بررسی فرآیند بودجه بندی جامع

بخش اول

کلیاتی در خصوص بودجه

واژه بودجه

تعاریف بودجه

سیر تکوین بودجه

ضرورت بودجه و بودجه ریزی

اهميت بودجه

واژه بودجه

يك واژه فرانسه قديم است و ب��ه كي��ف چ��رم اطالق مي ش��ده(�� Beget)واژه بوژت است كه وجوه نقد را در آن نگهداري مي كردند. بدين جهت ابتدا كي��ف چ��رمي ك��ه محتوي صورت مخارج و درآمدهاي دولت انگليس بوده و وزير دارائي انگليس آن را با خود به پارلم��ان مي آورده و ص��ورتهاي مخ��ارج و درآم��دهاي مملك��تي را از كي��ف

Budgetخارج كرده و براي تصويب به پارلمان عرض��ه مي داش��ته اس��ت در انگليس ناميده مي شد. به تدريج معني اصطالح بودجه از خود كيف, تبديل ب��ه محتوي��ات آن

شد.

بعدا كه به تدريج صورتهاي مزب��ور در ي��ك ص��ورت واح��د گنجان��ده ش��ده اس��ت, اين صورت بنام ”باجت“ در انگليسی و بودجه در فرانسه ناميده شده و در ساير زبانه��ا

نيز همين كلمه بكار برده شد.

قبل از انقالب مشروطه چنين واژه اي در زبان فارسي ب��ه ك��ار نمي رفت��ه اس��ت و پس از آن چون قانون اساسي اي��ران بيش��تر از ق��وانين اساس��ي بلژي��ك و فرانس��ه ترجمه و اقتب��اس ش��ده اين واژه ن��يز هم��راه ق��وانين م��الي فرانس��ه ترجم��ه و وارد

قانون محاسبات عمومي ايران و زبان فرانسه گشته است.

تعاریف بودجه

ارائ��ه ش��ده اس��ت. این ديدگاهها, نظريه ها و تع��اريف مختلفی در خص��وص بودجه متاثر از نظريه هاي اقتصادي در م��ورد دولت ب��وده اس��ت و دي��دگاههاي تعاريف نیز

موجود در زمينه دولت نيز تحت تاثير شرايط متفاوت سياسي, اقتصادي و ف��رهنگي بوده است. در یک بررسی کلی می توان گفت نظام بودجه بندي به عنوان يك ابزار مهم و حساس برنامه ريزي به م��وازات رش��د و توس��عه دولت و جامع��ه, مراح��ل و تحوالت مهمي را پشت سر گذاشته و امروزه بصورت يك نظام پيچيده فني و مالي درآمده است. اين نظ��ام در آغ��از پي��دايش خ��ود ب��ه علت مح��دوديت ح��وزه فع�اليت دولت و به علت نگرش منفي جامعه نس��بت ب��ه فعاليته��اي دولت, عم��دتا ي��ك اب��زار سياسي بوده و از دهه سوم قرن ميالدي به علت رواج اقتص��اد كي��نزي ك��ه دولت را به مداخله در فعاليت اقتصادي و سرمايه گذاري اجتماعي تشويق و ترغيب مي نمود, بودج��ه دول��تي ب��ه عن��وان اب��زار اقتص��ادي و م��الي, عالوه ب��ر نقش ه��اي سياس��ي, نقش هاي اقتصادي و مالي را نيز بر عهده گرفت و ب��االخره ب��ا گس��ترش فعاليته��اي دولتي در همه جنبه هاي زندگي و بزرگتر و پيچديده ت��ر ش��دن س��ازمانهاي دول��تي و پيشرفت روش هاي مديريت و برنامه ريزي و ظه��ور تكنول��وژي اطالع��اتي ام��روزه,

نظام بودجه بندي يك سيستم پيچيده اي از طرحها و برنامه هاس��ت و بودج��ه عالوه بر نقش هاي سياسي و اقتصادي, نقش حساس و مهم برنامه ريزي را نيز عهده دار شده است و امروزه بودجه منعكس كننده انواع برنامه ريزيهاي سياس��ي, اجتم��اعي و فرهنگي جامعه است. از طرفي چون مس�لم ش��ده ك�ه توس��عه ام��ري ي��ك بع�دي نبوده و توسعه اقتصادي مي تواند به توسعه اجتماعي و فرهنگي بيانجامد, مهمترين عامل در وقوع اين امور, گزينش درست اهداف, استراتژي ها و نهايتا رسالت ه��اي

سيستم برنامه ها وطرحهاي بودجه است.

در ميان انواع تعاريفي كه از بودجه به عمل آمده سه دسته عمده را بر این اساسمي توان تشخيص داد:

الف- تعاريفي كه بر جنبه سياسي بودجه تاكيد مي ورزند.

ب- تعاريفي كه بر جنبه هاي اقتصادي و مالي تاكيد مي ورزند.

ج- تعاريفي كه بر جنبه هاي برنامه اي و مديريت بودجه تاكيد مي ورزند.

سیر تکوین بودجه

مفهوم بودجه همگام با تكامل دولت ها و پيچي��ده ت��ر ش�دن وظ��ايف دولت, تغي��ير و تكامل يافته است. اين تكامل را مي توان به چهار مرحل��ه متم��ايز تقس��يم ك��رد. در

مي باش��د, تاكي��د عم�ده روي ايج��اد ي��ك1935 ت��ا 1920مرحل�ه اول ك�ه تقريب�ا از سيس�تم ب�ا كف�ايت ب�راي كن��ترل هزينه ه�ا ب�ود و حس�ابداري هزين��ه ه�ا و پيون�د بين حسابداري و بودجه مطرح بود. مرحله دوم ك�ه در توس��عه بودج�ه عملي��اتي خ�ود را نشان مي دهد, استفاده از بودجه به عنوان اب��زار م��ديريت م��الي ب��ود و خ��ود را در اصالح ساختار مناسب, بهبود مديريت و برنامه هاي اندازه گيري كارظاهر س��اخت و

بر بودجه اي تاكيد داشت كه كار و فعاليتهاي سازمان را اندازه بگيرد.

مرحله سوم با پيوند دادن بودجه و برنامه به عن��وان معي��اري ب��راي تجزي��ه و تحلي��ل رفاه اقتص��ادي آغ��از ش��د و روي پيش��رفتهائي ك��ه در تكنولوژيه��اي تص��ميم گ��يري و

اطالعاتي رخ داده بود تمركز داشت.

مرحله چهارم بواسطه پيچيدگي محيط س��ازمانها بوج�ود آم�ده و ب�اعث اس�تفاده از بودجه بر مبناي صفر به عنوان ابزاري برنامه ريزي راه��بردي )اس��تراتژيك( گردي��ده

است. بر این اساس سیر تکوین بودجه را می توان به شرح ذیل برشمرد:

الف- بودجه به عنوان ابزار كنترل

ب- بودجه به عنوان ابزار برنامه ريزي

ج- بودجه به عنوان ابزار مديريت مالي

د- بودجه به عنوان ابزار راهبردي)استراتژيك(

ضرورت بودجه و بودجه ریزی

بودجه بن�دي را ”فرآين�د تخص��يص من��ابع مح��دود ب�ه نيازه�اي نامح��دود“ مي دانن��د . مجموع كوشش هائي كه صرف تدوين و تخصيص منابع مي شود به منظور”حداكثر اس��تفاده“ از من��ابعي اس��ت ك��ه معم��وال در ح��د كف��ايت نمي نماين��د و ب��ه اص��طالح اقتصادي”كمياب“ هستند. بنابراين در راه رس��يدن ب��ه ”اه��داف مطل��وب“ ض��رورت دارد به نحوي از هر يك از منابع محدود استفاده گردد كه در تبديل كل منابع به پ��ول

بتوان گفت كه با حداقل هزينه, حداكثر استفاده به عمل آمده است.

تضاد و برخورد اين دو واقعيت يع��ني نامح��دود ب��ودن نيازه��ا و مح��دود ب��ودن من��ابع, چنين نتيجه گيري مي رساند كه از منابع محدود بايد انسان متفكر و انديشمند را به

براي رفع نيازهاي نامحدود آنچنان ياري گرفت كه ”حد متناسب“ رضايت ب��ه دس��ت آيد، و اين نخستين تصور بودجه است و ضرورت بودجه نویسی نیز از همین مس��ئله

ناشی می شود.

اهميت بودجه

بودج��ه بن��دي اه��داف و كاربرده��اي مختلفي در تنظيم, تص��ويب, اج��را و كن��ترل سياستهاي دولت و سازمانها دارد. در مرحله اول, بودج��ه چ��ارچوبي را ب��راي تنظيم سياستهاي دولت و سازمانها فراهم مي كند و فعاليته�اي مختل��ف ب�راي رس�يدن ب�ه اهداف توسعه و تقسيم اين فعاليتها بين مجريان فعاليتها تعيين مي شود. در مرحله تصويب, بودجه وسيله كنترل قانوني است. در مرحله اج��را, بودج��ه بن��دي راهنم��اي مديران در اجراي سياستهاي تدوين شده است و در نهايت بودج��ه بن��دي مهم ت��رين ابزار كنترل و نظارت ب��ر عملك��رد دولت و س��ازمانها محس��وب مي ش��ود. بن��ابراين اهداف و مقاصد بودجه بندي را در سطح كالن)دولت( كه قاب��ل تص��ميم ب��ه س��طوح

سازماني نيز مي باشد, را مي توان به شرح ذيل بيان كرد:

الف- بودجه وسيله اي براي تدوين و تنظيم برنامه هاي دولت و سازمانها است.

ب- بودجه وسيله تحصيل مجوز قانوني براي فعاليتهاي دولتها و سازمانها است.

ج- بودجه راهنماي اجراي سياستهاي دولتي و سازمانها است:

د- بودجه قوي ترين وسيله كنترل قوه مجريه توسط قوه مقنن��ه و وس��يله آگ��اهي واطمينان مردم از مصرف صحيح و قانوني منابع و وجوه عمومي است.

بخش دوم

روش های تنظیم بودجه

روشهاي تنظيم بودجه

روشهاي برآورد و تنظيم درآمدها

روش تنظيم بودجه متداول

مراحل تهيه و تنظيم بودجه متداول

بودجه ريزي افزايشي

بودجه برنامه اي

روشهاي تنظيم بودجه

بودجه دو طرف دارد : درآمد و هزينه . هر يك از اين دو طرف بايد با دقت بسيار و صحت هر چه بيشتر سنجيده شوند ؛ زيرا برآورد ارقامي كه پاي��ه و اس��اس منطقي

نداشته باشد نه تنها مفيد نيست ، بلكه مي تواند زيانبار نيز باشد .

چون بودجه نوعي برنامه است و بودجه نويس��ي ن��يز ن��وعي برنام��ه ري��زي ، ت��ا ح��د امكان بايد اين برنامه را استواري بخشيد ؛ از اين رو براي پيش بيني در درآم��دها و برآورد هزينه ها روشهاي مختلفي ابداع شده است كه روز ب��ه روز از نظ��ر علمي و

فني به اهميت آنها افزوده مي شود .

با توجه به طبقه بندي هاي به عمل آمده از بودجه الزم است به روش تهيه و تنظيمبودجه نيز كه مبتني بر همان طبقه بنديهاست اشاره داشته باشيم .

در همين راس��تا روش��هاي تهي��ه و تنظيم درآم��دها و هزين��ه ه��ا را ب��ه ط��ور جداگان��هتشريح مي كنيم :

روشهاي برآورد و تنظيم درآمدها 

تجزيه و تحليل درآمدها مرحله اي اساس��ي در بودج��ه بن��دي اس��ت . حجم بودج��ه و برنامه هاي دولت بيش از آنكه متاثر از نيازهاي عمومي جامع��ه باش��د ، انعك��اس از

درآمدها و منابع در دسترس است .

روش تهيه و تنظيم درآمد ) پيش بيني درآمد ( ، يع��ني پيش بي��ني چگ��ونگي و مح��ل كسب درآمد دولت . پيش بيني درآمدهاي دولت با توجه به اينك��ه مخ��ارج دول��تي در درجه اول ، تابع درآمدها و وضع مالي دولت است امري بسيار فني و دقيق اس��ت ؛ هر چند كه بايد در هر مورد با توجه به وضع خاص اقتص��ادي ب��راي ه��ر ي��ك از من��ابع درآمد از چند روش به طور همزمان استفاده شود . پيش بينيها و برآورده��اي دولت صرف نظر از طبقه بندي هاي آنها به چه��ار روش ارائ��ه مي ش��ود ك��ه عبارتن��د از : روش سالم ما قبل آخر ، روش حد متوسطه ها ، روش پيش بيني مستقيم و روش

سنجيده منظم .

روش سال ما قبل آخر . در اين روش از بودجه سال مالي گذشته يعني س��الي ك��ه بالفاصله قبل از سال مالي جاري قرار دارد استفاده مي شود ؛ زيرا اج��راي بودج��ه سال مالي جاري هنوز خاتمه نيافته است و برآورد درآمدها از آخرين بودج��ه اي ك��ه اجراي آن خاتمه پذيرفته اس��ت گرفت��ه مي ش��ود . مثال ب��راي پيش بي��ني درآم��دهاي

م��ورد اس��تفاده ق��رار مي1378 درآمدهاي تحقق يافته و قطعي س��ال 1380سال در فرانسه مورد عمل ق��رار گ��رفت ، ب��راي1823گيرد . در اين روش كه در سال

پيش بيني درآمدهاي سال آتي درآمدهاي قطعي سال گذشته مالك عم��ل ق��رار ميگيرد .

اين روش داراي مزاي��ا و مع��ايبي اس��ت .از محاس��ن اين روش آن اس��ت ك��ه چ��ون درآمدهاي سال قبل قطعا وصول شده اس��ت ، بودج��ه ، تع��ادل و اس��تحكام خواه��د يافت . عيب اين روش نيز آن اس��ت ك��ه در اين بين ي��ك س��ال م��الي فاص��له دارد ؛

ناديده گرفته مي شود . عالوه برآن اوضاع و احوال1379يعني در مثال فوق سال اقتصادي هر روز تحت تاثير پديده هاي جديدي است كه با گذشته تفاوت دارد .

روش حد متوسطه ها . در اين روش ح��د متوس��طه اف��زايش ي��ا ك��اهش ه��ر ي��ك از انواع درآمدها را در يك دوره قبلي ) سه تا پنج س��ال ( ب��ه دس��ت آورده اس��ت . ب��ر

اساس آن درآمد سال آينده را پيش بيني مي كنند .

روش سال ما قبل آخر با افزايش متوسط ، كه به روش حد متوس��طه ه��ا مع��روف در فرانس��ه م��امور ش��د . مط��ابق اين روش ح��د متوس��ط1883اس��ت ، در س��ال

افزايش درآمدها از سالي به سال ديگ��ر در اختالل چن��د س��ال گذش��ته محاس��به ميشود و پس از به دست آمدن آهنگ آن ، درآمد سال ما قبل آخر اضافه مي شود .

درصد تغي��ير1379مثال براي محاسبه درآمد دولت از ماليات هاي مستقيم در سال محاس��به و1369 – 1378درآم��د قطعي دولت از منب��ع م��ذكور را طي س��الهاي

سپس متوسط تحقيق را به دست مي آورند و با فرض اينكه رش��د ب��ه دس��ت آم��ده را محاسبه مي كنند.1379 نيز تكرار خواهد شد درا/د سال 79-78در سال

% افزايش يابد رقم10بدين ترتيب اگر مثال درآمد ماليات مستقيم به طور متوسط % را به درآمد سال ما قبل آخ��ر و س��پس ب��ه درآم��د س��ال ج��اري مي افزاين��د.10

عليرغم متداول بودن اين روش در بسياري از كشورها ، چون اين روش با توجه ب��ه وقايع اقتص��ادي س��الهاي قب��ل محاس�به مي ش��ود تحق�ق آنه�ا م��ورد تردي��د اس��ت و

استفاده از آن بدون اشكال نيست .

روش پيش بيني مستقيم . در اين روش كارشناسان ب��ا مطالع��ه و تجزي��ه و تحلي��ل گرايشهاي اقتصادي ، مبالغ وصول ش��ده درآم��د در س��الهاي قب��ل و س��اير آماره��ا و اطالعات ، اثر عوامل گوناگون را بر هر يك از انواع درآم��دها در م��دت مح��دودي از زمان مي سنجند . و سپس با تكيه ب��ر تخص��ص و تج��ارب خ��ويش مب��ادرت ب��ه پيش

بيني درآمد براي دوره آتي مي نمايند .

در اين روش ك��ه عمال پس از جن��گ جه��اني دوم اش��اعه ي��افت اوض��اع و اح��وال اقتصادي با استفاده از روشهاي آماري دقيقا بررس��ي و ب��ا توج��ه ب��ه سياس��ت ه��اي

اقتصادي دولت درآمدها پيش بيني مي گردد .

روش سنجيده منظم . اين روش داراي فنون و فرمولهاي خاص است و پيش بي��ني درآمد بر اساس تجزيه و تحليل همبس��تگي و جم��ع آوري پرسش��نامه ه��اي نمون��ه و غيره انجام مي شود . در تجزيه و تحليل همبستگي ، ارتباط ميان وصول ماليات ها و منايع مختلف درآمد در طي دوره يا دوره هاي معين اقتصادي مورد مطالعه ق��رار مي گيرد و سپس بر اساس آن و با توجه به پيش بيني وضع اقتص��ادي در دوره آتي ميزان درآمدهاي پيش بي��ني مي گ��ردد . ش��ايان ذك��ر اس��ت ك��ه اين روش در س��ال

در فرانس��ه جهت از بين ب��ر دن خطاه��اي ف��احش روش��هاي پيش��ين معم��ول1952گرديد . ضريب اشتباه اين روش تنها يك درصد بود .

از آنج��ا ك��ه در اين روش از فن��ون آم��اري پيش��رفته اي چ��ون ض��ريب همبس��تگي ، سريهاي زماني و محاسبه كشش پ��ذيري اس��تفاده مي ش��ود در كش��ورهايي ك��ه در بسياري از زمينه ها با فقر يا نقص آماري مواج��ه هس��تند اس��تفاده از روش ب��رآورد مستقيم دشوار خواهد بود .در كشور ما در موارد عديده اين روش مورد عمل قرار مي گيرد و بايستي كارشناسان پيش بيني كننده درآمد در ه��ر م��ورد ب��ا فن��ون ف��وق

آشنايي كامل داشته باشند .

روش تنظيم بودجه متداول

بودجه متداول يا سنتي يعني بودجه اي كه در آن اعتب��ارات ه��ر س��ازمان دول��تي ب��ه تفكيك فصول و موارد هزينه مشخص مي گردد . در اين روش بودجه ريزي ، ن��وع و ماهيت هزينه ها نشان داده مي شود . ولي مشخص نمي گردد كه ه�ر هزين�ه ب��راي نيل به كدام هدف و يا براي اجراي كدام برنامه و يا فعاليت خاص انجام شده است

.

يكي از علل اصلي استفاده گسترده از روش بودجه ريزي مت��داول ، س��الها قب��ل از به كار گيري ساير روشهاي بودجه ري��زي ، ارتب��اط نزدي��ك اين روش ب��ا حس��ابداري دولتي و امكان اعم��ال كن��ترل بودج��ه مناس��ب در آن اس��ت ؛ زي��را در طبق��ه بن��دي اعتبارات بر حسب فصول و مواد ، براي هر ي��ك از ان��واع مخ��ارج ج��اري و س��رمايه اعتباري معين تصويب مي شود تا هزينه ه��اي مرب�وط ب�ه ك�اال و خ�دمات خري��داري شده در سال اجراي بودجه در محدوده اعتبارات مصوب انجام شوند .بديهي اس��ت هر اندازه اعتبارات مصوب به فصول و مواد هزينه بيشتري تقسيم شوند ، به همان ميزان انعطاف پذيري در اج�راي بودج�ه و اختي��ارات موسس�ات دول�تي در مص��رف

اعتبارات كاهش خواهد يافت و بر عكس ، تقسيم اعتبارات به فصول و مواد هزين��ه كمتر ، موجب انعطاف پذيري بيشتر در اجراي بودج��ه و وس��يع ت��ر ش��دن اختي��ارات مسئوالن اجرايي خواهد شد در ايران تح��والت بودج��ه اي در س��نوات اخ��ير ص��ورت

، كه بودج��ه در وزارت دارايي تهي��ه مي1343گرفته است و بودجه متداول تا سال شد تنها روش بودجه ريزي بود .

همانطوركه اش��اره ش��د در بودج��ه مت��داول ب��ر خالف بودج�ه برنام��ه اي و عملي��اتي هدفها و وظايف چندان روشن نيست؛ هر چند كه به طور غ��ير مس�تقيم ن�وع هزين��ه مشخص است )مثل حقوق و دس��تمزد(. اين ط��رز تهي��ه بودج��ه خط��وط اساس��ي و روابط برنامه ها و هدفها را نشان نميدهد . مثال اينكه اعتبار م��اده مزب��ور ب��راي چ��ه عملياتي است، مشخص نيست . آنچه در بودجه متداول اهميت دارد ، عبارت اس��ت از سازمان و مواد هزينه . به عبارت ديگر كافي است كه مشخص كنيم بودجه كدام سازمان دولتي يا وزارتخانه اي تهيه مي شود و مواد هزين��ه آن چيس��ت . بن��ابراين ،

در اين بودجه فقط با دو نوع طبقه بندي سرو كار داريم.

