, Rstem Abdal eitli lgatlere bakarak birok kelimenin anlamn karmak ve eserin sonuna koymak gerei duymutur. Yine ayn nedenden her iirin bana veznini yazma lzumu hissetmi olmaldr. u hlde, Rstem Abdaln da ait olduu dervi muhiti (kuvvetle muhtemel Bekta dervileri) bu eserin dilini ve veznini ancak lgat yardm ile anlayabilecek durumda idiyseler, byle bir eseri ya da onun paralarn telif etmelerinin mmkn olamayaca aka anlalacaktr. Demek ki divanda yer alan iirler Rstem Abdal ya da adalar tarafndan yazlm olamazlar. Aksine Rstem Abdal bu iirleri baka bir nshadan bakarak istinsah etmi olmaldr.

Bu noktada u soru akla gelebilir: Rstem Abdal ya da baka bir ada iirlerin ieriine herhangi bir mdahlede bulunmu olabilirler mi? Eserin nazm olduu, her bir iirin aruz vezni ile yazld ve eserin dilinin mstensihin dnemine gre daha ar ve adal olduu dnlrse, byle bir ihtimalin ok dk olduu grlecektir. Metne sonradan mdahle olmad muhteva analizinden de anlalmaktadr. Sadk Abdal Divan her eyden evvel didaktik bir eserdir. Divan oluturan iirlerin taliplere evliya yolunun srlarn ve bu yolda nasl ilerleneceini anlatmak amacyla yazld air tarafndan muhtelif yerlerde aklanmaktadr. Nitekim eserin ieriine bakldnda belirtilen bu amaca mutabk olduu grlecektir. Sadk Abdal talipler diye and muhataplarna srekli nasihat etmekte, insann mahiyeti, Hakkn srlar, eyann hakikati ve kmil insan mertebesine erip esrar- Hakka vakf olmann yollarn anlatmaktadr. Ona gre Hakkn srlarn anlamann yolu dnyaya deer vermemek, bir zaviyede tekke-nin olmak, bir mrid-i kamile varmak ve nihayet Rh- Bektaye girmekle mmkndr. nk Hakkn srlar ancak bir mrid-i kmilin yardmyla kefedilebilir. Mrid-i kmillerin banda da deta mahzen-i esrar- Hakkn anahtarn elinde tutan kutuplar vardr. te Hakka ermek ancak bu kutuplarn koyduu prensipler erevesinde oluan tasavvuf yoluna girmekle mmkndr. Anlalaca zere Sadk Abdaln esas gayesi taliplere Hakka ulamann yollarn anlatmaktr. Sz konusu yollarn esasn ise kutup dedii insanlar tanmak ve onlarn manevi himayesine girmek tekil etmektedir. te bu yzden, eser znde Hac Bekta Veli, Abdal Musa ve Seyyid Ali Sultan anlatmaktadr.



Zira insanlara Hakkn srlarn aan ve bu ekilde bir mistik yol tesis eden kutuplar bunlardr. Divanda yol kurucu kutup olarak anlatlan bu kiidir. Bektai Tarikatn tekilatlandrp yin-erknyla kurumsallatran Balm Sultandan hibir bahis yoktur. Aada ele alnaca zere, 15. yzylda yaayp Kzldeli elinden irat olan Sadk Abdaln silsileyi Kzldelide bitirmesi gayet normaldir. Ancak konumuz asndan esas nemli nokta udur: Divanda ne Balm Sultandan ne de Yemini, Virani, Akyazl, Sersem Ali Baba vs. gibi 16. yzyldan itibaren Bektai ulular arasnda saylan kiilerden hibir bahis olmamas metne sonradan mdahle olmadn aka gstermektedir. Eer orijinal metne Rstem Abdal tarafndan ya da daha erken dnemlerde mdahle olmu olsayd, eserin yukarda zetlenen ana ats ve kurgusuna gre, en azndan Balm Sultan ismi bu metne mutlaka girmesi gerekirdi.

Sonu olarak denilebilir ki, eer mstensihin (ya da eer Rstem Abdal mellif nshasn kullanmadysa - mstensihlerin) bir mdahlesi olduysa bu ancak beyit ya da iir karmak eklinde olabilir - ki baz yerlerde bu tr bir mdahle ya da gzden kama olduu anlalmaktadr. Yoksa eklemek (bu ekleme iir, beyit, msra, ya da kelime olabilir) biiminde bir mdahlenin olmad anlalmaktadr. u hlde, elimizde bulunan 1742 istinsah tarihli eserin (bugn kayp olan) daha eski bir eserden kopya edildiini ve ierik olarak Sadk Abdaln iirlerinden ibaret olduunu kabul etmek makul grnmektedir.

En bata sorduumuz birinci soruya, yani divann yazar Sadk Abdaln kim olduu meselesine dnecek olursak: Sadk Abdal ile ilgili yegne bilgi kaynamz yine kendi divandr. Birok iirinde kendisinin Kzldelinin nazar klmasyla irat olduunu tekraren ifade etmektedir.4 Ancak iki iir var ki bunlarda Sadk Abdal dorudan kendi hikyesini anlatmaktadr. Bu iirlerde nasl tasavvuf dnyasna girdiini, Bekta Yolundan ve Kzldeliden nasl haberdar olduunu, Kzldeli Derghna nasl geldiini ve burada ne tr duygular yaadn ok canl bir ekilde anlatmaktadr. Kendi anlatmndan takip edecek olursak, Bekta dnyas ile ilk temas Sadk Abdal henz on yalarnda iken gerekleir. Hac Bekta cnibinden Dervi Mehmed bir arkadana yol kenarnda nasihat ederken Sadk bunlara kulak misafiri olur. Dervi Mehmedin hakikat szleri Sadkn kalbine iler ve kalbinde ak ateini yakar. Derviler bir sre sonra kalkp gider ve Sadk da yoluna devam eder. Ancak duyduklar kalbinde derin tesir uyandrr. O szlerin kalbinde tututurduu ak atei her geen gn bymeye devam eder. Ak ile hayran gezerken nihayet yirmi iki yanda Kzldeli Tekkesine eriir ve tekkenin hizmetkr olur. Yirmi drt yana erdiinde Kzldeli kendisini irat eder. Bu irat ile hikmet srlarn kelime ve ifadeden bamsz (b-lafz) grp mahede etmeye balar (Sdk Abdal, 1155: 20a-20b).

Dier bir iirinde Sadk Abdal Kzldeli Tekkesinde yaadklarn anlatmaktadr. iir Kzldelinin kendisine nazar kldn ve bylece kendisini btn dertlerden kurtardn ifade ederek balamaktadr. iirin devamnda, eyh-mrit ilikisine dair bahisler yer 4 rnein, n nazar klm keremden hmz Kzldeli / Bulmuum ulv makmn kalmad sfl mizc (Sadk Abdal, 1155: 9b), eker Sdka ol h- Vel kld nazar / Ber-murd etdi beni klmad mahrum md (Sadk Abdal, 1155: 12b) gibi beyitlerde bu durum aka anlatlmaktadr.

RIZA YILDIRIM


almaktadr. Sadk Abdal, kendi vcudunun aslnda sultan (Kzldeli) tarafndan kendisine kiraya verilmi bir dkkn olduunu ifade etmektedir. Gnl gzyle bakldnda onun vcudu iinde bulunann aslnda eyhinden bakas olmad anlalacaktr. O, bu durumu yle ifade etmektedir: Serp bil ki anndr grnen cmle mevcudum / Dilimden syleyen oldur elimden eyleyen ol hat (vrk. 19b). Sadk Abdal, Kzldeli Derghna bir yaz gn vardn, orada Kzldelinin kuru daldan yeerttii dut aacn grp meyvesinden yediini, mehur Karapnardan su itiini, Kzldelinin yce tcn makamnda gren her hikmet-insn titrediini, Kzldelinin ltuflarn kendisinden esirgemeyip muradn tamamen verdiini heyecanla anlatmaktadr (vrk. 19b). Bu noktada belirtmek gerekir ki, Sadk Abdal yer yer Hac Bekta Veli ve Abdal Musann da kendisine nazar ettii ve kalbini sslediini sylemektedir. Ancak buralarda ou zaman yz yze grme olmadn ima edecek ifadeler kullanmaktadr: Ezelden iltic-y irtic klm ana [Hac Bekta] Sdk / Keremden eyledi yr ki ol zl-kuvve b-inkz (vrk. 18b), Eden Sdka ol [Abdal Musa] ezelden nazar / Eden ol mnevver fudm o bez (vrk. 13a), Kuluyam cri Sdk o Sultan Hac Bektan / Ann eltf kld hem bu esrra beni hem-rz (vrk. 15a). Dolaysyla, onun Kzldelinin kendisine himmet ettiini anlatan ifadelerinden yz yze grme anlam karmakta beis yoktur.

Sadk Abdaln Kzldelinin salnda dergha geldiini ve kendisinden dorudan nasip aldn yukardaki analizler ortaya koymaktadr. Onun eyhinin vefatndan sonra da uzun sre yaad divannda vg ile bahsettii dier isimlerden anlalmaktadr. Burada geen tarih ahsiyetler Hz. Ali, Hac Bekta Veli, Abdal Musa, Seyyid Ali Sultan, Otman Baba, Kara Baba (Hzr Baba), ve Kaygusuz Abdal ile snrldr.5 Sadk Abdal Kara Babay Otman Babann srr yani hlifesi olarak gstermektedir. Otman Babann 1478 ylnda ldnn bildiimize gre bu isimler iinde kronolojik bakmdan en son gelen kii Kara Babadr. Otman Babann Kara Babay hlife olarak ahir mrnde iaret ettiini kabul edersek, Sadk Abdaln 1470leri grd varsaylabilir. te yandan Kzldelinin 1412den ksa sre sonra vefat ettii (Yldrm, 2009a: 55) ve Sadk Abdaln 24 yanda Kzldeliden nasip ald dnlrse bu tarihlerde seksen yalarnda olduu ortaya kar.

Dikkate ayan baka bir nokta da udur: Eserinde srekli olarak Bekta yolunun oluum srecine damgasn vuran eyhi (Hac Bekta Veli, Abdal Musa, Kzldeli) ven ve bu ynyle adeta yolun oluum hikyesini zetleyen Sadk Abdal, ne Balm Sultandan ne de onun babas Mrsel Baliden bahsetmektedir. Buradan iki sonu karlabilir: birincisi, Sadk Abdal, Balm Sultann 1500lerin balarnda (Bekta geleneine gre 1499 (Koca, 1990: 39) Bekta dervilerinin bana getiini ve yolu tarikata dntrdn grmemitir. Zira grm olsa, adeta Bekta tarihinin batn zn anlatmak zere kurgulanm bylesi bir eserde Pr-i Sni olarak kabul edilmi bir yol nderinin bahsedilmemesi dnlemez. kinci sonu ise udur: Sadk Abdaln mrnn yettii 1470lerde Balm Sultan henz

5 Kaygusuz Abdaln sdklarn yol gsterici rehberi olduunu, kr ve topal olan Msr Sultannn gzn iyiletirdiini ve onun Dilgsnn ehl-i irfan irat ettiini sylemektedir (vrk. 23b)



dikkat ekecek kadar nemli bir konuma gelmemi olmaldr. Bu yzden olmal ki Sadk Abdal ne kendisinden ne de babasndan bahsetme gerei duymutur. Yoksa ikisi de Kzldeli Derghnda yetien ve ada olan bu insanlarn birbirlerini bilmiyor olmalar dnlemez. Sonu itibariyle, eserin ierik analizinden ve sonunda mstensih tarafndan yaplan ksa eklemelerden hareketle bu iirlerin Sadk Abdala ait olduu ve Sadk Abdaln 15. yzylda Kzldeli Derghnda yetimi bir Bekta dervii olduu pek kk bir phe kayd ile kabul edilebilir. O phe kaydnn ortadan tamamen kalkmas iinse Divann daha eski nshlarnn ortaya kmasn beklemek gerekmektedir. Aada ksmen ele alnaca zere, bu eser Bektai Tarihinin hlen en karanlk dnemini oluturan Balm Sultan ncesine dair hem tarihsel sre hem de teoloji bakmndan ok deerli bilgiler iermektedir.6

Sadk Abdal Divanndan sonra bavuracamz ikinci kaynak Demir Baba Velyetnmesi olacaktr. Eser Akyazl Sultann hlifesi Demir Babann efsanevi biyografisi niteliindedir. Velyetnme trnde mevcut olaanst olaylar, kerametler, kronolojik karklklar gibi problemler bu metinde de karmza kmaktadr. Ancak metnin muhtevas dikkatle analiz edildiinde efsane bulutlarnn arkasnda nemli tarihsel gereklerin bulunduu fark edilmektedir. Demir Babann Akyazl Sultann hlifesi olmasndan ve velyetnmede geen olaylardan hareketle Demir Babann 16. yzyln nc eyreine kadar hayatta olduu anlalmaktadr. Trbesi Bulgaristan Rusukta hlen ayaktadr. Bandaki kayttan velyetnmenin h. 1029 (m. 1619-20) tarihinde kaleme alnd anlalmaktadr.7 Bu durumda Demir Baba ile hakkndaki sylencelerin kayda geirilmesi arasnda fazlaca bir zaman fark olmad ortadadr. Velyetnmeye gre Demir Baba en az iki defa Kzldeli Tekkesini ziyaret etmi, buradaki Kzldeli evlatlar onun hilafetnamesini onaylam, te yandan Baba bu tekkedeki baz Bekta dervileri ile ekimitir. Aada ele alnaca zere bu blmler Kzldeli Tekkesinin eyhin lmnden sonraki konumu ve durumu hakknda nemli ipular vermektedir.

