LỜINÓIĐẦU

Điềuđókhôngphảiđểnói rằngCácMáckhôngbaogiờ sai lầm.Tôikhôngphải thuộc tuýpngười cánh tả thường tuyênbốmột cáchcuồng tínrằngmọiviệcđềucầnđượcphêphán,đểrồikhiđượcyêucầuđưarabaphêbìnhquantrọngvềCácMácthìlạiậmừnínlặng.Việcbảnthântôinghingờmộtvài tư tưởngcủaông sẽđược thấy rõquacuốn sáchnày.NhưngCácMácđãđúngthờiđóvềnhữngvấnđềquantrọngkhiếnchoviệctựgọimìnhlàmộtngườimácxíttrởnênhợplý.KhôngngườinàotheohọcthuyếtFreudhìnhdungrằngFreudkhôngbaogiờsailầm,cũngnhưkhôngcóngườihâmmộAlfredHitchcocknàolạikhôngbảovệmọilờithoạitrongkịchbảncủavịđạodiễnbậcthầyđó.TôiđangcốgắngdiễntảnhữngtưtưởngcủaCácMáckhôngphảilàhoànhảonhưngđángtincậy.Đểchứngminhđiềunày,tôinêuratrongcuốnsách10phêphánphổbiếnnhấtvềCácMác,khôngsắpxếptheothứtựtầmquantrọngmàtôichỉcốgắngphảnbáctừngýkiếnphêphánmột.Theocáchnàytôicũngmongmuốngiớithiệumộtcáchrõràngvàdễtiếpcậntưtưởngcủaôngchonhữngaichưabiếttácphẩmcủaông.Cuốnsáchnàycócănnguyêntừmộttưtưởngduynhấtvànổibật:SẽrasaonếuhầuhếtnhữngphảnbácquenthuộcvềtácphẩmcủaCácMáclàsai?Hayítranếukhôngphảilàhoàntoàncốchấpthìcũnggầnnhưlàvậy? TuyênngôncủaĐảngCộngsảnđãđượcmôtảlà“khôngnghingờgì,đólàtácphẩmduynhấtcóảnhhưởngnhấtđượcviếtratrongthếkỷXIX”[1].Hầunhưkhôngmộtnhà tư tưởngnào,khôngmộtnhàchính trị,khoahọc,quânsự,truyềngiáo…nàolạilàmthayđổiđượctiếntrìnhlịchsửmộtcáchrõràngnhưtácgiảcủaTuyênngôncủaĐảngCộngsản.Khôngmộtchínhphủ nào theo chủ thuyếtĐề các, không có thủ lĩnh du kích nào theo chủnghĩaPlatonhaykhôngcôngđoànnàotheoluậnthuyếtcủaHê-ghen,thậmchíkhôngmộtnhàphêbìnhCácMácquyếtliệtnhấtnàolạiphủnhậnrằngông đã làm thay đổi hiểu biết của chúng ta về lịch sử loài người.Nhà tưtưởngchốngchủnghĩaxãhộiLudwigvonMisesđãmôtảchủnghĩaxãhộilà “phong trào cải cách mạnh mẽ nhất mà lịch sử đã từng chứng kiến,khuynhhướngtưtưởngđầutiênkhôngchỉbóhẹptrongmộtbộphậnnhânloạimàđượcủnghộbởingườidânđủmọisắctộc,quốcgia,tínngưỡngvànềnvănminh”[2].ThếnhưngcómộtquanniệmlạkỳđượclưutruyềnrộngrãichorằngCácMácvà lý thuyếtcủaônggiờđâyđãđượcyênnghỉ -vàđiềunày lạixuấthiện trướcmột trongnhữngkhủnghoảngmang tínhhủydiệtnhấttronglịchsửcủachủnghĩatưbản.ChủnghĩaMác,từbaolâunay

vẫnlàsựphêphánphongphúnhấtvềmặtlýluận,khôngkhoannhượngnhấtvềmặtchínhtrịđốivớihệthốngtưbảnchủnghĩa,thìgiờđâybằnglòngtrởvềdĩvãng. Cuộckhủnghoảngđóítracũngcónghĩarằngcụmtừchủnghĩatưbảnthườngđượcngụytrangdướinhữngmĩtừnhư“kỷnguyênhiệnđại”,“chủnghĩacôngnghiệp”hay“phươngTây”,lạimộtlầnnữatrởnênthịnhhành.Bạncóthểnóihệthốngcònlàđiềutựnhiênnhưkhôngkhíchúngtahítthở,màthayvàođócóthểđượccoilàmộthiệntượngkhámớivềmặtlịchsử.Hơnnữa,bấtcứnhữnggìđượcsinhracũngluôncóthểchếtđi,đólàlýdotạisaocáchệthốngxãhộiluônmuốnthểhiệnmìnhtồntạibấtdiệt.Cũnggiốngnhưcơnsốtxuấthuyếtkhiếnbạncóđượcnhậnbiếtmớivềcơthểcủamình,thìmộtdạngthứccủađờisốngxãhộicóthểđượcnhậnbiếtnónhưthếnàokhinóbắtđầuđổvỡ.CácMáclàngườiđầutiênnhậnbiếtđượcđốitượnglịchsửđượcbiếtđếnlàchủnghĩatưbản–chứngminhnóxuấthiệnnhưthếnào,hoạtđộngtheoquyluậtnàovàcóthểđiđếnchỗkếtthúcrasao.CũnggiốngnhưNewtonđãpháthiệnranhữngsứcmạnhvôhìnhđượcbiếtđến là luật vạn vật hấp dẫn, hay Freud đã chỉ ra hoạt động củamột hiệntượngvôhìnhđượcgọi làvôthức,CácMácđãkhámphácuộcsốnghàngngàycủachúngtađểpháthiệnmộtthựcthểchưatừngđượcnhậnbiếtgọilàphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩa. Trongcuốnsáchnày,tôikhôngnóivềchủnghĩaMácvớitưcáchlàsựphêphánvănhóahayđạođức.Bởivìnói chungđiềuđókhôngđặt ra sựphảnbácđốivớichủnghĩaMácvàdođónócũngkhôngphùhợpvớidựđịnhcủatôi.Tuynhiên,theotôi,khotàngnhữngtácphẩmđồsộvàphongphúmộtcáchphithườngcủaCácMáctheonghĩanàybảnthânnóđãđủlàlýdođểgắnbóvớidi sản củaCácMác.Sựxa lánh, “hànghóahóa”đờisốngxãhội,mộtvănhóathamlam,xâmlược,chủnghĩakhoáilạcvôtâmvàthuyếthưvôngàycàngpháttriển,sựchảymáukhôngngừngvềýnghĩavàgiátrịtừsựtồntạicủaconngười:rấtkhócóthểtìmthấysựthảoluậnthôngminhvềnhữngvấnđềnàymàkhôngmangơnsâusắctruyềnthốngmácxít. Trongbuổiđầucủachủnghĩanamnữbìnhquyền,mộtsốngườitrởnênvụngvềnếunhữngtácgiảnamgiớicóthiệnchítrướcđâythườngviết:“Khitôinói“đànông”(men)dĩnhiêntôimuốnnói“đànôngvàđànbà”(menandwomen).VậytôicũngmuốnnóimộtcáchtươngtựlàkhitôinóiCácMác,tôicũngthườngmuốnnóitớiCácMácvàPh.Ăng-ghen.Nhưngmốiquanhệgiữahaiônglàmộtcâuchuyệnkhác. Tôi rất biết ơn Alex Callinicos, Philip Carpenter và Ellen MeiksinsWood,nhữngngườiđãđọcbảnthảocuốnsáchnàyvàđãcónhữngphêbìnhvàgợiývôgiá.

ĐinhXuânHàvàPhươngSơndịch 1]PeterOsborne,inLeoPanichandColinLeys(eds.):TheCommunistManifestoNow:SocialistRegister,NewYork,1998,p.190.

[2] Robin Blackburn: “Fin de Siècle: Socialism after the Crash”,NewLeftReview,no.185(January/February1991),p.7.

CHƯƠNG1

CHỦNGHĨAMÁCĐÃLỖITHỜI? PHẢNBÁC: ChủnghĩaMácđãkếtthúc.TừngcóthờichủnghĩaMácđượccoilàphùhợpvớimộtthếgiớicủanhữngnhàmáy,nhữngcuộcbạoloạnvìđóikém,nhữngngườicôngnhânmỏ, thợnạoốngkhói,sựkhốncùng trànlanvàđôngđảogiaicấplaođộng.VàtấtnhiênnóchẳngănnhậpgìvớixãhộiphươngTâyhậuhiệnđạingàycàngkhôngcòngiaicấpvàdễdàngbiếnđổivềmặtxãhộinhưngàynay.ChủnghĩaMácchỉlàmộtthứgiáođiềucủanhữngkẻcốchấp,sợhãihoặcbịlừadối,khôngdámthừanhậnrằngthếgiớingàynayđãvàđangthayđổiđểtrởnêntốtđẹphơn,cảvềnghĩađenlẫnnghĩabóng. BIỆNGIẢI: ChủnghĩaMácđãkết thúccóvẻnhưlàmộtâmthanhdễchịuđốivớinhữngngườiMác-xítbấtcứnơiđâu.Họcóthểthôituầnhànhvàbãicông,quaytrởvềvớisựchechở,đùmbọccủagiađìnhvẫnđầyưutưphiềnmuộn,annhàntậnhưởngmỗibuổitốiởnhàthayvìphảithamgianhữngbuổihộihọptẻnhạt.NgườiMác-xítgiờđâychẳngmonggìhơnlàkhôngcònMác-xítnữa.TrởthànhmộtngườiMác-xítthậtchẳngkhácnàomộtPhậttửhaylàmột tỷ phú vậy. Không những thế,một ngườiMác-xít còn nhưmột thầythuốcchuyên làmphúc.Nghĩa làngườiđóphải làngười thậtkiên trì,bềnchí,thậtchuyêntâmvàocôngviệccứuchữangườibệnhđểrồisaukhibệnhkhỏithìchẳngcònaicầnđếnhọnữa.Cũnggiốngnhưvậy,sứmệnhcủacácchínhtrịgiagiáođiềulàđiđếncáiđíchmàởđóvaitròcủahọkhôngcòncầnthiếtnữadonhiệmvụđãhoàntất.Khiđó,họcóthểthoảimáirútlui,đốtbỏđinhữngtấmhìnhCheGuevara,cầmlạichiếcđànvi-ô-lông-xenbịlãngquênbaongày tháng, cùngnhauđàmđạovềđiềugì đó thúvị hơn là cácphương thứcsảnxuấtÁchâu.Giảsử trong20nămtớivẫn tồn tạiđâuđónhữngngườiMác-xíthaynhữngngườitheothuyếtnamnữbìnhquyềnthìđóquảlàmộtviễncảnhđángbuồn.ChủnghĩaMácbaohàmmộtsứmệnhchỉmangtínhtạmthờimàgiảithíchtạisaobấtkỳaitừngcốnghiếnhếtmìnhchonócuốicùngcũngkhônghiểuđược.CómộtcuộcsốngsauchủnghĩaMáclàtoànbộgiátrịcủachủnghĩaMác. Viễncảnhlàmsaymêlòngngườikhácthườngnàycómộtvấnđềduynhất.ChủnghĩaMáclàsựphêphánchủnghĩatưbản.Đólàsựphêphánsâusắc, toàn diện và khắt khe nhất từ trước đến nay. Không những thế, chủ

nghĩaMáccòn là sựphêphánduynhất làm thayđổibộphận lớncủa thếgiới.Điềuđómuốnnóirằng,chừngnàochủnghĩatưbảncòntồntại,thìchủnghĩaMáccũngsẽ tồn tại.Đào thảiđối thủcủamình là tựđào thảichínhmình.Trướckhibiếnmất,chủnghĩatưbảnvẫnsẽmạnhmẽnhưxưa. HầuhếtnhữngphêpháncủachủnghĩaMácngàynayđềukhôngtranhluậnvềđiểmnày.Thayvàođó,họtuyênbốrằng,hệthốngtưbảnchủnghĩađã thayđổinhiềuđếnmứckhôngcònnhậnbiếtđượcnữa sovới thời củaCácMác,vàdođónhững tư tưởngcủaCácMáckhôngcònphùhợpnữa.Trướckhixemxétnhậnđịnhnàymộtcáchchitiết,cầnlưuýrằngbảnthânCácMácluônýthứcđượcbảnchấtkhôngngừngvậnđộngcủacáihệthốngmàôngphảnbác.ChínhnhờcóchủnghĩaMácmàchúngtacóđượcnhữngkháiniệmvềcáchìnhtháilịchsửkhácnhaucủatưbản:tưbảnthươngmại,nôngnghiệp,côngnghiệp,độcquyền, tàichính,đếquốc…Vậythì tạisaoviệcchủnghĩatưbảnthayđổibộmặtcủanótrongnhữngthậpniêngầnđâylạilàmmấtniềmtinvàomộthọcthuyếtvốncoisựthayđổilàthuộctínhcủachủnghĩatưbản?Khôngnhữngthế,CácMáccòntiênđoántrướcsựthuhẹplại của giai cấp công nhân và tự tăng lênmạnhmẽ của lao động cổ cồn.Chúngtasẽxemxétvấnđềnàyởphầnsau.CácMácthậmchícònnhìnthấytrướcđượccáimàchúngtagọingàynaylà“toàncầuhóa”.Đâyquảthựclàmộtđiềukỳlạđốivớimộtngườicó tư tưởngbịcoi làcổxưa.Songcólẽchínhphẩmchất“cổxưa”củaCácMácđãkhiếnchoCácMácvẫncòngiátrịđếnngàynay.CácMácbịlênánlàlạchậubởichínhnhữngngườicổxúychomộtchủnghĩa tưbảnđangnhanhchóngquay trở lạimứcđộbấtbìnhđẳngnhưdướithờiVictoria.Vàonăm1976,rấtnhiềungườiởphươngTâyđãnghĩ rằngchủnghĩaMáccócơ sởhợp lý.Nhưngđếnnăm1986nhiềungườitrongsốhọđãkhôngcònnóinhưvậynữa.Vậythìchínhxácđiềugìđãxảy ra?Phảichăngnhữngconngườinàyđãbịchết trêngiàn thiêucủanhữngđứatrẻchậpchữngbiếtđi?PhảichăngchủnghĩaMácgiờđâyđãbịphát hiện là nhảmnhí bởimột nghiên cứumới nàođógây chấnđộng thếgiới?LiệuchúngtacótìnhcờpháthiệnramộtbảnthảocủaCácMácbịthấtlạctừbaolâunaythúnhậnrằngtấtcảchỉlàtròđùa?KhôngphảichúngtagiậtmìnhkhámphárarằngCácMáclàmthuêchochủnghĩatưbản.Điềunàythìchúngtaaicũngbiết.NếuchẳngcócáinhàmáydệtErmen&EngelsởSalforddochacủaPh.ĂngghenlàmchủthìchắchẳnCácMácđãkhôngthểchorađờinhữngbútchiếnchốnglạinhữngchủsảnxuấtbôngvải. Quả là cóđiềugìđóđãxảy ra tronggiaiđoạnnày.Kể từgiữanhữngnăm1970trởlạiđây,hệthốngphươngTâyđãtrảiquanhữngthayđổiquantrọng[1].Đólàsựchuyểnđổitừsảnxuấtcôngnghiệptruyềnthốngsangnềnvănhóa“hậucôngnghiệp” trongđóbaogồmchủnghĩa tiêudùng, truyềnthông,côngnghệthôngtinvàngànhdịchvụ.Nhữngdoanhnghiệpcóquy

mônhỏ,phitậptrunghóa,linhhoạt,vàkhôngbuộcphảitheotôntithứbậcđangnổilên.Cácthịtrườngđượcdỡbỏcácquyđịnhđiềutiết,vàphongtràogiai cấp công nhân bị đè nén gay gắt cả về phương diện luật pháp lẫnphươngdiệnchính trị.Lòng trung thànhgiai cấp truyền thốngbị suyyếu,trongkhiđónhữngbảnsắcđịaphương,giới tínhvàsắctộcngàycàngnổilênmạnhmẽ.Chínhtrịngàycàngbịthâutómvàlũngđoạn. Côngnghệthôngtinmớiđóngvaitròchủđạotrongviệcđẩynhanhquátrìnhtoàncầuhóacủahệthốngtưbảnchủnghĩa,nhấtlàkhimộtnhómcôngtyxuyênquốcgiachiphốisảnxuấtvàđầutưtrênkhắphànhtinhnhằmtìmkiếm lợinhuậnnhanhnhất.Nhiềucơsởsảnxuấtđượcchuyểnđếnnhữngnơicónguồnnhâncôngrẻtạicácquốcgia“kémpháttriển”,khiếnmộtsốngườiphươngTâyđầuócthiểncậnvộivãkếtluậnrằng,giờđâyngànhcôngnghiệpnặngđãbiếnmấtkhỏihànhtinhnày.Tiếpsausựlưuđộngmangtínhtoàncầunàylàluồnglaođộngdicưxuyênquốcgia,kéotheođólàsựtrỗidậycủachủnghĩaphânbiệtchủngtộcvàchủnghĩaphátxítkhidòngngườinhậpcưnghèokhổđổxôđếnnhữngnềnkinh tếphát triểncao.Trong lúccácquốcgia“ngoạivi”đangphảiđốiphóvớiđiềukiệnlaođộngcơcực,cáctài liệu sản xuất bị tư hữu hóa, chế độ phúc lợi bị cắt giảmvà gánh chịunhữngđiềukiệnthươngmạibấtbìnhđẳngquáiác,thìcácvịgiámđốcđiềuhànhđếntừcácnướcgiàunớilỏngcàvạt,đểphanhcổáo,gặmnhấmsứckhỏetinhthầncủanhânviên. ĐãchẳngxảyrađiềugìkhihệthốngTBđangtrongthờikỳsungsứcvàvôtư.Nhưngnhữngbiểuhiệnhunghãnnhưgầnđây,cũnggiốngnhưhầuhết cáchình thứcgâyhấnkhác, cónguyênnhân từ sự lo lắng sâuxabêntrong.Nếunhưhệthốngtưbảnchủnghĩatrởnênbuồnvuithấtthường,thìđó là vì sức khỏe của nó đang âm thầm suy nhược. Sự bùng nổ thời hậuchiếnđộtngộtbiếnmấtđãdẫnđếnsựthayđổitổchứcnày.Cạnhtranhquốctếgiatăngkhiếntỷlệlợinhuậngiảmsút,vắtkiệtcácnguồnđầutưvàlàmchậmtỷlệtăngtrưởng.Thậmchínềndânchủxãhộigiờđâycũngtrởthànhmộtsựlựachọnchínhtrịquácựcđoanvàđắtđỏ.Dođó,vịtrísânkhấuđãphảinhườngchoReaganvàThatcher,nhữngnhânvậtgópphầndỡbỏcácnhàmáysảnxuấttruyềnthống,kìmkẹpphongtràolaođộng,chophépthịtrườngnhảphanhchạyhếttốclực,củngcốhơnnữacánhtaytrấnápcủanhànướcvàủnghộnhiệtthànhmộtthứtriếtlýxãhộimớiđượcbiếtđếnlàthóitham lam trơ tráo.Đầu tư cho sản xuất được thay bằngđầu tư vào ngànhdịchvụ, tàichínhvà truyền thôngchính làcáchphảnứng trước tình trạngkhủnghoảngkinhtếkéodài,chứkhôngphảilàmộtcúnhảyvọttừmộtthếgiớicũkỹxấuxasangmộtthếgiớimớimátmẻvàdũngcảm. Tuynhiên,khócóthểtinrằng,hầuhếtnhữngngườitheoquanđiểmcấp

tiếntrongthờikỳtừnhữngnăm1970đếnnhữngnăm1980thayđổisuynghĩcủamìnhvềhệthốngtưbảnchủnghĩachỉđơngiảnvìcácnhàmáydệtvảingàycàngítđi.Đókhôngphải là lýdokhiếnhọ từbỏchủnghĩaMácmàchínhlàniềmtinrằngkhôngdễgìphádỡđượccáichínhthểmàhọđangđốimặt.Cáimangtínhquyếtđịnhkhôngphảilànhữngảotưởngvềchủnghĩatưbảnmới,màchính là sựvỡmộngvềkhảnăng thayđổichủnghĩa tưbản.Chắcchắncónhiềungườimột thờiđi theochủnghĩaxãhội từngbiệnhộchonỗiuuấtcủamìnhbằngcáchtuyênbốrằng,nếunhưchủnghĩatưbảnkhôngthayđổiđược,thìviệcgìphảilàmđiềuđó.Tuynhiên,lýdovẫnlàởchỗthiếuniềmtinvàomộtsựthayđổicókhảnăngthuyếtphục.Dophongtràogiaicấpcôngnhânbịbópméovàthấmđẫmmáu,phechínhtrịcánhtảthoáiluimạnhmẽ,tươnglaidườngnhưđãbiếnmấtkhôngcòndấuvết.Đốivớimột sốngười cánh tả, sự sụpđổcủaLiênXôvàcácnướcxãhội chủnghĩaĐôngÂudiễnravàocuốithậpniên1980đãkhiếnhọthựcsựtỉnhngộ.Khôngphải tựnhiênmàtrào lưucấp tiến thànhcôngnhấtkỷnguyênhiệnđại (chủnghĩadân tộc cáchmạng)vào thờiđiểmnàycũnghoàn toàn suykiệt.Cáiđãsảnsinhravănhóahậuhiệnđạivàsựphủnhậncủanóđốivớicáigọilàđạiluậnthuyết(grandnarratives)vàlờituyênbốhàohùngvề“SựkếtthúccủaLịchsử”chínhlàsựtinchắcrằnggiờđâytươnglailànhiềuthứhơn hiện tại.Hoặc, nhưmột nhà hậu hiện đại cởimở từng nói: “Hiện tạicộngvớinhiềusựlựachọnhơn”. Vậythì,nguyênnhângâymấtniềmtinvàochủnghĩaMáctrênhếtlàsựcảmnhậndầndầnvềcănbệnhbấtlựcchínhtrị.Khómàgiữđượcniềmtinvàosự thayđổikhisự thayđổikhôngnằmtrongchươngtrìnhhànhđộng,thậmchí làcàngkhókhingười tacầnphảiduy trìniềm tinbằngmọigiá.Cuốicùng,nếunhưkhôngtránhđượcsựtấtyếuhiểnnhiênthìchúngtasẽkhôngbaogiờbiếtđượccái tấtyếusẽ tấtyếunhư thếnào.Nếunhữngkẻnhátgancốbámvíuvàocácluậnđiểmtrướcđâycủahọtronghaithậpniênnữa,họcólẽsẽchứngkiếnmộtchủnghĩatưbảnthậthảhê,đắcchívàvữngchắcđếnnỗimàvàonăm2008,nóchỉviệctiếptụcchonhữngmáyrúttiềntựđộnghoạtđộng trêncácđại lộxahoa.Nhữngkẻnhátganấycònđượcchứngkiếncảmộtchâu lụcphíanamKênhđàoPanamachuyểnhẳn sangphíachínhtrịcánhtả.Giờđây“Sựkết thúccủaLịchsử”đangởđiểmkếtthúc.DùthếnàođinữathìngườiMác-xítcũngcầnphảilàmquenvớithấtbại. Thực ra họ đã từng chứng kiến những kết cục còn thê thảm hơn thếnhiều.Lợithếchínhtrịluônởvềphíachếđộcầmquyền,nếuchỉvìhọcónhiềuxetănghơnlàtacó.Tuynhiênnhữngviễntưởngnóngvộivàhyvọngsụcsôinhữngnămcuốithậpkỷ1960đãkhiếnchosựsuysụpnàytrởthànhmộtliềuthuốcđắngkhónuốtđốivớinhữngngườitừngkinhquathờikỳđó. Dođó,điềukhiếnchochủnghĩaMáccóvẻkhôngcònhợplýkhôngphải

làởchỗchủnghĩa tưbảnđã thayhìnhđổidạng.Vấnđềởđâyhoàn toànngược lại.Thực tế làhệ thống tưbản chủnghĩavẫnđanghoạtđộngbìnhthường,thậmchílàcòntốthơnbìnhthường.ĐiềunựccườilàchínhnhữngcáitưởngnhưgiúpđảpháchủnghĩaMáclạicũnglàmtăngthêmniềmtinvàonhữngkhẳngđịnhcủachủnghĩaMác.Nóđượcđẩyđếncựcđiểmbởivìtrật tựxãhộimàchủnghĩaMácđươngđầu, thayvì trởnênnhântừvàônhòahơn, thì lại trở thành tànnhẫnvàcựcđoanhơnbaogiờhết.VàchínhđiềunàylàmchosựphêpháncủaCácMácđốivớitoànbộhệthốngtưbảnchủnghĩathànhđúngđắnhơn.Xéttrênquymôtoàncầu,tưbảnđãtrởnênbịtậptrungnhiềuhơnvàotaymộtsốítngườivàngàycàngmangtínhchấtcướpbóc,còngiaicấpcôngnhânkhôngngừngtănglênvềsốlượng.Hoàntoàncóthểhìnhdungmộttươnglaimàởđónhữngkẻsiêugiàusốngtrongnhữngkhubiệtthựkíncổngcaotườngvàđượccanhgáccẩnmật,trongkhiđókhoảngmộttỷngườiphảisốngtrongcáckhunhàổchuộttồitàndơdáyvớitrạmgácvàtườngràothépgaibaoquanh.Trongtìnhcảnhđó,tuyênbốrằngchủnghĩaMácđãkếtthúcchẳngkhácgì lời tuyênbốrằngcôngviệccứuhỏalàhếtthờibởivìnhữngkẻphónghỏađãtrởnêncựckỳkhônngoanvàxảoquyệt. NhưCácMáctiênđoán,bấtbìnhđẳngthunhậptrongthờiđạicủachúngtađãtănglênmạnhmẽ.ThunhậpcủamộttỷphúngườiMexicongàynaytươngđươngvớisố tiềnkiếmđượccủa17 triệuđồngbàonghèokhổnhấtcủaôngta.Chủnghĩatưbảnđãtạorasựthịnhvượnghơnbaogiờhếtmàlịchsửnhânloạitừngchứngkiến,nhưngcáigiáphảitrảlàvôcùnglớn,nhấtlàkhinóiđếncảnhbĩcựccủahàngtỷconngười.TheoNgânhàngThếgiới,trongnăm2001đến2,74tỷngườisốngdựavàomứcthunhậpdưới2đôlamỗingày.Chúngtađangđốidiệnvớimộttươnglaigầnnhưlàchắcchắnmàởđócácquốcgiacóvũkhíhạtnhângâychiếnđểgiànhgiậtnhữngnguồntàinguyênngàymộtkhanhiếm.Màsựkhanhiếmtàinguyênấylạichínhlàhệquảcủachủnghĩatưbản.Vàlầnđầutiêntronglịchsử,dạngthứcsốngđangphổbiếncủachúng ta có sứcmạnhkhôngchỉ sản sinh ra chủnghĩaphânbiệtchủngtộc,làmlanrộngtìnhtrạngngusivănhóa,đẩychúngtavàocáccuộcchiến tranhhayxuachúng tavàocác trại tập trung,màcònquétsạchchúngtarakhỏihànhtinhnày.Chủnghĩatưbảnsẽsẵnsàngchốnglạixãhộinếunhưđiềuđómanglạilợinhuận,vàđiềuđógiờđâycónghĩalàsựhủydiệtnhân loại trênmộtquymôkhôn lường.Cáiđiều từngbị coi làýtưởngkhảihuyềnkhôngcóthựcthìngàynaylạiđơngiảnlàmộtchủnghĩahiệnthựcnghiêmtúc.Khẩuhiệutruyềnthốngcủaphecánhtả“chủnghĩaxãhộihaylàsựmanrợ”chưabaogiờtỏrathíchhợpxácđánghoncũngchưabaogiờthiếuđisựkhoatrươngkhoemẽ.Trongnhữngđiềukiệnkhốncùngnày, như Fredric James đã viết: “Chủ nghĩa Mác dứt khoác lại phải

đúng”[2].Bấtbìnhđẳngmộtcáchlạkỳvềcủacảivàquyềnlực,chiếntranhngangngược,sựbóclộtthậmtệ,vàmộtnhànướchàkhắc,thôbạo:nếunhưtất cả những đặc điểm nàymô tả thế giới ngày nay, thì đó cũng chính lànhữngvấnđềmàchủnghĩaMácđãtừngđềcậpvàlênántronggầnhaithếkỷ.Vậythìcóthểchorằngvẫncònmộtvàibàihọcđểgiáodụchiệntại.BảnthânCácMáctừngấntượngmạnhmẽvớidiễnbiếnbạolựckinhhoàngkhitầnglớplaođộngthànhthịbịcưỡngép,bịnhổbậtgốcrễnôngdântạinướcAnhnơiôngsinhsống-mộtquátrìnhmàBrazil,TrungQuốc,NgavàẤnĐộhiệnđangphải trảiqua.TristramHuntviết rằng tácphẩmHànhtinhổchuộtcủaMikeDavis,mộtcuốnsáchkểvề“nhữngnúiphânhôithối”quáquenthuộcvớinhữngkhuổchuộtngàynayởLagoshayDhaka,cóthểxemnhưmộtphiênbảnmớichotácphẩmTìnhcảnhgiaicấpcôngnhânAnh(TheCondition of theWorking Class) của Ph.Ăng-ghen. Khi Trung Quốc biếnthànhcôngxưởngcủathếgiới,thìnhưHuntbìnhluận:“nhữngđặckhukinhtếởQuảngĐôngvàThượngHải lạigợinhớđếnManchestervàGlasgowcủathờinhữngnăm1840”[3]. VậyđiềugìxảyranếunhưkhôngphảichủnghĩaMáclỗithờimàchínhchủnghĩatưbảnđãlỗithời?QuaytrởlạinướcAnhthờiVictoria,CácMácđãnhìnthấysựsuytàncủachếđộ.Saukhithúcđẩysựxãhộipháttriểnởthờihoàngkimcủamình,chủnghĩa tưbảnngàynay trởnên lềmề,chậmchạpđitheosausựpháttriểnxãhội.CácMáccoixãhộitưbảnđầynhữngthứhãohuyền,hoangđườngvàsùngbái,chodùnótựhàonhiềuvềtínhhiệnđại củamình.Chính sựkhai sáng của chủnghĩa tưbản–niềm tinđầy tựmãnvàotínhhợplývượttrộicủanó–cũngchỉlàmộtthứmêtín.Nếuchủnghĩatưbảncóthểcónhữngtiếnbộđángkinhngạcnàođó,thìsẽcómộtcảmnhậnkhácrằngchẳngquanóbuộcphảicốhếtsứcchỉđểtồntại,CácMácđãtừngnhậnxétrằng,giớihạncuốicùngcủachủnghĩatưbảnchínhlàtưbản,vàquátrìnhtáisảnxuấtkhôngngừngcủatưbảnlàranhgiớimàchủnghĩatưbảnkhôngthểvượtqua.Bởivậy,vẫncócáigìđótĩnhlặngvàlặpđilặplạimộtcáchđángngờvềchínhcáihệthốngnăngđộngnhấttrongmọihìnhtháixãhộitồntạitronglịchsử.CáithựctếrằngcơsởlogicchốngđỡchochủnghĩatưbảnvẫnkhôngthayđổichínhlàlýdovìsaosựphêpháncủaCácMácđốivớichủnghĩatưbảnvẫncógiátrịđếntậnngàynay.Chỉkhinàochủnghĩa tưbản thực sựcókhảnăngphávỡnhữnggiớihạncủachínhnó,đồngthờimởđườngchonhữnggìthậtsựmớimẻ,thìsựtừbỏhọcthuyếtMácmớitrởthànhhiệnthực.Thếnhưngchủnghĩatưbảnkhôngthểtạodựngđượcmộttươnglaimàkhôngtáisảnsinhhiệntạicủanótheođúngtrìnhtự.Vàrõràng,sẽcònnhiềulựachọnkhácnữa. Chủnghĩatưbảnđãđemlạinhữngthànhtựuvậtchấtkhổnglồ.Mặcdùcáchtổchứcsắpxếpđờisốngnàyđãcóthờigiandàiđểchứngtỏkhảnăng

thỏamãnmọinhucầucủaconngười,thìnaydườngnhưnókhôngcònlàmđượcđiềuđónữa.Vậychúng taphảichờđợibao lâunữađểchủnghĩa tưbảnthựchiệncamkếtcủamình?Tạisaochúngtavẫntiếptụcthỏamãnvớicâuchuyệnhoangđường rằng sựgiàucó thầnkỳđược tạo rabởiphươngthứcsảnxuấtnàysẽđếnvớitấtcảmọingườivàothờiđiểmthíchhợp?Liệuthếgiớicóđốixửvớinhữngtuyênbốtươngtựcủanhữngngườicựctảbằngsựđộlượngônhòatheokiểuchúngtahãychờxemsao?Nhữngngườicánhhữutừngthừanhậnrằngsẽ luôncónhữngbấtcônglớn tồn tạingay tronglònghệthốngtưbảnchủnghĩa,nhưngmuốncónhữngthayđổithìrấtkhóvàbiếtđâulạitrởnêntồitệhơn.Chíítnhữngngườitheoquanniệmnàyvẫncòntrungthựchơnlànhữngkẻchỉbiếtxưngtụngrằngrồimọichuyệnsẽtốtđẹp.Nếungẫunhiênđãcócảngườigiàuvàngườinghèo, cũngnhưngẫunhiêncócảngườidađenvàngườida trắng, thìnhững lợi thếcủasựgiàusangsẽcóthểlantruyềnkịpthờitớinơikhốnkhó.Thếnhưngnếunóirằngcó những người nghèo túng và có cả những người giàu có thì thật chẳngkhácnàonóirằngthếgiớinàycócảcảnhsátlẫntộiphạm.Màthựctếlànhưvậy,nhưngviệcđócheđậymộtsựthậtrằng,cócảnhsátlàbởivìcónhữngtêntộiphạm. [1]MặcdùmộtsốnhàMarxistvẫnnghingờtầmquantrọngvềnhữngthay đổi này. Chẳng hạn như Alex Callinicos trong tác phẩm AgainstPostmodernism,Cambridge,1989,Chương5.

[2] Fredric Jameson:Hệ tư tưởng của học thuyết (The Ideologies ofTheory),London,2008,p.514."

[3]TristramHunt:“WaroftheWords”,Guardian,9May2009.

CHƯƠNG2

CHỦNGHĨAMÁCLÀĐỘCTÀI,BẠOLỰC? PHẢNBÁC: ChủnghĩaMáccóthểrấtđúngđắnvềmặtlýthuyết.Tuynhiên,khiđivàothựctiễnthìkếtquảlạilàkhủngbố,độctàivàgiếtngườihàngloạttrênquymôchưatừngcó.ChủnghĩaMáccóthểlàmộttưtưởngtốtđẹpđối vớinhữnghọcgiảphươngTâygiàucó–nhữngngười coi tựdovàdân chủ là một lẽ đương nhiên. Nhưng đối với hàng triệu người bìnhthường,nó lại cónghĩa làđóinghèo,khổ sở,hànhhạ, laođộngcưỡngbức, một nền kinh tế đổ vỡ và một nhà nước áp bức nặng nề. Nhữngngườibấtchấptấtcảvẫntiếptụcủnghộhọcthuyếtnàylànhữngngườingudốt,đángkhinhhoặctựlừadốimình.Chủnghĩaxãhộiđồngnghĩavớithiếutựdo,nócònđồngnghĩavớithiếuhànghóavậtchất,bởivìđâychắcchắnlàhậuquảcủaviệcxóabỏthịtrường. BIỆNGIẢI: Rất nhiều người phươngTây ủng hộ nhiệt tình cho những tổ chức vôdanh. Những người theo đạo Thiên Chúa chẳng hạn. Không có gì lạ khinhữngngười tử tếgiàu lòng trắcẩnủnghộ toànbộsựkhaihóavănminhngậpchìmtrongmáu.Nhữngngườitựdo,nhữngngườibảothủcùngvớirấtnhiềungườikhácnữacũngvậy.Nhữngnướctưbảnhiệnđạilàkếtquảcủamộtlịchsửnôdịch,diệtchủng,bạolựcvàbóclộtmộtcáchđángghêtởm–hơncảTrungQuốc thờikỳcủaMaohayLiênXô thờikỳcủaStalin.Chủnghĩatưbảncũngđượctôiluyệntrongmáuvànướcmắt;chỉcóđiềunóđãtồntạiđủlâuđểquênđinỗikhủngkhiếpấy,thếnhưngchủnghĩaStalinvàchủnghĩaMaolạikhôngđượcnhưvậy.NếuCácMácđượcthathứchosựlãngquênnày,mộtphầnlàdoôngđãsốngởthờinhữngchếđộđóvẫnchưađượchìnhthành. Mike Davis viết trong cuốn Sự tàn sát khủng khiếp cuối thờiVictoria(LateVictorianHolocausts)vềhàngchụctriệungườiẤnĐộ,châuPhi,TrungQuốc,Brazil,TriềuTiên,Ngavàrấtnhiềunướckhácchếtdonạnđói,hạnhánvàdịchbệnhmàhoàntoàncóthểtránhđượccuốithếkỷXIX.Phầnnhiềunhữngthảmhọanàylàkếtquảcủatínđiềuthịtrườngtựdo,vídụnhưgiángũcốctăngvọtlàmcholươngthựcvượtrangoàikhảnăngcủanhữngngườibìnhthường.NhưngtấtcảnhữngđiềucổquáiđókhôngphảicổxưanhưdướithờiNữhoàngVictoria.TronghaithậpkỷcuốicủathếkỷXX,sốngườitrênthếgiớisốngdưới2đôlamộtngàyđãtănglênđếngần

mộttrămtriệu[1].Ngàynay,cứbatrẻemởAnhthìcómộttrẻemsốngdướimứcđủăn, trongkhinhữngngườiquản lýngânhàng lạingúngnguẩykhimứcthưởnghàngnămcủahọgiảmxuốngcònmộttriệubảng. Nóiđúngrathìchủnghĩatưbảncũngmanglạichochúngtanhữnghànghóaquýgiábêncạnhnhữngthứghêtởm.KhôngkểtầnglớptrunglưumàCácMáccangợihếtlời,chúngtacólẽsẽthiếuđimộtdisảnvềtựdo,dânchủ,quyềncôngdân,chủnghĩanamnữbìnhquyền,nềncộnghòa,tiếnbộkhoahọcvànhiềuthứkhácnữa,cũngnhưthiếumộtlịchsửvềđìnhtrệkinhtế,bóclộtsứclaođộng,chủnghĩaphátxít,chiếntranhđếquốcvàtàitửđiệnảnhMelGibson.Nhưng cái đượcgọi là chếđộxãhội chủnghĩa cũng cónhữngthànhtựucủanó.TrungQuốcvàLiênXôđãđưanhữngcôngdâncủamìnhrakhỏilạchậukinhtếđểđếnvớithếgiớicôngnghiệphiệnđại,nhưnglạibằngcáigiákhủngkhiếpvềconngười;vàcáigiálớnnhưvậymộtphầnlàdotháiđộthùđịchcủaphươngTâytưbảnchủnghĩa.TháiđộthùđịchđócũngđãbuộcLiênXôphảichạyđuavũtrang,làmchonềnkinhtếốmyếucủanướcnàylụnbạihơn,vàcuốicùngsụpđổ. Nhưngtrongkhiđó,cùngvớicácnướcvệtinhcủamình,LiênXôđãcốgắngđạtđượcnhàở,nhiênliệu,giaothôngvàvănhóagiárẻ,việclàmđầyđủvànhữngdịchvụxãhộiấntượngchomộtnửadânsốchâuÂu,cũngnhưmộtmứcđộcôngbằngvàđầyđủvềvậtchấtmàkhôngmộtquốcgianàotrong sốđó trướcđâycó thể sánhđược.NướcĐôngĐứccộng sảncó thểkiêuhãnhvềmột trongnhữnghệ thốngchămsóc trẻemtốtnhất thếgiới.LiênXôgiữmộtvaitròquantrọngtrongviệcchốnglạichủnghĩaphátxíttàn bạo, đồng thời làm lung lay các cường quốc thực dân. Nó cũng tăngcườngsựđoànkếtgiữacáccôngdâncủamìnhmàcácquốcgiaphươngTâydườngnhư chỉ có thểgiànhđượckhi họgiết chócngười bảnxứởnhữngmảnhđấtkhác.Nóiđúngrathìtấtcảnhữngcáiđókhôngthaythếđượctựdo,dânchủvàrautươitrongcửahàng,nhưngkhôngthểbỏquanhữnggiátrịđó.KhimàtựdovàdânchủcuốicùnglàcứucánhchokhốiXôviết,thìhọđãlàmđiềunàydướihìnhthứcmộtliệuphápsốckinhtế,mộtdạngcướpngàyđượcgọimộtcáchmĩmiềulàtưnhânhóa,khiếnhàngchụctriệungườithấtnghiệp,nghèođóivàbấtbìnhđẳngtăngnhanhmộtcáchlạlùng,dịchvụchămsóctrẻemmiễnphíbiếnmất,phụnữbịmấtquyềnbìnhđẳng,mạnglướiphúclợixãhộisụpđổ,nhữngthứmàtrướcđâyđãphụcvụrấttốtchonhữngđấtnướcnày. Mặcdùvậy, thành tựucủachủnghĩacộngsảnkhông thểbùđắpđượcnhữngmấtmát.Cóthể,mộthìnhthứcnhànướcđộctàinàođólàkhôngthểtránh khỏi trong tình trạng tồi tệ ở LiênXô thời kỳ đầu; nhưng điều nàykhôngnhấtthiếtphảicóchủnghĩaStalinhaybấtkỳcáigìtươngtự.Nóitóm

lại,chủnghĩaMaovàchủnghĩaStalinlànhữngthểnghiệmchắpváđauxót,khiếnchínhýtưởngvềchủnghĩaxãhộitrởnênxấuxađốivớitấtcảnhữngngườihưởnglợinhấttừchủnghĩaxãhộitrênkhắpthếgian.Nhưngcònchủnghĩatưbảnthìsao?Nhưtôiđãviết,tìnhtrạngthấtnghiệpởphươngTâyđãlêntớihàngtriệuvàđangtănglênmộtcáchnhanhchóng.Nhữngnềnkinhtếtưbảnchủnghĩađãkhôngbịnổtantànhchỉnhờchiếmđoạthàngngàntỷđôlatừnhữngngườicôngdânđanggặpkhốnkhócủanó.Giớingânhàngvàtài chính,nhữngngườiđãđưahệ thống tài chính thếgiớiđếnbênbờvựcthẳmkhôngcònnghingờgìnữa,đangxếphàngđểphẫuthuậtthẩmmỹbởihọsợrằngsẽbịnhữngngườidânđangtứcgiậnđitìmvàđánhchobầmdập. Đúnglàcónhữnglúcchủnghĩatưbảnrấthiệuquả,vớicáinghĩalànóđãđemlạithịnhvượngchonhiềukhuvựctrênthếgiới.NhưngcũnggiốngnhưMaovàStalin,nólàmđượcđiềuđóbằngcáigiákinhhoàngcủanhânloại.Đókhôngchỉlànạndiệtchủng,đóinghèo,chủnghĩađếquốc,vàbuônbánnôlệ.Chếđộnàycũngđãchothấyrằngnókhôngcókhảnăngduytrìsựthịnhvượngmàkhôngđicùngvớisựtướcđoạtthậmtệ.Đúnglàđiềunàycóthểkhôngảnhhưởngnhiềuvềlâudài,nhưnggiờđâyconđườngtưbảnchủnghĩađangđedọapháhủytoànbộhànhtinhnày.MộthọcgiảphươngTâyxuấtchúngđãmôtảsựbiếnđổikhíhậunhưlà“sựthấtbạitồitệnhấttronglịchsửcủathịtrường”[2]. ChínhCácMáccũngkhôngbaogiờhìnhdungchủnghĩaxãhộicóthểhoànthànhtrongtìnhtrạngnghèokhổcùngcực.Mộtcôngtrìnhnhưvậyđòihỏi sự diệu kỳ giống như phátminh ra Internet vào thờiTrung cổ.TrướcStalin,khôngmộtngườitheochủnghĩaMácnàocóthểhìnhdungđiềunàylàkhảthi,kểcảLê-nin,TrotskyvànhữngngườilãnhđạoBôn-sê-vichkhác.Bạnkhôngthểphânchialạicủacảicólợichotấtcảmọingườinếugầnnhưchẳngcógìđánggiáđểphânchia lại cả.Bạncũngkhông thểxóabỏcáctầnglớpxãhộitrongtìnhtrạngkhanhiếm,bởivìnhữngmâuthuẫnnảysinhkhiphầnthặngdưvậtchấtquá ítỏikhôngthểđápứngnhucầucủa tấtcảmọingườichắcchắnsẽlàmnảysinhthêmmâuthuẫn.NhưCácMácđãbìnhluậntrongtácphẩmHệtưtưởngĐức,kếtquảcủamộtcuộccáchmạngtrongđiềukiệnnhưthếsẽdễdànglặplại“mộtcôngviệcbẩnthỉucũrích”.Tấtcảnhữnggìbạnnhậnđượclàsựkhanhiếmđượcxãhộihóa.Nếubạncầntíchlũyvốntừvạchxuấtphát,thìtuythôbạo,nhưngcáchhiệuquảnhấtđểlàmđượclàthôngquađộngcơvìlợinhuận.Sựhammuốntưlợisẽcókhảnăngtích lũy tiềncủavớimột tốcđộnhanhchóng,mặcdùnóđồng thờicóxuhướngtíchtụnghèođói. KhôngmộtngườitheochủnghĩaMácnàotừngnghĩđếnkhảnănghoànthànhchủnghĩaxãhộichỉ trongmộtđấtnước.Phongtràophảimangtính

quốctếhoặckhôngbaogiờcó.Đâylàmộtkhẳngđịnhduyvậtthiếtthựcchứkhông hề duy tâm.Nếumột quốc gia theo chủ nghĩa xã hội không giànhđượcsựủnghộcủaquốctếtrongmộtthếgiớimàsảnxuấtđượcchuyênmônhóavàcósựphâncônggiữacácquốcgiakhácnhau,thìnókhôngthểthuhútđượcnguồntàinguyêntrêntoànthếgiớicầnthiếtđểkhắcphụcsựkhanhiếm.Lượngcủacảisảnxuấtracủamộtnướcđơnlẻlàkhôngđủ.KháiniệmlạlùngvềchủnghĩaxãhộiởmộtnướcđượcStalinsángtạoravàonhữngnăm1920gầnnhưlàsựhợp lýhóađầynhạobáng trướcmột thực tế rằngnhữngquốcgiakhácđãkhôngthểgiúpđỡLiênXô.ChínhCácMáccũngkhônghềbiệnhộchođiềuđó.Tấtnhiên,nhữngcuộccáchmạngxãhộichủnghĩaphảidiễnraởđâuđó.Nhưngchúngkhôngthểhoànthànhtrongbiêngiớimộtquốcgia.ViệcđánhgiáchủnghĩaxãhộibằngkếtquảcủanótrongmộtquốcgiatáchbiệtgiốngnhưkếtluậnvềcảloàingườitừmộtnghiêncứubệnhnhântầmthầnởKalamazoo. Xâydựngmộtnềnkinh tế từnhữngmức rất thấp làmộtnhiệmvụvôcùngvấtvảvàdễnảnlòng.Conngườikhócóthểtựnguyệncamchịucựckhổ.Vì vậy, nếu công trìnhnàykhôngđược tiếnhành từ từdưới sựđiềuhànhdânchủvàphùhợpvớigiátrịxãhộichủnghĩa,thìmộtnhànướcđộctàisẽxuấthiệncưỡngbứcnhữngcôngdâncủamìnhphải làmnhữngviệcmàhọkhôngtựnguyệnthựchiện.SựquânsựhóalaođộngởNgaBôn-sê-vichchínhlànhưvậy.Nênmộtcáchhếtsứcchâmbiếm,kếtquảsẽlàmsuyyếukiếntrúcthượngtầngchínhtrịcủachủnghĩaxãhội(nềndânchủphổbiến,chếđộtựtrịthựcsự)trongnỗlựcxâydựngnềnmóngkinhtếcủanó.Điềuđógiốngnhưđượcmờiđếnmộtbữatiệcchỉđểrồipháthiệnrarằngbạnkhôngchỉphảinướngbánhvàủbiamàcònphảiđàomóngxâynhà.Bạnsẽchẳngcònthờigianchovuithúnữa. Mộtcáchlýtưởngthìchủnghĩaxãhộiđòihỏiphảicóđượcnhữngngườidâncókỹnăng,đượcgiáodụctốt,hiểubiếtvềchínhtrị,nhữngthểchếdânsựpháttriển;nhữngcôngnghệhiệnđại;nhữngtruyềnthốngtựdovănminhvà sự thích nghi với nền dân chủ.Không cái nào trong số này có thể đạtđượcnếubạnthậmchíkhôngcókhảnăngsửachữađườnggiaothôngcủamình,hoặcbạnkhôngcóchínhsáchbảohiểmđểchốnglạibệnhtậthaynạnđóingoàiduynhấtmộtconlợnnuôinhốttrongchuồng.Nhữngquốcgiacólịchsửlàthuộcđịacàngcókhảnăngbịmấtnhữnglợiíchmàtôivừaliệtkê,vìnhữngđếquốcthựcdânkhôngcóthựctâmmuốntruyềnbácácquyềntựdocơbảncủacôngdânhaycácthểchếdânchủchonhữngnướcthuộcđịacủahọ. NhưCácMácđãtuyênbố,chủnghĩaxãhộicũngđòihỏigiảmngàylàmviệc–mộtphầnđểcungcấpthờigianrảnhrỗichomọingườiđápứngnhu

cầucánhân,mộtphầnnữađểtạorathờigianchovấnđềtựquảnchínhtrịvàkinhtế.Bạnkhôngthểlàmđiềunàynếungườidânkhôngcógiầyđi,vàviệcphân chia giầy đi cho hàng triệu côngdân chắc chắnđòi hỏi phải cómộtchínhphủquanliêutậptrung.Nếuquốcgiacủabạnđangbịxâmlượcbởinhữngcườngquốctưbảnthùđịch,nhưnướcNgatrongcáchmạngBôn-sê-vích,một chính phủ chuyên quyền có vẻ là không tránh khỏi.NướcAnhtrongThếchiếnthứhaikhôngphảilànướcchuyênchếnhưngnóchẳnghềlàmộtnướctựdo,màlàmộtnướcchẳngaimongchờ. Vìvậy,đểđi lênxãhộichủnghĩa,bạncần tươngđốikhágiả,cả theonghĩađenvànghĩabóng.KhôngmộtngườitheochủnghĩaMácnàotừCácMácvàPh.ĂnghenđếnV.I.Lê-ninvàTrotskytừngmơvềmộtthứnàokhác.Hoặc nếu bản thân bạn không sung túc, thì phải cómột người hàng xómđồngcảmsẵnsàngchiasẻnguồntàinguyênvậtchấtđểgiúpđỡbạn.Trongtrường hợp những người Bôn-sê-vích, điều này có nghĩa là những ngườihàngxóm(cụ thể làĐức)cũngcónhữngcuộccáchmạngriêng.Nếu tầnglớplaođộngcủanhữngnướcnàycóthểlậtđổđượcnhữngôngchủtưbảncủa họ và giành lấy những năng lực sản xuất, thì họ có thể dùng nhữngnguồn tài nguyên đó để cứu nhà nước công nhân đầu tiên khỏi bị chìmnghỉm.Đâykhôngphảilàmộtkiếnnghịbấtkhảthi.ChâuÂulúcđóđanghừnghựchyvọngvềmộtcuộccáchmạng,khinhữnghộiđồngđạibiểuchocôngnhânvàquânnhân(haycòngọilàXôviết)bấtngờxuấthiệnởnhiềuthànhphốnhưBecslin,Vác-xa-va,Viên,MunichvàRiga.Khinhữngcuộcnổidậynàybịđànáp,Lê-ninvàTrotskybiếtrằngcuộccáchmạngcủahọđãrơivàotìnhcảnhkhókhănkhủngkhiếp. Khôngphảilàviệcxâydựngchủnghĩaxãhộikhôngthểbắtđầutrongnhững điều kiện khốn khó. Đúng hơn là khi không có những nguồn tàinguyên vật chất, nó sẽ biến thànhmột bức tranh biếmhọa kỳ cục về chủnghĩaxãhộiđượcbiếtđếnlàchủnghĩaStalin.CuộccáchmạngBôn-sê-víchsớmnhậnranóđãbịbaovâybởiquânđộicủanhữngđếchếphươngTây,đồngthờibịđedọabởilựclượngphảncáchmạng,đóinghèothànhthịvàmộtcuộcnộichiếnđẫmmáu.Nóbịbỏlạigiữamộtđạidươngmênhmôngnhữngngườinôngdânthùđịch,nhữngngườimiễncưỡnggiaonộpsốthặngdưkhókhănmớikiếmdượccủamìnhchonhữngthịtrấnđóikémdướisựđedọacủahọngsúng.Vớimộtcơsởtưbảnchủnghĩaeohẹp,trìnhđộsảnxuấtvậtchấtthấpkémthảmhại,nhữngdấuvếthiếmhoicủathểchếdânsự,tầnglớplaođộngbị tànsátvàkiệtquệ,nôngdânnổidậyvàbộmáyquanliêuhốngháchsánhngangvớithờiNgahoàng,cuộccáchmạnggầnnhưgặprắcrốilớnngaytừthuởbanđầu.CuốicùngthìnhữngngườiBôn-sê-víchcũngdẫndắtđượcnhữngngườidânđóikhổ,chánnản,mệtmỏivìchiếntranhcủamìnhđếnvớihiệnđạitrướchọngsúngđedọa.Nhiềungườicôngnhânquốc