تهي��ه كنن��دگان اين ن��وع بودج��ه نيازه��ا و اطالع��ات و ارق��امي را ك��ه مثال از وزارت آموزش و پرورش و وزارت بهداشت و درمان و امثال آن جمع مي شود به ص��ورت

پول تقويم و در مقابل ، عناوين مواد هزينه را منظور مي كنند.

در بودجه متداول برآورد هزينه معموال بر مبناي هزينه هاي قطعي سال ما قبل آخر و نيمه اول سال جاري به عم��ل مي آي��د و تغي��يرات حجم ك��ار در پيش بي��ني هزين��ه دقيقا مورد بررسي قرار نمي گيرد . معذالك تصويب اعتبار در ق��الب م��وارد هزين��ه محدوديتي در خرج به وجود مي آورد و از اين رو همان طور كه اشاره شد هر ق��در اعتبارات به موارد ريز بيشتري تقسيم شود قابليت انعطاف بودجه كمتر مي شود ؛ زيرا نقل و انتقاالت اعتبارات از يك ماده به ماده ديگر داخل يك فصل يا بين فصول مختلف بودج��ه معم��وال فق��ط ت��ا م��يزان معين و تحت ش��رايط خاص��ي امك��ان پ��ذير

است .

مراحل تهيه و تنظيم بودجه متداول

مراحل تهيه و تنظيم بودجه متداول را مي توان به شرح زير بيان نمود :

.شناسايي كامل وضع موجود دستگاه اجرايي .1

- شناسايي كليه اموال و داراييه��اي متعل��ق ب��ه وزارتخان��ه . ش��امل شناس��ايي كلي��ه اموال و داراييهاي متعلق به وزارتخانه در حال حاضر و استفاده كامل از تمام آنها و

در غير اينصورت علت عدم استفاده از آنهاست .

- هزينه هاي دستگاه به تفكيك . هزينه ه��اي پرس��نلي ،اداري ، س��رمايه اي ، درص��د هر يك از آنها به كل هزينه در سه سال متوالي ، پرداختهاي انتقالي و درص��د آن ب��ه

كل هزنيه را شامل مي شود .

- اطالعات مرب��وط ب��ه اس��تخدام كاركن��ان . چ��ون در غ��الب دس��تگاهها هزين��ه ه��اي پرسنلي رقم عمده اي است الزم است اطالعات كافي را م��وارد زي��ر تهي��ه ش��ود : تع��داد كاركن��ان موج��ود ، تقاض��اي دس��تگاه در س��ال قب��ل ، عل��ل ني��از ب��ه كاركن��ان

اضافي ، نوع استخدام از نظر تخصيص اعتبار مورد نياز ، بازنشستگان .

- اطالعات مربوط به درآمدهاي دس��تگاه . در تهي��ه بودج��ه دس��تگاهها نخس��ت تن��وع درآمدهاي آنها را مورد رسيدگي قرار مي گيرد .در رسيدگي به اين درآمدها بايد اين نكات مورد توجه و تجزيه و تحليل قرار گيرد : چه مقدار از درآمد عمومي دولت به وسيله دستگاه وصول مي شود و چه راههايي براي افزايش اينگونه درآم��دها وج��ود دارد ؟ به مقدار افزايش در حجم عمليات دستگاه براي افزايش درآم��د آن بايس��تي صورت گيرد و هزينه آن چقدر است ؟ در صورت امكان هزينه هاي اضافي مزبور با اف��زايش درآم��د مقايس��ه گ��ردد . همچ��نين الزم اس��ت بررس��ي گ��ردد در آم��دهاي اختصاصي دستگاه و علل افزايش يا ك��اهش آنه��ا در س��ال بودج��ه نس��بت ب��ه س��ال جاري چيست ، و چه درآمدهاي جديد را مي ت��وان پيش بي��ني نم��ود ك��ه قس��متي از

هزينه هاي دستگاه را جبران كند ؟

اطالعات در موارد ارز مورد نياز . در مورد هزين��ه ه��اي ارزي جم��ع آوري اطالع��اتزير ضروري است :

مصرف ارز سال قبل به تفكيك كاال و خدمات .-تعهدات منتقل شده از سه سال به جاري تفكيك كاال و خدمات .-داشتن اطالعات از امكانات ارزي كشور.-

. پيش بيني نيازها براي سال بودج��ه . پس از شناس��ايي وض��ع كلي باي��د نيازه��ا را2 براي سال بودجه پيش بيني كرد . نقص عمده بودجه متداول اين است كه چون ب��ر خالف بودجه برنامه اي و عملي�اتي ه��دف مش�خص و روش��ني در آن وج�ود ن�دارد و بحث و تصميم گيريها ب��ر اس��اس وض��ع موج��ود ص��ورت مي گ��يرد در بررس��ي علت تغييرات به پاسخهاي ناقص و مبهم اكتف��ا مي ش��ود . مثال ه��دف توس��عه و اف��زايش

پزشك در تهيه بودجه متداول مشخص نيست .

-تبديل نيازهاي پيش بيني شده به ارزش پ��ولي . در اين مرحل��ه باي��د ارزش پ��ولي3 آنچه از نيازهاي مختلف پرسنلي و اداري و ساير موارد برآورد شده اس��ت ب��ا توج��ه به قوانين و مقررات ) مثل قوانين اس��تخدامي و وض��ع حق��وق و دس��تمزد ( ، تغي��ير

قيمت و دستمزد ، امكانات جابه جا كردن و انتقال و نظاير آن برآورد گردد و در هر مورد به هر ماده يا جزء ماده و ريز ماده از هزينه هايي كه الزم باشد منظور شود . مجم��وع اين هزين��ه ه��ا ك��ه ب��ه ص��ورت م��واد هزين��ه و فص��ل تجلي مي كن��د بودج��ه

وزارتخانه را به صورت متداول نشان مي دهد .

بودجه ريزي افزايشي

اين روش با شيوه تغييرات جزئي در تصميم گيري انطب��اق دارد . طب��ق اين روش ، براي تصميم گيري جديد به تصميمهايي ك��ه قبال در زمين��ه م��ورد نظ��ر گرفت��ه ش��ده مراجعه و با توجه به نيازهاي موجود ، تغييراتي جزئي در آنها داده مي شود . بودجه ريزي افزايشي براي اجتناب از مشكالت ناشي از ك��ار عظيم و پ��ر درد س��ر بودج��ه نويسي ساالنه ابداع شده است . بدين ترتيب هر سال مجددا از اول اق��دام ب��ه ك��ار پيچيده بودجه نويسي نمي شود ؛ بلكه بودجه ريزان ب��ا قب��ول بودج��ه س��ال گذش��ته توج��ه را روي تغي��يرات افزايش��ي متمرك��ز مي كنن��د . در اين ش��يوه ، بودج��ه س��ال گذشته به عنوان پايه اي براي مصارف جاري فرض شده ، افزايش ساالنه اي براي آن در نظر گرفته مي شود كه بستگي به روند تغييرات قيمتها ، تغيير حجم عملي��ات

موجود ، تقبل وظايف جديد از طرف دولت و عواملي از اين قبيل دارد .

بودجه برنامه اي

بودجه برنام��ه بودج��ه اي اس��ت ك��ه در آن اعتب��ارات س��ازمانهاي دول��تي ب��ر حس��ب وظايف ، برنامه ها و فعاليتهايي كه آنها بايد در سال مالي اجراي بودج��ه ب��راي ني��ل به اهداف خود انجام دهند ، پيش بيني مي شود . به عبارت ديگر ، در بودجه برنامه اي مشخص مي شود كه دولت و دستگاههاي دولتي در سال ج��اري بودج��ه اوال چ��ه اهداف ، وظايف و مقاصد مصوبي دارند و ثانيا براي نيل به اهداف و مقاصد مذكور بايد چه برنامه ها ، عمليات و فعاليته��ايي را ب��ا چ��ه م��يزان اعتب��ارات انج��ام دهن��د .

در دني��اي پروفسور بركه�د در م��ورد بودج�ه برنام�ه اي مي گوي�د :)) اگ�ر بخ��واهيم فعلي بودجه را ابزار و وسيله كار مديران بدانيم بايد در تقسيم بندي مخارج ، هدف

و غايت خرج را رعايت كنيم .((

در بودجه برنامه اي نيز مانن��د بودج��ه مت��داول از طبق��ه بن��دي اعتب��ارات ب��ر حس��ب فصول و مواد هزينه استفاده مي شود . با اين تفاوت ك��ه در بودج��ه مت��داول ، ك��ل اعتبارات هر سازمان دولتي در فصول و مواد هزينه مختل��ف پيش بي��ني مي ش��ود ، در صورتي كه در بودج��ه برنام��ه اي ، اعتب��ارات ه��ر ي��ك از برنام��ه ه��ا و فعاليته��ا و

طرحهاي سازمان دولتي در قالب فصول و مواد هزينه پيش بيني مي گردد .

الزم به توضيح است كه در بودجه برنامه اي برخي از كشورها ، فقط برنامه ه��ا ب��ه فصول و مواد هزينه تقس��يم مي ش��وند ، در ح��الي ك��ه در ب��رخي ديگ��ر از كش��ورها فعاليتها و طرحها نيز به صورت فصول و مواد هزين��ه پيش بي��ني مي گردن��د . آنچ��ه مسلم است آن است كه در نظام حسابداري دولتي كشورهايي كه از روش بودج��ه ريزي برنامه اي استفاده مي نمايند ، طبقه بنديهاي بودج��ه اي م��ذكور عين��ا باي��د در حسابهاي دولتي منعكس گردن��د . بن��ابراين هزني��ه ه��اي ه��ر وزارتخان��ه ي��ا موسس��ه دولتي نيز باي��د اوال ب��ه تفكي��ك برنام��ه ه��ا و فعاليته��ا و طرحه��اي م��ورد اج��را در آن سازمان و ثانيا در داخل طبقه بنديهاي مذكور ، به تفكيك فصول و مواد هزينه نشان

داده شوند .

بودجه برنامه اي ، همان طور كه از نام آن پيداست ، عمليات سازمان را ب��ه ش��كل برنامه كار تنظيم و در دسترس مي گ��ذارد . اين ن��وع بودج��ه را اولين ب��ار در س��ال

كميسيون هوور عنوان كرد كه از طرف ترومن رئيس جمهور امريك��ا م��امور1949بررسيهاي الزم جهت اصالح مديريت در سازمانهاي دولتي شده بود .

مساله اساسي در تنظيم بودجه برنامه اي توج��ه ب��ه عملي��اتي اس��ت ك��ه باي��د اج��را گردد ، البته در بودجه برنامه اي وجود م��واد هزني��ه انك��ار نمي ش��ود ؛ زي��را ب��ه ه��ر ترتيب بايد دولت بداند چقدر براي هزينه ه��اي پرس��نلي خ��رج مي كن��د ، چ��ه مق��دار

لوازم و ماشين آالت مي خرد و امثال آن .

در روش بودجه برنامه اي مواد هزينه در داخل برنامه و يا فعاليت تهيه و تنظيم مي شود ) نه براي وزارتخانه به نحوي كه در بودجه متداول معمول است ( . به عن��وان مثال فرض كنيد بودجه وزارت آموزش و پرورش در قالب مواد هزنيه آورده ش��ود ،

ميليون ريال و هزين��ه40 ميليون ريال ، اجاره 100مثال بيان شود حقوق و دستمزد ميليون ريال ( ؛ آنچه مسلم است اين رقم400 ميليون ريال ) جمع 20هاي اداري

كل و حتي رقم تفكيكي مواد هزنيه نشان دهنده وظيفه و كار و برنامه ه��اي وزارتآموزش و پرورش نيست .

در بودجه برنامه اي به عن��وان مث��ال ، اول آم��وزش و پ��رورش در نظ��ر گرفت��ه مي شود و سپس اين وظايف به نحوي طبقه بندي مي گردد كه به صورت برنا مه ه��اي مشخص��ي درآي��د ؛ مثال گفت��ه مي ش��ود برنام��ه آم��وزش ابت��دايي ، برنام��ه آم��وزش متوسطه حرفه اي و غيره . با اين طبق�ه بن��دي اولين ق�دم جهت بودج�ه برنام��ه اي برداشته مي شود . در مرحله بعد اعتبار مورد ني��از ه��ر برنام��ه جداگان��ه ب��ر اس��اس مواد هزينه تهيه و تنظيم مي شود و بدين ت��رتيب ض��من اينك��ه ه��دف از اج��راي ه��ر برنامه مشخص و روشن مي شود مخ��ارج الزم ن��يز جهت اج��راي آنه��ا ب��رآورد و در بودجه منظور مي گردد . البته با توجه به اينكه وظايف دولتها در كشورهاي مختل��ف

با هم اختالف دارند ، انتخاب برنامه يا فعاليت جنبه قرار دادي دارد . به همين دلي��ل ممكن اس��ت مثال آم��وزش در كش��وري ي��ك برنام��ه تلقي ش��ود و در كش��ور ديگ��ر فعاليتي معين كه جزئي از يك برنامه است . آنچه اهميت دارد اين است كه ب��رآورد هزنيه از كوچكترين واحد تقسيم بندي شروع مي شود و مانند طبقه بندي عملي��اتي به شكل هرم است ؛ يع��ني مجم��وع هزين��ه ه��اي چن��د فع��اليت هزين��ه ي��ك برنام��ه ، مجموع هزينه هاي چند برنامه هزينه يك فص��ل و ب��االخره مجم��وع هزين��ه ه��اي چن��د

فصل هزينه امور را تشكيل مي دهد .

نظام بودجه برنامه اي عالوه بر اينكه وسيله شناخت م��اهيت وظ��ايف و عملي��ات را فراهم مي آورد ، امر تصميم گيري چه در مورد انتخاب برنامه ها و چه در باب اجرا و كنترل آنها را آسان مي سازد ؛ زيرا در بودجه متداول هنگام رسيدگي به بودج��ه ، ض��وابطي جهت قض��وات واقعي درب��اره آن وج��ود ن��دارد ، مثال اگ��ر وزارت به��داري براي سال آينده درخواست صد واح��د پ��ول كن��د توجي��ه آن ب��ه ص��ورت م��واد هزين��ه حقيقي را نشان نمي ده��د و ب��را ي ك��اهش ي��ا اف��زايش آن دليلي وج��ود ن��دارد ؛ در حالي كه در بودجه برنامه اي به آس��اني مي ت��وان ارتب��اط هزين��ه ه��ا ب��ا عملي��ات را سنجيد و چنانچه سياس�ت عم�ومي دولت ايج��اب كن��د اعتب��ار ن�يز ب�راي آن در نظ�ر گرفت و در غير اينصورت قسمتي از عمليات وزارت بهداري را ح��ذف و از منظ��ور

نمودن اعتبار نيز صرفنظر كرد .

فايده ديگر نظام بودجه برنامه اي سهولت كنترل عملي��ات و بهب��ود م��ديريت در اين نظام است . مزيت ديگر آن عبارت است از تصميم گيري در م��ورد ن��وع عملي��ات و احيانا جلوگيري از دوباره كاريه��ايي ك��ه از انج��ام وظ��ايف مش��ابه در چن��د س��ازمان دولتي ناشي مي ش��ود . در ش��رايط اي��دئال باي��د تش��كيالت و س��ازمان دس��تگاههاي اجرايي با عناوين برنامه ها برابر باشد و در اين صورت در داخل هر وزارتخانه مديربرنامه تعيين و مسئوليت اجرايي بودجه برنامه اي مربوط به او واگذار خواهد شد .

البته در تمام وارد تشكيالت داخلي سازمانهاي دولتي الزاما بر حسب برنامه نب��ود ، به عواملي از قبيل ارباب رجوع و مناطق جغرافي��ايي بس��تگي دارد . مثال اداره ك��ل كشاورزي در يك استان تمام برنامه ه��اي كش��اورزي را انج��ام مي ده��د . ح��ال اين سوال پيش مي آيد كه آيا مدير كل كشاورزي مجري تمام برنامه در منطقه است يا

اينكه عمليات هر برنامه توسط مدير همان برنامه در مركز بايد هدايت شود ؟

ب��ه ه��ر مس��اله اي ك��ه از نظ��ر بودج��ه اي وج��ود دارد اين اس��ت ك��ه اگ��ر مثال از تراكتورهاي اداره كشاورزي در چندين برنامه استفاده شود جزء هزينه كدام برنام��ه به حساب مي آيد . در اينگونه موراد كارشناسان بودجه ب��ا ض��وابطي ك��ه در اختي��ار

دارند مي توانند تفكيك قابل مالحظه اي از من��ابع را ب��ه ت��رتيب غ��الب ب��ودن در ي��كبرنامه ارائه نمايند .

بخش سوم

بودجه بندی عملیاتیچکیده

بودجه ریزي افزایشیبودجه برنامه اي

بودجه بندي بر مبناي صفرنظام بودجه بندي طرح و برنامه

بودجه ریزي عملیاتیپیشینه بودجه ریزي عملیاتیاهداف بودجه ریزي عملیاتیمزایاي بودجه ریزي عملیاتی

چگونگی بودجه ریزي عملیاتیمراحل انجام بودجه عملیاتی

فعالیت مبناي بر یابی هزینه

چکیده بودجه ریزي عملیاتی ، فرآیند مرتبط ساختن هزینه ها و نتایج است، در حال حاض��ر

توسعه یافته استقرار یافته است . در این نوع بودجه بندي در بسیاري از کشورهاي کشور ما نیز لزوم برقراري سیستم بودجه ریزي مورد توج��ه ق��رار گرفت��ه و در این

شده است تا پایان برنامه پنجم توسعه اقتص��ادي ، اجتم��اعی و راستا دولت موظف

کلی��ه فرهنگی به تدریج زمینه هاي الزم را ب��راي تهی��ه بودج��ه ب��ه روش عملی��اتی در دستگاههاي اجرائی به نحوي ف��راهم آورد ک��ه الیح��ه بودج��ه س��ال س��وم برنام��ه ب��ه

اس��المی ش��ود،همچ��نین در روش عملی��اتی تهی��ه ، ت��دوین و تق��دیم مجلس ش��وراي ( سیاستهاي کلی برنامه پنجم توسعه و استقرار نظام بودجه ریزي32اجراي بند )

( ق��انون16قیمت تم��ام ش��ده موض��وع م��اده ) عملیاتی ، اعتباراتی که ب��ر اس��اس مدیریتخدمات کشوري اختصاصمی یابد پساز پرداخت ب��ه واح��دهاي مربوط��ه ب��دون

رعایت قوانین و مقررات عمومی حاکم بر دس��تگاههاي دول��تی و فق��ط ب��ر الزام به اساس آئین نامه مالی و معامالتی و اداري و استخدامی هزینه میگردد ک��ه متض��من پیش بینی نحوه نظارت بر هزین��ه ه��ا و تحق��ق اه��داف پیش بی��نی ش��ده اس��ت و ب��ا پیش��نهاد مع��اونت برنام��ه ری��زي و نظ��ارت راه��بردي رئیس جمه��ور و وزارت ام��ور اقتصادي و دارائی به تصویب هیئت وزیران می رسد ،خاطر نشان می گردد م��واد )

قانون برنامه چهارم توسعه نیز دولترا موظ��ف ب��ه اس��تقرار نظ�ام 144 ( و ) 138 نظ��ام بودجه ریزي عملیاتی نموده تا منجر به افزایشکارائی ، بهره وري و اس��تقرار

( ق��انون م��ذکور دولت را31کنترل نتیجه و محصول گرددو همچ��نین بن��د و م��اده ) موظف به ت��دوین اس��تانداردهاي ملی حس��ابداري ط��رح تملک��دارائیهاي س��رمایه اي براي تعیین دقیق عملکرد حسابهاي سرمایه گذاري بخشعمومی و تعیین قیمت تمام

( ماده /9 مجلسشوراي اسالمی و همچنین جزء )ج( بند ) 1386شده طرحها نموده واح��ده 8 ( قانون مدیریتخدمات کش��وري مص��وب 16/ استکه این امر در ماده ) 7

نیز مورد تکلیف واقع گردیده است.1389قانون بودجه سال روشهاي بودجه ریزي

از نظر تکنیک تهی�ه و تنظیم بودج�ه برحس��ب ه�دفها وانتظ�اراتی ک��ه در طی دوران متمادي سپري کرده است سیر تحولی گوناگون داشته اس��تکه ب��ه ترتیب��این مراح��ل

تکامل، که به روشهاي بودجه ریزي موسوم است، ذکرمی شوند. بودجه ریزي متداول سنتی1-

دربودجه ریزي متداول هدفها و تاکیدات صرفا به ابزار مالی و حسابداري دریافته��او پرداخته��اي بخش��دولتی اس��توار اس��ت و توزی��ع منتهی می گ��رددو نقش مجلس و پارلمان در بررسی بودج��ه فق��ط متوج��ه حف��ظ و دس��تگاه -م��واد هزین��ه اعتب��ارات منحصرا معطوف به کنترل مخارج دولت در چهار چوب اعتبارات مصوب می باش��د که هیچ هزینه اي از اعتبارات مصوب تجاوز ننموده باشد و هر هزین��ه اي در مح��ل و موادخود به مصرف رسیده باشد . در سیس�تم بودج�ه ری�زي مت�داول ب�ا مالحظ�ه ارقام و اطالعات مندرج در سند بودجه تشخیص اینک��ه دولت چ��ه اعم��الی را انج��ام می دهد و در قبال پولی که خ��رج می ش��ود چ��ه نت��ایجی را بدس��ت می آورد نش��ان داده نمی ش��ود و از این رو مبن��اي ص��حیحی ب��راي م��دیریت م��وثر در دس��تگاههاي اجرائی به حساب نمی آید زیرا طبقه بن��دي مخ��ارج دولت و بررس��ی آن ب��ر حس��ب مواد هزینه و دستگاههاي اجرائی نماینگر اهداف اقتصادي دولت از محل این مخارج

و یا نوع فعالیت هاي دولت در رابطه با ع��واملی ک��ه ب��ه عن��وان هزین��ه بک��ار گرفت��ه بودج��ه ب��ه ص��ورت س��نتی ی��ا مت��داول تهی��ه و1343شده ،نیست.در ایران تا س��ال

تقدیم مجلس می شد و در آن بودجه ،صرفا نام دستگاه و م��واد هزین��ه ب��ه تص��ویب می رس��ید. یکی از عل��ل اص��لی اس��تفاده گس��ترده از این روش بودج��ه ری��زي در

گذشته ، ارتباط نزدیک این روش با حسابداري دولتی است .نقاط ضعف سیستم بودجه ریزي سنتی در دستگاههاي اجرائی

- بودجه ریزي به صورت شفاف انجام نمی گیرد و بر اساس اهداف داراي اول��ویتو ضروري دستگاه نمی باشد .