Bektai gelenei iinde deerlendirilebilecek nc kaynamz Veli Baba Menkbnmesidir. 16. yzyln ikinci yars ve 17. yzyln ilk yarsnda Isparta Ulubeyde yaayan ve trbesi hlen burada bulunan Veli Baba (Ersal, 2009: 17-19) Bektai gelenei iinde farkl bir yerde durmaktadr. Veli Baba ve atalarn anlatan bir el yazmas eser mevcut tek nshas esas alnarak Bedri Noyan tarafndan ksmen yaynlanmtr (Noyan, 1996). Noyann almas eksik ve zensizdir. Bu yzden eldeki yayndan hareketle eserin salkl bir deerlendirmesi mmkn grnmemektedir. Yaynlanan metnin sonlarnda 1894 yl olaylarndan bahsedildiinden hareketle bu menkbnmenin olduka ge bir tarihte yazld sylenilebilir. Veli Baba Menkbnmesi, lakab Uzun Er olan bir Seyyid Aliden bahsetmektedir. Menkbnmeye gre Seyyid Ali (Uzun Er) Veli Babann beinci kuaktan atas olmaktadr ve Ulubeyde metfundur. Aslnda bu bilgiler Seyyid Ali Sultann bilinen hayatyla uyumsuzdur. Ancak 6 Burada almamzn ana ekseninden fazla sapmamak iin Sadk Abdal Divannn detayl muhteva analizinden kanacaz. Ancak, mstakil bir alma olarak bylesi bir giriimin ok faydal olaca aktr. 7 Bu nshadan h. 1239 (m. 1823-24) ylnda istinsah edilen ikinci bir nshadan m. 1948 ylnda istinsah edilen nc bir nsha Bedri Noyan tarafndan yaynlanmtr (Noyan, 1976).

RIZA YILDIRIM


menkbnmeyi konumuz asndan ilgin klan nokta Seyyid Aliyi Rumeli fethinde Osmanllara yardm eden ve Hac Bekta Velden irat olmu bir eyh olarak anlatmasdr. Kzldeli ncesi: Hac Bekta Veli, Abdal Musa

Yukarda ifade edildii zere, tarikatn oluum sreci Hac Bekta Veliden Balm Sultana iki yz yl akn bir srede gereklemitir. Bu uzun zaman diliminde Pr-i Evveli Pr-i Sniye balayan silsile elbette Seyyid Ali Sultandan ibaret olamaz. Bir kiinin manevi nderlik sresini azami krk-elli yl olarak alsak, arada en az drt veya be kiinin olmas gerektii anlalmaktadr. Ancak bu oluum dneminde gelenein iki ismi - hem de birbirlerine balayarak zellikle n plana kard grlmektedir. Buna gre manevi silsilede Hac Bektatan sonra en nemli hlka Abdal Musa, ondan sonra da Seyyid Ali Sultandr. Geleneksel kaynaklarmz bu ismi arka arkaya birbirlerinin hlifesi olarak sralamaktadr. Tarikatn oluum srecinde drdnc ve son hlkay oluturan Balm Sultan ile Kzldeli arasnda eyh-hlife ilikisi yoktur. Ancak, bir yandan Kzldeli derghnda yetimi olmas, dier yandan Kzldeli himayesinde Rumeline geen Mrsel Balinin olu olmas, dorudan Seyyid Ali Sultandan el almam olsa dahi Balm Sultan Seyyid Ali Sultana balamaktadr. Bektai tarihinin ilk iki yz elli ylna yakndan bakldnda, geleneksel bilginin bu dnemde drt ismi zellikle n plana karmasnn tarihsel bir karl olduu anlalacaktr. Gerekten de Balm Sultann gzetimi altnda tam bir tarikat rgtlenmesine dnene kadar devam eden srete her bir eyhin bir ke tan oluturduu anlalmaktadr. Drt hlkal bu zincirde Abdal Musa ve zellikle de Kzldelinin fonksiyonunu ortaya koymak iin nce Bektailiin srecin bandaki durumuna gz atmak - tabii ki kaynaklarn elverdii lde - yerinde olacaktr. Bu ekilde Abdal Musa ve Kzldeli ile temsil edilen ara dnemde Hac Bekta retilerinin ya da bu isim etrafnda oluan tasavvuf geleneinin geni hlk kitleleri arasnda nasl yaylp Bektai Yoluna dnt sorusuna cevap bulmak kolaylaacaktr.

Bektai tasavvuf yolunun banda phesiz Hac Bekta Veli bulunmaktadr. Ancak Hac Bekta Velinin gerek tarihsel hayat gerekse din kiilii henz laykyla aydnlatlabilmi deildir. Hnkrn kendi yaad dnemden elimizde - bir iki vakf kaydn bir yana brakacak olursak hi kaynak bulunmamas phesiz bu durumun esas sebebidir. Ondan bahseden en erken kaynaklarmz 14. yzyln ortalarnda kaleme alnan iki eserdir.8 Bunlarda da hem ondan bahseden blmn ok ksa olmas hem de yazarlarn kendi konumlar Hac Bektan tarihsel kimlii hakknda salkl bilgiye ulamamza engel olmaktadr. 15. yzyldan itibaren gerek Bektai evrelerinde gerekse Bektai olmayanlarca retilen eserlerde Hac Bekta Veliden ska bahsedildiine ahit olmaya balyoruz. Ancak bu tarihlerden itibaren yazlan kaynaklarda ortaya konulan Hac Bekta portresinin Hnkrn tarihsel kiiliinden ziyade bu eserleri reten evrelerin kendi slam anlaylar ve sosyal-politik mcadelelerini yanstt grlmektedir (Yldrm, 2009b). 8 Bu iki eser 1358 ylnda tamamlanan Elvan elebinin Menkbul-Kudsiyyesi ile Eflknin son hlini yine ayn ylda verdii Menkbul-rifndir. Bu eserlerin Hac Bekta Veli ile ilgili ierdii bilginin ksa bir analizi iin bkz. (Yldrm, 2009b: 111-115).



u hlde, Hac Bekta Velinin tarihsel hayat ve tatbik edip anlatt slam biimi zerine sylenecek her szn belli bir ihtiyat kaydyla sylenmesi zaruridir. Biz burada bylesi bir ihtiyat elden brakmadan kaba bir ereve izmeye alacaz. Hac Bekta Velinin her eyden nce bir Trkmen eyhi olduu sylenilebilir. Onun bir inan ve kanaat nderi olarak neet edip gelitii muhit phesiz Baba lyas hareketinin bakyyesi Trkmen evrelerdir. Yine Hac Bekta retilerinin kabul grp yayld kitleler de ayn sosyal tabakalardr. Baba lyasn torunu olmas itibariyle Baba mirasnn 14. yzyl ortalarndaki temsilcileri arasnda saymamz gereken Elvan elebi, Menkbul-kudsiyyede Hac Bekta Veliyi manevi otoritesi olduka yksek, zamannn en nemli eyhleri arasnda saymaktadr (Elvan elebi, 1995: 169-70; Tulum, 2000: 633-37). te yandan, Baba evrelerin rakibi olarak grebileceimiz Mevlev muhitinin ayn dnemdeki sesi Ahmed Eflak, Hnkar Mevlnann mritlerinin gnln elebilecek apta nemli bir rakip olarak tasvir etmektedir (Eflak, 2001a: 597-600; Eflak, 2001b: 59-60).

u hlde, modern tarihiler arasnda yaygn kabul gren Akpaazde izgisindeki gr tekrar gzden geirmek gerekmektedir.9 Zira bu iki kayttan ortaya kan sonuca gre Hac Bekta Vel, Akpaazdenin iddia ettii gibi eyhlikten mritlikten uzak kendi hlinde bir dervi olamaz (Akpaazde, 1949: 238). Aksine o, etrafn saran Trkmen kitleleri zerinde hatr saylr bir manevi nfuza sahip tasavvuf nderi olmaldr. Elvan elebi ve Eflakyi esas alarak denilebilir ki, Balm Sultanla beraber tekilatlanp tam anlamyla bir tarikata dnen Bekta tasavvuf hareketinin menei ismine uygun olarak Hac Bekta Veliye dayanmaktadr. Hareketin balang noktasn ve ekirdeini Hac Bekta Velinin evresini saran Trkmenlere ve o sosyal kesimlerden kan dervilere anlatt retileri oluturmutur.

Hac Bekta Velnin retilerinden oluan bu zn kendisinden sonra Abdal Musa ve Kzldeli elinde Bektai Yoluna, ve nihayet Balm Sultan nezaretinde Bektai Tarikatna dntn sylemek mmkndr. Bu alma esas itibariyle balangtaki zn yola dnmesi ve bu srete Seyyid Ali Sultann ilevi zerine odaklanmaktadr. Bu yzden gerek Hac Bekta Velnin retileri gerekse Balm Sultann tesis ettii tarikati ayrntlaryla tartmayacak Burada sadece ksa bir zet gemekle yetineceiz.

Hac Bekta Velnin etrafna yayd tasavvuf anlaynn mahiyetine dair ilk ipular Elvan elebi ve Eflakde bulunmaktadr. Menkbul-kudsiyyenin ilgili blm olduka karmak ve anlalmas gtr. Elvan elebi burada Hac Bekta (metinde defa Hac Bekta olarak gemektedir) Baba lyasn nemli hlifeleri arasnda saymakla beraber onun tasavvuf anlay hakknda pek az malumat vermektedir. O da genel tasavvuf kltr erevesinde deerlendirilebilecek vc ifadelerden ibarettir ki bu ifadelerin dikkatli bir analizi belki

9 Bu gre gre Hac Bekta Veli kendi yaamnda dikkat eken nemli bir tasavvufi ahsiyet deildi. Onun ismi vefatndan sonra bir ekilde n plana kartld ve zaman ierisinde Anadolu ve Rumelinde yaylan Abdal, Kalender, Haydar, Baba vs. gibi isimlerle anlan dervi zmrelerine alem oldu. Dolaysyla Hac Bektan kendi adna izafeten ortaya kan Bektai Tarikatnn oluum srecinde katks neredeyse ihmal edilebilecek seviyede oldu. Bu grlerin genel bir deerlendirmesi ve eletirisi iin bkz. (Yldrm, 2009b).

RIZA YILDIRIM


daha fazla bilgi ortaya karabilir (Elvan elebi, 1995: 169-70). Ancak Baba lyas hlifeleri arasnda saylmas Hac Bektan tasavvufi kimlii hakknda genel bir fikir vermektedir. Eflak bu hususta bize daha fazla ipucu vermektedir. ncelikle Elvan elebi gibi o da Hac Bekta Velyi Baba lyasn (metinde Baba Resul olarak geiyor) has hlifesi olarak anlatmaktadr. Eflaknin Hac Bekta Vel hakknda verdii malumatn z yine kendisine ait u cmlede yer almaktadr: Hac Bektan marifetle dolu ve aydn bir kalbi vard. Fakat (eriate) uymuyordu (Eflak, 2001a: 597-8). Bu ifadeden anlalan, Hac Bekta yaad dnemde nde gelen bir tasavvuf nderi olarak kendisini kabul ettirmiti. Ancak onun tasavvuf anlay ve bunu yaay tarz zellikle medrese evrelerinin itibar ettii kitab slama gre eksiklikler ieriyor ve onun bu durumu kitab slam esas alan yksek kltr evrelerince yadrganyordu. Mevlana ve onu takiben Mevlevler bu kltr muhitinin tasavvufa bakan yz saylmaldr. Eflak fakat eriate uymuyordu derken aslnda kendisinin de ait olduu yksek kltr muhitinin Hac Bekta anlayna bu eletirel bakn yanstmaktadr. Ancak burada esas dikkat ekici nokta, Eflaknin eriate uymamakla itham ettii Hac Bekta kategorik olarak reddedip sapknla mahkm etmemesi, aksine marifetle dolu aydn bir kalbe sahip bir tasavvuf nderi olarak niteleyerek onu zmnen vmesidir.10

Eflaknin Hac Bektatan bahsettii dier blmde de benzer bir durum sz konusudur. Burada Nureddin Cacaolu azndan Hac Bekta bir yandan d grne hi sayg gstermeyen, eriate uymayan ve namaz klmayan bir eyh olarak anlatrken dier yandan kerametler sergileyerek etrafndakileri etkileyen bir tasavvuf nderi olduunu ifade etmektedir (Eflak, 2001b: 59-60). Menkbul-arifnde Hac Bektatan bahseden iki pasajn ortak vurgularndan birisi de Hac Bektan Mevlana ile rekabet iinde olmasdr. Eflakye baklacak olursa Hac Bekta Mevlanann manevi otoritesi karsnda en nemli rakiplerden birisidir. Bu noktada Mikail Bayramn iddias akla gelmektedir. Ona gre 13. yzyl Anadolusunda Fars kltrnn baskn olduu ve siyaseten Mool nfuz alan iinde kalan ehirlilerin dnyas ile krsalda yaayan Trkmen dnyas arasnda belirgin bir farkllama ve hatta rekabet vardr. Bayram, bu rekabetin fikir ve tasavvuf hayatndaki yansmasnn zellikle Mevlana-Ahi Evren mcadelesinde ortaya ktn iddia etmektedir (Bayram, 2005). Eflaknin anlatmnda gzlemlediimiz Mevlana-Hac Bekta Veli rekabetini de ayn erevede deerlendirmek makul grnmektedir.

