MAGNÚS SNÆDAL Gotneska orðmyndin aibr ‘gjöf,...
Transcript of MAGNÚS SNÆDAL Gotneska orðmyndin aibr ‘gjöf,...
-
1
MAGNS SNDAL
Gotneska ormyndin aibr gjf, frn
Hugvsindaing 14.3.2015
-
2
gotnesku biblutextunum er grska ori gjf, frn venjulega tt me
gotneska orinu giba gjf, frn. Tvr undantekningar eru fr essu: einu sinni er
nota maims, og einu sinni aibr. Hr verur fjalla um sara formi: Er hgt a
f vit a eins og a stendur ea er a ritvilla fyrir *tibr ea eitthva enn anna.
Lklega hafa f or gotneskum textum valdi meiri heilabrotum aibr. a kemur
sem s aeins einu sinni fyrir, Matteusi 5:23. etta er hk. nafnor eins og sst af
eftirfarandi eignarfornafni ein itt. Taki eftir v a nsta versi er grska ori
tvisvar tt me giba eins og sj m glru 3.
Jess hefur ori.
-
3
Matteus 5:2324; Codex Argenteus fol. 1v, lin. 1420; fol. 2r, lin. 12
23 jabai nu
bairais aibr ein du hunslasta-
da. jah jainar gamuneis atei
broar eins habai a bi uk.
24 aflet jainar o giba eina in
andwairja hunslastadis.
jah gagg fauris gasibjon bror
einamma. jah bie atgaggands
atbair o giba eina:
23
-
,
24 -
,
.
23 Srtu v a fra frn na altari og minnist ess ar a brir inn hefur eitthva mti r 24 skaltu skilja gjf na eftir fyrir framan altari, fara fyrst og sttast vi brur inn, koma san og fra frn na.
-
4
Tilraunir til ess a skra aibr n nokkurra lagfringa.
1. Vollmer (1846:281282) tengdi aibr vi fh. eibar hrjfur, harur (austerus
acerbus immanis durus), Nera-Saxlandi og Sviss ver keppni (aemulatio fervor
ira), nh. Eifer kapp. Sameiginlegur stofn var eiban aif ibum ibans, sem svarar
bkstaflega til gr. concumbere, . inire feminam. Og eiban
(rt ib if) hafi nokkurn veginn smu merkingu og aban (rt ab af). Undir aban
finnast hugtk eins og proles fructus studium. Vollmer lyktar: Wir mchten
daher kaum irren, wenn wir aibr fr Erzeugnis, Frucht nehmen. Der bergang
von studium aemulatio zu austerus acerbus immanis durus aber ist sehr einfach.
2. Zingerle (1894:1) tengdi aibr vi fh. ebur gltur, fe. eafor. Allt sem hann segir
um etta tengist (forn)hsku, ekki gotnesku.
-
5
3. Grienberger (1900:1213) endurgeri aibr sem *aiw-bra- me merkinguna das
gesetzmssig dargebrachte, sbr. einnig Lehmann (1986:1314 [A61]).
4. Wood (1906:39) stakk upp tengslum vi lo. skt. ibhya- rkur, sem hefur marga
jna. Uhlenbeck (1906:246) hafnai essu, a v er virist vegna ess a hann
taldi a bhya- vri leitt af bha- fll. Mayrhofer (1986:174) efast um a bha-
geti merkt fll svo bhya- hltur a vera leitt af bha- jnar, heimilisflk.
5. Bouman (1951:238239) stakk upp lausn sem er tengd hugmyndum Vollmers,
sjlfsttt a v er virist: af frie. *oibh-, gr. sgninni futuo, skt. ybhati,
etc., leiir Bouman *oi(e)bh-ro-m me merkinguna phallus, nnar tilteki
phallus equinus og vsar ar til Vlsa ttar Flateyjarbk II:331336. Tengsl
aibr vi vlsadrkun hafi veri gleymd tmum Wulfila svo ori tknai
einfaldlega frn.
-
6
6. Ebbinghaus (1963:719721) gat fallist orsifjar Boumans fyrir *oibhrom en ekki
merkinguna. ess vegna gekk hann heldur t fr frie. rtinni *ai- gefa, with the
admittedly rare *-bh-determinative and the suffix -ro-.
7. Must (1978:157160) stakk upp a aibr tti sr uppruna hebreskri rt, br,
sem kemur fyrir hebreskri mynt (slegin annarri ld og sar) en hefur ar
vissa merkingu. Gotneska formi aibr er a hans liti umritun gr. * sem var
nota til ess a gefa til kynna frambur hebreska formsins.