- منابع در بسیاري از موارد خارج از اه��داف اص��لی دس��تگاه هزین��ه می گ��ردد و ب��رروي فعالیتهاي اصلی تمرکز ندارد.

- نظارت مؤثر بین بودجه و نتایج عملکرد دستگاه انجام نمی شود.- برنامه ها و فصول هزینه به صورت کلی به دستگاههاي دیکته می شود.

- عدم توجه به فرآیندهاي دستگاه اجرائی .- بهره وري مورد نظر نمی باشد.

- چانه زدن بر سر ازدیاد اعتبارات استنه بر سر ازدیاد عملکرد و فعالیت. - تخصیص بودجه بیشتر به سازمانهائی که نفوذ و قدرت بیشتري دارن��د انج��ام می

شود که منجر به عدم عدالت و عدم رعایت منطق در توزیع اعتبارات می شود.- اختیار مدیر در هزینه کردن اعتبارات محدود است .

- بیشتر وقت مدیران صرف چانه زنی و اخذ اعتبارات می شود.بودجه ریزي افزایشی

این روش با شیوه تغییرات جزئی در تص��میم گ��یري انطب��اق دارد ، طب��ق این روش براي تصمیم گیري جدید به تصمیمهایی ک��ه قبال در زمین��ه م��ورد نظ��ر گرفت��ه ش��ده مراجعه می کند و با توجه به نیاز هاي موجود ، تغی��یراتی ج��زئی در آنه��ا بوج��ود می آورد. در بودجه ری��زي افزایش��ی ب��راي اجتن��اب از مش��کالت ناش��ی از ک��ار عظیم و پردردسر بودجه نویسی ساالنه ابداع شده است . با اینکار ه��ر س��ال مج��ددا از اول اقدام به کار بودجه نویسی نمی شود. بلک��ه بودج��ه ری��زان ، ب��ا قب��ول بودج��ه س��ال گذشته توجهشان را روي تغییرات افزایشی متمرکز می کنند. در این ش��یوه بودج��ه سال گذشته به عن��وان پای��ه اي ب��راي مص��ارف ج��اري ف��رض ش��ده و ی��ک اف��زایش ساالنه براي آن در نظر گرفته می شود که بستگی به روند تغی�یرات قیمته�ا ، تغی��یر حجم عملیات موجود و تقبل وظایف جدی��د از ط��رف دولت و ع��واملی از این قبی��ل

دارد.

بودجه برنامه اي بودجه برنامه اي استکه درآن اعتبارات بر حسب وظ��ایف ، برنام��ه ه��ا و فعالیته��اي سازمان دولتی در سال مالی اجراي بودجه که براي ذیل به اهداف خود بای��د انج��ام

دهد، پیش بینی شده است . به عبارت دیگر ، در بودجه برنامه اي مشخصمی ش��ود که دولت و دستگاههاي دولتی در سال اجراي بودجه اوال داراي چه اهداف ، وظایف و مقاصد مصوبی می باشند ، ثانیا براي ذیل به اهداف و مقاصد مذکور ، باید ک��دام برنامه ها ،عملیات و فعالیتها راباچه میزان اعتبارات انج��ام ده��د. در بودج��ه برنام��ه اي نیز مانند بودجه متداول ، از طبقه بندي اعتبارات بر حسب فصول و مواد هزین��ه استفاده می شود با این تفاوت که در بودجه مت��داول ، ک��ل اعتب��ارات ه��ر س��ازمان دولتی در فصول و مواد هزینه مختلف پیش بینی می شود ، در ص��ورتیکه در بودج��ه برنامه اي ، اعتبارات هر یک از برنام��ه ه��ا و فعالیته��ا و طرحه��ا در ق��الب فص��ول و مواد هزینه پیش بینی می گردد.الزم به توضیح است که در بودجه برنامه اي ب��رخی از کشورها ، فقط برنامه ها به فصل و مواد هزینه تقسیم می شوند ، در حالیکه در برخی دیگر از کشورها ، فعالیتها و طرحها نیز به صورت فصول و مواد هزین��ه پیش بی��نی می گردن��د.آنچ��ه مس��لم اس��ت آن اس��ت ک��ه در نظ��ام حس��ابداري دول��تی کشورهایی که از بودجه ریزي برنام��ه اي اس��تفاده می کنن��د طبق��ه بن��دیهاي بودج��ه م��ذکور عین��ا بای��د در حس��ابهاي دول��تی منعکس گردن��د. بن��ابراین هزین��ه ه��اي ه��ر وزارتخانه یا موسسه دولتی نیز باید اوال به تفکیک برنامه ها و فعالیته��ا و طرحه��ا ي مورد اجرا درآن سازمان و ثانیا در داخل طبقه بندیهاي مذکور ب��ه تفکی��ک فص��ول و

مواد هزینه نشان داده شوند.عناصر این روش بودجه نویسی بقرار زیر است :

* طبقه بندي واحدهاي سازمانی در قالب برنامه ها و فعالیتها* شناسایی هزینه هاي برنامه ها و فعالیتها

* تصمیم گیري درمورد اینکه خروجی این واحدها، باتوجه به این هزینه ها، چ��ه بای��دباشد

بودجه بندي بر مبناي صفر طبق معمول در فرآیند تهیه بودجه، هزینه هاي سال پیش که به مصرف رس��یده ب��ه عنوان یک نقطه آغاز به حساب می آید.کار افرادي که بودجه جدید را می نویسند یا تهیه می کنند این استکه چه اقالمی از بودجه را باید حذف ک��رد و چ��ه فعالیته��ائی و بر همان اساس چه اقالمی را باید اضافه نمود . بودجه بندي بر مبن��اي ص��فر توجی��ه مجدد هر فعالیت از مبناي صفر است و ب��راي ه��ر فع��الیت ی��ا برنام��ه بای��د ت��وجیهی وجود داشته باشد که آیا الزم است یا نه ؟ در بودجه بندي بر مبناي صفر هزین��ه ه��ا به جاي اینکه بر مبناي سطح جاري محاسبه شوند ، از صفر ش��روع می ش��وند . ب��ا چنین بودجه اي براي ه��ر ری��الی ک��ه مص��رف می ش��ود بای��د توجی��ه منطقی داش��ته

باشند. بودجه بندي بر مبناي صفر را اینگونه تعریفمی کن��د پی��تر فیری��ک برنام��ه عملی��اتی و فرآیند بودجه اي است که هر مدیر را ملزم میکند که ب��ه نح��وي کام��ل ، مش��روح و مستدل در خواست بودجه خود را از پایه صفر زیر ا مبنا صفر اس��ت توجی��ه کن��د و

مسئول اثبات این امر است که چرا باید هر مبل��غ را ب��ه مص��رف برس��اند در ظ��اهر بودجه ریزي بر مبناي صفر باعث می شود که بتوان اولویته�اي بودج�ه را ب��ه ش��یوه هاي بهتري تعیین کرد و کارآئی سازمان را باال برد، ولی واقعیت این است که چنین کاري باعث می گردد تا مقدار بیشتري کارهاي دفتري انجام شود و احتم��اال روحی��ه افراد و مدیرانی که باید براي اقالم هزینه هاي پیشنهادي دالیل موجهی ارائه نماین��د تضعیف گردد که در نتیجه موجودیت برخی از هزینه هاي زیر سوال خواهد رفت ب��ه همین دلیل استکه در زمان کنونی نسبت به سالهاي پیشین کمتر از این بودجه بندي

استفاده می شود. نظام طرح ریزي – برنامEEه ریEEزي – بودجEEه بنEEدي ) نظEEام بودجEEه بنEEدي

طرح و برنامه ( روشی که در جهت تکمیل بودجه برنامه اي اخ��یرا در بس��یاري از کش��ورها معم��ول شد ، نظام طرح ریزي- برنام��ه ری��زي – بودج��ه نویس��ی اس��ت. ب��ا اس��تفاده از این نظام می توان برنامه ریزي – طرح ریزي و بودج��ه نویس��ی – اطالع��ات م��دیریت – کنترل مدیریت و ارزشیابی برنامه اي را به هم مرتبط ساخت و در عین حال نسبت به تجزیه و تحلی��ل سیس�تماتیکهر ی�ک از عناص�ر تاکی��د ک�رد. در این نظ�ام ، مط�رح است بیشاز آنکه به بودجه ریزي داده ها مطرح باشد ، بودج��ه ری��زي س��تاده ه��ا در این نظام محور اصلی بحث عبارت از هدفها و نتایج نه��ائی عملی��ات دولت و امک��ان ذیل به این هدفها از طریق عملیات مختلف و مقایسه این عملیات و انتخاب بهترین ، ارزانترین ، سریع ترین و مناسب ترین آنه�ا می باش��د . نکت��ه مهم این اس��تکه این

مجموعه را باید یک نظام تلقی نم��ود ن��ه روش و فن خ��اص ، نظ��امی ک��ه ش��امل مبن��اي تص��میم گ��یري مناسب و معقول در مرحله سیاست سازي و اعالم خط مشی طراحی برنامه ه��اي اجرائی و تخصیص منابع مح��دود می��ان نیازه�اي نامح��دود ب�وده و برق�راري ارتب�اط مداوم بین این عوامل را فراهم میس��ازد ب��ه این ت��رتیب ه��ر ی��ک از اج��زاء نظ��ام از لحاظ ذیل به هدفهاي تعیین شده در ارتباط با جزء دیگر نقشی دارد.در بودجه بندي طرح و برنامه ما با یک طرح کلی و یک سري برنامه و تعداد بسیاري پروژه رو ب��رو هستیم که در یکقالبکلی طرحها ، برنامه ه��ا و پ��روژه ه��ا م��ورد بررس��ی و ارزی��ابی قرار می گیرند و با نگرش سیستمی به بودجه بندي اقدام می شود. امکان مقایسه پروژه ها و برنامه با هم و انتخاب اثر بخشترین آنها در ذیل ب��ه اه��داف کلی یکی از

مهمترین ویژگیهاي نظام بودجه بندي طرح و برنامه است.عناصر تشکیل دهنده این روشبودجه نویسی بقرار زیر است:

* بررسی و تعیین اهداف بلند مدت و اهداف کمی در هر ی��ک از ح��وزه ه��اي عم��دهفعالیت دولت

* تجزیه و تحلیل خروجی برنامه ها براساس اهداف از پیش تعیین شده

* محاسبه مجموع هزینه هاي برنامه ها بر اي نه تنها یکسال بلکه بر اي س��ال ه��ايآتی

* تهیه برنامه هاي هزینه اي چند ساله * تجزیه و تحلیل روش هاي جایگزین براي یافتن کار امدترین و اثر بخش�ترین اب�زار

دستیابی به اهداف برنامه ها* انجام اقدامات باال به عنوان بخش سیستمی فرآیند بررسی بودجه

بودجه ریزي عملیاتی ارتباط بودجه ب��ا « بودج�ه ری�زي عملی��اتی ب�ه دنب��ال ایج��اد پیون�د می��ان شاخص��هاي عملکرد و تخصیص منابع است بنابراین حول دو نکته می چرخد . » ارتباط شاخص

عملکرد و ارزیابی « و » نتیجه تعاریف بودجه ریزي عملیاتی بودجه ریزي عملیاتی عبارتست از برنامه س�االنه ب�ه هم�راه بودج�ه س��االنه ک�ه1-

رابطه میان میزان وجوه تخصیص یافته به هر برنام��ه ونت��ایج ب��ه دس��ت آم��ده از آن برنامه را نشان می دهد . این بدان معناست که با هر میزان مخارج انجام ش��ده در

هر برنامه ، می بایستی مجموعه معینی از اهداف تحقق یابند. بودجه ریزي عملیاتی آن ن��وع بودج��ه ری��زي اس��ت ک��ه ب��ه گون��ه اي نظ��ام من��د2-

شاخصهاي عملکرد را درفرآیند تخصیص منابع عمومی کمیاب م��ورد اس��تفاده ق��رارمی دهد.

بودجه ریزي عملیاتی را اینچنین تعریفکرده است : فراگرد تنظیم تا کنترل بودجه فرج وند در کتاب3 -

بودجه ریزي عملیاتی یا بودجه ب��ر حس��ب عملی��ات عبارتس��ت از بودج��ه اي ک��ه ب��ر اساس وظایف ، عملیات و پروژه هائی که س��ازمانهاي دول��تی تص��دي اج��راي آن را بعهده دارند ، تنظیم می شود. در تنظیم بودجه عملیاتی به ج��اي توج��ه ب��ه کااله��ا و خدماتی که دستگاه خریداري می کند و یا به عبارتی به جاي توجه به وسایل اجراي فعالیتها ، خود فعالیتها و مخارج کارهائی که باید انجام شود، م��ورد توج��ه ق��رار می گیرد. در بودجه ریزي عملیاتی – عالوه بر تفکیک اعتبارات به وظایف ، برنامه ه��ا و

Costفعالیته��ا و طرحه��ا ، حجم عملی��ات و روش ان��دازه ) Accountingاي��ه ه��هزین ) اج�راي دولت و دس��تگاههاي دول�تی طب��ق روش��هاي علمی مانن��د حس��ابداري قیمت تمام ش��ده محاس��به و ان��دازه گ��یري می ش��وند. ارق��ام پیش بی��نی ش��ده در بودج�ه

Workعملیاتی باید مستند به تجزیه و ) Measurementیلی��ل تفص��ار تحلی��گیري ک ) برنام��ه ه��ا ، عملی��ات و ن��یز قیمت تم��ام ش��ده آنه��ا باش��د . در بودج��ه عملی��اتی مشخصمی شود که قیمت تمام شده ی��ک تخت بیمارس��تان چق��در بای��د باش��د ، ی��ک

5 تخت خوابی چقدر هزینه باید داشته باشد ، س��اخت ی��ک مدرس��ه 100بیمارستان کالسه چقدر زمان باید ببرد. و چقدر هزینه در بر داشته باشد بودجه ریزي عملی��اتی 4در واقع همان بودجه برنامه اي است: می نویسد بودجه ریزي دول��تی در ای��ران -

فرزیب در کتاب تجزیه و تحلیل می نماید و به علل افزایش فایده و هزین��ه ک��ه ب��ه

نحو دقیق تر و روشن تري اجراي برنامه ه�ا را از دی�دگاه قیمت تم�ام ش��ده واق�ف می گردد و در نهایت ب��ه م��دیریت س��ازمان کم��ک می کن��د . اس��تقرار این سیس��تم مستلزم وجود اطالعات دقیق در مورد اج��راي برنام��ه ه��ا ، فعالیته��ا و عملی��ات ه��ر واحد است لذا حرکت به سوي بودجه عملیاتی موجب گسترش و نگهداري حس��ابها

و جزئیات در امور مالی دستگاه می باشدفرزیب بودجه ریزي عملیاتی را بر پایه چهار اصل زیر می داند :

- حسابداري قیمت تمام شده- روش اندازه گیري کار

- استفاده از نرمها- استفاده از استانداردها

بودجه ریزي عملیاتی یک برنامه تلفیق عملکرد ساالنه و بودجه ساالنه می باشد5- که روابط بین سطح اعتبارات برنامه و نتایج مورد انتظار را نشان میدهد . همچ��نین تاکید می کند که یک هدف یا مجموعه اي از هدفها باید با مقدار معینی از اعتب��ارات بدس��ت آی��د. ی��ک بودج��ه عملی��اتی عالوه ب��ر تخص��یص هزین��ه ه��اي فع��الیت ، هم��ه فعالیتهاي مستقیم و غیر مستقیم موردنیاز براي پشتیبانی ی��ک برنام��ه را تعری��ف و

تعیین می کند.تفاوت بودجه ریزي عملیاتی با بودجه ریزي سنتی متداول و برنامه اي

تفاوت بودجه ریزي عملیاتی با بودجه سنتی یا متداول1-بودجه سنتی

- اعتبارات سازمان دولتی به تفکیک فصول و مواد هزینه مشخص می شود. - نوع و ماهیت هزینه ها نشان داده می شود ولی مشخص نمی گردد که هر هزین��ه

براي کدام هدف یا اجراي کدام برنامه یا فعالیت خاص انجام شده است.- توجه روي درون داد متمرکز است.

دالیل استفاده از آن ، سادگی ، عدم ابهام و توانائی کنترل هزینه ه�ا در مقایس�ه ب�اسالهاي قبل و مشخصکردن داده هاي هزینه بر بوده

است.

- تفاوت بودجه ریزي عملیاتی با بودجه برنامه اي2بودجه ریزی عملیاتیبودجه ریزی برنامه ای

- بودج��ه برنام��ه اي بیش��تر ب��ه طبق��ات ب��االتر سلس��ه م��راتب س��ازمانها مرب��وط

- بودج���ه عملی���اتی ح���دود فع���الیت و عملیات طبقات پائین سلسله مراتب نیز

می شود. - در تنظیم بودج����ه برنام����ه اي ممکن است ب��دون محاس��به دقی��ق مخ��ارج ه��ر واح��د از فع��الیت دول��تی ، هزین��ه ه��ا را فق��ط ب��ر اس��اس سیاس��ت کلی م��الی

دولت پیش بینی کرد. - بودجه برنامه اي کار بررس��ی مقام��ات دستگاه اجرائی ، معاونت برنامه ریزي و نظارت راهبردي رئیس جمهور و مجلس را آس��ان می کن��د و تص��وري از عملک��رد دستگاه اجرائی و نت��ایج بدس��ت آم��ده از منابع به کار گرفته شده در سطح برنامه

بدست می دهد.

م��ورد بررس��ی و پیش بی��نی بودج��ه ايقرار می گیرد.

- ش��رط اساس��ی ب��راي تهی��ه بودج��ه عملی��اتی این اس��ت ک��ه حجم و مق��دار فعالیت سازمانهاي دولتی تعیین و هزین��ه

هر واحد از فعالیتها محاسبه شود. - بودجه عملیاتی به عنوان مبن��اي اص��لی بودج��ه ی��ک دس��تگاه ، ب��ا ارائ��ه آم��ار و اطالعات کمی ، میزان ک��ار انج��ام ش��ده در تولید هر فعالیت یا محصول نه��ائی را مشخص می س��ازد و ب��ه م��دیریت واح��د عملیاتی و مسئوالن برنام��ه در تخصیص��و توزیع منابع به ک�ار گفت�ه ش�ده و بدس��ت آوردن حداکثر فای�ده ه�ر ی�ک از فعالیته�ا

کمک موثر می کند.

پیشینه بودجه ریزي عملیاتی بخش مهمی از ق��انون اساس��ی ه��ر کش��ور ب��ه چگ��ونگی دخ��ل و خ��رج آن کش��ور اختصاص دارد. نظارت بر دخل وخرج ب��ه م��وجب همین ق��وانین برعه��دة نماین��دگان برگزید ة مردم و سایر سازمان ه��ا و نهاده��اي نظ��ارتی واگ��ذار ش��ده ک��ه از من��افع مردم حمایت می کنن��د . بن��ابر این ط��بیعی اس��ت ک�ه نماین��دگان م��ردم ب��ر نح��وه و میزان هزین��ه ک��رد اعتب��ارات توس��ط دس��تگاه ه��اي دول��تی و همچ��نین نح��وه توزی��ع جغرافیایی اعتبارات هزینه اي و تملک دارایی هاي سرمایه اي حساس��یت د اش��ته و در اسناد بودجه نیز به دنبال کنترل فعالیتهاي دولت در جهت تحقق دو هدف م��ذکور باشند بدین منظور الزم است که در اسناد بودجه مشخصشود که اعتب�ار ات در چ�ه محلی و به چه میزان هزینه می شود و س��پس نظ��ارت ش��ودکه م��یز ان اعتب��ار ات هزینه شده از اعتبار ات مصوب تجاوز ننماید و ی��ا مح��ل خ��رج اعتب��ارات ن��یز تغی��یر

نیابد.