Hac Bekta Velinin nasl bir hayat srd ve nasl bir din anlay temsil ettii hususunda bavurulacak kaynaklarn banda phesiz Hac Bekta Veli Velyetnmesi gelmektedir. Ne var ki, iki yz yl akn bir sre szl ortamda anlatldktan sonra yazya aktarldn tahmin ettiimiz velyetname, tarih kayna olarak problemlerle doludur. zellikle Hnkrn tarihsel hayatna ne kadar k tutabilecei hususu olduka tartmaldr. phesiz ki velyetnme, anlattn iddia ettii Hac Bektatan ok yazld dnemde onu anlatan anlatclarn 10 lk bakta bir eliki gibi duran bu durumu laykyla anlayabilmek iin phesiz daha geni bir bakla dnemin sosyo-kltrel ve siyasi yaps erevesinde analizler yapmak gerekmektedir. Ne var ki bylesi bir giriim mstakil bir makale hacminde olacandan burada ksaca iaret etmekle yetiniyoruz.



zihniyet yaps ve tasavvuf anlaylarn yanstmaktadr. Bununla beraber, metin analiz edildiinde Hac Bektan zellikle tasavvuf anlay hakknda nemli bilgilere ulama imkn vardr. Dikkatli bir okuma, velyetnmenin bize anlatt Hac Bekta Veli ile Eflaknin izdii portrenin uyum iinde olduunu ortaya koyacaktr. Her ikisinde de dinin d grnn fazlaca nemsemeyen, bununla ilintili olarak yer yer er kurallar inemekte beis grmeyen (rnein be vakit namaz klmamak gibi) bir sufi gryoruz. Ancak eriate kar lakayt bir tavr taknmakla beraber, Hac Bekta Velinin ona (eriate) kar toptan reddedici bir tutum iinde olmad da anlalmaktadr. rnein, gerek velyetnme gerekse Eflakden be vakit namaz klmad ynnde gl bir kanaat hasl olurken Hnkarn dnyasnda namazn hibir yerinin olmad gibi bir sonuca ulamann da mmkn olmad anlalmaktadr.

eriatla ilgili (Eflak ve temsil ettii anlay asndan) problemli gzken bu durumun yan sra, Makltn11 diliyle tarikat dzlemine gelindiinde Hnkrn durumu daha bir netlik kazanmaktadr. Bu dzlemde, onun bir veli olduu hususunda Eflak dahi ikna olmu grnmektedir. Velyetnme ve Bektai geleneinde ise onun en byk veli olarak kabul edildii aktr. Yine Makltn ifadeleriyle anlatacak olursak: Hac Bekta Veli burada eriat kaps olarak ifade edilen ilk kap ve bunun iinde yer alan on makam fazlaca nemsemezken tarikattan itibaren gelen dier mertebeye esas dikkatini vermi grnmektedir. Yukarda ad geen kaynaklarn hibirisi Hac Bekta Velinin din-sosyal bir tekilat kurduuna dair bilgi iermez. Esasen onun yaad dnemde etki alannn geniliine dair bilgimiz de ok yetersizdir. Bununla beraber, vefatn mteakip zellikle Osmanl blgesine gelen abdallar arasnda ok itibar grd anlalmaktadr. Hnkrn hayatn geirdii blgenin iki yz yl kadar sonra tam olarak Osmanl hkimiyetine girdii dnldnde bu durum yadrganabilir. lk bakta problemli gzken bu durumu anlamak iin geleneksel drt byk isimden ikincisine ve onun tarikat tarihindeki rolne bakmak gerekmektedir.

Osmanl blgesinde Hac Bekta kltn yayan esas ahsiyetin Abdal Musa olduunu Akpaazdeden reniyoruz. Ona gre Hac Bekta Veli srrn Kadnck Anaya brakmtr. Kadnck Anadan Abdal Musaya intikal eden sr, onun gayretleriyle Osmanl topraklarnda yaylarak ok sayda takipi kazanmtr (Akpaazde, 1949: 238). Fuat Kprlnn uzun zaman nce ne srd gibi, Abdal Musa zellikle gaziler ve onlarla yakn iliki iinde yaayan abdallar arasnda Hac Bekta kltn yaym olmaldr (Kprl,1973.)

11 Makltn Hac Bekta Veliye aidiyeti meselesi tartmaldr. Melikoff ve Ocak bata olmak zere modern aratrmaclarn ou bu eserin Hac Bekta Veliye ait olamayacan savunmaktadrlar (Melikoff, 1999: 99-106; Ocak, 1999: 206-207; Ocak, 1996: 455-58). Mevcut kaynaklar erevesinde bu konuda kesin bir kanya varmak mmkn deildir. Ancak, h. 812 (m. 1409-10) tarihinde istinsah edilmi bir nshann elimizde bulunmas (Coan, 1982: XLIX) ve o tarihten itibaren Bektai tekkelerinde en ok istinsah edilip okunan eserlerden birisi olmas gz nne alnnca, bu eserle Hac Bekta Veli arasnda hibir alaka olmadn iddia etmek glemektedir. Biz burada sadece u kadarn ifade etmekle yetinelim: en ge 15. yzyln bandan itibaren Hac Bekta Velinin takipisi olduunu syleyen insanlar bu eserin Hac Bekta Veliye ait olduuna inanyorlard. Bu noktadan hareketle eserin Hac Bekta retilerine dair hibir ey iermediini sylemek imknszdr. Aada grlecei zere, 15. yzylda Kzldeliden el alp o derghta yaayan Sadk Abdal Makltn Hac Bekta Velinin en nemli eseri olduunu sylemektedir.

RIZA YILDIRIM


Zira o dnem Rum Abdallarnn ounun yapt gibi Abdal Musann da gaziler arasnda bizzat savalara katldna dair rivayetler vardr. rnein Takprzde Bursann fethi srasnda onun Osmanl askerleri ile beraber savatn yazmaktadr (Takprlzde, 2007: 31).

Abdal Musann bir baka rol de Kadnck Ana kanalyla devrald Hac Bekta srrn Seyyid Ali Sultana devretmektir. Aada grlecei zere, Abdal Musann bu tarihsel rol Bektai geleneinin yazl rnlerinde ve Bektai ortak hafzasnn kristallemi tezahrleri olan nefeslerde karln bulmutur. Bu kaynaklar Abdal Musay bir yandan Hac Bektaa balarken dier yandan da Kzldeliye mrit yapmaktadrlar.

Kzldeli: Hac Bektan Srr - Abdal Musann Hlifesi

Abdal Musa Velyetnmesi Seyyid Ali Sultandan iki yerde Abdal Musann mridi olarak bahsetmektedir. Birincisinde, Abdal Musa kendi olunu ve Kzldeli Sultan yanlarna krk nefer abdal katp Pir-evine oralar dzenlemeleri ve emaneti alp gelmeleri iin gndermektedir. Bunlar Kzldeli nderliinde gidip denilenleri yapar ve emanetleri alp geri gelirler. Emanetlerden birisi olan Yeil Ferman Sar smailin kabrinden aldklarndan anlaldna gre bu hadise Hnkr ve hlifelerinin vefatndan sonra gereklemektedir. kincisinde, Abdal Musa Kzldeliyi Umur Gazinin yanna katp Rumeli fethine gndermektedir.12

Abdal Musann Hac Bekta Velinin hlifesi ve Kzldelinin eyhi olduunu ifade eden epeyce nefes vardr. rnein, Pir Sultan Abdal mahlasl bir iirdeki u msralar Hac Bekta srrnn srayla Abdal Musa ve Kzldeliye getiini aka ifade etmektedir: ahlarn ahsn zt- Alisin / Her ilmin knsn h- velisin / Abdal Musa kendi Kzldelisin / Abdallarn ban der Hac Bekta (ztelli, 2004: 196). Veli mahlasl bir iirde geen Velim aydur drt derghtan evveli / SeydAli Abdal Musa Bekta- Veli (Glpnarl, 1992: 115) msralar Bektai Yolunun kurucu ekirdeini veciz bir ekilde ifade etmektedir. Kef mahlasyla yazlm bir baka iir de ayn ly hiyerarik sra iinde sunulmaktadr: A kaynadr grdm Kzldeliyi / ah Abdal Musann elde elii / Arzu eder Hac Bekta Veliyi (Koca, 1990: 881).

Baz nefeslerde Abdal Musa ile Kzldeli arasnda eyh-mrit ilikisi bulunduu imasn tayan ifadeler yer almaktadr. rnein Geda Muslunun batan sona Kzldeliyi vd bir iirindeki u ifade bylesi bir ilikiyi iaret etmektedir: Abdal Musa Sultan ah himmet kld / Dayand klc ah [Kzldeli] ta bld (Noyan, 2000: 294-5). 18. yzyl Bektai airi Kul kr de Abdal Musay vd bir iirinde, gelenekte yerlemi bu bilgiyi u ifadelerle yanstmaktadr: Abdal Musa Sultan Kzl Velidir / Kokmak iin Onikimam gldr (Noyan, 2000: 295).13

12 Abdal Musa Velyetnmesinin Kzldeliye dair verdii malumatn geni bir deerlendirmesi iin bkz. (Yldrm, 2007: 121-26, 134-37; Yldrm, 2009a: 35-37,40-41). Bektai ortak belleinde derinlemesine yer edinen bu bilgi enteresan bir ekilde Seyyid Ali Sultan Velyetnmesine yansmamtr. Velyetnme ne Abdal Musadan ne de Kzldelinin Abdal Musa ile ilikisinden hi bahsetmemektedir.13 18. yzyl airi Kul krnn bu nefesi Bedri Noyan zel Ktphanesinde 107 nollu yazmada (h. 1228, M. 1812



Bir ksm nefeslerde Yolun oluum srecine damgasn vurmu drt byk pir beraberce anlmaktadr. rnein Hac Bekta Veliyi anlatan bir iirinde Rahm14 Hnkrn mirasn ycelten bu isme vurgu yapmaktadr: Balm Sultan arkada yolda / Kzldeli Sultan durur hem ei / Abdal Musa Sultan dersen ne kii / Pirim Hac Bekta Veli deil mi? (ztelli, 1997: 106). 1849da itibaren 19 yl Pir-evinde postniin olan Yanbolulu Turab Baba da bir iirinde bu drt yol ulusunun tarikat iindeki ok nemli yerlerine dikkat ekmektedir: Hnkar Hac Bekta erleriyiz biz / Balm Sultan Abdal Musa ahmz / Seyyit Ali Sultan glleriyiz biz (Koca, 1990: 446-47).

Bazen de Kzldelinin dorudan Hac Bekta Veli ile ilikilendirildii grlmektedir. 16. yzyln mehur Bektai airi Kul Himmet bir iirinde onun manevi otoritesinin Hac Bekta Veliye dayandn ak bir ekilde ifade etmektedir: Pir dediler Aliye / Hac Bekta Veliye / Hac Bekta tacn / Verdi Kzl Deliye (Koca, 1990: 167). Tevfik mahlasyla yazlan bir iirde ayn anlay ve inan u ekilde terennm edilmektedir: Hac Bekta fermanyla inandm / Rumeli serdar Seyyid Aliye (Noyan, 2000: 292-93). Ayn air Horasan Mlknden Ruma geenler / Hnkar Hac Bekta ah Seyyid Ali / Hakikat tasndan arap ienler / Hnkar Hac Bekta ah Seyyid Ali diye balayan ve her ktas Hnkar Hac Bekta ah Seyyid Ali msrayla tamamlanan nefesinde Kzldelinin Rum diyarnda Hac Bektatan sonra gelen en nemli tasavvuf nderlerinden olduunu vurgulamaktadr (Noyan, 2000: 293). Yukarda alntlananlardan baka Seyyid Ali Sultan Hac Bekta isminin yannda ya da onun hlifeleri arasnda anan nefesler oktur.

Hac Bekta Veli, Abdal Musa ve Kzldeli arasndaki ilikiyi en gzel anlatan eser Sadk Abdal Divandr. Yirmi iki yanda Kzldeli tekkesine girdiini ve yirmi drt yanda bizzat Kzldeliden nasip aldn yine kendisinden rendiimiz Sadk Abdal, divannn muhtelif yerlerinde Hac Bekta Velinin srrnn Abdal Musaya getiini, onun srrnn da Seyyid Ali Sultana getiini sarih bir biimde ifade etmektedir.