Allar essar tilraunir til ess a hamra eitthvert vit formi aibr virast hafa
misheppnast. a hefur sem s ekki tekist a finna traustar orsifjar fyrir etta
form. Einkennilegir hlutir loa vi r sem stungi hefur veri upp . Og ekki
skyldi gleyma ea hundsa samhengi sem hi tskra form stendur .
-
7
Uppstungur um leirttingar aibr.
1. *bair. Hk.-or leitt af bairan bera, leirtt svo af Ihre (1773:10). Skrifarinn breytti
vart r stafanna egar hann skrifai aibr.
2. *libr. Hk.-or leitt af galewjan svkja, hinreichen; frna, gefa eins og Lkasi
6:29. Uppstunga fr Zahn (1805 apparatus), sem lagi herslu a stafirnir a
(a) and l (l) stafrfi Wulfila eru lkir, svo skrifarinn skrifai a sta l.
3. giba. Eins og geti var ur er gr. tvisvar versi 24 tt me essu ori.
Gabelentz & Lbe (1843 I) nefna essa leirttingu. Mynd fornafnsins tti a
vera eina, ekki ein. Wrede (1904:333) taldi lklegast a einnig hafi stai giba
eina versi 23. v hafi veri breytt tibr ein fyrir hrif fr munus tuum
latnesku ingunum. San hafi skrifarinn (fyrri hnd Codex Argenteus)
mislesi ea misrita a sem aibr ein.
-
8
4. *tibr. Hk.-or sem tali er samsvara fe. tifer, tiber, fh. zebar frn(ardr), gjf.
Jacob Grimm stakk upp essari lagfringu (1835:25, 1840:43, 63) en honum
list ekki a geta ess a erfitt er a villast stfunum a (a) og t (t).
Ettmller (1838:579) hlt fram smu leirttingu, h Grimm a v er virist.
Hann taldi a *tibr hefi merkinguna lifandi frnardr.
5. *aihr. Hk.-or mynda af sgninni aihan eiga. Vollmer (1846:281), sem annars
hallar sr a aibr, nefnir etta aeins sem mguleika, me vsun til ess a b s
skrifa sta h, .e. bnauandans (Lkas 6:1) og balsaggan (Marks 9:42).
6. *gibr. Hk.-or leitt af sgninni giban gefa og v tengt giba. En ekki er
auveldara a rugla saman a og g (g) en a og t.
7. *bari. Lklega ja-stofn leiddur af annarri kennimynd so. bairan, .e. bar.
8. silubr silfur. En eru forsendur fyrir v a silubr hafi tkna frn ea gjf?
-
9
9. arbi arfur. Breytt aibr fyrir mistk. Merkingin arfur, arfleif er eiginlega
ankannaleg hr (ef frir arf inn altari) og vafasamt er a arbi (venjulega
) s g ing .
10. maim. f. af maims (endur)gjf (eingngu Mark 7:11). ar sem etta er kk.-
or tti fornafni a hafa myndina einana.
Mamann (1857:596) nefnir allar essar uppstungur og bur mnnum a velja.
11. *taibr. etta er uppstunga Scardiglis (1961, 1973:161 fn. 95). Hann geri r
fyrir a aibr hafi ori til r atataibr mltu mli me haplologiu og tilflutningi
oraskila. Lklega hefur haplologia bi til *ataibr, tilflutningur oraskila *at
aibr. Uppruni formsins *taibr er ekki skrur.
Scardigli (1961:139) tengir etta vi tilkomu greinisins gotnesku. En greinisins er
ekki a vnta vi essar astur.
-
10
Af llum essum leirttingum lifir eingngu *tibr. T.d. er etta form teki gott og
gilt nlegum orsifjabkum, Kroonen (2013:516) og Orel (2003:406), vissulega
me fyrirvara. v hafa arar uppstungur ekki skipt mli umfjllun um aibr.
Ebbinghaus (1963:721) nefnir a ekki s vst a aibr hafi haft trarlega merkingu;
nin tengsl vi hunslastada su ekki ngileg stafesting. E.t.v. hefi Wulfila
nota anna hvort hunsl ea saus* ef tlunin var a mila trarlegri merkingu.
Nrvera /hunslastas* er mikilvg. grska textanum segir a
okkur a s frn og einnig aibr gotneska textanum. Wulfila hefur
fundist merkingin giba sem er venjuleg ing of almenn. Svo hann
valdi or sem gat gefi merkinguna frn samhenginu ef a hafi ekki ann
merkingartt fr upphafi. var aibr ekki vanaleg ing gr. frn heldur
hunsl og saus*.