قانون اساسی جمهوري اسالمی ایران 53اصل کلیه دریافت هاي دولت در خزانه داري کل متمرکز می شود و همه پرد اخت ها در حدود اعتبارات مصوب به موجب قانون انجام میگ��یرد وق��تی ک��ه منظ��ور از بودج��ه کنترل باشد، نظام بودجه اي بر طبقه بندي هزین��ه ه��ا متمرک��ز میگ��ردد .این طبق��ه بندي همان مواد اصلی و فرعی هزینه است . در این مرحل��ه از ک��ار ، بودج��ه دولت

عبار ت از سندي است که در آن نام هر دستگاه دول��تی ب��ه هم��راه هزین��ه ه��اي آن برحسب مواد مختلف هزین��ه بی��ان ش��ده اس��ت. در این نظ��ام بودج��ه اي مبت��نی ب��ر کنترل ، هدف هر دستگاه اف��زایش م��یزان م��واد هزین��ه از طری��ق بی��ان مش��کالت و کمبودها در فر آیند انجام وظایف و در سوي دیگر ه��دف س��ازمان مت��ولی بودج��ه و دولت تقلیل میزان مواد هزینه تا حداقل ممکن است . در اجراي بودجه نیز دستگاه اجرایی موظف است که حساب هر یک از مو اد هزین��ه ر ا در ق��الب اقالم هزین��ه و در سقف اعتبار ات مصوب نگهداري کند و در اختیار دستگاه ه�اي نظ�ارتی مرب�وط قر ار دهد . ممیزي این حساب ها نیز معمو ال عب��ارت از بررس��ی مجوزه��اي هزین��ه کرد به منظور کنترل سقف اعتبارات در هر قلم هزینه اي اس�ت. ب�دیهی اس�ت ک�ه در این بررسی به میز ان تحقق اهداف و ماموریتهاي دستگاه و چگونگی انجام آنه��ا

یع��نی دو س��ال بع��د از تص��ویب ق��انون بودج��ه و1923پرداخته نمی شود. در سال حسابداري که به موجب آن دفتر بودجه امریکا تأسیس شد و وظیفه تهیه بودج��ه را به عهده گرفت ، یکی از صاحب نظران بودجه اي در رسالۀ� خ��ود بن��ام اولین س��ال

بودجه ایاالت متحده امریکا مینویسد: دف��تر بودج��ه فق��ط ب��ه مس��ائل ج��اري و کم اهمیت دولت می اندیش��د و ب��رخالف مقامات هیئت دولت به هیچ وجه مسئله سیاست هاي کلی برایش مط��رح نیس��ت . آنچه از لحاظ دفتر بودجه اهمیتدارد، صرفه جویی در هزینه هاست و این به اقتضاي سیستم بودجه اي مبتنی بر کنترل استطبقه بندي هزینه ها در مو اد و مو اد ف��رعی هزینه فقط اساسی بر اي حسابداري عملیات دولت بوجود می آورد، ولی هیچ ن��وع اطالعی از اثرهاي هزینه هاي عمومی بر سیاست هاي کلی کشور و همچنین هدفی که از این هزینه ها بر اي ذیل به آنها تصویب ودفتر بودجه در این سال ها ج��زئی از تشکیالت وزارت خزانه د اري است و کارکنان آن را خرج شده اند، ب��ه دس��ت نمی

دهد حسابداران ورزیده تشکیل میدهد درنظام بودجه اي مبتنی بر کنترل، سازوکار ،سازوکار تخص��یص عب�ارت از درص�دي از سقف اعتبارات بودجه اي در هر یک از اقالم هزینهاي در فواصل زم��انی مختل��ف است .و سازمان متولی بودجه در این نظام جزئی از تشکیالت خزانه داري است و

1930 و 1920کارکنان آن را گاهی حسابداران خبره تشکیل میدهند در ده��ه ه��اي بعضی از صاحب نظران، لزوم افزایش نقش بودجه را درك کرده ، و در رس��اله ه��ا و نوشته هاي خویش آن را طرح و گوش زد می کردند .ولی تصمیم گیران به همان فایده اي که براي بودجه از لحا ظ کنترل هزینه ه��اي دولت قای��ل بودن��د، اکتف��ا می کنند و اقدامات م�ذکور تغی��یري در اوض�اع پدی�د نمی آورد .بح�ران ب�زرگ اقتص��ادي

منش��أ تح��والت عظیمی در عرص��ه اداره اقتص��اد بخش عم��ومی ش��د .1929سال اثرهاي این تحول ر ا باید در گسترش نقش و دامنه فعالیتهاي دولت و دخالت او در اقتصاد جست وجو کرد .وقتی آثار و فو اید فعالیت هاي دولت مط��رح ش��ود، خ��واه ناخواه چگونگی انجام این فعالیته��ا و نح��وة م��دیریت انج��ام آنه��ا ن��یزمطرح میش��ود

افزایش سریع ماموریتها ، فعالیتها و وظایف دولت و به دنبال آن هزینه ه��اي دولت، نگهداري حساب تعداد بی ش��ماري م��واد هزین��ه را در مجموع��ه وس��یع دس��تگاههاي دولت به صورت متمرکز، مشکل و پر هزینه نمود . با توس��عه فع��الیت ه��ا، حس��اب هاي جزئی که بر اي مو اد فرعی نگهداري می شوند، اهمیت خود ر ا از دس��ت می دادند و آنچه مطرح می شد حاصل نهایی فعالیت دولت و چگونگی تحصیل آن بود . به بیان دیگر ، تمرکز از چگونگی مصرف اعتبار و کنترل منابع و ورودیها به خروجی و محصوالت کار تغییر کرد و در این صورت که نتایج فعالیت هاي دستگاههاي دولتی هدف هزینه ها تلقی می شود، وظیف��ه بودج��ه ر ا می ت��وان چگ��ونگی تجه��یز من��ابع براي انجام وظایف تعریف کرد . با این نگاه جدید، بودجه دربا رة مسائل مربوط به مدیریت اقدامات ، فرآیندهاي انجام کار و برنامه ها در دستگاههاي دول��تی متمرک��ز

شد. دف��تر بودج��ه از وزارت خزان��ه داري ای��االت1939در اث��ر این تغی��یر نگ��اه در س��ال

متحده امریکا به اداره اج��رایی رئیس جمه��ور منتق��ل گردی��ده و عام��ل اساس��ی در اداره امور ق��وه مجری��ه تلقی ش��د هم��راه ب��ا اس��تفاده روز اف��زون از بودج��ه ب��راي ارزشیابی و بهبود چگونگی اداره کارها، تکنیکهاي حسابداري قیمت تمام شده که از بخش خصوصی اقتباس شده بود در بعضی از دستگاه ها مورد استفاده واقع ش��د . و بعضی دیگر کوششهاي خام و نسنجیده اي ر ا ب��ر اي تع�یین معی��ار ه��اي س��نجش عملکرد و اندازه گیري کار و زمان به کار بس��تند. جن��گ جه��انی دوم نی��از ب��ه تجه��یز منابع و استفاده سنجیده از پرسنل و تجهیز ات و در نتیجه س��رعت تح��والت بودج��ه

کمیسیون هوور تحوالت تا آن روز ر ا تحت1949اي را افزایش می دهد . در سال نظم و قاعده درآورد و پیشنهاد کرد طبقه بن��دیهاي بودج��ه ب��ه م��وازات نقش جدی��د بودجه براي بهبود مدیریت اصالح شود . این کمیسیون توصیه می کند که توجه بای��د از ورودي هاي دولت یعنی اقالم هزینه ها و فهرست کارکنان دولت به خروجی هاي دولت یعنی دستاوردها، فعالیت ها و هزینه هاي مرتبط با آنه��ا معط��وف ش��ود و ب��ر طبقه بندي وظایف، فعالیت ه��ا و فع��الیت ه��اي ف��رعی ب��ه ج��اي طبق��ه بن��دي اقالم

هزینه پرداخت ، ولی در این مرحله از سیر تکاملی بودجه به جنبه بهبود مدیریت از لحاظ سنجش کارایی و چگونگی بهره برداري از منابع، توج��ه می ش��ود در نظام بودجه ریزي مبتنی بر بهبود مدیریت حیث سنجش کارایی و چگونگی به��ره برداري از منابع ،سند بودجه شامل عنوان ه��ر دس��تگاه دول��تی و در ذی��ل آن طبق��ه بندي از وظایف و خروجی اقدامات آنه��ا در ق��الب اقالم هزین��ه اس��ت . س��از و ک��ار تخصیص در این نظام عبارت از پرداخت درصدي از سقف اعتب��ارات ه��ر برنام��ه در ه��ر قلم هزین��ه اي در فواص��ل مختل��ف زم��انی اس��ت. دس��تگاههاي نظ��ارتی در این سازوکار به ممیزي حساب ها و اسناد هزینه ب��راي نگ��ه داري س��قف اعتب��ارات ه��ر

قلم هزینه اي در هر برنامه یا وظیفه می پردازند.

کانادا نیز نظام بودجه ریزي بر مبناي عملک��رد را آغ��از ک��رد . در این1960در دهه دهه توجه بیشتر معطوف به مرتبط ساختن مخارج با نتیجه و محصوالت بود. دولت

ارزی�ابی برنام�ه ه�ا و اث�ر بخش�ی آنه�ا را در دس��تور ک�ار خ�ود1970کانادا در دهه و بعد از آن به این نوع بودجه ریزي روي1990قرارداد . کشورهاي دیگري در دهه

آوردن��د. از جمل��ه این کش��ورها می ت��وان ب��ه ش��یلی ، کلمبی��ا ، انگلس�تان ، ایرلن��د ، مصر ، مکزیک، اسپانیا ، تانزانیا ، استرالیا ، اوگاندا ، هلن��د ، نیوزیلن��د و چن��د کش��ور

توسعه یافته و در حال توسعه دیگر از جمله ایران اشاره کرد. ساختار بودجه در ایران به گونه اي استکه به راحتی هزینه ساز است، من��ابع واقعی را از من��ابع غ��یر واقعی و ت��ورمی تفکیکنمی کن��د . در ش��یوه رایج بودج��ه ری��زي در دستگاههاي دولتی ایران ، فعال حفظ س��قف هزین��ه مط��رح اس��ت، یع��نی اینک��ه ه��ر دستگاه بودجه سالجار ي خود را معیار قرار می دهد و سپس��بدون انج��ام ه��ر گون��ه ارزیابی از عملکرد خود این که هزینه واقعی هر واح��د از تولی��د ک��اال ی��ا خ��دمات آن عمال چقدر تمام می شود ، با در نظر گ�رفتن ن�رخ ت�ورم کش�ور و س�ایر متغیره�اي احتمالی در هزینه ها ، درصدي را به درآمدها و هزینه هاي سالجاري اضافه می کنند و به عنوان پیشبینی بودجه سال آینده خود به دولت ارائه می دهند. بعالوه اینک��ه در بودجه دستگاههاي دولتی ایران استمرار حیات دستگاهها مطرح است ن��ه ض��رورت هاي واقعی جامع�ه ، ل�ذا بررس�ی موض�وعاتی از قبی��ل ه�دف ی�ا اه�داف و فلس�فه وجودي و توجیهات قانونی ناظر بر تهی�ه بودج�ه عملی�اتی ب�راي دس�تگاههاي دول�تی

مورد توجه و بازنگري قرار نمی گیرند. بدین ترتیب که بودجه هاي » بودجه برنامه اي « براس��اس ق��انون برنام��ه و بودج��ه

، نظام بودجه ریزي ایران نظام س��االنه بای��د برمبن��اي برنام��ه1351مصوب اسفند هاي ساالنه، بر مبناي برنامه هاي پنج ساله و برنامه هاي پنج ساله براساس برنام��ه هاي بلند مدت تهیه شوند .اگرچه پس از تص��ویب ق��انون مزب��ور کش��ور د ار اي پنج برنامه مصوب بوده است، اجر اي حکم مذکور هیچ گاه به طور کام��ل ب��ه اج��ر ا در نیامده است و بحث مغایرت بودجه هاي ساالنه با برنامه ه��اي می��ان م��دت هم��واره

مطرح بوده و هست .عوامل متعددي در این امر مؤثر بوده اندکه مهم ترین آنها عبارتند از:

الف- مشکالت فنی و ساختاري : مانند انعطاف پذیر نب��ودن احک��ام، نب��ود ج��دولهايمبنا، نبود اولویتها و شاخصهاي بخشی

ب- مشکالت ناشی از ساختار و رفتارهاي سیاس��ی : ب��ا توج��ه ب��ه اینک��ه دوره ه��اي برنامه هاي پنج ساله با دوره هاي ریاس��ت جمه��وري و ب��ا مجلس ش��وراي اس��المی منطبق نبوده است، همواره دولت ها یا نمایندگان ادوار مختل��ف مجلس نس��بت ب��ه برنامه هاي تصویب ش��ده مالحظ��اتی داش��ته ان��د ک��ه همین ام��ر م��انعی در اج��ر اي

موفقیت آمیز برنامه ها به شمار میرفته است

اصالح نظام بودجه ریزي و ارتباط هدفمند منابع به برنام��ه ه��اي عملی��اتی درت��دوین سیاستهاي استراتژیک برنامه سوم توسعه کشور سیاس��ت اس��تراتژیک م��ورد توج��ه

وهمچ��نین1381 قانون بودجه س��ال 23قرار گرفته و به تبع آن در بند "ب" تبصره ، س��ازمان م��دیریت وبرنام��ه ری��زي1382 قانون بودج��ه س��ال 1در بند "ر" تبصره

کشور موظف گردیده در راستاي اصالح نظ��ام بودج��ه نویس��ی نس��بت ب��ه عملی��اتی کردن بودجه، اصالح نظام برآورد درآمدها و هزینه ها درتمامی دس��تگاههاي اج��رایی اقدام نم��وده و توزی��ع اعتب��ارات مرب��وط ب��ه هزین��ه ه��ا را براس��اس نی��از دس��تگاه و

قانون بودج��ه س��ال4فعالیتهایی که صورت میگیرد انجام دهد.و در بند "ب" تبصره ق��انون برنام��ه چه��ارم توس��عه کش��ور و144 و 138-49 و همچ��نین م��واد1383

ام��ور اقتص��ادي سیاس��تهاي کلی برنام��ه پنجم توس��عه ن��یز ب��ه بی��ان32همچنین بند اهمیت اجراي بودجه ریزي عملیاتی به منظور منطقی نم��ودن حجم و ان��دازه دولت و کاهش تدریجی اعتبارات هزینهاي و بهبود ارائه خدمات به مردم و جلب مشارکت بخش غیر دولتی و توسعه اش��تغال و ص��رف بودج��ه و درآم��دهاي عم��ومی پرداخت��ه

است.

اهداف بودجه ریزي عملیاتیدر یک جمع بندي کلی می توان اهداف بودجه ریزي عملیاتی را این گونه بیان کرد:

- ارائه مبناي مناسبی براي اتخاذ تصمیم در خصوص منابع - تعیین نتایج قابل سنجش و مورد انتظار که از ی��ک تخص��یص بودج��ه خ��اص قاب��ل

حصول است. - تمرکز فرآیند تصمیم گیري روي مهمترین مسائل و چالش هائی که دستگاه با آن

مواجه است. - ایجاد یک فرآین��د منطقی ب��راي تص��میم گ��یري در خص��وص بودج��ه ک��ه ب��ه ط��ور مستقیم با فرآیند برنامه ریزي ، اجرا و کنترل ، ارزیابی وگزارشع ملکرد در ارتب��اط

می باشد .- بهبود چگونگی طرح و تنظیم برنامه.

- ارائه بهترین ابزارهاي ممکن بر اساس نتایج ب��راي اطمین��ان دادن ب��ه جامع��ه ک��همنابع کشور در برآوردن احتیاجات ضروري جامعه مصرف می شوند.

- ایجاد ارتباط بین بودجه و نتایج عملکرد . - ارائه اطالعات قابل سنجش براي قواي مجریه ، قض��ائیه و مقنن��ه ک�ه بتوانن��د ب��ه استناد آنها میزان پیشرفت و موفقیت برنامه ها را در مقابل تخص��یص ه��اي بودج��ه

کنترل کنند.- ارائه مشوقهایی براي مدیریت عملکرد بر مبناي بهبود مستمر

- امکان نظارت موثر بر اجراي عملیات .

- تسهیل و بهبود تجدید نظر بودجه در کلیه مراحل اج��رائی و مخصوص��ا در مرحل��هقانونگذاري.

- شفاف سازي فرآیند بودجه ریزي- بهبود عملکرد از طریق پیوند دادن بودجه و عملکرد برنامه

- تقویت حس مسئولیت پ��ذیري م��دیران در قب��ال اتخ��اذ تص��میمات ت��اثیر گ��ذار ب��رفرآیند بودجه

مزایاي بودجه ریزي عملیاتی - افزایش پاس��خگوئی عم��ومی : اگ��ر چ��ه بس��یاري از دولته��ا دسترس��ی اطالع��ات عملکرد خود را امکان پذیر می س��ازند ، ام��ا در وراي بحثه��اي سیاس��ی ، اطالع��ات عملکرد منتچ از بودجه ریزي عملیاتی می تواند به شیوه هاي مختل��ف نظ��یر اس��ناد

بودجه اي ، برنامه هاي راهبردي و گزارشهاي عملکرد به اطالع عموم برسد. - مدیریت براي عملکرد بهتر : اطالعات عملکرد ، بیش��تر م��ورد اس��تفاده م��دیرانی است که مایلند کارائی عملیاتی برنامه ها و فرآیندهاي کاري خود را افزای ش��دهند. تشویق مدیران به استفاده از بودج��ه ری��زي عملی��اتی ، مس��تقیم ت��رین پیون��د می��ان اطالعات عملکرد و افزایش ک��ارآئی و کیفیت خ��دمات اس��ت . شاخص��هاي ک��ار آئی حجم کار ، کیفیت خدمات و رضایت مشتري ، شاخص��هائی هس��تند ک��ه ب��راي بهب��ود عملکرد براي مدیران ارزش زیادي دارن��د . این شاخص��ها را می ت��وان ب��راي تع��یین اهداف عملکرد و طراحی راهبردهائی براي ذیل به این اهداف ، ردگیري عملکرد در طول زمان ، مقایسه عملک��رد ب��ا عملک��رد س��ازمانهاي دیگ��ر و انعق��اد قرارداده��اي

مبتنی بر عملکرد بین کارکنان دولت و بخش خصوصی به کاربرد. - بهب��ود نح��وه تخص��یص من��ابع : در بودج��ه ری��زي عملی��اتی تخص��یص من��ابع ب��ا شاخصهاي عملک��رد مرتب��ط می ش��ود. مرتب��ط س��اختن برنام��ه ری��زي راه��بردي ب��ه تخص��یص من��ابع یکی از الزام��ات اص�لی تخص��یص من��ابع ب��ر مبن�اي ه��دف اس�ت . سازمانها باید عملکرد و اه��داف راه��بردي را در بودج��ه ه��اي پیش��نهادي خ��ود ارائ��ه دهند. این شیوه به تصمیم گیران در زمینه تخصیص من��ابع در بین س��ازمانها کمکمی کن��د و مس��تلزم آن اس��تکه تحلیگ��ران بودج��ه ، ض��رورت بودج��ه درخواس��تی ه��ر سازمان ، رابطه آن با اولویتهاي برنامه راهبردي سازمان ، اهمیت آن براي اه��داف سیاستهاي دولت، خطرات یا میزان عدم قطعیت برآورد هزینه ها را بررسی کنن��د . این رویکرد تضمین می کند که همه پیشنهادهاي بودجه اي با اس��تفاده از معیاره��اي

یکسان تحلیل شوند و اهمیت نسبی آنها در نظر گرفته شود. - در بر گرفتن کلیه سطوح مدیریت : بودجه ری��زي عملی��اتی ی��ک فرآین��د پیش��رونده می باشد که همه مدیران در یک سازمان را از باالترین س��طح ت�ا م��دیران برنام�ه و بخش در بر می گیرد. این فرآیند شامل یک حلقه ب��ازخورد می باش��د گ��ه اطالع��اتمناسبی را در اختیاز مدیران ارشد قرار می دهد تا بهتر به مدیریتفعالیتها بپردازند.