Sadk Abdal Divanna baklrsa 15. yzyl ortalarnda zellikle Rumelinde Bekta adyla anlan bir tasavvuf ekol teekkl etmiti. Sadk Abdal eserinde bu teekkle bazen Rh- Bekta bazen de Tark-i Bekt demektedir. Bu teekkle mensup olan derviler iin de ak bir ifade ile Bekta tabirini kullanmaktadr. Sadk Abdaln anlatmna baklrsa, o dnemde Bekta olmak yahut Rh- Bektaye intisap etmek bu yolun srld bir tekkeye girip orada dervi olmak anlamna gelmektedir. phe yok ki Kzldeli tekkesi bunlarn banda gelmekte idi. Sadk Abdal Divan u an iin Bekta izafetiyle anlan bir tasavuuf oluumdan bahseden en eski kaynak durumundadr. Daha sonra 1483 ylnda yazldn bildiimiz Otman Baba Velyetnmesinde - ak olmamakla beraber - Hac Bektaa izafeten bir mistik hareketin varlna iaret eden ifadeler vardr. Velyetnmenin

istinsah tarihli) kaydedilmitir.14 Eserinde Otman Babadan bahsettiinden hareketle Sadk Abdaln 15. yzyln ikinci yarsnda (muhtemelen son eyreinde) vefat ettii tahmin edilebilir.

RIZA YILDIRIM


yazar Kk (ya da Gek) Abdal Hac Bekta Velden tazim ve sayg ile bahsetmekte ve onu byk kutuplar arasnda zikretmektedir (Kl ve dierleri, 2007: 12, 46). Bir yerde, Hnkr hlifesi Mahmud elebi ile Otman Babann karlamas anlatlmakta ve Mahmud elebinin mrid ve muhib sahibi olduu ifade edilmektedir (Kl ve dierleri, 2007: 242-43). Akpaazde ayn ahs Hac Bekta soyundan Resul elebinin olu olarak takdim etmekte ve mritleri bulunduunu sylemektedir (Akpaazde, 1949: 238). Her iki ada kaynakta da Mahmud elebi iin kullanlan Hac Bekta Velinin hlifesi-evlad ve mrit sahibi gibi ifadeler sosyal tabanyla beraber tasavvufi bir oluumun varlna iaret etmektedir. Bunlar Sadk Abdaln verdii bilgilerle birletirirsek en ge 15. yzyln ikinci yarsnda artk bir Bektai Yolundan bahsedilebilecei anlalmaktadr. Sadk Abdal toplam altm alt iirden ibaret olan divann altm alt gnde yazdn sylemektedir (Sadk Abdal, 1155: 36a). Bu ifadeyi herhlde her bir iirin bir gnde yazld eklinde anlamak gerekir. Zira bir baka iirinde 24 yanda iir yazmaya baladn ifade etmektedir. Yirmi drt yanda Seyyid Ali Sultan (. 1412den ksa sre sonra) elinden irat olduu ve Otman Babadan (. 1478) bahsettiine gre divan oluturan iirlerin 1410lardan 1470lere kadar uzanan geni bir zaman diliminde yazldn kabul etmek gerekmektedir. Divan oluturan altm alt iir esas itibariyle Sadk Abdaln tasavvuf anlayn, insan ve tanr tasavvurlarn ve Hac Bekta Veli - Abdal Musda - Seyyid Ali Sultan lsne ait vgleri iermektedir.

Bu noktada Sadk Abdal Divanna batan sona hkim olan tasavvuf anlayndan ksaca bahsetmek mecburiyeti vardr. Sadk Abdaln tasavvuf anlaynn merkezinde kutup kavram yer almaktadr. Belirli bir zamanda sadece bir tane olan kutup, hem maddi hem manevi lemin ekseni ve dayanak noktasdr. Onun ilmi her eyi kuatr ve gc her eye yeter. te yandan kutup olmasa lem ayakta duramaz ve yklr. Bir kiinin kutup olmas her eyden nce Hz. Aliden itibaren gelen bir srn kendisinde tecelli etmesi ile mmkndr. Gizli bir bilgi olmasnn yan sra sahibine birok g ve kudret imkn salayan bu sr nesilden nesile aktarlmaktadr. Bir kutbun hlifeleri arasnda esas bu srr tevars eden kii nemlidir ve silsilede bir sonraki hlkay o oluturur. Sadk Abdaln ok defa tekrar ettii sr meselesini bu kutup kavram erevesinde anlamak gerekir. Zira bu anlaya gre, srrn tecelli ettii kiiler ayn batini ze sahip olduklarndan manen birbirlerinin tekrar ya da tecellisidirler. Hatta biraz daha derine inilirse, bu srr tevars eden her kutbun aslnda Hz. Aliye ait olan velyetin kendi zamannda en yksek tecellisi olduu, bu ynyle de ann Alisi olduu sylenilebilir.15

Sadk Abdaln Hac Bekta Veli, Abdal Musa ve Seyyid Ali Sultan (hatta bu silsileye Hz. Ali de dhil edilebilir) arasndaki ilikinin mahiyetine dair syledikleri tam da bu ereveye oturmaktadr. Her eyden nce o, Hac Bekta Veliyi zamann kutbu ve Hz. Alinin srr

15 Sadk Abdaldaki bu kutup anlay Otman Baba Velyetnmesinde ve Yeminnin Faziletnmesinde anlatlandan farkl deildir. Otman Babadaki kutup anlaynn ksa bir analizi iin bkz. (nalck, 1993).



olarak nitelemektedir: Ol Alinin srrdr bil Hac Bekta Vel / Oldurur matlb- kevneyn cmleye hem verdi ses (Sadk Abdal, 1155: 16b).16 Sadk Abdala gre o, Hakkn srlarn zellikle Maklt- erifinde k ve sdklara tamamen ifa eylemitir. Burada Hnkarn vilyetnmede de geen baz kerametlerle vlmesinden baka kimi tarihsel olaylara da iaretler vardr. Bunlardan Yenierilere manen himmet ettii ve elif-i ta giydii gibi bilgiler dikkate deerdir (Sadk Abdal, 1155: 2b-3a).

Divann kurgusu dahi Sadk Abdaln kafasndaki silsileyi yanstmaktadr. Tanr ve insan kavramlarn ileyen ilk iki iirden sonra nc iirde Hac Bekta Veli anlatlmaktadr. Takip eden iirde Abdal Musay vmektedir. Ona gre Abdal Musa Hac Bekta Velinin srrdr.17 Bir baka deyile Abdal Musa, Hac Bekta Velinin srrn cihanda tekrar ifa eylemesinden baka bir ey deildir: Cihnda kudretin ol h eyledi tecml / Ki yan Hac Bekta eyledi srrn if (Sadk Abdal, 1155: 3a).18 Btn bu kutuplar silsilesinde devam eden sr esas itibariyle Aliye uzandndan her bir kutup bir ynyle de Alinin srrdr. Bu yzden Abdal Musa bazen de dorudan srr- Ali olarak anlatlmaktadr: Ki Abdal Musa bil ann ismini / O srr- Alidir o h- tehez (Sadk Abdal, 1155: 13a). Ayn minval zere, Abdal Musann Hac Bekta Veliden sonra zamann kutbu olduu da aka ifade edilmektedir. (Sadk Abdal, 1155: 13a).

Abdal Musann anlatld iirden sonra dervilere nasihat amal yazlm iki ksa iir yer almaktadr. Bundan sonra gelen iir ise Kzldeliden bahsetmektedir. Bu iirin ilerleyii de ilgi ekicidir. Sadk Abdal, balarda Hudann srlarnn eya iine dercedilmi olduunu, bunu kefedebilmek iin bireysel gayretin yeterli olamayacan, Tark- Velye girmek gerektiini ifade ettikten sonra, bu iin pratikte nasl gerekleebileceini sylemektedir. Ona gre, Tark- Velye girmenin ve bu suretle visale ermenin yolu Seyyid Ali Sultan derghndan gemektedir. Onun asl ad Alidir; ancak lakap olarak Kzldeli denmektedir. Sadk Abdal burada Kzldeliyi d kevne glib, kudret ss, melekler kendisine daima ker olan, felekler kendisine itaat eden gibi sfatlarla anlatmaktadr ki bunlar kutba ait sfatlardr (Sadk Abdal, 1155: 4b-5a). Nitekim ilerleyen sayfalarda zamann ve cihann kutbu olduunu da sarih ifadelerle anlatmaktadr.19

16 Sadk Abdaln tasavvuf anlaynn derinlerine inildike Alinin srr denilen hakikatin aslnda Tanr ile de yakn ilikisi olduu anlalmaktadr. Ancak bu mevzu elinizdeki almann konusunun dna tatndan burada detayl analizine giriilmeyecektir. 17 Srr- Bekta ger bilirsen hm Abdal Musa hem / Kendisi ol h idi hem fehm edersen sana pes (Sadk Abdal,1155: 16b).18 Bir baka beyitte Hac Bekta Velinin zhirde Abdal Musann mridi olduu, batnda ise ikisinin ayn kiiler olduu yle ifade edilmektedir: Ki zhirde nazar klm ana Sultan Hac Bekta / Hakkat btnn bilkim ann srrdr ey bn (Sadk Abdal, 1155: 3b). 19 Bir sonraki iirde Sadk Abdal Otman Baba ve onun srr olan Hzr Baba (Kara Baba)dan bahsetmektedir. Sadk Abdal, Otman Babay da zamann kutbu olarak nitelemekle beraber divannda bir daha hi bahsetmemektedir. Oysa Hac Bekta Veli Abdal Musa Kzldeli ls divan boyunca srekli yceltilmektedir. te yandan 1478 ylnda vefat ettiini bildiimiz Otman Baba ile Kzldeli arasnda herhangi bir manevi ba ima etmemektedir. Oysa zaman ve mekn bakmndan bu ikisinin grm olmas olas, hatta kuvvetle muhtemeldir. Hl byle iken Sadk Abdaln

RIZA YILDIRIM


Sadk Abdal Divan bir ynyle Seyyid Ali Sultan Velyetnmesini tamamlar niteliktedir. Bilindii gibi velyetnmedeki anlatm Kzldeli ve Krklarn Rumelindeki fetih maceralarna hasredilmitir. Derghn kurulmas ve sonras velyetnmede yer almamaktadr. Sadk Abdal Divan ise Kzldeli derghnda srdrlen hayata dair - kstl da olsa malumat iermektedir. te yandan velyetnmenin konusu olan fetih ve kerametlere dair bilgilere de rastlanmaktadr.20 Divan bu konuda velyetnme ile tam bir paralellik arz etmektedir. Mesela, Seyyid Ali Sultan Ftih-i Rum olarak nitelenmekte (Sadk Abdal, 1155: 9b), Rumilini dmandan temizledii, klcyla ta ikiye bld, kuru zeminden su aktt, kuru daldan aa yeerttii (Sadk Abdal, 1155: 12a) gibi velyetnmede de aynen tekrar edilen kerametler anlatlmaktadr.

Sadk Abdaln anlatmndan Kzldelinin Abdal Musadan el ald ak olarak anlalmaktadr. Divanda her iirin banda farsa zet mahiyetinde balk yer almaktadr. Krknc iirin bal Sadk Abdaln bal olduu tasavvuf silsilesini ok gzel zetlemektedir: 21 Grld gibi burada srrn Hz. Aliden Hac Bektaa, ondan Abdal Musaya ve nihayet Kzldeliye getii aka ifade edilmekte, bu bakmdan anlan kiilerin btn yahut hakiki mahiyetlerinin ayn olduu ima edilmektedir. iir kutuptan bahsederek almaktadr. Sonra Hac Bekta Velinin Rumeli fethine nasl mdahil olduu bahsine geilmektedir.22 Buna gre, Hac Bekta Kzldelinin eline aatan bir kl suretinde Zlfikr verip tc- elf i bana koymu ve Rumeli fethi iin gndermitir (Sadk Abdal, 1155: 18b). Burada olduu gibi, Kzldelinin Hac Bekta Veli ile zaman zaman dorudan ilikilendirildii de grlmektedir. Bu iliki esas itibariyle birinin dierinin srr olmas eklindedir. rnein Hemn oldur [Kzldeli] dah srr- Hac Bekta Veli (Sadk Abdal, 1155: 12b), Ki oldur srr- hm Hac Bekta (vrk. 20b) msralarnda Abdal Musann atlanld grlmektedir. Bazen de Kzldeli dorudan Hz. Alinin srr olarak nitelenmektedir (vrk. 21b).23 Sadk Abdal, divannda yer alan son iirinde mensup olduu tasavvuf yolunun manevi silsilesini ok gzel zetlemektedir. Hz. Peygamberden balayp Hz. Ali ve On ki mam saydktan sonra Hac Bekta Veliden itibaren yle devam etmektedir (Sadk Abdal, 1155: 35b-36a):

Otman Babay bir yandan kutup olarak anlatrken dier yandan yukardaki silsileye dhil etmemesi ok manidardr (Sadk Abdal, 1155: 5b-6a). 20 Sadk Abdal Divannn velyetnmeden daha nce kaleme alnd dnlrse, bu ksmlarn velyetnme ile karlatrmal bir analizinin ilgin olaca aktr. 21 Yine o [air Sadk Abdal] h- Merdan Alinin hikmetinden, ki onun srr Hac Bekta Veli ve Hac Bektan srr Abdal Musa ve Abdal Musann srr Kzldelidir, buyurur (vrk. 18b). 22 Bu iirin ba taraflarnda baz beyitler eksik olmaldr. Zira balktan hareketle Hac Bekta Veli, Abdal Musa ve Kzldelinin arka arkaya anlatlmas beklenirken Abdal Musadan hi bahis yoktur. 23 Burada belirtmek gerekir ki, benzer bir yaklam nefeslerde de gze arpmaktadr. rnein 16. yzylda yaad tahmin edilen Kazak Abdal (Ahmed) bir iirinde Kzldeliyi Hac Bektan srr olarak nitelemektedir: Benim pirim Hac Bekta Velidir / Pirimin de piri Merdan Alidir / Seyyid Ali srr- Sultan Velidir (Glpnarl, 1992: 108-109). Turgut Koca nc msray Seyyid Ali Sultan kendisidir ekline nakletmektedir (Koca, 1990: 225).



