ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI

KHOA LUẬT

PHẠM THỊ HƢƠNG

BåI TH¦êNG THIÖT H¹I DO X¢M PH¹M TÝNH M¹NG, SøC KHáE

THEO PH¸P LUËT VIÖT NAM

Chuyên ngành: Luật dân sự và tố tụng dân sự

Mã số: 60 38 01 03

LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC

Người hướng dẫn khoa học: TS. NGUYỄN VĂN CƢỜNG

HÀ NỘI - 2014

LỜI CAM ĐOAN

Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học của

riêng tôi. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong luận văn đảm bảo độ tin

cậy, chính xác và trung thực. Những kết luận khoa học của luận văn

chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác.

TÁC GIẢ LUẬN VĂN

Phạm Thị Hƣơng

MỤC LỤC

Trang

Trang phụ bìa

Lời cam đoan

Mục lục

Danh mục các từ viết tắt

Danh mục bảng

MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 8

Chƣơng 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI

THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC

KHỎE THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM ............................................... 13

1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM CỦA TRÁCH NHIỆM BỒI

THƢỜNG THIỆT HẠI NGOÀI HỢP ĐỒNG VÀ TRÁCH

NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH

MẠNG, SỨC KHỎE ................................................................................ 13

1.1.1. Khái niệm, đặc điểm trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng ..... 13

1.1.2. Khái niệm, đặc điểm trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm

tính mạng, sức khỏe .................................................................................... 16

1.2. SƠ LƢỢC SỰ PHÁT TRIỂN CÁC QUY ĐỊNH CỦA PHÁP

LUẬT DÂN SỰ VIỆT NAM VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI

THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC

KHỎE ......................................................... Error! Bookmark not defined.

1.3. SO SÁNH, ĐỐI CHIẾU QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT DÂN

SỰ VIỆT NAM VỚI QUY ĐỊNH MỘT SỐ NƢỚC TRÊN THẾ

GIỚI VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO

XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC KHỎEError! Bookmark not defined.

1.3.1. So sánh, đối chiếu quy định của pháp luật dân sự Việt Nam với pháp

luật Cộng hòa Liên bang Đức về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do

xâm phạm tính mạng, sức khỏe ................... Error! Bookmark not defined.

1.3.2. So sánh, đối chiếu quy định của pháp luật dân sự Việt Nam với pháp

luật Cộng hòa Pháp về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm

tính mạng, sức khỏe .................................... Error! Bookmark not defined.

1.3.3. So sánh, đối chiếu quy định của pháp luật dân sự Việt Nam với pháp

luật các nƣớc theo hệ thống luật án lệ (Anh, Mỹ) về trách nhiệm bồi

thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏeError! Bookmark not defined.

1.4. NGHĨA CỦA TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO

XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC KHỎEError! Bookmark not defined.

Kết luận chƣơng 1 ..................................................... Error! Bookmark not defined.

Chƣơng 2: QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT DÂN SỰ HIỆN HÀNH VỀ

BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG,

SỨC KHỎE ................................................ Error! Bookmark not defined.

2.1. CĂN CỨ PHÁT SINH TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT

HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC KHỎEError! Bookmark not defined.

2.1.1. Phải có thiệt hại xảy ra ................................ Error! Bookmark not defined.

2.1.2. Hành vi gây thiệt hại phải là hành vi trái pháp luậtError! Bookmark not defined.

2.1.3. Phải có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt hại

thực tế xảy ra ............................................... Error! Bookmark not defined.

2.1.4. Ngƣời gây thiệt hại phải có lỗi .................... Error! Bookmark not defined.

2.2. CHỦ THỂ CÓ TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI

DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC KHỎEError! Bookmark not defined.

2.3. NGUYÊN TẮC BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM

TÍNH MẠNG, SỨC KHỎE .................... Error! Bookmark not defined.

2.4. XÁC ĐỊNH THIỆT HẠI VÀ MỨC BỒI THƢỜNG DO XÂM

PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC KHỎE ....... Error! Bookmark not defined.

2.4.1. Thiệt hại do sức khỏe bị xâm phạm ............ Error! Bookmark not defined.

2.4.2. Thiệt hại do tính mạng bị xâm phạm .......... Error! Bookmark not defined.

Kết luận chƣơng 2 ..................................................... Error! Bookmark not defined.

Chƣơng 3: THỰC TIỄN ÁP DỤNG PHÁP LUẬT DÂN SỰ VỀ BỒI

THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC

KHỎE. GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN ....... Error! Bookmark not defined.

3.1. THỰC TIỄN ÁP DỤNG QUY ĐỊNH CỦA PHÁP LUẬT DÂN

SỰ VỀ BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH

MẠNG, SỨC KHỎE ................................ Error! Bookmark not defined.

3.1.1. Thực trạng vấn đề xâm phạm tính mạng, sức khỏe trong tình hình hiện nayError! Bookmark not defined.

3.1.2. Thực tiễn giải quyết, áp dụng các quy định về bồi thường thiệt hại do

hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe ..... Error! Bookmark not defined.

3.1.3. Nguyên nhân ............................................... Error! Bookmark not defined.

3.2. MỘT SỐ ĐỀ XUẤT, KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT

VỀ BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH

MẠNG, SỨC KHỎE ................................ Error! Bookmark not defined.

3.2.1. Hoàn thiện các quy định pháp luật dân sự về bồi thƣờng thiệt hại do

xâm phạm tính mạng, sức khỏe ................... Error! Bookmark not defined.