phòngcóđầuócchínhtrịnhấtđãhysinhtrongcuộcnộichiếndophươngTâyhậuthuẫn,đểlạichoĐảngBôn-sê-víchmộtnềntảngxãhộithoáihóa.ĐảngđóđãnhanhchóngchiếmđoạtXô-viếtcủacôngnhân,cấmđoánhệthốngluậtphápvàbáochíđộclập.Nóđànápnhữngngườibấtđồngquanđiểmchính trị và cácđảngđối lập, bầu cửbị thao túngvà laođộngđượcquânsựhóa.Chươngtrìnhchốngchủnghĩaxãhộitànnhẫnnàyđãdẫnđếnnộichiến,làmlanrộngnạnđóivàngoạixâm.NềnkinhtếcủaNgabịphásản,cơcấuxãhộicủanướcnàybịtanrã.TrongsựtrớtrêuđếnbithảmđánhdấutoànbộthếkỷXX,chủnghĩaxãhộiđãchứngminhkhảnăngthựchiệnthấpnhấtởnơicầnnónhất. NhàsửhọcIssacDeutscherđãmôtảtìnhhìnhvớitàihùngbiệnxuấtsắccủamình.TìnhhìnhnướcNgavàolúcđó“lànỗlựcxâydựngchủnghĩaxãhộiduynhấtchođếnnayđượcthựchiệntrongnhữngđiềukiệntồitệnhất,khôngcầnđếnnhữnglợiíchcủasựtăngcườngphâncônglaođộngquốctế,khôngcầnđếncảnhững truyền thốngvănhóacổxưavàphức tạpcó tầmảnhhưởnglớn,trongmộtmôitrườngnghèonànđángkinhngạcvềvậtchấtvàvănhóa,nguyênthủyvàtànnhẫnđếnnỗilàmhỏngcảtinhthầnđấutranhvìchủnghĩaxãhội”[3].NókhiếnmộtnhàphêbìnhchủnghĩaMáctrơtrẽnnhấtphảithừanhậnrằngchẳngcócáinàotrongsốtrênlàthíchđángvìbấtluậnthếnàothìchủnghĩaMáccũngchỉlàmộttínđiềuđộcđoán.Nếumainày nó được thực hiện ở nướcAnh, thì chẳngmấy chốc sẽ có nhan nhảnnhữngtrạilaođộngngaytạithịtrấnlịchsửDorkingởphíanamLondon. Nhưchúngtathấy,chínhCácMáclànhàphêbìnhnhữnggiáođiềucứngnhắc,khủngbốquânsự,đànápchínhtrịvàquyềnlựcnhànướcđộctài.Ôngcho rằng, những đại biểu chính trị cần có trách nhiệm với các cử tri củamình.ÔngcũngphêphánquanđiểmchínhtrịnhànướctậptrungcủaĐảngDânchủXãhộiĐứcđươngthờivớiông.Ôngyêucầutựdongônluậnvàtựdo dân sự, ông ghê sợ sự hình thành giai cấp vô sản thành thị theo kiểucưỡngbức(theoông trườnghợpnày làAnhchứkhôngphảiNga),vàchorằngquyềnsởhữuchungởnôngthônnênlàmộtquátrìnhtựnguyệnhơnlàépbuộc.Làmộtngườinhậnrachủnghĩaxãhộikhôngthểpháttriểntrongnhữngđiềukiệnnghèokhóxơxác,chắclàôngcóthểhiểuchínhxácvìsaocáchmạngNgalạiđiđếnthấtbại. Trongthựctế,thậtlànghịchlýkhimàchủnghĩaStalinlạicungcấpbằngchứngchotínhhợplýcủachủnghĩaMácchứkhôngphảibôinhọtácphẩmcủaCácMác.NếubạnmuốncómộtlờigiảithíchthuyếtphụcvềquátrìnhchủnghĩaStalinxuấthiệnnhư thếnào,bạnphải tìmhiểuchủnghĩaMác.Chỉ lênánđạođứccủakẻhungbạo làchưađủ.Chúng tacầnbiếtnónảysinhởnhữngđiềukiệncụthểnào,hoạtđộngrasaovàsẽ thấtbạinhưthế

nào. Những luồng tư tưởng chính thống của chủ nghĩa Mác sẽ cho biếtnhữngkiếnthứcnày.NhữngngườiMác-xítnhưvậy,mànhiềungườitrongsốđóủnghộLeonTrotskyhaynhánhtựdocủachủnghĩaxãhội,khácvớinhữngngườitheochủnghĩatựdophươngTâyởmộtkhíacạnhquantrọng:sựphêpháncủahọđốivớicáiđượcgọilàxãhộicộngsảnvữngchắchơnrấtnhiều.Họkhông tựhài lòngvớinhữngmongướckhẩn thiết củamìnhvềnềndânchủhaydânquyềnnhiềuhơn.Thayvàođó,họkêugọiđánhđổtoànbộ chính quyền tàn bạo, đòi hỏi chính xác như những người xã hội chủnghĩa.Hơnnữa,họđãđưaranhữngđòihỏinhưvậygầnnhưtừkhiStalinlêncầmquyền.Cùnglúcđó,họcảnhbáorằngnếuchếđộcộngsảncầnphảisụpđổthìchủnghĩatưbảnsẽchầuchựcđểnhảyvàovồlấynóngaygiữađốngđổnátđó.LeoTrotskyđãtiênđoánchínhxáckếtcụccủaLiênXôvàđiềuđóđượcchứngminhlàđúnghaimươinămtrước. Tưởng tượngrằngbộmáy tưbảnchủnghĩahơingôngcuồng tìmcáchbiến nhữngbộ lạc cận đại thànhmột nhómdoanhnhân khôngngừnghọchỏi,nắmvữngcôngnghệ,thànhthạovềquanhệcôngchúngvàkinhtếthịtrườngtựdo,tấtcảchỉtrongmộtthờigianngắn.Liệumộtthửnghiệmchắcchắnkhôngthànhcôngđócóphảilàmộtlờibuộctộichínhđángđốivớichủnghĩatưbản?Chắcchắnlàkhông.Suynghĩnhưvậycũngvôlýgiốngnhưtuyênbốrằngnêngiảitánphongtràonữhướngđạosinhvìhọkhôngthểgiảiquyếtđượcmộtsốvấnđềgianlậntrongvậtlílượngtử.Nhữngngườitheochủ nghĩaMác không tin rằng truyền thống tự do hùngmạnh từ ThomasJeffersonđếnJohnStuartMillsẽbịthủtiêubởisựtồntạinhữngnhàtùbímậtcủaCIAdùngđể tra tấnnhữngngườiHồigiáo,mặcdùnhữngnhà tùnhưvậylàmộtphầntrongnhữngchínhsáchchínhtrịcủaxãhộitựdongàynay.Thếnhưng,nhữngnhàphêbình chủnghĩaMáckhông sẵn sàng thừanhậnrằngxétxửcôngkhaivàkhủngbốdânthườngkhôngphảilàsựbácbỏchủnghĩatưbản. Tuynhiên,vẫncó lýdonữakhiếnmộtsốngườinghĩachủnghĩaMáckhônghiệuquả.Cứchorằngbạnxâydựngchủnghĩaxãhộitrongđiềukiệnthịnh vượng, làm sao bạn có thể điều hànhmột hệ thốngkinh tế hiện đạiphứctạpnếukhôngcóthịtrường?CâutrảlờicủarấtnhiềungườiMác-xítlàkhôngcầnphảilo.Thịtrườngtheoquanđiểmcủahọ,làmộtphầnkhôngthểthiếutrongnềnkinhtếxãhộichủnghĩa.Cáiđượcgọilàchủnghĩaxãhộithịtrườngdựđoántrướcđượctươnglaimàởđócácphươngthứcsảnxuấtđượctập thể sở hữu, nhưng hợp tác xã tự quản sẽ cạnh tranh với nhau trên thịtrường[4].Theocáchnày,mộtsốđiểmưuviệtcủathịtrườngsẽđượcgiữlạivànhữngnhượcđiểmsẽbịloạibỏ.Ởcấpđộtừngdoanhnghiệp,hợptácsẽđảmbảosựgiatănghiệuquả,vìcóbằngchứngchothấyrằnghiệuquảcủahình thức kinh doanh này hầu như luôn bằng với kinh doanh tư bản chủ

nghĩavàthậmchícònhơn.Cònởcấpđộnềnkinhtếnóichung,cạnhtranhbảođảmrằngnhữngvấnđềthôngtin,phânphốivàđộnglựcđicùngvớimôhình kế hoạch tập trung truyền thống của chủ nghĩa Stalin sẽ không nảysinh. MộtsốngườiMác-xítkhẳngđịnhchínhCácMáclàmộtnhàxãhộichủnghĩathịtrường,ítnhấtvớinghĩalàôngtinrằngthịtrườngsẽcònrơirớtlạitrongthờikỳquáđộsaucáchmạngxãhộichủnghĩa.Ôngcũngchorằngthịtrườngvừacótínhgiảiphóngcũngvừacótínhbóclột,giúpconngườithoátkhỏisựphụthuộcvàovuachúavàchủđất.Thịtrườnglàmsángtỏnhữngbíẩncủacácquanhệxãhội,bóctrầnthựctếảmđạmcủanhữngmốiquanhệđó.CácMácđãthíchthúquanđiểmnàynhiềuđếnnỗimàtriếtgiaHannahArendt từngmô tảchươngmởđầucủaTuyênngôncủaĐảngcộngsản là“sựtándươnghaynhấttừngthấyvềchủnghĩatưbản”[5].Nhữngngườiủnghộchủnghĩaxãhộithịtrườngcũngchỉrarằng,thịtrườngkhônghềlàcủariêngchủnghĩatưbản.Trotskycũngủnghộthịtrường(mộtvàimônđệcủaôngcó thểbấtngờkhinghenóivậy),dùchỉ trong thờikỳquáđộ lênchủnghĩaxãhộivàtrongsựkếthợpvớikếhoạchhóakinhtế.Ôngchorằng,thịtrườnglàcầnthiếtđểkiểmtratínhthỏađángvàtínhthíchhợpcủakếhoạchhóa, bởi “hạch toán kinh tế là không thể thực hiện nếu thiếu quan hệ thịtrường”[6].CùngvớinhómđốilậpcánhtảXô-viết,ônglàmộtnhàphêbìnhmạnhmẽcáiđượcgọilànềnkinhtếchỉhuy. Chủnghĩaxãhộithịtrườngthủtiêusởhữucánhân,giaicấpxãhộivàsựbóclột.Nócũngđặtquyềnlựckinhtếvàotaynhữngngườisảnxuấtthựcsự.Nhưvậychủnghĩaxãhộithịtrườnglàsựtiếnbộđángmừngsovớinềnkinhtếtưbảnchủnghĩa.Tuynhiên,đốivớimộtsốngườitheochủnghĩaMác,nóvẫncòntồntạiquánhiềuđặcđiểmkhôngthểchấpnhậnđượccủakinhtếtưbảnchủnghĩa.Dướichếđộchủnghĩaxãhộithịtrườngsẽvẫncósảnxuấthànghóa,bấtbìnhđẳng,thấtnghiệpvàsựchaođảocủathịtrườngvượtquátầmkiểmsoátcủaconngười.Làmthếnàođểcôngnhânkhôngbịdễdàngbiến thànhnhà tưbản tập thể, luôn tốiđahóa lợinhuậncủahọ,giảmbớtchấtlượng,phớtlờnhucầuxãhộivàcốgắngbảovệchủnghĩatiêudùngđểkhông ngừng tích lũy làm giàu?Làm sao người ta có thể tránh được chủnghĩangắnhạnđãănsâubén rễcủa thị trường, luôncó thóiquenphớt lờtòancảnhbứctranhxãhộivànhữngtácđộngphảnxãhộidàihạnbởinhữngquyếtđịnhmanhmúncủachính thị trường?Giáodụcvàsựkiểmsoátcủanhànướcsẽgiảmbớtnhữngmốinguynày,nhưngthayvàođó,mộtsốngườitheoChủnghĩaMáclạitrôngchờvàomộtnềnkinhtếkhôngtheokếhoạchtập trungmàcũngkhôngbị thị trườngchiphối[7].Theomôhìnhnày, tàinguyên sẽ được phân chia theo sự dàn xếp giữa nhà sản xuất, người tiêudùng,cácnhàmôi trườnghọcvàcácbên liênquankhác, trongmạng lưới

quanhệgồmcáccơquanlàmviệc,khudâncưsinhsốngvàhộiđồngngườitiêudùng.Nhữngvấnđềrộnglớncủanềnkinhtếbaogồmnhữngquyếtđịnhvềphânphối tàinguyênnóichung, tỷ lệđầu tưvàphát triển,năng lượng,vậntảivànhữngchínhsáchsinhtháihọcsẽđượcgiảiquyếtbởinhữnghộiđồngđạibiểuởcấpđịaphương,khuvựchayquốcgia.Nhữngquyếtđịnhchungnày,chẳnghạnnhưphânbổnguồnlực,khiđósẽđượcchuyểngiaoxuốngcấpvùngvàđịaphương,lànơimànhữngkếhoạchchitiếthơnsẽtiếptụcđượcthựchiện.Ởmỗigiaiđoạn,tranhcãicôngkhaivềnhữngkếhoạchkinhtếvàchínhsáchthaythếlàrấtquantrọng.Theocáchnày,chúngtasảnxuấtcáigìvànhưthếnàocầnđượcxácđịnhrõbởinhucầuxãhộihơnlàlợinhuậncánhân.Dướichếđộtưbảnchủnghĩa,chúngtabịtướcquyềnquyếtđịnhxemcónênxây thêmbệnhviệnhay sảnxuất thêmngũ cốc chobữasáng.Còndướichếđộxãhộichủnghĩa,quyềntựdonàythườngxuyênđượcsửdụng. Quyềnhànhcủanhữnghộiđồngnàycóthểđượcthôngquabởibầucửdânchủtừdướilênhơnlàtừtrênxuống.Nhữngcơquanđượcbầucửmộtcáchdânchủnàyđạidiệnchomỗinhánhcủathươngmạihoặcsảnxuấtsẽđàm phán với một hội đồng kinh tế quốc gia để đạt được thỏa thuận vềnhữngquyếtđịnhđầu tư.Giácảkhôngphảiđượcđượcquyếtđịnh từcấptrungươngmàbằngnhữngđơnvị sảnxuấtdựa trêncơsởcủanguồnđầuvàotừngườitiêudùng,ngườisửdụng,nhómlợiích...Mộtsốngườiủnghộcáiđượcgọilànềnkinhtếđồngthamgianàychấpnhậnmộthìnhthứckinhtế xãhội chủnghĩa kết hợp: nhữnghànghóa thiết yếuđối với cộngđồng(như lương thực, y tế, thuốcmen, giáo dục, vận tải, nằng lượng, nhu yếuphẩm, thể chế tài chính, truyền thông và những thứ tương tự...) cần nằmtrongsựkiểmsoátdânchủcôngkhai,vìnhữngngườivậnhànhnhữnghànghóanàythườngcóhànhviphảnxãhộinếuhọđánhhơithấycơhộikiếmlợitừ việc này. Tuy nhiên, những mặt hàng ít thiết yếu hơn về mặt xã hội(nhữngmặthàngtiêudùng,nhữngsảnphẩmxaxỉ)cóthểđểlạichosựvậnđộngcủathịtrường.Mộtsốngườitheochủnghĩaxãhộithịtrườngchorằngtoànbộhệ thốngnàyquáphức tạpkhócó thể thựchiệnđược.NhưOscarWildeđãtừngđềcập,chủnghĩaxãhộirắcrốiởchỗnóchiếmmấtquánhiềubuổi tối.Tuynhiên, người ta ít ra cũng cầnkểđếnvai trò của côngnghệthôngtinhiệnđạitrongviệctradầubánhxechomộthệthốngnhưthế.NgaycảcựuPhóchủtịchProcter&Gamblecũngthừanhậnrằngnókhiếnsựtựquản trong lao động trở thành khả thi[8]. Bên cạnh đó, Pat Devine nhắcchúngtanhớlạiđãphảimấtbaolâuđểcóđượctổchứcvàquảnlýtưbảnchủnghĩa[9].Khôngmộtlýdorõràngnàođểnóixãhộichủnghĩasẽmấtnhiềuthờigianhơn. Mộtvàingườiủnghộmôhìnhđồng thamgiachorằngmọingườicần

đượctrảcôngnhưnhauvớicùngmộtlượngcôngviệc,bấtkểsựkhácbiệtvềtàinăng,đàotạovànghềnghiệp.NhưMichaelAlbertnói:“Ngườibácsĩlàmviệctrongmộtmôitrườngthuậnlợivớinhữngđiềukiệnthoảimáithìkiếmđượcnhiềuhơnngườicôngnhânlàmviệctrongmôitrườngồnào,thiếuantoàn,nhàmchánvàvấtvả,bấtchấpmỗingườiđãlàmviệcvấtvảnhưthếnàotrongbaolâu”[10].Trongthựctế,cónhiềungườiủnghộviệctrảlươngnhững người làm công việc nhàm chán, nặng nhọc, dơ bẩn và nguy hiểmnhiềuhơnnhữngbácsĩhoặchọcgiả...Rấtnhiềucôngviệcbẩnthỉuvànguyhiểmnàycólẽđượcthựchiệnbởinhữngcựuthànhviêncủagiađìnhhoàngtộc.Chúngtacầnthayđổilạicácưutiêncủachúngta. Vì tôivừamớiđềcậpđến truyền thôngnhưmộtsựchínmuồiđốivớiquyềnsởhữucông,chúngtanênxemđâylàtrườnghợpđiểnhình.Hơnnửathếkỷtrước,trongmộtcuốnsáchxuấtsắccónhanđềlàTruyềnthông[11],RaymondWilliamsđãvạchramộtkếhoạchxãhộichủnghĩachogiớinghệthuậtvàtruyềnthông,mộtmặtphảnđốisựkiểmsoátvềnộidungcủachínhphủ, mặt khác bác bỏ động cơ giành lợi nhuận độc quyền. Thay vào đó,nhữngngười cộng tác tíchcực trong lĩnhvựcnày tựkiểmsoátđượccáchthứcbiểucảmvàgiao tiếpcủamình.“Nhữngnhàmáy” thựcsựcủanghệthuậtvàtruyềnthông–đàiphátsóng,phònghòanhạc,mạnglướithưviện,rạphát,tòasoạnbáo...sẽthànhsởhữuchung(dướinhiềudạngthức),vàbanquảnlýsẽtraolạiquyềnchonhữngđạibiểudânchủ.Họbaogồmtấtcảmọingườivànhữngđạidiệncủagiớitruyềnthônghoặccácnghệsĩ. Dovậy,nhữngủybanhoàntoànđộclậpvớichínhphủnàysẽcótráchnhiệmtraonguồntàinguyêncôngcộngvà“chothuê”nhữngcơsởvậtchấtthuộcquyềnsởhữucủaxãhộichocánhâncácnhàhoạtđộnghaychonhữngcôngtytựquảnđộclậpvàdânchủcủadiễnviên,nhàbáo,nhạcsĩ...Nhữngngườinàycóthểtựdolàmviệcmàkhôngphảichịusựkiểmsoátcủanhànướchay sức épméomócủa thị trường.Chúng ta có thểkhôngcònphảichứng kiến cảnh hàng đống kẻ hámdanh hám lợi, thông qua những kênhthôngtinriêngcủahọ,ralệnhchocôngchúngphảitintưởngvàonhữngýkiếnvụ lợicủabản thânhọvàchínhphủmàhọủnghộ,vàcònnhiều thứkhácnữa.Chúngtabiếtrõrằng,chủnghĩaxãhộiđãthiếtlậplạichínhmìnhkhichúngtacókhảnăngnhìnlạivàosựhoàinghituyệtđốivàoýkiếnchorằngmộtnhómtêncônđồthươngmạiđượcquyềntựdothayđổisailạctưtưởngcủadânchúngbằngnhữngquanđiểmchínhtrịcủangườiNêanđéctan(Neanderthal)chỉphụcvụkhôngphảicáigìkhácngoàisố tiền trongngânhàngcủahọ. Rấtnhiềuphươngtiện truyền thôngdướichếđộ tưbảnchủnghĩa lảngtránhnhữngtácphẩmcótínhđổimớinhiềukhókhănhoặcgâytranhcãibởi

vìchúngkhôngmanglạilợinhuận.Thayvàođó,họchuyênvềnhữngchủđềnhạtnhẽo,giậtgânvàđịnhkiếnmạnhmẽ.Ngượclại,truyềnthôngxãhộichủnghĩasẽkhôngcấmđiềugìngoạitrừSchoenberg,RacinevàvôsốkịchbảntácphẩmTưbảncủaCácMác.Sẽcórấtnhiềunhữngrạphát,đàitruyềnhình,tờbáophổthông.“Phổthông”ởđâyhoàntoànkhôngcónghĩalà“tầmthường”.AicũngbiếtNelsonMandelanhưngôngđâucó tầmthường.Rấtnhiềungườibìnhthườngđọcnhữngtậpsanchuyênmônđầyrẫynhữngbiệtngữkhôngthểhiểunổiđốivớingườibênngoàingành.Chỉvìnhữngtậpsannàythườngnóivềviệccâuca,nôngcụhaysựsinhsảncủachóhơnlàvềthẩmmỹhọchoặckhoanộitiết.Sựphổthôngsẽtrởthànhhàonhoángtầmthườngkhigiớitruyềnthôngcảmthấycầnphảinhanhchóngchiếmlấythịtrường.Nhucầunàychủyếulàdođộngcơthươngmạithúcđẩy. Khôngcònnghingờgìnữa,nhữngngườiủnghộxãhộichủnghĩasẽtiếptụctranhcãivềchitiếtcủamộtnềnkinhtếhậutưbảnchủnghĩa.Hiệntạichưa ai đưa rađượcmộtmôhìnhhoànhảo.Người ta có thểđối chiếu sựthiếuhoànchỉnhnàyvớinềnkinhtếtưbảnchủnghĩa,làcáiđanghoạtđộngvớimột trật tự không chê vào đâu được và chưa bao giờ phải chịu tráchnhiệmvềđóikém,lãngphíhayđìnhtrệdùlàởmứcđộnhẹnhất.Nềnkinhtếnàythừanhậntráchnhiệmvớimộtsốmứcđộthấtnghiệpquácao,nhưngnhữngquốcgiatưbảnchủnghĩahàngđầuthếgiớiđãtìmrađượcmộtgiảipháp tài tình cho khiếmkhuyết này.Ở nướcMỹngày nay, hơnmột triệungườichắcđangđitìmviệclàmnếuhọkhôngphảingồitù. [1]XemJosephStiglitz:Toàncầuhóavànhữngbấtbìnhđốivới toàncầuhóa(GlobalisationandItsDescontents),London,2002,p.5. [2]SlavojZizek:FirstasTragedy,ThenasFarce,London,2009,p.91.

[3] IssacDeutscher:TheProphet Armed: Trotsky 1879–1921,London,2003,p.373.

[4]Chẳnghạnxem,AlecNove:TheEconomicsofFeasibleSocialism,London,1983,DavidSchweickart,AgainstCapitalism,Cambridge,1993,vàBertellOllman(ed.),MarketSocialism:TheDebateAmongSocialists(NewYorkandLondon,1998).Đểthấysựbảovệmangtínhtriếthọchơnvềchủnghĩa xã hội thị trường, thamkhảo thêmDavidMiller:Market, State andCommunity: The Theoretical Foundations of Market Socialism, Oxford,1989.

[5]MelvinHill(Chủbiên):HannahArendt:TheRecoveryofthePublicWorld,NewYork,1979,pp.334-335.

[6]ĐượcRobinBlackburntríchdẫntrongFindeSìele:SocialismaftertheCrash,NewLeftReview,no.85(January/February1991),p.29.

[7] Xem Pat Devin:Democracy and Economic Planning, Cambridge,

1988; David Mc Nally: Against the Market, London, 1993, và MichaelAlbert:Parecon:LifeAfterCapitalism,London,2003.Thamkhảothêmtổngkết về vấn đề này trong Alex Callinicos: An Anti-Capitalist Manifesto,Cambridge,2003,Ch.3.

[8]ThamkhảothêmErnestMandel:TheMythofMarketSocialism,NewLeftReview,no.169(May/June1988),p.109.

[9]Devine:DemocracyandEconomicPlanning,pp.253,265-266.[10]Albert,Parecon,p.59.[11]RaymondWilliams:Communication,Harmondsworth,1962

CHƯƠNG3

CHỦNGHĨAMÁCLÀTHUYẾTQUYẾTĐỊNHLUẬN? PHẢNBÁC: ChủnghĩaMáclàmộthìnhthứccủathuyếtquyếtđịnhluận.Nócoiconngườichỉđơnthuầnlàcôngcụcủalịchsử,vàvìthếtáchconngườirakhỏitựdocánhânvàtínhcáthể.CácMáctinvàonhữngquyluậttấtyếucủalịchsử,nhữngquyluậtnàytựvậnhànhbằngsứcmạnhkhôngaicóthểngăncản.Chếđộphongkiếnnhấtđịnhphảisinhrachủnghĩatưbản,vàchủnghĩatưbảnsẽtấtyếudẫnđếnchủnghĩaxãhội.Họcthuyếtvề lịch sử của CácMác chỉ là một phiên bản thế tục của thuyết Địnhmệnh. Nó công kích sự tự do và phẩm giá của con người, đúng nhưnhữnggìđãxảyraởcácnướcxãhộichủnghĩa. BIỆNGIẢI Chúngtabắtđầubằngcâuhỏi:ĐiềugìkhácbiệtởchủnghĩaMác?ĐiềugìcóởchủnghĩaMácmàkhôngcóởcáchọcthuyếtchínhtrịkhác?RõràngđókhôngphảilàýniệmvềcáchmạngvốnđãcótừrấtlâutrướccôngtrìnhcủaCácMác.Nócũngkhôngphảilàýniệmvềchủnghĩacộngsảnvốncónguồngốctừcổxưa.CácMáckhôngphátminhrachủnghĩaxãhộihaychủnghĩacộngsản.PhongtràogiaicấpcôngnhânởchâuÂuđãđạttớitưtưởngxãhộichủnghĩa trongkhibản thânCácMácvẫnđang làmộtngười theochủnghĩa tựdo.Trên thực tếkhócó thể tìmramộtđặc tínhchính trịduynhấtnào trong tư tưởngcủaông.Chắcchắn,đókhôngphải làý tưởngvềđảngcáchmạngđãđếnvớichúngta từcuộcCáchmạngPháp.Dùsao thìCácMácchưađềcậpnhiềuvềvấnđềnày. Thếcònkháiniệmvềgiaicấpxãhộithìsao?Cũngkhôngphải,vìchínhCácMáchoàntoànphủnhậnviệcôngnghĩrakháiniệmnày.ĐúnglàCácMácđãđịnhnghĩalạimộtcáchtỉmỉtoànbộkháiniệmnhưngkhôngphảilàdoôngtựnghĩra.ÔngcũngkhôngnghĩraýniệmvềgiaicấpvôsảnvốnrấtquenthuộcvớinhiềunhàtưtưởngthếkỷXIX.KháiniệmcủaôngvềsựthahóahầuhếtđềuxuấtpháttừHê-ghen.Kháiniệmnàycũngđượcnhàxãhộihọc lớn người Ai-Len và là người ủng hộ nam nữ bình quyền WilliamThompsonnhắcđếntừtrước.Chúngtacũngsẽthấyrằng,saunàyCácMáckhôngphảilàngườiduynhấtđưavấnđềkinhtếtrongđờisốngxãhộilênhàngđầu.Ông tin tưởngvàomộtxãhộihợp tác tựdo sảnxuấtđượcvậnhànhbởi chínhnhữngngười sảnxuất và cho rằngđiềunày chỉ có thể trởthànhhiệnthựcbằngbiệnphápcáchmạng.Nhàxãhộihọclớncủathếkỷ

XX,RaymondWilliams,cũngnghĩnhưvậy,nhưngôngkhôngcoimìnhlàngười theo chủnghĩaMác.Rấtnhiềungười theo chủnghĩavô chínhphủ,nhữngnhàxãhộichủnghĩadânchủvànhữngngườikháccũng tán thànhquanđiểmxãhộinàynhưnglạikịchliệtphêphánchủnghĩaMác. CóhaihọcthuyếtchínhnằmtronghệtưtưởngcủaCácMác.Mộtlà,vaitròcơbảncủakinh tế trongđời sốngxãhội.Hai là,ýniệmvề sựkế tiếpnhaucủaphươngthứcsảnxuấttrongsuốtquátrìnhlịchsử.Tuynhiên,nhưchúngtathấy,cảhaikháiniệmnàyđềukhôngphảilàsựsángtạocủabảnthânCácMác.VậyphảichăngcáiriêngcócủachủnghĩaMáckhôngphảilàgiaicấpmàlàđấutranhgiaicấp?Rõràngđâygầnnhưlàđiểmcốtlõitrongtư tưởng củaCácMácnhưngnó cũngkhôngphải là nguyênbản của ôngcũnggiốngnhưchínhkháiniệmvềgiaicấp.XindẫncâuthơvềmộtchúađấtgiàucótrongbàithơNgôilànghoangvắngcủaOliverGoldsmith: “Chiếcáochoàngtrùmchặtchântayanhtatrongsựlườibiếngnhunglụa, Đãtrùmchặtcảnhữngcánhđồngđanglênxanhcủalánggiềng.” Sựcânxứngvàtínhkinhtếcủachínhnhữngdòngthơcùngvớisựtươngphảncânđốinhẹnhàngcủachúnglàtráingượcvớisựlãngphívàmấtcânbằngcủanềnkinhtếmàchúngmiêutả.Câuthơrõràngnóivềđấutranhgiaicấp.Cáiáochoàngchặtchúađấtđangtướcđoạtngườilàmthuêcủaôngta.HaynhữngdòngthơtrongtácphẩmComuscủaJohnMilton: “Nếumỗingườibâygiờcứkhátkhaođòihỏi Nhưngchỉcómộtphầnchiasẻnhỏnhoi Củamộtthứxahoasangtrọng Màgiờđâychấtđốngthừathãichomấyngười Phúclànhmaymắnphảiđượcphânchia Bằngnhữngphầnnhưnhaukhôngthừathãi.” NhữngcảmnghĩtươngtựcũngđượcbikịchVuaLiathểhiện.ThựcrathìMilton đã lấy cắpmột phần ý tưởng này từ Shakespeare. Voltaire tinrằng,ngườigiàubéomúpmíptrênxươngmáunhữngngườinghèo,vàrằng,sởhữulàtrungtâmcủamâuthuẫnxãhội.Jean-JacquesRousseau,nhưtasẽthấy,cũnglậpluậnnhưvậy.KháiniệmvềđấutranhgiaicấpkhônglẽnàolàsựriêngcócủaCácMác,nhưchínhbảnthânôngcũngbiếtrấtrõ. Mặcdùvậy,đấutranhgiaicấptrởthànhcựckỳquantrọngđốivớiông.Quantrọngđếnnỗimàtrênthựctế,ôngcoinóchínhlàsứcmạnhchiphối

lịchsửnhân loại.Nóchính làđộngcơhayđộng lựcchosựphát triểncủaloàingườichứkhôngphảilàmộtýtưởngmàcólẽcũngxuấthiệnvớiJohnMilton.Trongkhinhiềunhàtưtưởngxãhộiđãnhìnnhậnxãhộiloàingườinhưmộtsựthốngnhấthữucơ,thìcáihìnhthànhxãhộitheoCácMáclàsựphâncông.Nóđượctạonênbởinhữnglợi íchbấtđồngnhau.Cơsở lôgiccủanólànhữngmâuthuẫnchứkhôngphảisựthốngnhất.Vídụ,vìlợiíchcủamìnhgiaicấptưbảnmuốngiữmứclươngthấp,cònvìlợiíchcủamìnhnhữngngườilàmcôngănlươngmuốnđẩynólêncao. Tuyên bố nổi tiếng của Các Mác trong Tuyên ngôn của Đảng Cộngsảnrằng:“Lịchsửtấtcảcácxãhộitồntạitừtrướcđếnngàynaychỉlàlịchsửđấutranhgiaicấp”.Dĩnhiênôngkhôngthểdiễntảđiềunàytheonghĩađen.Nếuviệctôiđánhrăngtừthứtưtuầntrướcđượctínhlàmộtphầncủalịchsử,thìkhócóthểnhìnnhậnđólàvấnđềvềđấutranhgiaicấp.Đứngcomộtchântrongtrậnđấukhúccôncầuhaybịámảnhvôlýbởiloàichimcánhcụtthìchẳngliênquangìđếnđấutranhgiaicấp.Cólẽ“lịchsử”muốnnóitớinhữngsựkiệnquầnchúngchứkhôngphảiriêngtưnhưviệcaiđóđánhrăng.Nhưngvụcãivãởquánrượutốiquacũngđủmangtínhquầnchúng.Vậythìcólẽ lịchsửchỉgiớihạnởnhữngsựkiệnquầnchúnglớn.Nhưngtheođịnhnghĩacủaai?VậythìlàmthếnàođámcháylớnthànhLonđonnăm1666lạithànhsảnphẩmcủađấutranhgiaicấp?NgườitasẽcoilàvídụvềđấutranhgiaicấpnếuCheGuevarabịđụngxe,nhưngchỉkhicómộtnhânviên CIA ngồi sau tay lái. Nếu không, nó cũng chỉ là một tai nạn. Câuchuyện về việc áp bức phụ nữ lồng khớp với lịch sử đấu tranh giai cấp,nhưngkhôngchỉlàmộtkhíacạnhcủađấutranhgiaicấp.Điềutươngtựxảyra đối với thơ của Wordsworth hay Seamus Heaney. Đấu tranh giai cấpkhôngthểbaohàmmọithứ. Có lẽ Các Mác không đưa ra lời tuyên bố của mình theo nghĩađen.TuyênngôncủaĐảngCộngsản,xétchocùng,đượcdựđịnhnhưmộtphầncủatuyêntruyềnchínhtrị,vàbởivậy,đầynhữngnétvănhoamĩmiềumangtínhhùngbiện.Mặcdùvậy,mộtcâuhỏiquantrọnglàthựctếcóbaonhiêutưtưởngMác-xítbaohàmởtrongđó.MộtsốnhàMác-xítdườngnhưcoinólàLýthuyếtvềvạnvật(TheoryofEverything),nhưng,rõràng,khôngphảithế.ViệcchủnghĩaMácchảcógìthúvịđểnóivềrượuWhiskymạchnhahaybảnchấtcủavôthức,hươngthơmquyếnrũcủamộtbônghồnghaytại saocómột ít cònhơnkhông,không làmmấtuy tín củanó.Nókhôngđượcdựđịnhđểtrởthànhmộttriếtlýtổngquát.Nókhôngchochúngtabiếtchitiếtvềsắcđẹphaytìnhái,hayvềviệcnhàthơYeatscóđượcsựâmvangkỳlạtrongnhữngvầnthơcủamình.Nógầnnhưkhôngnóigìvềtìnhyêu,cáichếtvàýnghĩacuộcsống.Nóicụthểthìnólàmộtđạiluậnthuyết(grandnarative)môtả từbuổibìnhminhcủanềnvănminhđếnhiệntạivàtương

lai.NhưngcũngcónhiềuđạiluậnthuyếtkhácbêncạnhchủnghĩaMác,nhưlịchsửcủakhoahọc,hay tôngiáo,hay tìnhdục,cùngảnhhưởngđếncâuchuyệnvềđấutranhgiaicấpnhưngkhôngthểquyvềnó(nhữngngườitheochủnghĩa hậu hiện đại có chiều hướng cho rằng, hoặc là cómột đại luậnthuyếthoặc làchỉ lànhiều tiểu luận thuyết.Nhưngkhôngphải trườnghợpnày).VậychodùCácMácđãsuynghĩthếnàochăngnữathì:“toànbộlịchsửlàlịchsửđấutranhgiaicấp”khôngnênđượchiểulàtấtcảnhữnggìtừngxảyrađềulàvềvấnđềđấutranhgiaicấp.Nóiđúnghơn,đấutranhgiaicấplàphầncơbảnnhấtcủalịchsửnhânloại. Vậycơbảntheonghĩanào?Vídụ,nócơbảnhơnlịchsửtôngiáo,khoahọchayápbứctìnhdụcthếnào?Giaicấpkhôngnhất thiếtphải làcơbảntheonghĩamang lạiđộng lựcmạnhmẽnhất chohoạtđộngchính trị.Hãyxemxétvai tròcủabảnsắcdântộctheokhíacạnhnày,mộtkhíacạnhmàChủ nghĩa Mác đã quá ít lưu tâm đến. Anthony Giddens tuyên bố rằng,nhữngmâu thuẫn giữa các quốc gia, cùng với phân biệt chủng tộc và bấtbình đẳng giới “có tầm quan trọng ngang bằng với bóc lột giai cấp”[1].Nhưngquantrọngnhưnhauđểlàmgì?Cótầmquantrọngnhưnhauvềđạođứcvàchínhtrị,hayquantrọngnhưnhauđốivớiviệcđạtđượcchủnghĩaxãhội?Chúngtađôikhigọimộtthứlàcơbảnnếunólàcơsởcầnthiếtchothứkhác,nhưngkhómàcoiđấutranhgiaicấplàcơsởcầnthiếtchođứctintínngưỡng,phátkiếnkhoahọchaysựápbứcphụnữ,liênquannhiềuđếnđấutranhgiaicấpchodùnhữngthứnàylàcơbản.Cóvẻkhôngđúngnếutagạtbỏnền tảngcơbảnnàyđi thìPhậtgiáo, thiênvănvàcuộc thihoahậu thếgiớisẽbiếnmất.Chúngtacólịchsửtươngđốiđộclậpcủariêngmình. Vậy,đấutranhgiaicấplàcơsởnềntảngcủacáigì?CâutrảlờicủaCácMáccóvẻcóhaihàmý.Nóhìnhthànhrấtnhiềusựkiện,cácthểchếvàhìnhthứctưduymàdườngnhưthoạtnhìnlàvôhạivớinó;vàđấutranhgiaicấpđóngvai tròquyếtđịnh trongquá trìnhchuyểnđổihỗn loạn từkỷnguyênnàysangkỷnguyênkháccủalịchsử.Nóiđếnlịchsử,CácMáckhôngphảinóiđến“mọi thứđã từngdiễnra”màlànhữngcáiquan trọngcụ thểnằmtrongquỹđạođó.Ôngdùng“lịchsử”vớinghĩalàtiếntrìnhcănbảncủacácsự kiện, không đồng nghĩa với toàn bộ quá trình tồn tại của nhân loại tớinay. VậyýniệmvềđấutranhgiaicấpcóphảilàcáiphânbiệttưtưởngCácMácvớinhữnghọcthuyếtxãhộikhác?Khônghẳn.Chúngtađãthấyrằng,kháiniệmnàykhôngphảilànguyênbảncủaông,khôngkhácgìkháiniệmvềphương thứcsảnxuất.Cáiduynhất trong tư tưởngcủaông làônghòatrộnhaikháiniệmnày–đấutranhgiaicấpvàphươngthứcsảnxuất–lạivớinhau,đểvẽnênmộtviễncảnhlịchsửthựcsựmới.Haiýniệmkếthợpvới

nhaunhưthếnàođãtrởthànhmộtchủđềtranhluậngiữanhữngngườiMác-xít,vàchínhCácMáccũngkhómàlàmnổibậtđiểmnày.Nhưngnếuchúngtacứđitìmđiềugìriêngbiệtởcôngtrìnhcủaông,thìcólẽlàtệhơnlàdừngtạiđây.Vềthựcchất,chủnghĩaMáclàmộtlýluậnvàthựctiễnvềsựthayđổicủaquátrìnhlịchsửlâudài.Vấnđềlàởchỗ,nhưsaunàychúngtasẽthấy,điểmkhácbiệtnhấtcủachủnghĩaMáccũnglàđiềucầnphảibànbạcnhất. Nóimộtcáchtổngquát,theoCácMác,mộtphươngthứcsảnxuấtlàsựkếthợpcủalựclượngsảnxuấtnhấtđịnhvớiquanhệsảnxuấtnhấtđịnh.Lựclượngsảnxuấtlàtấtcảcáccôngcụtrênthếgiớimàchúngtasửdụngđểtạoracuộcsốngvậtchất.Quanniệmnàybaohàmtấtcảnhữngđiềukiệnthúcđẩyquyềnlàmchủvàsựthốngtrịthiênnhiêncủaconngườichomụcđíchsảnxuất.Máytínhlàmộtlựclượngsảnxuấtnếuchúnggópphầnvàoquátrìnhsảnxuấtvậtchất,xétmộtcáchtoàndiện,hơnlàđượcsửdụngđểtángẫuvớinhữngkẻgiếtngườihàngloạtngụytrangnhưnhữngngườilạmặtthân thiện.Trong thếkỷXIX,con lừa làmột lực lượngsảnxuấtởAi-len.Sức laođộngcủa conngười làmột lực lượng sảnxuất.Nhưngnhững lựclượngsảnxuấtnàychưabaogiờtồntạiởdạngnguyênthể.Chúngluônđượcgắnvớinhữngquanhệxãhộinhấtđịnh,màCácMácgọilàquanhệgiữacácgiaicấptrongxãhội.Vídụ,mộtgiaicấpxãhộicóthểsởhữuvàkiểmsoáttưliệusảnxuất,trongkhigiaicấpkháccóthểthấychínhhọbịbóclộtbởigiaicấpkia. CácMáctinrằng,lựclượngsảnxuấtcóxuhướngpháttriểnkhilịchsửsangtrang.Điềuđókhôngcónghĩalàchúnglúcnàocũngpháttriển,bởivì,ôngdườngnhưcũngchorằng,chúngcóthểrơivàothờigianchìmlắngkéodài.Tácnhâncủasựpháttriểnnàylàbấtcứgiaicấpxãhộinàođangnắmquyềnđiềuhànhsảnxuấtvậtchất.Theocáchgiảithíchlịchsửnày,dườngnhưcác lực lượng sảnxuất “chọn lựa”mộtgiai cấpcónăng lựcnhất choviệcmở rộng chúng. Tuy nhiên, đếnmột điểm nào đó, quan hệ sản xuấtchiếmưuthếsẽkhôngcònthúcđẩysựpháttriểncủalựclượngsảnxuấtmàbắtđầucảntrởlựclượngsảnxuất.Quanhệsảnxuấtbắtđầumâuthuẫnvớilựclượngsảnxuất,vàhoàncảnhthựctiễnnảysinhchocáchmạngchínhtrị.Mâuthuẫngiaicấptrởnênsâusắc,vàgiaicấpxãhộicónănglựctiếpnhậnlựclượngsảnxuấtsẽchiếmlấyquyềnlựctừôngchủcũcủanó.Vídụ,chủnghĩatưbảnchaođảohếtkhủnghoảngnàyđếnkhủnghoảngkhác,suygiảmliêntục,bởichínhquanhệsảnxuấtmànóbaohàm;vàđếnmộtđiểmnhấtđịnh trongquá trình suygiảm,giai cấp laođộng sẵn sànggiànhquyền sởhữuvàkiểmsoátquátrìnhsảnxuất.Trongmộttácphẩmcủamình,CácMácđãtừngnói:sẽkhôngcógiaicấpxãhộinàomớixuấthiệnnếugiaicấpxãhộitrướcđókhôngpháttriểnlựclượngsảnxuấtđếnmứctốiđa.

Điềuđóthểhiệnngắngọnnhấttrongđoạntríchnổitiếngdướiđây: “Tớimộtgiaiđoạnpháttriểnnàođócủachúng,cáclựclượngsảnxuấtvậtchấtcủaxãhộimâuthuẫnvớinhữngquanhệsảnxuấthiệncó,hay–đâychỉ là biểu hiện pháp lý của những quan hệ sản xuất đó –mâu thuẫn vớinhữngquanhệsởhữu,trongđótừtrướcđếnnaycáclựclượngsảnxuấtvẫnphát triển. Từ chỗ là những hình thức phát triển của lực lượng sản xuất,nhữngquanhệấy trở thànhnhữngxiềngxíchcủacác lực lượngsảnxuất.Khiđóbắtđầuthờiđạimộtcuộccáchmạngxãhội”[2]. Có vô số vấn đề trong học thuyết này, như chính những nhàMác-xítcũngnhanhchóngchỉra.Thứnhất,tạisaoCácMáckhẳngđịnhrằng:nhìnchunglựclượngsảnxuấtkhôngngừngpháttriển?Thựctếlàtiếnbộkỹthuậtcóchiềuhướngtíchdồnlại,theonghĩalànhânloạikhócóthểtừbỏnhữngtiếnbộmàhọtạoravìsựthịnhvượngvàhiệuquả.Bởivìconngườilàloàiđộngvật có chút suynghĩ hợp lý nhưng cũngkhá lười nhác, vàvì thế cókhuynhhướngtiếtkiệmlaođộng(chínhnhữngyếutốnàyquyếtđịnhhàngngườixếphàngởcácquầythanhtoánởsiêu thị luôndàiđúngnhưnhau).Phátminhrathưđiệntử,chúngtakhôngthểquaytrởlạiviệcvạchkýtựlênđá.Chúngtacũngcókhảnăngchuyểnnhữngtiếnbộđóchonhữngthếhệtươnglai.Hiểubiếtkỹthuậtkhómấtđi,ngaycảkhichínhcôngnghệbịpháhủy.Nhưngcũngrấthiểnnhiênlàđiềuđókhôngchứngminhđượcgìnhiều.Nókhônggiảithíchđược,vídụ,tạisaolựclượngsảnxuấtpháttriểnnhanhởmộtthờigiannhấtđịnhnhưngcóthểbịđìnhtrệhàngthếkỷởthờiđiểmkhác.Việccóđượcnhữngsựpháttriểncôngnghệlớnhaykhôngphụthuộcvàoquanhệxãhộiđangphổbiến,chứkhôngphảivàođộnglựcnộitạinàođó.MộtsốnhàMác-xítchorằng,sựcưỡngbáchthúcđẩysựpháttriểnlựclượngsảnxuấtkhôngphải làmộtquyluậtchungcủalịchsử,màlàsựbắtbuộcriêngcóđốivớichủnghĩatưbản.Họkhôngđồngývớimộtđiềuđãđượcchấpnhậnrằng:mỗiphươngthứcsảnxuấtphảiđượckếtiếpbằngmộtphươngthứcsảnxuấtkhácnăngxuấthơn.LiệunhữngnhàMác-xítcóbaogồmcảMáchaykhônglàmộtđiểmgâytranhcãi. Thứhai,khôngrõgiaicấpxãhộinhấtđịnhđược“lựachọn”chonhiệmvụpháttriểnlựclượngsảnxuấttheocơchếnào.Suychocùng,nhữnglựclượngnàykhôngphảilàmộtnhânvậtquantrọngbíẩnnàođócókhảnăngnhậnbiếtđượcý thứcxãhộivàgọimộtnhânvật thíchhợpcụ thểnàođóđếncứuviện.Đươngnhiên,giaicấpthốngtrịkhôngpháttriểnlựclượngsảnxuấtvìlòngvịtha,khôngkhácgìhọgiànhlấyquyềnlựcchomụcđích,đặcbiệt làcứugiúpnhữngngườiđói rách.Thayvàođó,họcóxuhướng theođuổimục đích vật chất của chính bản thân họ, chiếm lấy thặng dư từ laođộngcủangườikhác.Tuynhiên, trongkhilàmnhưthếhọđãvôtìnhthúc

đẩylựclượngsảnxuấtnóichung,vàcùngvớihọ(ítralàtrongdàihạn)làsựgiàucócủanhân loạivềcảvậtchất lẫn tinh thần.Họphát triểnnhững tàinguyênmàsốđôngngười trongxãhộicógiai cấpbị loại trừ,nhưng theocáchđó tạonênmộtdisảnmàxétmộtcách toàndiện tấtcảmọingườisẽđượcthừahưởngởchủnghĩacộngsảntrongtươnglai. CácMácrõràngchorằng,sựgiàucóvậtchấtcóthểpháhủysứckhỏetinhthầncủachúngta.Dùvậy,ôngkhôngthấykhoảngcáchlớngiữatinhthầnvàvậtchấtnhưmộtsốnhàtưtưởngduytâm.Theoông,sựnảylộcđâmchồicủalựclượngsảnxuấtdẫnđếnlàmbộclộsứcmạnhvànănglựcsángtạocủaconngười.Theonghĩanàythìlịchsửkhônghoàntoànlàcâuchuyệncủasựpháttriển.Thayvàođóchúngtađitừhìnhtháixãhộicógiaicấpnàysanghìnhtháixãhộicógiaicấpkhác,từhìnhthứcápbứcbóclộtnàysangápbứcbóclộtkhác.Tuynhiên,theonghĩakhác,sựmôtảnghiệtngãnàycóthểđượcnhìnnhậnnhưlàsựchuyểnđộngđilênphíatrước,khinhânloạicónhữngnhucầuvàhammuốnphứctạphơn,tạoranhiềuloạiquanhệmớivànhữnghìnhthứcthựchiệnmới. Nhânloạinóichungsẽnhậnđượcsựkếthừanàytrongchủnghĩacộngsảntươnglai;nhưngconđườngxâydựngnókhôngthểtránhđượcbạolựcvàbóclột.Cuốicùng,quanhệxãhộisẽđượcthiếtlậpđểphânphốicủacảitíchlũyđượccólợichotấtcảmọingười.Nhưngquátrìnhcủachínhsựtíchluỹdẫnđếnviệcloại trừđạiđasốngườirakhỏiviệchưởngthụcácthànhquảđó.Chínhvì thế,CácMáclý luậnlịchsử“phát triểnnhờmặt tráicủanó”.Điềuđócóvẻnhưnóirằngsựbấtcôngbằnghiệntạilàkhôngthểtránhkhỏiđểcócôngbằngsaunày.Kếtcụcsẽlàrấtmâuthuẫn:nếukhôngcóbóclộtsẽkhôngcósựmởrộngquymôcủalựclượngsảnxuất,vànếukhôngcósựmởrộngđó,sẽkhôngcócơsởvậtchấtchochủnghĩaxãhội. CácMácrấtđúngkhithấyrằngvậtchấtvàtinhthầncócảmâuthuẫnvàthốngnhất.Ôngkhôngnguyềnrủaxãhộicógiaicấpvìsựtànácnhẫntâmcủanó,mặcdùôngthựctếcónguyềnrủa;ôngcũngthừanhậnrằngsựpháttriểnvề tinhthầncầncónềntảngvậtchất.Bạnkhôngthểcómộtquanhệtuyệtvờinếunhưđangchếtđói.Mỗisựpháttriểnphươngtiệngiaotiếpcủaconngườiđềumangtheonónhữnghìnhthứccộngđồngmớivàhìnhthứcphân công mới. Những công nghệ mới có thể cản trở khả năng của conngười,nhưngcũngcóthểchắpcánhchonó.Tínhhiệnđạikhôngphảiđểhânhoanchàođónmộtcách thiếusuynghĩ,nhưngcũngkhôngphảiđểbịxuađuổi.Tínhchấttíchcựcvàtiêucựccủanónóichunglàcáckhíacạnhcủacùngmộtquátrình.Điềuđógiảithíchtạisaochỉcóphươngpháptiếpcậnbiệnchứnglàcáchtiếpcậnnắmvữngđượcbảnchấtcácmâuthuẫnmớicóthểđánhgiáđầyđủnhất.