-
11
Jafnvel tt mgulegt vri a tengja *tibr vi fe. tiber, tifer, fh. zebar frn, gjf,
skrir a ekki hvernig *tibr var a aibr, .e., ekki er ger grein fyrir eirri villu a
rita a fyrir t.
A llum lkindum er etta ritvilla og reyndar er ein uppstunga um leirttingu
sttanleg. a er uppstunga Zahns, libr. etta form, skrifa me letri Wulfila, er
eins lkt aibr og veri getur. Aeins fyrsti stafurinn er lkur en ekki algerlega, v
stafirnir a (a) og l (l) eru mjg lkir.
Orin rj undan aibr innihalda srhljin aaiuaiai. frumritinu st, jabai
nu bairais libr ein me lfsletri, jabainubairaislibrvein. eim sem skrifai
Mattheusarguspjall Codex Argenteus var a a skrifa ai (ai) stainn fyrir li
(li), |jabainu bairaisaibrvein. annig fkk Codex Argentus aibr (aibr) sta
libr (libr). sta villunnar er eiginlega s a ai var enn fingrum skrifarans.
Hann hafi endurteki skrifa a/ai orunum undan. A auki koma til lkindi
stafanna a og l.
-
12
Raunar eru stafirnir a og l lkari essari hnd Codex Argenteus (hnd I,
Mattheus og Jhannes) en eir eru eim gotneseka fonti sem hr er notaur.
Hann stlir algengara afbrigi af l me hallandi sara striki S-ger lfsleturs
(t.d. hnd II Codex Argenteus, Lkas og Marks). (Sj Friesen & Grape 1928:5455,
8890; Fairbanks & Magoun 1940:317322; Braune, Heidermanns 2004:1926).
Hva varar orsyfjar fyrir *libr geri Zahn au mistk a tengja etta vi
sgnina galewjan. Merking hennar er svkja nema Lkas 6:29. En *libr tknai
heldur ekki ess konar frn sem tt er vi essum ritningarsta, .e. a bja
hina kinnina. Auveldara er a tengja *libr vi frie. rtina *leip kleben bleiben; loa
vi (LIV:408). ar m finna gotn. bi-laibjan skilja eftir, liban lifa, af-lifnan vera
eftir, *bi-leiban vera eftir ef bilaif gotneska kalendarbrotinu er 3p. et. t., laiba f.
leif sbr. fsl. leifa, lifa, lifna, leifar, fe. lfan skilja eftir, fh. leiban skilja eftir,
lebn lifa. Uppstrm (1857:VIII) nefnir a hugsanlega s laiba leitt af horfinni sgn,
*leiban, *laif, og aibr gti veri af sama uppruna.
-
13
a er v enginn skortur ttingjum sem tengjast frie. *leip, *loip, *lip, tt
afleislan frie. *lip-r-m finnist hvergi nema gotn. *libr. Innihaldi var frn sem
skilin var eftir kvenum sta svo eitthvert go gti hirt hana. Gotn. hunsl and
saus*, hinn bginn, flu lklega sr a frnardri var sltra og a ti (sbr.
1Kor 10:18).
Niurstaa:
Lklegast er a aibr s ritvilla fyrir *libr. Lkindi stafanna a og l lfsletri og a hve
oft stafirnir a/ai koma fyrir orunum undan hefur orsaka villuna. er *libr
leitt af frie. rtinni *leip kleben bleiben; loa vi. U..b. tu hk.-or gotneska
oraforanum eru afleidd me viskeytinu *-ra- og tengdum viskeytum.
-
14
http://www.alvin-portal.org/silverbibeln/Original/html/002.html
Cod. A, fol. 122r [184] Dmi: Ef 6:13 (pagina 125)
ja h i n a lla mm a
j a h i n a l l a m m a
Cod. B, fol. 86v [155] Dmi: 2K 11:20 (pagina 256)
u s u l a i
-
15
Ritaskr
Bosworth J. 1838. Dictionary of the anglo-saxon language. London. Bouman A.C. 1951. Een drietal Etymologien: aibr, eolete, garsecg. Neophilologus 35:238
241. Braune, Heidermanns 2004. = Braune W., Heidermanns F. 2004. Gotische Grammatik. [von
W. Braune. 20. Auflage, neu bearbeitet von F. Heidermanns]. Tbingen. Casaretto A. 2004. Nominale Wortbildung der gotischen Sprache. Heidelberg. Ebbinghaus E.A. 1963. Gothic aibr. Journal of english and germanic philology 62.4:718721. Ettmller L. 1838. [Review of] Gabelentz & Lbe, Ulfilas vol. I. 1836. Allgemeine Literatur-
zeitung Jahr 1838, Band 3, No. 224:577584. [Halle und Leipzig.] Fairbanks S. & Magoun Jr F. P. 1940. On writing and printing gothic. Speculum 15.1:313327. Flateyjarbk II. Christiania 1862. von Friesen O. & Grape A. 1928. Om Codex Argenteus. Uppsala. von der Gabelentz H.C. & Loebe J. 1843. Ulfilas. [Volumen I. Textum continens. Volumen II.1.