- یک ابزار تشخیص ارزشمند ارائه می دهد: بودجه ریزي عملیاتی یکابزار تشخیص ارزشمند براي توسعه درك هماهنکی بین منابع به ک��ار رفت��ه و عملک��رد می باش��د . مسئوالن برنامه فرصت بررسی تعامل ظریف بین منابع و نت��ایج دلخ��واه را خواهن��د

داشت .این موضوع واقعا مدیریت کلی برنامه را بهبود می بخشد. - به توجیه بودجه کمکمی کند: یکبودجه عملیاتی اث��ر بخش ، ش��فافیت بیش��تري را به عملکرد عملیاتی برنامه نسبت به بودج��ه ری��زي س��نتی می ده��د . بودج��ه ری��زي عملیاتی با استفاده از مقیاسهاي واضح هزینه کلی فعالیت را به عنوان مبنائی براي چار چوب ستاده هاي برنامه و اهداف عملکرد می سنجد و اب��زار ارزش��مندي ب��راي

بررسی چگونگی تغییرات در مخارج بر نتایج تامین می کند. - امک��ان مقایس��ه در هزین��ه واح��د ایج��اد می کن��د : ب��ک بودج��ه عملی��اتی همچ��نین اطالعات تطبیقی مفیدي ایجاد می کند اگر یک واحد منطقه اي به هزینه پائین تر از اس��تاندارد دس��تیابد ، م��دیران س��ازمان می توانن��د به��ترین اق��داما ت ابتک��اري را شناسائی کنند که منجر به چنین کاهشی گردیده است و سپس موارد آموخته ش��ده را فراگیر و تسهیم نمایند. با شناسائی عوام��ل گون��اگون ک��ه هزین��ه ه��اي برنام��ه را شکل می دهد مدیران می توانند فرآیندها و استراتژیهاي جایگزین ک��ه ممکن اس��ت

از لحاظ هزینه اثربخش تر باشد را شناسائی نمایند. - تص��میمات آگاهان��ه و ملم��وس ت��ر را حم��ایت می کن��د : بودج��ه ری��زي عملی��اتی تصمیمات آگاهانه تر و ملموستر در مورد تامین منابع را تس��هیل می کن��د . م��دیران سازمانهاي دولتی باید از هزینه کلی عملیات کل هزینه هاي غیر مستقیم و باالسري و سطح نتایج حاصله آگاه باشند که بودج��ه ری��زي عملی��اتی این ام��ر را تس��هیل می

کند. - به عنوان مبنائی ب��راي نظ��ام م��دیریت عملک��رد گس��ترده عم��ل می کن��د: ودج��ه عملیاتی نشان می دهد چگونه هزینه ها بر عملکرد برنامه تاثیر می گذارد و چگون��ه این عملکرد بر نتایج نهائی دلخواه اثر می گذارد . یک بودجه عملی��اتی خ��وب ت��دوینشده ، براي مدیران نقطه آغازي به منظور نظارت بر عملکرد سازمانی می باشد.

چگونگی بودجه ریزي عملیاتی ارتباط بودجه با بودجه ریزي عملیاتی به دنبال ایجاد پیوند میان شاخصهاي عملک��رد و تخصیص منابع است بنابراین حول دو نکته می چرخد . ارتباط شاخص عملکرد و

ارزیابی « و » نتیجه.مراحل انجام بودجه عملیاتی

بطور کلی مراحل انجام بودجه عملی��اتی عبارتن��د از : طبق��ه بن��دي وظ��ایفو انتخ��اب واح�د ان��دازه گ�یري واح�د حجم ک�ار در بودج�ه ری��زي عملی��اتی ، عالوه ب�ر تفکی��ک اعتبارات به وظایف ، برنامه ها ، فعالیته��ا و طرحه��ا ، حجم عملی��ات و هزین��ه ه��اي اج��راي عملی��ات دولت و دس��تگاههاي دول��تی ب��ر مبن��اي روش��هاي علمی – نظ��یر حسابداري قیمت تمام شده – محاسبه و اندازه گ��یري می ش��وند ، ارق��ام پیش��بینی

شده در بودجه عملیاتی باید مستند به تجزیه و تحلیل تفصیلی برنامه ه��ا و عملی��ات و ن��یز قیمت تم��ام ش��ده آنه��ا باش��د ، بودج��ه ری��ز ي��ع ملی��اتی دولت را ق ادر ب��ه پاسخگوئی بهتر به مردم می سازد ، دولتمی تواند به م��ردم توض��یح ده��د ک��ه طب��ق برنامه مثال کدام پول را صرف چه اه��دافی و ب��ا ک��دام کیفیت ه��ائی ک��رده اس��ت و نتایج بدست آمده کدام اند، افزون ب��ر این دس��تگاههاي دول��تی می توانن��د در انج��ام برنام همدیریت بهتري اعم��ال کنن��د . کیفیت ک��اال و خدماتش��ان را ب��االتر ببرن��د ، در شرایط مطلوب هدف آن است ک�ه دس��تگاههاي دول�تی بتوانن��د ازه�ر مق�دار ن��اچیز هزینه شده حداکثر استفاده را به نفع مردم کسب کنند.بودجه عملیاتی نوعی طبقه بندي استکه از یکطرف ارتباط بین هزینه ه��اي انج��ام ش��ده و عوام��ل بک��ار گرفت��ه شده و از طرف دیگر نتایج کار بدست آمده را نش�ان می ده��د ، همچ��نین مش�خص می سازد که در طی سال مالی چه کاال و خدماتی به ص��ورت محص��ول نه��ائی و ی��ا فعالیتهاي بخش عمومی در ذیل به اهداف اقتصادي و اجتماعی تولی��د ش��ده اس��ت. بودجه عملیاتی بر چهار اصل استوار استکه با ب��ه ک��ار گ��یري آنه��ا هزین��ه ه��ر واح��د

عملیاتی به سادگی تعیین می گردد:(WORK MEASURMENT- ) 1روشاندازه گیري کار ( COST ACCOUNTING- ) 2حسابداري قیمت تمام شده استفاده از نرم هنجار3- استفاده از استانداردها4-

همانطور که اشاره گردی��د در بودج��ه عملی��اتی حجم ک��ار بیش��تر ب��ر اس��اس یکی از روشهاي قیمت تمام شده و یا اندازه گیري کار دقیق ریال محاسبه می شود . البته روشهاي دیگري نیز براي محاسبه هزینه عملیاتی هر واح�د وج��ود دارد مانن��د هزین��ه

یابی بر مبناي فعالیت که درپایان به آن نیز اشاره خواهیم کرد. قیمت تمام شده سیستم حسابداري بهاي تمام شده تنظیم بودج��ه عملی��اتی ب��ا1-

استفاده از این روش نیازمند استقرار کامل حسابداري قیمت تمام شده است . در ادارات دولتی که کارهاي خدماتی انجام میدهند ، به علت اینکه از یکطرف استهالك محاسبه نمی شود و از طرف دیگر اص��وال تع��یین قیمت تم��ام ش��ده واح��د خ��دمات بمراتب دشوارتر از تولید کاالست ، روش حس�ابداري قیمت تم�ام ش��ده نمی توان�د بطور کامل مورد استفاده قرار گیرد . مراحلی ک��ه در این س��ازمانها طی می ش��ود

بدین شرح است:الف- تعیین عملیاتدستگاه با توجه به اصول طبقه بندي عملیات

همانطور که قبال نیز اش��اره ش��د ، عملی��ات ه��ر دس��تگاه ب��ه چن��دین برنام��ه ، و ه��ر برنامه به چندین فعالیت و طرح تفکیکمی شود ، درصورت نیاز هریک از فعالیت ه��ا یا طرحها را نیز می توان به اجزاي فرعی تقس��یم ک��رد ه��دف از اینک��ار تس��هیل در

تعیین واحد مناسب اندازه گیري حجم کار است .

ب- انتخاب واحد اندازه گیري تفکیک کرد ، گ��روه اول عملی��اتی هس��تند ک��ه و غ��یر قابل سنجش قابل سنجش اصوال عملیات دستگاهها را می توان به دو گروه انتخاب واحد اندازه گیري براي آنها دشوار نیست ، نظیر کارهاي س��اختمانی و راه س��ازي ، گروه دوم عملیاتی است که به راحتی نمی توان واحد اندازه گ��یري مناس��بی ب��راي آنها انتخاب کرد ، از قبیل کارهاي تحقیقاتی و پژوهشی ک��ه نتیج��ه ش��ان پیش بی��نی شدنی نیست . در اینگونه موارد هزین��ه ه��ا ب��ه ناچ��ار در ق��الب فص��ول هزین��ه و ب��ر اساس اعضاي ثابت اداري ، اعم از مالی ، فنی ،آموزشی ، تحقیقاتی و نظایر اینه��ا صورت می گیرد. واحد اندازه گیري کار باید داراي خصوصیاتی از این قبی��ل باش��د : قابل شمارش بودن ، ثبات دائمی ، تعیین مقدار محصول تولید شده به گونه اي ک��ه با مرور زمان ثبات خودر ا از دست ندهد و کوشش واقعی بکار رفته را ظاهر سازد . بر این اساس می توان گفت روش اندازه گیري ک��ار عب��ارت اس��ت از : برق��راري رابطه صحیح و منطقی میان حجم کار انجام شده با نیروي انس��انی ی��ا ماش��ینی ب��ه کار گرفته شده در تکمیل آن مقدار کار ،اندازه گیري حجم کار در واقع نوعی روش خاص بودجه اي نیست بلکه یکی از مب��انی م��دیریت منظمی ب��ه ش��مار می آی��د ک��ه

درتجزیه و تحلیل اداره کاربردهاي زیادي دارد.ج- برآورد هزینه یکواحد کار

پساز انتخاب واحد اندازه گیري مناسب، بایستی ب�ه ب�رآورد دقی��ق هزین�ه ه�اي الزم براي تکمیل یک واحد کار پرداخت ، بدین منظور می بایس��ت مثال در س��اختمان ی��ک واحد آموزشی مراحل مختلف کار را به مطالعات ، نقشه کشی ، اس��کلت س��ازي ، دیوارسازي ، گچ کاري ، سیم کش��ی ب��رق ، لول��ه کش��ی و ج��ز اینه��ا تفکی��ک ک��رد و سپس با تعیین مقدار زمان الزم براي ه��ر واح��د و مش��خص س��اختن متوس��ط م��زد روزانه یا ساعتی ، به محاسبه مزد هر واحد مبادرت ورزید ، پس از این مراحل می بایست هزینه هاي مربوطبه مواد ، مص��الح و اس��تهالك دارائی ه��اي ث��ابت را ک��ه در ساختمان به کار خواهند رفت محاسبه کرد و رقم ریالی مجم��وع هزین��ه هرواح��د را

مشخص ساخت.د- پیشبینی حجم عملیات

در این مرحله و پس از محاسبه هزینه هر واحد می بایست به پیش بی��نی حجم ک��ار در س��ال بودج��ه پ��رداخت ، این پیش بی��نی براس��اس تج��ارب س��الهاي گذش��ته ی��ا

طرحهاي مشابه و ویژگیهاي طرح در زمان مورد نظر صورت می گیرد.ذ- محاسبه حجم هزینه عملیات

بدین منظور کافی است که برآورد هزینه یک واح��د ک�ار را در حجم عملی��ات ض��رب هزینه واحد هم��ان فع��الیت و ،Mکرد تا معادل ریالی حجم هزینه عملیاتنماینده یک ،

Ec ، نجش و��ل س�الیت قاب�ک فع�ده حجم ی��نماین Nال اگر�راي مث�ود . ب�ل ش�حاص NUC+MUC ، واحد هزینه همان فعالیتباشد کل هزینه مساوي استبا Ucفعالیت قابل

سنجشدیگر .

روشاندازه گیري کار2- همانگونه که بیان گردید روش حسابداري قیمت تمام شده به لحاظ در نظر گ��رفتن کلیه هزینه هاي واحد کار ، روش کاملیاس��ت ام��ا اج�راي آن مس��تلزم اس��تقرار ی��ک نظ��ام حس��ابداري م��الی و قیمت تم��ام ش��ده پیش��رفته اس��ت ک��ه در بس��یاري از موسسات عمالمقدور نیست ، از اینرو روش ان��دازه گ��یري حجم ک��ار ب��راي ب��رآورد هزینه هاي اداري بسیاري از موسسات توص��یه می ش��ود ، مبناي��این روش محاس��به زمان الزم براي انجام یک واحد کار اس��ت و س��ایر هزین��ه ه��اي ک��ه در روش قیمت تمام شده محاسبه می شودمورد توجه نیست، در این روشرابطه حجم کار و زم��ان

الزم براي انجام آن مد نظر قرار می گیرد.SENCESSمی ) ANALYSIS( اري���ل آم���ه و تحلی���و تجزی )TIME STUDYترین���مهم )

ابزارهاي این روش بررس��یهاي زمانیباش��د .محاس��به دقی��ق زم��ان الزم ب��راي انج��ام دادن کاري معین از طریق بررسی اعمال ، ابزاره��ا ، و وس��ایل «: بررس��ی زم��انی عبارت استازو روشهاي خاصی که در انجام آن کار مورد استفاده قرار می گیرن��د ، مقدار زمان مذکور معمولبا بر حسبس�اعت- نف�ري ک��ه ب��راي» تکمی��ل یکواح�د ک�ار

مصرف می شود تعیین می گردد ، که آنرا معیار زمانی می گویند یک تکمیل ب��راي ش��دهروشتجزیه و تحلیل آماري بر اساسبررسی مقدار کار انج��ام

.پردازد می هزینه برآورد به میشود مصرف آن براي که زمانی و ، کار واحدنرم از استفاده 3-

به مربوط و الزم اطالعات تحلیل و تجزیه و آوري جمع با استابتدا الزم منظور بدین ب��راي الرم سپس م��دت زم��ان و برگزید مناسبرا گیري اندازه واحد ، نظر مورد کار

الزم ترتیب مدت زمان بدین ، کرد تعیین موجود اساس واقعیات بر را اینکار اجراي که کار یکواحد برايت کمیل گردد می محاسبه شود می خوانده نرم اصطالحا

استاندارد از استفاده می محاس��به علمی دقیق گیریه��اي ان��دازه از اس��تفاده با معیار که داشت توجه باید

، کند می تع��یین ش��ود ص��رف انجامیکار براي بایست می که را زمانی مدت و شود و گ��ردد می محاسبه آماري تحلیل و تجزیه و اساس بررسی بر هنجار نرم درحالیکه

.سازد مشخصمی عمل در را یک کار دادن براي انجام و واقعی الزم زمانفعالیت مبناي بر یابی هزینه مبن��اي بر ی��ابی هزینه روش افزایشی ریزي بودجه در .ساخت خواهد دگرگون است

یا س��ال بودجه فعلی ک��ه روش را دس��تگاهها بودجه تع��یین فعلی فرهنگ فع��الیت براس��اس س��اله همه که است اص��لی مبن��اي اج��رایی دس��تگاه هر گذش��ته س��الهاي

به توجه ب��دون و جدید پرس��نل یا فعالیتها یا اف��زایش و نا مشخص تعدیل شاخصهاي دس��تگاه زنی چانه ق��درت واقع در .گ��یرد می انج��ام دس��تگاه، ش��ده تولید محص��ول

پیش��نهادي بودجه که مواقع غ��الب در و میدهد تش��کیل را بودجه تعیین اجراییاساس با و جانبه همه باک��اهش ن��دارد، مط��ابقت و هم��اهنگی ش��ده تعیین سقف با دستگاه ض�من .ش�ود می مواجه مش�کل با دس�تگاه فعالیتهاي تمامی اجراي خاص، درصدي

در بود نخواهد میسر علمی اصول پایه بر نیز بودجه دستگاه اجراي بر نظارت اینکه ارای��ه محص��والت هاي هزین تشخیص رفتارهاي فعالیت مبناي بر هیابی هزین روش م��ورد یتوانند م که دیگ��ري ش��قوق از آگ��اهی با هم��راه اج��رایی دس��تگاههاي ش��ده

:که دهد می قرار اختیارمدیران در قدرتمندي مدیریتی ابزار گیرند، قرار استفاده هر هزینه کل .س���ازد می مند ض���ابطه را اج���رایی دس���تگاههاي توسط بودجه تهیه

با مزب��ور هزینه امکانمقایسه و ش��ود می مش��خص اج��رایی دس��تگاه توسط فعالیت.گردد می فراهم شقوق سایر اختی��ار در خدمات و کاالها تعرفه تعیین در را خوبی معیار فعالیتها، دقیق یابی هزینه

و ک��اال تولید در موج��ود ه��اي ناک��ارآیی. دهد می ق��رار اجرایی دستگاههاي مسئوالن را الزم اق��دامات توانند می مسئوالن و یگردد ممشخص بیشتري سهولت با خدمت

.آورند بعمل خود محصوالت کاهش هزینه یا افزایش ارزش در و یکنند م پی��دا هزینه در م��وثر عوامل از به��تري درك اج��رایی دس��تگاه مس��ئولین

فن��اوري بکارگیري و تغییرفرآیند طریق از فعالیتها هزینه کاهش براي موجود شقوق ، پیش���نهادي فرآیند در بدس���ت آم���ده اطالع���ات. دهند تشخیص���می به���تر را جدید

روش��هاي در.کند می تس��هیل را دس��تگاه فعالیتهاي اجراي بر نظارت و گزارشگیري دراین . است اساسی و اص��لی اولویته��اي از ها هزینه بن��دي دس��ته ن��یز ی��ابی هزینه

اي هزینه اه��داف روي بر مستقیم وغیر مستقیم هاي هزینه تجمیع یابی روش هزینه ش��غل ، س��ازمانی واح��دهاي ، افراد ، پیامدها ، ها خروجی ، فعالیتها : شامل استکه

ف��نی افزایش ک��ارائی و شده مدیریت قیمت تمام به منجر که و غیره ها پروژه ، ها.گردد می اقتصادي و

:جمله از دارد وجود دنیا در شده تمام هزینه محاسبه براي اي عمده روشهاي(Activity Based Costing - ) فعالیت مبناي بر یابی هزینه(Job Order Costing - ) شغل یابی هزینه

( Process Costing - ) فرآیند یابی هزینه (Standard Costing - ) استاندارد یابی هزینه

ابزار روشیک ABC . باشد می دنیا در یابی هزینه شیوه متداولترین و بردترین پرکار هاست فع��الیت بر تمرک��زش چ��ون حس��ابداري جدید سیس��تم یک نه است مدیریتی

ب��راي مناس��ب را لینکه��اي تا کم��ک کندABC حس��ابداري سیس��تم به تواند می ولی می هزینه چ��را و چگونه بودجه درك اینکه به.نماید تعه��دي ایج��اد حس��ابداري اجراي

تولید با همچنین و پشتیبان فعالیتهاي هاي دریافت هزینه به ABC . کند کمکمی شود. کند کمک می بهتر گیري تصمیم به بهتر و بیشتر اطالعات

است مطرح سازمانها در مهم سوال سه؟ شود می هزینه چیزي چه 1-؟ شود می هزینه چگونه 2-؟ هدفی چه براي و شود می هزینه کسی چه براي و چرا 3-

رویک��رد 1988 س��ال در جانس��ون آنان همکار و کاپالن و کوپر ABC آنان . افزودند ب��اعث آنچه که ش��دند عن��وان متوجه تحت ری��زي بودجه و حس��ابداري به را جدی��دي

اگر بن��ابراین غ��یره و تجه��یزات و انس��انی ن��یروي نه است فع��الیت ش��ود می هزینه ل��ذا کنند می تغی��یر ن��یز ها هزینه کند تغی��یر ک��ار فرآین��دانجام همان یا کارها چیدمان

مجموعهزینه باید خ��دمت / محص��ول یکفرآیند خروجی شده تمام قیمت تعیین براي تم��ام قیمت محاسبه یابی هزینه روشسنتی در.کرد محاسبه را دخیل فعالیتهاي هاي مجم��وع و ش��ود می ریخته ها خروجی روي مستقیم بطور مستقیم هاي هزینه شده

19 قرن تا گردد می سرشکن خدمات یا محصول یکنسبتثابتروي با سربار هزینههاي به و روشس��نتی به اگر بودو 20 به 80 مستقیم غیر به مستقیم هاي نسبت هزینه خیلی میشد سرکشن ها خ�روجی به را مس�تقیم غ�یر ه�اي ث�ابت هزینه ی�ک نس�بت

هزینه نسبت 21 قرن بعد به آن از ولی کرد ایجادنمی شده تمام قیمت در انحراف روش به اگر 80 مستقیم غیر سربار شد 80 به 20 مستقیم غیر به مستقیم هاي

ها خ��روجی به ث��ابت نس��بت ABC تفکیک به ابت��دا س��ربار آنجائیکه ب��ه از و س��نتی. نماید می منحرف کامال را شده تمام قیمت اختصاص یابد

ش��ده قیمت تم��ام تف��اوت میشود سرشکن تفکیک خروجیها به بعد و درفعالیتها ولی که است مدلس��ازي تکنیک .ب��ود خواهد مش��هود خ��دمات یا محص��والت یک از هر در

.ش��ود می بی��ان خ�دمات / محص��والت و ها فع�الیت ، منابع قالب در ها هزینه درآن یا محص��والت تولید ب�راي فعالیتها ک�ار اس��تکه واق��ع تکنی��ک آن در ABC این فرض�یه.گردد می استفاده منابع از کار این براي و شود می انجام خدمات :از عبارتند مدل این در اصلی عناصر

منابع- فعالیتها-

هزینه اهداف- منبعی هزینه محرکهاي منبعی هاي هزینه- فعالیتی هزینه محرکهاي فعالیتی هاي هزینه-

مدلسازي در اصلی گامهاي ABC : از عبارتندفعالیتها شناسائی 1-منابع شناسائی 2-(خدمات / محصوالت ها خروجی شناسائی 3-فعالیتها و منابع هزینه محرکهاي شناسائی 4-

ها تخصیصهزینه 5-

از بعد ABC . فعالیت هستند محرکهاي و منبعی درست محرکهاي مناسبو شناسائی چه است که این محرك منبع از درمنظور اقدام مهمترین فعالیتها شناسائی و تعیین و اف��زایش یابد کاهش یا هزینه قلم این تا کند تحریک می را هزینه از یک قلم چیزي

را ها خ��روجی و فعالیتها بین محرك ارتب��اط این استکه ازمحرك فعالیت این منظور اتفاق یک بار تا کند راتحریک می فعالیت ما چیزي چه عبارتدیگر به. کند می برقرار