3.2.2. Hoàn thiện pháp luật tố tụng dân sự và nâng cao chất lƣợng hoạt động

của các cơ quan tố tụng ............................... Error! Bookmark not defined.

3.2.3. Đẩy mạnh công tác tuyên truyền, giáo dục pháp luật, giáo dục đạo

đức ............................................................... Error! Bookmark not defined.

Kết luận chƣơng 3 ..................................................... Error! Bookmark not defined.

KẾT LUẬN .............................................................. Error! Bookmark not defined.

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................... 18

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT

BLDS : Bộ luật dân sự

BTTH : Bồi thƣờng thiệt hại

DANH MỤC BẢNG

Sô hiệu bảng Tên bảng Trang

Bảng 3.1: Số liệu vụ việc yêu cầu BTTH do xâm phạm tính

mạng, sức khỏe trong tổng số các vụ việc BTTH

ngoài hợp đồng và tổng số các vụ án dân sự

Error!

Bookmark

not

defined.

Bảng 3.2: Tổng số vụ việc BTTH do xâm phạm tính mạng,

sức khỏe trong lĩnh vực hình sự

Error!

Bookmark

not

defined.

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài

Quyền đƣợc bảo vệ về sức khỏe và tính mạng là nhóm quyền nhân thân quan trọng

của mỗi cá nhân, không thể tách rời và chuyển giao cho ngƣời khác. Một khi tính mạng

hay sức khỏe bị xâm phạm thì ngƣời có hành vi xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe của

ngƣời khác sẽ phải bồi thƣờng thiệt hại.

Chế định bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung, bồi thƣờng thiệt hại do

xâm phạm tính mạng, sức khỏe nói riêng là chế định xuất hiện sớm trong các quy định

pháp luật dân sự của nƣớc ta. Tuy nhiên, chỉ đến Bộ luật Dân sự năm 1995 chế định này

mới thực sự đƣợc xây dựng một cách công phu, điều chỉnh đƣợc hầu hết các vấn đề đặt ra

trong việc giải quyết bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng. Bộ luật dân sự năm 1995 đƣợc

áp dụng để giải quyết cho các tranh chấp dân sự nói chung, tranh chấp về trách nhiệm bồi

thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng nói riêng kể từ ngày 1/7/1996. Qua gần 10 năm thi hành,

Bộ luật dân sự 1995 đã phát huy tác dụng trong việc điều chỉnh các quan hệ xã hội thuộc

đối tƣợng điều chỉnh của luật dân sự, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp cho các chủ thể

trong giao lƣu dân sự, góp phần làm ổn định các quan hệ xã hội. Bên cạnh những thành

công mà Bộ luật dân sự năm 1995 đạt đƣợc thì Bộ luật này còn bộc lộ nhiều bất cập, cần

phải sửa đổi và bổ sung cho phù hợp với thực tiễn. Bộ luật dân sự 2005 ra đời, thay thế

cho Bộ luật dân sự 1995 với nhiều sự sửa đổi, bổ sung nhất định, trong đó có chế định bồi

thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng đƣợc quy định từ Điều 604 đến Điều 630.

Trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại nói chung, bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm sức

khỏe, tính mạng nói riêng là một trong những loại trách nhiệm gây nhiều tranh cãi về căn

cứ phát sinh, mức bồi thƣờng. Hơn nữa qui định của pháp luật về vấn đề này còn có một

số qui định mang tính "định tính" mà không "định lƣợng" nên gây khó khăn rất nhiều cho

công tác áp dụng pháp luật. Bên cạnh đó, án kiện về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do

xâm phạm sức khỏe, tính mạng chiếm tỉ trọng tƣơng đối lớn trong các án kiện về bồi

thƣờng; sự đối lập về tâm lý của ngƣời gây thiệt hại với ngƣời bị thiệt hại hoặc gia đình

của ngƣời bị thiệt hại làm cho các án kiện về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do xâm

phạm sức khỏe, tính mạng bị kháng cáo, khiếu nại nhiều từ phía đƣơng sự.

Sau gần 10 năm đi vào đời sống thực tiễn, Bộ luật Dân sự đã bộc lộ nhiều điểm bất

cập và có nhiều quy định không còn phù hợp với thực tế xã hội không ngừng phát triển.

Chính phủ đang trong quá trình xây dựng dự thảo luật sửa đổi, bổ sung Bộ luật dân sự để

nhằm loại bỏ những quy định còn bất cập, hạn chế và thay thế bằng những quy định hợp

lý và khả thi hơn.

Xuất phát từ tình hình trên đây, tác giả lựa chọn đề tài: “Bồi thường thiệt hại do

xâm phạm tính mạng, sức khỏe theo pháp luật Việt Nam” làm đề tài luận văn thạc sĩ của

mình. Đề tài có ý nghĩa khoa học và thực tiễn sâu sắc

2. Tình hình nghiên cứu

Trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng đƣợc nhiều nhà khoa học nghiên

cứu pháp luật quan tâm. Đã có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về trách nhiệm bồi

thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung, trong đó có đề cập đến trách nhiệm bồi

thƣờng thiệt hại do xâm phạm sức khỏe, tính mạng nhƣ các bài viết: Lê Thị Bích Lan:

"Một số vấn đề về trách nhiệm bồi thường thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe,

danh dự, nhân phẩm và uy tín", Luận văn thạc sĩ luật học; Hoàng Quảng Lực “Về trách

nhiệm bồi thường thiệt hại sức khoẻ bị xâm phạm khi người bị thiệt hại có hành vi trái

pháp luật”, Tạp chí Toà án nhân dân số 8-2008; Ths Đinh Văn Quế, “Một số ý kiến về

khoản tiền bù đắp về tinh thần do bị xâm phạm về tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân

phẩm, uy tín quy định tại Bộ luật dân sự”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 20-2009; Đỗ Văn