Dầuvậy, thực sự cũngcónhữngvấnđềvớihọc thuyếtvề lịch sử củaMác.Vídụ,tạisaocũngcơchếđó–mâuthuẫngiữalựclượngsảnxuấtvàquanhệsảnxuất–lạihoạtđộngtrongquátrìnhchuyểntừkỷnguyênxãhộicógiaicấpnàysangkỷnguyênxãhộicógiaicấpkhác?Điềugìgiảithíchchosựnhấtquánlạclõngcủalịchsửtrảidàivôtận?Liệucóthểlậtđổđượcgiaicấpthốngtrịkhinóđangởthờikỳvàngson,nếuphechínhtrịđốilậpkhôngđủsứcmạnh?Liệuchúngtacóthựcsựcầnphảichờđợichođếnkhilựclượngsảnxuấtsuyyếu?Vàliệusựtrưởngthànhcủalựclượngsảnxuấtsẽthựcsựkhônglàmsuyyếugiacấpđangsẵnsàngbịthaythế-vídụ,bằngcáchhìnhthànhnhữnghìnhthứcmớichocôngnghệbóclột?Quảthật,vớisựtrưởngthànhcủalựclượngsảnxuất,nhữngngườicôngnhântrởnênlànhnghềhơn,đượctổchứctốthơn,đượcgiáodụctốthơnvàcólẽtựtinhơnvềchínhtrị,vàtinhvihơn;nhưngcũngvìthếsẽcónhiềuxetănghơnnhữngmáycameragiámsát,những tờbáocánhhữuvànhữngphương thức thuêlaođộngbênngoài.Nhữngcôngnghệmớicóthểđẩynhiềungườivàocảnhthấtnghiệp,vàvìthếchâyìvềchínhtrị.Liệumộtgiaicấpxãhộiđủchínđểlàmnêncáchmạngđượchìnhthànhbởinhiềuyếutốhơnlàliệunócósứcmạnhđểthúcđẩylựclượngsảnxuất.Nănglựccủagiaicấpđượchìnhthànhbởihàngloạtyếutố.Làmsaotabiếtđượcmộttậphợpcụthểnàocủacácquanhệsảnxuấtsẽtrởthànhhữudụngchomụcđíchđó? Mộtsựthayđổicủacácquanhệsảnxuấtkhôngthểđơngiảnđượcgiảithíchbằngviệclựclượngsảnxuấtpháttriển.Cũngkhôngphảisựthayđổimangtínhđộtphátronglựclượngsảnxuấtnhấtthiếtđưađếnquanhệsảnxuấtmới,nhưcuộccáchmạngcôngnghiệpđãchứngminh.Cùngmột lựclượng sản xuất có thể tồn tại với những quan hệ xã hội khác nhau. ChủnghĩaStalin và chủnghĩa tưbản côngnghiệp làmột ví dụ.Khi đi từ nềnnông nghiệp lạc hậu từ thời kỳ cổ xưa đên thời kỳ hiện đại,một loạt cácquanhệxãhộivàhìnhthứcsởhữuđượcchứngminhlàkhảthi.Haycùngmộtquanhệxãhộicóthểthúcđẩynhiềuloạilựclượngsảnxuấtkhácnhau.Lấyvídụvềcôngnghiệptưbảnchủnghĩavànôngnghiệptưbảnchủnghĩa.Lựclượngsảnxuấtvàquanhệsảnxuấtkhôngphảilúcnàocũngkhăngkhítbênnhaumộtcáchhòathuậntrongsuốtlịchsử.Sựthậtlàmỗigiaiđoạnpháttriểncủalựclượngsảnxuấtmởrahàngloạtquanhệxãhội,vàkhôngcógìđảm bảo rằng,một cặp quan hệ nào trong số đó thực sự xuất hiện.Cũngkhôngcógìđảmbảo rằng,mộtnhân tốcáchmạng tiềm tàngsẽxuấthiệnmộtcáchthuậnlợikhikhủnghoảnglịchsửđến.Đôikhichẳngcógiaicấpnàoxuấthiệnđểđưalựclượngsảnxuấttiếnxahơn,nhưlàđãtừngxảyraởTrungQuốccổđại. Mặcdùvậy,sựkếtnốigiữalựclượngsảnxuấtvàquanhệsảnxuấtlàrất

rõràng.Bêncạnhnhiềuyếutốkhác,nóchophéptanhậnrarằng,chỉcóthểcónhữngquanhệxãhộinhấtđịnhnếunhữnglựclượngsảnxuấtpháttriểnđếnmứcđộnhấtđịnh.Nếumộtsốngườicầnđượcsốngtiệnnghihơnhẳnsốkhác,bạncầnphảisảnxuấtmộtlượngthặngdưkinhtếđángkể;vànóchỉkhảthiởmộtđiểmnhậnđịnhcủasựpháttriểnsảnxuất.Bạnkhôngthểduytrìmộttòaánhoànggiahoànhtrángvớitoànnhữngngườihátrong,nhữngtranggiấy,nhữnganhhềvànhữngviênthịthầnvàtấtcảmọingườilúcnàocũngphảitrồngtrọt,chănnuôiđểtồntại. Mâuthuẫngiaicấpcơbảnlàmâuthuẫnvềthặngdư,vàvìthếnórấtcóthểsẽtiếptụcchừngnàokhôngcósựđầyđủchotấtcả.Giaicấpxuấthiệnkhinàosảnxuấtvậtchấtđượctổchứcsaochoépbuộcđượcmộtsốcánhânphảichuyểnlaođộngthặngdưcủahọchongườikhácđểtồntại.Nếucóquáíthaykhôngcó thặngdư,nhưcải thờiđượcgọi làcộngsảnnguyên thủy,mọingườiphải làmviệckhôngaicó thểsốngtrênsựkhónhọccủangườikhác,vì thế,cũngkhôngcógiaicấp.Saunàymớicóđủ thặngdưđểnuôisốnggiai cấpnhư lãnhchúaphongkiến, nhómngười sốngbằng laođộngcủanôbộccủahọ.Chỉcóchủnghĩatưbảnmớicóđủthặngdưđượctạorađểthủtiênsựkhanhiếm,vàvì thếsựthủtiêugiaicấpxãhộimớitrởnênkhảthi.Nhưngchỉcóchủnghĩaxãhộicóthểđưađiềuđóvàothựctiễn. Tuynhiên,vẫnchưarõrằng, tạisaocác lực lượngsảnxuất luônchiếnthắngcácquanhệxãhội–tạisaoquanhệxãhộidườngnhưphảikhúmnúmcungkínhtrướclựclượngsảnxuất.Ngoàira,họcthuyếtdườngnhưkhônghàihòavớicáchmàCácMáctrênthựctếmôtảsựquáđộtừchếđộphongkiếnlênchếđộtưbảnchủnghĩa,haytheomộtsốkhíacạnhkháclàtừchếđộnô lệsangchếđộphongkiến.Quả thật,cũngcónhữnggiaicấpxãhộivẫntiếptụcthốngtrịhàngthếkỷ,bấtchấphọkhôngcókhảnăngthúcđẩysựpháttriểnsảnxuất. Mộttrongnhữngkhiếmkhuyếtrõràngcủamôhìnhnàylàthuyếtquyếtđịnhluậncủanó.Dườngnhưkhônggìcóthểchốnglạisựtiếnlênphíatrướccủa lực lượng sảnxuất.Lịch sử tựvậnhành theomột logic tất yếuởbêntrongnó.Cómột“chủđề”duynhấtcủalịchsử(lựclượngsảnxuấtkhôngngừngpháttriển)đitheosuốtlịchsử,lậtđổcácthiếtchếchínhtrịkhácnhaukhinóđiqua.Đólàcáinhìnsiêuhìnhvớimứcđộcaohơnbìnhthường.Thếnhưng,nókhôngcònlàkịchbảnđơngiảncủasựtiếnbộnữa.Cuốicùng,sứcmạnhvànăng lựccủaconngườiphát triểncùngvớinhững lực lượngsảnxuấtlàmramộtnhânloạihoànhảohơn.Nhưngcáigiáchúngtaphảitrảthậtđángsợ.Mỗibướctiếnbộcủalựclượngsảnxuấtlàchiếnthắngcủacảnềnvănminhvàchủnghĩamanrợ.Nếunómangđếnnhữngkhảnăngmớichosự giải phóng con người, thì nó cũng đi đến thành công với bộ quần áo

nhuốmmáu.CácMácđãkhôngphảilànhàláibuôntiếnbộngâythơ.Ôngđãnhậnthứcrõcáigiákinhhoàngcủachủnghĩacộngsản. Quảthựclàcũngcóđấutranhgiaicấp,điềuđódườngnhưnóirằngconngười được tự do.Không thể nói rằng biểu tình, đình công và chiếm giữđượcralệnhbởilựclượngsiêunhiênnàođó.Nhưngchuyệngìxảyranếunhưsựtựdoấy,cóthểnóinhưvậy,đượclậptrìnhsẵn,đãđượccoinhưmộtnhân tố trongbước tiếnkhông thểcản trởcủa lịchsử?Ởđâycósự tươngđồngvớisựảnhhưởnglẫnnhaugiữaýChúavàýmuốnconngườitrongđạoCơđốc.ĐốivớingườiCơđốcgiáo,tôicảmthấythanhthảnkhixiếtcổmộtcảnh sát trưởng địa phương; nhưngChúa đã nhìn thấy trước từ trong sâuthẳm,baogồm tất cả chuyệnđó trongkếhoạchcủaNgười chonhân loại.NgườikhôngbắttôiphảimặcnhưmộtcôhầugáithứsáutuầntrướcvàtựxưnglàMilly;nhưngthôngsuốtmọisự,Ngàibiếtrằngtôisợvàvìthếhìnhthànhcâu truyện tranhvề côngviệc củaMilly.Khi cầunguyện,Ngàibanchomộtchúgấubôngnhìnthôngminhhơncongấutaichódơdáyđangngủtrêngối tôi lúcnày,khôngphảiChúakhôngmảymaychúýđếnviệcbancho tôimộtânhuệnhư thếmà là,khinghe lờicầunguyệncủa tôi,Ngườithayđổiýđịnh.Chứkhôngthểthayđổiýđịnhcủamình.MàlàNgàiquyếtđịnhtừtrongsâuthẳmsẽđưatôimộtcongấubôngmớivìlờicầunguyệncủatôimàNgàicũngđãnhìnthấytừtrongsâuthẳm.Theomộtnghĩanàođó,sựxuấthiệnvươngquốctươnglaicủaChúalàkhôngxácđịnhtrước:nósẽđếnchỉkhiconngườihànhđộngvìnótronghiệntại.NhưngthựctếrằnghọsẽhànhđộngchonóbằngýmuốntựdochoriênghọlạichínhlàkếtquảtấtyếunhờơnChúa. ỞCácMáccósựảnhhưởnglẫnnhautươngtựgiữatựdovàtínhtấtyếu.Ôngđôikhichorằngđấutranhgiaicấp,dùtheonghĩarộngchắcchắnsẽtrởnênsâusắchơntrongnhữngđiềukiệnnhấtđịnhcủalịchsử,vàđếnlúcđósựxuấthiệncủanócóthểdựbáotrượcmộtcáchchắcchắn.Hãylấyvídụvềvấnđềchủnghĩaxãhội.CácMácgặpnhưcoiviệctiếnđếnchủnghĩaxãhộinhưmột tất yếu.Ôngnhiều lầnnóivậy.TrongTuyênngôn củaĐảngCộngsản, sựsụpđổcủagiaicấp tưbảnvàchiến thắngcủagiaicấpcôngnhânđượcmiêutảlà“tấtyếunhưnhau”.NhưngkhôngphảivìCácMáctinrằngcóquyluậtbímậtnàođóđượcghitronglịchsửsẽdẫntớichủnghĩaxãhộidùconngườicóhànhđộnghaykhông.Nếunhưvậy,tạisaoôngphảilýluậnvềsựcầnthiếtcủađấutranhchínhtrị?Nếuchủnghĩacộngsảnthựcsựlàtấtyếu,cóngườisẽnghĩchúngtachẳngcầnlàmgìhơnlàđợinóđến,cólẽ gọimón cari hay sưu tập hình săm trong lúc chờ đợi.Quyết định luậnmangtínhlịchsửlàmộtcôngthứcchochủnghĩaẩndậtchínhtrị.TrongthếkỷXX,nóđóngvai trò thenchốtchosự thấtbạicủaphong tràocộngsảntrongcuộcchiếnchốngchủnghĩaphátxít,chắcchắnnhưđólàthờiđiểmmà

chủnghĩaphátxítkhônglàgìngoàitiếngnấchấphốicủamộthệthốngtưbảnchủnghĩa tại thờiđiểmdiệtvong.Có thểnói rằng trongkhiở thếkỷXIXsự tấtyếuđôikhiđượcmongđợiháohức, thìnó lạikhôngđúngvớichúngta.Nhữngcâumởđầubằng“bâygiờđiềutấtyếulà…”nóichunglàđiềmbáoxấu. CácMáckhôngchorằng,tínhtấtyếucủachủnghĩaxãhộinghĩalàtấtcảchúngtacứviệcngủyên.Màôngtinrằng,mộtkhichủnghĩatưbảnhoàntoànthấtbại,nhữngngườicôngnhânsẽkhôngcólýdogìđểkhôngthaythếnóvàhoàntoàncóđủlýdođểlàmnhưvậy.Họsẽnhậnrarằng,thayđổihệthống là vì lợi ích của họ, và rằng, vì họ chiếmđa số, họ cũng sẽ có sứcmạnhlàmđiềuđó.Họsẽhànhđộngnhưnhữngconthúcólýtrívàthiếtlậpmộtsựthaythếmới.Vậythìtạisaobạnlạikéodàisựtồntạibấthạnhdướimộtchếđộmàbạncókhảnăngthayđổiđểcólợichomình?Tạisaobạnlạiđể chân ngứa đến không thể chịu nổi, khi bạn có khả năng gãi nó?CũnggiốngnhưđốivớingườitheođạoCơđốc,hànhđộngcủaconngườilàtựdonhưnglàmộtphầncủakếhoạchđịnhtrước,vớiCácMáccũngthế,sựtanrãcủachủnghĩatưbảnchắcchắnsẽkhiếnconngườixóabỏnótheochínhýmuốncủahọ. Vậy,ôngsẽchobiếtconngườitựdobắtbuộcsẽlàmgìdướinhữnghoàncảnhnhấtđịnh?Đóchắcchắnlàmộtmâuthuẫn,vìtựdonghĩalàchảcógìmà bạn bị bắt buộc cả. Bạn không bị bắt buộc phải ăn ngấu nghiếnmộtmiếngthịtbéongậynếudạdàycủabạnđangbịhànhhạbởicơnđauquằnquạicủacáiđói.NhưmộtngườiHồigiáomộđạo,bạnsẽthàchết.Nếuchỉcómộtcách thứchànhđộngmàtôicó thể thựchiện,vànếu tôikhông thểkhônglàm,thìtrongtrườnghợpđó,tôikhôngtựdo.Chủnghĩatưbảncóthểđangngấpnghébênbờcủasựlụibại,nhưngchưachắclàchủnghĩaxãhộisẽthaythếnó.Cóthểsẽlàchủnghĩaphátxít,haychủnghĩamanrợ.Cólẽsựsụpđổcủahệthốngtưbảnchủnghĩasẽlàmgiaicấpcôngnhânsuyyếuvàmấttinhthầnđếnmứckhôngthểhànhđộngmộtcáchtíchcực.Trongmộtkhoảnhkhắcuámkhómôtả,CácMácnhậnxét,đấutranhgiaicấpcóthểdẫnđến“sựlụibạichung”củanhữnggiaicấpđangtranhgiànhnhau. Haycó thể (mộtkhảnăngôngkhông lường trướcđầyđủ)hệ thốngsẽtránhcuộcnổidậychínhtrịbằngcảicách.Dânchủxãhộilàmộtbứctườngbảovệgiữabảnthândânchủvàthảmhọa.Theocáchđó,thặngdưchiếmtừlựclượngsảnxuấtđãpháttriểncóthểdùngđểmuađứtcáchmạng,màđiềunàykhôngphùhợpmộtchútnàovớibảnphác thảo lịch sửcủaCácMác.Ôngdườngnhư tin rằng, sự thịnh vượng của chủnghĩa tư bản chỉ là tạmthời;hệthốngcuốicùngsẽbịnhấnchìm;vàrằnggiaicấpcôngnhântiếpđósẽ tất yếu đứng lên và thay thế nó.Nhưng nó sẽ trải qua theo nhiều cách

(phức tạphơnnhiềuở thờiđạichúng tahơn làcủaCácMác)mà theođó,thậmchímộtkhichủnghĩatưbảnbịkhủnghoảngvẫncóthểtiếptụcduytrìđược sựđồng thuậncủanhữngcôngdâncủanó.ThờiCácMáckhôngcókênhtintứcFoxNewsvàtờbáoDailyMail. Tấtnhiên,cómộttươnglaikhácmàtacóthểnhìnthấytrướcđượcgọilàkhôngtươnglaigìcả.CácMáckhôngthểnhìntrướcnhữngkhảnăngcủavũkhíhạtnhânhủydiệthàng loạthaynhững thảmhọasinh thái.Haycó thểgiaicấp thống trị sẽbịhạbệbởi sựvachạmcủa tiểuhành tinh,mộtđịnhmệnhmàmộtsốtrongđócóthểcoilàhayhơnsovớicáchmạngxãhộichủnghĩa.Ngaycảhọcthuyếtlịchsửmangtínhquyếtđịnhluậnnhiềunhấtcóthểbịđánhđắmbởinhữngsựkiệnngẫunhiênnhưvậy.Tuynhiên,chúngtavẫncó thể thẩmtrabaonhiêuphầncủangười theo thuyếtquyếtđịnh luậnlịchsửthựcsựtrongCácMác.Nếukhôngcógìkháctrongcôngtrìnhcủaôngngoàiýniệmvềlựclượngsảnxuấtsinhraquanhệxãhộinhấtđịnh,câutrảlờilàrõràng.Điềunàyrốtcuộclàthuyếtquyếtđịnhluậntheonghĩađầyđủnhất,vàtrongtrườnghợpnhưvậy,rấtítngườitheochủnghĩaMácngàynay sẽ sẵn sàng đi theo[3]. Theo cách nhìn này, không phải nhân loại làngườitạoralịchsửcủachínhhọ;màđólàlựclượngsảnxuấtdẫnđếnmộtcuộcsốnglạlẫm,thờvậtcủachínhnó. DùsaocũngcómộtdòngtưduykháctrongtácphẩmcủaCácMácchorằng,quanhệxãhộicủasảnxuấtcóvị tríưutiênhơnlựclượngsảnxuất.Nếuchếđộphongkiếnmởđườngchochếđộtưbản,khôngphảilàdochủnghĩatưbảncóthểthúcđẩylựclượngsảnxuấthiệuquảhơn,màvìquanhệxãhộiphongkiếnởmiềnquêdầndầnbịhấtcẳngbởiquanhệtưbản.Chếđộphongkiếntạorađiềukiệnmàgiaicấptưsảnmớicóthểlớnmạnhlên,nhưnggiaicấpnàykhôngxuấthiệnnhờcósựtrưởngthànhcủalực lượngsảnxuất.Ngoàira,nếulựclượngsảnxuấtpháttriểndướichếđộphongkiến,khôngphảilàdochúngcóxuhướngtựthânnộitạinàođóđểpháttriển,màlàdolợiíchgiaicấp.Nhưtronggiaiđoạnhiệnđại,nếulựclượngsảnxuấtđãlớnmạnhquánhanhchóngtrongvòngvàithếkỷqua,làbởivìchủnghĩatưbảnkhôngthểsốngsótnếukhôngliêntụcpháttriển. Theohọcthuyếtthaythếnày,trongquátrìnhhìnhthànhquanhệxãhộivà đấu tranh giai cấp, loài người thực sự là tác giả cho lịch sử của chínhmình.CácMáctừngnhậnxétrằng,ôngvàPh.Ăng-ghenđãnhấnmạnh“đấutranhgiaicấplàđộnglựctrựctiếpcủalịchsử”tronggầnbốnmươinăm[4].Ýnghĩaquantrọngvềđấutranhgiaicấplàkhôngdựđoánđượckếtquảcủanó,vàquyếtđịnhluậncóthểvìthếkhôngtìmđượcchỗđứng.Bạncóthểsẽluônchorằng,mâuthuẫngiaicấpđượcquyếtđịnh–rằng,bảnchấtcácgiaicấpxãhội là theođuổinhữnglợi íchxungđột lẫnnhau,vàrằng,nóđược

quyết định bởi phương thức sản xuất. Nhưng rất ít khi xung đột “kháchquan”vềlợiíchnàymanghìnhthứccủamộttrậnchiếnchínhtrịsốngcòn;vàkhómàthấyđượctrướccuộcchiếndiễnranhưthếnào.CácMáccóthểđãcho rằngchủnghĩaxãhội là tấtyếu,nhưngôngchắcchắnkhôngnghĩrằngĐạoluậtNhàmáy(FactoryAct)hayCôngxãPariscũnglàtấtyếu.Nếuôngthựcsựlàmộtnhàquyếtđịnhluận,ôngcóthểđãnóichochúngtachủnghĩaxãhộixuấthiệnkhinàovànhưthếnào.Nhưngônglànhàtiêntritheonghĩalàvạchmặtsựbấtcông,khôngphảivớinghĩalànhìnchămchúvàoquảcầuphalê. “Lịch sử”,CácMácviết, “không làmgìhết, nó “khôngcó tínhphongphúvôcùngtậnnàocả”,nó“khôngchiếnđấuởnhữngtrậnnàocả”.Khôngphải“lịchsử”,màchínhconngười,conngườithựcsự,conngườisốngmớilàkẻlàmratấtcảnhữngcáiđó,cótấtcảnhữngcáiđóvàchiếnđấuchotấtcảnhữngcáiđó.“Lịchsử”khôngphảilàmộtnhâncáchđặcthùnàođósửdụngconngườilàmphươngtiệnđạttớicácmụcđíchcủamình”[5].KhiCácMácnóivềquanhệgiaicấpthờicổđại,thờitrungcổhaythếgiớihiệnđại,ôngthườngcoicácquanhệxãhộilàcáiquantrọngnhất.Ôngcũngkhẳngđịnhrằng,mỗiphươngthứcsảnxuất, từchếđộnôlệ,phongkiếnđếnchủnghĩatưbản,cóquyluậtriêngcủabảnthânchúngvềsựpháttriển.Nếunhưvậythìngườitakhôngcầnnghĩmộttiếntrìnhlịchsử“tuyếntính”mộtcáchchặtchẽ,màmỗiphươngthứcsảnxuấttheogótcủaphươngthứcsảnxuấtkháctheologicngầmnàođó.Chẳngcógìđặcthùtrongchếđộphongkiếnmàchuyểnnómộtcáchdứtkhoácsangchủnghĩatưbản.Cũngkhôngcònduynhấtmộtsợichỉchạyxuyênsuốttấmthảmlịchsử,màlàmộttậphợpcủanhữngkhácbiệtvàkhông liên tục.Chínhnềnkinh tếchính trị tưsản,chứkhôngphải chủnghĩaMácđã suynghĩvềnhữngquy luật cáchmạngphổbiến.Quảthật,chínhCácMácphảnbácsựcáobuộcôngđangtìmcáchđưa toànbộ lịchsửdướimộtquy luậtduynhất.Ôngkịch liệtphảnđốisựsuydiễnnhẫn tâmnhư thế,chỉphùhợpvớimột tiểu thuyếtgia lãngmạn.Ôngkhẳngđịnh:“Phươngphápduyvậtsẽchuyểnsangmặtđốilậpcủanó,nếunóđượchiểukhôngphảilànguyêntắcnghiêncứumạngtínhchỉđạomàlàmộtkhuônmẫucósẵnđểngườitasắpxếpnhữngsựkiệnlịchsửởtrongđótheođúngýmình”[6].Ôngcảnhbáo,cáchnhìnnhậncủaôngvềnguồngốccủachủnghĩatưbảnkhôngnênđượcchuyển“thànhmộthọcthuyếttriếthọclịchsửvềconđườngđichungdosốphậnsắpxếpchotấtcảcácquốcgiadùhoàncảnhlịchsửcủacácquốcgiađónhưthếnàođinữa”[7].Nếucónhữngxuhướngnàođóđangdiễn ra trong lịch sử, thì cũng cónhữngxuhướngngượclại,vàđiềuđónóirằngkếtquảcuốicùnglàkhôngchắcchắn. MộtsốnhàMác-xítđãhạthấptầmquantrọngcủa“tínhưuviệtcủalựclượngsảnxuất”,vàđềcaohọcthuyếtkhácmàchúngtavừaxemxét.Nhưng

cólẽđiềuđómangtínhphòngthủquámức.Môhình“tínhưuviệtcủalựclượngsảnxuất”đãnắmđượcnhữngđiểmquantrọngtrongcôngtrìnhcủaCácMácđểthấyrằngôngrấtnghiêmtúckhiđưaranhậnđịnhđó.ĐócũnglàcáchmànhữngnhàMác-xítnhưLê-ninvàTrostkyhiểuCácMác.Mộtsốnhà bình luận cho rằng, trong thời gian viếtTưbản,CácMácđã từbỏ ítnhiềulòngtrungthànhtrướckiacủaôngvớilựclượngsảnxuấtvớitưcáchlàngườianhhùngcủalịchsử.Nhưngnhữngngườikháckhôngtinnhưvậy.Tuynhiên,nhữnghọc tròcủaCácMácđược tựdo lựachọn tư tưởngnàotrongcôngtrìnhcủaônglàđángtincậynhất.ChỉnhữngnhàMác-xítchínhthốngcoicông trìnhđónhư làKinhThánh,vàbâygiờhầunhưkhôngcóngườinàonhưvậyngoàinhữngngườiCơđốcgiáo. Khôngcóbằngchứngnàocho thấyrằng,CácMácnóichung làngườitheo chủ nghĩa quyết định luận theo nghĩa phủ nhận hành động của conngười là tựdo.Trái lại,ông tin tưởngvàoquyền tựdo,vàkhôngphảichỉriêngtrongsựnghiệpnhàbáocủamình,ôngluônluônnóivềviệccánhâncóthể(nhiềukhicần)hànhđộngkhácbiệtnhưthếnào,chodùgiớihạnlịchsửđặtlênsựlựachọncủahọlàgìđichăngnữa.Mặcdùđượcmộtsốngườinhìnnhậnnhưmộtnhàquyếtđịnhluậntuyệtđối,nhưngsựyêuthíchcảđờivề chiến thuật quân sự của Ph.Ăng-ghen khó có thể là một vấn đề địnhmệnh[8].CácMácchorằngdũngcảmvànhấtquánlàyếutốquantrọngchochiếnthắngchínhtrị,vàdườngnhưcótínhđếnảnhhưởngmangtínhquyếtđịnhcủanhữngsựkiệnngẫunhiêntrongtiếntrìnhlịchsử.ThựctếgiaicấpcôngnhânquânđộiởPhápđãbịtànphábởidịchtảnăm1849làmộtvídụ. Dùsaothìcũngcónhiềudạngkháchnhaucủasựtấtyếu.Bạncóthểcoimột sự việc nào đó là tất yếumà không cần phải là nhà quyết định luận.Thậmchí,nhữngngườitheochủnghĩatựdocũngtinrằngcáichếtlàkhôngthể tránhkhỏi.NếungườidânTexascốnhồinhétvàobốtđiện thoạicôngcộng, chắcchắnmột sốngười sẽbị chếtbẹp.Đây làvấnđềvật lýhơn làđịnhmệnh.Nókhônglàmthayđổithựctếlàhọtựnhồinhéttheoýmuốntựnguyệncủachínhhọ.Hànhđộngmàchúngtatựdothựchiệnthườngcókếtcụcđưachúngtađốidiệnvớinhữngsứcmạnhxalạ.HọcthuyếtvềsựthahóavàsùngbáihànghóacủaCácMácdựatrênchínhsựthậtnày. Cũngcónhiềucáchhiểuvềtínhtấtyếu.Tuyênbốrằng,chiếnthắngcủacônglýởZimbabwelàtấtyếukhôngcónghĩalànóchắcchắnxảyra.Nócóthểlàmộtmệnhlệnhtinhthầnhaychínhtrịhơn,nghĩalàkhónóitheocáchkhác. “Chủ nghĩa cộng sản hay chủ nghĩaman rợ” không có nghĩa rằng,chúngtacuốicùngphảisốngdướichếđộnàyhoặcchếđộkia.Nócóthểlàcách nhấnmạnh hậu quả khôn lường của việc không đạt được chủ nghĩacộngsản.CácMácchỉ rõ trongcuốnHệtư tưởngĐức rằng, tại thờiđiểm

hiệntại…cáccánhânphảithủtiêusởhữutưnhân,nhưng“phải”ởđâylàsựhôhàochínhtrịnhiềuhơnlàmộtgợiýrằngchúngtakhôngcólựachọnnàokhác.Nhìnchung,CácMáckhôngphảilàmộtngườitheothuyếtquyếtđịnhluận;songcórấtnhiềucáchdiễnđạttrongcôngtrìnhcủaôngchuyểntảiýnghĩacủathuyếtquyếtđịnhluậnlịchsử.Ôngđôikhisosánhnhữngquyluậtlịch sửvớiquy luật tựnhiên,nhưkhiviết trongcuốnTưbản, quy luật tựnhiêncủachủnghĩatưbản…phùhợpvớitínhtấtyếuđểđếnnhữngkếtquảtấtyếu.CácMácdườngnhưnhất tríkhimộtnhàbình luậnchorằngcôngtrìnhcủaôngcoisựpháttriểnxãhộinhưlàmộttiếntrìnhlịchsửtựnhiên.Ôngcũngtánthànhmộtnhàphêbìnhtácphẩmnhưông,nhưsựchứngminhcho“tínhtấtyếucủatrậttựhiệnthời”vàsựchứngminh“cảtínhtấtyếucủamộttrậttựkhácmàtrậttựhiệnthờinhấtthiếtphảichuyểnsang”[9].Khôngrõthuyếtquyếtđịnhluậnkhổhạnhnàyphùhợpthếnàovớixuhướngluônđặtđấutranhgiaicấplàtrungtâmcủamọivấnđề. Cũngcóđôi lúcPh.Ăng-ghenphânbiệt rõ rệtquy luật lịchsửvớiquyluật tựnhiên,nhưngởmột sốchỗkhácông lại lập luậnvềsựgiốngnhaugiữachúng.CácMácsaysưađi tìmmộtcơsởcho lịchsử trong tựnhiên,nhưngcũnglàmnổibậtthựctếlàchúngtatạoralịchsửchứkhôngphảitạoratựnhiên.Đôikhiôngphêphánứngdụngsinhhọccholịchsửnhânloại,vàphảnđốiquanđiểmnhữngquyluậtlịchsửcógiátrịphổquát.RấtgiốngmộtnhàtưtưởngthếkỷXIX,CácMácnắmlấyuyquyềncủakhoahọctựnhiên, tiếp đó là phương thức tối cao của tri thức để xây dựng tính chínhthốngchocôngtrìnhcủamình.Nhưngôngcũngđãtinrằng,quyluậtlịchsửcóthểbiếtđượcvớitínhchắcchắncủanhữngquyluậtkhoahọc. Mặcdùvậy,khómàtinrằngôngcoixuhướngtỷlệlợinhuậngiảmdầncủachủnghĩatưbảntheonghĩađengiốngđịnhluậthấpdẫn.Ôngkhôngthểnóirằng,lịchsửpháttriểnnhưmộtcơnbãosấmchớp.Đúnglàôngcoiquátrìnhdiễnbiếncácsựkiệnlịchsửnhưlàsựbiểuhiệncủamộttìnhtrạngcụthểcóýnghĩaquantrọng,nhưngkhôngphảichỉmộtmìnhôngkhẳngđịnhđiềuđó.Khôngmấyngười nhìnnhận lịch sửnhân loại là hoàn toànngẫunhiên.Nếukhôngcótínhquytắchaynhữngxuhướngcóthểdựđoánchungtrongđờisốngxãhội,chúngtakhôngthểcókhảnănghànhđộngmangtínhmụcđích.Khôngphảilàsựlựachọngiữaquyluậtthépvàtìnhtrạnhhoàntoànhỗnđộn.Mọixãhội,giốngnhưmọihànhđộngcủaconngười,mởratươnglainày trongkhiđóng lạinhữngtương laikhác.Nhưngsự tácđộngqualạigiữatựdovàsựépbuộcnàykhácxamộtsốdạngcủasựcầnthiếttấtyếu.Nếuanhchủýmuốnxâydựngchủnghĩaxãhộitrongđiềukiệnkinhtếkhókhăn, thìnhưchúng tađã thấy, anh sẽ chắcchắncókết cụcnhưmộthình thức nào đó của chủ nghĩa Stalin.Đấy làmột tấm gương lịch sử đãđượckiểmnghiệm,đượcxácthựcbằngmộtloạtthểnghiệmxãhộicẩuthả.

Nhữngngườitựdovànhữngngườibảothủkhôngthườngxuyênsaysưavớiquyluậtlịchsửcóthểsẽđổigiọngkhinóiđếnnhữngtrườnghợpđặcbiệtcụthểnày.NhưngviệcchorằngnhấtđịnhkếtthúcbằngchủnghĩaStalinlàbỏquatínhngẫunhiêncủalịchsử.Cólẽnhữngngườibìnhthườngsẽđứngdậyvàgiànhchínhquyềnvàotayhọ;haycólẽmộtnhómquốcgiagiàucósẽbấtngờbayđếntrợgiúp;haycólẽanhsẽpháthiệnrarằng,anhđangngồitrênmỏdầulớnnhấthànhtinhvàsửdụngnóđểxâydựngnềnkinhtếcủamìnhmộtcáchdânchủ. Tiến trình lịch sử cũng đúng như vậy.CácMác dường như không tinrằng,nhữngphươngthứcsảnxuấtkhácnhautừchếđộnôlệcổxưađếnchủnghĩatưbảnhiệnđạikếtiếpnhautheomôthứckhôngthểthayđổinàođó.Ph.Ăng-ghennhậnxétrằng,lịchsử“pháttriểnrấtnhanhvàthườngtheomộtđường dích dắc”[10]. Một mặt, những phương thức sản xuất khác nhaukhôngchỉkế tiếpnhau.Chúngcó thểcùng tồn tại trongcùngmộtxãhội.Mặt khác,CácMác cho rằng, quanđiểmcủaôngvề sựquáđộ từ chếđộphongkiếnlênchếđộtưbảnchủnghĩaápdụngmộtcáchcụthểchophươngTâykhôngphảilàphổquát.Khiphươngthứcsảnxuấtpháttriển,khôngphảimọiquốcgiađềuphảiđi theocùngmộtconđường.NhữngngườiBôn-sê-víchđãcóthểnhảytừnướcNganửaphongkiếnsangnhànướcxãhộichủnghĩamàkhôngphảisốngquamộtthờikỳdàicủachủnghĩatưbản. CácMácđãcó lúc tin làchínhdân tộcĐứccủaôngphải trảiquagiaiđoạntưsảntrướckhitầnglớpcôngnhâncóthểnắmquyền.Tuynhiên,sauđóôngdườngnhưbỏrơiniềmtinấy,thayvàođónóiđến“cáchmạngtriệtđể” có thể rút ngắn cácgiai đoạnnày.Cáchnhìn tiêubiểuở thờikỳkhaisángvềlịchsửnàylàmộttiếntrìnhpháttriểnhữucơ,màmỗithờikỳxuấthiệnmộtcáchtựnhiênởgiaiđoạntiếptheođểhìnhthànhcáitoànbộmàtavẫnbiếtlàsựtiếnbộ.Tráilại,câuchuyệnvềnhữngngườiMác-xítlạiđượcđánhdấubằngbạolực,sựchiarẽ,mâuthuẫnvàngắtquãng.Đúnglàcótiếnbộ,nhưngnhưCácMáclậpluậntrongtácphẩmcủaôngvềnướcẤnĐộ,nógiốngnhưmộtvịchúaHinđuuốngrượuquýtronghộpsọngười. ViệcCácMáctinđếnmứcnàovàosựtấtyếucủalịchsửkhôngchỉ làvấnđềkinh tếvàchính trị,mànócòn làvấnđềđạođức.Ôngdườngnhưkhôngchorằng,chếđộphongkiếnhaychủnghĩatưbảncầnphảixuấthiện.Vớimộtphươngthứcsảnxuấtcụthể,cónhiềuconđườngđikhácnhautừđó.Tấtnhiên,cónhữnggiớihạncủanó.Anhsẽkhôngđi từchủnghĩa tưbảntiêudùngsangsănbắtháilượm,cólẽtrừkhimộtcuộcchiếntranhhạtnhânxenvào.Lựclượngsảnxuấtđãpháttriểnsẽkhiếnchomộtsựtrởlạinhư thế hoàn toàn không cần thiết và khôngmongmuốn. Nhưng cómộtbướcđicụthểmàCácMácdườngnhưxemlàtấtyếu:Cầncóchủnghĩatư

bảnđểcóchủnghĩaxãhội.Đượcdẫndắtbởilợiíchcánhân,cạnhtranhtànkhốcvànhucầumởrộngkhôngngừng,chỉcóchủnghĩatưbảnmớicónănglựcđểphát triểnlựclượngsảnxuấtđếnmộtđiểmtạiđó,dướimộtchếđộchínhtrịkhác,thặngdưmàhọtạoracóthểđượcsửdụngđểcungcấpsựnođủchotấtcảmọingười.Đểcóchủnghĩaxãhội,anhbuộcphảicóchủnghĩatư bản trước.Haynói cách khác, anh có thể không cần chủnghĩa tư bản,nhưngaiđóphảicần.CácMácnghĩ rằng,nướcNgasẽcó thểduy trìmộthìnhtháixãhộichủnghĩadựatrêncôngxãnôngdânhơnlàtrênmộtlịchsửcủachủnghĩatưbảncôngnghiệp;nhưngôngkhôngthểtưởngtượngrằng,điềunàycóthểđượcthựchiệnmàkhôngcósựgiúpđỡcủanguồntưbảntừnơikhác.Mộtquốcgiakháckhôngcầnphảiquachủnghĩa tưbản,nhưngchủnghĩatưbảnphảitồntạiđâuđónếumuốnđếnchủnghĩaxãhội. Điềunàyđặtranhiềuvấnđềđạođứchócbúa.NhưnhữngngườiCơđốcgiáochấpnhậnquỷdữlàcầnthiếttheokếhoạchvớiloàingườicủaChúa,bạncó thể thấynhưvậyvềCácMáckhiông tuyênbố rằng, chủnghĩa tưbản,tuythamtànvàphilý,phảiđượccamchịuvìtươnglaicủachủnghĩaxãhộimànótấtyếusẽmangđếncùngvớisựxuấthiệncủanó.Khôngchỉchịuđựng, thực tế cònđượckhuyếnkhíchmộtcáchchủđộng.CónhữngđiểmtrongcôngtrìnhcủaCácMáctándươngsựlớnmạnhcủachủnghĩatưbản,vìchỉcóvậysẽdẫnđườngchochủnghĩaxãhộiđượcmởbungra.Trongmộtbàithuyếttrìnhnăm1847,ôngbảovệtựdothươngmạinhưlàviệcđẩynhanhsựtiếntớichủnghĩaxãhội.Ôngcũngmuốnnhìnnhậnsựthốngnhấtcủa nướcĐức trên cơ sở rằng, nó sẽ thúc đẩy chủ nghĩa tư bảnĐức.Cónhiềuchỗtrongcôngtrìnhcủaông,nhàchủnghĩaxãhộicáchmạngnàytándươngkhánhiềuviễncảnhmộtgiaicấptưbảntiếnbộchấmdứt“chủnghĩamanrợ”. Đạolýtrongđórõrànglàmơhồ.CógìkhácbiệtvớicuộctànsátgiếtchóccủaStalinhayMao,thựchiệndướidanhnghĩacủatươnglaichủnghĩaxãhội?Mụcđíchcóthểbiệnminhchophươngthứcnhưthếnào?Vàbởivìítngườingàynaytinchủnghĩaxãhộilàtấtyếu,liệucóthêmlýdođểthừanhậnmộtsựtếthờihiệntạidãmannhưvậytrênđiệnthờtươnglaimàcólẽsẽchẳngbaogiờđến?Nếuchủnghĩa tưbảnlà thiếtyếuchochủnghĩaxãhội,vànếuchủnghĩa tưbản làbấtcông, liệuđiềunàycóchorằngsựbấtcônglàchấpnhậnđượcvềmặtđạođức?Nếuphảicócôngbằngtrongtươnglai,liệubuộcphảicóbấtcôngtrongquákhứ?CácMácviếttrongcuốnHọcthuyếtvềgiátrịthặngdưrằng:“sựpháttriểncủanănglựcloàingườidiễnravớisựtrảgiácủađasốcánhânvàthậmchícácgiaicấp”[11].Ôngmuốnnóirằng,sựtốtđẹpcholoàingườicuốicùngsẽchiếnthắngtronghìnhhàicủachủnghĩaxãhội,nhưngrằngđiềunàycóđượcvớitổnthấtlớnvàbấtcôngkhông thể tránh khỏi trên con đường đi. Sự thịnh vượng vật chất để cuối

cùngtạođiềukiệnchotựdolàkếtquảcủasựmấttựdo. Cógìkhácbiệtgiữaviệc làmđiềuxấuđểhyvọngđiều tốt sẽđếnvớiviệctìmcáchbiếncáixấucủangườinàythànhcáitốtđẹp.Nhữngngườixãhộichủnghĩakhôngphạmvàochủnghĩatưbản,vàvôtộivớitộiáccủanó;nhưngchấpnhậnnótồntại,nódườngnhưlàhợplýtríđểpháthuynhữngcáitốtnhấttừchủnghĩatưbản.Điềunàylàcóthể,bởivì,chủnghĩatưbảnđươngnhiênkhôngphảichỉtoànlàxấuxa.Nóinhưvậylàphiếndiệntrầmtrọng,mộtlỗimàchínhCácMáchiếmkhiphạmphải.Nhưchúngtađãthấy,chếđộ tưbảnchủnghĩaủnghộ tựdocũngnhưchủnghĩamanrợ,sựgiảiphóngconngườicùngvớichếđộnô lệ.Xãhội tưbản tạonênsựgiàucókhổnglồ,nhưngtheomộtcáchlàkhôngthểđặtsựgiàucóđóvàotaycủahầuhếtngườidân.Mặcdùvậy,luôncóthểvươnlênsựgiàucóđó.Nócóthể thoát khỏi những hình thức tích trữ chủ nghĩa cá nhân đã từng nuôidưỡngchủnghĩa tưbản,đầu tưvàocộngđồngnóichung,vàdùngđểhạnchếđếnmứcnhỏnhấtnhữngbấtđồngýkiến.Bởivậy,nócóthểgiảithoátconngườikhỏiràngbuộccủanhucầukinhtếtốithiểuđểđếnvớimộtcuộcsốngmàởđóhọ tựdo thựchiệnkhảnăngsáng tạocủamình.Đó làviễncảnhcủaCácMácvềchủnghĩaxãhội. Điềuđókhônghềnói rằng, sựxuấthiệncủachủnghĩa tưbản làhoàntoàntốtđẹp.Nócóthểtốthơnnếusựgiảiphóngconngườicóthểđượctiếnhànhvớiítmáu,mồhôivànướcmắthơn.Theonghĩađó,họcthuyếtvềlịchsửcủaCácMáckhôngphảilàhọcthuyết“mụcđíchluận”.Mộthọcthuyếtmụcđíchluậnnóirằng,mỗigiaiđoạncủalịchsửxuấthiệnkhôngthểtránhkhỏitừnhữnggìđitrước.Bảnthânmỗigiaiđoạncủatiếntrìnhcầnthiết,vàcùngvớitấtcảcácgiaiđoạnkhácđềucầnthiếtđểđiđếnmộtđíchnhấtđịnh.Bảnthânmụcđíchđócũnglàtấtyếu,đóngvaitròlàđộnglựcbêntrongcủatoànbộtiếntrình.Khônggìtrongcâuchuyệnnàycóthểbịloạibỏ,vàmọithứcóđộchạihaytiêucựcđềugópphầnchosựtốtđẹptoànthể. ĐấykhôngphảilànhữnggìCácMácdạy.Đểnóirằngtừchủnghĩatưbảnsẽcómộttươnglaitiếnbộkhôngphảilàhàmýrằngnótồntạicholýdođó.Chủnghĩaxãhộikhôngnhất thiếtphải tiếptheosauchủnghĩa tưbản.Khôngphảiđểnóirằng,tộiáccủachủnghĩatưbảnđượcbaobiệnchoviệctiếntớichủnghĩaxãhội.Cũngkhôngphảiđểngụýrằng,chủnghĩatưbảnnhấtthiếtphảitồntại.Cácphươngthứcsảnxuấtkhôngnhấtthiếtphảixuấthiện.Khôngphảicácphươngthứcsảnxuấtđềuđượcgắnvớitấtcảcácgiaiđoạn trướcbởimột lôgic bên trongnàođó.Khônggiai đoạnnào của tiếntrình tồn tại với giai đoạn khác. Có thể bỏ qua các giai đoạn, như nhữngngườiBôn-sê-víchđãlàm.Khôngthểchắcchắnđượcđiểmcuốicùng.VớiCácMác,lịchsửkhôngdichuyểntheomộthướngnàocụthể.Chủnghĩatư

bảncóthểđượcsửdụngđểxâydựngchủnghĩaxãhộinhưnglàvônghĩakhitoànbộtiếntrìnhlịchsửdồnhếtcôngsứctớicáiđíchnày. Thờiđạichủnghĩatưbảnhiệnđạimanglạilợiíchkhôngthểchốicãi.Nócórấtnhiềuđặctínhtuyệtvời,từcảitiếncáchgâymêvàxửphạtđếnhệthốngvệ sinhưuviệt và tựdongôn luận,màbản thân chúng là quýbáu,khôngphảiđơngiảnvìmộttươnglaichủnghĩaxãhộisẽtìmcáchnàođóđểsửdụngchúng.Nhưngđiềuđókhôngnhất thiếtnghĩa làhệ thốngđócuốicùngđượcminhoan.Có thể lập luậnrằng,dùnếuxãhộicógiaicấpcuốicùngđiđếnchủnghĩaxãhội,cáigiánhânloạibuộcphảitrảchokếtcụcmaymắnnàyđơngiảnlàquácao.Mộtthếgiớixãhộichủnghĩasẽtồntạitrongbaolâu,vànócầnmạnhmẽđếnđâuđểhưngthịnh,đểbiệnminhtronghồitưởng cho những đau khổ của lịch sử giai cấp?Có thể làm được điều đókhônghaychỉgiốngnhưbiệnminhchoAuschwitz?Nhà triếtgiaMác-xítMax Horkheimer lý luận rằng: “con đường đi của lịch sử nằm trên đauthương và khốn khổ của các cá nhân. Cómột loạt các kết nốimang tínhthanhminhgiữahaithựctiễnnày,nhưngkhôngcócáinàocóýnghĩabiệnminh”[12]. ChủnghĩaMácnóichungkhôngđượcnhìnnhậnnhưlàmộtviễncảnhbiđátcủathếgiới.Chươngcuốicùngcủanó–chủnghĩacộngsản–xuấthiệnquálạcquan.Nhưng,khôngđánhgiákhíacạnhbuồnthảmcủanósẽlàbỏsót chiều sâuphức tạp củanó.Câu chuyện củanhữngnhàMác-xít khôngbuồn thảm theonghĩakết thúc tồi.Nhưngmộtcâuchuyệnkhôngphảikếtthúcdởsẽtrởnênbuồnthảm.Thậmchí,nếuconngườitìmrasựhoànhảonàođóvàophútcuối,thìvẫnlàbithảmrằng,tổtiêncủahọđãphảibịđẩyxuốngđịangụcđểhọcóđượcnhưvậy.Vàsẽcónhiềungườingãxuốngbênđường,khôngđạtđượcmụcđíchvàbịquênlãng.Thiếusựphụcsinhthựcsự,chúngtakhôngbaogiờcóthểthưởngphạtchohàngtriệungườibịngãgiữa đườngnày.Học thuyết lịch sử củaCácMác là bi kịch chỉ theo khíacạnhđó. Đó làmộtđiểmnổibậtmàAijazAhmadbiết rất rõ.ÔngnóiđếnCácMácvềsựsuytàncủagiaicấpnôngdân,nhưngluậnđiểmnàycómộtứngdụngkháiquáthơntrongcôngtrìnhcủaông.Ôngviết:“Cómộthàmývềsựphá hủy tàn khốc vàmấtmát không thể cứu vãn,một tình thế tiến thoáilưỡngnanmàởđókhôngthểhoàntoànxácnhậncảcáicũlẫncáimới,thừanhậnrằngngườichịuthiệtlàngườitửtếvàchưahoànthiện,cũngthừanhậnrằnglịchsửcủachiếnthắngvàmấtmátthựcsựlàlịchsửcủasảnxuấtvậtchất,vàcuốicùnglàmộthyvọngmongmanhrằng,điềutốtđẹpnàođócóthểsẽđếnvớilịchsửnhẫntâmnày”[13].Bikịchkhôngnhấtthiếtkhôngcóhyvọng.

Cuốicùng,cònmộtđiểmnữacầnghinhớ.Chúngtađãthấyrằng,chínhCácMácchorằngchủnghĩatưbảnlàkhôngthểtránhkhỏichochủnghĩaxãhội.Nhưngliệucóđúngkhông?Điềugìdiễnranếuaiđóphảitìmcáchpháttriển lực lượngsảnxuất từmộtmứcrất thấp,nhưng làmạnhnhấtsaochophùhợpvớigiá trịxãhộichủnghĩadânchủ?Đósẽ làmộtnhiệmvụkhókhăn.Nhưngđó làquanđiểmcủanhững thànhviênpheđối lậpcánh tảởnướcNgaBôn-sê-vích;và,mặcdùvậy,đólàmộtđềánbịđổvỡnhưnglàchiếnlượcđúngđắnđểđitheotronghoàncảnhđấy.Điềugìsẽxảyranếuchủnghĩatưbảnchưatừngtồntại?NhânloạiliệucóthểtìmracáchnàoíttànáchơnchoviệcpháttriểnmàCácMácxemnhưmộthànghóaquýgiánhất–sởhữuvậtchất,mộtsựgiàucóvềsứcsángtạocủaconngười,tínhtựquyết,truyềnthôngtoàncầu,tựdocánhân,mộtnềnvănhóatránglệv.v..vàv.v..? Liệu một lịch sử khác có tạo ra được những nhân tài ngang vớiRaphaelvàShakespeare?Tahãynghĩđếnsựtránglệcủanghệthuậtvàkhoahọc trong Hy Lạp cổ đại, xứ sở Ba Tư, Ai Cập, Trung Hoa, Ấn Độ,Mesopotaniavànhữngnơikhácnữa.Sựhiệnđạicủachủnghĩa tưbảncóthựcsựcầnthiết?Làmthếnàođểaiđócânđongđượcgiátrịcủakhoahọchiệnđạivà tựdoconngườivớihànghóa tinh thầncủacácxãhộibộ lạc?Điềugìxảyrakhichúngtađặtnềndânchủcùngvớisựhủydiệthàngloạt? Vấnđềcólẽcónhiềuhàmýhơnlàtínhhọcthuật.Cứchorằng,mộtsốítngườichúngtacóthểthoátrakhỏithảmhọahạtnhânhaysinhthái,vàbắtđầunhiệmvụnản lòng làxâydựngnềnvănminh lại từmớhỗnđộn.Vớinhữnggìtabiếtvềnguyênnhâncủathảmhọanày,lầnnàyliệuchúngtasẽkhônngoanđểthửlạitheoconđườngxãhộichủnghĩa? [1]AlexCallinicos(Chủbiên):MarxistTheory,Oxford,1989,p.143.

[2]“Gópphầnphêphánkhoakinhtếchínhtrị-Lờitựa”,trongCácMácvàPh.Ăngghen:Toàntập,NXB.Chínhtrịquốcgia,H.1993,t.13,tr.15.

[3]NgườibảovệmãnhliệtnhấtchohọcthuyếtnàylàG.A.CohentrongtácphẩmMarx'sTheoryofHistory:ADefence(Oxford,1978).Hiếmcómộtýtưởngươngngạnhnàođượcnhiềungườiủnghộđếnvậy.Xemthêmmộtgiải thích tuyệtvờichohọc thuyết lịchsửcủaMácởS.H.Rigby:MarxismandHistory,ManchesterandNewYork,1987, là tácphẩm tôi tríchdẫnởđây.

[4] Bởi Alex Callinicos and Chris Harmon: The Changing WorkingClass,London,1983,p.13.

[5] .“Gia đình thần thánh” trong CácMác và Ph.Ăngghen: Toàn tập,Nxb.Chínhtrịquốcgia,H.2002,t.2,tr.141.

[6]Marx&Engels:Tuyển tậpcácbức thư (SelectedCorrespondence),Moscow,1975,pp.390-91,293-94.

[7]Marx&Engels:Tuyển tậpcácbức thư (SelectedCorrespondence),Moscow,1975,pp.390-91,293-94.

[8]Điểmnàyđãđược JohnMaguire trìnhbày trongMarx'sTheoryofPolitics,Cambridge,1978,p.123.

[9]Lời bạt viết cho lần xuất bản thứ hai trongCácMác và Ăngghen:Toàntập,Nxb.Chínhtrịquốcgia,H.2002,t.23,tr.33.

[10]UmbertoMelotti:ChủnghĩaMácvàthếgiớithứba(MarxismandtheThirdWorld),London,1972,p.6

[11]KarlMarx:TheoriesofSurplusValue,London,1972,p.134.[12] Xem Alfred Schmidt: The Concept of Nature in Marx, London,

1971,p.36.[13] Aijaz Ahmad: In Theory: Classes, Nations, Literatures, London,

1992,p.228.