اه��داف به میت��وان که م��یزانی هاو خروجی تعداد بین ارتباط : خروجی محرك بیفتد به را ما انج��ام می��دهیم روزانه ما ک��اري هر یع��نی . میکند برق��رار دس��ت ی��افت را

اس��تراتژیک اه��داف به ا م��ار بتواند س��االنه اه��داف این و برس��اند س��االنه اه��دف ها خ��روجی به پیام��دها دادن و پیوند خ��روجی محرکه��اي شناس��ائی ب��راي . برس��اند که مت��وازن امتی��ازي روش کارت از استفاده جمله استاز نیاز مورد دیگري روشهاي

.یابند ارتباط فعالیتها و خروجیها به کند پیامدها می کمک این تا کند تح��ریکمی را هزینه از یکقلم چیزي چه که است این محركمنبع از منظور

این که است این ازمحركفع����الیت منظ����ور و یابد اف����زایش کاهش����یا هزینه قلم چه دیگر عب��ارت به. کند می برق��رار را ها خ��روجی و ها فع��الیت بین محركارتب��اط

.بیفتد اتفاق یکبار تا کند راتحریکمی ما فعالیت چیزي دس��ت اهداف به میتوان که میزانی ها و خروجی تعداد بین ارتباط : محرك خروجی

اه��دف به را ما انج��ام می��دهیم روزانه ما ک��اري هر یع��نی . میکند برق��رار ی��افت را براي . استراتژیک برساند اهداف به ا مار بتواند ساالنه اهداف این و برساند ساالنه

دیگ��ري روش��هاي ها خ��روجی به پیام��دها دادن وپیوند خ��روجی محرکه��اي شناسائی می کمک که مت��وازن امتی��ازي ک��ارت روش از اس��تفاده جمله از است نی��از م��ورد

ه��اي هزینه" :به ها هزینه بن��دي طبقه.یابند ارتب��اط فعالیتها و خروجیها به کندپیامدها بن��دي طبقه این در است "ث��ابت ه��اي هزینه" و "متغ��یر ش��به ه��اي هزینه" ، "متغیر

)گ��ردد می نتیجه محص��ول حجم ازتغی��یر که خدمتاست و کاال تغییرات تولید اساسUnit Cost ��)اي هزینه"واحد هزینه��یر ه��اط "متغ��تقیمی ارتب��یرات با مس��حجم تغی

ی��ک موسس��ه در مدارك دانش آموران کردن کپی هزینه مثال، براي .دارند محصول هزینه "کند می تغییر دانش آموزان مراجعه ساعات از مستقیمی نسبت با آموزشی

با افزایش هزینه .است پیچیده تر محصول حجم تغییرات با ارتباط "متغیر شبه هاي تع��داد ن��اچیز افزایش فوق، مثال در .است مرتبط محصول حجم از متعددي سطوح آموزان، دانش سطحی در طرفی از .ندارد را بیشتري معلم به بکارگیري نیاز لزوما

.گردد می آور الزام جدید معلم استخدام دانش آموزان افزایش تعداد از نمیکنند تغییري محصول، حجم در تغییر رغم علی مدت، کوتاه در "ثابت هاي هزینه" س��اعات تعداد چنانچه مثال، براي .میمانند ثابت محصول حجم از وسیعی دردامنه و

است ممکن موسسه باشد داش��ته ت��وجهی ش��ایان اف��زایش آم��وزان دانش مراجعه

ها هزینه بن��دي طبقه دیگر روش.ش��ود در سجدیدي کالس یا ایجاد ساخت به مجبور فرصت ه��اي هزینه"و "شده تعهد هاي هزینه" ،"افزایشی هاي هزینه" :به تفکیک آن

درخص��وص اف��زایش یا گ��یري تص��میم ب��راي افزایشی هاي با هزینه آشنایی .است" ک��اهش فع��الیت فق��ط آن ب��راي تص��میم در .است ض��روري محصوالت کاهش حجم

بیان به .میکند تغییر مزبور تصمیم با که گیرد قرار توجه مورد باید ها هزینه از دسته ش��ده، تعهد هزینه .میگ��ردد محص��والت ح��ذف کاهش حجم با استکه اي هزینه دیگر

که شود می فعالیتهایی به مربوط تص��میمات و نب��وده ح��ذف قابل و ش��ده تعهد قبال اتخ��اذ ع��دم از ناشی رفته دست کاز منافع "فرصت هزینه" .تأثیريندارد آنها در آینده

ارزی��ابی منظ��ور به.گ��ردد می ش��امل را فعالیتها از بعضی انج��ام م��ورد در تص��میم بن��دي طبقه کن��ترل غیرقابل" و "کن��ترل قابل" به توان می را ها هزینه نیز، عملکرد

مهم اطالع��ات از کنن��دگان اس��تفاده هم و تهیه کننده دیدگاه از هم که اي نکته .کرد هزینه حس��ابداري و مختلف اه��داف براي آن بندي طبقه و هزینه است درك ماهیت

.است ی��ابی هزینه ب��راي .است م��وثر یابی هزینه فرآیند انتخاب بر هزینه بندي روش طبقه

به آن بن��دي طبقه و فعالیتها محص��والت توسط ها هزینه مص��رف چگونگی محصول ه��اي هزینه اقالم چه هر .کند می تع��یین را غ��یر مس��تقیم یا مس��تقیم ه��اي هزینه

بی ه�اي ک�اهش تخص��یص هزینه دلیل باش��دبه بیش�تر ش��ده تش�خیص داده مستقیم غیرمس��تقیم و مس��تقیم به ها هزینه تفکیک.ب��ود خواهد بیش��تر ی��ابی دقتهزینه مورد،

به ها هزینه تخصیص توان .دارد ها هزینه تخصیص با ردیابی قابلیت اصل به بستگی از درك م��دیریت و موج��ود اطالع��ات روش تعریف فعالیتها، چون بهعواملی فعالیتها.دارد ها هزینه و عملیات بین ارتباطمستقیم هاي هزینه هزینه ه��اي موض��وع یا فعالیتها به ت��وان می اقتص��ادي طور به که است هایی هزینه

را آن ب��ودن یاغیرمس��تقیم مس��تقیم فع��الیت و هزینه بین ارتب��اط .ک��رد منس��وب محص��ول ، نهایی محصول است، ممکن فعالیت از حاصل محصول کند می مشخص به بس��تگی ها تفکی��ک هزینه م��یزان .باشد محص��والت از اي مجموعه یا و واس��طه.نیاز مدیریت دارد مورد اطالعات

غیرمستقیم هاي هزینه امک��ان خاصی فع��الیت به آنها تخص��یص مس��تقیم و ردی��ابی ها هزینه از بعضی براي به مزب��ور ه��اي هزینه .هستند غیر مستقیم هاي هزینه ها هزینه اینگونه .نیست پذیر هر به ها هزینه این ک��ردن منس��وب البته .ش��وند می مرب��وط فع��الیت یک از بیش

به توان می مثال براي .است امکانپذیر درفعالیت آنها سهم تعیین طریق از فعالیت.کرد اشاره خدماتی یک واحد در و سوخت مصرفی برق و آب هاي هزینهها هزینه سایر

آن محص��ول با ارتب��اطی است ممکن فعالیتها در ش��ده انج��ام ه��اي هزینه از ب��رخی غیرمترقبه وک��اهش غیرمترقبه بازس��ازي ه��اي هزینه مانند .باشد فع��الیت نداش��ته

نیس��تند، محص��والت به تخص��یص قابل ها هزینه قبیل این اینکه به باتوجه .ها دارایی.حذف گردند فعالیتها یابی هزینه در باید

چهارم بخشای سرمایه نقدی

مخاطره ارزیابی چکیده ادراکی عواملمقدمه ای سرمایه بندی بودجه فرآیندای سرمایه بودجهریزی برنامه مرحلهگیری تصمیمطرحها ارزیابی مرحلهمدیریت و بودجهطرحها انتخاب مرحله ای سرمایه بندی بودجه اهمیتاجرا مرحلهاساسی های هزینه

و کنترل مرحلهنیاز از کمتر یا نیاز از بیش ثابت داراییهایپیگیری

و رسیدگی مرحله ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات انواع عملیات بازرسی در عملی راهکارهایاقتصادی شرایط سرمایه بندی بودجه

گیری نتیجهرشد سیاستهایپیشنهاد

چکیده

منابع بخش اثر و کارآمد تخصیص و بکارگیری برای کامل مقداری طرح یک ، بودجه هر که است الزم ، بن���ابراین. است معین دوره یک در تولی���دی – تج���اری واحد یک

.کند تعریف دقیق بط���ور را بودجه در منعکس وظ���ایف یا فعالیتها ، تج���اری واحد نی��از به ش��ود منظ��ور بودجه در است الزم که جزئی��اتی و مش��روح اطالعات مقدار

ط�رح م�وجب بن�دی بودجه.دارد بستگی کنندگان استفاده سایر و مدیریت اطالعاتی می طرحها ک��ردن مق��داری همچنین و ارتباط و آهنگی هم بهبود ، ای دوره ریزیهای

می ف��راهم عملکرد ارزیابی و گیری اندازه برای را چارچوبی بودجه ، بعالوه. گردد فعالیتها ب��االخره و دهد می بدست فعالیتها مخارج مورد در را الزم های هی آگا کند،

.کند می هدایت هدفها جهت در را در ای س��رمایه مخ��ارج تع��یین ب��رای گ��یری تص��میم فرآیند است آن بر پژوهش این

:دهد قرار مطالعه مورد را بودجه دوره ریزی طرح ، ارزیابی ، تشخیص فرآیند ای سرمایه بندی بودجه ، تر دقیق عبارت به تولی��دی – تج��اری ه��ای واحد در گ��ذاری س��رمایه عم��ده پروژهای مالی پشتیبانی و

خرید ، جدید آالت ماش��ین تهیه ، تولید تس��هیالت توسعه به مربوط تصمیمات. است بودجه تص��میمات از ه��ایی نمونه ، اداری س��اختمان دکوراس��یون تغی��یر یا ک��امپیوتر

ای سرمایه مخارج بودجه. است ای سرمایه بندی تهیه یکس��اله دوره یک ب��رای نوعا تنظیم زم��ان در م��دیریت گ��ذاری س��رمایه طرحه��ای مع��رف بودجه این. ش��ود می

پ��روژه از برخی كه شود مي مشاهده نهايي تحليل در.است آتی دوره برای ، بودجه بودجه سال خالل در دیگر های پروژه برخی که حالی در ، یابند نمی تحقق هرگز ها ، بن��ابراین. ش��وند می افزوده ای سرمایه مخارج بودجه به ، بودجه تعدیل طریق از

بودجه. باشد برخوردار الزم انعطاف از ، تغییر حال در نیازهای مقابل در باید بودجه بلکه ش��ود، نمی محس��وب وج��وه تعهد ب��رای مجوزی ای سرمایه مخارج این ص��رفا تم��امی و ش��وند تلفیق تج��اری واحد ه��ای ط��رح کلیه که آورد می ف��راهم را امک��ان بودجه. گیرند ق��رار بررسی و توجه م��ورد یکدیگر کنار در و یکجا مربوط های پروژه

مانند تج��اری واحد ش��ده بودجه ادواری فعالیته��ای س��ایر با باید ای س��رمایه مخ��ارج مخ��ارج س��االنه بودجه ، این بر عالوه.گ��ردد هماهنگ نق��دی بودجه و ها هزینه بودجه

واحد عملی��اتی و گ��ذاری س��رمایه م��دت بلند طرحهای و ها هدف با باید ای سرمایه.شود داده مطابقت نیز تجاری واحد م��دیریت توسط نه��ائی تص��ویب مرحله به رسیدن تا ای سرمایه مخارج بودجه

از جلوگ��یری ب��رای ، بن��ابراین . کند عب��ور م��دیریت متع��دد س��طوح از باید ، تج��اری به مص��وب ه��ای بودجه محت��وای باید احتم��الی تفاهمات سوء و نادرست برداشتهای

. شود گذاشته مختلف سطوح مدیران اختیار در و توصیف روشن و صریح ای گونه

مقدمه

س��رمایه مخ��ارج تع��یین برای گیری تصمیم فرآیند از عبارت ای سرمایه بندی بودجه تص��ویب و بن��دی بودجه ، سیاس��تگذاری که گفت میت��وان.است بودجه دوره در ای

اعتب��ارات ص��رف یع��نی بودجه اج��رای و است ری��زی برنامه ب��رای اب��زاری بودجه بودجه کنترل انجام سر و باشد می رهبری و هماهنگی ، سازماندهی ابزار ، مصوب

تا بندی بودجه شروع از(� 60:� 1373 ، مدنی. )است مدیریت نظارت ابزار ، ای عم��ده تاکید و شد می تهیه مت��داول یا س��نتی ص��ورت به دولت بودجه 1965 سال بودجه از که زم��انی. ب�ود معط��وف س��ازمان یا وزارتخانه هر های هزینه کنترل روی عم��ده س��ازمانی بن��دی طبقه و ها هزینه بندی طبقه بود، منظور مالی کنترل فقط اف��زایش و دولت وظایف توسعه با .رفت می بشمار ای بودجه بندی طبقه ترین

مخارج کنترل ، کشور اقتصاد عمومی وضعیت با آن پیوند و دولتی های هزینه سریع و کن��ترل ، ری��زی برنامه سیس��تمهای در بهب��ود به نیاز و داد دست از را خود اهمیت

دید س��ازد ق��ادر را گیرن��دگان تص��میم تا گردید مط��رح عمومی بخش منابع مدیریت ه��ای هزینه و ها عملک��رد نت��ایج م��ورد در وس��یعی اطالع��ات و کرده پیدا تری وسیع

، ب��ودن اقتص��ادی به دولتها توجه م��وجب امر این . باش��ند داش��ته فعالیتها اج��رای با مواجهه. شد دول��تی م��الی م��دیریت عبارتی به و دولت منابع بخشی اثر و کارآیی

ب��رای موج��ود بن��دی بودجه ه��ای رویه و روش��ها بهب��ود به نی��از تنها نه ش��رایط این گ��یری تص��میم ب��رای جدیدی بعد بلکه ، ساخت مطرح را سیستم هماهنگی افزایش

و عملی�اتی بن��دی بودجه سیس��تم یع�نی ؛ اف�زود دول�تی مالی مدیریت و مدیریت در .س��اخت مط��رح دول��تی فعالیته��ای م��دیریت ارزی��ابی و ب��ازنگری برای را ای برنامه

، اه��داف روی تاکید ، مت��داول بودجه سیس��تم از سیس��تم این تم��ایز وجه و وی��ژگی که ب�ود س�ؤال این به پاسخ وی�افتن ها هزینه اقالم از هریک از حاصل من�افع و نتایج

شود می خرج منظور چه به ها درآمد .است م�دیریت گ�یری تص�میم قس�متهای مهم�ترین از یکی ای سرمایه بندی بودجه س��رمایه بازی��افت جهت الزم زمان همچنین و شده گرفته بکار( منابع )وجوه اهمیت

.سازد می ضروری معتبررا های قضاوت و دقیق های تحلیل و تجزیه انجام گذاریها، آتی منافع تحصیل منظور به مدت بلند تعهدات ایجاد موجب ای سرمایه های هزینه

بر و کند می منعکس را تج��اری واحد اساسی ه��دفهای ، مخ��ارج این. گ��ردد می از حاصل من��افع آنجائیکه از. دارد ای عم��ده و م��دت بلند آث��ار آن اقتصادی موقعیت

زمانی دوره یک طی ، ای سرمایه های هزینه ل��ذا ، ش��وند می حاصل طوالنی نسبتا س��الهای طی تج��اری واحد که شود باعث تواند می زمینه این در مدیریت اشتباهات

. گردد متحمل را هنگفتی های هزینه متمادی

م��الی پش��تیبانی و ری��زی ط��رح ، ارزی��ابی ، تشخیص فرآیند ای سرمایه بندی بودجه در که تص�میماتی.است س�ازمانی ه�ای واحد در گ�ذاری س�رمایه عم�ده های پروژه

م��وفقیت بر زی��ادی ح��دود تا ، ش��ود می اتخ��اذ ای س��رمایه بن��دی بودجه با ارتب��اط بن��دی بودجه ، بن��ابراین.گ��ذارد می اثر ش��ده تع��یین هدفهای به دستیابی در سازمان. کند می ایفا واحدها این مدت بلند موفقیت در را ای عمده نقش ای سرمایه از هریک ارزی���ابی و بررسی طریق از ، ای س���رمایه ه���ای هزینه ص���حیح کن���ترل

کنترله��ای اعم��ال. گ��ردد می اعم��ال ، مزب��ور های هزینه وقوع از قبل و درخواستها م��ورد حجم ، مهندسی برآورده��ای با ارتب��اط در اطالعاتی دریافت مستلزم مدیریت

م��دیریت. باشد می ف��روش و توزیع ه��ای هزینه و تولید ه��ای هزینه ، فروش انتظار راسخ اعتق��اد ، تج��اری واحد م��دت بلند اه��داف با فعالیتها انطب��اق به نسبت معموال

و دارد نتیجه در تج��اری واحد م��الی وض��عیت بهب��ود از که است آن بر تمایل اساس��ا. شود حاصل اطمینان ، طرح انجام

:بنیادین ومفاهیم تعاریف- 2 بندی بودجه- 1-2

بندی اولویت از فارغ اعتبارات به آن تبدیل موجود وضع در عملیات حجم برآورد-� 1 .است آنها در یک در اهداف به دستیابی برای ، نیاز مورد منابع تخصیص و گیری تصمیم فرآیند- 2

.سازمان. شود می گفته بندی بودجه سازمان در ها بودجه تهیه فعالیت فرآیند- 3

ای سرمایه بودجه

زم��ان یک طی در آنها ت��امین من��ابع و ث��ابت ه��ای دارایی (ف��روش و )خرید برنامه و ث��ابت ه��ای دارایی تدارک و تهیه به مربوط های پرداخت کلیه بینی پیش. مشخص

س��رمایه ب��رای است ممکن ای سرمایه بودجه ، مدت بلند در آنها اعتبار تامین منابع منظ��ور به جدید تجه��یزات و آالت ماش��ین تهیه و س��اختمانی ه��ای ط��رح در گ��ذاری در ای س��رمایه ام�وال ج�ایگزینی برای یا و بنگاه تولیدی ظرفیت گسترش و توسعه

دری��افت یع��نی ، نقدی های جریان بودجه این ی پایه. شود تنظیم و تهیه ، مدت بلند اینکه به توجه با . دهد می تش��کیل م��دت بلند در بنگ��اه نق��دی ه��ای پ��رداخت و ها

می قرار بنگاه استفاده مورد مدت بلند در و زمان طول در ای سرمایه های دارایی آنها مالی منابع ، گیرند س��ایر و س��رمایه و م��دت بلند اعتب��ارات محل از باید اص��وال

. شود تامین مالی ابزارهای

گیری تصمیم

حقیقت در و ، مختلف راههای میان از راه یک انتخاب از است عبارت گیری تصمیم گ��یری تص��میم از س��اده بسیار تعریفی این . اهداف به نیل برای راه بهترین انتخاب

به��ترین انتخ��اب برای ساده عملی آنکه از بیش گیری تصمیم که صورتی در ، است می را گ��یری تص��میم جهت ب��دین. است مختلف مراحل ش��امل فرآین��دی باشد راه

حلها راه ارزی��ابی ، مس��ئله تعریف ش��امل که ک��رد تعریف فرآین��دی عن��وان به توان .باشد می نتیجه ارزی��ابی و تص��میم اج��رای ، ( حلها راه انتخ��اب ) تص��میم اتخ��اذ

می گ��یری تصمیم ، دارند دسترس در که اطالعاتی دقت و میزان اساس بر مدیران ت��وان نمی و شود می اجرا آینده در که است عملیاتی شامل آنان تصمیمهای . کنند

، ش��رایط یع��نی محیطی ش��رایط زی��را ، ک��رد بینی پیش را آنها نتایج دقیق طور به اثر تصمیماتش��ان بر ، کنند کن��ترل را آنها توانند نمی م��دیران که حوادثی و موقعیتها

نتایج که مختلفی موقعیتهای از است عبارت محیطی شرایط طورکلی به گذارد می احتم��االت کمک دهدوبه ق��رار ت��اثیر تحت را گیری درتصمیم ممکن ازراههای حاصل

.برآوردنمود را آنها وقوع شانس توان میمدیریت و بودجه

عب��ارت م��دیریت» : است چنین آمده عمل به مدیریت برای که تعریفی ترین عمده اهداف به نیل برای انسانی و مالی ، مادی منابع از کارآمد و موثر استفاده از است

بحث موض��وع ، م��ادی من��ابع از کارآمد و م��وثر اس��تفاده«. ش��ده تع��یین پیش از مطالعه حیطه در ، انس��انی من��ابع ص��حیح بک��ارگیری باش��د؛ می ص��نعتی م��دیریت مالی منابع از مطلوب و صحیح استفاده باالخره و دارد؛ قرار انسانی منابع مدیریت

.دهد می تشکیل را مالی مدیریت بحث حوزه ، بودجه ه�دف و س�ازمان م�الی من�ابع از ص�حیح اس�تفاده توان می را بودجه هدف

به نیل ب��رای جامعه م��الی امکان��ات و من��ابع از کارآمد و م��وثر اس��تفاده ، را دول��تی می دول��تی م��دیریت از بخشی دول��تی بودجه ت��رتیب ب��دین. دانست عمومی اهداف