Ezel nsa elest-i dn o srr- Zt- b-hemtAldir ol Vel, destinde kevnin cmle ahvliDah ol Hac Bekta Veldir bil hemn hod hEer bildinse bu srr bilirsin h- iclliDah Abdal Musa Sultan ann srr ann aynUlh nr- rahmn idi ol hn ahvliHemn ann srrdr Kzldeli Sultan ceml ssKeml kudret ss hem ki sbit cmle ef liMkemmel oldu annla tarkin cmle erkn Annn imdi kmiller annla buldu ikmliDilimden syledi ol h tamm dvn- pr-rehberTamm mrid mkemmeldr eer fehm eylesen kli

Divann bu son msralarnda Sadk Abdal sadece silsileyi tekrar etmekle kalmamakta, ayn zamanda Kzldelinin roln de vurgulamaktadr. Ona gre, balangc Hac Bekta Veliye uzanan tark Seyyid Ali Sultanla kemale ermi, cmle erknyla tamam olmutur. Esasen Tark- Bekta ve Rh- Bekta tabirleri divan boyunca tekrar edilmektedir. Sadk Abdal bir iirinde tlibe nasl kurtulua erecei hususunda nasihat ederken bu iin tek bana mmkn olmadn ve tarka girmenin art olduunu ifade etmektedir. Hemen akabinde de muhatabna en iyisinin Hakk Tark- Velde talep klmak olduunu sylemektedir. Pratikte bu ii gerekletirmenin yolu ise Seyyid Ali makamnda karar klmaktr (Sadk Abdal, 1155: 4b). Bir baka iirinde kendisine hitaben: Rh- Bektde Sdk devlet-i kevneyn bulup / Saltanatla hem karar etdi o devlet b-tams demektedir. Yine ayn iirinde, aklarn Hakk Hac Bektan aydnlatmas ile bulduklarn ve bunlarn irfan elbisesini giyip balarna Bekt tc koyduklarn ifade etmektedir (Sadk Abdal, 1155: 16b). Yine bir baka yerde Hac Bekta tarkinin mirc srlarn akladn24, Nuhun gemisi gibi kurtarc olduunu, libsnnn elf tc olduunu, zn Hak ile Hak olmak anlaynn oluturduunu, ancak zhidin bunu bilemeyeceini sylemektedir (vrk. 21b). Bu tarkn mensubu sdklar Tc- Bekta (ki bu divan iinde birka defa geen elif tc olmaldr) giymektedirler (vrk. 28a).

Baka bir yerde zhidin kendi hllerini anlayamayp aa (sfl) sandn, ancak szlerinin (iirlerini kastediyor) tarikat ehline yol gsterici olduunu sylemektedir (Sadk Abdal, 1155:17a). Tarikat ehli ifadesi baka yerlerde de gemektedir.25 Tarikat ehli ifadesiyle kastettii Bekta dervileridir. Daha da zele inildiinde bu ifadenin dorudan Kzldeli Tekkesine mensup dervilere dnk olduu dnlebilir. Nitekim divann sonlarna doru tasavvuf anlaynn zne dair dersler verdii iirlerde bu durum daha da aklk kazanmaktadr. Hakk bulmak, nr- hikmet ve srr- Zt kefetmek iin tek yolun bir mrid-i kmile varmak olduunu ifade eden Sadk Abdal, daha sonra Bektaynn Tekkesinin nur- hikmet srr olduunu ve mrid-i kmilin de aslnda bunlar (Bektayn) olduunu iddia

24 Ayrca bkz. (Sadk Abdal, 1155: 28a). 25 rnein bkz. vrk. 19a, 25a

RIZA YILDIRIM


etmektedir. Ona gre, Hakkn srlarn kefetmek iin kiinin nice yl Rh- Bektade hizmet etmesi gerekmektedir (vrk. 29a). Baka bir yerde, Bekta Tarkinin hidayet yolu olduunu, sliklerini sultan ettiini, kendisinin de gnl sefasna erdiini sylemektedir (vrk. 30b). Eyann hakikati ve Hakkn esrarna dair mlahazalarndan sonra talipler iin son bir ar yapmakta ve bu srra ermenin yolunu yle zetlemektedir: k isen rh- Bektaye gel / Cn ile kl bu tarka rabeti / Hem mrd ol mridn- sdka / T bulasn izz ch- devleti / Ltf- Hakkdr ehl-i irfan tekyesi / Reh-nm bil ekme asla gurbeti / Kim olup tekyelerde sen mdm / Can veregr eyleme hi avdeti (Sadk Abdal, 1155: 34a). Ayrca yn erkn tabirini kulland grlmektedir: Ann [Hac Bekta] yn erkn dell-i nr- b-hemt / Delli vuslat- Yezdn Maklt ann amz (vrk. 18a), Kamu dervi-i cyende mkemmel oldular cmle / Annn yn erkn kamuya eyledi tanif (vrk. 23a).

Sadk Abdaln bu ifadelerinden anlaldna gre, Hac Bekta Velinin ismine izafeten bir tasavvuf yolu en azndan 15. yzyl ortalarnda teolojik boyutu ve pratik uygulamalar ile (yin-erkn) teesss etmi olmaldr. Dahas bu yolun sadece fikir dzleminde kalmayp, sosyal bir karlk da bulduu anlalmaktadr. Gerek yolun inan esaslar ve yin-erknnn - o gn iin - son hlini almas gerekse yolu yaayp yaatan dervilerin yetitirilmesi ve taraftar kazanlmas hususlarnda Seyyid Ali Sultann baat bir rol stlendii anlalmaktadr. Sadk Abdal divann bitirirken Mkemmel oldu annla [Kzldeli] tarkin cmle erkn / Annn imdi kmiller annla buldu ikmli (vrk. 36a) szleriyle eyhinin bu roln ifade etmektedir. te yandan, Bekta Yolunun sosyal tabann oluturan topluluun gvdesini Kzldeli derghnda tekke-nin olan dervilerin oluturduu anlalmaktadr. Esasen, bu tarihlerde kendilerini Bekta olarak adlandran baka dervi gruplarnn olup olmad konusunda mevcut kaynaklarmz sessizdir. Ancak, Hac Bekta Tekkesi bata olmak zere, Balm Sultan dneminde Bektai ana dhil olan tekkelerin en azndan bazlarnn Kzldeli merkezli bu tasavvufi oluuma eklemlendiklerini dnmek akla yatkn olacaktr.

Tarihsel ve sosyal arka plan gz nne alndnda Sadk Abdal Divan bata olmak zere Bektai kaynaklarnn Seyyid Ali Sultana bitii bu rol ile onun kariyerinin rtt grlmektedir. Seyyid Ali Sultann Rumeline Sleyman Paa ile beraber ilk geen gaziler arasnda bulunduu, onlara manevi nderlik yapmann yan sra dervileriyle beraber bizzat savaarak fetihlere itirak ettii bilinmektedir.26 te yandan, onun Rumeli ve Balkanlarda saylar hzla artan abdallarn en nde gelen lideri olduunu dnmemiz iin yeterli neden vardr. Nitekim hem fetihlerde nclk etmesi hem de Hac Bekta ismi etrafnda gelimekte olan tasavvuf anlayn Rumeline tamas, onun gaziler ve abdallarn dnyasnda merkezi bir konuma tam ve bu zmreler arasnda ismini efsaneletirmitir.

Kzldeli, bir ynyle 15. yzyl Rumelisinin Hac Bekta olarak dnlebilir. Zira Hac Bekta Veli mesajnn 13. ve 14. yzyl kuzey-bat Anadolusundaki sosyo-kltrel taban anakkale boaznn geilmesi ile beraber hzla Rumeline kaymtr. ada kaynaklardan

26 Bu konuyu baka yerlerde enine boyuna tarttmzdan burada tekrara lzum grmyoruz (Yldrm, 2007; Yl-drm, 2009a).



rendiimiz kadaryla, Rumeli kapsn aralayan Sleyman Paann ilk yapt i babasndan fethedilen yerlerin iskan iin Anadoludan insan gndermesini talep etmek olmutur (Akpaazde, 1949: 124). Nitekim Osmanllarn Rumeli ve Balkanlardaki ilk dnem fetihleri daima kolonizasyon ve iskn faaliyetleri ile kol kola gereklemitir. skn iin Anadoludan gnderilen kitlelerin ehirli hlk ya da iftilerden ziyade konar-ger Trkmenler olaca aikrdr. Nitekim yz yl sonrasndan itibaren tutulmaya balanan vergi kaytlarndan fetih srecinde Rumeline kesif konar-ger Trkmen gleri olduu anlalmaktadr.27 Doal bir eilim olarak, zaman ierisinde bu konar-gerlerin byk bir ksm kendilerine gsterilen yerlerde yerleip tarmla itigal etmeye balamlardr. Hatr saylr bir miktar da 18. yzyla kadar konarger olarak yaamaya devam etmilerdir. Gkbilginin ariv kaynaklarna dayanarak ortaya koyduu gibi, Osmanl devleti bu gruplar zel bir sistemle ynetmi ve Yrk defterlerinde kaydederek durumlarna uygun istihdam tarzlar gelitirmitir (Gkbilgin,2008).

Demek oluyor ki, Kzldeli 14. yzyl sonlarnda Dimetoka yaknlarnda tekkesini kurarken, blgenin Mslman nfusu kahr ekseriyeti itibariyle konar-ger karakterli Trkmenler idi.28 te yandan, fetihlerin bakahraman gaziler ve onlarn din ilerinde danman ve manevi destekisi abdallar da esas itibariyle ayn sosyal tabana dayanmakta idi. Bu bakmdan, bir yanda elinde kl gaza eden, dier yanda yksek velayetiyle etkileyici kerametler sergileyen bir Seyyid Ali Sultan figrnn bu muhitte oka hsnkabul grmesi doaldr. Esasen kaynaklarmz onun isminin Rumelinde hem bir gazi hem de bir veli olarak ksa srede efsane hline geldiini gstermektedir.

Seyyid Ali Sultan isminin Rumeli fethi ve Bektai yolunun teekkl ile zdeleerek efsane hline gelmesinin hem geleneksel kaynaklarda hem de Bektailik d kaynaklarda yansmalar grlmektedir. Sz konusu kaynaklarn analizi baka bir yerde yapldndan (Yldrm, 2009a) burada sadece henz bu balamda incelenmemi bir kaynaa dikkat ekmekle yetinmek istiyoruz. Bu, 17. yzyln ortalarnda vefat eden Veli Babann adna izafeten Veli Baba Menkbnmesi olarak bilinen, ancak Veli Babadan daha ok atalar ve evlatlarndan bahseden velyetnme tarz bir eserdir. Bu esere gre Veli Babann soyu Zeynl-bidne kmaktadr. Abbasi hlifeleri atalarn fetih iin Anadoluya gndermitir.

Veli Baba Menkbnmesinde Seyyid Ali (Uzun Er) isminde bir zattan bahsedilmektedir ki bu zatn yaptklar dorudan Kzldeliyi artrmaktadr. Menkbnmeye gre Veli Babann beinci gbekten dedesi olan Seyyid Ali (Uzun Er) Sleyman Paann daveti zerine Rumeli fethi iin Ktahyadan Bursaya gelmi ve gazilerle beraber anakkale boazn geerek Gelibolu ve civarnda fetihler yapmtr.29 Ancak Rumeli fethine Sleyman Paa ile katlmas 27 Osmanllarn Rumeli ftuhat ve fethedilen yerlerde iskn politikalar iin bkz. (Aktepe, 1949; Seluk, 2002). 28 Gayrimslimlerden Mslman olanlarn says henz ihmal edilecek miktarda olmaldr. Esasen Rumeli ve Balkanlardaki Mslman nfusun ne kadarnn Hristiyan kkenli olduu konusu tartmaldr. Bu hususta derli toplu bir deerlendirme iin u eserlere baklabilir: (Krstic, 2004; Minkov, 2000)29 Menkbnmeye gre gre, Osmanl devletinin kurucusu Osman Bey, Veli Babann altnc gbekten dedesi

RIZA YILDIRIM


dndaki bilgilerin Kzldelinin tarihsel hayatyla ilgisi yoktur. Esasen burada menkbnme derleyicisi ya da ona intikal eden sylence, Osmanl kroniklerinden bilinen hikyeye Uzun Eri monte etmitir. Hatta bu yaplrken ne Seyyid Ali Sultan Velyetnmesi ne de dier kaynaklardan hi faydalanlmad anlalmaktadr. Dolaysyla menkbnmeye gre Veli Babann beinci gbekten dedesi olan Seyyid Alinin ne bildiimiz Seyyid Ali Sultanla ayn kii olduunu ne de Rumeli fethinde Sleyman Paann yannda savatn kabul etmemiz iin bir neden yoktur. Ancak, menkbnmede, Veli Babann atalar arasnda ismi Ali olan bir zatn Rumeli fethi ve Hac Bekta Veli ile ilikilendirilmesi ok nemlidir. smi hem Rumeli fethi hem de Bektai yolunun (abdal gelenei) buralarda yaylmas ile zdeleen Seyyid Ali Sultan Bektai geleneinde o denli yksek bir mevki kazanm olmal ki, menkbnme derleyicisi Veli Babann soyunu onunla ilikilendirerek yceltmeye almaktadr.