Chỉnh, “Bàn về bồi thường do tính mạng bị xâm phạm quy định tại điều 610 Bộ luật dân

sự”, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 22-2009; Phùng Trung Tập, “Bồi thường thiệt hại

ngoài hợp đồng về tài sản, sức khoẻ và tính mạng”, năm 2009, Nxb Tƣ pháp, Hà Nội; An

Văn Khoái, “Những bất cập trong quy định về bồi thường thiệt hại do tính mạng bị xâm

phạm”, Tạp chí Toà án nhân dân số 23- 2010; Bùi Nguyên Khánh, “Góp ý về dự thảo Bộ

luật dân sự sửa đổi phần liên quan đến bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng”, Tạp chí

Dân chủ và pháp luật số 10-2010; Nguyễn Văn Hợi, “Những hạn chế và bất cập trong

việc xác định thiệt hại khi sức khoẻ bị xâm phạm theo quy định của pháp luật dân sự Việt

Nam hiện hành” năm 2011, Tạp chí Tòa án nhân dân, số 14-2011; Phùng Thị Tuyết

Trinh, “Quyền bảo đảm an toàn về tính mạng, sức khỏe, thân thể trong pháp luật dân sự

Việt Nam” năm 2011; Nhà pháp luật Việt – Pháp, Tọa đàm trách nhiệm bồi thƣờng thiệt

hại ngoài hợp đồng năm 2011; Nguyễn Công Huy, “Bình luận cơ sở phát sinh bồi thường

thiệt hại ngoài hợp đồng” năm 2012…

Nhìn chung, các đề tài đó đã nêu và phân tích những vấn đề chung về trách nhiệm

bồi thƣờng thiệt hại trong luật dân sự; đƣa ra các yêu cầu cơ bản trong việc xác định trách

nhiệm bồi thƣờng thiệt hại, các quy định của pháp luật dân sự trong việc bồi thƣờng thiệt

hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và uy tín, cơ sở để xác định

trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại, các hình thức và mức bồi thƣờng, những trƣờng hợp

miễn hoặc giảm trách nhiệm bồi thƣờng. Tuy nhiên, các đề tài, công trình nghiên cứu này

hoặc là đã đƣợc thực hiện từ khá lâu hoặc là đề cập đến vấn đề bồi thƣờng thiệt hại do

xâm phạm sức khỏe, tính mạng ở dạng tƣơng đối khái quát. Trong khi đó, tình hình xã

hội biến động và thay đổi không ngừng, mặt khác, nhƣ đã nói ở trên, Bộ luật dân sự cũng

đang trong quá trình sửa đổi, bổ sung để hoàn thiện hơn các chế định, trong đó có chế

định bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng nên đề tài mà tác giả thực hiện sẽ có phạm vi,

phƣơng pháp tiếp cận khác với các đề tài, công trình nghiên cứu trên.

3. Mục tiêu nghiên cứu

3.1. Mục tiêu tổng quát

Luận văn tập trung nghiên cứu các vấn đề lý luận, thực trạng và các quy định pháp luật

về vấn đề bồi thƣờng thiệt hại trong trƣờng hợp sức khỏe, tính mạng bị xâm phạm, từ đó tìm ra

những điểm bất cập, hạn chế để đề xuất giải pháp, kiến nghị hoàn thiện.

3.2. Mục tiêu cụ thể

- Làm rõ khái niệm, đặc điểm, ý nghĩa của việc quy định trách nhiệm bồi thƣờng

thiệt hại ngoài hợp đồng nói chung và quy định về bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính

mạng, sức khỏe nói riêng;

- Phân tích, đánh giá các quy định về bồi thƣờng thiệt hại trong trƣờng hợp sức

khỏe, tính mạng bị xâm phạm. Căn cứ phát sinh trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại và cơ sở

để xác định mức độ thiệt hại khi sức khỏe, tính mạng bị xâm phạm;

- Nghiên cứu các quy định của pháp luật, tìm hiểu thực tiễn áp dụng các quy định

về bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe để tìm ra những vƣớng mắc,

bất cập trong việc áp dụng quy định pháp luật đó. Từ đó, đề xuất đƣợc những giải pháp

cụ thể nhằm hoàn thiện và thực hiện những quy định của pháp luật về bồi thƣờng thiệt do

xâm phạm tính mạng, sức khỏe.

4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu

4.1. Đối tượng nghiên cứu

Luận văn tập trung nghiên cứu các quy định của pháp luật về bồi thƣờng thiệt

hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe và việc áp dụng các quy định này trong thực

tiễn.

4.2. Phạm vi nghiên cứu

Để đảm bảo quyền đƣợc bồi thƣờng thiệt hại do bị xâm phạm đến tính mạng, sức

khỏe cho ngƣời dân, Nhà nƣớc ta ban hành rất nhiều văn bản quy phạm pháp luật ở nhiều

lĩnh vực khác nhau nhƣ hình sự, dân sự, hành chính, bồi thƣờng nhà nƣớc… để điều

chỉnh vấn đề này. Tuy nhiên, trong phạm vi nghiên cứu của đề tài, để tập trung sâu hơn

về vấn đề bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe nhƣ một phần của chế

định bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng và phù hợp với chuyên ngành học, tác giả chỉ đi

vào tập trung nghiên cứu vấn đề bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe

theo pháp luật dân sự Việt Nam.

Bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe đƣợc quy định trong Bộ luật

dân sự và các văn bản hƣớng dẫn thi hành. Đề tài tập trung nghiên cứu các quy định của

pháp luật về bồi thƣờng thiệt hại trong trƣờng hợp sức khỏe, tính mạng bị xâm phạm, tìm

hiểu thực tiễn áp dụng quy định bồi thƣờng trong vụ án dân sự, hình sự để nghiên cứu làm

sáng tỏ những vƣớng mắc, khó khăn khi áp dụng các quy định về vấn đề này. Kết quả nghiên

cứu của đề tài luận văn nhằm tìm ra những phƣơng hƣớng, giải pháp nhằm hoàn thiện pháp

luật về bồi thƣờng thiệt hại trong trƣờng hợp sức khỏe, tính mạng bị xâm phạm.

Các vấn đề khác liên quan đến đề tài nhƣ bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng tác

giả chỉ nghiên cứu ở mức độ làm cơ sở, nền tảng lý luận chung phục vụ cho việc làm

sáng tỏ các vấn đề trong phạm vi đề tài nghiên cứu.

5. Phƣơng pháp nghiên cứu

Luận văn vận dụng phƣơng pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, quan điểm duy

vật biện chứng và duy vật lịch sử, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về Nhà nƣớc và pháp luật; quan

điểm của Đảng Cộng sản Việt Nam về cải cách tƣ pháp và xây dựng nhà nƣớc pháp

quyền xã hội chủ nghĩa.

Trong quá trình nghiên cứu, để hoàn thành đề tài luận văn tác giả sử dụng các

phƣơng pháp nghiên cứu khoa học truyền thống nhƣ: phƣơng pháp phân tích; phƣơng

pháp tổng hợp; phƣơng pháp so sánh, đối chiếu; phƣơng pháp diễn giải, quy nạp; tham

khảo ý kiến của các chuyên gia và những ngƣời làm công tác thực tiễn v.v… để thực hiện

những nội dung đã đặt ra.

6. Kết cấu của luận văn

Ngoài Lời nói đầu, Phần kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, luận văn đƣợc

cơ cấu gồm 03 chƣơng:

Chương 1. Một số vấn đề lý luận về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm

tính mạng, sức khỏe theo pháp luật Việt Nam

Chương 2. Nội dung các quy định của pháp luật dân sự hiện hành về bồi thƣờng

thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe

Chương 3. Thực tiễn áp dụng và các giải pháp hoàn thiện pháp luật dân sự về bồi

thƣờng thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe

Chương 1

MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT

HẠI DO XÂM PHẠM TÍNH MẠNG, SỨC KHỎE

THEO PHÁP LUẬT VIỆT NAM

1.1. KHÁI NIỆM, ĐẶC ĐIỂM CỦA TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI

NGOÀI HỢP ĐỒNG VÀ TRÁCH NHIỆM BỒI THƢỜNG THIỆT HẠI DO XÂM PHẠM

TÍNH MẠNG, SỨC KHỎE

1.1.1. Khái niệm, đặc điểm trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng

Mỗi ngƣời sống trong xã hội đều phải tôn trọng quy tắc chung của xã hội, không thể

vì lợi ích của mình mà xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của ngƣời khác. Khi một

ngƣời vi phạm nghĩa vụ pháp lý của mình gây tổn hại cho ngƣời khác thì chính ngƣời đó

phải chịu bất lợi do hành vi của mình gây ra. Sự gánh chịu một hậu quả bất lợi bằng việc

bù đắp tổn thất cho ngƣời khác đƣợc hiểu là bồi thƣờng thiệt hại (BTTH). Để đảm bảo

quyền và lợi ích hợp pháp của các chủ thể trong xã hội, lợi ích của Nhà nƣớc luôn đƣợc

bảo vệ, Bộ luật Dân sự (BLDS) đã quy định trách nhiệm BTTH với tƣ cách là một chế định

dân sự độc lập nhằm khôi phục lợi ích bị xâm phạm và bù đắp những thiệt hại xảy ra cho

ngƣời bị thiệt hại. Căn cứ vào nguồn gốc phát sinh, trách nhiệm BTTH thƣờng đƣợc phân

thành trách nhiệm BTTH theo hợp đồng và trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng. Như vậy,

có thể nói, trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng là một dạng phổ biến của trách nhiệm

BTTH.

Khác với trách nhiệm BTTH theo hợp đồng có căn cứ phát sinh trên cơ sở một

hợp đồng có trƣớc thì trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng đƣợc hiểu là một loại trách

nhiệm dân sự mà khi ngƣời nào đó có hành vi vi phạm nghĩa vụ ngoài hợp đồng do

pháp luật quy định, xâm phạm đến quyền và lợi ích hợp pháp của ngƣời khác thì phải

BTTH do mình gây ra. Hiện nay, pháp luật Việt Nam quy định chủ yếu về trách nhiệm

BTTH ngoài hợp đồng đối với hành vi xâm phạm đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự,

nhân phẩm, uy tín, tài sản của các cá nhân và tổ chức khác.

Về mặt lý luận, khi nghiên cứu về trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng thì tìm hiểu

về khái niệm và những đặc điểm nổi bật của trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng là một

việc làm cần thiết phải đƣợc coi trọng.