CHƯƠNG4

CHỦNGHĨAMARXLÀKHÔNGTƯỞNG? PHẢNBÁC:

ChủnghĩaMác làmộtgiấcmơvềxãhộikhông tưởng.Nóđặtniềmtinvàomộtxãhộihoànhảo,khôngcókhổcực,đaubuồn,bạo lựcvàmâuthuẫn.Dướichếđộcộngsảnchủnghĩasẽkhôngcósựbonchen,vịkỷ,chiếm hữu, cạnh tranh hay bất bình đẳng. Không ai là ưu việt hay hạđẳngđối vớingườikhác.Khôngaiphải làmviệc, loàingười sốnghoàntoànhòathuậnvớinhau,nguồncủacảivậtchấtsẽtuônchảykhôngbaogiờdứt.Viễncảnhngâythơmộtcáchđángngạcnhiênnàybắtnguồntừniềmtinấutrĩvàobảnchấtconngười.Chỉđơngiảnlàbảnchấtxấuxacủaconngườiđượcloạitrừ.Ngườitakhôngcầnchúýđếnthựctếrằngconngườilànhữngsinhvậtsinhravốncóbảnchấtíchkỷ,thamlam,thôbạovàganhđuamàkhôngmộtsựcanthiệpxãhộinàocóthểlàmthayđổi.ChínhviễncảnhngâyngôcủaCácMácvềtươnglaiphảnánhsựphithựctếđếnvôlýtrongtoànbộhệthốngquanđiểmchínhtrịcủaông. BIỆNGIẢI: “VẫncótainạngiaothôngởxãhộikhôngtưởngMác-xítcủacácngườichứ?”ĐólàmộtcâuhỏinhạobángmànhữngngườiMác-xítđãquáquenthuộc.Trênthựctế,lờichỉtríchđóchothấysựthiếuhiểubiếtcủangườinói,chứkhôngchothấynhữngảotưởngcủangườiMác-xít.Bởivì,nếuxãhộikhôngtưởngcónghĩalàmộtxãhộihoànhảothì“xãhộikhôngtưởngMác-xít”[1]lạicónghĩatráingượchoàntoàn. Dườngnhưcónhữngcáchsửdụngthúvịhơnnhiềuđốivớitừ“khôngtưởng”trongtruyềnthốngMác-xít.MộttrongnhữngngườiAnhvĩđạinhấtlà William Morris đã xuất bản một công trình không tưởng khó quêntrongTin tức khôngởđâu cả (NewFromNowhere),một tác phẩmkhônggiốnghầuhếtnhữngtácphẩmkhôngtưởngkhác,đãmôtảchitiếtquátrìnhthayđổichínhtrịxuấthiệnnhưthếnào.Tuynhiên,khitừnàytrởnênthôngdụng thìcũngcầnphảinói rằng,CácMácđãkhông thểhiệnmột sựquantâmdùnhỏnhấtđếnmột tươnglaikhôngcóđaukhổ,chếtchóc,mấtmát,thất bại, đổ vỡ, xung đột, thảm họa hay thậm chí lao động. Thực ra, ôngkhôngthểhiệnsựquantâmnhiềuđếntươnglai.Thậtlàgiảdốiđốivớitácphẩmcủaôngkhichorằngônghầunhưkhôngnóirõmộtxãhộixãhộichủnghĩahayxãhộicộngsảnchủnghĩasẽnhưthếnào.Nhữngngườiphêphán

ông,bởivậy,cóthểtráchcứôngvềsựvôtâmkhóthathứ,nhưnghọkhócóthể làm được điều đó đồng thời đổ lỗi cho ông đã vẽ ra những kế hoạchkhôngtưởng.ChínhchủnghĩatưbảnchứkhôngphảichủnghĩaMácđãmuabántươnglai.TrongHệtưtưởngĐức,ôngđãphảnbácquanđiểmvềchủnghĩacộng sản là “lý tưởngmà hiện thực phải khuôn theo”. Thay vào đó,trongHệtưtưởngĐức,ôngcoinólà“mộtphongtràohiệnthực,nóxóabỏtrạngtháihiệnnay”[2]. CũnggiốngnhưngườiDoTháitrướcđâybịcấmbóitoántươnglai,thìCácMác,mộtngườiDoTháithếtụcdườngnhưkhônghềnóivềnhữnggìtrongtươnglai.Chúngtađềuthấycóthểôngtinrằngchủnghĩaxãhộilàtấtyếu,nhưngôngkhônghềnóichủnghĩaxãhộisẽnhưthếnào.Cómộtvàilýdochosựdèdặtnày.Thứnhất,tươnglaikhôngtồntại,dođóbịaranhữnghìnhảnhvềtươnglailàmộtsựdốitrá.Nếulàmđượcnhưvậythìcũngcónghĩachorằng,tươnglạiđượcquyếtđịnhtừtrước–nóởchỗnàođóchưarõrệtmàchúngtacầnpháthiện.Chúngtacũngthấyrằng,cómộthàmýmàởđóCácMáckhẳngđịnhrằng,tươnglailàtấtyếu.Nhưngtấtyếukhôngnhấtthiếtcónghĩalàđiềuđángmongmuốn.Cáichếtcũnglàtấtyếunhưnglàcáikhôngmongmuốnđốivớihầuhếtmọingười.Tươnglaicóthểđượcquyếtđịnhtừtrướcnhưngkhôngcólýdogìđểnóirằng,tươnglaisẽlàcáitốtđẹphơnnhữnggìchúngtađangcó.Tấtyếu,nhưchúngtađãthấy,thườnglàcáigìđókhôngthúvịmấy.BảnthânCácMáccũngcầnnhậnthứcthêmvềđiềuđó. Tuynhiên, dựđoán tương lai không chỉ vô nghĩa; trên thực tế nó cònmangtínhhủydiệt.Cósứcmạnhđốivớitươnglailàmộtcáchtạochomìnhmộtcảmgiácsailầmvềsựantoàn.Đólàmộtthủthuậtchegiấumìnhtrướcbảnchấtcởimởcủahiệntạivớitấtcảtínhkhôngổnđịnhvàkhódựđoáncủanó.Tươnglaikhiđóđượcsửdụngnhưlàmộthìnhthứcmêtíndịđoan,khôngkhácgìrungủđứatrẻtrongchănấmbằngcâuchuyệncổtích.Đólàmộtgiátrịtuyệtđốikhôngbaogiờlàmchúngtathấtvọng(vìnókhôngtồntại)bởivìnócũngxarờihơithởcủalịchsửnhưmộtảoảnh.Bạncũngcóthểđộcchiếmlấytươnglainhưlàmộtcáchchiphốihiệntại.Nhữngthầybóithựcthụtrongthờiđạicủachúngtakhôngphảilànhữngkẻđểrâutócrũrượi, miệng la hét lảm nhảm những lời khủng khiếp về cái chết của chủnghĩatưbản,màlànhữngchuyêngiađượccáccôngtyxuyênquốcgiathuêđểnghiêncứusămsoiruộtganhệthốngvàkhẳngđịnhvớinhữngkẻcaitrịcủanórằng,lợinhuậncủahọđượcbảođảmtrongmườinămnữa.Tráilại,nhà tiên trikhôngphải làngườinhìn thấusuốt tương lai.Thậtsai lầmkhichorằng,nhữngnhàtiêntri trongKinhThánhphảitìmcáchdựbáotươnglai,màđúnghơnlànhàtiêntrivạchtrầnsựthamlam,mụcnát,muaquanbánchứchiệnnay,cảnhbáochochúngrằng,nếuchúngtakhôngthayđổi,

chúngtasẽkhôngthểcótươnglai.CácMáclàmộtnhàtiêntri,chứkhôngphảilàmộtthầybói. Cònmộtlýdonữađểnóirằng,tạisaoCácMáclạithậntrọngvớinhữnghình ảnh của tương lai. Bởi vì, trong thời của ông có rất nhiều hình ảnhtươnglai–hầuhếtđólàhìnhảnhdonhữngngườicấptiếntheochủnghĩaduy tâmmộtcáchvôvọngvẽnên.Quanđiểmcho rằng, lịchsửđang tiếndầnđếnmột trạng tháihoànhảokhôngphải làmộtquanđiểm tảkhuynh.Quanđiểmđó làphổbiến trong thờikỳKhaisáng thếkỷXVIIIvàkhôngmấynổi tiếngvới tinh thầnchủnghĩaxãhộicáchmạng thờiđó.NóphảnánhniềmtincủatầnglớptrunglưuchâuÂutronggiaiđoạnđầutrànđầysứcsống.Lýdonằmởquátrìnhchếngựchếđộchuyênquyền,khoahọcđuổicổmêtíndịđoan,cònhòabìnhđánhbạikếtquảchiếntranh.Kếtquảlà,toànbộlịchsửloàingười(màhầuhếtnhữngnhàtưtưởngnàyđềunghĩlàchâuÂu) đều hướng tới đỉnh cao nhất là tình trạng tự do, hòa hợp, và thịnhvượng.Khôngthểcóchuyệnnhàphêbìnhtrứdanhvànghiêmkhắcnhấtlịchsửthuộctầnglớptrunglưulạichấpnhậnviễncảnhtựmãnnày.Nhưchúngtathấy,CácMácthựcsựtinvàotiếnbộvàvănminhnhưngôngcũngthừanhậnrằng,nhữngcáiđókhôngthểtáchrờitìnhtrạngmanrợvàdốtnát. Như thếkhôngphảiđểnói rằng,CácMáckhônghọcgì từnhững triếtgiakhôngtưởngnhưFourier,SaintSimonvàRobertOwen.Nếuôngcóthểkhiếmnhãvớinhữngngườinàythìôngvẫnngợicanhữngtưtưởngcủahọ,mànhiềukhi làsựcầutiếnđángngưỡngmộ(nhưngkhôngphải tấtcảhọ,chẳnghạn nhưFourier là người đặt ra thuật ngữ “chủ nghĩa namnữbìnhquyền”và tổchứcxãhội lý tưởngcủaông tađượcxâydựngđểbaohàmchínhxác1.620người,đãtinrằng,trongxãhộitươnglaibiểnsẽtrởthànhnướcchanh.BảnthânCácMáccólẽcũngyêuthíchrượuvangRieslingtinhkhiết).CáimàCácMácphảnđối,cùngvớimộtsốthứkhácnữa,làniềmtincủanhữngngườitheochủnghĩakhôngtưởngrằng,họcóthểgiànhthắnglợitrướcđối thủcủamìnhchỉhoàntoànbằngsứcmạnhcủalý lẽ.Xãhộiđốivớihọlàcuộcđấutranhtưtưởngchứkhôngphảisựvachạmcủalợiíchvậtchất.Tráilại,CácMáccóquanđiểmhoàinghivềniềmtinđótrongnhữngcuộcđốithoạitrithức.Ôngnhậnthứcrằng,nhữngtưtưởngthựcsựthuhútsự chú ý này xuất hiện thông qua những hoạt động thường ngày của conngười,chứkhôngphảiquasựdiễngiảicủacáctriếtgiahayquatranhluậnvềxãhội.Nếubạnmuốnthấyconngườithựcsựtinvàođiềugì,hãynhìnvàonhữnggìhọlàm,chứkhôngphảinhữnggìhọnói. ĐốivớiCácMác,nhữngdựánkhôngtưởnglàsựsaolãngvớinhiệmvụchínhtrịhiệntại.Nhữngsứclựcđầutưvàođócóthểđểphụcvụtốthơnchođấutranhchínhtrị.Làmộtngườiduyvật,CácMácrấtthậntrọngvớinhững

tưtưởngxarờithựctếlịchsửmàôngchorằngcónhữnglýdolịchsửchínhđángchosựxarờiđó.Bấtcứaicóthờigianrảnhrỗicũngcóthểấpủnhữngdựđịnhchomộttươnglạitốtđẹphơn,cũnggiốngnhưmộtaiđóvạchravôsốkếhoạchchomộtcuốntiểuthuyếtđồsộmàhọkhôngbaogiờbắttayvàoviếtbởivìhọlúcnàocũngđanglậpkếhoạchđểviết.VấnđềvớiCácMáckhôngphảilàmơmộngvềmộttươnglaitốtđẹpmàgiảiquyếtnhữngmâuthuẫnhiệntạiđangcảntrởsựxuấthiệncủamộttươnglaitốtđẹphơn.Khiđạtđượcđiềunày,sẽkhôngcầnđếnbấtcứngườinàonhưôngnữa. TrongtácphẩmNộichiếnởPháp,CácMácviếtrằng,nhữngngườicôngnhâncáchmạng“khôngcầnphảithựchiệnmộtlýtưởngnàocả,màchỉcầngiảiphóngnhữngnhântốcủaxãhộimớiđãpháttriểntronglòngxãhộitưsảncũđangsụpđổ”[3].Hyvọngmộttươnglaitốtđẹphơnkhôngthểchỉlàsựmộngmơ“cuộcđờisẽtốtđẹpnếu...Nếulàmộtcáigìđókhôngphảilànhữngsuynghĩvẩnvơ,thìmộttươnglaikháchoàntoànkhôngchỉlàđiềumongđợimàphảicókhảnăng thựchiện.Để thựchiệnđược,nóphảibắtnguồntừthựctếhiệntại.Nókhôngthểchỉdokhônggianchínhtrịbênngoàiđặtvàohiệntại.Màphảilàmộthìnhthứcchụpcắtlớp,haychụpXquangđốivớihiện tạiđểnhìn thấyrõmột tương laiđanghình thànhở trongđó.Nếukhônglàmđượcđiềuđó,bạnchỉcóthểgiúpmọingườimơmộngmộtcách tuyệtvọng,mà theoFreud,mơmộng tuyệtvọngchính làchứng loạnthầnkinhchứcnăng. Do vậy, có những lực lượng trong hiện tại đem lại sứcmạnh vượt rangoàinó.Chẳnghạnnhưchủnghĩabìnhquyềnnamnữ làmộtphong tràochínhtrịđanghoạtđộngsôinổihiệnnay,nhưngnóhoạtđộngbằngcáchđitìmmộttươnglaibỏrấtxahiệntại.VớiCácMác,chínhgiaicấpcôngnhân–đãtừnglàmộtthựctếhiệntạivàlàmộttácphẩmmànhờđónóđượcbiếnđổi– tạorasự liênkếtgiữahiện tạivà tươnglai.Chínhtrịmangtínhgiảiphóngđãđặttươnglaivàotronglònghiệntại.Chínhtrịlàcầunốigiữahiệntạivàtươnglaitạiđiểmgiaonhau.Cảhiệntạivàtươnglaiđượckíchthíchbởinhữngnguồnlựccủaquákhứ,vớinghĩalànhữngtruyềnthốngchínhtrịquýgiámàtaphảiđấutranhđểgiữgìnbằngđược. Một số người bảo thủ là những người theo chủ nghĩa không tưởng,nhưngsựkhôngtưởngcủahọnằmtrongquákhứchứkhôngphảiở tươnglai.Theoquanđiểmcủahọ,lịchsửlàmộtsựsuygiảmbuồnthảmkéodàisovớithờivàngsonbắtđầutừthờiAdamVirgil,Dante,Shakespeare,SamuelJohson, Jefferson,DisraelMagaretThatcherhoặcaiđónữamàbạnmuốn.Điềunàysẽcoiquákhứnhưlàmộtvậtthờcúng,giốngnhưnhữngtriếtgiakhông tưởng làmvới tương lai.Thực tế là,quákhứcũng tồn tạikhônghềkhác với tương lai, mặc dù người ta cảm thấy như vậy. Nhưng cũng có

nhữngngườibảothủphảnđốitruyệnthầnthoạinàyvớilậpluậnrằng,mọikỷnguyênđềukhủngkhiếpnhưnhau.Vớihọ,tintốtlàmọiviệckhôngtrởnên tồi tệ hơn, còn tin xấu sẽ là điềuđó là vì chúngkhông thể tồi tệ hơnđượcnữa.Cái chi phối lịch sử chính là bản chất của conngười, đó là (a)trongmộttìnhtrạngọpẹpkhủngkhiếpvà(b)tuyệtđốikhôngthểthayđổiđược.Điềurồdạilớnnhất–màthựcralàsựtànnhẫn–làđemnhửtrướcmọingườinhững lý tưởngnói rằng, họkhông thểđạtđượcmột cáchhợphiến.Nhữngngườicấptiếnrốtcụcchỉkhiếnmọingườighêtởmchínhmình.Họđẩymọingườivàovòngtộilỗivàtuyệtvọngbằngcáchtunghôhọvớinhữngđiềucaocảhơn. Bắtđầutừchỗmàchúngtacóthểkhôngbiếtđếncuốnsổtayhaynhấthướngdẫnchuyểnđổichínhtrị.Hiệntạicóvẻnhưlàmột trởngạichosựthayđổinhiềuhơnlàmộtcơhộichonó.GiốngnhưmộtngườiÁiNhĩLanngốcnghếchđiểnhìnhtrảlờikhiđượcaiđóhỏiđườngđếngatàuhỏa:“Ồ,tôisẽkhôngbắtđầuđitừđâyđâu”.Nhậnxétnàykhôngphảiphilýnhưmọingườithườngnghĩ,màcũngđúngnhưngườiÁiNhĩLanđóđãnghĩ.Điềuđócónghĩalà“Anhđánglẽcóthểđếnđónhanhhơnvàngắnhơnnếuanhkhôngbắtđầuđitừchỗkhóđivàởquáxanhưchỗnày”.Nhữngngườixãhộichủnghĩahiệnnaycólẽthôngcảmnhiềuhơnvớitìnhcảnhđó.TacóthểhìnhdungmộtngườiÁiNhĩLanquáquenthuộctrongcáccâungạnngữtìmhiểuvềnướcNgasaucáchmạngBôn-sê-vích,chuẩnbịtheođuổinhiệmvụxâydựngchủnghĩaxãhộiởmộtđấtnướcnghèonàn,lạchậuvàbịcôlập,anhtanhậnxét:“Ồ,tôisẽkhôngbắtđầuđitừđâyđâu”. Dĩnhiên,cũngcótrườnghợpkhôngcònchỗnàokhácđểbắtđầu.Mộttươnglaikhácbiệtphảilàtươnglaicủahiệntạicụthểđó.Hầuhếthiệntạiđượchìnhthànhtừquákhứ.Chúngtachẳngcógìđểtừđóxâydựngtươnglai,ngoàimộtsốítỏicôngcụmàchúngtakếthừatừlịchsử.Nhữngcôngcụnàycònbịhưhỏngbởidisảnvềcảnhkhốncùngvàtìnhtrạngbọclộttruyềnquanhiềuđời đến chúng ta.Trong tác phẩmPhêphán cương lĩnhGotha,CácMácđãmôtảxãhộimớiindấuchàmcủatrậttựcũtừtrướckhinóchàođờinhưthếnào.Rõrànglàkhôngthểcómộtđiểm“thuầnkhiết”đểtabắtđầutừđó.Nếutinrằngcóđượcđiểmđósẽlànhữngảotưởngvềchủnghĩacực tả (Lê-nin gọi đó là tình trạng lộn xộn ấu trĩ)mà với nhiệt tình cáchmạngcủanó,sẽchốibỏtấtcảnhữngchiếcxetảichởđầynhữngcôngcụđãbị tổn thươngcủahiện tại:cảicáchxãhội,côngđoàn,đảngchính trị,dânchủnghịviện,v.v..Bởivậy, rốtcụcnó trởnên trong trắngnhưmộtkẻbấtlực. Bởithếnêntươnglaikhôngthểchỉkếtdínhvớihiệntại,khôngkhácgìtuổitrưởngthànhđượcgắnliềnvớithờithơấu.Nóphảiđượcnhậnbiếtbằng

cáchnàođóbên trongnó.Như thếkhôngphảiđểnói rằng,một tương lainhưvậychắcchắnsẽxuấthiện,giốngnhưmộtđứabénhấtđịnhsẽđếntuổitrưởng thành.Đứa trẻ đó vẫn có thể chết vì bệnh bạch hầu hầu trước khitrưởngthành.Vìvậy,chúngtabuộcphảithừanhậnrằng,vớimộthiệntạicụthể, không thể cómột tương lai đã biết đến từ lâu. Tương lai là để ngỏ,nhưngnókhôngđểngỏhoàntoàn.Khônggiốngnhưbấtcứđiềugìđãbiếttừlâucóthểxảyra.Nơimàtôisẽcómặttrong10phútnữasẽphụthuộcvàotôiđangởchỗnàovàmộtsố thứkhácnữa.Đểnhìn thấy tươnglainhưlàmộtkhảnăngbêntronghiệntạisẽkhônggiốngnhưcoimộtquảtrứngsẽtrởthànhcongàcon.Nếukhôngbịrơivỡhayluộcchínđểchuẩnbịchomộtcuộcđichơidãngoại,quảtrứngsẽnởthànhgàcontheoquyluậttựnhiên,nhưngtựnhiênkhôngbảođảmrằngchủnghĩaxãhộisẽ theosátgótchâncủachủnghĩa tưbản.Cónhiềutươnglaikhácnhauẩngiấuđằngsauhiệntại,vàchúnghoàntoànkhônghấpdẫnnhưnhau.Nhìntươnglainhưvậysẽlàmộtsựbảođảmđểtránhhìnhdungsailầmvềnó.Chẳnghạn,cáchnhìnnàyphảnbácquanđiểmvềtươnglaiđầytựmãn“theochủnghĩatiếnhóa”,coi tương lai đơn giản là nhiều hơn hiện tại. Đơn giản là, tương lai hiểnnhiênlàhiệntại.Nóingắngọn,đâylàcáchmànhữngnhàcaitrịcủachúngtathíchnhìntươnglai–tốtđẹphơnhiệntạinhưngkhôngngừngthỏamãnvớinó.Nhữngbấtđồngsẽđượcgiảmtớimứcnhỏnhất.Sẽkhôngcóchấnthươnghaytaibiến,chỉcósựhoànthiệndầndầnnhữnggìchúngtađangcó.Quanđiểmnàygầnđâyđượcbiếtđến làSựKếtThúcCủaLịchSử, trướckhinhữngngườiHồigiáocựcđoanbuộc lịch sửphảimở ra lầnnữa.BạncũngcóthểgọiđólàlýthuyếtConcávàngvềlịchsử,bởinómơướcvềmộtsựtồntạian toànnhưngbuồntẻ,nhưcuộcsốngcủaconcávàngtrongbểnước.Nótrảgiáchosựtựdothoátkhỏinhữngcúvađập(shake-up)bằngchônmìnhtrongbuồntẻchánngắt.Bởivậynókhôngnhìnthấyrằng,mặcdùtươnglaicóthểtồitệhơnrấtnhiềusovớihiệntại,nhưngmộtđiềucóthểkhẳngđịnhlàtươnglaisẽrấtkhác.Mộtlýdokhiếnthịtrườngtàichínhđổvỡmấynăm trước (2008–2009–ND) làdochúngdựavàomôhìnhgiảđịnhrằng,tươnglaisẽrấtgiốngvớihiệntại. Tráilại,chủnghĩaxãhội,theomộtnghĩanàođólàsựđộtpháquyếtđịnhvớihiệntại.Lịchsửcầnđượcphábỏvàlàmlại–khôngphảibởivìnhữngngười xã hội chủ nghĩa tùy tiện lựa chọn cáchmạng chứ không phải cảicách,nhưconthúkhátmáucâmđiếctrướctiếnggọicủasựtiếtchế,màbởimứcđộcủacơnđaubắtbuộcphảichữatrị.Tôinóiđến“lịchsử”,nhưngtrênthựctếCácMácengạiđềcaomọithứđãxảyrađếngiờliênquanđếncái“nhanđề”đó.Vớiông,tấtcảnhữnggìchúngtabiếtchođếnnayđềulà“tiềnsử”–tứclàtừbiếnthểnàyđếnbiếnthểkháccủasựápbứcvàbóclộtconngười.Một hành động lịch sử duy nhất đúng là thoát khỏi bài văn tường

thuậtbuồntẻđểtrởthànhlịchsửđúngnghĩa.Làmộtngườitheochủnghĩaxãhội,bạnphảisẵnsàngnóirõđiềuđósẽđạtđượcnhưthếnàovànósẽdẫnđếnnhữngthểchếnào.Nhưngnếutrậttựxãhộimớiphảimangtínhchuyểnđổithựcsự,thìtiếpđósẽcómộtgiớihạnkhắcnghiệtđặtrachoviệcbạncóthểnóibaonhiêuvềnóngaytừbâygiờ.Xétchocùng,chúngtacóthểmôtảtươnglaichỉbằngcáchdựavàoquákhứhayhiệntại;vàmộttươnglaiđoạntuyệtvớihiệntạisẽlàkhómôtảbởinhữnggiớihạncủangônngữchúngta.NhưchínhCácMácđãnhậnxét trongtácphẩmNgày18thángSươngmùcủaNa-pô-lê-ôngBô-na-pác:“[trongtươnglaixãhộichủnghĩa]nộidungsẽnhiều hơn hình thức”. RaymonWilliams cũng có cùng nhận xét như vậytrongtácphẩmVănhóavàxãhội1780–1950,khiviết:“chúngtaphảilậpkế hoạch cho những gì có thể lập kế hoạch được theo những quyết địnhchungcủachúngta.Nhưngtrọngtâmđặtvàoquanđiểmvănhóalàđúngkhiđiềuđónhắcchúngtarằng,vănhóavềbảnchấtlàkhôngthểlậpkếhoạchđược.Chúngtaphảibảođảmphươngtiệncuộcsống,phươngtiệncủacộngđồng.Nhưngnhữnggìsẽsốngđượckhiđó,bằngnhữngphương tiệnnày,chúngtakhôngbiếtvàcũngkhôngthểnóiđược”[4]. Cóthểnóicáchkhác,nếutấtcảnhữngcáiđãxảyrachođếnnaylà“tiềnsử”thìđiềuđólàdễdựđoánhơnnhữnggìCácMáccoithựcsựlàlịchsử.Nếuchúngtacắt tạimộtđiểmbấtkỳtronglịchsửquákhứvàxemxétkỹđiểmgiaocắtđó,chúngtasẽbiếtđượctrướcnhữnggìchúngtasẽtìmthấyởđó.Chẳnghạn,chúngtasẽpháthiệnthấyrằng,đạiđasốngườidântạithờiđiểmđó đang sốngmột cuộc sống khó khăn cực khổ chỉ để phục vụ chonhómngườicaitrị.Chúngtacũngsẽpháthiệnrarằng,nhànướcchínhtrị,chodùdướibấtkỳhìnhthứcnào,cũngluônsẵnsàngsửdụngbạolựcđểbảovệtìnhtrạngnày.Chúngtasẽpháthiệnrằng,córấtnhiềutruyệnthầnthoại,vănhóavàtưtưởngcủagiaiđoạnđócungcấpcơsởhợpphátnàođóchosựtồntạicủatìnhtrạngnày.Chúngtacóthểcũngsẽpháthiệnramộthìnhthứcphảnkhángnàođócủanhữngngườibịbóc lộtđốivới tình trạngbấtcôngnày. Tuynhiên,môtkhinhữngkìmhãmsựpháttriểncủaconngườinàyđượcxóabỏ, càngkhócó thểnóiđượcđiềugì sẽxảy ra.Khiđómọingười sẽđượctựdohànhxửnhưmongmuốn,trongphạmvitráchnhiệmcủahọđốivớinhau.Nếuhọcóthểdùngthờigiancủamìnhnhiềuhơnchonhữnggìmàgiờđâychúngtagọilàhoạtđộnggiảitrí,chứkhôngphảilàvàonhữngcôngviệcvấtvả,thìhànhvicủahọthậmchícòntrởnênkhódựđoánhơn.Tôinóiđến“nhữnggìmàgiờđâychúngtagọilàgiảitrí”,bởivì,nếuchúngtathựcsựsửdụngnhữngnguồnlựcdochủnghĩatưbảntíchlũyđượcđểgiảiphóngmộtsốlượnglớnngườikhỏicôngviệc,thìchúngtasẽkhônggọinhữnggìchúngtađãlàmthaychonólà“giảitrí”.Đólàvìquanniệmvềgiảitríphụ

thuộcvàosựtồntạicủacáiđốilậpvớinó(laođộng),cũnggiốngnhưchúngtakhôngthểđịnhnghĩađượcchiếntranhmàkhôngcómộtkháiniệmnàođóvềhòabình.Chúngtacũngcầnnhớrằng,nhữnghoạtđộngđượcgọilàgiảitríthậmchícũngđòihỏinhữngnỗlựctolớnvàcăngthẳngkhôngkémviệcxúcthan.BảnthânCácMáccũngthừanhậnđiềunày.Mộtsốngườicánhtảsẽthấtvọngkhinghenóirằng,việckhôngđượclàmviệckhôngnhấtthiếtcónghĩalàsuốtcảngàyngồichơixơinước.Suyluậntươngtự,lấyvídụhànhvicủanhữngngườiởtrongtù.Rấtdễđểnóiđượcnhữnggìcáctùnhânsẽlàm suốt cả ngày bởi vì những hoạt động của họ bị kiểm soát chặt chẽ.Nhữngngườicaitùcóthểnóikháchắcchắnrằngtùnhânsẽởđâuvàolúc5giờchiềungàythứtưvànếuhọkhôngthểlàmnhưvậyhọcóthểbịThốngđốctriệuhồi.Thếnhưng,khingườiphạmtộiđượcthảvềvớixãhội,rấtkhócóthểkiểmsoátđượchọ,trừphisựkiểmsoátđóđượcthựchiệnbằnghìnhthứcđiệntử.Họđãchuyểntừthời“tiềnsử”bịtốnggiamcủahọsanglịchsửthựcthụ,cónghĩalàgiờđây,họđượctựdoquyếtđịnhsựtồntạicủamình,chứkhôngphảidonhữngthếlựcbênngoàiquyếtđịnh.VớiCácMác,chủnghĩaxãhộilàthờikỳmàởđóchúngtacùngquyếtđịnhtheohìnhthứctậpthểđốivớisốphậncủachínhchúngta.Đóchínhlàdânchủvớiđầyđủtínhnghiêmtúcnhất,chứkhôngphảidânchủnhưlàmộttròchơiđốchữchínhtrị.Cáithựctếconngườiđượctựdonhiềuhơncónghĩalàsẽkhónóiđượchọsẽđanglàmgìvàolúc5giờchiềungàythứtư. Một tươnglaikháchoàntoànkhôngphải làsựkéodàiđơnthuầnhiệntại,cũngkhôngphảilàsựcắtđứthoàntoànvớihiệntại.Nếuđólàsựcắtđứthoàntoàn,làmthếnàochúngtacóthểnhậnbiếtđượcđiềuđó?Tuynhiên,nếuchúngtacóthểmôtảđiềuđómộtcáchkhádễdàngbằngngônngữcủahiệntại, thìnósẽ thựcsựkháctheonghĩanào?TưtưởngcủaCácMácvềgiảiphóngconngườiphảnbáccảsựtiếpnốicũngnhưsựđoạntuyệthoàntoàn.Theonghĩanàythìônglàngườihiếmgặpnhấttrongloàingười,mộtngười cóđầuócnhìnxa trông rộng,đồng thời cũng làmộtnhàhiện thựcchânchính.Ôngchuyểnkhúcnhạcphóng túngcủa tương lai thànhnhữngcôngviệcbuồntẻcủahiệntại,nhưngđúngởđó,ôngđãtìmthấymộttươnglạivôcùngphongphúcầnđượcgiảiphóng.Ôngubuồnvớiquákhứnhiềuhơnnhữngnhàtưtưởngkhác,nhưnglạiđầyhyvọngsovớihầuhếttrongsốhọvềnhữnggìsắpxảyra. Chủnghĩahiệnthựcvàviễncảnhởđâygắnliềnvớinhau:đểnhìnhiệntạiđúng làhiện tại, ta sẽphảinhìnnó trongkhảnăngcó thểbiếnđổicủahiệntại.Nếukhôngnhưvậy,bạnkhôngthểnhìnnómộtcáchchínhxác,bởivìbạnsẽkhôngnhìnđượctoàndiệnmộtembémớilọtlòngnghĩalàgìnếubạnkhôngthừanhậnrằngnólàmộtđứatrẻtrongtươnglai.chủnghĩatưbảnđã sinh ranhữngquyền lựcvàkhảnăngphi thườngmàbản thânnócũng

cảm thấy khó xử; chính vì vậy, CácMác là người tràn đầy hy vọng màkhôngphải làmộtnhàquánquân tinh tườngcủaTiếnbộvà làngườihiệnthựcmộtcáchchânchấtmàkhôngphảilàngườihoàinghihaybạcnhược.Sẽlàmộtviễncảnhbithươngnếunhìnchằmchằmvàođiểmxấunhất(cáitồitệnhất)trênkhuônmặt,nhưngcầnvượtlênnóbằngcáchlàmđúngnhưvậy.CácMác,nhưchúng tađã thấy, theomột cáchnàođó làmộtnhà tưtưởngbithương,khôngphảilàmộtnhàtưtưởngbiquan. Mộtmặt, những ngườiMác-xít thuộc loại người khó thông cảm, luônhoàinghitinhthầncaocảcủaluânthườngđạolývàluôncảnhgiácvớichủnghĩaduy tâm.Với lối suynghĩ luôn luônnghingờ theobảnnăng,họcóchiềuhướngđi tìmnhữnglợi íchvậtchấtđằngsaunhữngcâunóihoamỹđầynhiệthuyết.Họcảnhgiácvớinhữngthếlựcbuồntẻ, thườnglàti tiện,thường thấy trongnhữngcâunóiđạođứcgiả,hayảoảnh tìnhcảmủymị.Thếnhưng,đó làvìhọmuốngiảiphóngconngườikhỏinhữngthế lựcđóvớiniềmtinrằng,họccóđầyđủkhảnănglàmđượcnhữngđiềutốtđẹphơn.Bởivậy,họkếthợptínhnhẫntâmvớiniềmtinvàotínhnhânđạo.Chủnghĩaduyvậtkhônghềviểnvông,khóbịlừadốibởinhữnglờikhoatrươngkhoáclác,nhưngcũngquáhyvọngrằngmọiviệcsẽđượchoànthiệnthànhhoàinghi.Đãcómộtsựkếthợptồitệtronglịchsửloàingười. TacóthểnghĩđếnkhẩuhiệurấtkêucủasinhviênParisnăm1968:“Hãyhiện thực:đòihỏiđiềukhông thể!”Với tấtcả tínhchấthoangữbóngbẩycủanó,khẩuhiệunàythậtchínhxác.Cáiđượcyêucầumộtcáchhiệnthựcđểsửachữaxãhộilàvượtrangoàisứcmạnhđanghiệnhữutronghệthống,vàtheonghĩađólàđiềukhôngthểcó.Nhưnglàhiệnthựckhitinrằngthếgiớivềnguyêntắcsẽcóthểđượccảithiệnrấtnhiều.Nhữngngườichếgiễuýtưởngchorằngcóthểcóđượcsựthayđổixãhộilớnlànhữngngườitùyhứngmãnh liệt.Nhữngngườimộngmơ thựcsự lànhữngngườiphủnhậnmọi thứnếukhôngphải là sự thayđổidầndầnđềucó thểxuấthiện.ChủnghĩathựcdụngươngngạnhnàycũngmangchứnghoangtưởngynhưkhibạntinrằngmìnhlàNữhoàngMarieAntoinette.Nhữngloạingườinhưvậyluôncónguycơgâybấtngờcho lịchsử.Chẳnghạn,mộtsốnhà tư tưởngthờiphongkiếndámchốibỏhệthốngkinhtế“phitựnhiên”nhưchủnghĩatưbảncó thểđã rấtnổi tiếng.Cũngcónhữngngườiđáng trách tự lừadốimìnhtưởngtượngrằngnếucónhiềuthờigianvànỗlựchơn,chủnghĩatưbảnsẽmangđếnmộtthếgiớidưgiảchotấtcảmọingười.Vớihọ,hiệngiờnóchưalàmđượcnhưvậychẳngquachỉlàđiềukhôngmayđángtiếc.Họkhông thấy rằng, bất bình đẳng đối với chủ nghĩa tư bản cũng là điều tựnhiênnhưtínhkiêucăngvàvĩcuồngởHollywood. CáimàCácMácpháthiệnởhiệntạilàsựvachạmkhốcliệtgiữacáclợi

ích.Nhưngtrongkhimộttriếtgiakhôngtưởngcóthểhôhàochúngtavượtlêntrênnhữngmâuthuẫnđódướidanhnghĩatìnhthươngyêuđùmbọc,thìbảnthânCácMácchọnmộtconđườngđihoàntoànkhác.Ôngthựcsựtintưởng vào tình yêu thương đùm bọc, nhưng ông không nghĩ sẽ đạt đượcnhữngđiềuđóbằngsựhòahợpgiảdối.Ngườibịbóclộtvàngườibịtướcđoạtphảikhôngtừbỏlợiíchcủamình,làđiềumànhữngngườichủcủahọmuốnhọlàmnhưngbằngcáchépbuộc.Chỉđếnkhiđóthìmộtxãhộivượtlêntrêntưlợicuốicùngmớicóthểxuấthiện.Khôngcógìsailầmvớiviệclàngườivịkỷnếukhôngcósựlựachọnnàokhácngoàitựômlấyxiềngxíchbằngtinhthầnhysinhgiảtạo. NhữngngườiphêphánCácMáccóthểthấykhóchịuvớisựnhấnmạnhđếnlợiíchgiaicấpnày.Nhưnghọkhôngthểtuyênbốthẳngthừngrằng,ôngcóquanđiểmtốtđẹpquáđángvềbảnchấtcủaconngười.Chỉbằngcáchbắtđầu từhiện tạikhôngbaogiờ lấy lạiđược, tựmình tâmphụccơsở lô-gickhôngmấygiátrịcủahiệntại,thìbạnmớicóthểhyvọngđiquavàvượtlêntrênhiện tại.Điềunàycũngnằmtrong tinh thần truyền thốngcủamột tấnthảmkịch.Chỉkhichấpnhậnnhữngmâuthuẫnđólàbảnchấtcủaxãhộicógiaicấp,chứkhôngphảiphủnhậnchúngtheotinhthầnkhôngvụlợitrongsáng, thìbạnmớicó thểgiảiphóngcủacảicủa loàingườimànhữngmâuthuẫnnàyđangkìmnén.Chínhvàolúcnhữngcơsởlậpluậnvềhiệntạibịthấtbại,rơivàobếtắcvàtrởnênkhôngrõràngmạchlạcđãgiúpCácMácphácthảoramộttươnglairạngrỡ.Hìnhảnhthậtsựcủatươnglaichínhlàsựthấtbạicủahiệntại. ChủnghĩaMác,mà theo lờiphànnàncủanhiềungườichỉ tríchnó,cómộtquanđiểm lý tưởnghóamộtcáchkhôngchấpnhậnđượcvềbảnchấtconngười.Nómơmộngmộtcáchngớngẩnvềmộttươnglaimàởđómọingườisẽhợptácvàthânthiệnvớinhau.Sựganhđua,đốkỵ,bấtbìnhđẳng,bạolực,ápbứcvàcạnhtranhsẽbịtrụcxuấtrakhỏitráiđất.ThựcrakhócóthểtìmthấymộttừnàotrongcáctácphẩmcủaCácMácủnghộtuyênbốlạkỳđó,nhưngkhôngcómấyngườiphêphánôngdámsẵnsàngbảovệ lậpluận củamình với các bằng chứng rõ ràng.Họ tin rằng,CácMác đã tiênđoánmột trạng tháiphẩmhạnhcủaconngườiđượcgọi làchủnghĩacộngsản,mà thậmchíThánhGabrielcũngcó thểgặprắc rốikhi sống theonó.Khitiênđoánđiềuđó,ôngđãcốýhoặcvôtìnhbỏquamộtthựctrạngluônbấtmãn,khônghoànthiệnvàđầykhiếmkhuyếtđượcbiếtđếnchínhlàbảnchấtcủaconngười. MộtsốngườiMác-xítđáplạisựcáobuộcnàybằngcáchtuyênbốrằng,nếuCácMáccoinhẹbảnchấtcủaconngườithìđólàvìôngkhôngtinvàokháiniệmđó.Theoquanđiểmnày, kháiniệmvềbảnchất conngườiđơn

giảnlàmộtcáchgiữchúngtacóýthứcchínhtrịởnơichúngtasống.Điềuđógợiýrằng,loàingườilànhữngsinhvậtnhunhược,thamlam,vịkỷ;rằng,điềuđólàkhôngthayđổitheosuốtchiềudàilịchsử;vàrằng,nólàhònđátảngmàkhông sứcmạnhnàocó thể laychuyển. “Bạnkhông thể thayđổibảnchấtconngười”làmộttrongnhữnglýdophảnbácphổbiếnnhấtđốivớinhữngtưtưởngchínhtrịmangtínhcáchmạng.Ngượclại,mộtsốnhàMác-xítkhẳngđịnhrằng,khôngcóđiểmcốtyếunàokhôngthểthayđổiđốivớiloàingười.Theoquanđiểmcủahọ,chính lịchsửcủachúng tachứkhôngphảibảnchấtcủachúngtakhiếnchúngtalàchínhchúngtahiệntạivàbởivìlịch sử sẽ luôn thayđổi, chúng ta có thểbiếnđổi bản thân chúng ta bằngcáchthayđổiđiềukiệnlịchsửcủachúngta. Các Mác không hoàn toàn tán thành “chủ nghĩa lịch sử” này. Bằngchứng làông thực sự tinvàobảnchất conngười,vàđiềuđó làhoàn toànđúng, như Norman Geras đã lập luận trong một cuốn sách nổi tiếng củamình[5].Ôngđãkhôngcoibảnchấtconngườilấnáttầmquantrọngcủacánhân.Tráilại,ôngchorằng,đólàmộtnghịchlýtrongbảnchấtphổbiếncủachúngtamàmỗichúngtatrởthànhmộtcánhânduynhất,khôngaigiốngai.Trongnhữngtácphẩmđầuđời,CácMácchobiếtvìsaoônggọiconngườilà“loàingười”,màđóthựcsựlàmộtcáchgiảithíchduyvậtvềbảnchấtconngười.Dobảnchấtcủacơthểvậtchấtcủachúngta,chúngtalànhữngđộngvậtnghèokhó,biếtlaođộng,xãhộihóa,cógiớitính,biếtgiaotiếpvàbiếttựbiểu hiện, những động vật biết cần đến nhau để sinh tồn nhưng là nhữngđộngvậtbiếtđitìmsựđápứngmàởđótìnhbạncòncaohơncảsựhữuíchvềmặtxãhộicủanó.Chophéptôitríchdẫnmộtnhậnxéttrướcđâycủatôi:“Nếumộtsinhvậtkhácvềnguyêntắccóthểnóichuyệnvớichúngta,cùngthamgiavàosựlaođộngvậtchấtvớichúngta,giaophốitìnhdụcvớichúngta,tạoramộtcáigìđóngờngợgiốngnghệthuậttheonghĩalànócóvẻkhávônghĩavànhạtnhẽo,khiđóchúngtacóthểsuyluậntừnhữngsựkiệnsinhvậthọcnàyvôsốnhữnghệquảđạođứcvàthậmchílàchínhtrị”[6].Trườnghợpnày,màvềkỹthuậtđượcgọilànhânloạihọctriếthọc,hiệnnayđãtrởnênkhálạchậu,nhưngđólànhữnggìCácMácđãbảovệtrongcôngtrìnhđầutaycủaông,vàkhôngcólýdoxứngđángnàođểtinrằngôngđãtừbỏnósaunày. Bởi vì, chúng ta là những sinh vật biết lao động,mongmuốn và giaotiếp,chúngtacóthểbiếnđổinhữngđiềukiệncủachúngtatrongquátrìnhmà tagọi là lịchsử.Khi làmđượcđiềuđóchúng tađồng thờisẽbiếnđổichínhmình.Nócáchkhác,thayđổikhôngphảilàmặtđốilậpcủabảnchấtconngười;bởivìchúngtalàloàisángtạo,cởimởvàchưahoànthiện.Haycóthểnóithìđókhôngphảilànhữngconchồn.Dobảnchấtcơthểcụthểcủachúng,chồnkhôngcólịchsử.Chồncũngkhôngcóđượcchínhtrị, trừ

khichúngkhôngngừnggiấugiếmmộtcáchxảotrá.Khôngcólýdogìđểsợrằng,mộtngàynàođóchúngcóthểcaitrịchúngta,ngaycảkhichúngcóthểlàmđượcnhữngcôngviệctốthơncảnhữngngườilãnhđạohiệnnaycủachúngta.Nhưchúngtabiết,chúngkhôngthểlànhữngnhàdânchủxãhộihaylànhữngngườitheochủnghĩadântộccựcđoan.Thếnhưng,loàingườilànhữngđộngvậtchínhtrịtheođúngbảnchấtcủamình–khôngphảibởivìhọsốngcộngđồngvớinhau,màvìhọcầnmộthệthốngnàođóđểkiểmsoátcuộcsốngvậtchấtcủahọ.Họcũngcầnmộthệthốngnàođóđểkiểmsoátcuộcsốngtìnhdụccủamình.Mộtlýdochođiềunàylàtìnhdụcnếukhôngđượckiểmsoátsẽtrởnênquálộnxộnvềmặtxãhội.Lấyvídụ,khátvọngcũngkhôngkhácmộtđặctrưngxãhội.Nhưngcũngcómộtlýdovìsaoconngườilạicầnđếnchínhtrị.Cáchthứcmàconngườisảnsinhrasựtồntạivậtchấtcủamìnhđãdẫntớibóclộtvàbấtbìnhđẳng,vàcầncómộthệthốngchính trị để kiểm soát nhữngmâu thuẫn nảy sinh.Chúng ta cũng sẽ thấynhữngđộngvậtconngườicónhiềucáchthểhiệntượngtrưngkhácnhautấtcảnhữngđiềunàychochínhhọchodùchúngtagọiđólànghệthuật,thầnthoạihaytưtưởng. VớiCácMác,nhữngbảnchấtcụthểcủachúngtatrangbịchochúngtanhữngsứcmạnhvàkhảnăngnhấtđịnh.Chúngta thểhiệntínhngườinhấtkhiđượctựdothựchiệnnhữngsứcmạnhđónhưlàmộtmụcđíchtựthânchứkhôngphảilàmộtmụcđíchthuầntúymangtínhvịlợi.Nhữngsứcmạnhvàkhảnăngnàyluôncụthểvềmặtlịchsử;nhưngchúngcómộtcơsởnềntảngtrongcơthểcủachúngtavàmộtsốtrongđóhầunhưkhôngthayđổitừvănhóaloàingườinàysangvănhóaloàingườikhác.Haicáthểởhainềnvănhóakhácnhaukhôngnói cùngmột ngônngữ có thểdễdànghợp táctrongnhữngcôngviệcthựctiễn.Đólàvìcơthểvậtlýmàhọcùngcósẽtạoramộtloạtnhữnggiảđịnh,kỳvọngvàhiểubiếtcủachínhcơthểđó[7].Mọivănhóaloàingườiđềubiếtđaukhổvàhạnhphúc,laođộngvàtìnhdục,tìnhbạnvàthùhằn,bóclộtvàbấtcông,ốmđauvàchếtchóc, tìnhmáumủvànghệthuật.Đúnglànhiềukhihọbiếtnhữngđiềunàytheonhữngphongcáchvănhóa rất khácnhau.ChếtởMadras khônggiốngởManchester.Nhưngđằngnàochúng ta cũngchết.ChínhCácMácđãviết trong tácphẩmBảnthảokinhtế-triếthọcnăm1844rằng:“Chonênconngười,vớitínhcáchlàthựcthểcóđốitượng,cócảmgiác,làmộtthựcthểđangđaukhổ;vàvìthựcthểđócảmthấysựkhổnãocủamình,chonênnólàthựcthểcódụcvọng”.ÔngviếttrongtácphẩmTưbản,sẽlàvấnđềđốivớiconngườinếucáichếtcủahọlàquásớm,cuộcsốngcủahọngắnngủihơnmứchọcầndoquámệtnhọc, tai nạn, thương tíchhaybệnh tật.Chủnghĩa cộng sản có thểkhôngphảilaođộngcựcnhọcnhữngcũngkhócóthểtinrằngCácMáctiênđoánmộttrậttựxãhộimàkhôngcótainạn,thươngtíchvàbệnhtật,khôngkhác

gìôngdựđónngườitasẽkhôngchết. Nếuchúngtakhôngcóchungmộtnhântínhcơbảngiốngnhaunhưvậythìviễncảnhcủachủnghĩaxãhộivềsựhợptáctoàncầusẽlàvônghĩa.CácMácđãnóitrongquyểnIcủabộTưbản“vềbảnchấtconngườinóichungvàsauđó…đượcthayđổitrongmỗigiaiđoạnlịchsử”.Cónhiềuthứvềconngười khómà thay đổi trong suốt quá trình lịch sử -một sự thựcmà chủnghĩahậuhiệnđại hoặc làphủnhậnhoặc làbácbỏnhư làmộtđiềubìnhthường.Mộtphầnbởichủnghĩahậuhiệnđạicóđịnhkiếnphilývềtựnhiênvàsinhhọc;mộtphầnkhácdonónghĩrằng,tấtcảnhữngcuộcthảoluậnvềbảnchấtđềulàcáchphủnhậnthayđổi[8];vàmộtphầnvìnócoitấtcảthayđổilàtíchcựccòntínhcốđịnhlàtiêucực.Theoquanđiểmcuốicùngnày,chủ nghĩa hậu hiện đại đồng ý với những “nhà hiện đại hóa” tư bản chủnghĩaởkhắpnơi.Sựthật–quátầmthườngđểcáctríthứcphảiđánhgiá–làmộtsốthayđổirấtthêthảmvàmộtsốhìnhthứccốđịnhlạihếtsứcđángaoước.Vídụ,thậtđángtiếcnếungàymaitấtcảvườnnhocủangườiPhápbịthiêucháy,giốngnhưthậtbuồnnếumộtxãhộikhôngcóđịnhkiếngiớitínhchỉtồntạitrongbatuần. Nhữngngườiủnghộchủnghĩaxãhộithườngnóivềápbức,bấtcôngvàbóclột.Nhưngnếuđâylàtấtcảnhữnggìloàingườitừngbiếtđến,thìchúngtasẽkhôngbaogiờcóthểnhậnbiếtđượcbảnchấtcủachúng.Thayvàođó,đơngiảnchúngsẽgiốngnhưnhữngđiềukiệntựnhiêncủachúngta.Đểhiểuđượcmối quan hệ bóc lột, bạn cần phải cần đến khái niệm bản chất conngườiđểhiểuđiềunày.Thayvàođóbạncầnnhữngnhântốlịchsử.Nhưngrấthợplýkhikhẳngđịnhrằng,cónhữngđặcđiểmcủabảnchấtchúngtalàmtiêuchuẩnởkhíacạnhnày.Vídụ,loàingườiđều“bịđẻnon”.Mộtthờigiandàisaukhisinhhọchưathểtựloliệuchomình,vàdođó,họcầnđượcchămsócthêm(mộtsốnhàphântíchtâmlýtranhluậnrằng,việcđượcchămsócthêmbấtthườngnàysẽpháhỏngtinhthầnchúngtasaunày.Nếunhữngđứatrẻcóthểđứngdậyvàtựđitừkhicònnhỏ,thìngườilớnsẽbớtbịtrầmcảm,khôngchỉtheocáinghĩalàkhôngcònnhữngđứabéhỗnxượckhóclóclàmmấtgiấccủatanữa).Ngaycảkhisựchămsócchúngnhậnđượclàđángsợ,trẻconrấtnhanhchóngtiếpthukháiniệmchămsócngườikháclàthếnào.Đâylàmộtlýdovìsaomàsauđóchúngcóthểnhậnbiếtđượccáchsốngthờơmộtcáchtànnhẫnđốivớinhucầuconngười.Theonghĩanày,chúngtacóthểchuyểntừbịđẻnonsanghoạtđộngchínhtrị. Nhữngnhucầurấtquantrọngđốivớisựtồntạivàsứckhỏecủachúngta,nhưđượcăn,mặc,cónhàở,kếtbạn,khôngbịbắtlàmnôlệhaybịlạmdụng…,đóngvaitròcơbảnchophêphánchínhtrị,theocáinghĩalàbấtcứmộtxãhộinàokhôngđápứngđượcđòihỏinàyrõrànglàmộtxãhộikhông

ragì.Dĩnhiên,chúngtacó thểphảnđốinhữngxãhộinhưvậytrêncơsởvănhóavàđịaphươngnhiềuhơn.Nhưngnếulậpluậnrằng,chúngviphạmnhữngđòihỏicơbảnnhấtthuộcbảnchấtcủachúngtathìlạimangtínhápđặtnhiềuhơn.Dođó, sẽ sai lầmkhicho rằngquanđiểmvềbảnchất conngườichỉlàmộtsựbiệnhộchoviệcgiữnguyêntrạng.Vàđócũnglàmộttháchthứclớnđốivớibảnchấtconngười. TrongnhữngtácphẩmđầutaynhưBảnthảokinhtế-triếthọcnăm1844,CácMácđã giữ vữngmột quanđiểmkhônghợp thời khi đó nói rằng cáicáchmà chúng ta là nhữngđộngvật cụ thể có thể cho chúng ta biết điềuquantrọngvềviệcchúngtanênsốngnhưthếnào.Tứclàbạncóthểrútramộtýnghĩanàođótừcơthểconngườichovấnđềđạođứcvàchínhtrị.Nếuconngười lànhữngsinhvật tựphát triển thìchúngcầnđượctựdođểđápứngnhữngnhucầuvàthểhiệnsứcmạnhcủamình.Nhưngnếuhọcũnglànhữngđộngvậtxãhộisốngcùngvớinhữngloàitựbiểuhiệnkhácthìhọcầnđềphòngmộtsựvachạmkhôngngừngvàmangtínhhủydiệtgiữanhữngsứcmạnhnày.Trênthựctế,đâylàmộttrongnhữngvấnđềkhógiảiquyếtnhất củaxãhội tựdo,ởđó, các cánhânđượcphép tựdonhưng là tựdotrongsựbấtbìnhcủangườikhác.Trái lại,chủnghĩacộngsảntổchứcđờisốngxãhộisaochocáccánhâncókhảnănghoànthiệnmìnhthôngquasựtự hoàn thiện của người khác. Như Các Mác đã phát biểu điều đótrongTuyênngôncủaĐảngCộngsản,“sựpháttriểntựdocủamỗingườilàđiềukiệnchosựpháttriểntựdocủatấtcảmọingười”.Theonghĩanày,chủnghĩaxãhộikhôngđơn thuầnphủnhậnxãhội tựdocùngvới sự tận tâmnhiệtthànhcủanóđốivớicáccánhân.Thayvàođó,nóxâydựngvàhoànthiệnsựpháttriểntựdo.Đểlàmđượcđiềuđó,nóchỉracáchgiảiquyếtmộtsốmâu thuẫncủachủnghĩa tựdomàởđóquyền tựdocủabạncỉ có thểđượcpháthuybằngcáchhạnchếquyềntựdocủatôi.Chỉthôngquangườikhácchúngtamớicóthểtrởthànhchínhchúngta.Điềunàycónghĩalàlàmphongphúquyềntựdocủacánhânchứkhôngphảilàhạnchếnó.Thậtkhócóthểcóđượcmộtđạođứcnàotốthơn.Ởcấpđộcánhân,cáiđóđượcgọilàtìnhthânái. CũngđángnhấnmạnhđếnquantâmcủaCácMácvềcánhânbởivìnótráingượchoàntoànvớibứctranhbiếmhọatrongtácphẩmcủaông.Theoquanđiểmnày,chủnghĩaMáctoànnóivềtậpthểchungchungchàđạpthôbạolênđờisốngcánhân.Trênthựctế,khôngcógìlàxalạđốivớitưtưởngcủaCácMác.Tacóthểnóirằng,sựpháttriểncủacánhânlàmụcđíchcaocả trong tư tưởngchính trị củaông,nếuchúng tacònnhớ rằng,nhữngcánhânnàyphải tìmđượcmộtcáchphát triểnchungnàođó.Đểkhẳngđịnhtínhcánhân,ôngviếttrongtácphẩmGiađìnhthầnthánh,là“biểuhiệnvôcùngquantrọngsựtồntại[củamộtngười]”.Cóthểkhẳngđịnhrằng,đâylà