Seyyid Ali Sultann 16. yzylda abdallar arasnda en saygn isimlerden birisi olduuna dair bir baka kayt Vrnnin eserinde karmza kmaktadr. Nazm u Nesr-i Hazreti Vrn Baba baln tayan bu eserin bir yerinde Vrn Hakka dair kukularn giderilmesi iin en bata pirlere teslim olmak gerektii vurgulanmaktadr. Bizim amzdan ok nemli ksm ise hemen devamnda gelmektedir. Bir pire erimeden Hakka vasl olunamayacan vurgulayan Vrn, rnek olarak Seyyid Ali Sultan, Kaygusuz Abdal ve Kemlyi gstermektedir (Vrn Baba, 1291: 75):

ve Seyyid Alinin babas Seyyid Cafere haber gnderip Seluklu Sultan Alaeddin gibi kendisinin de ehl-i beyte muhabbeti ziyade olduunu bildirir. te yandan, negl tarafna akn yapma niyetinde olduunu ve destek iin ehl-i beytten birka dilver gndermesini rica eder. Bunun zerine Seyyid Cafer, olu Pir Uzun Er (Seyyid Ali) ve onun olu Gl Battal Gazi gelip Osman Gazi ile buluurlar. Beraber negl ve Karacahisar fethederler. Bunun zerine Seluklu Sultan Alaeddin tabl ve alem gndererek Osmann bamszln kabul eder. Hicri 688 (m. 1289-90) ylnda Bilecik tekfuru ile bir dn srasnda kan savata Seyyid Cafer ldrlr (Noyan, 1996: 162-64). Buradaki hikayenin dorudan Akpaazde ve dier erken dnem kroniklerinden alnd ve iine ad geen ismin monte edildii aka grlmektedir.Menkbnmeye gre, hicri 756 (m. 1355-56) ylnda Orhan Gazinin olu Sleyman Paa Rumelini fethetmek sevdasna dnce Seyyid Aliye bir mektup yazp niyetini aklar ve u ricada bulunur: evld- Aliden harbe ve darbe yarar bahadrndan size ebh kimler var ise alup f-seblillh cihd in tarafma gelesin! (Noyan, 1996: 165). Bunun zerine Seyyid Ali olu Gl Battal Gazi ve onun olu Seyyid Hseyin Gaziyi de yanna alarak Ktahyadan kalkp Bursaya gelir. Bunlarn gelmesi Sleyman Paay ok sevindirir. Zira Karamanoullarnn brakmamasndan korkmaktadr. (Menkbnme derleyicisi burada u notu dmektedir: Hlbukise Karaman ve Hamid oullar sdatn dim aleyhlerinde bulunduklarndan beynlerinde burudet olup sdt anlarn szlerine sem u itibr itmezlerdi. (Noyan, 1996: 165).) Sleyman Paa ve beraberindekiler anakkale Boaznn kenarna kadar gelirler. Karya nasl geecekleri hususunda Uzun Erin gr kabul edilir. Buna gre bir sal yapp zerinde karya geeceklerdir. Bu ekilde karya geip imenek(sic) kalesi yaknna karlar. Kale yaknnda yakaladklar bir adamdan kalenin gizli geidini renirler. Sonra Sleyman Paa, Seyyid Ali, olu ve torunu ile beraber 80 kii iki sal ile karya geip gizli geitten girmek suretiyle impi kalesini ele geirirler. Gelibolu fethi srasnda Seyyid Alinin olu ve torunu ehit olur ve oraya defnederler. Bir sre gaza ile megul olduktan sonra Uzun Er bir gemiye binip bandrmaya gelir. Oradan dergh- erif e [Uluborludaki dergh olmal] gelip bir sre burada yaadktan sonra h. 766 (m. 1364-5) tarihinde 75 yanda iken vefat eder (Noyan, 1996: 169). Kabri hlen Ispartaya bal Ulubey kasabas yaknndadr (Karatrk, tarihsiz: 82). Menkbnme satr arasnda Uzun Erin Hac Bekta Veli tarafndan irat edildii (yaynlanan metindeki cmleden tersi de anlalabilir: ol iki sallardan birine ehzade Sleyman Paa binb bu sal iinde Hnkar Hac Bekta Veli Hazretlerini Pr-i ird iden Pr Seyyid Uzun Er ) bilgisini de sktrmaktadr (Noyan, 1996: 167).



mdi gmna dmemek dilersen pirlere senlik ve benlik aradan gider. Fni cihna itibr itme. Fakr fen ol. zini zulmattan kurtar kim gznden perde ref ola. Eer bir kii z bana Hakka ireydi Hazreti Muhammed Aleyhis-selm buyurur: buyurmazd. Ce cem gelen erenler gerek Seyyid Ali Sultan gerek Baba Gaygusuz ve gerek Keml anlar hi pirlere muht olmazd. mdi iri pirlere ki Hakk tanyasn t ki szn sz ola!...

16. yzyl sonlarna kadar yaadn tahmin ettiimiz30 Vrn bu eserini herhlde yzyln ikinci yarsnda yazm olmaldr. Eser batan sona taliplere yol gsterici tlerle doludur. Yukarya ksa bir paras alnan blmde mridin nemi ve onsuz Hakka ulalamayaca anlatlmaktadr. Bu balamda rnek olarak Seyyid Ali Sultann verilmesi Vrnnin gznde eyhin ne kadar yksek bir konumu olduunu aka ortaya koymaktadr. unu da belirtmek gerekir ki eser boyunca ok az insandan ismen bahsedilmektedir.

Kzldeli Sonras: Dergh ve Balm Sultan:

Kzldelinin 1412 ylndan ksa bir sre sonra vefat ettii tahmin edilmektedir (Yldrm, 2009a: 55). Onun Bektai Yolunun teekkl edip nihayet tarikata dnme srecindeki katks lmnden sonra da devam etmi grnmektedir. Gerek ariv kaytlar gerekse Bektai evrelerinde retilen eserlerden Kzldeli Derghnn daha eyhin salnda Rumelinin en nemli tasavvuf merkezlerinden birisi (muhtemelen en nemlisi) hline geldii anlalmaktadr. Vefatndan sonra da, derghn Hac Bekta ismi etrafnda kmelenmeye balayan abdallarn Rumelindeki balca merkezi olmaya devam ettii dnlebilir.

Esasen tekkenin vakf kaytlarndan, hem gelir kalemleri hem de kaytl reaya ve dervi says bakmndan Rumelindeki dier Bektai tekkelerine kyasla olduka zengin olduu anlalmaktadr. Tekkeninin ekonomik hacmi ve sosyal hareketlilii bal bana merkezi konumunu ortaya koyacak niteliktedir. Ancak bu makale tekkenin Bektai Tarikatnn oluum srecindeki rol balamnda daha ok manevi misyonuna odaklandndan mali ve nfusla ilgili bahislere girilmeyecektir.31 Ancak u kadarn syleyelim ki, tekke zenginliini ve kalabalk nfusunu (dervileri, hizmetileri, vakf iinde yaayan kylleri ile) 1826da msadere edilinceye kadar korumutur. Tekkenin mallarna nasl el konulduunu anlatmak iin yazd 23 Temmuz 1826 tarihli arznda, irmen Sanca Mutasarrf Esad Paa Kzldeli Tekkesinin cesm ve iinde skin Bektaler[in] kesretl olduunu ifade ettiktek sonra herhangi bir kar koyma ya da kargaaya kar tedbirli olduklarn ifade etmektedir. Ayn belgede Tekkenin mal varl ve mntesipleri yle kaydedilmitir (BOA, HAT. 292/17411-1):

Dimetoka Kazsna tbi yigirmi drt pre kur ve yedi aded siyb vakflar ve iki bin be yz res anm ve kei ve iki yz ba sagr hayvnt ve krk elli kadar hergele ve yigirmi

30 Demir Baba Velyetnmesinde Vrn Babadan bahsedilmektedir. Buradaki bahse gre Demir Babann yallnda Vrn Baba henz gen olarak anlatlmaktadr (Noyan, 1976: 137-48). 31 Tekkenin bu ynleri zerinde yaplm iki nemli alma iin bkz. (Faroqhi, 1976; Beldiceanu-Steinherr, 1999.)

RIZA YILDIRIM


otuz ift kara sr ve kz mevcd idgini ve iki tekyede ift hidmetkrlarndan ve oban ve deirmenci ve hergeleci hademesinden baka hidmetci Bekt dervi olarak krk elli nefer kimesneler oldn ve mezkr yigirmi drt pre kur iinde yedi sekiz yz mikdr Kzldeli Sultna nisbet ile erzdeler tabriyle demler olub nezl ve avrzdan baka teklflerini it itmekde olub evldiyet davlarna mebn r virmediklerini ifde eylemiler ise de mezbrlar ihzr iden mbir kullarnn ifdesine nazaran zikr olunan tekyelerde yz elli mikdr bekr Bekt olub civrnda olan kurlarnda dahi vech-i muharrer zere birtakm erzde ve bende tabriyle mteallktlar olarak tekyelerin irde zuhruna dein devbb ve mevi ve siresinin muhfazasna memr tayn olunmas lzm gelecei anlaldndan

Osmanl arivlerinde Kzldeli ile ilgili mevcut en eski kayt 1412 tarihli Musa elebi tarafndan verilmi bitidir (BOA, Musa elebi Dosyas). Bu belgede Musa elebi eyh Kzldelye daha nceki beyler tarafndan verilen vakf teyit emektedir.32 Bundan sonra ikinci kayt 1456 tarihli mcmel tahrir defterinde yer almaktadr (stanbul Atatrk Kitapl, MC 0/89: 10). lgili blm Beldiceanu-Steinherr tarafndan yaynlanan defterde (Beldiceanu-Steinherr, 1999: 65-72) tekkeye ait vakf kaytlar yer almaktadr. Kzldelinin mezarnn vakf iinde yer alan Taru Bki mezrasnda bulunduundan baka vakfn o tarihte Kzldelinin olu aban tasarrufunda olduu kaydedilmitir. Beldiceanu-Steinherr buradaki olu ifadesi herhlde soyundan gelen anlamnda kabul etmek gerekir demektedir. Ancak daha sonraki defterlerde vakf sahipleri iin kullanlan ifadelerle karlatrldnda (daha sonraki defterlerde Kzldeli oullarndan 33 eklinde kaydedilmitir) ad geen abann dorudan Kzldelinin olu olduunu kabul etmek daha makul grnmektedir. te yandan kronolojik adan bakldnda 1412den sonra len eyhin olunun krk yl gibi bir sre sonra hayatta olmas gayet doaldr.

Tekkeyle ilgili bir sonraki kayt 1486 tarihli tahrir defterinde yer almaktadr (BOA, TD 20: 264-65). Bu belgede, vakf iinde yer alan mezralarn isimleri yazldktan sonra buralarn evvelden vakfiyet zere tasarruf olunagelirken Fatih Sultan Mehmet tarafndan bozulup timara evrildii, ancak daha sonra II. Bayezid tarafndan tekrar vakf olarak eski sahiplerine geri verildii yazmaktadr. Vakf mutasarrflarnn isimleri Kzldeli oullarndan Glehri, lyas, Bilal, shak ve Sinan olarak kaydedilmitir. Ayrca evld- sahib-i vakf bal altnda bunlarn yaayan erkek ocuklarnn isimleri kaydedilmitir. Vakf mutasarrflar arasnda saylmadna gre aban artk vefat etmi olmaldr. Eer Kzldelinin 1456 ylndan nce vefat etmi baka olu yoksa yukarda vakf mutasarrf olarak kaydedilen be kiinin abann oullar olduunu varsaymak gerekir.34 Hatta evld- sahib-i vakf bal altnda saylan isimler arasnda geen Turak veled-i br ibaresinden hareketle abann oullarnn (?) br ile beraber alt kii olduu ancak brnin 1486 ylndan nce ld sylenilebilir. 32 Bu belgenin Kzldeliye dair verdii bilgilerin analizi iin bkz. (Yldrm, 2007: 154-6: Yldrm, 2009a: 52-56). 33 Bilindii gibi Trkede bir kiinin slalesi iin oullar ifadesi kullanlr. Ancak olu kelimesi bu anlamda kullanlmaz. 34 Zira, evlatlk vakf olduundan mutasarrflk miras olarak btn erkek ocuklara ber-vech-i itirak kullanmak zere gemektedir.