Trách nhiệm BTTH nói chung, trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng nói riêng đƣợc

BLDS năm 2005 quy định tƣơng đối cụ thể tại Điều 307 và chƣơng XXI. Tuy nhiên,

trong các quy định này, nhà làm luật đều không làm rõ khái niệm trách nhiệm BTTH

ngoài hợp đồng mà chỉ nêu lên căn cứ phát sinh trách nhiệm, nguyên tắc bồi thƣờng,

năng lực chịu trách nhiệm, thời hạn hƣởng bồi thƣờng. Cụ thể:

Trách nhiệm BTTH bao gồm trách nhiệm BTTH về vật chất, trách nhiệm bồi

thƣờng bù đắp tổn thất về tinh thần; Trách nhiệm BTTH về vật chất là trách nhiệm bù

đắp tổn thất vật chất thực tế, tính đƣợc thành tiền do bên vi phạm gây ra, bao gồm tổn

thất về tài sản, chi phí hợp lý để ngăn chặn, hạn chế, khắc phục thiệt hại, thu nhập thực tế

bị mất hoặc bị giảm sút; Ngƣời gây thiệt hại về tinh thần cho ngƣời khác do xâm phạm

đến tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín của ngƣời đó thì ngoài việc chấm

dứt hành vi vi phạm, xin lỗi, cải chính công khai còn phải bồi thƣờng một khoản tiền để

bù đắp tổn thất về tinh thần cho ngƣời bị thiệt hại.

Điều 604 BLDS năm 2005 quy định:

Ngƣời nào do lỗi cố ý hoặc lỗi vô ý xâm phạm tính mạng, sức khoẻ, danh

dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, quyền, lợi ích hợp pháp khác của cá nhân, xâm

phạm danh dự, uy tín, tài sản của pháp nhân hoặc chủ thể khác mà gây thiệt hại

thì phải bồi thƣờng. Trong trƣờng hợp pháp luật quy định ngƣời gây thiệt hại phải

bồi thƣờng cả trong trƣờng hợp không có lỗi thì áp dụng quy định đó [27, Điều

604].

Từ những điều luật này, chúng ta có thể thấy, quyền đƣợc đảm bảo an toàn về tính

mạng, sức khỏe, danh dự, nhân phẩm và uy tín không thể tự phát sinh những quan hệ xã

hội liên quan đến tài sản, mà nó chỉ có thể phát sinh khi những quyền này bị ngƣời khác

xâm phạm, có gây thiệt hại về vật chất và tinh thần. Điều đó có nghĩa là, BTTH là quan

hệ phát sinh từ hậu quả của hành vi trái pháp luật xâm phạm đến tính mạng, sức khỏe,

danh dự, nhân phẩm, uy tín, tài sản, các quyền lợi ích hợp pháp khác của cá nhân. BTTH

là hình thức trách nhiệm dân sự nhằm buộc bên có hành vi gây ra thiệt hại phải bù đắp,

đền bù những tổn thất về vật chất, về tinh thần cho bên bị thiệt hại. Điều kiện phát sinh

của trách nhiệm này là có thiệt hại thực tế, có hành vi trái pháp luật, có quan hệ nhân quả

giữa hành vi trái pháp luật của ngƣời gây thiệt hại với thiệt hại xảy ra của ngƣời bị thiệt

hại. Một yếu tố đặc biệt khiến cho trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng khác với trách

nhiệm BTTH nói chung là trách nhiệm này không phát sinh từ hợp đồng.

Vậy, trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng là gì? Qua những phân tích trên, chúng ta

có thể khái quát về trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng nhƣ sau: “Trách nhiệm bồi

thường thiệt hại ngoài hợp đồng là một loại trách nhiệm dân sự phát sinh khi một người

có hành vi vi phạm nghĩa vụ do pháp luật quy định ngoài hợp đồng xâm phạm đến quyền

và lợi ích hợp pháp của người khác thì phải bồi thường thiệt hại do mình gây ra”.

Từ khái niệm trên, chúng ta có thể thấy trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng là một

loại trách nhiệm dân sự, áp dụng đối với ngƣời vi phạm buộc ngƣời này phải gánh chịu

một hậu quả bất lợi, vì vậy nó có đầy đủ đặc điểm của trách nhiệm dân sự nói chung. Tuy

nhiên, trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng còn có những đặc điểm riêng biệt. Cụ thể:

- Về cơ sở phát sinh trách nhiệm: Khác với các loại trách nhiệm pháp lý khác thì trách

nhiệm dân sự có thể phát sinh trên cơ sở sự thoả thuận của các bên, trách nhiệm BTTH ngoài

hợp đồng là một loại trách nhiệm dân sự phát sinh trên cơ sở do pháp luật quy định. Bên

cạnh đó, quyền và nghĩa vụ của chủ thể cũng đƣợc quy định trong các văn bản quy phạm

pháp luật, chủ thể bị vi phạm chỉ có thể yêu cầu chủ thể vi phạm bồi thƣờng trong phạm vi

luật định.

- Về điều kiện phát sinh trách nhiệm: Trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng chỉ phát

sinh khi có đủ các điều kiện do pháp luật quy định. Các điều kiện đó là: Có thiệt hại xảy

ra; có hành vi trái pháp luật; có mối quan hệ nhân quả giữa hành vi trái pháp luật và thiệt

hại xảy ra; có lỗi. Tuy nhiên, riêng về yếu tố lỗi, nếu trong trƣờng hợp pháp luật có quy

định ngƣời gây thiệt hại phải bồi thƣờng cả trong trƣờng hợp không có lỗi thì áp dụng

quy định đó.