đạolýxuyênsuốtcủaCácMác. Cólýdochínhđángđểnghingờrằng,chưabaogiờcóđượcsựhòahợphoànhảogiữacánhânvàxãhội.Giấcmơvềsựthốngnhấthữucơgiữahaicáinàylàmộtsựtưởngtượngquáhàophóng.Luônluôncómâuthuẫngiữasựđápứngcủatôivớisựđápứngcủabạn,haygiữanhữngcáiđòihỏitôilàngườicôngdânvớinhữngcáitôithathiếtmuốnlàm.Nhữngmâuthuẫnhiểnnhiênnàylàmộtkiểubikịch,vàchỉcócáichết,đốilậpvớichủnghĩaMác,mớicóthểgiúpchúngtathoátrakhỏimâuthuẫnđó.TuyênbốcủaCácMáctrongTuyênngôncủaĐảngCộngsảnvềquyền tựdophát triểncủa tấtcảmọingườikhôngbaogiờđượcthựchiệnmộtcáchđầyđủ.Giốngnhưtấtcảnhữngýtưởngtốtđẹpnhất,đólàmộtcáiđíchđểhướngtớichứkhôngphảilàmột trạng thái có thểđạt được theonghĩa đen.Cácý tưởng là biển chỉđường,khôngphảilànhữngthựcthểhữuhình.Chúngchỉchochúngtabiếtconđườngsẽđi.Nhữngngườinhạobángcácýtưởngxãhộichủnghĩacầnnhớrằng, thị trườngtựdocũngchưabaogiờcóđượcmộtcáchhoànhảo.Thếnhưngđiềuđókhôngngăncảnnhữngngườiủnghộthịtrườngtựdođitrênconđườngcủahọ.Cái thực tếkhôngcónềndânchủ tuyệtđốikhôngkhiếntấtcảchúngtaphảimiễncưỡngchấpnhậnbạochúa.Chúngtakhôngtừbỏnhữngnỗlựccứugiúpngườinghèođóitrênthếgiớibởivìchúngtabiếtmộtsốhọsẽchếtnếuchúngtakhônglàmnhưvậy.Mộtsốngườituyênbốchủnghĩaxãhộikhôngkhảthilànhữngngườitinrằnghọcóthểxóabỏnghèođói,giảiquyếtđượckhủnghoảngtráiđấtnónglên,phổbiếndânchủtự doAfghanistan và giải quyết các xung đột trên thế giới bằng các nghịquyếtcủaLiênhợpquốc.Tấtcảnhữngnhiệmvụkhókhănnàyđềucóthểthựchiệnđượctrongmộtphạmvinàođó.Vìmộtlýdobíẩnnàođó,chínhchủnghĩaxãhộilạiởngoàitầmvới. Tuynhiên,cóthểdễdàngđạtđượcmụctiêucủaCácMácnếubạnkhôngphảilúcnàocũngdựavàomộtaiđóvĩđạivềmặttinhthần.Chủnghĩaxãhội không phải làmột xã hội đòi hỏi những phẩm chất chói lọi ở nhữngngườicôngdâncủamình.Điềuđókhôngcónghĩalàchúngtacầnbaobọclẫnnhaumộtcáchquásùngtín.ĐólàvìnhữngcơchếchophépđạtđượcmụctiêucủaCácMáctrênthựctếđượcxâydựngthànhnhữngthểchếxãhội.Chúngkhônghoàntoàndựavàolòngtốtcủacánhân.ChẳnghạnnhưýtưởngvềmộthợptácxãtựquảnmàCácMácdườngnhưcoilàmộtđơnvịsảnxuấtquantrọngcủatươnglaixãhộichủnghĩa.Sựđónggópcủamộtcánhânchomộttổchứcnhưvậychophépcóđượcmộthìnhthứctựpháttriểnnàođấy,nhưngnócũngđónggópchohạnhphúccủanhữngngườikhác.Tôikhôngnhấtthiếtphảicótưtưởngnhânhậuvớinhữngngườilaođộngđồngnghiệp với tôi, hay đắmmình với chủ nghĩa vị tha. Sự tự hoàn thiện củachínhtôisẽgiúpmọingườitựhoànthiệnnhờcóbảnchấthợptác,chiasẻlợi

nhuận,bìnhquânchủnghĩavàcùngnhauquảnlýcủatổchứcđó.Đâylàmộtvấnđềmangtínhcấutrúcchứkhôngphảivấnđềcótínhchấtcánhân.NókhôngđòihỏiphảicómộtchủngtộcviễntưởngngườiCordelia. Vìvậy,đốivớimộtsốmụctiêuxãhộichủnghĩa,nếutôilàloàisâubọdơbẩnnhấtmiềnTâycũngkhôngthànhvấnđềgì.Theocáchđó,nếutôicoicôngviệcmộtnhàhóasinhlàmchocôngtydượctưnhânlàđónggóplớnlaochotiếnbộkhoahọcvàsựpháttriểncủaloàingườicũngchẳngsaocả.Sựthậtkhôngthayđổirằngnhiệmvụchínhlàtạoralợinhuậnchomộtđốngnhữngtêncámậpvôliêmsỉnhữngngườimàcóthểbắtchínhđứaconrứtruột đẻ ra trảmười đô la chomột viên aspirin.Tôi cảm thấynhư thếnàokhôngquantrọng.Ýnghĩacôngviệccủatôiđượcquyếtđịnhbởithểchế. Ngườitanghĩrằng,bấtkỳmộtthểchếxãhộichủnghĩanàocũngcóđầyđủnhữngkẻcơhội, xunịnh,hốnghách,giandối, lườinhác, ăn trênngồichốc,ănbám,và tâmthần.Chẳngcógì trongbàiviếtcủaCácMácchỉ rarằng,điềuđó làkhông thể.Bêncạnhđó,nếuchủnghĩacộngsản là tấtcảmọingườithamgiavàođờisốngxãhộicàngnhiềucàngtốt,vậythì,khiđóchúngtathấycónhiềumâuthuẫnhơn,vìngàycàngcónhiềucánhânlàmcùngmột việc.Chủ nghĩa cộng sản không báo hiệu sự kết thúc cuộc đấutranhcủanhânloại.Chỉcókếtthúctheonghĩađencủalịchsửmớilàmđượcđiềuđó.Sựđốkỵ,xâmlược,thốngtrị,chiếmhữuvàcạnhtranhsẽvẫntồntại.Chỉlàchúngkhôngthểởdạngthứcgiốngnhưdướichếđộchủnghĩatưbản–khôngphảinhờcónhữngphẩmchấtưuviệtcủaconngười,màbởivìsựthayđổicủacácthểchế. Nhữngkhiếmkhuyếtnàychắcchắnsẽkhôngphảilàbóclộtlaođộngtrẻem,bạolựcthuộcđịa,bấtbìnhđẳngxãhộithôthiểnvàcạnhtranhkinhtếtànkhốc.Thayvàođó,chúngsẽởnhữngdạngthứckhác.Cácxãhộibộlạccóbạolực,thùđịchvàthèmkhátquyềnlực,nhưngnhữngthứđókhôngthểdướidạngchiếntranhđếquốc,cạnhtranhthịtrườngtựdohaythấtnghiệphàng loạt, bởi những thể chế như vậy không tồn tại với người Nuer hayngườiDinka.Sẽcónhữngtêncônđồ,nhữngkẻbấtlươngởkhắpmọinơi,nhưngchỉmộtvàikẻtrongsốđódámăncắpquỹtrợcấphaytungranhữngtuyên truyềnchính trịdối trá.Hầuhếtbọngang-xtơkhông làmvậy.Thayvàođó,chúngtạmhàilòngvớiviệctreongườitatrênmócthịt.Trongmộtxãhộixãhộichủnghĩa,khôngaidámlàmvậy.Khôngphảivìhọquáthánhthiện,màbởikhôngcóquỹ trợcấp riênghayphương tiện truyền thông tưnhân.NhữngtêncônđồcủaShakesparephảitìmralốithoátchosựđộcáccủa chúng nhưng không phải là phóng tên lửa vào trại tị nạn của ngườiPalestin.Bạnkhôngthểtrởthànhtrùmcôngnghiệphốngháchnếuchẳngcókhucôngnghiệpnàoxungquanh.Thayvàođó,bạnchỉcầntìmnôlệ,phụtá

hoặcđồngnghiệpthờiđồđámớicủamình. Bâygiờxétđếnthựctiễncủanềndânchủ.Đúnglàluôncónhữngkẻíchkỷkỳquáiluôncốhămdọangườikhác,cũngnhưnhữngkẻcốđútlóthaynịnhbợđểcóđượcquyềnlực.Tuynhiên,nềndânchủlàmộtbộmáycócơchếbảovệnộitạichốnglạinhữnghànhvinhưthế.Bằnnhữngcôngcụnhư“mỗingườimộtláphiếu”,chếđộchủtịch,sửađổibổsung,tráchnhiệmgiảitrình, cácquy trìnhchuẩn,quyềncủađạiđa số…bạnsẽ làmmọicáchđểđảmbảorằngnhữngkẻháchdịchđókhôngthểthắng.Đôikhinhữngkẻxấuxanàysẽthànhcôngbằngcáchlàmnhưvậy.Thậmchíchúngcòntìmcáchmuachuộctoànbộquytrình.Nhưngcómộtquytrìnhđượcthiếtchếvữngchắccónghĩalàchúngsẽluônluônbịbuộcphảiphụctùngsựđồngthuậndânchủ.Nhưvậy,phẩmhạnhsẽđượcxâydựng thànhcácnghi thức,chứkhôngđểmặcchothóiđỏngđảnhcủatínhcáchcánhân.Bạnkhôngcầnbắtmọingườiphảidùngbạolựcđểkếtthúcchiếntranh.Bạnchỉcầnđàmphán,giảm trừquânbị, cácgiảipháphòabình,giámsát…Điềunàycó thểkhókhăn.Nhưngnókhôngkhóbằngviệcnuôidưỡngmộtchủngngườidễdàngbịnônmửavàbấttỉnhtrướcnhữngdấuhiệunhẹnhấtcủasựxâmlược. Vậynên,ChủnghĩaMáckhôngđưaralờihứahẹnnàovềsựhoànhảocủaconngười.Nóthậmchícònkhôngđảmbảoviệcthủtiêulaođộngnặngnhọc.CóvẻnhưCácMáctinrằng,mộtlượngcôngviệckhôngvừaýsẽtiếptụccầnthiếtkểcảkhiđãsungtúc.LờinguyềncủaAdamsẽcòntồntạingaytrongvươngquốccủasựthừathãi.ĐiềumàchủnghĩaMáchứahẹnlàphảigiảiquyếtnhữngmâuthuẫnmàhiệnđangngănkhôngcholịchsửtheođúngnghĩadiễnrabìnhthường,mộtcáchtựdovàđadạng. Tuynhiên,mụcđíchcủachủnghĩaMáckhôngchỉlàvậtchất.ĐốivớiCácMác,chủnghĩacộngsảncónghĩalàchấmdứtsựkhanhiếm,cùngvớichấmdứthầuhết laođộngcưỡngép.Nhưngsự tựdovànhàn rỗimàchủnghĩacộngsảntraochoconngườicóthểtạođiềukiệnthuậnlợichosựpháttriểnđầyđủhơnđờisốngtinhthầncủahọ.Nhưchúngtađãthấy,đúnglàsựpháttriểnvậtchấtvàtinhthầnkhôngphảiluônsonghànhcùngnhau.TachỉcầnnhìnvàoKeithRichardsđểnhậnrađiềuđó.Córấtnhiềuthểloạigiàucóvềvật chất, báohiệu sựchết chóccủa tinh thần.Tuynhiên, cũngđúng làkhôngthể tựdo làmnhữngđiềumìnhmuốnnếubạnđangbị thiếuđói,ápbứcnặngnềhayứcchếtinhthầndocuộcsốnglaođộngvấtvảhếtngàynàysangngàykhác.Nhữngngười theochủnghĩaduyvậtkhôngphủnhậnđờisốngtinhthần,nhưnghọnhắcnhởchúngtarằngviệcđápứngnhucầutinhthầnđòihỏinhữngđiềukiệnvậtchấtnhấtđịnh.Nhữngđiềukiệnnàykhôngđảm bảo đáp ứngmọi nhu cầu tinh thần, nhưng không thể đạt nếu thiếuchúng.

Loàingườikhôngpháttriểnrựcrỡnhấttrongđiềukiệnkhanhiếm,bấtkểlàsựkhanhiếmtựnhiênhaynhântạo.Nhữngthiếuthốnnhưthếgâyrabạolực,sợhãi,thamlam,lolắng,sởhữu,thốngtrịvàsựphảnkhángchếtchóc.Vìvậychúngtacóthểhyvọngrằngnếuconngườiđượcsốngtrongnhữngđiềukiệndưthừavềvậtchất,thoátkhỏinhữngáplựcméomó,thìhọsẽlàmăncóđạođứchơnbâygiờ.Khócóthểnóichắcchắn,vìchưabaogiờchúngtabiếtđếnnhữngđiềukiệnnhưthế.ĐólànhữngđiềuCácMácnghĩkhiôngtuyênbốtrongcuốnTuyênngôncủaĐảngCộngsảnrằngtoànbộlịchsửlàđấutranhgiaicấp.Vàthậmchítrongđiềukiệnsungtúccũngvẫncórấtnhiềuđiềulàmchúngtatrởnênlolắng,hunghăngvàíchkỷ.Chúngtakhôngthểbiếnthànhnhữngthiênthần.Nhưngmộtvàinguyênnhânsâuxachosựsuyđồiđạođứcđãbịloạibỏ.Trongphạmviđóthìthựcsựcólýkhikhẳngđịnhrằngxãhộicộngsảnsẽsảnsinhranhữngconngườitốtđẹphơnnhữnggìchúng tacóbâygiờ.Nhưnghọcó thểvẫncókhiếmkhuyết,hayxungđột,đôikhilàtànbạovàhungác. Nhữngkẻhaychếnhạokhôngtincómộttiếnbộđạođứcnhưvậycầnxemxétsựkhácbiệtgiữaviệchỏathiêuthầyphùthủyvàbắtbuộctrảlươngngangbằngchophụnữ.Điềunàykhôngnói lên rằngchúng tađã trởnêntinhtế,nhạycảmvànhânđạohơnthờiTrungcổ.Trongphạmviđó,chúngtacũngnênxétđếnsựkhácnhaugiữacung tênvà tên lửađấtđốikhông.Vấn đề không phải lịch sử nói chung đã có tiến bộ đạo đức.Đơn giản làchúngtađãđạtđượcnhiềutiếnbộlớn.Thừanhậnsựthậtnàycũngđươngnhiêngiốngnhưkhẳngđịnhrằng,chúngtađãxấuxađiởmộtmặtnàođósovới thờiRobinHood.Khôngcóđại luận thuyếtnàovềTiếnbộ,cũngnhưchẳngcócâuchuyệncổtíchnàovềSuytàn. Bấtkỳai từngchứngkiếncảnhmộtđứatrẻgiật lấyđồchơitừtaycủaemnóvớitiếngkhócthét“Củatao!”đềubiếtrõsựkìnhđịchvàchiếmhữuđãthấmsâubénrễnhưthếnàovàotâmtrí.Chúngtađangnóiđếnvănhóa,tâmlývàthậmchícảnhữngthóiquentiếnhóađãănsâu,vàsẽkhôngthayđổiđượcnếuchỉsửađổimộtchútvềthểchế.Nhưngthayđổixãhộikhôngphụthuộcvàoviệcmọingườibấtngờcáchmạnghóatháiđộcủamình.HãyxemvídụvềBắcAilen.HòabìnhkhôngđếnvớivùngđấthỗnđộnnàybởivìnhữngngườitheođạoThiênChúavàđạoTinLànhcuốicùngcũngđãtừbỏsựphảnkhánghàngthếkỷnayđểhòathuậnvớinhau.Khônghềnhưvậy.Mộtvàingườitrongsốhọsẽcòntiếptụcthùghétnhauchođếnsaunàynhưchúngtathấy.Thayđổiýthứcbèpháicóvẻchậmchạpvềmặtđịachất.Tuynhiên, theomột nghĩa nào đó điều này hoàn toàn khôngquan trọng.Điềuquan trọng làđảmbảođượcmột thỏa thuậnchính trị,đượckiểmsoátcẩnthậnvàtiếntriểnmộtcáchkhéoléo,trongbốicảnhtoàndânmệtmỏivìba

mươinămbạolực. Tuynhiên,đómớichỉlàmộtphầncủacâuchuyện.Sựthậtlàtrongmộtkhoảngthờigiandài,thayđổithểchếđãthựcsựcóảnhhưởngsâusắcđếntháiđộconngười.Hầunhưmọilịchsửcảicáchhìnhsựđạtđượcđếnnayđềuphảichịuđựngđủcayđắngdướithờicủanó;nhưnghiệngiờchúngtacoinhữngthayđổiđólàđươngnhiênđếnnỗimàýkiếnxửxahìnhđốivớinhữngkẻgiếtngườicóthểbịghêtởm.Nhữngcảicáchnhưvậyđãbámchắcvào suy nghĩ của chúng ta. Điều gì thực sự làm biến đổi quan điểm củachúngtavềthếgiớikhôngquantrọngbằngnhữnggìđãgắnchặtvớithựctiễnxãhộihàngngày.Nếuthayđổithựctiễnấy,màlàmđượclàcựckỳkhókhăn,rốtcụcchúngtacóthểthayđổicáchnhìncủamình. Đasốchúng takhôngcầnphải tựkìmnén thểhiệnbảnchấtnơiđôngngười.Bởivìcó luậtđiềuchỉnhđiềuđó,vàbởinókhôngđượcxãhội tánthành,dođókhônglàmvậytrởthànhbảnnăngthứhaicủachúngta.Điềunàykhôngphảilàkhôngaitrongchúngtatừnglàmvậy,ítnhấtởcáctrungtâm thànhphốkhinhữngquán rượuvừamớiđóngcửa.Chỉ làchúng ta ítlàmvậyhơnkhinóđượccoinhưlàđỉnhcaocủasựthanhlịch.LệnhcủatòaánAnhbắtphảiláixebêntráikhônggặpnhiềuphảnđốicủanhữngngườidânAnhkhátkhaocháybỏngđượcláixebênphải.Cácthểchếđịnhhìnhkinhnghiệmnộitạicủachúngta.Chúnglànhữngcôngcụcủacôngtácgiáodụclại.Chúngtabắttaytrongbuổigặpmặtđầutiênmộtphầnbởiđólàviệclàmthôngthường,nhưngcũngvìlàtụclệ,nêntacảmthấythôithúccầnlàmvậy. Sựthayđổithóiquennàycầnmộtthờigiandài.Phảimấthàngthếkỷđểchủnghĩatưbảntrừtậngốcnhữngcáchthứcsuynghĩđượcthừahưởngtừchếđộphongkiến,vàmộtdukháchbênngoàiCungđiệnBuckinghamcóthểhoàntoànnhậnthấyrằng,mộtsốvịtríquantrọngđãkhôngđượcchúýmộtcáchbấtcẩn.Tasẽhyvọngrằng,sẽkhôngphảimấtquálâuđểsảnsinhramộttrậttựxãhộimàởđótrẻemđanghọclịchsửsẽchàođónmộtcáchhoàinghitrướcthựctếrằngngàyxưahàngtriệungườiđãbịchếtđóitrongkhimộtsốngườikháclạinuôichóbằngtrứngcámuối.Đốivớihọ,điềuđócũngxalạvàkhóchịugiốngnhưhiệnnaychúngtanghĩđếnviệcmổbụngmộtngườivìtộidịgiáo. Nóiđếntrẻemsẽđặtramộtvấnđềquantrọng.Rấtnhiềutrẻemngàynaylànhữngngườibảovệmôitrườngnhiệtthành.Chúngcoiviệcgiếthạinhữngconhảicẩuhaylàmônhiễmbầukhôngkhílàkhủngkhiếpvàđángghêtởm.Mộtsốtrẻemthậmchícònthấykinhsợvớiviệcvứtmộtmẩurác.Điềunàychủyếulànhờcógiáodục–khôngchỉchínhthốngmàcòncảsựảnhhưởngcủanhữnghìnhthứcsuynghĩvàcảmnghĩmớivềmộtthếhệmà

ởđónhững thóiquencảmnghĩcũđã ítbámchắchơn.Khôngai lập luậnrằngđiềunàysẽcứuđượchànhtinh.Đúnglàcónhữngtrẻemvuithíchkhiném đá vào những người bán rong. Nhưng ngay cả vậy thì vẫn có bằngchứngcho thấygiáodụccó thể thayđổi tháiđộvàhình thànhnhữngkiểuhànhvimớinhưthếnào. Bởivậy,giáodụcchính trị làđiều luônluôncó thể làmđược.TạimộthộinghịđượctổchứcởAnhvàođầunhữngnăm1970,ngườitađãthảoluậnvềvấnđềliệucónhữngđặcđiểmphổquátnhấtđịnhcủaconngườikhông.Mộtdiễngiảnamđãđứnglêntuyênbố:“chúngtađềucótinhhoàn”.Lậptứcmộtngườiphụnữhétlên:“Làmgìcó”.ChủnghĩanamnữbìnhquyềnởAnhvẫnđangởgiaiđoạnbanđầucủanóvànhậnxétđóđượchoannghênhbởirấtnhiềungườiđànôngtrongkhánphòngnhưlàmộtsựlậpdị.Thậmchímộtngườiphụnữcòn tỏ raxấuhổ.Chỉmộtvàinămsauđó,nếumộtngườiđànôngđưaramộttuyênbốngớngẩnnhưvậythìanhtacóthểnhanhchóngtrởthànhngoạilệduynhấtvớicâunóicủamình. ỞchâuÂuthờiTrungcổvàCậnđại,sựthamlamlàxấuxatồitệnhất.TừđóchođếnkhẩuhiệucủaphốWall“Thamlamlàtốt!”đãdẫnđếnmộtquátrìnhgiáodụclạidiễnrasâurộng.Giáodụclạiởđâykhôngphảilànhờcónhữngnhàgiáohaylànhàsưphạmmàlàbởinhữngthayđổitrongđờisốngvậtchấtcủachúngta.Aristotlecoichếđộnôlệlàđiềutựnhiênmặcdùmộtsố triếtgiacổđạikháckhôngđồngýnhưvậy.Nhưngôngcũngnghĩđiềuđólàtráingượcvớibảnchấtcủaconngườikhigắnsảnxuấtkinhtếvớilợi nhuận mà điều này không hoàn toàn là ý kiến của Donald Trump(Aristotleđãphátbiểuquanđiểmnàycủamìnhvớimộtlýdorấtthúvị.ÔngnghĩrằngđiềumàsaunàyCácMácgọilà“giátrịtraođổi”-cáchthứcmàmộthànghóacóthểđượcđổivớithứkhác,thứđólạiđượcđổivớicáikhácnữa,vàcứnhưthếmãi–kéotheomộthìnhthứcvôtậnmàđiềuđólàxalạvớibảnchấtsinhvậthữuhạncủaconngười).CónhữngnhàtưtưởngthờiTrungcổcoiviệctìmkiếmlợinhuậnlàđiềuphitựnhiênbởiđốivớihọbảnchấtcủaconngườilàbảnchấtphongkiến.Nhữngngườisănbắnháilượmcũngcóthểcócáchnhìnnhậnmôngmuộinhưvậyvềkhảnăngcóđượcmộttrậttựxãhộinàođónhưngkhôngphảicủachínhhọ.AlanGreenspan,cựuchủtịchCụcDựtrữLiênbangMỹđãtintrongsuốtsựnghiệpcủaôngrằng,cáigọi là thị trường tựdođượcbắtnguồn từbảnchấtcủaconngười,mộttuyên bố cũng vô lý như khẳng định rằng, việc ngưỡngmộCliffRichardcũngbắtnguồntừbảnchấtconngười.Trênthựctế,thịtrườngtựdolàmộtphátkiếnlịchsửgầnđây,vànóchỉtồntạitrongmộtbộphậnnhỏcủahànhtinhnàytrongmộtthờigiandài. Tươngtự,nhữngngườinóichủnghĩaxãhộilàtráingượcvớibảnchất

của conngười cũng làmnhưvậybởi theo cáchnghĩ thiển cận củahọ, họđồngnhấtbảnchấtđóvớichủnghĩatưbản.NgườiTuaregởvùngtrungsamạcSaharathựcsựlànhữngdoanhnhântưbảnchủnghĩa.Họkhôngthíchmộtcáigìkhácngoàiviệcthànhlậpmộtngânhàngđầutư.Việchọkhônghềcómộtkháiniệmvềngânhàngđầutưkhôngquantrọng.Nhưngtakhôngthểmongchờmộtđiềugìđómàtakhôngcókháiniệmvềnó.TôikhônghềmơướctrởthànhmộtnhàmôigiớichứngkhoánnếutôilànôlệthờiAthencổđại.Tôicóthểhếtlòngcholợiíchbảnthânmộtcáchthamlam,íchkỷvàmêmuội.NhưngtôikhôngthểlàmộtnhàtưbảnthựcthụchỉvìtôikhôngkhaokháttrởthànhmộtnhàgiảiphẫuthầnkinhnếutôiđangsốngởthếkỷXI. Trướcđây,tôiđãkhẳngđịnhrằng,CácMácvừabiquanvềquákhứvừalạcquanvề tương laimộtcáchkhác thường,đúnghơn là rấtkỳ lạ.Córấtnhiềulýdochođiềunày,nhưngđặcbiệtmộttrongsốđócóliênquanđếnnhữngvấnđềchúngtađangnghiêncứu.CácMáctỏraubuồnvềphầnlớnquákhứbởivìnódườngnhưlầnlượtđạidiệnchohếthìnhthứcápbứcvàbóclộttồitệnàyđếnhìnhthứckhác.TheodorAdornotừngnhậnxétrằng,những triết gia bi quan (ông tamuốn nhắc tới Freud chứ không phảiCácMác)phụcvụchosựnghiệpgiảiphóngconngườinhiềuhơnlànhữngnhàtưtưởnglạcquannửamùa.Đólàbởivìhọđãchứngkiếnsựbấtcôngmàđanggào thétđểđượcchuộc lỗi,nếukhôngchúng ta sẽquên lãngchúng.Bằngviệcgợinhắcsự tồi tệcủamọiviệc,họ thôi thúcchúng tasửachữachúng.Chúngthúcgiụctalàmmàkhôngcầnđếnthuốckíchthích. Tuynhiên,nếuCácMáccũngtiếptụcnuôihyvọngvềtươnglai,đólàvìôngnhậnrarằng,nhữngghichépảmđạmnàyphầnlớnkhôngphảilỗicủachúngta.Nếulịchsửquákhátmáu,thìđókhôngphảidonhiềungườiđộcác,màbởivìnhữngáplựccụthểmàhọphảichịuđựng.NhưvậyCácMáccóthểápdụngmộtbiệnpháphiệnthựccủaquákhứmàkhôngcầnngừngphảnđốichuyệnhoangđườngvềtráitimconngười.Vàđâylàmộtlýdovìsaoôngcóthểgiữđượcniềmtintrongtươnglai.Chínhchủnghĩaduyvậtđãchoôngniềmhyvọngđó.Nếuchiếntranh,đóikémvàdiệtchủngthựcsựbắtnguồntừmộtvàithóisuyđồikhôngthayđổicủaconngười,thìchẳngcólýdonàođểtinrằngtươnglaisẽtốtđẹphơn.Tuynhiên,nếunhữngđiềunàymộtphầnlàkếtquảcủahệthốngxãhộibấtcông,nơimàđôikhinhữngcánhânchỉthựchiệnchứcnăngcủamình,thìcóthểhyvọngrằngviệcthayđổihệthốngđósẽđemđếnmộtthếgiớitốtđẹphơn.Trongkhiđó,conngáoộpvềsựhoànmĩcóthểđểmặcchonhữngthằngngốcđangrunsợ. Điềunàykhôngchỉ ra rằng,conngười trongxãhộicógiaicấpcó thểkhôngbịtruyxétvìhànhđộngcủamình,haysựsuyđồicánhânkhôngđóng

vai trògì trongchiến tranhvàdiệt chủng.Nhữngcông tybuộchàng trămhaythậmchíhàngnghìncôngnhânrơivàocuộcsốngkhôngcôngănviệclàmchắcchắnlànhữngcôngtycólỗinhiềunhất.Nhưngdườngnhưkhôngphảihọápdụngnhữngbiệnphápnhưvậyxuấtpháttừlòngcămghét,áctâmhayhiếuchiến.Họtạorasựthấtnghiệpbởivìhọmuốnbảovệlợinhuậncủamìnhtrongmộthệthốngcạnhtranh,họsợnếukhôngnhưvậythìmìnhcóthểbịtụtlại.Nhữngngườiralệnhchoquânđộithamgiachiếntranh,nơimàrốt cuộc sẽ thiêu chết cả nhữngđứa trẻ, có thể lại là nhữngngười dễ bảonhất.Thậmchí,chủnghĩaphátxítĐứckhôngchỉ làmột thểchếchính trịđộchại;nócũngdựatrêntínhtànbạo,đanghivàlòngcămthùbệnhhoạncủanhữngcánhânđượcmiêutảchínhxáclàxấuxa.NếuHitlekhôngđộcácthìsựphánxétchẳngcóýnghĩagì.Nhưngbảnchấtxấuxacủahọsẽchỉđạtđượcnhữngkếtquảđángkinhsợbởivìnóbịràngbuộcvớihoạtđộngcủa một thể chế chính trị. Nó sẽ giống như bắt nhân vật Iago củaShakespearetrôngnomtrạitùbinhvậy. Nếuthựcsựcóbảnchấtconngườithìđólànhữngtintốtlành,mặckệnhữngngườitheochủnghĩahậuhiệnđạinghĩgì.Bởicómộtđặcđiểmnhấtquántrongbảnchất,đólàsựphảnkhángchốnglạisựbấtcông.Đólàlýdovìsaosẽngungốckhichorằngbảnchấtconngườiluônhoạtđộngtheotínhchấtbảo thủ.Khikhảo sátnhữngghichép lịch sử,khôngkhóđểkết luậnrằngđànápchínhtrịgầnnhưluônkíchđộngcáccuộcnổi loan,chodùbịkhuấtphụchaythấtbại.Dườngnhưcógìđótrongbảnchấtconngườikhôngngoanngoãncúiđầutrướcthóixấcláocủaquyềnlực.Đúnglà,đếquốcchỉthựcsựthànhcôngkhicóđượcsựliênkếtgiữacácthuộcđịacủanó.Tuynhiên,bằngchứngchothấysựcấukếtnàythườngkhônghoànchỉnh,mơhồvà tạm thời. Những giai cấp thống trị nói chung thường được chấp nhậnmiễncưỡnghơnlàđượcngưỡngmộ.Nếubảnchấtcủachúngtahoàntoànmangtínhvănhóa,thìchẳngcólýdogìđểnhữngchếđộchínhtrịbắtchúngtaphảichấpnhậnuyquyềncủahọmàkhôngthắcmắc.Bởivậy,họthườngthấycựckỳkhókhănkhiđitìmcănnguyêncủasựphảnkhángnằmởđâuđósâuhơnlàvănhóađịaphương. Vậy, CácMác có phải là một triết gia không tưởng? Đúng, nếu theonghĩa làôngvẽ ramột tương lai hoàn thiệnhơn rất nhiều sovớihiện tại.Ôngtinvàotươnglaisẽkhôngcònkhanhiếmhànghóavậtchất,sởhữucánhân, bóc lột, giai cấp xã hội và nhà nướcnhư chúng ta biết.Thế nhưng,nhiềunhàtưtưởngkhinhìnvàonhữngnguồnlựcđượctíchlũyởthếgiớingàynaysẽbiệnminhchoviệcthủtiêusựkhanhiếmvềnguyêntắclàhoàntoàn có thể,mặcdù rất khóđểđạt được trong thực tiễn.Chínhvấnđềvềchínhtrịđangcảntrởchúngta.

Như ta đã biết, CácMác cũng cho rằng, điều này sẽ dẫn đến sự giảiphóngconngười,sựphongphútinhthầntrênmộtphạmvirộnglớn.Đượcgiảiphóngkhỏinhữngràngbuộccũkỹ,conngườicóthểpháttriểnbảnthântheonhữngcáchmàtrướckialàkhôngkhảthiđốivớihọ.NhưngkhôngcógìtrongtácphẩmcủaCácMácnóirằng,chúngtasẽđạtđượcmộtsựhoànmỹnàođó.Chínhtìnhtrạngsửdụngquyềntựdokhiếnconngườicóthểlạmdụngnó.Trênthựctế,khôngthểcótựdotrênbấtkỳmộtphạmvirộnglớnnàomàkhôngcósựlạmdụngnhưvậy.Vìthế,cóthểhiểuđượckhitinrằng,trongxãhộicộngsảnchủnghĩasẽcórấtnhiềuvấnđề,mâuthuẫnvànhữngbi kịch không thể bù đắp được. Sẽ có cả việc sát hại trẻ em, tai nạn giaothông,nhữngcuốntiểuthuyếtđauthương,sựghentuôngchếtngười,thamvọngquácao,nhữngbộquầnáokệchcỡmvànhữngnỗiđaubuồnkhôngthểnguôingoai.Sẽcócảviệcdọndẹpnhàxí. Chủnghĩacộngsảnlàđểđápứngnhucầucủatấtcảmọingười,nhưngthậmchítrongxãhộisungtúc,điềunàyvẫncầnđượchạnchế.NhưNormanGerasđãchỉra:“Nếutheophươngthứctựpháttriển(dướichếđộcộngsảnchủnghĩa)bạncầnmộtcâyđànvi-ô-lôngvàtôicầnmộtchiếcxeđạpđuathìđiềunàykhôngthànhvấnđề.Nhưngnếutôicầnmộtkhuvựccựckỳrộnglớn,nhưnướcÚcchẳnghạn,đểđilangthangkhắpđảohoặcsửdụngnóđểkhông bị làm phiền bởi những người khác thì điều này là không hợp lý.Khôngcómộtsựsungtúcnàocóthểthỏamãnnhucầucủasựtựpháttriểnởquymônày…vàcũngkhôngkhógìkhinghĩtớinhữngnhucầuítquáđánghơnnhưngkếtquảcũngnhưnhaumàthôi”. Nhưchúngtađãthấy,CácMáckhôngcoitươnglailàmộtsựsuyđoánkhôngcócăncứmàlàmộtphépngoạisuykhảthitừhiệntại.Ôngquantâmkhôngphảiđếnnhữngảoảnhthivịvềhòabìnhvàtìnhđồngchímàlàđếntìnhtrạngvậtchấtchophépxuấthiệntươnglaithựcsựcủaloàingười.Làmộtngườitheochủnghĩaduyvật,ôngtỉnhtáotrướcnhữngbảnchấtphứctạp,ngoancốvàchưahoànthiệncủathựctế;vàmộtthếgiớinhưvậykhôngphùhợpvớiviễncảnhvềsựhoànmỹ.Mộtthếgiớihoànhảolànơimàtínhngẫunhiênbịthủtiêu–tấtcảnhữngviệcnhưvachạmngẫunhiên,cácsựkiệnmayrủivànhữngthảmhọakhôngđoántrướcđượchìnhthànhnêncuộcsốnghàngngàycủachúngta.Đócũngcóthểlàthếgiớimàchúngtacóthểđốixửcôngbằngvớicảngườichếtvàngườisống,hủybỏtộiácvàsữachữanỗi kinh hoàng của quá khứ. Không có xã hội nào như thế cả. Nó cũngkhôngnhấtthiếtlàcáiđángmongmuốn.Mộtthếgiớikhôngcónhữngvụvachạmtàuhỏacũnglàthểgiớikhôngcókhảnăngchữatrịbệnhungthư. Khôngthểcómộttrậttựxãhộimàởđómọingườiđềuđượchưởngcôngbằng.Lờiphànnànrằng“chủnghĩaxãhộisẽkhiếnchúngtanhưnhau”là

khôngcócăncứ.CácMáckhôngcómụcđíchnhưvậy.Ônglàmộtkẻthùcựcđoancủasựđồngdạng.Trênthựctế,ôngcoibìnhđẳnglàmộtgiátrịtưsản.Ôngcoinónhưlàsựphảnchiếutronglĩnhvựcchínhtrịcủacáimàônggọilàgiátrịtraođổi,ởđómộthànghóađượcđánhgiángangbằngvềgiátrịvớihànghóakhác.Ôngđãtừngnóirằnghànghóalà“bìnhđẳnghiệnthực”.Ôngđãtừngphátbiểuvềmộthìnhthứcchủnghĩacộngsảnkéotheosựcàobằngxãhộinóichung,vàphảnđốikịchliệtnótrongcuốnBảnthảokinhtế-triếthọc1844nhưlà“sựphủđịnhtrừutượngđốivớitoànbộthếgiớivănhóavàvănminh”.CácMáccũnggắnkháiniệmvềbìnhđẳngvớinhữnggìôngcoilàsựbìnhđẳngtrừutượngcủadânchủgiaicấptrunglưu,màởđó,quyềnbìnhđẳngchínhthứccủachúngtavớitưcáchlàngườicôngdânvàcử tri sẽ giúp che giấu sự bất bình đẳng về của cải và giai cấp. TrongcuốnPhêpháncươnglĩnhGotha,ôngcũngphảnđốiýtưởngvềbìnhđẳngthunhập,bởimọingườicónhữngnhucầurấtkhácnhau:mộtsốlàmnhiềuviệc trongmôi trườngbẩn thỉuvànguyhiểmhơnngườikhác, sốkhác lạiphảinuôinhiềuconhơn… Điềunàykhôngphảiđểnóirằng,ôngbácbỏýkiếnvềbìnhđẳng.CácMác không có thói quen viếtmộtmạch các ý tưởngmột cách dễ dàng vìchúngbắtnguồntừtầnglớptrunglưu.Chẳngnhữngtừchốiquanniệmvềxãhộigiaicấptrunglưu,ônglàngườitiênphongdũngcảmchonhữnggiátrịmangtínhcáchmạngvềtựdo,tựquyếtvàtựpháttriển.Ôngchorằng,ngaycảsựbìnhđẳngtrừutượngcũnglàmộttiếnbộđánghoannghênhtrongchếđộphongkiến.Đúnglàôngchorằng,nhữnggiátrịquýbáuđókhôngcócơhộiđượchoạtđộngchotấtcảmọingườichừngnàochủnghĩatưbảncòntồn tại.Mặcdùvậy,ôngkhôngngầnngạikhenngợigiai cấp trung lưu làdạngthứccáchmạngnhấtmàlịchsửtừngchứngkiếnmộtthựctếmànhữngđốithủthuộctầnglớptrunglưucủaôngthườngbỏqua.Cólẽhọnghingờrằng,việcđượcCácMáckhenngợilànụhônthầnchết. TheoquanđiểmcủaCácMác, cáikhiếnkháiniệmvềbìnhđẳngđangthịnhhànhtrởnênméomólàvìnóquátrừutượng.Nókhôngđủchúýđếntínhcáthểcủasựvậtvàconngười–cáimàCácMácgọitronglĩnhvựckinhtếlà“giátrịsửdụng”.Chínhchủnghĩatưbảnđãtiêuchuẩnhóaconngười,chứkhôngphảichủnghĩaxãhội.ĐâylàlýdovìsaoCácMáchơidèdặtvớikháiniệmvềquyền.Ôngnhậnxét,“Quyền,theođúngbảnchấtthậtcủanóchỉ có thể nói chính xác là sự áp dụngmột tiêu chuẩn bình đẳng; nhưngnhữngcáthểbấtbìnhđẳng(họkhôngphảilànhữngcánhânkhácbiệtnếuhọkhôngbịbấtbìnhđẳng)cóthểđượcđolườngbằngmộttiêuchuẩnbìnhđẳngchỉtrongphạmvichúngđượcxâydựngbằngmộtquanđiểmbìnhđẳngvàđượcrútrachỉtừmộtbênxácđịnh,chẳnghạntrongtrườnghợphiệntại,chỉ được coi làngười laođộngvàkhôngphải ai khác cả, bỏquamọi thứ

khác”.VậythìđiềunàycũngrấtđúngvớiCácMác,ngườimuốnđưatấtcảchúng ta về cùngmộtmứcngangbằngnhau.Điềunày cũng rất đúngvớiCácMáckhiôngcoimọingườikhôngphảiaikhácngoàilàconngườilaođộng.Bìnhđẳngđốivớichủnghĩaxãhộikhôngcónghĩalàmọingườihoàntoànnhưnhau–mộttuyênbốhếtsứcvôlý.NgaycảCácMáccũngnhậnxétrằng,ôngthôngminhhơncảquậncôngWellington.Điềuđókhôngcónghĩarằng,tấtcảmọingườiđềuđượchưởngcủacảivànguồnlựcđúngnhưnhau. Bìnhđẳngthựcsựkhôngcónghĩalàđốixửnhưnhauđốivớimọingười,màlàchămsócmộtcáchbìnhđẳngđốivớinhữngnhucầukhácnhaucủatấtcảmọingười.ĐâychínhlàhìnhthứcxãhộimàCácMácmongmuốn.Nhucầucủaconngườikhôngphảihoàn toàn tươngđồngvớinhau.Bạnkhôngthểđotấtcảnhữngnhucầuđóbằngcùngmộtthướcđo.ĐốivớiCácMácmọingườiphảicóquyềntựhoànthiệnnhưnhau,thamgiatíchcựcvàoviệcxâydựngđờisốngxãhội.Nhữngtrởngạibấtbìnhđẳngbởivậysẽđượcgỡbỏ.Nhưngkếtquảcủađiềunàysẽchophépmỗicánhânpháttriểnchỉkhihọlànhữngcánhânriêngbiệt.Chủnghĩaxãhộikhôngphải là tấtcảmọingườiđềumặccùngmộtbộquầnáomaysẵn.Chínhchủnghĩatưbảntiêudùngđãkhoácnhữngbộđồngphụclêncôngdâncủamìnhđượcbiếtđếnlànhữngbộquầnáogiàydépthểthao. TheoquanđiểmcủaCácMác,chủnghĩaxãhộibởivậysẽhình thànhnênmộttrậttựmangtínhđanguyênnhiềuhơnlàcáimàchúngtađangcóhiệngiờ.Trongxãhộicógiaicấp,quyềntựphát triển tựdocủamộtsố ítngườicóđượcvớicáigiálàkìmhãmsựpháttriểncủanhiềungười.Nhữngngườisauđósẽchiasẻphầnlớncùngmộtcâuchuyệnbuồntẻ.Chủnghĩacộngsản,chínhxácbởivìtấtcảmọingườisẽđượckhuyếnkhíchpháttriểnnhữngnănglựccánhâncủamình,sẽlàmộtthỏathuậnphổbiến,đadạngvàbất ngờ hơn.Nó sẽ giốngmột cuốn tiểu thuyết tân thời hơn là hiện thực.Những nhà phê bìnhCácMác sẽ khinhmiệt bảo đây chỉ là tưởng tượng.Nhưnghọkhôngthểcùngmột lúc thanphiềnrằng,cái trật tựxãhộiđượcCácMác lựa chọn rất giống với cái trật tự có trong cuốnNăm1984 củaGeorgeOrwell. Mộtdạngthứchiểmđộccủachủnghĩakhôngtưởngđãthựcsựgâyđauđớn thờihiệnđại,nhưngđókhôngphải là chủnghĩaMác.Chínhcáikháiniệmđiênrồchorằng,mộthệthốngtoàncầuduynhấtđượcgọilàthịtrườngtựdomớicóthểkhaithácđượcnhữngnềnkinhtếvàvănhóađadạngnhấtđồng thời điều trị mọi khiếm khuyết của nó. Những người đề xướng ranhữngviễncảnhchuyênchếnàykhôngphảiđangchegiấunhữngbộmặtsợhãi và giọng nói yếu ớt ở dưới những pháo đài trong hầm sâu giống nhưnhữngnhânvật JamesBond.Họphảibịbắtgặpđangăn tốiởnhữngnhà

hàngsangtrọngởWashingtonvàđangđidạoởnhữngkhunhàgiàuSussex. Câu trả lời củaTheodorAdorno cho câuhỏi, liệuCácMác cóphải làmộttriếtgiakhôngtưởngchỉlàđúnghaysaimàthôi.Adornoviết,CácMáclàkẻthùcủakhôngtưởngchínhvìsựhiệnthựccủanó. [1]Đểcónhữngnghiêncứu lý thúvềýnghĩa tíchcựccủaquanđiểmnày,xin thamkhảoFredric Jameson,Archaeologies of theFuture,London,2005.

[2] “Hệ tư tưởngĐức”, tập 1, trongCácMác và Ăngghen: Toàn tập,Nxb.Chínhtrịquốcgia,H.1995,t.3,tr.53.

[3] “Nội chiến ở Pháp”, trongCácMác và Ăngghen: Toàn tập, Nxb.Chínhtrịquốcgia,H.1994,t.17,tr.455-456.

[4]RaymondWilliams:Vănhóavàxãhội–CultureandSociety1780-1950,Harmondsword,1985,p.320.

[5]NormanGeras:Mácvớibảnchấtconngười:Phảnbáclạimộthuyềnthoại(MarxandHumanNature:RefutationofaLegend),London,1983.

[6]TerryEagleton:Những ảo tưởng của chủ nghĩa hậu hiện đại (TheIllusionsofPostmodernism),Oxford,1996,p.47.

[7] Xem thêm LenDoyal và RogerHarris: Những nền tảng thực tiễntrong nhận thức của con người – (The Practical Foundations of HumanUnderstanding),NewLeftReview,no.139(May/Jun1983).

[8]Để có lập luận phản bác lại, tham khảoEagleton:The Illusions ofPostmodernism.

CHƯƠNG5

CHỦNGHĨAMARXCHỈSÙNGBÁIKINHTẾ?

PHẢNBÁC

ChủnghĩaMácquymọivấnđềvềkinhtế.ChủnghĩaMácchỉlàmộtdạngcủathuyếtquyếtđịnhluậnkinhtế.Tấtcảcácvấnđềvềnghệthuật, tôngiáo,chínhtrị,luậtpháp,chiếntranh,đạođứcvàsựbiếnđổicủalịchsửđều được nhìn nhận dưới những thuật ngữ thô thiển nhất, không nằmngoàiphảnánhcủanềnkinhtếhayxungđộtgiaicấp.Tínhchấtphứctạpthựcsựcủacácvấnđềliênquanđếnconngườiđãbịbỏquadomộtcáchnhìnđơnsắcvềlịchsử.KhiquanđiểmcủaCácMácbịchiphốibởikinhtếnhưvậy,C.Máctrởthànhmộthìnhảnhlộnngượccủahệthốngtưbảnchủnghĩamàôngtừnglênán.TưtưởngcủaC.Mácchứađầymâuthuẫnvớiquanđiểmđanguyênvềxãhộihiệnđại,nhữngxãhộinhậnthứcrõrằngnhữngkinhnghiệmlịchsửkhácnhaukhôngthểbịnhồinhéttrongmộtkhuônkhổcứngnhắcduynhất.

BIỆNGIẢI

Vềmặtnàođó,mọithứtrênđờichungquylạiđềulàvấnđềkinhtếthìcũnglàhiểnnhiên.Trongthựctế,rõràngkhôngmộtaihoàinghivềđiềuđó.Trướckhilàmđượcđiềugì,chúngtacầnphảiănvàuốngtrướcđã.Chúngtacũng cần quần áomặc và nơi nương thân, cho dù chúng ta đang sống ởSheffield chứ không phải là ở Samoa. C. Mác viết trong Hệ tư tưởngĐức rằng hoạt động mang tính lịch sử đầu tiên chính là sản xuất ra cácphươngtiệnthỏamãnnhucầuvậtchấtcủaconngười.Sauđó,conngườitamớihọcđểchơitròban-giô,viếtnênnhữngvầnthơtrữtìnhhaytranghoàngnhữngmáivòm.Cơsởcủavănhóachínhlàlaođộng.Khôngcóhoạtđộngsảnxuấtvậtchấtthìkhôngthểcónềnvănminh.

Tuy nhiên, chủ nghĩa Mác không chỉ dừng lại ở đó. Chủ nghĩa Máckhẳngđịnhrằng,sảnxuấtvậtchấtlàcơsởnềntảngkhôngchỉtheonghĩalàsẽkhôngcónềnvănminhnếukhôngcónó,màsảnxuấtvậtchấtcònquyếtđịnhhoàntoànbảnchấtcủanềnvănminhđó.Cósựkhácnhaukhinóicâybúthaychiếcmáyvitínhlàkhôngthểthiếuđểviếtmộtcuốntiểuthuyết;vàkhinóicâybúthaychiếcmáyvitínhquyếtđịnhphầnnàonộidungcủacuốntiểuthuyết.Cáchnóithứhaikhôngrõràngtínào,mặcdùcáchnóiMác-xít

tươngtựnhưvậyđãnhậnđượcsựtánđồngcủamộtsốnhàtưtưởngchốngMác-xít.TriếtgiaJohnGray,ngườiphêphánCácMáckịchliệtđãviếtrằng:“trongcácxãhộithịtrường...nhữnghoạtđộngkinhtếkhôngnhữngđượctáchbiệtvớicáchoạtđộngkháccủađờisốngxãhội,mànócònlàđiềukiện,vàđôikhichiphốitoànbộxãhội”[1].NhữnggìGraynóiriêngchoxãhộithịtrường,thìCácMáccũngkháiquátnhưvậycholịchsửnhânloại.

NhữngngườichỉtríchCácMáccoilờituyênbốnàomạnhhơntronghaicáchnóiđólàmộthìnhthứcgiảnluậnhóa.Nóquymọivấnđềvềcùngmộtnhântốvàđiềunàyrõràngmangtínhcốchấp.Cóthểnàolịchsửnhânloạimuônmàumuônvẻlạibịđóngkhuônđơnđiệutheocáchđó?Chắcchắncórấtnhiềuyếutốtácđộnghiệnhữutronglịchsử,màkhôngbaogiờcóthểrútlạithànhmộtnguyêntắcduynhấtbấtdibấtdịch.Tuynhiên,cóthểđặtcâuhỏithuyếtđanguyênnàyđúngđếnmứcnào?Phảichăngkhôngbaogiờcómộtnhân tốđơnnhấtnàođóđóngmộtvai tròquan trọnghơn sovới cácnhântốkháctrongcáchoàncảnhlịchsử?Thậtkhómàchấpnhậnđượcnếunóivậy.Tacó thểmãi tranh luậnchođếnngàyTận thếvềnhữngnguyênnhândẫnđếncuộccáchmạngPháp.Thếnhưng,khôngailạichorằng,cuộccáchmạngxảyrabởinhữngthayđổisinhhóatrongnãobộcủangườiPhápdoănquánhiềuphomát.Chỉcóítngườitinvàosốmệnhchorằngnóxảyranhờcunghoàngđạo.Aicũngđồngýrằngcónhữngnhântốlịchsửđóngvaitrò quan trọng hơn so với những nhân tố khác. Điều đó không ngăn cảnnhữngngườicósuynghĩnàytrởthànhnhữngngườitheothuyếtđanguyên,ítnhấtlàvềmộtnghĩanàođócủacụmtừnày.Họcólẽvẫnthừanhậnrằngmọisựkiệntronglịchsửtrọngđạilàkếtquảcủavôsốyếutốtácđộng.Chỉcó điều họ không dámnhận định là tất cả những yếu tố này có tầmquantrọngngangnhau.

Ph.Ăgghen làmột người theo thuyết đa nguyên theo đúngnghĩa này.ÔngkịchliệtphảnbácrằngôngvàCácMáctùngcóýchorằngkinhtếlàyếutốduynhấtquyếtđịnhtiếntrìnhlịchsử.Ôngchođólà“mộtmệnhđềvônghĩa,phithựctếvàđiênrồ”[2].Sựthậtthìkhôngaitheothuyếtđanguyênlạikhẳngđịnhrằng,trongmộtđiềukiệnnhấtđịnh,mọiyếutốđóngvaitrònhưnhau.Aicũngtinvàonhữngtrậttựthứbậcnàođóchodùlàngườicổsúy nhiệt thành nhất cho chủ nghĩa bình quân. Trên thực tế, hầu hếtmọingườiđều tinvàonhững thứbậc tuyệtđốivàbấtdibấtdịch.Khómà tìmthấyaicósuynghĩrằng,cườicợtmộtngườiđangđóikháthayhơnlàchongườiđóăn.Cũngchẳngcóainóirằng,móngtaycủavuaCharlesIdàihayngắnlàyếutốquyếtđịnhhơntôngiáotrongcuộcNộichiếnAnh.Cóvôsốlýdokhiếntôinhấnđầubạnxuốngnướctronghaimươiphút(dothóitànác,dotòmòkhoahọc,dochiếcáolèloẹtmàbạnđangmặckhiếntôithấtkinh,

mộtcâuchuyệncóthậtchiếutrongmộtbộphimtàiliệucũkỹtẻnhạttrêntruyềnhình).Nhưngcómộtlýdoquantrọnghơnbấtcứlýdonàokhác,ấylàđểtôiđượcchạmtayvàonhữngconngựađoạtgiảimàbạnđểlạichotôitrongdichúc.Nếuvậythìtạisaonhữngsựkiệnmangtínhcộngđồngrộnglớnhơnlạikhôngcónhữngđộngcơtươngtự?

Một số người theo thuyết đa nguyên cũng đồng ý rằng những sự kiệnnhưvậycóthểbắtnguồntừmộtlýdocóưuthếnổibật.Chỉđơngiảnlàhọkhôngnhìnrađượctạisaocùngmộtnguyênnhânnhưnglạichiphốitrongmọi trườnghợp.Rõ ràng cái gọi là lý thuyếtkinh tếvề lịch sửkhông thểchấpnhậnởchỗnóquanniệmrằng,mọithứ,ởbấtcứnơinào,đềuchịutácđộngtheocùngmộtcáchthức.Liệuđiềuđómuốnámchỉrằnglịchsửlàmộthiệntượngriênglẻ,giốnghệtnhưmộtchiếcđũatròn?Cóthểvívonthếnày,cơnđauđầucủa tôidomớ tócgiả theokiểucôđàoMarilynMonroechậtcứngmà tôicứkhăngkhăngmuốnđội trênđầukhiđidự tiệc.Thếnhưnglịchsửkhôngphảilàmộtthứđơnlẻnhưcơnđauđầu.Nhưcóngườitừngphànnàn,lịchsửchỉtoànnhữngthứvớvẩn.Nókhôngcóđượctínhhợplýcủamộtcâuchuyệncổtích,haymộtbàivăntrầnthuậtcókếtcấuchặtchẽ.Khôngcóđượcmộtýnghĩxuyênsuốtchiềudàilịchsử.

Chúngtacũngđãbiết,hầunhưkhôngaihìnhdungđượcrằngtronglịchsửkhôngcókhuônmẫunàodễdàngnhậnthứcđược.Cũngkhôngcóaicoilịchsửchỉđơnthuầnlàmộtđốnglộnxộnnhữnghỗnloạn,ngẫunghiên,tìnhcờtiếpnốinhau,dùchoFriedrichNietzschevàmộttrongnhữngmônđồcủaông làMichelFoucault đã có lúc tiệmcậnvới quanđiểmnày.Đa sốđềuchấpnhậnrằng,mặcdùphứctạpvàkhónhậnbiết,cóđiềuđókhiếncholịchsửcómộthìnhthứchỗnđộnnàođó.Vídụ,thậtkhómàtinđượcrằngcácquốcgiakhácnhaubắtđầu thâu tómcác thuộcđịa tạimột thờiđiểmnhấtđịnhcủalịchsửvìnhữnglýdokhôngcóliênquangìđếnnhau.ChẳngphảivôcớmànhữngnôlệchâuPhibịchởđếnchâuMỹ.ChủnghĩaphátxítnổilêngầnnhưcùngmộtlúcởnhiềuquốcgiakhácnhautrongthếkỷXXcũngkhônghẳnchỉ làbắtchước lẫnnhau.Conngười takhôngphảibỗngdưngnhảyvào lửamộtcáchvôcớ.Cómộtkhuônmẫuchungnàođóvềnhữngngườichắcchắnkhôngtinnhưvậytrênkhắpthếgiannày.

Chắcchắncâuhỏiởđâykhôngphảilàliệutronglịchsửcónhữngkhuônmẫuhaykhông,màlàliệucómộtkhuônmẫunổibậthaykhông.Khôngthểtin vàovế trướcnếunhưkhông tin vàovế sau.Tại saokhôngphải chỉ lànhữngtậphợpnhữnghìnhmẫuđặtchồnglênnhaumàkhôngbaogiờnhậpvàomộtthểthốngnhất?Làmthếquáinàomộtthứđadạngnhưlịchsửnhânloại lạicóthểtạonênmộtcâuchuyệnđơngiản?Việckhẳngđịnhrằnglợiíchvậtchấtchính làđộngcơchủyếu trong toànbộquá trình từ thuởcon

ngườisốngtronghangđộngchođếnchủnghĩa tưbảncònđángtinhơnlàniềmtinrằngsựănkiêng,chủnghĩavịtha,siêunhân,mônnhảysàohaysựgiaohộicủacáchành tinh làđộngcơchủyếu.Tuynhiên,không thể thỏamãnvớimộtcâutrảlờiđơngiảnnhưvậy.