Tekkeyle ilgili nc tahrir kayd 1519 tarihli defterde yer almaktadr (BOA, TD 77: 251-53). Burada esas itibaryla TD 20deki bilgiler tekrar edilmektedir. Ancak baz deiiklikler kaydedilmitir. Mesela, Glehrinin ld yerine oullar Ahi Evren ve Bahayin35 babalarnn hissesine mutasarrf olduklar kaydedilmitir. Bundan sonra 1530 tarihinde yaplan tahrirde vakfn kaytlarna rastlanmaktadr (BOA, TD 370: 33). Burada bir iki mezrann karyeye dnmesinden baka ciddi bir deiiklik grlmemektedir. 1568-9 ylnda yaplan tahrirde vakfn tarihesi anlatlrken daha nceki defterlerde yer alan kalbn dna kp baz yeni bilgiler eklenmektedir. Buna gre Kzldeli Rumiline ilk fetihler srasnda gemi ve kendisine h. 804 tarihinde (m. 1401-2) I. Bayezid tarafndan Tanr Danda Taru Bki, Byk Viran ve Trfullu Viran evlatlk vakf olarak verilmitir (BAO, TD 470: 625).36 Ayn defterde vakf sahiplerinin isimleri de kaydedilmitir. Esasen tahrir defterlerine dayanarak Kzldeli evlatlarnn soy aacn birka nesil boyunca kok kk bir hata pay ile karmak mmkndr. (lk neslin soy aac Tablo 1de gsterilmitir.)

Seyyid Ali Sultandan sonra derghn nasl iledii konusunda elimizde yeterli bilgi yoktur. zellikle ruhani liderlikle (post-ninlik) vakf mtevelliliinin birbirinden ayrlp ayrlmad henz aratrlm deildir. 16. yzyl banda II. Bayezidin destei ile Pir-evine gelip tarikat kuran Balm Sultann Kzldeli Derghnda yetitii hemen herkese kabul edilmektedir. Hatta Bektai geleneine gre Balm Sultan Pir-evine gemezden evvel Kzldeli Dergh post-nini idi (Koca, 1996: 1990: 39.) Ancak ne tekkenin vakf kaytlarnda ne de dier ada kaynaklarda Balm Sultan ya da Hzr Bali ismine rastlanlmamaktadr. Eer Balm Sultan 15. yzyl sonlarnda gerekten Kzldeli tekkesinde post-nin idiyse, buradan Kzldeli evlatlarnn sadece vakf gelirlerini kontrol edip tekkenin ruhani ilerini aile dndan eyhlere braktklar sonucu kmaktadr. Ne var ki, tahrir kaytlarnda Kzldeli evlatlarnn tekkenin ruhani ileriyle de ilgilendiklerini dndren ipular vardr. 1486 ylnda yaplan tahrirde vakf reayas saylrken Musa gulm- aban Dede diye bir kiinin ad gemektedir. Burada ad geen aban phesiz Kzldelinin olu olmaldr.37 Ancak ilgin olan nokta tahrir memurunun abann ismine ekledii unvandr. Buradaki dede unvann nasl anlamak gerekir? Tahrir memuru asndan abann en nemli vasf phesiz devletin gelirlerinin bir ksmn vakfiyet zere tasarruf ediyor olmasdr. Hl byleyken dede unvann eklemeye neden gerek grlmtr? Derghn gelirlerini kontrol eden aban Dede acaba ayn zamanda babasnn yerine geip derghn eyhliini mi yapyordu?Eer bu varsaym doruysa tekkenin post-ninliine aban Dededen sonra olu (?) Sinan

35 Bahay 1486 ylndan sonra domu olmal, zira TD 20de vakf sahiplerinin ocuklar arasnda ad gememektedir. 36 Bu kayda gre vakfn balangc I. Bayezide varmaktadr. Ancak dier ariv belgeleri ve Bektai kaynaklar vakfn balangcnn I. Murata kadar gtrlebileceini gstermektedir. Bu hususun analizi iin bkz. (Yldrm, 2007: 118-58; Yldrm, 2009a). 37 1486 tarihli yukarda bahsedilen defterde yer alan bir baka kaytta, vakf reayas arasnda ift sahibi olarak kaydedilmi Mrsel veled-i Kayr Han diye bir ahs vardr. Burada sadece bu ismin Balm Sultann babas Mrsel Baliyi artrdn sylemekle yetinelim.

RIZA YILDIRIM


gemi olmaldr. Zira ayn defterde vakf sahibi be kardeten (?) sadece Sinan iin Dede unvan kullanlmaktadr. te yandan, vakfn merkezi gibi grnen ve Kzldelinin mezarnn da iinde bulunduu Taru Bki mezrasnn yalnz Glehri tasarrufunda bulunduu kaydedilmektedir.38 Dier kardelerden hibirisinin bu ekilde tek bana tasarruf ettii bir mezra kayd yer almamaktadr (BOA, TD 20: 264-65). Bu verilere dayanarak aban Dededen sonra derghta mali gelirler bakmndan Glehrinin n plana ktn ancak tekkenin eyhliine Sinan Dedenin getiini dnmek akla yatkn grnmektedir. Tahrir memurunun hepsiyle grt kesin olan bu be kiiden sadece Sinan iin dede unvann kullanmas herhlde bu ekilde anlalmaldr. Ancak Glehrinin derghn manevi ilerinde de etkili olduu 1519 ylnda yaplan tahrirde grlmektedir. Bu tarihte lm olduu anlalan Glehri artk dede unvanyla kaydedilmitir. Ayn defterde Kzldeli evlatlarndan dede unvanyla kaydedilen tek kii (Glehriden baka) hl hayatta olan Sinandr (BOA, TD 77: 251).

Vakfn 1568-9 tarihinde yaplan tahririnde yine dede ibaresi kaydedilmitir. Buradaki ifadeye gre vakfn snrlar hususunda baz kylerin ahlisi ile anlamazlk knca vakf mutasarrflar stanbuldan Dimetoka ve Ferecik kadlarna emr-i erif getirmi, ve bunun zerine mezkur dede-i evkf zbitleri ile anlamazlk blgesine varlp gsterdikleri snr tahrir memuru tarafndan kaydedilmitir (BOA, TD 470: 625-26).39 Burada vakflarn dedesi unvan herhlde Kzldeli evlatlarndan ayn zamanda derghn ruhani liderliini de yapan kii iin kullanlm olmaldr.

Ayn ekilde 27 Recep 1199 (5 Haziran 1785) tarihinde Hac Bekta evlatlarndan eyh Abdllatif tarafndan yazlan bir arzda40 Kzldeli tekkesi imam iin yine dede unvan kullanld grlmektedir. Sz konusu arzda, gnlk akelik yevmiyesini vakf gelirinden almak zere Kzldeli zaviyesinin imamln yapan Seyyid Hseyin Dede ibn Ahmed ocuu olmadan vefat ettiinden yerine Bektai dervilerinden Seyyid Ahmed Dede ibn Mehmedin atanmas rica edilmektedir.41 H. 1284 (1867-68) ylnda istinsah edilen bir yazmaya gre 38 Burann ayn zamanda bir derbend ky olduu belirtilmektedir.39 Tahrir defterlerinin siyakat yazs ile yazld gz nne alnrsa dede-i efkf zbitleri eklindeki bu okumann belli bir ihtiyat pay olduunu belirtmek gerekir. Bu vesileyle ilgili blmn bu ekilde okunmas gerektii konusunda grn benimle paylaan Ali Sinan Bilgiliye teekkr etmek isterim. 40 Devlet-mekne arz- d-i kemnedir ki, Cedd-i azzim sultnl-rifn burhnl-vsln el-Hc Bekt Vel kuddise srrihl-bel hazretlerinin tark-i aliyyesine mert zevydan Dimetokada Cebel Nhiyesinde vki eizze-i kirmdan Kzl Deli Sultn kaddesallahu srrhu berdn? hazretlerinin zviyesi evkf mahslnden almak zere yevm ake vazfe ile imm olan es-Seyyid Hseyin Dede ibn Ahmed bil-veled fevt olub yeri hl ve hdmet-i lzimesi muattal kalmala yerine erbb- istihkdan fukar-y Bektiyndan ab-p-i kemter-i seniyye-i tarkde her vechile muhill ve mstahak olmala ibu bis-i arz- ubdiyyet es-Seyyid Ahmed Dede ibn Mehmed mteveff-y mezbrun mahllnden yevm ake vazfe-i muayyene ile hdmet-i immet es-Seyyid Ahmed Dede dlerine tevchi mceddeden yedine bert- erf-i ln virilmek ricsna bil-iltims pye-i serr-alya arz olund el-bk emr fermn luf u ihsn hazret-i men-lehl-emrindir tahrren f el-yevml-isneyn seba min ehr-i Receb sene tisa ve tsn ve mie ve elf (27 Receb 1199)eyh Abdullatf min evld- el-Hc Bekt Vel (BOA, C. EV. 16639)41 Dikkat eken bir baka husus da 16. yzyl ortalarndan nce ariv kaytlarnda vakfn mutasarrflar iin Seyyid



unvannn kullanlmamasdr. Tespit edebildiimiz kadaryla Kzldeli evlatlar iin seyyid unvan ilk defa 18 Zilhicce 975 (14 Haziran 1568) tarihli bir hkmde kullanlmaktadr. Burada vakf snrlar dahilinde izinsiz ziraat eden birka kiiyi uyaran, ancak sz konusu kiilerce saldrya urayp mahkemeye snan Seyyid Mirza adnda bir zattan bahsedilmektedir (BOA, MD 7: 543). TD 470de aban Dede olu Bilal olu Abdlvehhab olu Mirza vakf mutasarrflar arasnda (1568-69 tarihleri) kaytldr. Yukardaki hkmde ad geen Mirza herhlde Abdlvehhabn olu olmaldr. Daha sonra, 1641 ylnda Sultan brahim tarafndan verilen bir beratta Kzldeli evlatlarnn isimleri Seyyid unvanyla gemektedir. Burada Kzldeli soyundan Seyyid Abdurrahman ve Seyyid vaz ve Seyyid Zeynel ve Seyyid Hseyin ve Seyyid Hzrn beratlarn getirip tecdit edilmesini rica ettikleri, bunun zerine kendilerine beratlar verildii ifade edilmektedir (BOA, Musa elebi Dosyas). (Bu belge ilk defa Gkbilgin tarafndan yaynlanmtr (Gkbilgin, 2007: 186). Belgenin Kzldeli balamnda analizi iin bkz. (Yldrm: 2009)). 17. yzyldan itibaren Kzldeli evlatlarnn isimlerinin seyitliklerine vurgunun artt grlmektedir. zellikle 18. yzyldan kalma belgelerde artk bu vurgunun iyiden iyiye belirginletii, isimlerin banda daima Seyyid unvannn eklendii grlmektedir. Mesela 18. yzyl ortalarnda tekkenin mtevellisi Kzldeli evlatlarndan Seyyid Murad Efendi olarak kaydedilmitir (BOA, EV. MKT. CHT. 190/107). Yine 1785 ylnda tekkenin len imam ve yerine atanmas istenen yeni imam (muhtemelen ikisi de Kzldeli evlatlarndan) Seyyid Hseyin Dede ve Seyyid Ahmed Dede olarak kaydedilmitir (BOA, C. EV. 16639). H. 1284 (1867-68) ylnda Bursada istinsah edilen bir yazmadan rendiimize gre h. 1214 (1799-1800) ylnda Yukar Meydanda (Kzldeli Tekkesinin) post-niin olan ahs Kzldeli evlatlarndan es-Seyyid Ali Dede, Aa Meydanda post-niin olan ahs es-Seyyid Hlil Dededir. Ayn yazma h. 1214 ylnda Hac Bekta Veli tekkesinde post-nin ve sahib-i seccade olan Abdllatif Efendinin de bulunduu bir meydanda toplanan (herhlde Ali Dede ve Hlil Dedenin post-niliklerini onaylamak iin olmal) Kzldeli evlatlarnn isimlerini ahit olarak vermektedir. Burada yer alan 13 ismin hepsinin banda seyyid unvan yer almaktadr (eyh Srr Rif, 1284: 1). 1819 ylnda vakf mtevellisi Kzldeli evlatlarnda es-Seyyid Ali bin es-Seyyid Ahmed, yukar tekkenin post-nini es-Seyyid Veli Dede ve aa tekkenin post-nini es-Seyyid Hseyin Dededir (BOA, HAT. 686/33344-2.) Son olarak dikkat ekmek istediimiz bir husus da Kzldelinin kendisiyle ilgilidir. Mevcut en eski belge konumunda bulunan 1412 tarihli Musa elebinin bitisinden itibaren grebildiimiz btn ariv kaytlarnda eyhin ad Kzldeli olarak kaydedilmitir. Seyyid Ali Sultan ismi hi gemedii gibi Kzldelinin bana da Seyyid unvan konulmamtr. Bunun tespit edebildiimiz tek istisnas 1568-9 tarihli tahrir defterine (TD 562) sonradan 19 Ramazan 1305 (30 Mays 1888) tarihinde dlm kayttr. Burada her iki isim birlikte kullanlmakta ve seyitlii vurgulanmaktadr: Cennetmekn- firdevs-iyn ceddim Sultn Mahmd Han hazretlerinin ahd-i saltanatlarnda eref-snh iden irdesi mcebince bil-umm Bektaiyn derghlarna merbt emlk ve arznin zabt srada Dimetoka kazsnda medfn es-Seyyid Ali nm- dier Kzl Veli Sultn evldna mert kur ve mezri-i malmenin ri dahi zabt olunmu old Dimetoka kazsna tbi Byk Viran ve Daru Bki karyeleriyle tahtnda muharrer Suvari Bki mezraas mahslt ve rsmt Kzl Deli Sultn evld vakf tarafndan zabt olunur dey hn-i tahrrde sebt-i Defter-i Hkn klnm ise de (TKGM KKA, TD 562. Bu kayttan beni haberdar eden Ali Sinan Bilgiliye teekkr ediyorum). Bu durumu herhlde resmi kaytlarn teknik zellii ile aklamak gerekir. Osmanl devleti asndan esas muhatap olan kurumsal bir yap olarak vakf olduundan ve vakfn ad kaytlara en batan vakf- Kzldeli olarak girdiinden sonraki yazclar bu isimde herhangi bir deiiklik yapmamlardr. Btn bu veriler nasl yorumlanabilir? Acaba 16. yzyl ortalarna kadar Osmanllar Kzldeli ve evlatlarnn seyitli-ini kabul etmedi de ancak bu tarihlerde mi kabul etti? Yoksa bu durum daha ok Osmanl ariv belgelerinin teknik zelliklerinden mi kaynaklanmaktadr? Zira 16. yzyl ortalarna kadar balca kaynamz tahrir defterleridir. Bun-larn hi birinde Seyyid unvannn Kzldeli soyundan gelen insanlar iin kullanld grlmezken, daha ge tarih-li hkm ve arz gibi belgelerde bu unvann kullanld grlmektedir. Farkn dnemsel mi yoksa belgelerin teknik zelliklerinden mi ileri geldiini belirlemek iin ariv kaynaklar zerinde kapsaml ve karlatrlmal bir alma yapmak gerekmektedir. nc bir yorum biimi yle gelitirilebilir: batan beri Kzldeli ve soyunun sdttan ol-duu bilinmekle beraber 16. yzyl ortalarna kadar ne Kzldeli evlatlarnca ne de Osmanl yazclarnca bu hususa vurgu yapmaya gerek hissedilmedi. Eer yukarda iaret edilen iknci sebep geerli deilse herhlde bu nc yo-rum biimi daha makul olmaldr. (Zira Kzldeli gibi henz hayatta iken resmi kaytlara gemi bir adamn seyitli-iyle ilgili resmi belgelerde deiiklik yapmak pek mmkn grnmemektedir.) Eer byleyse, bu tavr deiiklii-nin arkasnda hesiz Osmanl toplumunun din ve siyas anlamda genelini etkileyen bir takm gelimeler bulunma-ldr. 16. yzyl ortalarndan itibaren seyitlie vurgunun artmasna neden olan bu sosyal ve din gelimeler neler ola-