- Về chủ thể chịu trách nhiệm: Trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng ngoài việc áp

dụng đối với ngƣời có hành vi trái pháp luật nhƣ các loại trách nhiệm BTTH khác thì còn

áp dụng đối với ngƣời khác nhƣ cha mẹ của ngƣời chƣa thành niên, ngƣời giám hộ đối

với ngƣời đƣợc giám hộ, pháp nhân đối với ngƣời của pháp nhân, trƣờng học, bệnh viện,

cơ sở dạy nghề…

- Về mức bồi thƣờng: BTTH ngoài hợp đồng về nguyên tắc là ngƣời gây thiệt hại

phải bồi thƣờng toàn bộ thiệt hại xảy ra, bao gồm cả vật chất lẫn tinh thần, cả thiệt hại trực

tiếp lẫn gián tiếp. Thiệt hại chỉ có thể đƣợc giảm trong một trƣờng hợp đặc biệt đó là ngƣời

gây thiệt hại có lỗi vô ý và thiệt hại xảy ra quá lớn so với khả năng kinh tế trƣớc mắt và lâu

dài của họ. Khi mức bồi thƣờng không phù hợp với thực tế thì có quyền yêu cầu thay đổi

mức bồi thƣờng.

Từ đó, ta có thể thấy, chế định BTTH ngoài hợp đồng có hai chức năng chính nhƣ:

Thứ nhất, nhằm bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của chủ thể có quyền lợi bị xâm

hại.

Thứ hai, nhằm răn đe, phòng ngừa đối với những ngƣời có hành vi gây thiệt hại.

Tuy nhiên, chế định BTTH ngoài hợp đồng không phải là các quy tắc nhằm khôi

phục thiệt hại, bởi khi thiệt hại đã xảy ra thì không còn cơ hội để khắc phục, bù đắp đƣợc

nữa. Thực chất, chế định BTTH là quy tắc phân bổ lại thiệt hại trong xã hội giữa các chủ

thể có liên quan (tức là ngƣời gây thiệt hại, ngƣời bị thiệt hại hay một bên thứ ba nào

khác). Chế định này còn có chức năng ngăn ngừa hành vi vi phạm pháp luật (chức năng

phòng ngừa). Chức năng này nhằm làm cho các tổ chức, cá nhân trong xã hội ý thức

đƣợc rằng, nếu họ gây thiệt hại cho chủ thể khác, không những họ sẽ không đƣợc khuyến

khích mà còn phải gánh chịu hậu quả bất lợi, thì họ sẽ phải có ý thức kiềm chế hành vi

gây thiệt hại.

1.1.2. Khái niệm, đặc điểm trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do xâm phạm

tính mạng, sức khỏe

1.1.2.1. Khái niệm bồi thường thiệt hại do xâm phạm tính mạng, sức khỏe

Hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe của con ngƣời không chỉ bị truy cứu trách

nhiệm hình sự theo các quy định của Bộ luật Hình sự mà còn phải bồi thƣờng những thiệt

hại do hành vi phạm tội gây ra.

Trƣớc khi có BLDS năm 1995, Tòa án khi xét xử các vụ án về xâm phạm tính

mạng, sức khỏe của con ngƣời căn cứ vào hƣớng dẫn tại Thông tƣ số 173/UBTP ngày

23/3/1972 của Uỷ ban Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao để giải quyết vấn đề BTTH.

Nhƣng kể từ ngày 01/7/1996, các Tòa án phải căn cứ vào quy định của BLDS năm 1995,

theo các quy định này, việc BTTH do hành vi xâm phạm tính mạng, sức khỏe của con

ngƣời là trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng.

Bồi thƣờng thiệt hại trong trƣờng hợp tính mạng, sức khỏe bị xâm hại là một vấn

đề quan trọng của trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng, là mối quan tâm không chỉ đối với

những ngƣời trực tiếp tham gia quan hệ này mà còn là sự trăn trở của nhiều nhà nghiên

cứu, xây dựng và áp dụng pháp luật trong nhiều năm qua.

Nhƣ đã nói, BTTH do xâm phạm tính mạng, sức khỏe là một dạng cụ thể và

thƣờng gặp của trách nhiệm BTTH ngoài hợp đồng, vì vậy khái niệm BTTH do xâm

phạm tính mạng, sức khỏe cũng có đầy đủ các đặc trƣng của khái niệm BTTH ngoài hợp

đồng nói chung, đồng thời nó cũng có một số đặc điểm riêng, phù hợp với tính chất, nội

dung của pháp luật về trách nhiệm BTTH do xâm phạm tính mạng, sức khỏe.

Để làm rõ nội dung của khái niệm BTTH do xâm phạm tính mạng, sức khỏe, trƣớc

hết, cần giải thích về các khái niệm trách nhiệm pháp lý và BTTH.

Theo từ điển luật học:

Trách nhiệm pháp lý là một loại quan hệ pháp luật đặc biệt giữa nhà

nƣớc (thông qua các cơ quan chuyên môn) và chủ thể vi phạm pháp luật (có

thể là cá nhân hoặc pháp nhân), trong đó bên vi phạm pháp luật phải gánh chịu

những hậu quả bất lợi và những biện pháp cƣỡng chế của nhà nƣớc đƣợc quy

định ở chế tài pháp luật. Tức là sự cƣỡng chế của nhà nƣớc buộc ngƣời vi

phạm pháp luật buộc phải chấp hành quy phạm pháp luật, trừng trị ngƣời vi

phạm pháp luật, bắt buộc phải khôi phục lại pháp luật đã bị vi phạm. … Trách

nhiệm pháp lý đƣợc cấu thành bởi các yếu tố: hành vi vi phạm pháp luật; sự

thiệt hại gây ra cho xã hội; mối quan hệ nhân quả giữa hành vi vi phạm pháp

luật và sự thiệt hại gây ra [4].