NếuđiềuđólàmCácMácthỏamãnlàbởiCácMácquanniệmrằnglịchsửkhônghềđadạngvàmuônhìnhmuônvẻnhưbềngoàicủanó.Lịchsửthậmchícònlàmộtcâuchuyệnkểđơnđiệuhơnnhiềusovớihìnhdungcủamọingười.Thựcracũngcómộtsựnhấtquántrongđó,nhưngkhôngphảilàmộtdạngnhấtquánmanglạichotasựthúvịgiốngnhưtácphẩmNgôinhàhoangvắnghaybộphimGiữatrưađãcó.Phầnlớnnhữngnộidungkếtnốisựthốngnhấtđólàsựkhanhiếm,laođộngnặngnhọc,bạolựcvàbóclột.Mặcdùnhữngđiềunàytồntạidướinhiềuhìnhthứckhácnhau,nhưngchínhchúngđặtnềnmóngchocácnềnvănminhtronglịchsửnhânloại.Chínhsựtáidiễntốitămngumuộinàyđãkhiếncholịchsửnhânloạicóthêmnhiềusự thốngnhất ngoàimongđợi.Đáng tiếc ở đây quả thực cómột đại luậnthuyết.NhưTheodorAdornonhậnxét: “Tất cảmọi thứđềukhôngngừngvậnđộngchođếnhômnay–đôikhidừnglạisuyngẫm–vềmặtmụcđíchluậnlànỗithốngkhổvôcùng”.Đạiluậnthuyếtvềlịchsửkhôngphảilàvềtiếnbộ,LýtríhayKhaisáng.Đócònlàcâuchuyệnđaubuồn,dẫntớinhữnglờisauđâycủaAdorno:“từsúngcaosuđếnbomnguyêntử”[3].

Chúng tacó thểđồngýbạo lực, laođộngnặngnhọc,áp lựcxuấthiệnnhiềutronglịchsửnhânloạinhưngkhôngcầnphảichấpnhậnrằngđólàcơsởnềntảngcủalịchsửnhânloại.ĐốivớinhữngngườitheochủnghĩaMác,mộtlýdolýgiảivìsaocácyếutốnóitrêncóvịtríquantrọngbởichúnggắnchặtvớisựsinhtồntheoquyluậttựnhiêncủaconngười.Chúnglànhữngđặctrưngvĩnhcửutrongcáchthứcconngườiduytrìsựtồntạivậtchấtcủamình.Chúngkhôngđơngiảnlàsựkiệnngẫunhiên.Chúngtakhôngnóiđếnnhữnghànhvitànbạohayxâmlượcrảirácđâuđó.Nếunhưnhữngthứnàycósựcầnthiếtnàođó,thìđólàbởichúngtađượcđặtvàotrongnhữngcơcấumàởđóchúngtasảnxuấtvàtáisảnxuấtđờisốngvậtchấtcủamình.Dùcó vậy đi nữa thì cũng khôngmột người theo chủ nghĩaMác nào lại chorằng,nhữngyếutốảnhhưởngđóquyếtđịnhbảnchấtcủamọithứ.Bởinếuthế,bệnh thươnghàn,mốt tócđuôingựa,cơncười thắtbụng,đạoSufism,bảnnhạcSaintMatthervPassionnổitiếngcủaBach,vàsơnmóngtaybằngthứmàutímđộchạichẳngquacũngchỉlàsựphảnánhcủađộngcơkinhtế.Bấtkỳcuộcchiếnnàonếukhôngđượctiếnhànhvìnhữngđộngcơkinhtếtrựctiếphaybấtkỳmộttácphẩmnghệthuậtnàonếukhôngphảnánhđượcxungđộtgiaicấpđềukhôngthểhiểuđược.

Bản thânCácMácdườngnhưnhiềukhiviết rằng,chính trị chẳngqua

chỉlàphảnánhcủakinhtế.TuyvậyCácMácvẫnthườngxuyênnghiêncứutỉmỉnhữngđộnglựcxãhội,chínhtrịvàquânsựđứngđằngsaunhữngsựkiệnlịchsửmàkhôngđưaragợiýnàodùbóngbẩynhấtrằngnhữngđộngcơấythựcchấtchỉlàsựbiểuhiệnbềngoàicủanhữngđộngcơmangmụcđíchkinhtếbêntrong.Nhữnglựclượngvậtchấtcũngcókhiđểlạidấuvếttrựctiếpởnhữngvấnđềchínhtrị,nghệthuậtvàcảtrongđờisốngxãhội.Tuynhiên,nhữngảnhhưởngcủachúngthườngmangtínhlâudàivàkínđáohơn.Cólúcảnhhưởngnàychỉmangtínhcụcbộnhưngcũngcónhữnglúckhôngthểdiễntảđượcsựảnhhưởngđóbằngnhữngthuậtngữnhưvậy.Vậythìphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩacóliênquangìđếnsởthíchđeoca-vátcủariêngtôi?Nóquyếtđịnhthếnàođếnthúvuigiảitríbaybằngtàulượnhoặcnghenhạcblue?

Nhưvậy,giảnhóaluậnkhônghiệnhữuởđây.Chínhtrị,vănhóa,khoahọc,tưtưởngvàtồntạixãhộikhôngđơngiảnchỉlàkinhtếhọcbiếntướng,khôngkhácgìmộtsốnhàthầnhọcvẫntuyênbốrằng,tâmtríthựcchấtcũngchỉlàmộtdạngbiếnhìnhcủanãobộ.Chúngcónhữngthựctếkháchquancủa riêngchúng,vàvậnđộng theonhững logic tự thân của chúng.Chúngkhông đơn giản là sự phản ánhmờ nhạt củamột cái khác. Hơn thế nữa,chúngcònquyếtđịnhbảnchấtcủabảnthânphươngthứcsảnxuất.Mốiquanhệgiữa“cơsởhạtầng”kinhtếvà“thượngtầngkiếntrúc”,màtasẽđềcậpởphầnsau,khôngchỉ làmốiquanhệmộtchiều.Dođó,nếuởđâytakhôngbànmộtchútvề thuyếtquyếtđịnh luậncơgiới (mechanisticdeterminism),thìsựkhẳngđịnhsẽlàgì?Haylạichỉ làmộtlời tuyênbốmờnhạt,chungchunggiốngnhaunhưkiểubấtlựcchínhtrị?

Lờikhẳngđịnhởđâytrướchếtlàmộtkhẳngđịnhmangtínhphủđịnh.Chínhcáchthứcconngườisảnxuấtrađờisốngvậtchấtcủamìnhsẽđặtracácgiớihạnchocácthiếtchếvănhóa,luậtpháp,chínhtrịvàxãhộimàconngười tạora.Từ“quyếtđịnh”hiểu theonghĩađencónghĩa là“đặt ragiớihạn”.Phươngthứcsảnxuấtkhôngphảiralệnhchomộtloạihìnhchínhtrị,văn hóa hoặcmột hệ thông tư tưởng.Chủ nghĩa tư bản không phải là sựnghiệp triết học của John Locke hoặc tiểu thuyết viễn tưởng của JaneAusten.Thayvàođó,chủnghĩatưbảnlàmộtbốicảnhmàởđóhaitácgiảđược tỏa sáng.Cũng không phải là những phương thức sản xuất đã đẻ ranhững tư tưởnghaynhững thiếtkếđóđểphụcvụchođấtnướccủamình.Nếuđiềuđólàđúng,thìchủnghĩaMácsẽtrởthànhcáikhôngthểđạtđược.Sẽmãilàđiềubíẩnđốivớinơicácrạphátngoàitrờicủanhữngngườivôchính phủ xuất hiện; hay làm thế nào mà Tom Paine viết nên một trongnhữngcuốnsáchbánchạynhấtmọithờiđại–mộtcuốnsáchmangtínhcáchmạng cónhanđềQuyền của conngười của ông ngay trong lòngmột nhà

nướccảnhsáthàkhắcnhưnướcAnhhồiđó.Dùvậy,tavẫnthấyngạcnhiênkhikhámphá rằng,nềnvănhóaAnhchẳngcógìngoàinhữngngườinhưTomPainevàcácnhómkịchvôchínhphủ.Hầuhếtcáctiểuthuyếtgia,cáchọcgiả,cácnhàquảngcáo,báochí,giáoviên,cácđàitruyềnhìnhkhôngsảnxuấtranhữngtácphẩmmangtínhchấtlậtđổtìnhtrạnghiệnthời.Điềuđóquáhiểnnhiênđếnnỗi không làmcho chúng ta thấy cóýnghĩa gì.Quanđiểm của CácMác đơn giản nó không phải là ngẫu nhiên. Chính từ đâychúng tacó thểphátbiểumộtcáchcóhệ thốngchomộtphươngdiện tíchcựchơntrongsựkhẳngđịnhcủaCácMác.Nóitổngquáthơn,vănhóa,luậtphápvàchínhtrịcủaxãhộicógiaicấpgắnchặtvớilợiíchcủacácgiaicấpxãhộithốngtrị.NhưCácMácviếttrongHệtưtưởngĐức:“Giaicấpnàolàlựclượngvậtchấtthốngtrịtrongxãhộithìđồngthờilàlựclượngtinhthầnthốngtrịxãhộiấy”.

Nếu tĩnh tâmsuynghĩmộtchút thìhầuhếtmọingườisẽđồngýrằng,sảnxuấtvậtchấtxuấthiệnrấtnhiềutronglịchsửloàingười.Nóngốnnhữngnguồn tài nguyênvô tậnvề thờigianvà sức lực, châmngòi cho các cuộcchiếntranhhuynhđệtươngtàn,chiếmđoạtsốphậncủarấtnhiềuconngườitừkhisinhrachođếnkhichếtđi,vàkhiếnchokhôngíttrongsốđóphảiđốiđầuvớivấnđềsinhtử.Thậtngạcnhiênnếunhưsảnxuấtvậtchấtlạikhôngđểlạidấuvếtnàotrêncácphươngdiệnkhácnhaucủatồntạinhânloại.Cácthiếtchếxãhộikháchấymìnhbịcuốnvàoquỹđạocủanó.Sảnxuấtvậtchấtchiphốichínhtrị,phápluật,vănhóavàtưtưởngbằngcáchđòihỏirằngthayvìtựpháttriểnbảnthân,chúngcầnphảidànhhếtthờigianđểhợppháphóacáitrậttựxãhộihiệnhành.Lấyvídụvềchủnghĩatưbảnđươngđại,trongđódạngthứchànghóalàmvấybẩnlênmọithứ,từthểthaođếntìnhdục,từlàm thếnàođểxoay sởđượcmột chỗ tốt nơi thiênđườngchođếnnhữngtiếngchóitaicủacácphóngviêntruyềnhìnhHoaKỳcốcônglôikéosựchúýsựchúýcủacôngchúngvìmụcđíchquảngcáo.BằngchứngthuyếtphụcnhấtđốivớihọcthuyếtlịchsửcủaCácMácchínhlàxãhộitưbảngầnđây.Cócảmtưởngrằng,càngngàyhọc thuyết lịchsửcủaCácMáccàngđúngvớithựctế.Chínhchủnghĩatưbản,chứkhôngphảilàchủnghĩaMác,mớitheogiảnhóaluậnkinhtế.Chỉcóchủnghĩatưbảnmớitinvàosảnxuấtvìlợiíchcủasảnxuất;vàtinvàonộihàmhẹphơncủatừ“sảnxuất”.

Trái lại,CácMáctinvàosảnxuất làvì lợi íchcủachínhsảnxuất theomộtnộihàmrộnglớnhơncủatừnày.Ônglậpluậnrằng,sựtựpháttriểnbảnthâncủaconngườicầnđượcđánhgiálàmộtmụcđíchtựthâncủaconngườicầnđượcđánhgiálàmộtmụcđíchtựthân,thayvìquynólàcôngcụphụcvụchomộtmụcđíchkhác.TheoCácMácđiềunàylàkhôngthểnếuvẫnbịchiphốibởinộihàmhẹphơncủasảnxuấtvìlợiíchcủasản“xuất”;bởilúc

đó hầu hết nguồn lực sáng tạo của con người sẽ dành để sản xuất ra cácphươngtiệnsinhsống,thayvìlàmđẹpthêmcuộcsống.PhầnlớnnộidungcủachủnghĩaMáccóthểthấytrongsựtươngphảngiữahaicáchdùngcủacụmtừ“sảnxuấtvịsảnxuất”này:mộtmangýnghĩakinhtế,vàmộtmangýnghĩasáng tạovà thẩmmỹ.Vìkhônghề làmộtnhàgiảnhóa luậnkinh tếnênCácMácnghiêmkhắclênánviệcđơngiảnhóahoạtđộngsảnxuấtcủaconngườichỉởmáykéovàtuốcbin.HoạtđộngsảnxuấtmàCácMácquantâmgầngũivớinghệthuậthơnlàchỉcólắprápnhữngchiếcrađiôbándẫnhoặcgiếtmổcừu.Chúngtasẽquaylạichủđềnàysau.

QuảđúnglàCácMácluônnhấnmạnhđếnvaitròtrungtâmcủakinhtế(theoýnghĩahẹpcủatừnày)trongsuốtlịchsửnhânloạichođếnngàynay.Tuythế,đâykhôngphảilàmộtniềmtinmàchỉnhữngngườitheochủnghĩaMácmới có.Cicero đã phát biểu rằng,mục đích của nhà nước là bảo vệquyền tưhữu.Học thuyết lịch sử“kinh tế” là rấtphổbiếnở thờikỳKhaisángthếkỷXVIII.NhiềunhàtưtưởngthờiKhaisángnhìnnhậnlịchsửlàsựtiếpnốicácphươngthứcsảnxuất.Họcũngtinrằngđiềunàycóthểvậndụngđểgiải thíchđịavịxãhội, lốisống,bấtbìnhđẳngxãhộivàcácmốiquan hệ trong gia đình và nhà nước.AdamSmith coimỗi giai đoạn pháttriểncựthểtronglịchsửlàđểtạoranhữngdạngthứcluậtpháp,sởhữuvànhànướccủachínhgiaiđoạnđó.Jean-JacquesRousseaucũnglậpluậntrongtácphẩmBànvềbấtbìnhđẳngrằng,sởhữumangđếnchiếntranh,bóclộtvàxungđộtgiaicấpkể từkhinóxuấthiện.Ôngcònkhẳngđịnhrằng,cáigọilàkhếướcxãhộithựcchấtcũnglàmộtsựlừagạt,bịviphạmbởichínhkẻ giàu để bảo vệ đặc quyền, đặc lợi của chúng đối với người nghèo.Rousseaucònnóixãhộiconngườingaytừđầuđãtróibuộckẻyếuvàtraoquyềnchokẻgiàu-nhữngquyền“hủyhoạitậngốcrễnhữngquyềntựdotựnhiên,thiếtlậpvĩnhviễnluậtsởhữuvàbấtbìnhđẳng...vàchỉvìlợiíchcủamộtnhómnhỏnhữngkẻthamvọng,kểtừđóbắtnhânloạiphảichìmtrongthốngkhổ,nôlệvàkhốncùng”[4].TheoRousseauthìluậtphápnóichunglàủnghộkẻmạnh,chốngkẻyếu;cônglýchủyếuđóngvaitròphươngtiệncủabạolựcvàthốngtrị;cònvănhóa,khoahọc,nghệthuậtvàtôngiáođượcsửdụngđểbảovệvàduy trìnguyên trạng,cóchăngchỉđể tungcao“nhữngvòng hoa” trên những gông cùm đang nhấn đầu con người cúi xuống.Rousseaukhẳngđịnh rằng, chínhquyền sởhữumới là cănnguyêngây ratìnhtrạngbấtmãncủaconngười.

NhàkinhtếhọcvĩđạingườiAilenthếkỷXIXJohnElliotCairnesngườitừngquanniệmchủnghĩaxãhộilà“chồicâysumsêcủasựngudốtvềkinhtế”vàcònđượccoilàchínhthốngnhấttrongtấtcảcácnhàkinhtếhọccổđiển,nhậnxét rằng,“lợi íchvậtchấtcó tầmảnhhưởng thật lớn,nóquyết

định ý kiến và hành vi chính trị của con người”[5]. Và trong Lời tựacuốnQuyềnlựcNôlệ, JohnElliotCairnesviết:“tiến trình lịchsửchủyếuđượcđịnhđoạtbởihànhvixuấtphát từnguyênnhânkinh tế”.MộtngườiđồnghươngcủaôngW.E.H.Lecky, sửgiangườiAilenvĩđạinhất thờiấyđồng thờicũng làmộtngườiphảnđốichủnghĩaxãhộikhét tiếng,đãviếtrằng:“hầunhưkhôngcócáinàogópphầnhìnhthànhnênloạihìnhxãhộinhiềunhưcácbộluậtquyđịnhquyềnkếthừatàisản”[6].NgaycảSigmundFreudcũngtrungthànhvớimộthìnhthứcquyếtđịnhluậnkinhtếnhấtđịnh.Ôngchorằng,nếukhôngtồntạinhưcầuđượclaođộng,conngườichúngtasẽchỉnằmườnmộtchỗsuốtngày, rồi tìmmọicáchnuôngchiềunhucầuthỏamãndụctínhmộtcáchkhôngbiếthổthẹn.Nhờquyluậtkinhtếtấtyếu,conngườimới thoát rakhỏi thóibiếngnháccốhữu,để rồiđược thúcđẩythamgiavàocáchoạtđộngxãhội.

Xintríchdẫnbìnhluậnítngườibiếtsauđâycủanhàduyvậtlịchsửđểlàmvídụ:

“Cưdân[củaxãhộiconngười]phảitrảiquanhữnggiaiđoạnkhácnhau,người đi săn, người chăn cừu, vàngười nôngdân, đếnkhi tài sản trởnênđánggiá,hệquảlàtạoranguyênnhângâybấtcông.Khiluậtlệđượcđặtrađểkìmchếthươngtậtvàđảmbảosựchiếmhữu,conngườitadướisựbảovệcủanhữngluậtlệnày,lạitrởnênbịchiếmhữubởisựdưthừavậtchất,dẫntớithóixahoavànhucầucungcấpkhôngngừng,vàkhiđócácngànhkhoahọc trở nên cần thiết và hữu ích, nhà nước sẽ không thể tồn tại nếu thiếunhữngthứđó...”[7].

ĐókhôngphảilànhữngnhậnxétcủangườitheochủnghĩaMácvớilốitán tụngnhạtnhẽocổ lỗ,màchính lànhữngsuyngẫmcủanhàvănngườiAilenthếkỷXVIIIlàOliverOldsmith,mộtthanhviênđầynhiệthuyếtcủaĐảngBảothủAnh.NếunhưdântộcAilendườngnhưcóxuthếủnghộcáigọilàhọcthuyếtlịchsửkinhtế,thìđólàvìcuộcsốngrấtkhókhănởmộtthuộc địa nghèoxơ, nghèoxác, bị đô hộ bởi tầng lớp có ruộngđất ngườiĂnglô–ÁiNhĩLan,vàbỏquamọivấnđềbứcxúcđó.ỞAnh,docấutrúcthượngtầngvănhóaphứctạpthờiđó,nêncácvấnđềkinhtếrõràngítđauđớnhơnđốivớicác thisĩvàcácsửgia.Nhưngngàynay,rấtnhiềungườitrongđóđãtừngchốibỏmộtcáchđầykhinhthịhọcthuyếtlịchsửcủaCácMácsẽhànhxửtrướctoànthếgiớinhưthểlýthuyếtấylàđúng.Họlàcácchủngânhàng,nhữngcốvấntàichính,quanchứcbộtàichính, tổnggiámđốccáctậpđoànvànhữngngườitươngtự.Tấtcảnhữnggìmàhọđanglàmđềuminhchứngcholòngtrungthànhcủahọdànhchoưutiênkinhtế.Tấtcảbọnhọ,khôngtrừmộtai,đềulànhữngnhàMác-xíttựnguyện.

Cũngcầnphảinóithêmrằng,vớimộtsựcânđốithúvị,“lýthuyếtkinhtếcủalịchsử”đãđượcrađờiởManchester,thànhtrìcủachủnghĩatưbảncôngnghiệp.Ph.Ăngghennhậnxét,chínhthờigiansốngtạiđâykhiếnônglầnđầutiênýthứcđượctínhchấttrungtâmcủakinhtế.Dochacủaông,nhưchúngtađãbiết,sởhữumộtnhàmáydệt,vàchínhcáinhàmáyấyđãnuôinấngPh.ĂngghenvàCácMácvềsaunày,thìsựhiểubiếtsâusắcnàycóthểđượcươmmầmngay trênquêhương của chínhnó.GiađìnhPh.ĂngghengiàucóđãđóngvaitròhạtầngcơsởvậtchấtchokiếntrúcthượngtầngcủaCácMác.

Khẳngđịnh rằng, vớiCácMác, tất cảmọi thứđềudo “kinh tế” quyếtđịnhsẽlàđơngiảnhóaquámứcmộtcáchngớngẩn.BởitheoCácMác,cáihìnhthànhnênlịchsửlàđấutranhgiaicấp;màgiaicấpthìkhôngthểquygọnvềcácyếu tốkinh tế.ĐúnglàCácMáccoigiaicấpchủyếu lànhómngườiđứngcùngmộtvịtrítrongmộtphươngthứcsảnxuất.Tuynhiên,điềuquantrọngởđâylàchúngtanóivềcácgiaicấpxãhộichứkhôngphảilàcácgiaicấpkinhtế.CácMácđãviếtvềcácmốimốiquanhệsảnxuất“xãhội”vàcũngbànvềcáchmạng“xãhội”.Nếucácmốiquanhệxãhội của sảnxuấtcóvịtríưutiênhơnsovớilựclượngsảnxuất,thìkhómàthấyrằngcáicótênlà“kinhtế”trởthànhđộnglựccơbảncủalịchsử.

Giaicấpkhôngchỉtồntạitrongcáchầmmỏvàcácvănphòngbảohiểm.Giaicấpcũng lànhững tổchứcxãhội,nhữngcộngđồngvà rấtnhiềucácthựcthểkinhtếnữa.Giaicấpbaohàmnhữngtậptục,truyềnthống,nhữngthiếtchếxãhội,tậphợpcácgiátrịvàthớiquentưduy.Giaicấpcònlàmộthiện tượng chính trị. Thực tế thì, trong các tác phẩm củaCácMác đã cónhữnggợiýrằng,mộtgiaicấpthiếuđạidiệnchínhtrịsẽkhôngcònlàmộtgiacấpđúngnghĩađầyđủ.DườngnhưtheoCácMác,giaicấpchỉthựcsựlàgiaicấpkhinócóýthứcvềbảnthânnó.Giaicấpcònbaohàmcácquátrìnhluậtpháp,xãhội,vănhóa,chínhtrịvàtưtưởng.Trongcácxãhộitiềntưbảnchủnghĩa,nhưCácMácđãlậpluận,chínhnhữngyếutốphikinhtếkểtrêncótầmquantrọngđặcbiệt.Giaicấpkhônggiốngnhauvềhìnhthức,màcórấtnhiềusựphânchiabêntrongvàtínhđadạng.

Bên cạnh đó, như chúng ta sẽ sớm thấy, theoCácMác, lao động liênquanđếnnhiều thứhơn làkinh tế.Laođộngởđâybaohàmtrọnvẹn lĩnhvựcnhânloạihọc,làmộtngànhkhoahọcnghiêncứuvềtựnhiên,nhântốconngười(humanagency),cơthểvànhucầucơthể,bảnchấtcủacácgiácquan, các quan niệmvề hợp tác xã hội và sự tự hoàn thiện cá nhân.Đâykhôngphải làmônkinh tế học theo cáchhiểu của tờThời báoPhốWall.CũngnhưđộcgiảsẽchẳngđọcđượcgìnhiềuvềloàingườitrêntờThờibáoTàichính.Laođộngcònbaohàmcácvấnđềnhưgiới,quanhệmáumủvà

tìnhdục.Trướchếtsẽcócâuhỏilàngườilaođộngđượctạoranhưthếnào,vàngườilaođộngđượcduytrìđờisốngvậtchấtvàbổsungtinhthầnrasao?Sảnxuấtđượctiếnhànhtrongcácdạngthứccụthểcủađờisống,vàdođóchứađựngnộidungxãhộiphongphú.Bởivìlaođộngluônmangýnghĩaquantrọng,vàconngườilạilàloàiđộngvậtcóýnghĩa(theonghĩađenlàbiếtbiểuhiện),dođólaođộngkhôngbaogiờđơnthuầnchỉlàmộtsựviệcmangtínhkỹthuậthoặcvậtchất.TacóthểnhậnthấyđiềunàylàcáchcầuChúa,ngợicaTổquốc,haycáchuốngbiachùa.Nói tómlại,kinh tế luônbaohàmnhiều thứhơnbản thânkinh tế.Nókhôngđơngiản làvấnđề thịtrườngphảnứngnhưthếnào.Kháiniệmnàycònliênquanđếncáchthứctatrởthànhconngườinhưthếnào,chứkhôngchỉcáchthứclàmthếnàochúngtatrởthànhnhữngnhàmôigiớichứngkhoán[8].

Dođó,giaicấpkhôngđơnthuầnmangtínhkinhtế,khôngkhácgìtìnhdụcmangtínhcánhân.Trênthựctếkhôngphảibấtcứcáigìcũngquyvềkinhtế.Kểcảnhữngđồngxucóthểđượcsưutậpvàtrưngbàytrongtủkính,đểrồiđượcngưỡngmộvìnhữnggiátrịthẩmmỹcủanó,haylàbịnungchảyđểlấykimloại.Nóiđếntiềnlàđểhiểuđượctạisaolạiquyhếttoànbộsựtồn tại củaconngườivềkinh tếnhư thế,bởivìđiềuđóđúng lànhữnggìđồngtiềnlàmđược.Đồngtiềnthầnkỳbiếtbao,nhấtlàkhinócóthểcôđặckhảnăngvôtậncủaconngườivàotrongphạmvibénhỏcủanó.Quảthậtlàtrênđờinàycónhiềuthứgiátrịhơntiềnbạc,thếnhưngphảinhờcótiềnconngườitamớicóthểsởhữuđượcnhữngthứđó.Cótiền,ngườitamớiđủsựtự tin để tham gia vào các mối quan hệ với người khác mà không phảingượngngùngxấuhổnếuchẳngmayrơivàocảnhđóikhátbầnhàn.Cótiền,người ta có thểmua được sự riêng tư, sức khỏe, giáo dục, sắc đẹp, vị trítrongxãhội,dichuyểndễdàng,sự thoảimái, tựdo,sự tôn trọng,và thỏamãnnhucầucácgiácquan.CácMácđãviếtrấthaytrongBảnthảokinhtế-triếthọcvềbảnchấthaythayđổi,dễbiếndạng,thuậtgiảkimcủađồngtiền,cáchbạncóthểtiếnhànhtròảothuậtlàmxuấthiệnđốnghànghóasangchóichỉbằngnhữngđồngtiềncóhìnhthứcthậttầmthường.Bảnthântiềnchínhlàmộthìnhthứcgiảnhóaluận.Nónhétcảvũtrụvàođồngxu.

Nhưngngaycảnhữngđồngxu,nhưchúng tabiết, cũngkhôngphải làkinhtếmộtcáchthôthiển.Trênthựctế,“nềnkinhtế”khôngbaogiờxuấthiệndướidạngnguyênsơcả.Nhữnggìmàgiớibáochítàichínhgọilà“nềnkinhtế”thựcralàkhôngcóthật.Chắcchắnlàchưacóaimụcsởthịnó.Đólàsựtrừutượnghóatừmộtquátrìnhxãhộiphứctạp.Chỉcólốitưduykinhtếchínhthốngmớicóxuhướngbóhẹpnghĩacủakháiniệmkinhtế.Tráilại,chủnghĩaMácquanniệmvềsảnxuấttheocáchbaoquát,phongphúnhất.MộtlýdogiảithíchtạisaohọcthuyếtlịchsửcủaCácMácluônđúng,đólà

hànghóahélộsựgiàucócủaconngười.Vìvậy,conngườitađánhnhauđếnchếtchỉvìđấtđai,củacải,tiềnbạcvàvốnliếng.Khôngaiđánhgiákinhtếchỉlàkinhtế.Đólàvìsựtồntạicủaconngườibaobọctrongđónhữngkhíacạnhkhácnữađóngvaitròvôcùngquantrọngtronglịchsửloàingười.

ChủnghĩaMácthườngbịbuộctộilàmộthìnhảnhphảnchiếucủanhữngđối thủchính trị.Cũnggiốngnhưchủnghĩa tưbảnquynhân loạivềConngườiKinh tế, thì đối thủ vĩ đại của nó cũngvậy.Chủnghĩa tư bản thầnthánhhóasảnxuấtvậtchất,vàCácMáccũnghoàntoànnhưvậy.Tuynhiên,ởđâyđãcósựhiểulầmquanniệmcủaCácMácvềsảnxuất.CácMácnhấnmạnh,hầuhếtsảnxuấtđangdiễnrakhôngphảilàsảnxuấtđíchthực.Theoquanđiểmcủaông,conngườichỉthựcsựsảnxuấtkhihọtựdothựchiệnvàvìlợiíchcủachínhhọ.Vàđiềunàychỉthựcsựxảyratrongchếđộcộngsảnchủnghĩa,nhưngđồngthời,chúngtavẫncóthểthưởngthứcsựsángtạoấydướihìnhthứcsảnxuấtchuyênmônhóamàchúngtagọilànghệthuật.CácMácviết:JohnMilton“tạoratácphẩmThiênđườngđãmấtvớicùnglýdonhư con tằm nhả kén.Đó làmột hoạt động thuộc đúng bản chất của ôngta”[9].Nghệthuậtlàmộthìnhảnhcủalaođộngkhôngbịthahóa.ChínhvìthếmàCácMáctừngmôtảlàhìnhthànhsự“trọnvẹnnghệthuật”vàđượcôngviếtbằngvănphonggọtdũakỹcàng(khônggiốngrấtnhiềuhọctròcủaôngsaunày).NhưngmốiquantâmvềnghệthuậtcủaCácMáckhôngchỉlàlýthuyếtCácMácđãtừngviếtthơtình,mộtcuốntiểuthuyếthàidangdở,mộtđoạnkịchthơvàmộtbảnthảoviếttaychưacôngbốbànvềnghệthuậtvàtôngiáo.CácMáccòndựđịnhramộttạpchíphêbìnhkịchnghệvàmộtchuyênluậnvềmỹhọc.CácMáccómộtkiếnthứcuyênthâmvềvănhọcthếgiới.

Lao động hiếm khi có một hình thức hoàn chỉnh. Một mặt lao độngthườngmangtínhépbuộcđóchỉđơngiảnlànhucầukhôngbịchếtđói.Mặtkhác, laođộngdiễn ra trongxãhộicógiaicấp,vàdođó,nókhôngchỉ làmộtmụcđíchtựthânmàcònlàmộtphươngtiệnphụcvụchoquyềnlựcvàlợiíchcủakẻkhác.VớiCácMác,cũngnhưvớibậcthầyAristotlecủaông,mộtcuộcsốngtốtđẹplàcuộcsốngđượcthamgiavàonhữnghoạtđộngvìlợi ích củanhữnghoạtđộngđó.Nhữngđiều tốt đẹpnhất chỉ cóđượckhikhôngnhằmmụcđíchgìcả.Chúngtathựchiệnnhữngđiềuấychỉđơngiảnlàđểđápứngbảnnăngcủachúngta,chứnhữngđiềuấychỉđơngiảnđểđápứngbảnnăngcủachúngta,chứkhôngphảivìnghĩavụ,truyềnthống,tìnhcảm,uyquyền,nhucầuvậtchất,lợiíchxãhộihaylàvìsợĐấngtoànnăng.Chẳnghạn,chúngtakhôngcólýdogìkhichúngtavuithútrongmốiquanhệbạnbè.Tuynhiên,khi chúng ta làmnhưvậy, chúng tađang thựchiệnmộtkhảnăngvôcùngquantrọngtrong“giốngloài”chúngta.Vàtheoquan

niệmcủaCácMác,đâylàmộtdạngthứcsảnxuấtcóýnghĩagiốngýnhưtrồngkhoaitây.Tìnhđoànkếtcủaconngườilàyếutốcănbảnchosựthayđổi chính trị; nhưng cuối cùngnóphải phụcvụ cho lẽ phải của chínhnó.Đoạn tríchcảmđộngsauđây từBảnthảokinhtế-triếthọc sẽgiúp thấy rõhơnđiềunày:“Khinhữngngườithợthủcôngcộngsảnchủnghĩađoànkếtlại vớinhau thì đối vớihọmụcđích trướchết làgiáodục, tuyên truyền...Nhưngđồngthờidođóởhọnảysinhnhucầumới,nhucầugiaotiếp,vàcảibiểu hiện ra là phương tiện lại trở thànhmục đích... Ở đây hút thuốc, ănuống... đã không còn là phương tiện để kết hợp người ta lại với nhau, đãkhôngcònlàphươngtiệnliênkếtnữa.Đốivớihọsựgiaotiếp,sựliênhợpthànhhội,cuộcnóichuyệnvẫnlạinhằmmụcđíchgiaotiếpvớinhaucũngđủrồi;trênmiệnghọtìnhhữuáicủaconngườikhôngphảilàmộtcâunóimàlàmộtsựthật,vàtừbộmặtthôrámđivìlaođộngcủahọtỏađếnchúngtasựcaoquýcủaconngười[10].

Dođó,đốivớiCácMác,sảnxuấtcónghĩalàthựchiệnkhảnăngcủaconngười thông qua hoạt động biến đổi thực tại. Ông khẳng định trong tácphẩmGrundrisse, sự thịnh vượng đúng nghĩa là, “sự phát huy tuyệt đốinhứngtiềmlựcsángtạocủaconngười...nghĩalàsựpháttriểncủatấtcảmọikhảnăngconngườivới tư cách làmộtmụcđích tự thân, chứkhôngphảiđược tính bằng thước đo đã định sẵn từ trước”.CácMác viết trong bộTưbản,vượtlêntrênlịchsửgiaicấp,“sựpháttriểntiềmlựccủaconngườinhưlàmụcđíchtựthânđócóthểbắtđầumộtphạmvithựcsự”.Từ“sảnxuất”trong các tác phẩmcủaCácMácbaohàmmọi hoạt độnghoàn thànhướcmongcủachínhmình.Đócóthểlàhoạtđộngthổisáo,thưởngthứcmộttráiđào, tranh cãi vềPlato, nhãymột điệuvũ, đọcmột bài diễnvăn, thamdựchínhtrị,haytổchứcmộtbữatiệcsinhnhậtchocon.Sảnxuấtkhôngphảilàvậnđộngcơbắp,khôngphảiđểdiễuvõgiươngoai.KhiCácMácbànvềsảnxuấtvớitưcáchlàbảnchấtcủaloàingười,ôngkhôngcóýrằng,bảnchấtcủaloàingườilàlàmxúcxích.Laođộngtheonhưcáchtanghĩthôngthườnglàmộtdạng thứckháchẳn (thahóa)vớinhữnggìmàông tagọi “Praxis”(thóiquen),mộttừtiếngHyLạpcổ,đểchỉmộthoạtđộngtựdo,pháthuynănglựcsángtạocủaconngườitừđólàmthayđổithếgiới.TrongthờiHyLạpcổđại,từnàycòncónghĩalàhànhđộngcủamộtngườitựdo,đốilậpvớinôlệ.

Thếnhưng,chỉcókinhtếtheonghĩahẹpmớichophépchúngtavượtlêntrênkinhtế.Bằngcáchcânđốilạicácnguồnlựcmàchủnghĩatưbảnđãcóý tứ tạo ra chochúng ta, thì chủnghĩaxãhộimới có thể làmchokinh tếđứng ởmột vị trí thứ yếu hơn. Kinh tế sẽ không biếnmất, nhưng nó sẽkhông là thứgâyphiềnnhiễunữa.Tậnhưởngsựdồidàosẵncócủahàng

hóavậtchấtkhôngcónghĩalàlúcnàocũngphảibậntâmsuynghĩvềtiềnbạc.Nógiảiphóngchúngtarakhỏinhữngđeođuổitẻngắt.Thayvìbịámảnhbởinhữngvấnđềkinhtế,CácMácmongmuốnmộtxãhộimàởđókinhtếkhôngcònđộcchiếmnhiềuthờigianvàsứclựcnhưvậynữa.

Chúngtacầnhiểutổtiênchúngtađãphảibậntâmvớivấnđềvậtchấtđếnthế.Bởinếuchỉsảnxuấtđượcmộtchútthặngdư,hoặcchẳngcóchútthặngdưnào,thìởđóconngườisẽbịdiệtvongchodùlàlaođộngcơcựckhôngnghỉ.Tuynhiên,chủnghĩatưbảnlạitạoramộtthặngdưcóthểđemsửdụngđểtăngsựnghỉngơilênđángkể.Điềumỉamailàởchỗ,chủnghĩatưbảntạoramộtsựgiàucónàytheomộtcáchthứcluônđòihỏitíchlũyvàmởrộngkhôngngừng.Nócũngtạorachínhnótheonhữngcáchthứctạorađóinghèovàcựckhổ.Chủnghĩa tưbản làmộthệ thống tựcản trởchínhmình.Dođó,conngườihiệnđạingàynayđượcbaobọctrongsungtúckhóhình dung đối với người săn bắt hái lượm, người nô lệ cổ đại, hay ngườinôngnôxưakiakếtcụclạiphảilaođộngcựcnhọcvàkhôngngừngnghỉnhưcácvịtổtiêncủamìnhxưakia.

TácphẩmcủaCácMác luônbànvề sựhưởng thụcủaconngười.CácMácquanniệmmộtcuộcsốngtốtđẹpkhôngphảilàcuộcsốnglaođộngmàlànghỉngơi.Cụthểlà,tựthựchiệnbảnngãcủamình(self-realization)mộtcách tự do chính là một dạng thức “sản xuất”, nhưng đó không phải thứmangtínhépbuộc.Vàniềmvuilàcầnthiết,nhấtlàkhiconngườidànhthờigianđểgiảiquyếtnhữngcôngviệccủachínhmình.BởivậysẽlàngạcnhiênnếuchủnghĩaMáckhônghấpdẫnnhữngkẻănkhôngngồirồivànhữngkẻrongchơichuyênnghiệp.Tuynhiên,đólàvìmuốnđạtđượcmụcđíchnày,cầnphảidànhnhiềusứclựcchonó.Nghỉngơilàcáimàmỗingườiphảilaođộngvìnó.

ĐINHXUÂNHÀvàPHƯƠNGSƠNdịch

[1] John Gray: False Dawn: The Delusions of Global Capitalism,London,2002,p.12.

[2] Marx and Engels: Những bức thư chọn lọc (SelectedCorrespondence),Moscow,1965,p.417.

[3]TheodorW.Adorno:Phépbiệnchứngtiêucực(NegativeDialectics),London,1966,p.320.

[4] Jean-Jacques Rousseau: Bàn về bất bình đẳng (A Discourse onInequality),London,1984,p.122.

[5] JohnElliotCairnes:MrComteandPoliticalEconomiy, FortnightlyReview(May1870).

[6]W.E.H.Leckey:Những bài luận lịch sử và chính trị (Political andHistoricalEssays),London,1908,p.11.

[7] Arthur Friedman (Chủ biên): Tuyển tập tác phẩm của OliverGoldsmith – Collected Works of Oliver Goldsmith, Oxford, 1966, vol.2,p.338.

[8] Để có thảo luận thuyết phục hơn về điểm này, xem PeterOsborne:Marx,London,2005,Ch.3.

[9]Marx:Những học thuyết về giá trị thặng dư (Theories of SurplusValue),London,1972,p.202.

[10] “Bản thảo kinh tế-triết học năm 1844”, trong Các Mác vàĂngghen:Toàntập,Nxb.Chínhtrịquốcgia,H.2000,t.42,tr.195.

CHƯƠNG6

MARXVÔTHẦNNÊNKHÔNGQUANTÂMĐẾN

KHÍACẠNHTINHTHẦNCỦACONNGƯỜI?

PHẢNBÁC:

CácMáclàmộtnhàduyvật.Ôngtinrằngkhôngcógìtồntạimàkhôngcó ý nghĩa.Ông không quan tâm đến các khía cạnh tinh thần của conngười, vàcoi ý thứccủaconngười chỉ là sựphảnánhcủa thếgiới vậtchất.CácMácthôlỗmộtcáchtànbạovớitôngiáo,vàchorằngđạođứcchẳngqualàvấnđềmụcđíchbiệnminhchophươngtiện.ChủnghĩaMáclàmcạnkiệthếttấtcảnhữnggìquýgiánhấtthuộcvềconngười,thugọnchúng ta thành mớ lổn nhổn vật chất bị chi phối bởi ngoại cảnh củachúngta.Từviễncảnhảmđạmthêlươngvềconngườinày,chắcchắnlàconđườngdẫntớisựtànbạocủaStalinvànhữngmônđồkhácnữacủaMác.

BIỆNGIẢI:

Thếgiớiđượccấu tạobằngvậtchất, tinh thầnhaybằngphomátxanhđềukhôngphảilàmộtvấnđềkhiếnCácMácphảihaotâmtổntrí.CácMácluôn tỏ thái độ khinh miệt những thứ trừu tượng siêu hình như vậy, vàthườngnhanhchóngtìmcáchkếtkiễunhữngsuyđoántưbiệnkhôngđâuấy.Làmộttrongnhữngbộócvĩđạinhấtthờihiệnđại,CácMácđặcbiệtdịứngvớinhữngý tưởngngôngcuồng.Nhữngngườicoiông làmộtnhà lý luậnlạnh lùngđềuquênmấtmộtđiều rằng,CácMác làmộtnhà tư tưởng lãngmạn,luôncảnhgiáctrướcnhữnggìtrừutượngđồngthờisaysưakhôngdứtvớinhữnggìcụ thể, rõ ràng.ĐốivớiCácMác,những thứ trừu tượng thậttầmthườngvàkhôngđángđượcđềcao;chínhnhữnggìcụthểmớiphongphúvàphứctạp.ChodùchủnghĩaduyvậtđốivớiCácMáccóýnghĩalàgìđinữa,thìnócũngkhôngxoayquanhvấnđềthếgiớinàyđượctạonênbởicáigì.

Điềunày,cùngvớimộtsố thứkhácnữa, rấtcóýnghĩađốivớinhữngnhà triếthọcduyvật thờikỳKhai sángở thếkỷXVIII,màmột sốngườitrongsốhọquanniệmconngườichỉđóngchứcnăngcơhọcthuầntúycủathếgiớivậtchất.Thếnhưng,CácMáccoi lối tưduynàyhoàn toànmangtínhlýthuyếtsuông.Mộtmặt,nóquyconngườivềmộthoàncảnhthụđộng.

Theođó,trítuệconngườichỉlànhữngtờgiấytrắng,ghichéplạinhữngấntượngcóđượcnhờgiácquanvềthếgiớivậtchấtbênngoài.Từấntượngthunhận được ấy, con ngườimới hình thành tư tưởng.Do đó, nếu những ấntượngnàyđượcđiềukhiểnđểtạoranhữngtưtưởng"đúngđắn"nàođó,thìnhânloạiđãcóthểvữngvàngtiếntớimộttrạngtháixãhộihoànhảo.Đâykhôngphảilàsựngâythơvềmặtchínhtrị.Nhữngtưtưởngđólàcủamộttrongnhữngtưtưởngxuấtsắcxuấtthântừtầnglớptrunglưu,ngườiđãbảovệnhiệtthànhchochủnghĩacánhân,bảovệtưhữu,thịtrườngtựdo,cũngnhưcônglý, tựdovànhânquyền.Vàthôngquaquátrìnhthayđổi tưduynày,họhyvọngmộtcáchmãnh liệt sẽảnhhưởngđếnhànhvicủanhữngngườibìnhthường.Khócóthể tinrằng,CácMáctán thànhchủnghĩaduyvậtkiểunày.

NhưngđókhôngphảilàtấtcảnộidungcủatriếthọcduyvậttrướckhiCácMácnắmvữngnó.Tuynhiên,ởgócđộnàyhaygócđộkhác,CácMáccoiđólàmộthìnhthứctưduycóliênhệchặtchẽvớivậnmệnhcủagiaicấptrunglưu.Dấuấnriêngcủaôngvớichủnghĩaduyvật,nhưđượcpháttriểntrongLuậncươngvềPhoiơbắc(Feuerbach)vàmộtsốtácphẩmkhác,làhoàntoànkhác;vàCácMácnhậnthứcrõđiềunày.Ôngcũngbiếtrõrằng,ôngđãđoạntuyệtvớihìnhthứcchủnghĩaduyvậtkiểucũvàđangthiếtlậpmộtlàcáihoàntoànmới.VớiCácMác,chủnghĩaduyvậtcónghĩalàbắtđầutừnhữnggìthuộcvềloàingười,chứkhôngphảitừnhữngýtưởngmờnhạtmàchúngtakhaokhát.Trướchết,chúngtamộtloàicóthểxác,cónhucầuvậtchất vàđầuóc thực tế.Nhữngcái khácmàchúng tađangcó, hoặc sẽ có,phảixuấtpháttừthựctếcơbảnđó.

Bằngmộtbướcđiđổimới theoquanđiểm thểxác,CácMácphảnđốichủthểconngườithụđộngtrongchủnghĩaduyvậtcủagiaicấptrunglưuvàđặtconngườivàovịtríchủđộng.Mọitriếthọcđềuphảixuấtpháttừtiềnđềrằng,dùcólàgì thìconngười trướchếtphải lànhữngtácnhân.Chúnglànhữngsinhvậtbiếtbiếnđổichínhmìnhbằngcáchbiếnđổihoàncảnhvậtchấtxungquanh.ChúngkhôngphảilànhữngcontốtcủaLịchsử,haycủaVậtchất,haycủatinhthầnmàlànhữngsinhvậtbiếtchủđộng,tựquyết,vàcókhảnăngtạoralịchsửcủachínhmình.ĐiềunàycóýnghĩalàchủnghĩaduyvậtMác-xítlàmộtchủnghĩaduyvậtdânchủ,tráingượcvớichủnghĩatinhhoatríthứcthờikỳKhaisáng.Chỉthôngquanhữnghoạtđộngthựctiễnchungcủamộtsốđôngngười,thìnhữngýniệmchiphốiđờisốngchúngtamớithựcsựthayđổi.Bởivìnhữngýniệmnàyđãănsâubámrễvàohànhvithựctiễncủachúngta.

Theonghĩanày,CácMáclàmộtphảntriếtgiahơnlàmộttriếtgia.Thựcvậy,EtienneBalibarcònnóiông"cólẽlàmộtphảntriếtgiavĩđạinhấtcủa

thờihiệnđại"[1].Phảntriếtgialànhữngngườihoàinghivớitriếthọc,khôngphải theo kiểu của diễn viên điện ảnh Brad Pitt mà luôn bị kích thích vìnhữnglýnhữnglýdothúvịvềmặttriếthọc.Họthườngđiđếnnhữngquanđiểmnghingờcácquanniệm,vàmặcdùhọgầnnhưhoàntoàncólýnhưnghọthườngkhôngtinrằngmọithứđềuphảicólýdo.Phoiơbắc,màCácMáchọc được phần nào từ chủ nghĩa duy vật của ông, viết rằngmọi triết họcđángtincậyđềuphảibắtđầubằngcáiđốilập,cáiphitriếthọccủanó.Ôngnhậnxét,mộtnhàtriếthọcphảithừanhận"nhữngcáitrongconngườikhônglýgiảiđượcvềmặttriếthọc,nhữngcáiđốilậpvớitriếthọcvàtưduytrừutượng"[2].Ôngcũngnhậnxétrằng:"chínhconngườimớitưduychủnghĩakhôngphảilàBảnngãhayLýtrí"[3].NhưAlfredSchmidtnhậnxét:"hiểuconngườivớitưcáchlàmộtsinhvậtcónhucầu,cócảmgiác,cósinhlýlàđiềukiện tiênquyếtchomọi lý luậnvề tínhchủ thể"[4].Nóicáchkhác,ýthức của con người là cụ thể, nhưng như thế không phải nói rằng ý thứckhôngcógìkhácvới thểxác.Trái lại,ý thức làdấuhiệuchobiết thểxáctheonghĩanàođó, là luônchưahoàn thiện, có tínhmở, luôncókhảnănghànhđộngsángtạokhácvớinhữnggìmànóđangthểhiện.

Chúngtatưduykhichúngtahànhđộng,bởivìloàiđộngvậtchúngtalàvậy.Nếutưduycủachúngtabộclộđúnglúc,thìđócũnglàdothểxácvàtrigiácchúngtavốnnhưvậy.Cácnhàtriếthọcđôikhitựhỏirằng,mộtcỗmáycó thể tư duy không. Có thể là có, những sẽ theomột cách rất khác vớichúngta.Đólàvìthànhphầnvậtchấtcủamộtcỗmáycũngkhácvớichúngta.Chẳnghạn,nókhôngcónhữngnhucầu thểxác,vàkhôngcóđờisốngtìnhcảmmànhưconngườichúngta luôngắnchặtvớinhữngnhucầuđó.Hình thức tư duy của riêng chúng ta không tách rời những điều kiện tìnhcảm,thựctiễnvàcảmgiácđó.Chínhvìvậy,nếumộtcỗmáycóthểsuynghĩthìchúngtacũngkhôngthểhiểunóđangnghĩgì.

TriếthọcmàCácMácđoạn tuyệt là thứ triếthọcnóichungmang tínhthiênđịnh.Điểnhình thường làmộtchủ thểconngười thụđộng,biệt lập,táchrờikhỏicáicụthể,suyxétmộtkháchthểbiệt lậpdướigócđộkhôngthiên vị.Như chúng ta đã biết,CácMácphảnbác hình thức chủ thể này.Nhưngôngcũngnhấnmạnhrằngkháchthểcủatrithứcchúngtakhôngphảilàmộtcáigìđóđịnhsẵnvàbấtbiếnmãimãi,nóphảilàsảnphẩmcủahànhđộngtronglịchsửcủachínhchúngta.Giốngnhưkhichúngtatưduylạichủthểnhưlàmộtdạngthứccủathựctiễn,chúngtacũngphảitưduylạithếgiớikháchquannhưlàkếtquảhoạtđộngthựctiễncủaconngười.Vàđiềunàycónghĩalàkếtquảhoạtđộngthựctiễncủaconngười.Vàđiềunàycónghĩalàvềnguyêntắcnócóthểthayđổi.

Việcbắt đầuvới conngười có tính chủđộng, hànhđộng thực tiễn rồi

mớiđặt tưduycủaconngườivào trongbốicảnhđósẽgiúpchúng ta làmsángtỏmộtsốvấnđềđanggâyrắcrốichocácnhàtriếthọc.Nhữngngườicốgắngcảitạothếgiớithườngkhônghaynghingờcócáigìởđónhưnhữngngườisuyngẫmvềthếgiớivớimộttháiđộnhànnhã.Trênthựctế,nhữngngườihoàinghitồntạitrướchếtlàbởivìcócáigìđótồntại.Nếukhôngcómột thế giới vật chất nuôi sốnghọ, họ sẽ chết và nhữngnghi ngờ của họcũngsẽtiêutancùngvớihọ.Nếubạntinrằngloàingườilàthụđộngtrướcthựctạikháchquanthìđiềunàycũngkhiếnbạnnghingờvềsựtồntạicủathếgiớiđó.Đólàvìchúngtakhẳngđịnhsựtồntạicủasựvậtbằngcáchtrảinghiệmsựphảnkhángcủachúngđốivớinhữngđòihỏi củachúng ta.Vàchúngtalàmđiềunàychủyếuthôngquahoạtđộngthựctiễn.

Cácnhà triếthọcđôikhiđặtcâuhỏivề"những trí tuệkhác".Làmthếnàochúngtabiếtđượcthểxácconngườimàchúngtanóitớicótrítuệgiốngnhưchúngta?Mộtnhàduyvậtcóthểtrảlờirằng,nếukhôngcótrítuệthìchúngtađãkhôngđặtracâuhỏinày.Sẽkhôngcósựsảnxuấtvậtchấtnuôisống chúng ta nếukhông có sựhợp tác xãhội, vàkhảnănggiao tiếpvớingườikháclàphầnchínhyếucủacáimàchúngtagọilàcótrítuệ.Tacũngcóthểnói,từ"trítuệ"làmộtcáchmôtảhànhvicủamộtthểxáccụthểnàođó:mộtcáibiếtsángtạo,biếtbiểuhiệnvàbiếtgiaotiếp.Chúngtakhôngcầnsoivàođầucủamộtngườihaylắpmáymócđểxemliệucáiđầuđócósởhữucáithựcthểbíhiểmnàykhông.Chúngtasẽnhìnvàonhữnggìhọlàm.Ýthứckhôngphảilàmộthiệntượngmaámnàođó.Nólàcáichúngtacóthểnhìnthấy,nghethấyvàsờmó.Thểxácconngườilàmộtkhốivậtchất,nhưnglàvậtchấtbiếtbiểuhiệnvàsángtạomộtcáchriêngcó;vàchúngtagọitínhsángtạonàylàtrítuệ.Nóiconngườicólýtrílàmuốnnóihànhvicủahọthểhiệnmộthìnhthứcnộidunghayýnghĩanàođó.NhữngnhàduyvậtthờikỳKhaisángnhiềukhiđãđúngkhitráchcứviệcquythếgiớivềvấnđềvậtchấtvônghĩavàvôtrivôgiác.ChủnghĩaduyvậtcủaCácMáctráingượchoàntoàn.

Câu trả lờicủanhàduyvậtvớingườihoàinghikhôngphải làmột lậpluậnmang tínhquyếtđịnh.Bạn luôncó thểkhẳngđịnhrằng,kinhnghiệmcủachúngtavềsựhợptácxãhội,haysựphảnkhángcủathếgiớiđốivớinhữngkếhoạchcủachúngta,bảnthânnólàkhôngđángtincậy.Cóchúngtachỉđanghìnhdungranhữngsựviệcnày.Nhưngxemxétnhữngvấnđềnàytrêntinhthầncủanhàduyvậtcóthểlàmsángtỏchúngtheomộtcáchthứcmới.Chẳnghạn,chúngtasẽthấynhữngnhàtríthứcmàcóquanđiểmbanđầulàtrítuệtáchrời(disembodiedmind)vàhọcũngkhómàtừbỏquanđiểmđó,luônthắcmắctrítuệcóquanhệnhưthếnàovớithểxác,cũngnhưquanhệthếnàovớitrítuệcủangườikhác.Cóthểhọmườngtượngramộtsự

táchrờigiữa trí tuệvà thếgiới.Điềunàyhơibuồncười,bởivì thườngthìchínhcáicáchmàthếgiớihìnhthànhnêntrítuệcủahọmớilàmxuấthiệnýniệmnày.Bảnthânnhữngnhàtríthứclàloạingườiphầnnàođóxalánhthếgiớivậtchất.Chỉnhờcósựthặngdưvậtchấttrongxãhộimớisảnsinhramột đội ngũ tinh hoa chuyên nghiệp các tu sĩ, hiền triết, nghệ sĩ, luật sư,giảngviênOxford...