و ( بخشی اثر ) باشد می بودجه بهینه تخص���یص گ���رو در م���وثر اس���تفاده. باشد ج��وئی ص��رفه رع��ایت با اعتب��ارات مصرف که یابد می تحقق وقتی کارآمد استفاده کنترل .پذیرد صورت و قانونی غیر ، نشود اتالف اعتبارات که است این برای عمدتا

کن��ترل ب�رای تواند می بودجه و حس�ابداری رس��می ن�ون. فنشود مصرف ولخرجانه م��ورد ، است ش��ده تج��ویز قانونگذاران و مردم بوسیله که راهی در بودجه مصرف

قصد که را کارکن��انی و بوروکراتها ، توانند می حسابرس��ان . گ��یرد ق��رار اس��تفاده هم باید دول��تی وج��وه.کنند منع باشند داشته دولتی بودجه امکانات از استفاده سوء

م���وجب م���دیریت، فق���دان بط���ورکلی.ش���ود خ���رج ق���انونی هم و کارآمد بط���ور

به را س���ازمانها ش���ودو می ان���رژی و وقت ه���دف،اتالف از ناهم���اهنگی،انح���راف.کشاند می پاشیدگی هم از و نابسامانی

ای سرمایه بندی بودجه اهمیت

اهم که ش��ود می مرب��وط متع��ددی عوامل به ای سرمایه بندی بودجه اهمیت دالیل:است شرح بدین آنها

مدت بلند های دوره- 1-3 نتیجه به م��دت بلند در که ای سرمایه های هزینه به ، ای سرمایه بندی بودجه در ما

کم��تر دهند می نتیجه ج��اری دوره در که عملی��اتی ه��ای هزینه به و بیشتر رسند می. کنیم می توجه

اساسی های هزینه

تهیه ص��رف ای عمده مالی منابع زیرا دارند، ای ویژه اهمیت ای سرمایه های هزینه ، نگ���یرد ص��ورت الزم دقت ، اساسی ه��ای هزینه این تهیه در اگر . ش���ود می آنها

دست به ب��ازده دیگر ط��رف از. رفت خواهد هدر به مؤسسه مالی منابع از مقداری موضوع . بود نخواهد شده صرف های هزینه جوابگوی ، گذاری سرمایه این از آمده

ده��د، می اف��زایش م��الی م��دیران برای را ای سرمایه های هزینه اهمیت که مهمی آن��ان که است این به را آن بن��درت یا ندارند اختی��ار در دومی دست ب��ازار معم��وال

.آورند می دستنیاز از کمتر یا نیاز از بیش ثابت داراییهای

گیریه��ای تص��میم باید ، بخ��ریم را دارایی مناس��بترین ، زم��ان به��ترین در اینکه برای ه��ایی بی��نی پیش و گیرد انجام بسیار دقت با ای سرمایه بندی بودجه در شده اتخاذ

صرف ای سرمایه های هزینه . باشد برخوردار زیادی صحت و دقت از شود می که س��بب ص��ورت هر در زی��را باش��د، مؤسسه نی��از از کم��تر یا ازنی��از بیش نباید ش��ده

خواهد مشاهده قابل وضوح به زیان و سود در آن آثار و شود می ها هزینه افزایش ش��رکت تا ش��ود ای وی��ژه توجه موض��وع این به باید ای س��رمایه بندی دربودجه. بود

(25 : همان. )نشود خواسته نا بحرانهای دچار ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات انواع

:کرد بندی طبقه گروه هفت در توان می را ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات ه��ای هزینه با ش��ده خارج رده از یا فرسوده ای سرمایه های هزینه جایگزینی-1

.جدید ای سرمایه

ک��اهش جهت جدید تجه��یزات با( آالت ماشین)فعلی ثابت داراییهای جایگزینی-2.برق و سوخت ، کارگر اولیه، مواد نظیر هایی هزینه

.تولیدات افزایش طریق از بازار در فعلی محصوالت گسترش-3 بازاری��ابی و جدید محصوالت تولید طریق از محصوالت فروش بازار گسترش-4

.آن.ای بیمه سیاستهای و کارکنان ایمنی جهت در هایی پروژه-5. زیست محیط آلودگی از جلوگیری برای محیطی زیست های پروژه-6 پارکینگ ایج��اد و س��اختمانی ه��ای پ��روژه مانند ها پروژه مانند ها پروژه سایر-7

.مشتریان برای بلند در ن��یز آن منافع که مدت بلند داراییها در گذاری سرمایه هرگونه ، کلی طور به

. گیرد می قرار ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات در شود عاید مدتکدامند؟ باشند، می موثر ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات بر که عواملی ش��رح به ، بگ��ذارد اثر مدیران گذاری سرمایه تصمیمات بر است ممکن که عواملی

:است زیراقتصادی شرایط

مدیران گیری تصمیم نحوه و تجاری عملیات بر ، آن تغییرات و اقتصادی شرایط گ��ذاری، س��رمایه اف��زایش به مدیران ، اقتصادی مساعد شرایط در . است موثر تمایل مش��تریان بیش��تر تقاض��ای ت��أمین ب��رای آمادگی و جدید تولیدی ظرفیت ایجاد ش��ود ایج��اد نیز نیاز بر اضافه ظرفیتهای حتی است ممکن شرایطی چنین در. دارند

ت��أثیر نح��وه و م��یزان. گ��ردد پره��یز آین��ده ه��ای دوره در بیش��تر مخ��ارج صرف از تا ، تولیدی – تجاری واحد یک بر اقتصادی تغییرات آن تج��ارت و کار ماهیت به معموال. دارد بستگی

رشد سیاستهای

خ��ود مدیریت توان از بیش ، پیشرفت حال در تولیدی – تجاری واحدهای از بسیاری ج��ای به ، م��وارد گونه این در. دارند اختیار در آور سود گذاری سرمایه های پروژه ،

آن بت��وان که شود می پذیرفته پروژه تعداد آن تنها ، آور سود های پروژه کلیه قبول ها پروژه گونه این که است بدیهی.گذاشت اجرا موقع به و کرد اداره موفقیت با را. شود می انتخاب اولویتها فهرست صدر از ،

مخاطره ارزیابی

وجوه در احتمالی نوسانات معنای به مخاطره اصطالح ، ای سرمایه بندی بودجه در مخ��اطره این.ش��ود می ب��رده بک��ار ، گ��ذاری س��رمایه ه��ای پ��روژه انتظار مورد نقد

که ک��اری تنها و شود نمی گرفته نظر در ای سرمایه بندی بودجه مدلهای در معموال در حاصل نقد وج���وه به بیش���تر دادن بها و اهمیت گ���یرد می انج���ام م���ورد این در

س��رمایه های پروژه است ممکن مدیریت ، موارد برخی در.است تر نزدیک زمانهای گونه این ، م��واردی در یا ، کند ح��ذف آن زی��اد مخ��اطره دلیل به را آور سود گذاری. دهد قرار ارزیابی مورد مجزایی طبقه در را ها پروژه

ادراکی عوامل

، گ��ذاری س��رمایه ه��ای پ��روژه ارزی��ابی م��دلهای اتخ��اذ به م��وارد کلیه در و الزام��ا تجربه س��الهای که معتقدند م��دیران از ب��رخی. ش��ود نمی منجر بهینه تص��میمات

بن��دی بودجه گیریه��ای تصمیم در ای ارزنده عوامل نیز تجاری مسایل درک با همراه استفاده بدون که اند شده مشاهده موفقی مدیران نیز عمل در. است ای سرمایه

.اند کرده اتخاذ را ای سرمایه بندی بودجه مناسب تصمیمات ، ریاضی مدلهای از ای سرمایه بندی بودجه فرآیند

انجام مستلزم ، آن مدت بلند آثار و ای سرمایه های پروژه در گذاری سرمایه حجم واحد چ��ون . باشد می متن��وع ه��ای پ��روژه م��ورد در سیستماتیک و دقیق بررسیهای

تولیدی – تجاری های ه��ای پروژ ، خود موجود مالی منابع و امکانات از بیش معموال ارزی��ابی سیس��تم ل��ذا ، دهند می ق��رار مطالعه و بررسی تحت را گ��ذاری س��رمایه و تجزیه م��ورد س��ازمانی ه��دفهای به توجه با ها پ��روژه کلیه تا است الزم مناس��بی

به. ش��ود انتخ��اب م��الی من��ابع تخص��یص و اج��را برای آن بهترین و گیرد قرار تحلیل (1: ش��ود می تقس��یم مرحله شش به ای س��رمایه بن��دی بودجه فرآیند کلی ط��ور و کن��ترل(� 5 ، اج�را(� 4 ، طرحها انتخ�اب(� 3 ، طرحها ارزی�ابی(� 2 ، ری�زی برنامهعملیات بازرسی و رسیدگی( 6 و پیگیری

این از ک��دام هر که م��یزانی. است ش��ده داده نم��ایش 5-2 نمودار در مراحل این تع��داد ، س��ازمان ان��دازه به بس��تگی گ��یرد می ق��رار توجه م��ورد فرآیند در مراحل ه��ای هزینه نه��ایی کن��ترل ، س��ازمانها اک��ثر در . دارد آنها تن��وع و پیچیدگی و طرحها ها هزینه این زی��را گ��یرد؛ می ص��ورت م��دیریت سطح باالترین وسیله به ای سرمایه

که نیست مع��نی ب��دین این اما گذارن��د؛ ت��أثیر س��امان مخ��ارج مدت بلند الگوهای در هر ، واقع در. کند کن��ترل س��ازمان ب��االی س��طوح باید را فرآیند مراحل این تم��امی

. است ازآن حاصل نتایج و اجرا مسئول سازمان از واحدریزی برنامه مرحله

به خ�واهیم می که ج�ایی و هس��تیم که جایی فاصله بر است پلی مانند ریزی برنامه که ، آنها به نیل ب��رای اق��داماتی و مأموریته��ا، انتخاب یعنی ریزی برنامه. برسیم آن

.است س��ازمان آین��ده اق��دام ب��رای ب��دیلها می��ان از انتخاب و گیری تصمیم مستلزم مواجه گ�ذاری سرمایه فرصت یک با که شود می شروع زمانی گیری تصمیم فرآیند

، خ���روجی نق���دی جریان���ات مقابل در نزدیک ای آین���ده در دانیم می و ش���ویم می ش��روع ریزی برنامه مرحله که اینجاست در و داشت خواهیم ورودی نقدی جریانات

دو مرحله این در م���دیریت توان���ایی و مؤسسه م���الی ق���درت به توجه. شد خواهد باید پیش��نهادی ط��رح ، بعدی مرحله به شدن وارد برای.اند ریزی برنامه مهم عامل.باشد آماده

طرحها ارزیابی مرحله

ری��زی برنامه درمرحله که گ��ذاری س��رمایه پیش��نهادی طرحهای تمام مرحله این در .ش��ود می محاس��به دوب��اره آنها نق��دی جریان��ات و ب��ازبینی دوب��اره است ش��ده تهیه

گروهبن��دی آنها اقتص��ادی ط��بیعت اس��اس بر مختلفی گروهه��ای در طرحها س��پس می بعد مرحله به ورود آم��اده باقیمانده طرحهای و حذف طرحها از برخی ، گردیده

. شوندطرحها انتخاب مرحله

و ب�ازده . ش�ود می اعم�ال طرحها انتخ�اب ب�رای مختلفی روشهای ، مرحله این در ش���رکت س���رمایه هزینه همچ���نین و ( جداگانه ط���ور به ) پ���روژه هر ریسک

باش��ند داش��ته اول��ویت که طرحه��ایی ، رسمی روش اساس بر و گردد می محاسبه. شوند می انتخاب

اجرا مرحله

و راتهیه گ��ذاری سرمایه نیاز مورد وجوه باید شرکت ، طرحها نهایی انتخاب از پس پ��روژه ، مرحله این در یع��نی کند؛ پروژه اجرای جهت الزم داراییهای خرید به اقدام

به قبلی مراحل اگر . است ش��ده واقع قب��ول م��ورد ای س��رمایه بندی بودجه در ای خواهد مؤسسه م�الی مدیر از کمتری وقت مرحله این ، باشد شده اجرا کامل طور

توجه نکته این به باید. ب��ود خواخد قبلی ی ها بینی پیش براساس کار روند و گرفت.شود مشخص گذاری سرمایه برای نیاز مورد منابع که کرد

پیگیری و کنترل مرحله

.دارند عه��ده بر را کن��ترل وظیفه کنن��د، می ری��زی برنامه آنانکه ح��تی مدیران، کلیه مقایسه انتظار مورد استانداردهای با و ، ارزیابی را شده انجام فعالیتهای تا مدیران

، نکنند ها پ��روژه که خ��یر زم��انی یا است شده عمل برنامه مطابق دانند نمی واقعا م��واد و ک��ارگران ، داراییها که شود مطمئن باید مالی مدیر ، هستند اجرا مرحله در

با واقعی نق��دی جریان��ات مرحله این در.اند ش��ده گرفته ک��ار به م��ؤثر طور به اولیه علت تا ش���وند می بررسی تفاوتها و مقایسه ش���ده بی���نی پیش نق���دی جریان���ات این معم��ول ط��ور به که ش��ود مشخص شرکت ارزیابی و ریزی برنامه در اختالفات

.هاست پروژه اجرای از ناشی امر (حسابرسی ) عملیات بازرسی و رسیدگی مرحله

حسابرسی و رس��یدگی مرحله ای، س��رمایه بن��دی بودجه فرآیند در مرحله آخ��رین طریق از باید مالی برسد،مدیر آخر به پروژه یک آنکه از قبل ، مرحله این در. است

بر عالوه. کند مش��خص را پ��روژه م��وفقیت ع��دم یا حسابرسی،موفقیت و رسیدگی می وج��ود به پ��روژه وض��عیت اص��الح ب��رای جدی��دی راهه��ای حسابرسی آن،مرحله

.کند تکرار را خود اشتباهات تواند نمی شرکت حال هر به.آوردای سرمایه بندی سهمیه شرایط در ای سرمایه بندی بودجه- من��ابع محدودیت مسأله به که کنیم می مطالعه را روشی ، مقاله از قسمت این در

س��ودآور پروژه تعدادی ، شرکتی اگر بگیرید نظر در. دارد توجه شرکت مالی تأمین و باشد مواجه گ��ذاری س��رمایه ب��رای نقد وج��وه کمب��ود مس��أله با اما باش��د، داشته مس��أله با کند م��الی ت��أمین را ها پ��روژه این همه خ��ارجی منابع از استفاده با نتواند

به�ترین به را من��ابع این است ن��اگزیر و ش��ود می مواجه ای س��رمایه بن��دی س��همیه از ای مجموعه که است مط��رح س��ؤال این ، بن��ابراین . دهد اختص��اص ها پ��روژه ، انتخاب این در شود؟ می انتخاب و ارزیابی چگونه شوند، اجرا باید که هایی پروژه

توجه ها پ��روژه بین موج��ود ارتباط��ات امر به باید ، پ��روژه هر س��ودآوری بر عالوه. کرد پ�روژه که است ک�افی زی��را برسد نظر به آسان امر بدو در است ممکن فرآیند این از ، گ��ذاری سرمایه برای آماده وجوه اتمام تا و شوند فهرست اولویت ترتیب به ها

رده و اول��ویت تعیین نحوه ، مهم مسأله اما.گردند انتخاب ها پروژه ، فهرست صدر که است این ، ش��ود می مط��رح مرحله این در که مهمی س��وال. هاست پروژ بندیاست؟ صحیح پروژه بندیهای رده از یک کدام

این از هریک. ن��دارد وج��ود یکنواخ��تی و ق��اطع ج��واب س��ؤال این ب��رای متأس��فانه پ��روژه ارزی��ابی ب��رای روش ترین مناسب را آن که دارد مدافعینی ارزیابی روشهای

تع��یین نح��وه و بن��دی رده س��ؤال برای ، خالصه بطور.دانند می گذاری سرمایه های م��دیران نظر به ، پاسخ و ن��دارد وج��ود ص��حیح ج��واب یک تنها ، ها پ��روژه اول��ویت ، خ��ود نیازه��ای و قضاوت ، تجربیات مبنای بر ، مدیر هر.دارد بستگی کننده بررسی

می انتخ��اب گ��ذاری س��رمایه ه��ای پ��روژه بن��دی رده برای را مناسب ارزیابی روش به ، شد تهیه اول��ویت حسب بر و نهایی بطور ها پروژه فهرست که این از پس. کند

انتخاب فهرست صدر از ها پروژه ، گذاری سرمایه برای آماده سرمایه مبلغ تناسب می تس��هیم بررسی تحت ه��ای پروژه بین موجود سرمایه دیگر عبارت به. گردد می

. شود می م��دیران تالش و وقت صرف موجب که ای سرمایه بندی بودجه ویژگیهای-� 9

چیست؟ گردد، متم��ایز ج��امع بودجه اج��زای سایر از را ای سرمایه مخارج بودجه که ویژگیهایی این:است زیر شرح به سازد، می

. کند می ایجاب را ای عمده منابع تخصیص ، ای سرمایه های پروژه اغلب-� 1 ، مثال مب�الغ مص�رف به نی�از ، تجه�یزات تعویض یا کارخانه توسعه مانند اصلی های پروژه

، بن��ابراین. است بیش��تر ن��یز م��الی دوره یک خ��الص س��ود از اغلب که دارد هنگفتی مب��الغ ص��رف مس��تلزم که وس��ایلی خرید ط��والنی عمر چه اگر ) است کمی نس��بتا

.شود نمی گرفته درنظر ای سرمایه های پروژه عنوان به ( باشد داشته ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات-�� 2 می م��دت بلند تعه��دات ایج��اد موجب معموال

در که دارد س��ال یک از بیش مفی��دی عمر اغلب بررسی مورد های پروژه زیرا شود مفید عمر چه هر. گردد می بالغ سال 20 حتی و سال 10 ، سال 5 به موارد برخی مخ��ارج در ج��ویی صرفه یا مخارج ، ها درآمد بینی پیش باشد، تر طوالنی ای پروژه

عمر طول چه هر که گرفت نتیجه توان می کلی بطور . شود می تر مشکل آن آتی .بود خواهد کمتر آن به مربوط برآوردهای دقت ، باشد بیشتر ای پروژه

م��ورد در ت��ری کلی گیریه��ای تص��میم بر ، ای س��رمایه بن��دی بودجه تصمیمات-� 3 با نیز سیاستها این.است مبتنی تولیدی – تجاری واحد مدت بلند سیاستهای و هدفها س��ایر و مرب��وط درص��نعت تج��اری واحد ف��روش توس��عه،بازاری��ابی،س��هم و رشد

دارد ارتباط مسئولیتها ای سرمایه بندی بودجه در عملی راهکارهای

کوتاه و مدت بلند طرحهای کردن فرموله و اجرا به باید ای سرمایه بندی بودجه در ه��ای بودجه . کنند می اس��تفاده ط��رح نوع دو از هم شرکتها اکثر و کرد توجه مدت و تخص��یص جهت م��دت کوت��اه ه��ای بودجه از و اند ری��زی برنامه اب��زار ، م��دت بلند

را م��دت بلند ه��ای بودجه . ش��ود می اس��تفاده بن��دی ج��یره ارشد م��دیران معم��وال و ص��احبان را م��دت کوت��اه ه��ای بودجه و ( م��دیره هی��أت مانند ) ب��زرگ ش��رکتهای

بن��دی بودجه ب��رای م��دت بلند طرحه��ای. دهند می ارائه کوچک��تر ش��رکتهای مدیران و تجزیه گونه این در. آیند می پدید مؤسسه اه���داف تحلیل و تجزیه از ای س���رمایه

-2.س��رمایه صاحبان اهداف و نیازها-1: کرد توجه مهم موضوع شش به باید تحلیلها .آین��ده در ب��ازار این رشد امکانات و محصوالت فروش لحاظ از بازار اندازه و حجم

و پیش��نهادها-4.آین��ده در توس��عه امکانات و حاضر حال در کارخانه اندازه و حجم-3 گذار تأثیر اقتصادی شرایط-5 . جدید محل در تولید خط احداث جهت در تصمیمات

خرید و بازس�ازی ، جایگزینی در مالی ریسک و تجاری ریسک-6.شرکت عملیات بر فعالیته��ای نظ��یر ، مواجهند آن با روزانه ش��رکتها که م��واردی. جدید ث��ابت داراییهای

قیمت ، آن افزایش احتمال و کارکنان دستمزد ، آینده ، فروش بینی پیش ، رقابتی به��ای تغی��یرات و( گازوئیل و ب��نزین ، نفت ) س��وختی مواد کمبود ، اولیه مواد خرید

ص��حیح ک��ردن فرموله س��بب که دهند می م��الی م��دیر به اطالع��اتی ، وب��رق آب و شوند می مدت کوتاه طرحهای م��دت بلند درطرحهای تعدیالت باعث آن اثر نهایتا

بودجه ش��رایط بر بس��یاری آث��ار اقتص��ادی مختلف شرایط در موارد این. شد خواهد در تغی��یراتی شد خواهند مجب��ور ش��رکت م��دیران و دارد ش��رکت ای س��رمایه بندی