Nhƣ vậy, có thể hiểu một cách khái quát, trách nhiệm pháp lý là một loại quan hệ

pháp luật đặc biệt giữa Nhà nƣớc (thông qua nhà chức trách, cơ quan Nhà nƣớc có thẩm

quyền) và chủ thể vi phạm pháp luật, trong đó, Nhà nƣớc có quyền áp dụng các biện pháp

cƣỡng chế có tính chất trừng phạt đƣợc quy định trong chế tài của quy phạm pháp luật

đối với chủ thể vi phạm và chủ thể đó có nghĩa vụ phải gánh chịu hậu quả bất lợi do hành

vi của mình gây ra.

Về khái niệm “bồi thƣờng thiệt hại”, Từ điển luật học giải thích nhƣ sau:

Bồi thƣờng thiệt hại là hình thức trách nhiệm dân sự nhằm buộc bên có

hành vi gây ra thiệt hại phải khắc phục hậu quả bằng cách đền bù các tổn thất

về vật chất và tổn thất về tinh thần cho bên bị thiệt hại. Bồi thƣờng thiệt hại

phải có đầy đủ các điều kiện sau đây: có thiệt hại, có hành vi trái pháp luật và

thiệt hại đã xảy ra, ngƣời gây thiệt hại có lỗi [4].

Từ những phân tích trên, có thể hiểu: Trách nhiệm BTTH do xâm phạm tính mạng,

sức khỏe là một loại trách nhiệm mà trong đó người có hành vi trái pháp luật xâm phạm

đến tính mạng, sức khỏe của người khác, gây ra thiệt hại thì phải có nghĩa vụ bồi thường

những thiệt hại về vật chất và tinh thần do chính mình gây ra mặc dù giữa người gây

thiệt hại và người bị thiệt hại không hề có quan hệ hợp đồng hoặc có quan hệ hợp đồng

nhưng hành vi của người gây thiệt hại không thuộc về nghĩa vụ thực hiện hợp đồng đã ký

kết (Ví dụ: Một ngƣời xây nhà, trong quá trình thi công không đảm bảo an toàn, làm gạch

rơi trúng ngƣời đang đi phía bên dƣới gây tử vong thì phải BTTH do xâm phạm tính

mạng của ngƣời bị nạn).

DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO

1. Bộ Giáo dục và đào tạo (2006), Giáo trình Luật Dân sự, Nxb Chính trị quốc gia, Hà

Nội.

2. Bộ Tƣ pháp (2013), Báo cáo số 151/BC-BTP về tổng kết thi hành Bộ luật dân sự, Hà Nội.

3. Bộ Tƣ pháp (2014), Dự thảo Bộ luật dân sự sửa đổi, bổ sung Bộ luật dân sự năm

2005, Hà Nội.

4. Bộ Tƣ pháp (2010), Từ điển Luật học, Nxb Tƣ pháp, Nxb Từ điển bách khoa, Hà

Nội.

5. Trần Minh Châu (2006), “Bồi thƣờng thiệt hại trong trƣờng hợp sức khoẻ và tính

mạng bị xâm phạm một số vấn đề về lý luận và thực tiễn”, Luận văn thạc sĩ luật

học, Trƣờng Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội.

6. Đỗ Văn Chỉnh (2009), “Bàn về bồi thƣờng do tính mạng bị xâm phạm quy định tại điều

610 Bộ luật dân sự”, Tạp chí Tòa án nhân dân, (22), tr.34-37.

7. Nguyễn Văn Cƣơng, Chu Thị Hoa (2005), “Bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng”,

Nghiên cứu lập pháp, Văn phòng Quốc hội, (4), tr. 61-66.

8. Trần Ngọc Dƣơng (2009), “Trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng trong pháp

luật dân sự của Cộng hòa Pháp”, Tạp chí Luật học, (1), tr. 63-71.

9. Võ Sỹ Đàn (2008), “Vƣớng mắc từ thực tiễn áp dụng quy định của pháp luật về bồi

thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng”, Tạp chí Tòa án nhân dân, (6), tr. 23-24.

10. Đỗ Văn Đại (2008), “Bồi thƣờng thiệt hại về tinh thần trong pháp luật Việt Nam”,

Tạp chí Tòa án nhân dân, (16), tr. 15-21.

11. Nguyễn Thị Hạnh (2012), Một số vấn đề về cấu trúc, vật quyền và trái quyền trong

Bộ luật Dân sự Đức mà Việt Nam có thể tham khảo trong quá trình sửa đổi Bộ luật

Dân sự, http://moj.gov.vn/ct/tintuc/Pages/ nghien-cuu-trao-

doi.aspx?ItemID=4495, (Truy cập ngày 15/5/2014).

12. Dƣơng Quỳnh Hoa (2006), “Xác định thiệt hại trong bồi thƣờng thiệt hại do tính mạng

bị xâm phạm”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (3), tr. 25-27.

13. Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (2004), Nghị quyết số 01/2004/NQ-

HĐTP hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ Luật Dân sự về bồi thường thiệt

hại ngoài hợp đồng, Hà Nội.