Platonchorằngtriếthọcđòihỏiphảicónhữngngườitinhhoaquýtộcnhànnhã.Khôngthểcónhữngphòngkháchvănchươngvàxãhộithôngtháinếu tất cả mọi người phải làm việc quần quật để duy trì hoạt động bìnhthường của đời sống xã hội. Tháp ngà[5] cũng khó thấy như bãi chơi ky(bowling)ởnhữngnềnvănhóabộlạc(nócũngkhóthấyởnhữngxãhộitiêntiếnmàởđótrườngđạihọctrởthànhbộphậnhữucơcủachủnghĩatưbảntậpđoàn).Bởivì,nhà trí thứckhông làmviệcgiốngnhưnhữngngười thợhồ,họcũngkhôngthểtựcoimìnhvànhữngtưtưởngcủamìnhlàđộclậpvớinhữngtồntạixãhộikhác.ĐâylàmộttrongnhiềuthứmànhữngngườiMác-xítgọi là tư tưởng.Nhữngngườinày thườngkhôngcho rằngsự táchbiệtcủahọvớixãhộilàdoxãhộiquyđịnh.Chínhthựctạixãhộihìnhthànhnênthiênkiếnchorằngtưduyđộclậpvớithựctại.

TheoCácMác,tưduycủachúngtahìnhthànhtrongquátrìnhcảitạothếgiới, và đấy là tính tất yếu vật chất được quyết định bởi nhu cầu thể xácchúngta.Nhưvậy,cóthểkhẳngđịnhrằng,tưduybảnthânnólàtínhtấtyếucủavậtchất.Tưduyvàđộnglựcthểxáccủachúngtaquanhệchặtchẽvớinhau,nhưchúngvốnvậytheoNietzschevàFreud.Ýthứclàkếtquảcủamốitương tácgiữabản thânchúng tavới thếgiớivậtchấtxungquanh ta.Bảnthânýthứclàmộtsảnphẩmcủalịchsử.TheoCácMác,conngườidothếgiớivậtchất“thiếtlập”,bởivìchỉbằngcáchthamgiavàothếgiớivậtchấtchúngtamớicóthểthựcthiđượckhảnăngcủachúngtavàkhẳngđịnhthựctại của những khả năng đó. Chính “cái tính khác” của thực tại, sự phảnkhángcủanóđốivớidựđịnhcủachúng tađặt lênnó, làcáiđầu tiênđưachúngtađếnsựtựnhậnthức.Quantrọnghơnhết,điềunàycónghĩalàcósựtồntạicủanhữngcáikhác.Thôngquanhữngcáikhácmàchúngtatrởthànhchúngtanhưbâygiờ.Bảnsắccánhânlàmộtsảnphẩmxãhội.khôngthểchỉcómộtcánhân,khôngkhácgìchỉcómộtconsố.

Tuynhiên,đồng thời thực tạinàycầnđượccoi là sảnphẩmcủachínhchúngta.Nếukhôngcoinhưvậy–tứclàcoinólàđiềutựnhiênvàkhôngthểgiảithích,độclậpvớihoạtđộngcủachúngta–thìCácMácgọiđólàsựthahóa.Ôngmuốnnóitớimộttìnhtrạngmàởđóchúngtaquênmấtrằnglịchsửlàtácphẩmcủachínhchúngta,vàchúngtadầnbịlịchsửđiềukhiểngiốngnhưbởimộtthếlựcxalạ.NhàtriếthọcngườiĐứcJurgenHabermas

viết,theoCácMác,tínhkháchthểcủagiới“đượcđặtnềnmóng…trongsựsắpxếptổchứccủathểxácconngườiluônhướngtớihànhđộng”[6].

Theomộtnghĩanàođó thìý thức luôn“đếnsau”,giốngnhưlý tríđếnsauởmộtđứatrẻ.Trướckhichúngtacóthểphảnánh,chúngtaphảiđượcđặtvàotrongmộtđiềukiệnvậtchấtđã.Tưduycủachúngta,tuyrõrànglàtrừutượngvàmangtínhlýthuyết,hoàntoànlạidothựctạinàyhìnhthànhnên. Chính chủ nghĩa lý tưởng triết họcmới quênmất rằng tư tưởng củachúngtacónềnmóngtừtrongthựctiễn.Nếutáchchúngrakhỏiđiềukiệnnàysẽrơivàoảotưởngchorằngchínhtưduyhìnhthànhnênthựctại.

DođóvớiCácMác,cómộtmốiliênhệchặtchẽgiữalýtrívàđờisốngthểxáccủachúngta.Cácgiácquancủaconngườilàmộthìnhthứcranhgiớigiữahaicáiđó.Tráilại,đốivớimộtsốnhàtriếthọctheochủnghĩalýtưởng,“vật chất” làmột thứcòn tư tưởnghay“tinh thần” là thứhoàn toànkhác.TheoCácMác, thểxácconngườibản thânnó là sựbácbỏchia táchnhưvậy.Nóiđúnghơnthìthểxácconngườiđanghànhđộngmớilàsựbácbỏchiatáchđó.Vìthếthựctiễnnàyrõrànglàmộtvấnđềvậtchất,chúngđồngthờicũnglàvấnđềcủanhữngnộidung,giátrị,mụcđíchvàdựđịnh.Nếunócó“tínhchủ thể” thìnócũngcó“tínhkhách thể”.Hoặccó lẽnónghingờtoànbộsựphânbiệtđó.Mộtnhàtưtưởngtrướcđâycoitrítuệlàchủđộngcòngiácquanlà thụđộng.Tuynhiên,CácMáccoicácgiácquancủaconngườilàhìnhthứctựthâncủaviệcthamgiavàothựctại.Chúnglàkếtquảcủamộtlịchsửtươngtáclâudàivớithếgiớivậtchất.Ôngviết trongBảnthảokinhtế-triếthọc:“sựpháttriểncủanămgiácquanlàsảnphẩmcủatoànbộlịchsửtừtrước”.MộtsốnhàtưtưởngnhưLockehayHumebắtđầubằngcácgiácquan.Tráilại,CácMácđặtcâuhỏibảnthâncácgiácquantừđâutới.Câutrảlờicóvẻsẽnhưthếnày:Nhữngnhucầusinhhọccủachúngtalàsơsởnềntảngcholịchsử.Chúngtacólịchsửbởivìchúngtalànhữngsinhvậtkhiếmkhuyết(creaturesoflack),vàtheonghĩađóthìlịchsửlàđiềutựnhiênđốivớichúngta.TựnhiênvàlịchsửtheoquanđiểmcủaCácMáclàhaimặtcủamộtđồngxu.Tuynhiên,khinhucầucủachúngtađượcbắtkịptrong lịch sử, chúng ta sẽ thấymình đang tạo ra những nhu cầumới.Vàtrongtoànbộquátrìnhnày,đờisốngcảmxúccủachúngtađượchìnhthànhvà hoàn chỉnh.Mọi thứ này xuất hiện bởi vì việc thỏamãn nhu cầu củachúngtacũngkéotheosựhammuốn,nhưnghãyđểchoFreudhoànchỉnhnốtbứctranhnày.

Chúng tabắtđầucâuchuyện theocáchnày.Trên thực tếchúng tabắtđầu là một câu chuyện. Những động vật không có khả năng ham muốn,khôngcókhảnănglaođộngphứctạpvàtạoracáchìnhthứcgiaotiếpsẽcóchiềuhướnglặp lạichínhbản thân.Cuộcsốngcủachúngđượcquyếtđịnh

bởichukỳ tựnhiên.Chúngkhônghình thànhmộtbài tựsự (narrative)vềbảnthânchúng,cáimàCácMácgọilàtựdo.Điềuhàihướctrongquanđiểmcủaônglàởchỗ,mặcdùsựtựquyếtnàythuộcvềbảnchấtcủaconngườithìđạiđasốconngười lạikhông thể thựchiệnđượcquyền tựquyếtđó trongsuốtchiềudàilịchsử.Họkhôngđượcphéplàmộtconngườiđầyđủ.Thayvàođó,cuộcsốngcủahọnóichungdonhữngchukỳbuồnthảmcủaxãhộicó giai cấp quyết định.Tại sao lại nhưvậyvà nó đượcgiải thích thế nàochính lànộidungnhữngcông trìnhnghiêncứucủaCácMác.Nóchobiếtchúngtađãchuyểntừtrạngtháibịbắtbuộcsangvươngquốctựdonhưthếnào,tứclàtừngườimandimọirợthànhngườinhưchúngtabâygiờ.Saukhiđưachúngtatớingưỡngcửacủatựdođó,CácMácđểchúngtatựxoayxở.Tựdosẽrasaonếukhôngđượcnhưvậy?

Nếubạnmuốn tránh được thuyết nhị nguyên của nhữngnhà triết học,hãyxemxéthànhvicủaconngườichúngta trênthựctếnhưthếnào.Thểxácconngườitheomộtnghĩanàođólàmộtđốitượngvậtchấtcụthể,mộtphầncủatựnhiênđồngthờicũnglàmộtphầncủalịchsử.Thếnhưngnólàmộtloạiđốitượngđặtbiệt,hoàntoànkhônggiốngcáibắpcảihaycáigàuxúc than.Trướchếtnócómộtkhảnăngthayđổihoàncảnhcủamình.NócũngcóthểbiếnđổiTựnhiênthànhmộthìnhthứcmởrộngcủachínhnó,trongkhigàuxúcthankhôngthểcónhưvậy.LaođộngcủaconngườicảitạoTựnhiênthànhsựmởrộngđócủathểxáccủachúngtađượcgọilànềnvănminh.Tấtcảcácthiếtchếcủaconngườitừphòngtrưngbàynghệthuật,tiệmhútthuốcphiệnđếncácTổchứcYtếThếgiớilàsựmởrộngnhữngthểxáccókhảnăngsảnxuấtnày.

Chúngcũnglàhiệnthâncủaýthứcconngười.“Ngànhconngười”,CácMácsửdụngtừ“ngành”theonghĩarộngnhất,“làmộtcuốnsáchmởvềýthứccủaconngười, tâmlýcủaconngườinhânđượcbằngcácgiácquan”.Thểxáccóthểlàmđượctấtcảnhữngđiềunàyvìnócókhảnăngvượtlêntrênchínhnó–biếnđổichínhmìnhvàhoàncảnhcủamình,cũngnhưthamgiavàonhữngmốiquanhệphứctạpvớinhữngthểxácgiốngnhưnó,trongmột quá trình không có kết thúcmà chúng ta gọi là lịch sử.Thể xác conngườikhônglàmđượcđiềuđóthìchúngtagọilàxácchết.

Bắpcảikhôngthểlàmđượcđiềunàyvàchúngcũngkhôngcầnphảilàmvậy.Chúnghoàntoànlànhữngthựcthểtựnhiên,khôngcónhữnghìnhthứcnhucầumàchúngtathấyởloàingười.Loàingườicóthểkiếntạonênlịchsửbởivìhọlàloàisinhvậtcókhảnăngsảnxuất;nhưnghọcũngcầnlàmvậybởivì trongđiềukiệnkhanhiếmhọphảikhôngngừngsảnxuấtvàtáisảnxuấtđờisốngvậtchấtcủamình.Chínhđiềunàyđãthúcdẩyloàingườilaođộngkhôngngừng.Họ cómột lịch sửxuất phát bắt buộc.Trongđiều

kiện dồi dào vật chất, chúng ta vẫn cómột lịch sử nhưng theomột nghĩakhácvớitừlịchsửmàchúngtabiếtđếnbâygiờ.Chúngtacóthểđápứngnhữngnhucầutựnhiêncủachúngtachỉbằngcácphươngthứcxãhội,bằngcáchcùngtạoraphươngthứcsảnxuấtcủachúngta.Điềunàysauđósẽlàmxuấthiệnnhữngnhữngnhucầukhác,vàđếnlượtnólạilàmxuấthiệnnhữngnhucầukhácnữa.Nhưngcốtlõicủatấtcảnhữngcáinày,màchúngtabiếtđến làvănhóa, lịchsửhayvănminh, là thểxácconngườicónhucầuvàđiềukiệnvật chất cụ thểcủanó.Đâyđơngiản làmộtcáchnóikhác rằngkinhtếlàcơsởnềntảngcủatoànbộđờisốngchúngta.Nólàmốiliênhệcótínhchấtvôcùngquantrọnggiữacáisinhvậtvàcáixãhội.

Nhưvậy,điềunàychobiết làm thếnàochúng tacó lịchsử,nhưngđócũnglàcáimàchúngtagọilàtinhthần.Tinhthầnkhôngphảilàcáitáchrờikhỏi thểxácvà thuộcthếgiớikhác.Chínhnhàtưsảngiàusụmớihaycoitinhthầnlàmộtlĩnhvựcxavờivớicuộcsốnghằngngày,bởivìôngtacầnmộtchỗẩnnấpchochủnghĩaduyvậtthôbỉcủaôngta.KhôngcógìngạcnhiênkhinhữngcôgáivậtchấtnhưcasĩMadonalạibịđạoKabbala[7]mêhoặcđếnnhưvậy.Tráilại,theoCácMác,“tinhthần”làvềnghệthuật,tìnhbạn, sựvui thú, lòng trắcẩn, tiếngcười, tìnhyêuxác thịt, sựhỗn loạn, sựsángtạo,khoáicảm,tứcgiận,dồidàosinhlực(tuynhiên,đôikhiôngcũngvuiđùahơiquá: ôngđã từng lê lakhắp cácquán rượuởPhốOxfordđếnĐườngHamsteadvớimấyngườibạn,mỗinơimộttí,bịcảnhsátđuổibắtvìđãnémđálàmvỡđènđường[8].Lýluậncủaôngvềbảnchấttrấnápcủanhànước, mà có vẻ đúng như vậy, không hề là sự suy đoán hoàn toàn trừutượng). Trong tác phẩm Ngày mười tám tháng Sương mù của Lu-iBônapáctơ,ôngbànvềchínhtrịdướigócđộlợiíchxãhội,nhưchúngtasẽthấy;nhưngôngcũngviếtrấthùngbiệnvềchínhtrịkhithểhiện“nhữngkýứccũ,kẽthùcánhân,sợhãivàhyvọng,địnhkiếnvàảotưởng,thôngcảmvà ác cảm, sự lên án, những bài báo về niềm tin và nguyên tắc”. Tất cảnhữngthứnàyđềutừmộtnhàtưtưởnglạnhlùngvôcảmcókhảnăngtưởngtượngphảnMác-xít?

Mọihoạtđộngtinhthầnmàtôivừanêuđềucóliênhệchặtchẽvớithểxác,bởivìloàingườichúngtalàvậy.Mọithứkhôngthuộcvềthểxáctôithìcũngkhôngthuộcvềtôi.Khitôinóichuyệnvớibạntrênđiệnthoại,tôihiệndiệntrướcbạnvềmặtthểxác,mặcdùkhôngphảivềmặtvậtchất.NhàtriếthọcLudwigWittgensteinđãviết,nếubạnmuốncóhìnhảnhcủa linhhồn,hãynhìnvào thểxácconngười.NiềmvuisướngtheoCácMác,cũngnhưtheoAristotle, làhoạtđộng thực tiễn,chứkhôngphải làmột tình trạng trítuệ.VớitruyềnthốngDotháimàônglàmộtconngườivôthần,“tinhthần”là lấy thứcănchongườiđói,giang rộng tayvớingườinhậpcưvàbảovệ

ngườinghèotrướccáchcưxửhungbạocủangườigiàu.Đókhôngphải làcáiđốilậpvớisựtồntạitrầntụchàngngày,màlàmộtphươngcáchđặcbiệtđểthựchiệnsựtồntạiđó.

Cómộthoạtđộngcủathểxácmàtinhthầnđượcthểhiệnđặcbiệtrõ,đóchínhlàngônngữ.Giốngnhưthểxácnóichung,ngônngữlàbiểuhiệnvậtchấtcụ thểcủa tinh thầnhayý thứcconngười.CácMácviết trongHệ tưtưởngĐức:“Ngônngữcũngtồntạilâunhưýthức;ngônngữlàýthứchiệnthực,thựctiễn,tồntạivìcảnhữngngườikhácvàchỉdođónómớicũngtồntạivìbảnthântôinữa,vàcũngnhưýthức,ngônngữchỉxuấthiệntừnhucầu, từsựtấtyếuphảigiaotiếpvớinhữngngườikhác”[9].Ýthứcrõràngmangtínhxãhộivàthựctiễn,dovậyngônngữlàbiểuhiệncaonhấtcủaýthức.Tôiđượccoilàcótrítuệchỉtôisinhratrongmộtdisảnýnghĩachung.Các Mác cũng nói ngôn ngữ là “cái chung biện hộ cho bản thân (thecommunalbeingspeakingforitself)”.Ôngnhậnxét,ngônngữcủatriếthọclàmộthìnhthứcbịbópméocủangônngữvềthếgiới thựctại.Tưduyvàngônngữ,khôngphảitồntạitrongthếgiớiriêngcủachúng,màlàsựbiểuthịcủađờisốngthực.Ngaycảnhữngkháiniệmtinhvinhấtrốtcụccũngcóthểtìmthấytrongsựtồntạicủachúngta.

Nhưvậy,ýthứccủaconngườiđòihỏiphảicórấtnhiềukhungcảnhvậtchấtcụthể.Xuấtpháttừýthứcconngười,phầnlớntriếthọccũngxuấtphátnhưvậy,nóichunglàbỏquathựctếnày.Điềuđólàquáưngụybiện(Itistobeg toomanyquestions)[10].Triết học truyền thốngkhôngbắt đầu từ lâulắm.Nócoinhẹnhữngđiềukiệnxãhộilàmxuấthiệncáctưtưởng:nhữngđammêmàchúngbị lôicuốn,nhữngđấu tranhquyền lựcmàchúng thamgia,nhữngnhucầuvậtchấtmànóphụcvụ.Ngườitathườngkhônghỏirằng“Chủthểconngườinàytừđâumàcó?”hay,“Kháchthểđượcđượcsinhranhưthếnào?”Trướckhichúngtatưduy;chúngtaphảiănđã;vàtừ“ăn”mởratoànbộvấnđềvềphươngthứcsảnxuấtxãhội.Chúngtacũngphảiđượcsinhra,vàtừ“sinhra”mởratoànbộphạmtrùvềtìnhruộtthịt,tìnhdục,chếđộphụhệ,sinhsảntínhdục…Trướckhichúngtabắtđầuphảnánhthựctại,chúngtađãgắnbóvớinóbằnghoạtđộngthựctiễnvàtìnhcảm,vàtưduycủa chúng ta luôn tiếpdiễn trongphạmvibối cảnhđó.Nhưnhà triết họcJohnMacmurraynhậnxét:“Kiến thứccủachúng tavề thếgiớichủyếu làmộtkhíacạnhhànhđộngcủachúngtavềthếgiới”[11].CácMácviếttrongtácphẩmBìnhluậnvềVácnơ(CommentonWagner):“Conngườikhônghềbắtđầubằngpháthiệnbảnthânmìnhtrongmộtmốiquanhệlýthuyếtvớinhững sựvậtkháccủa thếgiớibênngoài”[12].Rất nhiều thứphải tồn tạitrướckhichúngtabắtđầusuyluận.

Tư duy của chúng ta cũng gắn với thế giới theomột nghĩa khác. Nó

khôngchỉđơngiảnlàmộtsựphảnánhthựctại,màcònlàmộtlựclượngvậtchấtcủachínhnó.HọcthuyếtMác-xítkhôngchỉđơngiảnbàibìnhluậnvềthế giới,mà con làmột công cụ để thay đổi thế giới. Bản thânCácMácdườngnhưđôikhicũngnóirằngtưduychỉthuầntúylà“sựphảnánh”cáchoàn cảnh vật chất, nhưng điều đó là đối xử không công bằng với nhữngkiếnthứctinhtếcủaông.Mộtsốlýluậnnhấtđịnh–lýluậnvềgiảiphóngconngười,màmọingườinói chungđềubiết, có thể cóvai trò làmột lựclượngchínhtrịtrongthếgiới,chứkhôngchỉđơngiảnlàmộtcáchgiảithíchthếgiới.Điềunàykhiếnchochúngcómộtđặctínhriêngbiệt.Cónghĩalàchúnghìnhthànhmộtmốiliênkếtgiữavấnđềcácsựvậtlànhưthếnàovớivấnđềcácsựvậtcóthểsẽnhưthếnào.Chúngmôtảthếgiớinhưthếnào,nhưngkhilàmđiềuđóchúngcóthểthayđổicáchthứcconngườihiểuvềthếgiới,vàđếnlượtmìnhđiềuđósẽgópphầnlàmthayđổithựctại.Mộtngườinôlệbiếtrõanhtalànôlệ,nhưngbiếttạisaomìnhlànôlệlàbướcđầutiênphảibiếtnếumuốnkhôngphảilànôlệ.Dođóbằngcáchmôtảcácsựvật,nhữnglýluậnnàycũngđưaracáchthứcđểbiếnđổicácsựvậtsangtrạngtháiđángmongmuốnhơn.Chúngsẽđitừtrạngtháiđangnhưthếnàosangtrạngtháinênnhưthếnào.Nhữnglýthuyếtloạinàysẽgiúpconngườimôtảbảnthânvàhoàncảnhcủamìnhtheonhữngcáchthứcđặtnghivấnđốivớichúngvàcuốicùngchophéphọmô tả lạibản thân.Theocáchnày, sẽcómộtmốiquanhệchặtchẽgiữasuyluận,kiếnthứcvàquyềntựdo.Nhữngloạikiếnthứcnàylàvôcùngquantrọngđốivớitựdovàhạnhphúccủaconngười.Khiconngườihànhđộngtheonhữngkiếnthứcnày,họbắtđầuhiểusâusắchơnvềnó,vàdođólạichophéphọhànhđộngmộtcáchhiệuquảhơn.Khi chúng ta hiểu càng nhiều, chúng ta càng có thể làm được nhiềuhơn.NhưngtheoquanđiểmcủaCácMác,loạikiếnthứcthựcsựmuốnnóitớichỉthựcsựxuấthiệnthôngquađấutranhthựctiễn.Cũnggiốngnhưchơikèntubalàmộtkiểukiếnthứcthựctiễn,giảiphóngchínhtrịcũngvậy.

Chính vì lý do này mà chúng ta phải cho thêm gia vị vào bản LuậncươngthứmườimộtvềPhoiơbắcxuấtsắccủaCácMác.Ôngviết,cácnhàtriết học chỉ giải thích thế giới; điểmmấu chốt là phải thay đổi thế giới.Nhưnglàmthếnàothayđổiđượcthếgiớinếukhônghiểuvềnó?Vàliệukhảnănghiểubiếtvềthếgiớidướimộtánhsángđặcbiệtcóphảilàsựkhởiđầucủasựthayđổichínhtrịhaykhông?

CácMácviết trongHệ tư tưởngĐức: “Chính cái xã hội quyết định ýthức”.HaynhưLudwigWittgensteinnhấnmạnhtrongtácphẩmBànvềsựchắcchắn(OnCertainty)củamìnhrằng:“Nhữnggìchúngtađanglàmlàlýdo thực sự trong trò chơi ngôn ngữ của chúng ta (language games)”[13].Điềunàycómộthệquảchínhtrịquantrọng.Chẳnghạn,điềuđócónghĩalà,

nếuchúngtamuốnthayđổicáchtưduycủachúngtavàcảmthấyđủmạnh,chúngtaphảithayđổinhữnggìchúngtađanglàm.Giáodụchaysựthayđổitráitimlàchưađủ.Cáixãhộicủachúngtađặtragiớihạnchotưduycủachúngta.Vàchúngtachỉcóthểphávỡnhữnggiớihạnnàybằngcáchthayđổicáixãhộiđó,tứclàdạngthứcđờisốngvậtchấtcủachúngta.Chúngtakhôngthểvượtquagiớihạntưduycủachúngtachỉbằngcáchđơngiảnlàtưduy.

Nhưngliệuđiềunàycódẫnđếnmộtsựlưỡngphânsailầm?Nếunóicáixãhộilànhữngthứmàchúngtađanglàm,thìđiềunàyđãphảikéotheoýthức.Khôngthểýthứcnằmởmộtbêncủasựphânchiacònhoạtđộngxãhộicủachúng tanằmởbênkia.Bạnkhông thểbỏphiếu,ômhôn,bắt tayhaybóclộtlaođộngnhậpcưmàkhôngcónộidunghaymụcđích.Chúngtakhôngthểgọimộtchúthànhvimànhữngsựviệcnàykhônghiệnhữutrongđó làmộthànhđộngcủaconngười,khôngkhácgìchúng tacoivấpchânhaysôibụnglàmộtkếhoạchcóchủđích.Tôichorằng,CácMácsẽkhôngphủthậnthựctếnày.Nhưchúngtađãbiết,ôngcoiýthứccủaconngườilàcáiđược thểhiện–hiện thân trongnhữnghànhvi thực tiễncủachúng ta.Chodùnhưvậy,ôngvẫnkhẳngđịnhrằngsựtồntạivậtchấttheomộtnghĩanàođólàquantrọnghơnýnghĩavàtưtưởng,vàcáiýnghĩavàtưtưởngđócó thể đượcgiải thích bằng sự tồn tại vật chất đó.Chúng ta phải hiểu lờituyênbốđónhưthếnào?

Câutrảlờilà,nhưchúngtađãbiết,tưduyđốivớiconngườilàmộtsựcần thiết vật chất, giốngnhưđốivớihải lyvànhím theomột cách thô sơhơn.Chúngtacầntưduybởivìchúngtalàloàiđộngvậtcóthểxác.TheoCácMác,quátrìnhnhậnthứcpháttriểnsonghànhvớilaođộng,sựcầncùvà thửnghiệm.Ôngviết trongHệtư tưởngĐức:“Sựsảnxuất ranhữngýniệm,nhữngquanniệmvàýthứcthìlúcđầulàtrựctiếpgắnliềnmậtthiếtvớihoạtđộngvậtchấtvàvớisựgiaotiếpvậtchấtcủaconngười–ngônngữcủacuộcsốnghiện thực”[14].NếuThiênnhiênchỉđơngiản làđútnhữngthứquýgiángọtngàocủanóvàocáimiệngđanghárộngđầyvẻbiếtơncủachúngta,hoặcnếu(mộtkiểutưduylụitàn)chúngtachỉcầnănmộtlầnduynhất trong đời, thì có lẽ chúng ta chỉ cần nằm dài hưởng thụ.Nhưng lạythánhAla,Thiênnhiênhàtiệnhơnthếnhiều.Vàthểxácconngườiđầyhammuốnđòihỏikhôngngừngphảithỏamãn.

Vậythì, trướchết,chínhnhucầucủathểxácchúngtahìnhthànhcáchthứctưduycủachúngta.Điềunàycónghĩalàtưduykhôngphảilàcótínhtốithượng,mặcdùrấtnhiềukiểutưduymuốnnhưthế.CácMáclậpluận,ởmộtgiaiđoạnpháttriểnmuộnhơncủaconngười,cáctưtưởngtrởnênđộclậphơnvớicácnhucầunày,vàđâychínhlàvănhóanhưchúngtađãbiết.

Chúngtabắtđầuthấysaymêcáctưtưởngvìchínhbảnthânnhữngtưtưởngđóchứkhôngphảivìgiátrịtồntạicủachúng.NhưBertoltBrechtđãcólầnnhậnxét,tưduycóthểtrởthànhsựthúvịcảmnhậnđượcmộtcáchthựcsự.Chodùnhưvậythìsuyluận, tuyđãđượcnângcaolên,vẫncónguồngốckhiêmtốntrongnhucầusinhhọc.ĐúngnhưFriedrichNietzscheđãdạy,nócó liên hệ chặt chẽ với khả năng thực thi sứcmạnh của chúng ta đối vớiThiênnhiên[15].Độngcơmuốnkiểmsoát thựctiễnmôi trườngcủachúngta,vốn làvấnđề sốnghaychết,nằm trong tất cảnhữnghoạt tri thức trừutượnghơncủachúngta.

Theonghĩanày,dườngnhưcómộtlễhộihóatrang(carnivalesque)trongtưtưởngcủaCácMác,cũnggiốngnhưcáctưtưởngcủaNietzschevàFreud.Cáiởdướithấpbaogiờcũngbịcáiởtrêncaochekhuất.NhưnhàphêbìnhWilliamEmpsonnhậnxét: “Nhữngướcmuốn taonhãnhất cóở trongcáiđơngiảnnhất,vàsẽ làsai lầmnếuchúngkhôngcóởđó”[16].Gốc rễcủanhữngquanniệmcaoquýnhấtcủachúngtalạilàbạolực,sựthiếuthốn,ướcmuốn,thèmkhát,khanhiếmvàgâyhấn.Chínhđiềunàylàchiếcđáybímậtcủacáichúngtagọi lànềnvănminh.TheodorAdonorđãmôtảbằngmộtcụm từ sinh động “Nỗi khiếp sợ nhung nhúc dưới tảng đá văn hóa”[17].WalterBenjaminviết:“Đấutranhgiaicấp…làcuộcchiếnđấuvìnhữngthứthôlỗvàvậtchấtmànếukhôngcónósẽkhôngthểcónhữngthứtaonhãvàtinh thần”[18]. Chúng ta nên nhớ rằng, cũng giống Các Mác, Benjaminkhônghềmuốnphủnhậngiátrịcủa“nhữngthứthanhtaovàtinhthần”.Ôngmuốnđặtchúngvàotrongbốicảnhlịchsử.Giốngnhưnhiềunhàtriếthọclễhội hóa trang, CácMác là một nhà tư tưởng khổng lồ thực sự nghi ngờnhữngtưtưởngcaothượng.Tráilại,nhữngchínhtrịgiathôngthườnghaynóicôngkhaibằngnhữnglờilẽnghiêmtúctheochủnghĩalýtưởngnhưnglạinóiriêngvớichínhmìnhbằngnhữnglời lẽbấtmãncủachủnghĩaduyvật.

Chúngtađãchạmvàomộtnghĩakhácmàtheođó“cáixãhội”cóưuthếhơnýthức.Rõràngnhữnghiểubiết thựcsựcóvấnđềthườngnảysinhtừnhữnggìchúngtađanglàmtrênthựctế.Thựcvậy,nhữngnhàlýluậnxãhộinóiđếnmộtloạitrithức–đượcgọilàtrithứcngầm–màchỉcóthểthunhậnđượckhihànhđộnglàmmộtcáigìđó,vàbởivậynókhôngthểtruyềnsangchongườikhácđượcdướihìnhthứclýthuyết.Vídụcốgắnggiảithíchchoaiđócáchthổisáobảnnhạc“DannyBoy”.Nhưngngaycảkhikiếnthứccủachúngtakhôngthuộcloạinàythìđiềuđóvẫnđúng.Bạnkhôngthểhọcchơiđànvi-ô-lôngbằngcuốnsáchtựhọcrồinhanhchóngvồlấynhạccụvàtrìnhdiễn xuất sắc bản hòa tấu đàn vi-ô-lông Violin Concerto in EMinor củaMendelssohn.Điềuđócónghĩalàkiếnthứcvềhòatấulàtáchbiệtvớikhả

năngbiểudiễnbảnhòatấuđó.

Cònmộtnghĩanữamàởđó thực tại vật chất cóưu thếhơn sovới tưtưởng.KhiCácMácbànvềýthức,khôngphảilúcnàoôngcũngnghĩđếncác tư tưởng và giá trị đang tiềm ẩn trong các hoạt động hàng ngày củachúngta.Nhiềukhiôngnóiđếnnhữnghệthốngkháiniệmchínhthứchơnnhưluậtpháp,khoahọc,chínhtrị…Vàgiátrịcủaônglàởchỗnhữnghìnhthứctưtưởngnàysuychocùngcũngdothựctạixãhộiquyếtđịnh.ĐâytrênthựctếlàhọcthuyếtcơsởhạtầngvàkiếntrúcthượngtầngnổitiếngvàcũngbịchêbainhiềunhấtcủaCácMác,đượcôngphácthảonhưsau:Trongquátrình sảnxuấtxãhộivì sự tồn tại củamình, conngười luôn thamgiavàonhữngmốiquanhệsảnxuấtphùhợpvớimộtgiaiđoạnpháttriểnnhấtđịnhcủalựclượngsảnxuấtvậtchất.Toànbộnhữngquanhệsảnxuấtnàyhìnhthànhnêncơcấukinhtếcủaxãhôi,cáicơsởnềntảngthựcsựmànhờđólàmxuấthiệnkiếntrúcthượngtầngchínhtrịvàtươngứngvớiđólànhữnghìnhtháiýthứcxãhộixácđịnh.

CácMácnói“cơcấukinhtế”hay“cơsởhạtầng”làmuốnnóiđếncáclựclượngvàquanhệsảnxuất,cònkiếntrúcthượngtầnglànóiđếnnhữngthểchếnhưnhànước, luậtpháp,chínhtrị, tôngiáovàvănhóa.Theoông,chứcnăngcủanhữngthểchếnàylàđểphụcvụ“cơsởhạtầng”,cónghĩalàhệthốnggiaicấpchiếmưuthế.Mộtsốthểchế,chẳnghạnnhưvănhóavàtôngiáo, thựchiệnnhiệmvụnàychủyếubằngcách sản sinh ranhững tưtưởng tạo ra tính hợppháp chohệ thống.Cái này cũngđượcgọi là hệ tưtưởng.CácMácviếttrongHệtưtưởngĐức:“Trongmọithờiđại,nhữngtưtưởngcủagiaicấpthốngtrị lànhữngtưtưởngthốngtrị”.Sẽlàkỳcụckhithấymộtxãhộiphongkiếnthịnhvượngmàhầuhếtnhữngtưtưởngphổbiếntrongxãhộiđólàchốngphongkiếnkịchliệt.Nhưchúngtađãbiết,CácMácnóirằng,nhữngngườikiểmsoátsảnxuấtvậtchấtcũngsẽkiểmsoátsảnxuấttinh thần.Tuyênbốnày thậmchícàngđúng trong thờiđạicủanhữngôngtrùmbáochíhaytruyềnthông,đúnghơnnhiềusovớithờicủaCácMác.

Domôhìnhcơsởhạtầng–kiếntrúcthượngtầngbịmộtsốngườiphêphánCácMácchếgiễu,thậmchílàcảmộtsốngườiủnghộông,tôisẽcốtìnhngangngượcdànhchonónhữnglờitốtđẹpởđây.Ngườitaphêphánrằngmôhìnhnàylàquátĩnh;nhưngmọimôhìnhđềutĩnh,cũngnhưđượcđơngiảnhóa.CácMáckhôngnóirằngđờisốngxãhộichỉcóhaitầnghoàntoànriêngbiệt.Tráilạicórấtnhiềusựqualạigiữahaitầngnày.Cơsởhạtầngcóthểlàmxuấthiệnkiếntrúcthượngtầng,nhưngkiếntrúcthượngtầnglàrấtquantrọngđểcơsởhạtầngtiếptụctồntại.Nếukhôngcósựhỗtrợcủanhànước,bộmáylậtpháp,cácđảngchínhtrịvàsựtuyêntruyềnủnghộchủnghĩatưbảncủacácphươngtiệntruyềnthôngvàcácphươngtiệnkhácnữa

thìchếđộsởhữuhiệntạiđãbịlunglayrấtnhiều.TheoquanđiểmcủaCácMác,sựqualạihaichiềunàythậmchícònthểhiệnrõhơnởnhữngxãhộitiềntưbảnchủnghĩamàởđóluậtpháp,tôngiáo,chínhtrị,quanhệdònghọ,vànhànướcthamgiamộtcáchthôbạovàoquátrìnhsảnxuấtvậtchất.

Kiếntrúcthượngtầngkhôngphảiởvịtríthứyếusovớicơsởhạtầngvìnóíthiệnthựchơn.Nhàtù,nhàthờ,trườnghọc,dàitruyềnhìnhcũnghiệnthựcynhưcácngânhàngvàmỏthan.Cólẽcơsởhạtầnglàquantrọnghơnkiến trúc thượng tầng;nhưngquan trọnghơnởgócđộnào?Nghệ thuật làquan trọng với hạnh phúc tinh thần của con người hơn việc sáng tạo ranhững thanh kẹo sô-cô-la kiểu mới, nhưng những thanh kẹo sô-cô-la lạiđượccoi làmộtbộphậncủacơsởhạtầngtrongkhinghệthuật lạikhông.NhữngnhàMác-xít sẽ lập luận, cơ sở hạ tầng là quan trọngở chỗ nhữngbiếncốtrọngđạitronglịchsửđềulàkếtquảcủacáclựclượngvậtchấtchứkhôngphảicủatưtưởnghayniềmtin.

Tư tưởngvàniềm tin có thể cónhững ảnhhưởngghêgớm,nhưng sựkhẳngđịnhduyvậtsẽlà,chúngcóđượcsứcmạnhmangtínhlịchsửthậtsựchỉkhichúngliênkếtvớinhữnglợiíchvậtchấtcósứcmạnhchiphối.HômecóthểnhìnnhậncuộcchiếnthànhTơroavềmặtdanhdự,lòngquảcảmvàlàýmuốncủaThượngđế,nhưngsửgiaHyLạpcổđạiThucydides,mộtnhàduyvậthoàn toàn theokiểucủaôngđãnóimộtcáchnghiêmtúc rằng,dothiếu thốn tài nguyên, cộng với thói quen thích gây hấn để dấnmình vàonhữngcuộcviễnchinhmởrộngđấtđaivà tướcđoạtđãdẫnđếnxungđộtkéodài.ThucydidescũngnhìnnhậntoànbộhệthốngquyềnlựcHyLạpcổđạidựatrênsựpháttriểncủanghềđibiển,thươngmạivàsựtíchlũycủacảimàngànhnàymanglại.HọcthuyếtduyvậtvềlịchsửđãxuấthiệntừtrướcCácMácrấtlâu.

Cũngcónhiềuthểchếmàcóthểnóilàđồngthờithuộcvềcơsởhạtầnghaykiến trúc thượng tầng.Nhữngnhà thờCơĐốcphúc âmởHoaKỳ làtrung tâm (power-house) tư tưởng nhưng đồng thời cũng là những doanhnghiệplàmănrấtcólãi.Nhữngngànhnhưxuấtbản,truyềnthônghayphimảnhcũngvậy.MộtsốtrườngđạihọcởMỹlànhữngdoanhnghiệpkhổnglồđồngthờicũnglànhữngcôngxưởngsảnxuấttrithức.HaylấyvídụTháitửSáclơ,màsựtồntạicủaôngtachủyếulàđểchiềulòngnềncộnghòaAnh,nhưngđồngthờiôngtakiếmđượchàngđốnglợinhuậnnhờđượcnhưvậy.

Tuynhiên,liệucóchắcchắnlàtoànbộlịchsửcủaloàingườikhôngthểchia cắt ra giữa cơ sở hạ tầng?Chắc chắn là không.Có vô số những thứkhông thuộcvềsảnxuấtvậtchấtcũngkhông thuộcvềcáigọi làkiến trúcthượngtầng.Ngônngữ,tìnhyêugiớitính,xươngốngchân,saoKim,lòng

nhânái,điệunhảytănggô,haynhữngcánhđồngBắcYorshinelàmộtvàivídụ.ChủnghĩaMác,nhưchúngtađã thấy,khôngphải làLýthuyếtvềvạnvật.Đúnglàchúngtacóthểbắtgặpđâuđónhữngliênhệgiữađấutranhgiaicấpvàvănhóa.Tìnhyêugiớitínhlàthíchhợpvớicơsởhạtầngvậtchấtbởivìnórõràngcókhảnăngđemlạisựsảnsinhranguồnlaođộngmớitiềmnăngđượcbiếtđếnlàtrẻem.Cácbácsĩnhakhoatrongthờisuythoáichobiếtsốngườibịđauquaihàmtănglênrấtnhiều,cónguyênnhânvìnghiếnrăng do căng thẳng gây ra. Chứng nghiến răng khi gặp tai ương rõ ràngkhôngcònlàmộtphépẩndụnữa.KhitiểuthuyếtgiaMarcelProustvẫncòntrongbàothai,ngườimẹvôthầncủaôngđãvôcùngđaukhổkhinổracôngxãParixãhộichủnghĩa,vàmộtsốngườisuyđóanrằngsựthốngkhổđólànguyênnhângâyrabệnhhensuyễnkinhniêncủaProust.CũngcólýthuyếtnóirằngnhữngcâuvăndàidòngvàtrúctrắckinhkhủngcủaProustlàmộthìnhthứcbùđắptâmlýchobệnhkhóthởcủaông.PhảichăngcómốiliênhệgiữacáchhànhvăncủaProustvớiCôngxãPari.

Nếumôhìnhnàygợiýrằngkiếntrúcthượngtầngthựcsựphảixuấthiệnlàđểphụcvụnhữngchứcnăngcủanóthìhoàntoànsailầm.Điềunàycóthểđúngđốivớinhànướcnhưngkhôngthểđúngvớinghệthuật.Cũngkhôngđúngkhinóirằngtấtcảcáchoạtđộngcủatrườnghọc,báochí,nhàthờvànhà nước đều hỗ trợ hệ thống xã hội hiện tại.Khi nhà trường dạy trẻ embuộcdâygiầynhưthếnào,haykhiđài truyềnhìnhphátđibản tindựbáothời tiết, không có nghĩa là họ đang hành động “vềmặt kiến trúc thượngtầng”.Họkhôngphảiđangcủngcốcácmốiquanhệsảnxuất.Nhànướccửlựclượngđặcbiệtđếntrấnápnhữngngườibiểutìnhhòabình,nhưngcảnhsátcũngđitìmkiếmnhữngđứatrẻmấttích.Khinhữngtờbáokhổnhỏphảnđốinhữngngườinhậpcư,họđanghànhxửtheokiểukiếntrúcthượngtầng,nhưngkhihọthôngbáonhữngvụtainạngiaothôngthìlạikhôngphảinhưvậy(tuynhiên,nhữngbáocáovềtainạngiaothôngluônđượcsửdụngđểchốnglạichếđộ.NgườitanóirằngtòasoạncủatờbáoDailyWorker,mộttờbáocũcủaĐảngcộngsảnAnh,cácbiêntậpviênthườngchúthíchthêmởnhữngbáocáotainạngiaothôngnàybằngdòngchữ“xungđộtgiaicấplàđâythưacácđồngchí“(class-anglethat,comrade).Dođónếunóirằngcáctrườnghọc,nhàthờhayđàitruyềnhìnhthuộcvềkiếntrúcthượngtầngsẽlànhầmlẫn.Chúngtacóthểnóirằngkiếntrúcthượngtầngcóvịtríthấphơnmộtsốthựctiễnkhác.BảnthânCácMáccólẽkhôngnóikiếntrúcthượngtầng theocáchnàynhưngđó làmộtphongcách tinh tế trong lập luậncủaông.

Đúnglàmọithứvềnguyêntắccóthểđượcsửdụngđểchốngđỡchohệthốnghiệntại.Nếuphát thanhviêndựbáothời tiết trên truyềnhìnhthông

báoloaquavềmộtcơnbãomạnhsắpđếnvìbảntinnàycóthểlàmngườixem lo lắng, và các công dân phờ phạc sẽ không làm việc chăm chỉ nhưnhữngngười tươi tắnkhác thì khi đó anh ta đang làmviệcnhưmột nhânviêncủachínhquyền(cóniềmtinlạlùngrằngbầutrờixámxịtlàdấuhiệulật đổ chính trị, kể cả ở nướcMỹ vốn lạc quanmột cách thái quá). Tuynhiên,nhìnchungchúngtacóthểnóirằngmộtsốkhíacạnhcủanhữngthểchế này hành xử theo cách như vậy, trong khimột số khía cạnh khác thìkhông.Hoặcmộtsốthểchếnàyhànhxửtheocáchnhưvậynhưnglúckháclạikhông.VângđúnglàmộtthểchếlàkiếntrúcthượngtầngvàongàyThứTưnhưngsẽkhôngphảivàongàyThứSáu.Từ“kiếntrúcthượngtầng”buộcchúngtaphảiđặtmộtthựctiễnvàobốicảnhcụthể.Đólàđiềukiệncủaquanhệ,đòihỏimộthình thứchànhđộngsẽphụcvụchứcnăngnào trongmốiquanhệvớichứcnăngkhác.NhưG.A.Cohenđãlậpluận,điềuđógiảithíchmột số thểchếphikinh tếnhấtđịnh theonộidungkinh tế[19].Nhưngnókhônggiải thích toànbộnhững thểchếnhưvậy,hoặc tất cảnhữnggìmàchúngbàybừara,hoặcrốtcụcvìsaochúngtồntại.

Tuynhiên,quanđiểmcủaCácMácsắcsảohơnnhiều.Nókhôngphảiđơngiảnlàvấnđềtuyênbốrằngmộtsốsựvậtlàkiếntrúcthượngtầngcònmộtsốkháckhông,giốngnhưmộtsốquảtáocómàunâucònmộtsốquảkháckhông.Màlànếuchúngtaxemxétluậtpháp,chínhtrị,tôngiáo,giáodụcvàvănhóacủaxãhộicógiaicấp,chúngtasẽthấyrằnghầuhếtnhữnggìchúnglàmlàđểủnghộchocáctrậttựxãhộiđangchiếmưuthế.Vàquảthậtchúngtacũngkhôngmonggìhơnthế.Khôngcónềnvănminhtưbảnchủnghĩamàởđóluậtphápcấmđoánsỡhữutưnhân,hayởđótrẻemthườngxuyênđượcdạybảonhữngđiềuxấuxacủacạnhtranhkinhtế.Đúnglàcórấtnhiềutácphẩmnghệthuậtvàvănhọclênántìnhtrạngnày.Nhưngđiềuđó không có nghĩa là Shelley,Blake,MaryWollstonecraft, EmilyBronte,Dickens,GeorgeOrwellvàD.H.Lawrencetấtcảbọnhọđangtuônranhữnglời lẽ tuyên truyền một cách không biết xấu hổ nhân danh giai cấp cầmquyền.ThếnhưngnếuchúngtanhìnvàovănhọcAnhnóichung,chúngtasẽthấyrằngsựphêpháncủanóđốivớitrậttựxãhộiítkhimởrộngđếnchỗđặtnghivấnvớihệthốngsởhữu.Tronghọcthuyếtvềgiátrịthặngdư,CácMácbànđếnnhữnggìmàchúngtagọilà“sảnxuấttinhthầntựdo”,màôngđặtnghệthuậtvàotrongphạmviđó,chứkhôngphảisảnxuấttưtưởng.Cóthểnóichínhxáchơnlà,nghệthuậtbaohàmcảhaithứnày.

TrongcuốntiểuthuyếtJudeKẻâmthầm,nhàvănThomasHardyviếtvềnhânvậtFawley,mộtngười thợthủcôngnghèokhổsốngởJericho–mộtkhucủatầnglớplaođộngởOxford.NhânvậtJudetựkểrằng,sốmệnhanhtakhôngđượcgắnvớinhữngthápmáiuynghiêmbaoquanhsântrườngđại

học,màlà“giữanhữngngườilaođộngcựckhổtrongnhữngkhuphốtồitànbẩnthỉumànhiềungườitántụngvàkháchthamquancũngkhôngnhậnranổiđâylạilàmộtphầncủathànhphố;mànếukhôngcónhữngcưdâncủanó,ngườiđọckiênnhẫnnhấtcũngkhôngthểhiểunổinóichăngnhữngnhàtưtưởngcaosiêu…”(Phần2,Chương6).Phảichăngnhữngdòngvănsầunãonày thay lờimuốnnóiđếnhọc thuyếtcơsởhạ tầng/kiến trúc thượngtầngcủaCácMác?Khônghẳnvậy.Theotinhthânhfchủnghĩaduyvậtthìlaođộngtríóckhôngthểtáchrờilaođộngtaychân.TrườngOxfordlàmột“kiến trúc thượng tầng” đối với “cơ sở hạ tầng” Jericho.Nếu các học giảphảitựmìnhlàmngườinấubếp,ngườithợhàn,thợnề,haythợin…thìhọcsẽchẳngcònđâuthờigiandànhchoviệchọctậpnghiêncứunữa.Mỗimộttácphẩm triếthọcđềubaohàmmộtđộiquân laođộngâm thầm,haymỗibảngiaohưởnghaymột thánhđườngcũngvậy.Nhưngnhưchúngtabiết,CácMáccònmuốnnóinhiềuhơnthế.KhôngphảichỉnóiđơngiảnlàmuốntìmhiểuPlato,conngườicầnphảiăntrướcđã,màcònnóirằng,sảnxuấtvậtchất được tổ chức như thế nào sẽ chi phối cách con người suy nghĩ vềPlaton.

ChínhbảnchấtcủalốitưduyđangđượcthựchiệnởOxford,chứhoàntoànkhôngphảicái thực tế tưduyđangdiễnraởđó,mới làcáiđanggặpphảinguycơ.Nhưbấtcứai,cáchọcgiảOxfordcoitưduycủahọđượchìnhthànhbởi thực tạivậtchấtcủa thờiđạihọđangsống.Hầuhết trongsốhọđềukhônghiểuPlatonvàcólẽnhữngtácgiảkhácnữa,theocáicáchsẽlàmsuyyếuquyềnsởhữu,sựcầnthiếtphảicótrậttựxãhội…SaukhinhânvậtJudeliềumìnhviếtmộtbứcthưgửingườihiệutrưởngmộttrườngcaođẳngđểxinlàmsinhviêncủatrường,anhtanhậnđượclờiphúcđápnóirằngmộtngườilaođộngnhưanhtachẳngnêncốgắngthếđểlàmgì(điềukhôihàilàởchỗbảnthântácgiảHardycũngđồngtìnhvớilờikhuyênnày,mặcdùvớilýdokhônggiốngthế).

Tại sao cần phải có kiến trúc thượng tầng?Nênnhớ rằng câu hỏi nàyhoàntoànkhácvớicâuhỏitạisaochúngtacónghệthuật,luậtpháphaytôngiáo.Córấtnhiềucáchtrảlờikhácnhau.Thayvàođó,câuhỏiđặtraởđâylà: “Tại saonghệ thuật, luật phápvà tôngiáo lại chủyếuphụcvụ chohệthốnghiện tại”.Câu trả lời gói gón lại trongmột khái niệm là, “cơ sở hạtầng” tự phân tách.Do tồn tại áp bức bóc lột, nó làm xuất hiện cácmâuthuẫn.Vaitròcủakiếntrúcthượngtầngchínhlàđiềuchỉnhvàhợppháphóanhữngmâuthuẫnấy.Kiếntrúcthượngtầnglàcầnthiếtbởivìbóclộttồntại.Nếubóclộtkhôngtồntại,chúngtavẫncónghệthuật,luậtphápvàthậmchílàcả tôngiáonữa.Nhưng lúcđó,nghệ thuật, luậtphápvà tôngiáokhôngcònđểphụcvụchonhữngchứcnăngnhơnhuốcđónữa;thayvàođó,chúng

sẽxóabỏnhữngràngbuộcấyvàtrởnêntựdohơnbaogiờhết.

Môhình“cơsởhạtầng–kiếntrúcthượngtầng”làmộtmôhìnhcấutrúctheochiềudọc.Tuynhiên,cũngcóthểhiểumôhìnhấycấutrúctheochiềungang.Nghĩalàởđó,cơsởhạtầnglàcáirốtcụcsẽchốnglạinhữngđòihỏicủaconngười–làcáikhôngchịuđầuhàngngaycảkhimọibiệnphápcảicáchkhácđãchịuthua.Dođó,môhìnhnàycómộttầmquantrọngchínhtrịđángkể.Nhữngaiủnghộviệccóthểthayđổinhữngyếutốnềntảngcủaxãhộichỉbằngcáchđơngiảnlà thayđổi tưduyconngườihoặclậpnênmộtđảngpháichínhtrịmới,sẽthấymôhìnhnàycóthểđượcsửdụngđểchobiếttại sao những sự việc này, mà đa phần có vai trò cực kỳ quan trọng, lạikhông phải là những cái mà con người phải sống theo đến cùng. Nhữngngườicóýkiếnkiểuđó rấtcó thể lạixoaysangnhữngmục tiêumang lạinhữngkếtquảngọtngàohơn.Cơsởhạtầngchínhlàràocảncuốicùngmàcác quan điểm chính trị xã hội chủ nghĩa không ngừng thúc ép.Nói theocáchcủadânMỹ:“ấymớilàmấuchốtcủavấnđề”.Vàcũngbởicái“mấuchốtcủavấnđề”củangườiMỹnhiềukhi là tiềnbạc,điềuđó rõ ràngchothấyrấtnhiềucôngdâncủamãnhđất tựdonàyđã trở thànhnhữngngườitheochủnghĩaMácmàkhônghaybiết.Đốivớibảnthântôi,thựctếđãgiúptôithấyrõđiềunàynhờvàomộtcâuchuyệnxảyracáchđâyvàinăm.Hômđó,tôiláixeđicùngvớimộtvịTrưởngkhoaNghệthuậtcủamộttrườngđạihọcởvùngTrungTâynướcMỹ,lướtquamộtcánhđồngngôtrảidài,nởrộhoavàngóngả.Đưamắtliếcnhìncảnhtượngấy,bấtgiácvịTrưởngkhoathốtlên:“Nămnaychắcsẽđượcmùa.Chắcsẽphảitrốnmấytaygiáosưrađâymớiđược”.

Nhữngngườiduyvậtkhôngphảilànhữngngườikhôngcócảmxúc.Vàgiảsửhọkhôngcóthìcũngkhôngphảivìhọlànhữngngườiduyvật.BảnthânCácMácvốnđượcnuôidưỡngvàgiáodụcmộtcáchvôcùngkhắtkhetheotruyềnthốngtrungÂuvĩđại.Khiđó,ôngchỉmongsaochochóngxongcáimàônggọimộtcáchkhinhmiệtlà“đồthổtảkinhtế”(economiccrap)trongbộTưbảnđểbắttayviếtmộtcuốnsáchvềBalzac.Thậtđángtiếcchoông,nhưnglạilàmaymắnchochúngtalàCácMácđãkhôngbaogiờthựchiệnđượcướcmuốnđó.CácMácđãcólầnnóirằng,ôngđãhysinhtấtcảsứckhỏe,hạnhphúcriêngtưvàgiađìnhkhiviếtTưbản;nhưngcólẽôngchỉ là một “con bò đực” nếu ông quay lưng lại nỗi thống khổ của conngười[20].Ôngcũngbìnhphẩm,khôngaiviếtnhiềuvềtiềnbạcnhưvậymàlạichẳngcóđồngxudínhtúi.CácMáclàmộtconngườirấtgiàucảmthông,châmbiếmvàhómhỉnh,nhưngcómộttâmhồnbấtkhuất,ẩnsauđólàmộtnộitâmphongphú,nhạycảm,biếtthưởngngoạnsongcũnglàmộtcâybútchiếnkhôngkhoannhượng,trongkhiphảichốngchọikiêncườngvớihoàn

cảnh bần hàn và bệnh tật kinh niên[21].Dĩ nhiên,CácMác làmột ngườitheochủnghĩavôthần,nhưngnênnhớrằngkhôngphảikẻmộđạonàocũnglàngườibiếthướngvềtâmlinh.VànhữnggiátrịtinhthầncaocảđượcđềcaotrongđạoDoThái(côngbằng,giảiphóngconngười,sựngựtrịhòabìnhvàsungtúcvậtchất,ngàyđềntội; lịchsửloàingườinhưbài tựsựvềgiảiphóngmàsựcứurỗikhôngchỉmộtcánhânmàcònlàvớibấtcứaibịtướcđoạt)đãđược táihiện lạisinhđộngvàcụ thể trongcác tácphẩmcủaCácMác.ÔngcònlàngườikếthừatruyềnthốngcủađạoDoTháikhiphảnđốithóisùngbáithầntượng,sùngbáicánhânvànhữngảotưởngcóthểlàmnôdịchconngười.