هماهنگ اقتص��ادی ش��رایط تغی��یرات با بتوانند تا کنند ایج��اد خود مدت بلند طرحهای. شوند داده تغییر را طرحها بندی اولویت مختلف شرایط در شرکت مدیران معموال

مس��ائل . دهند می اختص��اص طرحها دارت��رین اول��ویت به را م��الی مح��دود من��ابع ، مانند مش��کالتی و ب��ازار ش��رایط در ش��دید تغی��یرات ، ش��دید تورمه��ای نظیر دیگری.شد خواهد مدت کوتاه در طرحها جدد بندی اولویت سبب نیز نیرو کمبود

اهمیت آنچه آنها اول��ویت تع��یین و م��دت کوت��اه طرحها کردن فرموله در حال هر به نق��دی جریان��ات و درآم��دها به گ��ذاری س��رمایه هر ارزش که است این دارد زی��ادی. است وابسته ورودی

گیری نتیجه

در ای سرمایه بندی بودجه مسأله است، شده خاصی توجه بدان مقاله این در آنچه آن تشکیل در که فرآیندی بندی بودجه نوع این. است بازرگانی موسسات و شرکتها

به توجه بن��ابراین.کنند می ایفا خاصی نقش��های کدام هر سازمان مختلف های واحد ، آن در کنن��ده شرکت های واحد نقش و ای سرمایه بندی بودجه در مالی های جنبه

توان می کلی طور به. دارد اختصاص آن به نوشتار این در که است مهمی موارد از نقش ، اقتصادی مختلف اهداف به شرکتها رسیدن در ای سرمایه بندی بودجه گفت

.کند می ایفا حیاتی ه��ای هزینه و است ای س��رمایه های هزینه ریزی برنامه ، ای سرمایه بندی بودجه

و ش��ود می م��دت بلند گ��ذاریهای سرمایه صرف که است هایی هزینه ، ای سرمایه ، عملی��اتی ه��ای هزینه ، مقابل در. دهد می نش��ان را خ��ود اثر م��الی دوره چند در

هزینه بین باید بنابراین کنند؛ می ایفا نقش مالی دوره یک در که هستند هایی هزینه در گ��ام اولین ، ت��رتیب ب��دین. شد قائل تمایز ای سرمایه های هزینه و عملیاتی های

بع�دی گ�ام و است ای س�رمایه ه�ای هزینه کامل شناخت ، ای سرمایه بندی بودجه به مق��رون و به��ترین ت��وان می آنها کمک با که است فن��ونی و روش��ها از اس��تفاده

حقیقت در ای س��رمایه بن��دی بودجه. ک��رد انتخ��اب را گ��ذاریها س��رمایه ترین صرفه.است شرکت مالی مدیریت اهداف با تصمیمات تلفیق

می را ذیل ش��ده مط��رح س��واالت پاسخ ، شد مالحظه پژوهش این در که همانطور:نمود تشریح ترتیب این به خالصه صورت به توان

؟ است مهم ای سرمایه بندی بودجه چرا( 1) .است م�دیریت گ�یری تص�میم قس�متهای مهم�ترین از یکی ای سرمایه بندی بودجه گذاریها، سرمایه بازیافت جهت الزم زمان همچنین و شده گرفته بکار وجوه اهمیت بودجه. س��ازد می ض��روری معت��بررا های قضاوت و دقیق های تحلیل و تجزیه انجام پ��روژه م��الی پش��تیبانی و ری��زی ط��رح ، ارزیابی ، تشخیص فرآیند ای سرمایه بندی با ارتب��اط در که تص��میماتی.است سازمانی های واحد در گذاری سرمایه عمده های

در س��ازمان م��وفقیت بر زی��ادی ح��دود تا ، ش��ود می اتخ��اذ ای سرمایه بندی بودجه ای س��رمایه بن��دی بودجه ، بن��ابراین.گ��ذارد می اثر ش��ده تعیین هدفهای به دستیابی

.کند می ایفا واحدها این مدت بلند موفقیت در را ای عمده نقش( ب��رای ض��روری غ��یر ه��ای هزینه ، ای س��رمایه بن��دی بودجه در اشتباهات چرا(�� 2

کند؟ می ایجاد شرکت

آتی منافع تحصیل منظور به مدت بلند تعهدات ایجاد موجب ای سرمایه های هزینه بر و کند می منعکس را تج��اری واحد اساسی ه��دفهای ، مخ��ارج این. گ��ردد می

از حاصل من��افع آنجائیکه از. دارد ای عم��ده و م��دت بلند آث��ار آن اقتصادی موقعیت زمانی دوره یک طی ، ای سرمایه های هزینه ل��ذا ، ش��وند می حاصل طوالنی نسبتا

س��الهای طی تج��اری واحد که شود باعث تواند می زمینه این در مدیریت اشتباهات ای ویژه اهمیت ای سرمایه های هزینه. گردد متحمل را هنگفتی های هزینه متمادی هزینه این تهیه در اگر . ش��ود می آنها تهیه ص��رف ای عم��ده مالی منابع زیرا دارند،

ه��در به مؤسسه م��الی من��ابع از مق��داری ، نگ��یرد صورت الزم دقت ، اساسی های جوابگ��وی ، گ��ذاری سرمایه این از آمده دست به بازده دیگر طرف از. رفت خواهد .بود نخواهد شده صرف های هزینه

چیست؟ سرمایه بندی سهمیه از منظور( 3 ) در. دارد توجه ش���رکت م���الی ت���أمین من���ابع مح���دودیت مس���أله به که روش این

نقد وج��وه کمب��ود مسأله با اما باشند، داشته سودآور پروژه تعدادی ، که شرکتهایی این همه خ�ارجی من��ابع از اس��تفاده با نتوانند و باش��ند مواجه گ�ذاری س��رمایه برای

و ش��وند می مواجه ای س��رمایه بندی سهمیه مسأله با کنند مالی تأمین را ها پروژه س��همیه در مهم مس��أله . دهند اختص��اص ها پ��روژه به��ترین به را منابع این ناگزیرند

است ممکن فرآیند این. هاست پروژ بندی رده و اولویت تعیین نحوه سرمایه بندی ، پ��روژه هر س��ودآوری بر عالوه ، انتخ��اب این در. برسد نظر به آس��ان امر بدو در

تجربی��ات مبنای بر ، مدیر هر . کرد توجه ها پروژه بین موجود ارتباطات امر به باید ه��ای پ��روژه بن��دی رده ب��رای را مناسب ارزی��ابی روش ، خ��ود نیازه��ای و قضاوت ،

.کند می انتخاب گذاری سرمایه می مدیران تالش و وقت صرف موجب که ای سرمایه بندی بودجه ویژگیهای(� 4 )

چیست؟ گردد،:است زیر شرح به ویژگیهایی این

-2. کند می ایج��اب را ای عم��ده من��ابع تخصیص ، ای سرمایه های پروژه اغلب-�� 1 ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات ش��ود می مدت بلند تعهدات ایجاد موجب معموال

برخی در که دارد سال یک از بیش مفیدی عمر اغلب بررسی مورد های پروژه زیرا پروژه مفید عمر چه هر. گردد می بالغ سال 20 حتی و سال 10 ، سال 5 به موارد

آن آتی مخ��ارج در جویی صرفه یا مخارج ، ها درآمد بینی پیش باشد، تر طوالنی ای پ��روژه عمر طول چه هر که گرفت نتیجه توان می کلی بطور . شود می تر مشکل

تص��میمات-� 3 . ب��ود خواهد کم��تر آن به مربوط برآوردهای دقت ، باشد بیشتر ای سیاس��تهای و هدفها مورد در تری کلی گیریهای تصمیم بر ، ای سرمایه بندی بودجه

و رشد با ن���یز سیاس���تها این.است مبت���نی تولی���دی – تج���اری واحد م���دت بلند مس��ئولیتها س��ایر و مرب��وط درص��نعت تج��اری واحد ف��روش توسعه،بازاریابی،س��هم

.دارد ارتباط چیست؟ ای سرمایه بندی بودجه در عملی راهکارهای( 5 ) کوتاه و مدت بلند طرحهای کردن فرموله و اجرا به باید ای سرمایه بندی بودجه در

ه��ای بودجه . کنند می اس��تفاده ط��رح نوع دو از هم شرکتها اکثر و کرد توجه مدت را مدت بلند را م�دت کوت�اه ه�ای بودجه و ب�زرگ ش��رکتهای ارشد م�دیران معموال

ب��رای م��دت بلند طرحه��ای. دهند می ارائه کوچک��تر ش��رکتهای م��دیران و ص��احبان این در. آیند می پدید مؤسسه اه���داف تحلیل و تجزیه از ای س���رمایه بن���دی بودجه س��رمایه بن��دی بودجه در مهم عملی راهکاره��ای شش به باید تحلیلها و تجزیه گونه

:کرد توجه ای ف��روش لح��اظ از ب��ازار ان��دازه و حجم-�� 2 .س��رمایه ص��احبان اهداف و نیازها-�� 1

ح��ال در کارخانه ان��دازه و حجم-�� 3. آین��ده در ب��ازار این رشد امکانات و محصوالت خط اح��داث جهت در تص��میمات و پیش��نهادها-�� 4.آینده در توسعه امکانات و حاضر ریسک-� 6.شرکت عملیات بر گذار تأثیر اقتصادی شرایط-� 5 . جدید محل در تولید

.جدید ثابت داراییهای خرید و بازسازی ، جایگزینی مالیدر ریسک و تجاری ن��وع اس��اس بر را گذاری سرمایه مختلف طرحهای باید ، اول مرحله در مالی مدیر

بررسی جداگانه ط��ور به گ��روه هر از ط��رح هر بع��دی مرحله در .کند گروهبندی آن اول��ویت وس��یله ب��دین و گ��یرد می صورت آن روی خاص تحلیل و تجزیه و شود می

از و گ��یرد می انج��ام ص��حیح و دقیق ص��ورت به گ��روه هر داخل طرحه��ای بن��دی اند نب��وده برخ��وردار اولویت از که طرحهایی به منابع تخصیص و زا هزینه اشتباهات.شود می جلوگیری

ب��ازده ش��ده گ��ذاری س��رمایه وج��وه ازای در باید تج��اری واحد یک ، نهایی تحلیل در پ��روژه ارزی��ابی تکنیکه��ای توس��عه و ایج��اد به ، دلیل همین به. کند تحص��یل معقولی

، وجود این با. است شده مبذول زیادی توجه ای سرمایه های هزینه پیشنهادی های هزینه برنامه بر م��وثر م��دیریت اعم��ال برای اساسی الزامات از یکی تنها ، ارزیابی

الزام�ات ، ای س��رمایه های هزینه موثر کنترل و ریزی طرح. است ای سرمایه های بلند تعه�دات ایج�اد زی�را باش��د، می اهمیت واجد ان�دازه هم�ان به که است دیگری ای س��رمایه مخ��ارج م��یزان ده��د، می اف��زایش را م��الی مخاطرات احتمال ، مدت نیز معقول نا گیریهای تصمیم از ناشی خسارات و عمده غالبا و ، است ج��دی طبع��ا

عملی��اتی فعالیته��ای پش��تیبانی ب��رای را س��اختاری ، زمینه این در متخ��ذه تص��میمات.کند می ایجاد تجاری واحد

که ای سرمایه بندی بودجه تصمیمات می عم��ده م��الی تعه��دات ایج��اد م��وجب نوعا ، بن��ابراین. دارد ارتب��اط ن��یز سازمان مدت بلند سیاستهای و ها مشی خط با ، شود می محس��وب ها واحد این دورب��رد موفقیته��ای تعیین در مهمی عامل تصمیمات این

عمده گذاریهای سرمایه. شود سیستماتیک تصمیمات و روشها اجرای نیازمند الزاما ض�من ها پ�روژه ارزی�ابی ، گ�ذاری س��رمایه ه�ای پ�روژه کردن مشخص بر مشتمل ارزی��ابی تجدید و ای س��رمایه ه��ای هزینه بودجه تنظیم آن، مخ��ارج و من��افع ب��رآورد.باشد می تصویب مرحله از بعد ها پروژه گذاری سرمایه های پروژه انتخاب و اولویت تعیین روشهای زیرا است مشکل نسبتا

منجر گذاری سرمایه های پروژه متفاوت بندی رده به است ممکن ارزیابی گوناگون.شود

دارد اش��اره روش��هایی و تکنیکها ، اساسی تئوری به ای سرمایه های هزینه ارزیابی بک��ار توس��عه، خالل در گ��ذاری س��رمایه های پروژه ازیابی تجدید و ارزیابی برای که

به است ممکن گ��ذاری سرمایه پیشنهادی پروژه یک ارزیابی برای. شوند می گرفته:گردد ضروری متعدد ارزیابیهای زیر مشروح دالیل

زم��ان تا پ��روژه یک فکر ش��روع زم��انی فاص��له در که وض��عیتهایی و ش��رایط-1.کنند می تغییر آن تکمیل

گ��ذاری س��رمایه پ��روژه آن ب��رای که ای مس��أله م��ورد در متن��وع حلهای ه را-2.است شده ریزی طرح

.یابد می تغییر نقد وجوه گردش بندی زمان و مبلغ تغییر با که مفروضاتی-3 از ناشی خط��رات ش��ناخت به توجه با باید دس��ترس در ارزی�ابی ه�ای تکنیک بهترین و مفروض���ات بر مبت���نی مق���داری ه���ای پاسخ بر ل���زوم حد از بیش تاکید و اتک���اء

ه�ای برنامه با مرتبط نوش�تارهای و مق�االت در. شود گرفته بکار متعدد، برآوردهای توجه ، گذاری سرمایه معط��وف مرب��وط ه��ای تکنیک و اقتص��ادی ارزیابی به اساسا

.است شده ، گذاری سرمایه بازده برآورد و محاسبه هنگام ، ارزیابی روشهای ترین پیشرفته در

گ��یری اندازه قابل غیر عوامل از بسیاری.شود می گرفته نظر در پول زمانی ارزش ممکن ن��یز اضطراری موارد و اجتماعی مسئولیتهای ، قانونی رقابت،الزامات: مانند که دیگر ازعوامل ای پ��اره. بگ��ذارد اثر گ��ذاری س��رمایه گ��یری تص��میم بر است

، اقتص��ادی ش��رایط از عبارتند ، گ��ذارد می اثر ای سرمایه بندی بودجه برتصمیمات تج��اری واحدهای ، براین عالوه.ادراکی عوامل و مخاطره ارزیابی ، رشد سیاستهای

توازن حفظ ضمن که هستند گذاری سرمایه های پروژه از دسته آن انتخاب نیازمند س��رمایه فقره هر شرایط. باشد داشته هماهنگی نیز هایشان هدف با ، تجاری واحد

ق��رار توجه م��ورد ش��ده رفته بک��ار معیاره��ای درب��اره قض��اوت با همراه باید گذاری

بر ح��اکم معیاره��ای م��ورد در توجهی قابل نظرهای اختالف است ممکن حتی. گیرد اهمیت حائز مختلف های تکنیک مکانیکی مراحل چه اگر. باشد داشته وجود ارزیابی

کن��ترل و ری��زی ط��رح کلی فرآیند با مراحل این ارتب��اط ، آن از مهم��تر اما ، است س��وی از اندیشمند و کارآمد ، خالق مدیریت به نیاز و سو یک از ای سرمایه مخارج

.است دیگر

پیشنهادات

واحد یک ای س��رمایه بن��دی بودجه در نظر تجدید و گ��یری برش��کل متع��ددی عوامل های کاربرد ، آن از تلقی طرز ، واحدتجاری سازمانی ساخت. گذارند می اثر تجاری ویژگیه�ای و تج��اری واحد عملی��ات م��اهیت ، تج��اری واحد ان��دازه ، س��ازمان اص��ول. شوند می محسوب عوامل این جمله از گذاری سرمایه های پروژه یکایک

فرمه��ای تهیه همچ��نین و تفص��یلی وروش��های ها مشی خط ت��دوین منظ��ور به-�� 1 ت��وان ای،می س��رمایه های هزینه های برنامه بر مدیریت اعمال برای الزم توصیفی

سطوح تا باید دستورالعملها این.کرد استفاده تجاری واحد مدون دستورالعملهای از :همچنین و شود تبیین استفاده قابل

.کند ترغیب سازنده پیشنهادهای وارائه فعالیت به را کارکنان ( الف.نماید جلب مفید تحلیلی وظایف به را اشخاص توجه ( ب.کند تسهیل را آنها در موقع به تجدیدنظر و ها پروژه سریع توسعه ( ج

که دهد می بدست را ممکن نتایج بهترین هنگامی تنها گذاری سرمایه برنامه یک- 2 معق��ول حله��ای راه کلیه و گیرند ق��رار نظر مد موجود پیشنهادی های پروژه بهترین ملح��وظ و آوری جمع ، بن��دی رده و ارزیابی منظور به ، ها پروژه از هریک با مرتبط.شوند

دیگر ه��ای پ��روژه برخی که حالی در ، یابند نمی تحقق هرگز ها پروژه از برخی-�� 3 اف�زوده ای س��رمایه مخ��ارج بودجه به ، بودجه تعدیل طریق از بودجه سال خالل در

الزم انعط��اف از ، تغی��یر ح��ال در نیازهای مقابل در باید بودجه ، بنابراین شوند، می.باشد برخوردار

بلکه ش��ود، نمی محس��وب وج��وه تعهد ب��رای مج��وزی ای س��رمایه بن��دی بودجه-�� 4 و ش��وند تلفیق تج��اری واحد طرحه��ای کلیه که کنند فراهم باید را امکان این صرفا.گیرند قرار بررسی و توجه مورد یکدیگر کنار در و یکجا مربوط های پروژه تمامی

تجاری واحد شده بودجه ادواری فعالیتهای سایر با باید ای سرمایه مخارج بودجه- 5.گردد هماهنگ نقدی بودجه و ها هزینه بودجه مانند

س��رمایه م��دت بلند طرحه��ای و ه��دفها با باید ای س��رمایه مخارج ساالنه بودجه-�� 6.شود داده مطابقت نیز تجاری واحد عملیاتی و گذاری

م��دیریت توسط نه��ائی تص��ویب مرحله به رس��یدن تا ای سرمایه بندی بودجه-8 ب��رای ، بن��ابراین.کند عب��ور م��دیریت متع��دد س��طوح از باید ، تج��اری واحد

محت��وای باید احتم��الی تفاهم��ات س��وء و نادرست برداش��تهای از جلوگ��یری م��دیران اختی��ار در و توص��یف روشن و ص��ریح ای گونه به مصوب های بودجه

.شود گذاشته مختلف سطوح

پنجم بخشمآخذ و منابع

منابع

منابع

(�� 1384 .) پاییز، صراف نجار علیرضا و محمد آبادي، حسن.1 تجربه ق��رن نیم .بهراد ، تهران .عملیاتی ریزي بودجه هاي نظام در آمریکا

(1386 .) به��ار نجارصراف علیرضا و محمد آبادي، حسن.2 نظ��ام ج��امع م��دل ص��نعتی تحقیق��ات و مرکزآم��وزش .ته��ران.الماس مدل عملیاتی ریزي بودجه.ایران

انتشارات: تهران . عملیاتی ریزي بودجه (.� 1390 ) بهار محسن ، برزوزاده.3.سپینود

نشر. ایران بودجه ساختار و مالی گستره (.� 1375 ) اکبر علی نژاد، شبیري.4.اول چاپ. نی

(.� 1383 ) اس�فندیار ون�د، ف�رج.5 انتش�ارات. بودجه کن��ترل تا تنظیم فرآگ�رد .فروزش

(.� 1381 ) علیرضا فرزیب،.6 موسسه: ته�ران. ای��ران در دول�تی ریزي بودجه .ریزي برنامه پژوهشمدیریتو آموزشو عالی

(.� 1366 ) باقر اصل، قدیري.7 .س�پهر انتش�ارات: ته�ران. اقتصاد علم کلیات .چاپپنجم

(.�� 1354 ) فری��دون ص��راف،.8 .ای��ران بودجه نظ��ام و دول��تی ری��زي بودجه .سوم چاپ. بازرگانی عالی موسسه انتشارات

(.�� 1381 ) سیدحس��ین طبري، علوي-9 .دول��تی بودجه کن��ترل و تنظیم اص��ول .اول چاپ. الزهرا انتشاراتدانشگاه: تهران

(.�� 1385 ) غالمرضا عزیزي،-10 :ته��ران. دول��تی بودجه کن��ترل و تنظیم فراگرد .سوم چاپ. شهرآشوب

11- Cento Cenral Treaty Organization (1973).Budget Administration, agency For International Development, Ankara Central Treaty Organization.

12- Bovee, Courtland L. and Thill (1993).John v. and wood, Marian Burk and Dovel, George p. Management, International Ed. McGraw Hill Book Co.

13- Hellreigel, Don and slocum(1989). John w. Jr. Management, 5th Ed. Addison-weseley pub. Co.14- Anderson, James (1994).e. Public Policymaking , Boston , Houghton Mifflin Company .15- Aronson Richard (1985).Public Finance , McGraw-hill Company .16- Koontz,Harold, and weihrich, Heinz(1988). Essentiols of, Management, 9th. Ed., McGraw Hill

Book Co.17- Robbins(1994). Stephen p. Management, 4th. Ed. Prentice Hall Inc.18- United Nations(1982).Changes & Trnds in Public Administration & Finance For Development

Second Survey, Department of Technical Co –operation Development.