14. Hội đồng Thẩm phán Tòa án nhân dân tối cao (2006), Nghị quyết số 03/2006/NQ-

HĐTP hướng dẫn áp dụng một số quy định của Bộ luật dân sự về bồi thường thiệt

hại ngoài hợp đồng, Hà Nội.

15. Nguyễn Văn Hợi (2011), “Những hạn chế và bất cập trong việc xác định thiệt hại

khi sức khoẻ bị xâm phạm theo quy định của pháp luật dân sự Việt Nam hiện hành”,

Tạp chí Tòa án nhân dân, (14), tr. 24-30.

16. Nguyễn Công Huy (2012), Bình luận cơ sở phát sinh bồi thường thiệt hại ngoài hợp

đồng, http://doanthanhnienluat.com/modules.php?name= News&op=

viewst&sid=2039, (truy cập ngày 17/5/2014).

17. Bùi Nguyên Khánh (2010), “Góp ý về dự thảo Bộ luật dân sự sửa đổi phần liên

quan đến bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng”, Tạp chí Dân chủ và pháp luật,

(10), tr.20-23.

18. An Văn Khoái (2010), “Những bất cập trong quy định về bồi thƣờng thiệt hại do tính

mạng bị xâm phạm”, Tạp chí Toà án nhân dân (23), tr. 24-25.

19. Lê Thị Bích Lan (1999), “Một số vấn đề về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do xâm

phạm tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm và uy tín”, Luận văn thạc sĩ luật

học, Trƣờng Đại học Luật Hà Nội, Hà Nội.

20. Vũ Thành Long (1999), “Về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp đồng do tính

mạng bị xâm hại theo Điều 614 Bộ luật dân sự”, Tạp chí Kiểm sát, (7), tr. 21.

21. Hoàng Quảng Lực (2008), “Về trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại sức khoẻ bị xâm

phạm khi ngƣời bị thiệt hại có hành vi trái pháp luật”, Tạp chí Toà án nhân dân, (8),

tr. 19-20.

22. Nhà pháp luật Việt – Pháp (2011), Tọa đàm trách nhiệm bồi thường thiệt hại ngoài

hợp đồng, Hà Nội.

23. Đinh Văn Quế (2004), “Trách nhiệm bồi thƣờng thiệt hại do hành vi xâm phạm tính

mạng, sức khoẻ của con ngƣời”, Tạp chí Tòa án nhân dân, (10), tr. 13-20.

24. Đinh Văn Quế (2009), “Một số ý kiến về khoản tiền bù đắp về tinh thần do bị xâm

phạm về tính mạng, sức khoẻ, danh dự, nhân phẩm, uy tín quy định tại Bộ luật dân

sự”, Tạp chí Tòa án nhân dân, (20), tr.28-32.

25. Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (1992), Hiến pháp, Hà Nội.

26. Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2013), Hiến pháp, Hà Nội.

27. Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2005), Bộ luật dân sự, Hà Nội.

28. Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (1995), Bộ luật dân sự, Hà Nội.

29. Quốc hội nƣớc Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam (2011), Bộ luật tố tụng hình

sự, Hà Nội.

30. Nguyễn Thị Kim Thanh (2009), “Trao đổi về bài "Vấn đề bồi thƣờng tổn thất tinh

thần theo khoản 2 điều 610 Bộ luật dân sự"”, Tạp chí Tòa án nhân dân, (22), tr. 40-

42.

31. Phùng Trung Tập (2005), “Cần hoàn thiện chế định bồi thƣờng thiệt hại ngoài hợp

đồng trong Dự thảo Bộ luật dân sự (sửa đổi)”, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, (4),

tr. 28-35.

32. Phùng Trung Tập (2009), Bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng về tài sản, sức khoẻ

và tính mạng, Nxb Tƣ pháp, Hà Nội.

33. Võ Đình Toàn (2013), “Thực tiễn thi hành một số chế định của Bộ luật dân sự phục

vụ công tác xây dựng và hoàn thiện pháp luật dân sự”, Dự án điều tra cơ bản,

tr.155-177.

34. Tòa án nhân dân tối cao (1972), Thông tư số 173/UBTP của Tòa án nhân dân tối cao

hướng dẫn xét xử về bồi thường thiệt hại ngoài hợp đồng, Hà Nội.

35. Tòa án nhân dân tối cao (2012), Quyết định số 74/QĐ-TANDTC về việc phê duyệt Đề án

“Phát triển án lệ của Tòa án nhân dân tối cao”, Hà Nội.

36. Hoàng Tùng (2013), “Vụ cắt hết thận móng ngựa: Ba lần hòa giải bất thành”,

http://dantri.com.vn/suc-khoe/vu-cat-het-than-mong-ngua-hoa-giai-lan-3-bat-

thanh-849363.htm, (truy cập ngày 12/7/2014).

37. Thanh Tùng (2014), Mỹ: Công ty thuốc lá phải bồi thường 23,6 tỷ USD cho một góa phụ,

http://dantri.com.vn/the-gioi/my-cong-ty-thuoc-la-phai-boi-thuong-236-ty-usd-cho-

mot-goa-phu-903420.htm?mobile=true, (truy cập ngày 16/8/2014).

38. Phùng Thị Tuyết Trinh (2011), Quyền bảo đảm an toàn về tính mạng, sức khỏe,

thân thể trong pháp luật dân sự Việt Nam, tr.52-74.

39. Trƣờng Đại học Luật Hà Nội (2013), Giáo trình Luật dân sự Việt Nam, Nxb Công

an nhân dân, Hà Nội.

40. Viện Sử học (2013), Quốc triều hình luật, Nxb Tƣ pháp, Hà Nội.