Glossarium linguae gothica continens] Lipsiae. (Hildesheim 1980.) von Grienberger T. 1900. Untersuchungen zur gotischen Wortkunde. Wien. Grimm J. 1835. Deutsche Mythologie. Gttingen. Grimm J. 1840. Deutsche Grammatik I. [Dritte Ausgabe.] Gttingen.
-
16
Hamp E.P. 1978. Religion and law from Iguvium. The journal of Indo-European studies 1:318323.
Ihre J. 1773. Johannis ab Ihre []. Scripta versionem Ulphilanam et linguam moeso-gothicam illustrantia, [] Berolini.
Kluge F. 1886. Zur altgerm. Sprachgeschichte. Beitrge zur Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 11:557561.
Kroonen G. 2013. Etymological dictionary of proto-germanic. Leiden. Lehmann W.P. 1986. A gothic etymological dictionary. Leiden. LIV. Lexikon der indogermanischen Verben. 2001. [Zweite, erweiterte und verbesserte
Auflage, bearbeitet von M. Kmmel und H. Rix.] Wiesbaden. Mayrhofer M. 1986. Etymologisches Wrterbuch des Altindoarischen I. Heidelberg. Must G. 1978. Gothic aibr. M. A. Jazayery, E. C. Polom, W. Winter (eds.): Linguistic and
literary studies in honor of Archibald A. Hill III:155161. The Hague, Paris, New York. Orel V. 2003. A handbook of germanic etymology. Leiden, Boston. Scardigli P. 1961. Zur gotisch aibr Opfergabe. Die Sprache 7:138139. Scardigli P. 1973. Die Goten. Mnchen. Sievers E. 1885. Zur Rhythmik des germanischen Alliterationsverses. Beitrge zur
Geschichte der deutschen Sprache und Literatur 10:451545. Sndal M. 2013. Gothic balsagga*. Studia etymologica cracoviensia 18:153159.
-
17
Uhlenbeck C.C. 1906. Aantekeningen bij Gotische Etymologien. Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde 25:245306.
Uppstrm A. 1857. Decem Codicis Argentei rediviva folia. Upsaliae. Vollmer A.J. 1846. [Ritdmur um von der Gabelentz & Lbes] Ulfilas. [Mnchner] Gelehrte
Anzeigen, Januar bis Juny, Nro. 163164:273276, 281288. Wood F.A. 1906. Etymological notes. Modern language notes 21.2:3942. Wrede F. 1904. Zur Textrevision der Gotischen Sprachdenkmler. Anzeiger fr deutsche
Altertum 29:329339. Youngs Literal Translation of the Holy Bible. By Robert Young. [Revised Version.] Michigan
1898. (Available at Bible Gateway https://www.biblegateway.com/) Zahn. 1805. Ulfilas Gotische Bibelbersetzung die lteste Germanische Urkunde nach Ihrens
Text, [ herausgegeben von Iohann Christian Zahn ]. Leipzig. von Zingerle I. 1894. Worterklrungen. Zeitschrift fr deutsche Philologie 26:12.
-
18
So leicht diese nderung wre und so gut aihr seiner Bedeutung nach pate, so
halten wir aibr gleichwol fr echt. Dasselbe steht nicht einsam, sondern hat an
dem althochd. eibar (austerus acerbus immanis durus), so wie an dem niederschs.
und schweizerischen ver (aemulatio fervor ira), neuhochd. Eifer, so ferne diese
auch zu liegen scheinen, seine Verwandten. Ihr gemeinschaftlicher Stamm ist eiban
aif ibum ibans, das buchstblich dem griech. (concumbere, . ,
inire feminam) entspricht, vorausgeset, da di in seinem Anlaute nicht gelitten
hat. eiban (Wurzel ib if) wird mit aban (Wurzel ab af. Grimm II. 42. 43) mehr oder
weniger dasselbe bedeutet haben. Unter aban aber stoen wir auf die Begriffe
proles fructus studium. Wir mchten daher kaum irren, wenn wir aibr fr Erzeugnis,
Frucht nehmen. Der bergang von studium aemulatio zu austerus acerbus
immanis durus aber ist sehr einfach.