RIZA YILDIRIM


h. 1214 (1799-1800) tarihinde Kzldeli Tekkesinin Yukar Meydannda Seyyid Ali Sultan evlatlarndan Seyyid Ali Dede, Aa Meydannda da Seyyid Hlil Dede post-ninlik yapmaktadr (eyh Srr Rif, 1284:1).

1819 tarihli bir ariv belgesinde ad geen Seyyid Ali (bu belgeden bu ahsn yukarda zaviye imam olarak geen es-Seyyid Ahmed Dede (ibn Mehmed)nin olu olduu anlalmaktadr) vakf mtevellisi olarak kaydedilmitir. Ayn belgeden rendiimize gre bu tarihte aa tekkede post-nin es-Seyyid Hseyin Dede ve yukar tekkede post-nin es-Seyyid Veli Dededir (BOA, HAT. 686/33344-2.)42 Belgenin yukar tarafnda vakf mtevellisinin Kzldeli evladndan olduu aka ifade edilmitir. Bu durumda es-Seyyid Ali bin es-Seyyid Ahmedin Kzldeli evlatlarndan olduu ortaya kmaktadr. Yukarda izah edildii zere bu Seyyid Alinin babas Seyyid Ahmed 1785 tarihinde zaviye imamlna atanmt. Yine Alinin kendisinin de 1799 tarihinde yukar tekke post-nini olduu gsterilmiti. Ayn Alinin 1819 ylnda vakf mtevellisi olarak karmza kmas, vakfn mutasarrfl ile tekkelerin post-ninlii arasnda bir geikenlik olduunu ve her ikisinin de Kzldeli evlatlar elinde bulunduunu gstermektedir. Bu durumda yukarda post-nin olarak ad geen es-Seyyid Hseyin Dede ve es-Seyyid Veli Dedenin de Kzldeli evlatlarndan olduunu rahatlkla syleyebiliriz. Bu belgede dikkat eken baka bir husus da bu kii iin kullanlan unvanlardr. Belgenin muharriri aa ve yukar tekkelerin post-ninleri iin dede unvann kullanrken o anda mtevelli olan es-Seyyid Ali iin byle bir unvan kullanmamaktadr. Hlbuki birka yl nce yukar tekkede post-nin iken onun iin de dede unvan kullanlmt. Sonu olarak, tekkenin uzun tarihi boyunca dede unvannn kullanm biimlerine baktmzda bu unvann Kzldeli derghnda ruhani liderlik ya da post-ninlik pozisyonu ile yakndan ilikili olduu anlalmaktadr. Kzldelinin olu aban Dededen balayp onun olu Sinan Dede ile devam eden bir silsilenin tekkenin 1826 ylnda msadere edilmesine kadar devam ettii anlalmaktadr. Dolaysyla, Kzldeli evlatlarnn derghtaki nfuz alannn hibir zaman vakf mtevellilii ile snrl olmad, aksine ilerinden birinin daima dede unvanyla tekkenin post-ninliini yrtt ortaya kmaktadr. u hlde, nmzde elikili grnen bir tablo durmaktadr. Bir tarafta Bektai geleneine derinden yerlemi ancak ne ariv kaytlarnda ne de yazl kaynaklarmzda izine rastlanmayan Balm Sultan (Hzr Bali), dier tarafta Osmanl vakf kaytlarndan isim isim takip edebildiimiz ancak geleneksel bilgi iinden tamamen silinip gitmi Kzldeli evlatlar bulunmaktadr. Cevabn bulmamz gereken soru udur: 15. yzyl sonlarnda Kzldeli Derghnn ruhani liderlii bunlardan hangisindeydi?

Ne yazk ki mevcut kaynaklarmz bu soruya tatminkr bir cevap retecek yeterlilikte deildir. Bununla beraber Demir Baba Velyetnmesinde baz ipular bulunmaktadr.43 bilir? Bu soru bizi ilgin sonulara gtrebilecek niteliktedir. Ancak burada makalenin ana ekseninden fazla sapma-mak iin muhtemel cevaplar zerinde durmayacaz. 42 vakf- mezbr mtevellsi es-Seyyid Ali bin es-Seyyid Ahmed ve azz-i mmileyhin Tekke-i Zrinde post-nin olan es-Seyyid Hseyin Dede ve Tekke-i Blsnda post-nin olan es-Seyyid Veli Dede 43 Bu almay hazrlarken ne yazk ki Demir Baba Velyetnmesinin el yazmas nshlarna ulama ansmz olmad. O yzden Bedri Noyann yaynlad metin ile yetinmek zorunda kaldk. Gerek metnin ok zor anlalr bir



Velyetnmenin 1029 ylnn Muharrem aynda (Aralk-Ocak 1619-20) yazld metin iinde kaytldr (Noyan, 1976: 52). Velyetnmede, Akyazl Sultannn Sultan Sleyman (Kanuni) zamannn kutbu olduu, Demir Babann Akyazl Sultan ile grt ve ondan kutupluu devrald, Demir Babadan sonra yerine srayla Koca Ali ve Kara Cafer isminde iki kiinin getii yazmaktadr (Noyan, 1976: 52, 73-4, 137). Btn bu verilerden hareketle Demir Babann 16. yzyln ortalarnda en ge nc eyreine kadar yaad varsaylabilir.Velyetnme Demir Babann Rumeli ve Balkanlarda srekli dolatn, Otman Baba ve Akyazl bata olmak zere nemli derghlar ziyaret edip buralardaki eyhler ve dervilerle mlaki olduunu olduka canl bir slupla anlatmaktadr. Bu gezileri srasnda Babann en az iki defa Kzldeli Derghna urad anlalmaktadr. Velyetnme bu iki ziyaret srasnda yaananlar anlatrken baka kaynaklarda rastlamadmz baz bilgiler vermektedir. Buna gre, Demir Baba bir defasnda Otman Baba derghn ziyaret edip arkasndan Kzldeli derghna gelir. nce Kzldeli Sultann kabrini ziyaret ettikten sonra buradaki fukara ve abdallarla bir araya gelip ho muhabbet ederler. Demir Baba onuruna dzenlenen yemekli muhabbet meclisine erzde saylanlar, muhib saylanlar ve lokma muhabbeti olanlar gelip katlr ve Demir Babann lokmasndan yerler. Meclis dalp herkes evine gittikten sonra Kzldeli Sultann erzdesi Demir Babann hilfetnmesini imzalayp kendisine verir. Baba alp kabul eder ve erzdeye hizmet eyler.44

Hemen arkasndan Kzldeli derghnn yeriyle ilgili bilgi verilmektedir. Konstantiniyyeden Kimir ve Hrvat diyarna giden yol zerinde derbend yeri olduunu, buralara kyler kurulmu olduunu, Byk Derbendin de bunlardan birisi olduu ve Kzldeli Pehlivann burada metfun olduunu yazmaktadr. Yine Devletl Hnkrn Kzldeliye an ile imreti (sic) kaynaya, tam yinile, dua oluna diye toprak baladn kaydetmektedir (Noyan, 1976: 111). Velyetnme buradan itibaren ok ilgin bir bahis amaktadr. Sultan Sleyman (Kanuni) zamannda baz kiiler ahsi karlar iin Kzldeli vakf ile ilgili bir ikayette bulunurlar. ikayetlerinde tekkede gelen geene gereince yemek verilmediini, batan savldn, dolaysyla vakf artnn yerine getirilmediini dile getirirler. Bunun zerine Sultan Sleymann emri ile tekke Kzldelinin metfun olduu yerden alnp daha yukar bir blgeye tanr. Kzldelinin kabri bir al dibinde kalr. Bir gn Seyfullah adnda birisi gelir. Kzldelinin tahrip edilmi kabrini bulup zerine imaret kurar. Bundan sonra baz kiiler kurbanlarn burada kesmeye balarlar.45 Bylece burada tekrar bir tekke tekil edilmi olur. Demir Baba Velyetnmesinden bu iki tekke arasnda bir rekabet ve soukluk olduu

metin olmas gerekse sz konusu yaynn zensiz olmas metni verimli kullanmamz imkansz hle getirmektedir. Gerekten de metin boyunca cmleler ou zaman tamamlanmamakta, bir cmle bitmeden dierine geilmektedir. Ayrca bu gn artk kullanlmayan birok arkaik kelime metinde yer almaktadr. te saylan bu sebepler, ok deerli ve orijinal bilgiler ierdii sezilen velyetnmenin tam olarak anlalmasn imdilik imkansz klmaktadr. Velyetnmenin orijinal yazma nshlarna ulald takdirde bu sorun byk oranda alacaktr. 44 Burada velyetnme derleyicisinin kendi sylediklerinden (zellikle hilafet meselesi olmal) phe ettiini ima eden szler vardr. Derleyici dinleyicilerinin kafasn kartrm olduu anlalan bu bilgi iin bunlar raviler rivayet etti ve yazld diyerek iin iinden kmaya almaktadr. (Noyan, 1976: 111). 45 Kzldeli mehedi zre imret cd eyledi. Baz kimseler kurbann anda virir oldular. (Noyan, 1976: 112).

RIZA YILDIRIM


anlalmaktadr. Demir Babann da iyi ilikiler iinde bulunduu aa meydann post-nini (ser-dervin) ve burada skin derviler ile yukar meydann post-nini (velyetnme ba torlak diyor) ve burada skin torlaklar birbirlerinden hi hazzetmemektedirler. Ba torlak ser-dervina taharetsiz Trk, imansz Trk, cenabet Trk, b-namaz Trk gibi ifadelerle hakaret ederken, beriki de rakibini kele ft, mlcem ft, neccar ft gibi sfatlarla aalamaktadr (Noyan, 1976: 112). Net olarak ifade edilmemi olsa da Kzldeli evlatlarnn (erzdeler) aa meydanda bulunduklar anlalmaktadr. Demir Baba yukar meydanda skin torlaklardan holanmamaktadr. Buna karn hem erzdeler hem de aa meydan dervileri ile muhabbeti vardr. Velyetnme onun erzdelerden birisinin hanesini ziyaret ettiini ve orada gzel bir ekilde arlandn y

makale7

Documents

Transcript of makale7