Cầnlưuýrằng,nóiđếntôngiáothìcũngcónhữngnhàMác-xítDoThái,Mác-xítHồiGiáo,vàMác-xítThiênChúagiáođểgọi tênnhữngngườicổsúychocáigọilà“thầnhọctựdo”.Tấtcảhọđềulànhữngnhàduyvậttheonghĩa từnàycủaCácMác.CongáicủaCácMác,bàEleanorMarx,kể lạirằng,CácMác từngkhuyênvợmình rằng,nếunhưmuốn thỏamãnmongmuốntìmhiểuvềsiêuhìnhhọc,thìnêntìmđọcchúngtrongsáchtiêntriDoTháigiáo,thayvìtìmhiểutrongHộinhữngngườiủnghộChủnghĩathếtục(SecularSociety)màbàthỉnhthoảngthamdự[22].ChủnghĩaduyvậtMác-xítkhôngphảitậphợpnhữnglờituyênbốvềvũtrụkiểunhư“Mọithứđượccấutạotừnguyêntử”,hay“Thượngđếkhôngtồntại”.Màđólàlýluậnvềcácsinhvậthoạtđộngrasaotronglịchsử.

KếthừatruyềnthốngDoTháigiáotừgiađình,CácMáclàmộtnhàtưtưởngđạođứcxuấtchúng.NếuCácMáctừngcóýđịnhviếtmộtcuốnsáchvềBalzacsaukhihoànthànhbộTưbảnthìôngcũngcòndựđịnhviếtmộtcuốnsáchvềĐạođức.Nếuvậythìchẳngcòngìđểnóivớicáiđịnhkiếnchorằngônglàngườiphiluânlýmộtcáchnhẫntâmvớicáchtiếpcậnxãhộichỉmangtínhkhoahọcthuầntúy.Thậtkhómàhìnhdungconngườinàylạiviếtrằngchủnghĩatưbảnđãxénáttátcảnhữngmốiliênhệràngbuộcchânthựcnhấtgiữaconngườivớiconngười,vàthayvàođólàthóiíchkỷ,nhucầuchỉbiếtđếnbảnthân,vàphânhủythếgiớiconngườithànhthếgiớicủanhững“cánhânnhỏbé,thùđịchlẫnnhau”[23].CácMáctinrằngcáithứđạođứcđangthốngsoáitrongxãhộitưbản–cáitưtưởngchorằng“tôisẽchỉphụcvụanhchừngnàotôiđượclợi”–làphongcáchsốngđángghêtởm.Chúngtasẽkhônghànhxửnhưvậyvớibạnbè,hayvớiconcáitheocáchấy,vậythìcớsaochúngtalạiđichấpnhậnđólàđiềuhoàntoànhiểnnhiênkhiđốixửnhưvậyvớingườikháctrongxãhội?

ĐúnglàCácMácthườngxuyênlênángiáolý(morality).Tuynhiên,khilênángiáolý,CácMácmuốnnóiđếnnhữngnghiêncứuvềlịchsửbỏquacác yếu tố vật chấtmà chỉ chú trọng đến các yếu tố tinh thần.Do đó, sự

nghiêncứuloạinàyphảiđượcgọilà“giáođiều”(moralism)chứkhôngphảilà“giáolý”.Chủnghĩagiáođiềutrừutượnghóamộtthứnàođólà“cácgiátrịđạođức”từtrongbốicảnhlịchsửtổngthểmànhữnggiátrịnàyđượcđặtvào,vàdođóthườngdẫntớinhữngnhậnđịnhthuầntúyđạođức.Trongkhiđó,mộtnghiêncứumangtínhđạođứcđúngnghĩaluônxemxétcânnhắctấtcảmọimặt liên quan đếnmột hoàn cảnh con người cụ thể.Nó tuyệt đốikhông táchbiệt nhữnggiá trị, hànhxử, cácmối quanhệvàphẩmchất cánhâncủaconngườirakhỏinhữngyếutốxãhộivàlịchsửhìnhthànhnênchúng.Nhờđómớitránhkhởisựphântáchsailầmgiữamộtbênlànhữngnhậnđịnhmangtínhđạođứcvàmộtbênlànhữngphântíchkhoahọc.Mộtnhậnđịnhđạođứcđúngnghĩacầnxemxéttấtcảnhữngsựvật,hiệntượngcó liênquanmộtcáchnghiêmkhắcnhất.Xét theonghĩanày thìCácMácchính làmộtnhàđạođứchọcđúngnghĩa theo truyền thốngcủaAristotle,chodùCácMáckhôngbaogiờbiếtmìnhlànhưvậy.

Hơnnữa,CácMácthuộcvềtruyềnthốngAristotlevĩđại,theođógiáolýkhông đơn thuần chỉ là một vấn đề của luật pháp, bổn phận chuẩnmực,nhữngđiềurănmàlàlàmthếnàođểsốngtựdonhất,trọnvẹnnhấtvàtựđápứngđượcnhiềunhất.GiáolýtrongquanniệmcủaCácMácrốtcụclàhạnhphúcvớichínhmình.Nhưngvìkhôngaicóthểsốngcuộcsốngbiệtlập,nênđạođức cũngphải kéo theo sự thamgia của chính trị.Tư tưởngAristotlecũnghoàntoànnhưvậy.

Vấnđềtâmlinhlạithuộcvềmộtthếgiớikhácnữa.Nhưngkhôngphảivềmộtthếgiớikhácnhưcácgiáosĩvẫnthườngquanniệm.Đólàmộtthếgiớikhácmànhữngngườicộngsảnmuốnxâyđắpnêntrongtươnglai,thaythếchocáithếgiớihiệntạirõràngđãtrởnênkhôngcòncầnthiếtnữa.Vànếuaiđókhôngquanniệmmộtthếgiớikháctheonghĩanàythìhẳnlàngườiđóchưahềbiếtsuyxétnhữnggìxungquanhmình.

[1]EtienneBalibar:TriếthọcMác (ThePhilosophyofMarx),London,1995,p.2.

[2]XemAlfredSchmidt:KháiniệmbảnchấtởMarx (TheConcept ofNatureinMarx),London,1971,p.24.

[3]AlfredSchmidt.Sđđ.p.26[4]AlfredSchmidt.Sđđ.p.25[5]Tácgiảsửdụnghìnhảnh thápngàđểchỉ tình trạngsốngkhépkín

không liên hệ với thực tế bên ngoài, chủ yếu là những triết gia thời xưa(ND).

[6] Jurgen Habermas: Kiến thức và những quan tâm của conngười(KnowledgeandHumanInterests),Oxford,1987,p.35.

[7]Kabbalahlàmộthệthốngtriếthọctôngiáokhẳngđịnhsựthấuhiểuđượcbảnchấtcủathầnthánh(ND).

[8]XemAlexCallinicos:NhữngtưtưởngcáchmạngcủaCácMác(TheRevolutionaryIdeasofKarlMarx),LondonvàSydney,1983,p.31.

[9] “Hệ tư tưởngĐức” tập 1, trongCácMác và Ăngghen: Toàn tập,NXB.Chínhtrịquốcgia,H.1995,t3,tr43.

[10] Dĩ nhiên câu này không có nghĩa là "đặt ra quá nhiều vấn đề".NhữngbạnđọcnàohiểunhưvậynênthamkhảoTừđiểntiếngAnhOxford.

[11] John Macmurray: Bản thân là tác nhân (The Self as Agent),London,1957,p.101.

[12] John Elster:Tìm hiểuMác (Making Sense ofMarx), Cambridge,1985,p.64.

[13]Muốnbiếthainghiêncứulýthúvềnhữngquanhệgiữahainhàtưtưởngnày,xemDavidRubinstein,MácvàWittgenstein:Trithức,GiáolývàChính trị (Marx and Wittgenstein: Knowledge, Morality and Politics),London, 1981, và G.Kitching và Nigel Pleasants (Chủ biên): Mác vàWittgenstein,London,2006.

[14]“HệtưtưởngĐức”,tập1,trongCácMácvàPh,Ăngghen:Toàntập,NXB.Chínhtrịquốcgia,H.1995,t.3,tr.37.

[15]TrongtácphẩmNhữngghichépvềVácnơ(NotesonWagner),MácsửdụngnhữngthuậtngữcủaFreudkhiviếtrằngconngườitrướctiênphânbiệt cácđối tượng trong thếgiới nhờđauđớnvà sung sướng, sauđómớiphânbiệtcáinào trongđó thỏamãnnhucầuvàcáinàokhông.Kiến thức,nhưtheoNietzche,bắtđầudướihìnhthứckiểmsoátnhữngđốitượngnày.Bởivậy,theocảMácvàNietzche,nócóquanhệvớikhảnăng.

[16]WilliamEmpson:Một số phác họa đồng quê (Some Versions ofPastoral),London,1966,p.114.

[17]TheodorAdorno:Lăngkính(Prisms),London,1967,p.260[18] Hannah Arendt (Chủ biên): Walter Benjamin: Illuminations,

London,1973,pp.256-257.[19] Xem “Góp phần phê phán khoa kinh tế chính trị - Lời tựa”,

trongCácMácvàĂngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H.1993,t13,tr.15.

[20] G.A.Cohen: Lịch sử, lao động và tự do (History, Labour andFreedom),Oxford,1988,p.178.

[21]XemS.H.Rigby:ĂngghenvàsựhìnhthànhchủnghĩaMác(EngelsandtheFormationofMarxism),Manchester,1992,p.233.

[22]XemFrancisWheen:KarlMarx,London,1999.[23]XemMaxBeer:Nămmươinămchủnghĩaxãhộiquốctế(Fiftyyear

ofInternationalSocialism),London,1935,p.74.

CHƯƠNG7

HIỆNNAYKHÔNGCÒNĐẤUTRANHGIAICẤP?

PHẢNBÁC:

NỗiámảnhchánngắtvềgiaicấpđãkhiếnchủnghĩaMácquáưlạchậu.Nhữngngười theochủnghĩaMácdườngnhưđãkhôngđểýrằng,hìnhảnhgiaicấpxãhộiđãthayđổikhôngcònnhậnrasovớingàyCácMácviếtnhữngtácphẩmcủamình.Cụthểlàgiaicấpcôngnhân,nhữngngườihọhìnhdungmộtcáchngâythơrằng,sẽđánhdấusựrađờicủachủ nghĩa xã hội, đã biếnmất hầu như không còn dấu vết. Ngày nay,chúng ta đang sống trongmột thế giới hòa đồng (social wold), nơi mànhữngvấnđềgiaicấpngàycàngítđi,tínhlưuđộngxãhộingàycànglớn,vàviệcbànluậnvềđấutranhgiaicấpcũngcổxưanhưbànluậnvềviệcthiêu chết những người dị giáo. Những người công nhân cách mạng,giốngnhưnhữngôngchủtưbảnđộcác, làđiềubịađặt trongtrí tưởngtượngcủanhữngngườitheochủnghĩaMác.

BIỆNGIẢI:

Chúngtathấyrằng,nhữngngườitheochủnghĩaMáccóvấnđềvớichủnghĩaxãhộikhôngtưởng.Đâylàmộtlýdovìsaohọphảnđốimộtcáchảotưởngrằng,chỉvìngàynaynhữngvịgiámđốcđiềuhànhcóthểchưngdiệnnhững chiếc giày thể thao hàng hiệu, nghe nhạc Range Against theMachine[1]1vàgiaicấpxãhộiđãbiếnmấtkhỏibềmặttráiđất.ChủnghĩaMáckhôngđịnhnghĩagiaicấptheophongcáchsống,địavị,thunhập,giọngnói,nghềnghiệphaytìnhtrạnggiađình.Nhữngngườiủnghộchủnghĩaxãhộikhôngphảiđấutranhhayđôikhihysinhquahàngthếkỷchỉđơngiảnđểchấmdứtthóitrưởnggiảhọclàmsang.

KháiniệmkỳquặccủangườiMỹvề"chủnghĩagiaicấp"dườngnhưchỉrarằnghầunhưgiaicấplàvấnđềtháiđộ.Tầnglớptrunglưunênngừngtỏrakhinhbỉgiai cấp laođộnggiốngnhưngườida trắngnên thôicảm thấymìnhcaocấphơnnhữngngườiMỹgốcPhi.NhưngchủnghĩaMáckhôngphảilàvấnđềtháiđộ.ĐốivớichủnghĩaMác,giốngnhưđứchạnhđốivớiAristotle,giaicấpkhôngphảilàvấnđềanhcảmthấythếnàomàlàanhđanglàmgì.Đólàvấnđềanhđangđứngởđâutrongmộtphươngthứcsảnxuấtcụthể–dùlànôlệ,nôngdântựcanhtác,táđiền,chủtưbản,tàiphiệt,ngườibánsức laođộng, tiểu tưsản,...ChủnghĩaMácchưabịđẩyđếnbướcphá

sảndonhữnghọc sinh trườngEton[2]2đãbắt đầu trở thànhnhữngngườikhông cóhọc thức, nhữnghoàng tửhoàng tộcnônmửa ra rãnhnướcbênngoàinhữnghộpđêm,haymộtsốnghithứccổxưađộcđáođãbịlumờbởichấtdungmôiphổbiếnđượcbiếtđếnlàtiền.Thựcra,việctầnglớpquýtộcchâuÂurấtvinhdựđượcđànđúmvớicasĩnhạcrốcMickJaggerrõràngkhôngthểđánhdấusựkhởiđầuchoxãhộikhôngcógiaicấp.

Chúngtađãnhiều lầnđượcnghenóiđếnsựbiếnmấtcủa tầng lớp laođộng...Tuynhiên,trướckhichúngtachuyểnsangchủđềđó,thìsựbiếnmấtkhông báo trước của giai cấp tư sản giàu sang truyền thống hay giai cấptrunglưubêntrênlàgì?NhưPerryAndersonđãviết,loạingườiđượckhắchọa một cách đáng nhớ bởi những tiểu thuyết gia nhưMarcel Proust vàThomasMannđềuđãbịtuyệtchủng.Andersonviết:"nhìnchunggiaicấptưsản,nhưBaudelairehayCácMác, IbsenhayRimbaud,GrozhayBrecht–thậm chí Sartre hay O`Hara – đều thuộc về quá khứ". Tuy nhiên, nhữngngườiủnghộchủnghĩaxãhộikhôngnênquáphấnkhíchbởicáophónày.NhưnhữnggìmàAnderson tiếp tụcbình luận:"thay thếchogiảngđườngvữngchắcđó làmộtbiển rộngnhữngdạng thứcphùdu, trôinổi–nhữngngườiđặtkếhoạch(projector)vànhữnggiámđốcquảnlý,kiểmtoánviênvàngườidọndẹpvệsinh,nhânviênchínhquyềnvànhữngkẻđầucơtưbảnhiệnđại:chứcnăngcủahệthốngtiềntệđượcbiếtđếnlàkhôngcótínhchấthaomònxãhộihaytínhđồngnhấtổnđịnh"[3]3.Giaicấpluônluônthayđổikết cấu của nó.Nhưng như thế không có nghĩa là nó hoàn toàn biếnmấtkhôngdấuvết.

Bảnchấtcủachủnghĩatưbảnlàlàmtiêutannhữngnétđộcđáo,đánhđổcác thứbậcvàpha trộnhổ lốnnhữngdạng thứcphongphúnhấtcủacuộcsốngvớinhau.Khôngcóhìnhthứcnàolaitạpvàmangtínhđanguyênhơn.Nếunóivềngườinàocầnbịbóclột,hệthốngnàysẽlàngườitheochủnghĩabìnhquânđángngưỡngmộ.Nóchống lại tôn ti trật tựnhưchủnghĩahậuhiệnđạivớiđạođứcgiảnhất, nhưngcũngbaodung rộng lượngnhưgiáohoàngpháiAnhđứngđắnnhất.Thậtđánglongạikhikhôngloạitrừaicả.Nơinàocóthểtạoralợinhuận,ngườidađenhaydatrắng,đànbàhayđànông,trẻconhayngườigià,nhữngvùnglâncậnởWakefieldhaynhữngngôilàngnông thônởSumatra,đềuđượcđốixửcôngbằngkhôngchêvàođâuđược.Hànghóakhôngkiểm traxemnhữngkháchhàng tiềmnăngcủanóhọcở trườngnàohoặccónóingọnghaykhông.Nó luônápđặtmộthìnhthứcthốngnhấtmàCácMáchoàntoànphảnđốinhưchúngtađãthấy.

Vìvậy,chúngtakhôngnênbấtngờrằngchủnghĩatưbảntiếnbộsẽnuôidưỡngảotưởngvềtìnhtrạngphigiaicấp.Đâykhôngđơngiảnlàmặttrước

củatòanhàmàđằngsauđóchếđộnàyđangchegiấunhữngbấtbìnhđẳng,màđây thuộcvềbảnchấtcủa loài thúvật.Tuyvậy,cónhững tươngphảnđángchúýgiữakhôngkhívuivẻthânmậttrongnhữngvănphònghiệnđạivớihệthốngtoàncầumàởđósựkhácbiệtgiữagiàusangvàquyềnlựclớnhơn bao giờ hết. Hệ thống cấp bậc lỗi thời ởmột số lĩnh vực kinh tế đãnhườngchỗchonhữngdạngthức,tổchứcphitậptrunghóa,dựavàomạnglưới,làmviệctheonhóm,phongphúthôngtin,gọinhautheotênthânmật,áokhôngcàikhuycổ.Nhưngvốnvẫntậptrungvàomộtsốítngườihơnbaogiờhết,vàcấpđộnghèotúngvàmấtquyềnsởhữutănglêntừnggiờ.Trongkhinhữngvigiámđốcđiềuhànhvuốtthẳngquầnjeansbêntrênđôigiàythểthaocủamình,thìhơnmộttriệungườikhắphànhtinhbịđóimỗingày.HầuhếtnhữngthànhphốlớnởphíaNamđịacầuđềulànhữngkhuổchuộthôihámđầyrẫybệnhtậtvàchậtchộiquámức,vànhữngngườisốngtrongkhuổchuộtchiếmmộtphầnbadânthànhthịtrêntoàncầu.Tổngsốngườinghèothành thị chiếm ít nhấtmột nửa dân số thế giới[4]. Trong khi đó,một sốngườiởphươngTâycốgắngtìmnhiệttìnhcủamìnhtheokinhPhúcÂmđểtruyềnbánềndânchủtựdođếnnhữngngườicònlại trêntráiđất,ởchínhcáinơimàvậnmệnhthếgiớiđangđượcquyếtđịnhbởimộtnhúmtậpđoànphươngTâychỉchịutráchnhiệmtrướckhôngaikhácngoàinhữngcổđôngcủahọ.

Mặc dù vậy, những người ủng hộ chủ nghĩa Mác không đơn thuần"chốnglại"tầnglớptưbản,nhưngườitachốnglạiviệcsănbắnthúrừnghayhútthuốclá.Chúngtađãthấyrằng,khôngaingưỡngmộnhữngthànhtựutolớncủahọhơnCácMác.Chínhbảnthânchủnghĩaxãhộicũngcầndựatrênnhữngthànhtựunày:sựphảnđốicươngquyếtđốivớichuyênchếchínhtrị,sựtíchlũycủacảiquymôlớnmanglạiviễncảnhchosựthịnhvượngchung,tôn trọngcánhân, tựdocôngdân,quyềndânchủ,mộtcộngđồngquốc tếthựcsự...Lịchsửgiaicấpđãtừngcóđượckhôngdễdàngbị loạibỏ.Nhưchúngtađãnói,chủnghĩa tưbảnđãchứngtỏ làmột lực lượngmangtínhgiảiphóngnhưngcũngđồngthờithảmkhốckhôngkém;vàchỉcóchủnghĩaMác,chứkhôngphảibấtkỳmộthọcthuyếtchínhtrịnàokhác,đãcốgắngtruyềntảimộtgiảithíchđúngđắnvềchủnghĩatưbản,kháchẳnvớisựtándươnghồđồhoặckết tộichụpmũ.Tuynhiên, trongsốnhữngmónquàtolớnmàchủnghĩatưbảnbanchothếgiới,cóthứngoàidựtínhđólàgiaicấpcôngnhân–mộtlựclượngxãhộimàchủnghĩatưbảnđãdựnglênvìnhữngmụcđích tư lợi của chínhnóđếnmứcgiai cấpnàyvềnguyên tắc cókhảnăngtiếpquảnlạichủnghĩatưbản.ĐâylàmộtlýdovìsaosựtrớtrêulạinằmngaytrongviễncảnhcủaCácMácvềlịchsử.Viễncảnhcủatrậttựtưbảnchủnghĩađãchứađựngmộtkhôngkhíuámsảnsinhrangườiđàomồchônchínhnó.

ChủnghĩaMáckhôngđặt trọng tâmvàogiai cấp côngnhânchỉvì nó

nhìnthấymộtsốưuđiểmxuấtsắccủalaođộng.Nhữngtênkẻtrộmvàchủngânhàngcũngphảilàmviệcvấtvả,nhưngCácMáckhôngnổitiếngbởisựđấutranhchonhữngloạingườinày(tuynhiên,ôngđãtừngviếtvềnhữngkẻtrèotườngkhoétváchtrongmộtbàivănkhôihàinhạilạihọcthuyếtkinhtếcủa chính ông). Như chúng ta đã thấy, chủ nghĩaMácmuốn thủ tiêu laođộngcàngnhiềucàng tốt.ChủnghĩaMáccũngkhôngđặt tầmquan trọngchínhtrịnhưvậyvàogiaicấpcôngnhânbởihọđượccholàbịchàđạpnhấttrongsốcácnhómxãhội.Có rấtnhiềunhómnhư thế–dândumục, sinhviên,ngườitịnạn,ngườigià,ngườithấtnghiệptạmthờivànhữngngườithấtnghiệp lâu năm – là những người nghèo túng hơn người lao động bìnhthường.GiaicấpcôngnhânvẫnkhôngngừnglàmốiquantâmđốivớinhữngngườiủnghộchủnghĩaMácngaycảkhihọcóđượcphòngvệsinh trongnhàhaytivimàu.Màđiểmquyếtđịnhnhấtchínhlàgiaicấpcôngnhâncóđượcvịtrítronglòngphươngthứcsảnxuấttưbảnchủnghĩa.Chỉcónhữngai tronghệthốngđó,đãquenvớicáchlàmviệc,đượcchủnghĩatưbảntổchứcthànhmộtlựclượngcókỹnăng,cóýthứctậpthểvàchínhtrịtỉnhtáo.Lànhữngngườikhôngthểthiếuđượcđốivớisựhoạtđộngthànhcôngcủachủnghĩatưbảnnhưngcólợiíchvậtchấtbịnólàmchosuygiảm,mớicókhảnăngtiếpquảnvàvậnhànhnóvìlợiíchcủatấccảmọingười.Khôngmộtchínhsáchgia trưởngthiệnchíhaynhữngngườikíchđộngbênngoàinàocóthểlàmđiềuđóvìhọ–điềuđómuốnnóirằngquantâmcủaCácMácđếngiaicấpcôngnhân(màdướithờiôngchiếmphầnlớndânsố)làkhôngthểtáchrờisựtôntrọngcủaôngđốivớinềndânchủ.

NếuCácMácgánchogiaicấpcôngnhân(vàmộtsốthứkhácnữa)tầmquan trọng như thế là vì ông coi họ là những người mang sứ mệnh giảiphóngchotấtcảloàingười.

"Ởsựhìnhthànhmộtgiaicấpbịtróibuộcbởinhữngxiềngxíchtriệtđể,mộtgiaicấpcủaxãhộicôngdânmàkhôngphảilàgiaicấpcủaxãhộicôngdân;ởsựhìnhthànhmộtlĩnhvựcdophảichịunhữngđaukhổphổbiếnmàcótínhchấtphổbiếnvàkhôngđòihỏimộtquyềnđặcthùnàocả,vìcáiđangđènặng lênnókhôngphải là sựvôquyềnđặc thùmà là sựvôquyềnnóichung, không còn có thể viện đến quyền lịch sử mà chỉ có thể viện đếnquyềncủaconngười...-tómlại,mộtlĩnhvựcbiểuhiệnsựmấtđihoàntoàncủaconngườivàdođóchỉcóthểhồisinhđượcbảnthânmìnhbằngcáchhồisinhconngườimộtcáchhoàn toàn.Kếtquảấycủasựgiải thểcủaxãhội,vớitínhcáchlàmộtđẳngcấpđặcthù,chínhlàgiaicấpvôsản"[5].

ĐốivớiCácMác,giaicấpcôngnhânvềýnghĩanàođólàmộtnhómxã

hộicụthể.Khôngchỉbởivìtheoông,nóbáohiệusựsailầmkéotheonhiềuloại sai lầm khác (chiến tranh đế quốc,mở rộng thuộc địa, đói kém, diệtchủng,sựtướcđoạtthiênnhiên,vàởmứcđộnàođólàchủnghĩaphânbiệtchủngtộcvàchếđộgiatrưởng),mànócòncóýnghĩatolớnvượtrangoàiviphạmcủachínhnó.Vớinghĩanày,nógiốngnhưanhchànggiơđầuchịubángtrongnhữngxãhộicổđại,bịđuổirakhỏithànhphốbởivìđạidiệnchotộiphạmphổbiến,nhưngcũngcùnglýdođómàcóđượcsứcmạnhđểtrởthànhnềnmóngcủamộttrậttựmới.Bởivì,giaicấpcôngnhânvừacầnthiếtchochếđộtưbảnchủnghĩa,đồngthờicũngbịchínhchếđộtưbảnloạitrừ,"cáigiaicấpmàkhôngphảilàmộtgiaicấp"nàylàmộtđiềubíẩnhaycâuhỏihócbúachưacólờigiải.Theonghĩađenhoàntoàn,nótạoratrậttựxãhội–màcảmộtcơngơiđồsộphảidựavàolựclượnglaođộngthầmlặng,bền bỉ của nó – nhưng nó lại không thể tìm thấy sự đại diện thực sự nàotrongtrật tựđó,khôngđượcthừanhậnđầyđủvềnhântínhcủanó.Nócókhảnănglaođộng,nhưngđồngthờicũngbịtướcquyềnsởhữu,vừacụthểlạivừaphổbiến,mộtphầnkhôngthểthiếucủaxãhộiloàingườinhưnglạikhônglàmộtcáigìcả.

Theonghĩađó,dochínhcáinềntảngcủaxãhộinàycótínhtựmâuthuẫnnêngiaicấpcôngnhânbáohiệuthờiđiểmmàởđótoànbộcơsởlôgiccủatrậttựđóbắtđầuphânhủyvàtanrã.Nólàbảobốicókhảnănglậtngượctình thếcủanềnvănminh,mộtnhân tốchắcchắnkhôngphảiởbên trongcũngkhôngphảiởbênngoài,mộtvịthếmàởđódạngthứcsựsốngđóbịbuộcphảiđươngđầuvớichínhmâuthuẫnhìnhthànhnênnó.Bởivìgiaicấpcôngnhânkhôngcólợiíchthựcsựtrongtìnhtrạngnguyêntrạng,nótrởnênphầnnàovôhìnhbêntrongnó;nhưngcùngvớilýdođó,nócóthểbáotrướcmộttươnglaithaythếkhác.Đólà"sựtanrã"củaxãhộitheochủnghĩaphủđịnhcủanó–sảnphẩmphếthảihaythứrácrưởimàtrậttựxãhộikhôngthểtìmđượcđúngnơidànhchonó.Theonghĩanày,nónhưlàmộtdấuhiệunàođóchosựpháhủyvàtáitạocănbảncầnthiếtđểbaogồmcảnó.Nhưngnócũnglàsựtanrãcủaxãhộihiệntạivớinghĩatíchcựchơn,vìkhigiaicấpcôngnhânnắmđượcchínhquyền,cuốicùngsẽthủtiêuhoàntoànxãhộicógiaicấp.Nhữngcánhânrốtcụcsẽkhôngcònchịusựràngbuộccủagiaicấpxãhội,vàsẽcókhảnăng tựphát triểnbản thân.Theonghĩanày,giaicấpcôngnhâncũngmangtính"phổbiến",bởi trongsựcốgắngthayđổihoàncảnh,họcũngcóthểrungchuônghạmàntoànbộbảntrườngcabẩnthỉucủaxãhộicógiaicấp.

Vìvậy,đâylạilàmộtsựtrớtrêuhaymâuthuẫnnữa–chỉthôngquagiaicấpthìgiaicấpmớichiếnthắngđược.NếuchủnghĩaMácquásaysưavớikhái niệm giai cấp, thì đó là vì nómuốn nhìn thấymặt sau của giai cấp.

ChínhCácMácdườngnhưđãcoigiaicấpxãhộinhưlàmộthìnhthứccủasựthahóa.Gọiconngườiđơnthuầnlà"côngnhân"hay"tưbản"làđểcheđinhữngtínhcáchriêngbiệtcủahọbêndướimộtphạmtrùvôhình.Nhưngsựthahóachỉcóthểđượcxóabỏtừbêntrong.Chỉbằngcáchthôngquagiaicấp, chấpnhậnnónhư làmột thực tếxãhộikhông thể tránhkhỏi thayvìmongướcnóbiếnmất,mớicóthểpháhủynó.Điềunàycũngđúngđốivớidân tộc và giới tính. Coi mỗi cá nhân là duy nhất cũng là chưa đủ, nhưnhữngngườiMỹtheochủnghĩatựdo(cólẽbaogồmcảtrùmtruyềnthôngDonald Trump và những kẻ giết người hàng loạt ở Boston – The BostonStrangler) coi ai cũng là "đặc biệt". Theomột nghĩa nào đó thì việcmọingườiẩndanhtậptrungvớinhaucóthểcoilàsựthahóa,nhưngtheonghĩakhác, nó lại là điều kiện cho sự giải phóng họ. Lại một lần nữa, lịch sửchuyểnđộngbằngmặt"xấu"củanó.NhữngngườitheochủnghĩatựdođầythiệnchímàcoimỗithànhviêncủaPhongtràoGiảiphóngRuritania[6]nhưmộtcánhânduynhấtđãkhôngnắmbắtđượcmụcđíchcủaphongtràonày.MụcđíchcủanólàlàmchonhữngngườiRuritaniacóthểthựcsựtựdolàchínhmình.Tuynhiên,nếungaybâygiờhọđượcnhưthế,họcóthểkhôngcầnPhongtràoGiảiphóng.

ViệcchủnghĩaMácnhìnxavượtrangoàigiaicấpcôngnhânkhixemxétnócònmangmộtýnghĩakhácnữa.Khôngmộtngườiủnghộchủnghĩaxãhộicótựtrọngnàotừngtinrằnggiaicấpcôngnhâncóthểtựmìnhhạbệchủnghĩatưbản.Chỉgòéplàmđồngminhchínhtrịthôiđãcóthểcoilàmộtnhiệmvụnảnchí.ChínhCácMácđãnghĩrằng,giaicấpcôngnhânnênủnghộgiaicấpnôngdântiểutưsản,khôngchỉởnhữngnướcPháp,NgavàĐức,nơimàcôngnhâncôngnghiệpvẫncònít.NhữngngườiBônsêvíchcũngđãtìmcáchvunđắpmộtmặt trận liênminhcủacôngnhân,nôngdânnghèo,quânnhân,thủythủ,tríthứcthànhthịv.v...

Khía cạnhnày cóđiểmđáng lưuý lànhữngngườivô sảnđầu tiên lạikhôngphảilànhữngnamthanhniêncổxanh.Màđólạilànhữngngườiphụnữthuộctầnglớpdướitrongxãhộicổđại.Từ"giaicấpvôsản"bắtnguồntừtiếngLatinhlà"conđẻ",cónghĩalà,nhữngngườiquánghèochỉcóthểphụcvụnhànướcbằngdạconcủamình.Doquáthiếuthốnkhôngthểđónggópchocuộcsốngkinhtếbằngbấtkỳcáchnàokhác,nhữngngườiphụnữnàytạo ra lực lượng lao động dưới dạng trẻ em.Họ không có gì để giao nộpngoàithànhquảcủacơthểhọ.Cáimàxãhộiyêucầuởhọkhôngphảilàsảnxuấtmàlàtáisảnxuất.Giaicấpvôsảnbắtđầucuộcsốngtừnhữngthứnằmngoàiquá trình laođộngchứkhôngphảinằmbên trongquá trìnhđó.Thếnhưng,côngviệcvấtvảmàhọphảichịuđựngcònđauđớnhơnlàđipháđá.

Ngàynay,trongkỷnguyêncủanhữngxínghiệpbóclộtcôngnhântàntệ

và laođộngcôngnghiệpởThếgiới thứba,ngườivôsảnđiểnhìnhvẫn làphụnữ.CôngviệclaođộngtríócdướithờiVictoriahầuhếtđượcthựchiệnbởinhữngngườiđànông thuộc tầng lớp trung lưubêndưới thìngàynay,phầnlớndànhchocôngnhânnữ,nhữngngườithườngđượctrảlươngíthơncôngnhânnamlaođộngchântaykhôngcókỹthuật.Cũngchínhnhữngphụnữ là những người cung cấp nhân viên cho sự bành trướng rộng lớn củanhữngcôngviệcbánhàngvàvănphòngkhingànhcôngnghiệpnặng suygiảmmạnhsauThếchiến thứnhất.Trong thờicủaCácMác,nhómnhữngngười làmcôngăn lương lớnnhấtkhôngphải làgiai cấpcôngnhâncôngnghiệpmàlàđầytớtrongnhà,hầuhếtlàphụnữ.

Vìvậy,giaicấpcôngnhânkhôngphảiluônluônlàđànông,khỏemạnhvàkhéo tayvớimộtchiếcbúa tạ.Nếubạnnghĩ theocáchđó,bạnsẽ thấysửngsốtbởituyênbốcủanhàđịalýDavidHarveyrằng:"giaicấpvôsảnthếgiớichưabaogiờnhiềunhưhiệnnay"[7].Nếugiaicấpcôngnhâncónghĩalànhữngcôngnhânnhàmáycổxanh,thìxãhộitưbảnchủnghĩatiêntiếnthựcsựgiảmrõrệt–mặcdù,mộtphầnlàdonhữngcôngviệcnhưvậyđãđượcxuấtkhẩu sangnhữngvùngnghèonànhơn trên thếgiới.Tuynhiên,đúng làviệc làm trongngànhcôngnghiệp trênphạmvi toàn cầuđãgiảmxuống.NgaycảkhinướcAnhlàphânxưởngcủathếgiới,nhữngngườigiúpviệc trong gia đình và những người lao động nông nghiệp vẫn nhiều hơncôngnhânchếtạo[8].Xuhướnggiảmlaođộngchântayvàtănglaođộngtríóckhôngphảilàhiệntượng"hậuhiệnđại".Tráilại,cóthểthấyđiềuđóngaytừnhữngngàyđầucủathếkỷXX.

CácMáckhôngchorằng,bạnphảilaođộngchântayđểđượccoilàgiaicấpcôngnhân.Vídụ,trongbộTưbản,ôngxếpnhữngngườilaođộngtrongngành thươngmại cùng hạng với công nhân công nghiệp, và không đồngnhấthoàntoàngiaicấpvôsảnvớicáiđượcgọilàcôngnhânsảnxuấttheonghĩalànhữngngườitrựctiếptạorahànghóa.Đúnghơnlàgiaicấpcôngnhânbaogồmtấtcảnhữngngườibịépbánsứclaođộngcủamìnhchotưbản,nhữngngườitiềutụyvìnhữngkỷluậthàkhắcvànhữngngườikhôngcóhoặccórấtítquyềnkiểmsoátđiềukiệnlaođộngcủamình.Nóimộtcáchtiêucực,chúngtacóthểmôtảhọlànhữngngườiđượcnhiềulợinhấtnếuchủnghĩatưbảnsụpđổ.Theonghĩanày,nhữnglaođộngcổtrắngtầnglớpdưới, thường lànhữngngườikhôngcókỹ thuật, lương thấp,việc làmbấpbênhvàkhôngcótiếngnóitrongquátrìnhlaođộngđượctínhtrongnhómđó.Cócảgiaicấpcôngnhânlaođộngtríóccũngnhưlaođộngcôngnghiệp,baogồmrấtnhiềucôngnhânkỹthuật,vănphòngvàhànhchínhbịtướcđisựtựchủvàquyềncủamình.Chúngtanênnhớlại,giaicấpkhôngchỉlàvấnđềvềsởhữuhợppháptrừutượngmàcònlàkhảnăngtriểnkhaisứcmạnh

củamìnhđốivớingườikhácnhờlợithếcủachínhmình.

Trong số những người mong muốn chủ trì lễ tang của giai cấp côngnhân,rấtnhiềungườixuấtthântừsựpháttriểnghêgớmcủalĩnhvựcdịchvụ,thôngtinliênlạc.Sựquáđộtừcôngnghiệpđếnchủnghĩatưbản"cuốicùng", chủ nghĩa tư bản "tiêu dùng", chủ nghĩa tư bản "hậu côngnghiệp"hoặc"hậuhiệnđại"thựcsựđãkéotheomộtsốthayđổiđángkể,nhưtađãthấygầnđây.Nhưngchúngtacũngthấyrằng,khônggìtrongsốnàythaythếđược bản chất cơ bản của những mối quan hệ sở hữu tư bản chủ nghĩa.Ngượclại,nhữngthayđổinhưvậy,nhữngthayđổinhưvậyhầunhưlàđểmởrộngvàcủngcốchúng.Cũngcầnnhớlạirằng,côngviệctronglĩnhvựcdịchvụcũngcó thểnặngnhọc,bẩn thỉuvàkhông thúvịnhưnhữngcôngviệctrongngànhcôngnghiệptruyềnthống.ChúngtakhôngnhữngphảinghĩđếnnhữngbếptrưởngsangtrọngvànhânviêntiếptânởPhốHarleymàcònnghĩđếncôngnhânbốcvác,vậntải,dọnphếthải,bưuđiện,bệnhviện,vệsinhvàcungcấpthựcphẩm.Quảthựclà,hầunhưkhôngnhìnthấyđượcsựkhácbiệtgiữacôngnhândịchvụvàchếtạonếuxétvềlương,điềukiệnlàmviệcvàquảnlýgiámsát.Nhữngngườilàmviệcởtổngđàicũngbịbóclộtgiốngnhưnhữngngườilaođộngcựcnhọcởmỏthan.Gọitênlà"dịchvụ"hay"laođộngcổtrắng"làmmờnhạtnhữngkhácbiệttolớngiữaphicônghàngkhôngvànhânviênbảovệbệnhviện,haycôngchứccấpcaovànữphụcvụkháchsạn.NhưJulesTownshendbìnhluận:"Việcphânloạicôngnhân laođộng tríócở lớpdưới,nhữngngườikhôngkiểmsoátđượccôngviệccủamình,phảichịulươngthấpvàviệclàmbấpbênh,khôngthuộcgiaicấpcôngnhânlàcóvấnđề"[9].

Trongmọi trườnghợp, bản thânngành côngnghiệpdịchvụ liênquanđến rất nhiều hàng hóa chế tạo. Nếu công nhân công nghiệp bị xếp dướinhânviênngânhàngvànhânviênphụcvụquánrượu,thìtấtthảyquầythungân,bànlàmviệc,quầybánrượu,máytínhvàmáyrúttiềnmặtởđâura?Một nữ nhân viên phục vụ, tài xế, trợ giảng hay thợ sữamáy tính khôngđượctínhlàtầnglớptrunglưuđơngiảnvìhọkhôngsảnxuấtranhữngsảnphẩmhữuhình.Nếuxétđếnlợiíchvậtchấtthìhọcũngcónhiềulợiíchkhithiếtlậpmộttrậttựxãhộicôngbằnghơnnhưđốivớinhữngngườinôlệbịbóclộtnhấtvậy.Chúngtacũngnênnhớrằng,mộtlựclượnglớnngườinghỉhưu,thấtnghiệpvàbệnhtậtkinhniên,cùngvớinhữngngườikhôngcónghềnghiệpổnđịnh,khôngphảilàmộtbộphậncốđịnhcủaquátrìnhlaođộng"chính thức" nhưng là những người chắc chắn được tính là giai cấp côngnhân.

Đúnglàcôngviệcvềkỹthuật,hànhchínhvàquảntrịđãtănglênmạnhmẽ,vìchủnghĩatưbảnsửdụngcôngnghệđểsảnxuấtđượcnhiềusảnphẩm

hơntrongkhicầnítnhâncônghơn.ThếnhưngnếuđiềunàykhôngbácbỏchủnghĩaMácthìmộtphầnlàbởichínhCácMáccựckỳlưuýđếnnó.TừgiữathếkỷXIX,ôngđãviếtvề"sựgiatăngliêntụccủatầnglớptrunglưu",trongđóôngphêphánmônkinh tếchính trịchính thốngđãbỏsótvấnđềnày.Đâylànhữngngười"đứngởgiữaranhgiới,mộtbênlàcôngnhân,cònbênkialạilànhàtưbản"[10]–mộtcáchdiễnđạtvừađủđểlàmmấtuytíncâuchuyệnhoangđườngrằng,CácMácbiếnsựphứctạpcủaxãhộihiệnđạithànhhaigiaicấphoàntoànphâncực.Trongthựctế,mộtnhàphântíchlậpluậnrằng,ôngđãnhìn thấy trướcsựbiếnmất thựcsựcủagiaicấpvôsảngiống như ta đã biết dưới thời của ông. Không phải bị lật đổ bởi nhữngngườitướcquyềnsởhữuvànghèođói,màchủnghĩatưbảnhạbệbởisựápdụngkhoahọckỹthuậttiếnbộvàosảnxuất,mộthoàncảnhcóthểđemlạimộtxãhộicủanhữngcánhântựdovàbìnhđẳng.Bất luậnnghĩgìvề tácphẩmnàycủaCácMác,khôngcógìnghingờrằngôngđãnhậnthứcrõràngvềviệc làmthếnàomàphương thứcsảnxuất tưbảnchủnghĩangàycàngsản sinh ra nhiều lao động chuyênmôn và kỹ thuật như vậy.Ông đã nóitrongtácphẩmGrundrissevề"kiếnthứcxãhộitổngquátđangtrởthànhlựclượngsảnxuấttrựctiếp",mộtcụmtừhìnhdungtrướcchocáimàhiệnnayngườitagọilàxãhộithôngtin.

Thếnhưng,sựphổbiếncủalĩnhvựckỹthuậtvàquảnlýhànhchínhđãkhiếnchođườngranhgiớikhôngngừngmờnhạtgiữagiaicấpcôngnhânvàtầng lớp trung lưu.Côngnghệ thông tinmớibáohiệu sựbiếnmấtcủa rấtnhiều công việc truyền thống, cùng với tình trạng giảmmạnh sự ổn địnhkinhtế,cơcấuviệclàmổnđịnhvàthiênhướngnghềnghiệp.Mộtảnhhưởngcủanólàlàmgiatăngquátrìnhvôsảnhóanhữngnhàchuyênmôn,cùngvớitìnhtrạngtáivôsảnhóarấtnhiềucôngnhâncôngnghiệp.NhưJohnGraychỉ rõ: "Tầng lớp trung lưuđangđanggặp lại tình trạngkinh tếbấpbênhkhôngcótàisảnđãtừnglàmkhổsởgiaicấpvôsảnthếkỷXIX"[11].Nhiềungườitrongsốđómàtheotruyềnthốngsẽbịgánmácgiaicấptrunglưubậcthấp–giáoviên,côngnhânxãhội,kỹsư,nhàbáo,mụcsựbậctrungvàviênchứchànhchính–thìnayphảichấpnhậnmộtquátrìnhvôsảnhóatànnhẫn,bởivìhọphảichịumộtsứcéptừnhữngkỷluậtquảnlýchặtchẽ.Vàđiềunàycónghĩalàhọcũngbịlôicuốnvàosựnghiệpcủagiaicấpcôngnhânkhicómộtcuộckhủnghoảngchínhtrị.

Tấtnhiên, sẽ làđiều tuyệtvờichonhữngngười theochủnghĩaxãhộinếunhữngvị giámđốc, quản lývà cácnhàquản trị kinhdoanhhàngđầucũngđấutranhvìsựnghiệpcủahọ.NhữngngườiMác-xítkhônghềchốnglạinhữngquantòa,ngôisaonhạcrock,trùmtruyềnthôngvànhữngvịtướnglĩnhđangnhiệttìnhgianhậphàngngũcủahọ.KhôngcógìngăncấmRupert

MurdochvàParisHilton,miễnlàhọchứngtỏđãbiếtănnănhốilỗivàtrảiquamột thờigiansámhối lâudài.Thậmchí,MartinAmisvàTomCruisecũngcóthểđượctraotưcáchlàmthànhviêntạmthời.Dođịavịxãhộivàtìnhtrạngtàisảncủamình,đúnglànhữngcánhânnàythườngcóxuhướnggắnbóvớichếđộhiệnhành.Tuynhiên,nếuvìmộtvàilýdolạlùngnàođóvìlợiíchcủacácnhàthiếtkếthờitrangchứkhôngphảicủanhânviênbưuđiệnmuốnchếđộđókếtthúc,thìnhữngngườiMác-xítsẽtậptrungsựchúýchínhtrịcủahọvàonhữngnhàthiếtkếthờitrangvàphảnđốimạnhmẽsựtiếnbộcủanhânviênbưuđiện.

Vìvậy,vấnđềkhônghềrõràngnhưnhữngnhàlýluậnvềCái-chết-của-công-nhânđãđưara.Trênđỉnhcủaxãhộibậc thang,chúng ta thấyrõcáigọilàgiaicấpcầmquyền,mặcdùđókhônghềlàâmmưucủanhữngkẻxấuxatheochủnghĩatưbản.Độingũcủahọbaogồmquýtộc,quantòa,luậtsưvàgiáosĩ,ôngtrùmtruyềnthông,sĩquanquânđộicaocấpvàbìnhluậnviênbáochí, chính trị gia, sĩ quan cảnh sát vàviên chứcnhànước, giảngviên(mộtvàingườitrongsốhọlàkẻphảnbộichínhtrị),đạiđịachủ,nhânviênngânhàng,môigiớichứngkhoán,nhàtưbảncôngnghiệp,lãnhđạocaocấp,hiệutrưởngcáctrườngcông...Hầuhếtbảnthânhọkhôngphảilànhàtưbản,nhưngmộtcáchgiántiếphọlạiđóngvaitròlàtácnhâncủatưbản.Dùhọkhôngsốngdựavàotưbản,tônhượnghaythuthậptừlươngcũngchẳngcógìkhácbiệt.Khôngphảitấtcảnhữngngườikiếmđượctiềnhaylươngđềulàgiaicấpcôngnhân.LấycôcasĩBritneySpearslàmvídụ.Bêndướitầngxãhộicaonhấtnàylànhiềutầngxãhộitrunglưukhácgồmnhữnggiámđốc,nhàkhoahọc,quảnlý,viênchức...Vànhữngnhómngườinàychiếmmộttỷlệ lớn trongdân số thếgiới.ChrisHarmanước tính, quymôcủagiai cấpcôngnhân toàncầuvàokhoảnghai tỷngười,hayvớiconsố tương tự tùythuộcnhiềuvàocùngmộtcơsởlậpluậnkinhtế[12].Mộtướctínhkháccholà khoảng ba tỷ người[13]. Giai cấp công nhân dường như đã biến mất,giốnghệtsựmấttíchcủaHuântướcLucan[14].

Khôngnênquênmộtsốlượnglớndânsốthếgiớisốngởnhữngkhuổchuộtđangtăngnhanhmộtcáchđángkinhngạc.Nếunhữngngườisốngởkhuổchuộtchưachiếmhầuhếtdânsốthànhthịtoàncầu,thìhọsẽsớmlàmđượcđiềuđó.Nhữngngườinàykhôngphảimộtphầncủagiaicấpcôngnhântheonghĩacổđiểncủathuậtngữnày,nhưnghọhoàntoànkhôngđứngngoàiquátrìnhsảnxuất.Họcóxuhướngthamgiakhôngổnđịnhvàoquátrìnhđó,làm những công việc lương thấp, không được đào tạo hay được bảo vệ,khôngcóhợpđồng,quyềnlợi,quảnlýhaykhảnăngthươnglượng.Họbaogồmnhữngngười bán rong, nhânviênbánquần áo, người bánđồ ăn, gáiđiếm, laođộng trẻem,ngườiđạpxebagác,đày tớ trongnhàvànhàkinh

doanhtưnhânnhỏlẻ.ChínhCácMáccũngphânbiệtnhữngtầnglớpkhácnhaucủanhữngngườithấtnghiệp;vànhữnggìCácMácnóivềthấtnghiệp"trôinổi"haylaođộnglúccólúckhôngtrongthờicủaông,nhữngngườimàôngvẫncoilàgiaicấpcôngnhân,cóvẻgiốngnhưtìnhtrạngcủarấtnhiềungườisốngtrongkhuổchuộthiệnnay.Nếuhọkhôngthườngxuyênbịbóclột, thì chắc chắn họ vẫn gặp rất nhiều khó khăn về kinh tế; và cùng vớinhau, họ hình thành nên cộng đồng xã hội phát triển nhanh nhất nhất thếgiới.Nếuhọcó thểdễdàng làmmồichonhữngphong trào tôngiáophảnđộngthìhọcũngcóthểtậphợpnhữnghànhđộngphảnkhángchínhtrịấntượng.ỞMỹLatinhhiệnnay,nềnkinhtếkhôngchínhthứcnàysửdụnghơnmộtnửalựclượnglaođộng.Họhìnhthànhnênmộtgiaicấpvôsảnkhôngchínhthứcmàđãchứngtỏkhảnăngtổchứcchínhtrịtốtcủamình;vànếuhọnổidậychốnglạinhữngtìnhtrạngthảmkhốccủamình,thìkhôngcógìnghingờrằnghệthốngtưbảnchủnghĩathếgiớisẽlunglaytậngốcrễ.

CácMáccho rằng, sự tập trungcôngnhân trongnhàmáy làđiềukiệntiên quyết cho giải phóng chính trị. Bằng việc tập hợp công nhân lại vìnhữngmụcđíchtưlợicủachínhhọ,chủnghĩatưbảnđãtạoranhữngđiềukiệnmàhọcóthểtổchứcvềmặcchínhtrị,điềumànhàcầmquyềnkhônghềnghĩđến.Chủnghĩatưbảnkhôngthểtồntạimàkhôngcógiaicấpcôngnhân,trongkhigiaicấpcôngnhâncóthểpháttriểnthịnhvượnghơnnhiềunếukhôngcóchủnghĩatưbản.Nhữngngườisốngtrongkhuổchuộtởcácthànhphốlớntrênthếgiớikhôngđượctổchứcvìmụcđíchsảnxuất,nhưngkhôngcó lýdogìđểcho rằng,đây lànơiduynhấtmànhữngngườikhốnkhổtrêntráiđấtcóthểhiệplựclạiđểthayđổi tìnhtrạngcủamình.Giốngnhưgiaicấpvôsảncổđiển,họtồntạinhưmộttậpthể,cólợiíchnhấtkhikết thúc trật tự thế giới hiện đại, và không còn gì để mất ngoài xiềngxích[15].

Vậythì,sựtiêuvongcủagiaicấpcôngnhânđãbịquáphóngđại.Ngườitađãnóiđếnsựthayđổicủanhữngvòngtrònđẳngphươngtừgiaicấpđếndân tộc,giới tínhvàchủnghĩahậu thựcdân.Chúng tacó thểkiểmchứngđiềunàysau.Trongkhichờđợi,chúngtanênnhớrằng,chỉnhữngngườicoigiaicấplàvấnđềnhữngôngchủnhàmáyquầnáobảnhbaovànhữngcôngnhânlemluốcmớicóthểnắmđượckháiniệmđơngiảnnhưvậy.TinrằnggiaicấpđãchếtgiốngnhưChiến tranh lạnh,họchuyểnsangvănhóa,bảnsắc,tínhdântộcvàgiớitình.Tuynhiên,trongthếgiớingàynay,nhữngđiềunàycũnggắnbóvớigiaicấpxãhộinhưtrướcđây.

[1]MộtbannhạcrocknổitiếngcủaMỹnhữngnăm1980(ND).[2]TrườngEtonđượcthànhlậpnăm1440bởivuaHenryVIcủaAnh,là

mộttrườngcôngđàotạonhữnghọcsinhnammànhiềungườitrongsốnàysaunàytrởthànhnhữngngườinổitiếng(ND).

[3]PerryAnderson:Nguồn gốc của tính hậu hiện đại (TheOrigins ofPostmodernity),London,1998,tr.85.

[4] Xem Mike Davis:Hành tinh ổ chuột (Planet of Slums), London,2006,tr.25.

[5]“GópphầnphêphántriếthọcphápquyềncủaHêghen-Lờinóiđầu”,trongCácMácvàPh.Ăngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H2002,t.1,tr.588.

[6]Ruritania làmột vương quốc viễn tưởng nằm chính giữa châuÂu,được hình thành từ ba tác phẩm của nhà vănAnthonyHope (1863-1933)(ND).

[7] Xem Leo Panitch và Colin Leys (Đồng chủ biên): The SocialistRegister,NewYork,1998,tr.68.

[8] Tôi dựa trên những tính toán của Alex Callinicos và ChrisHarman:Những thay đổi của giai cấp công nhân(The ChangingWorkingClass),LondonandMelbourne,1987;LindseyGerman:Vấnđềgiaicấp(AQuestion of Class), London, 1996; và Chris Harman:Những người côngnhân của thế giới (The Workers of the World), Tạp chí InternationalSocialism,số96,8-2002.

[9]JulesTownshend:ChínhtrịhọccủachủnghĩaMác(ThePoliticsofMarxism),LondonandNewYork,1996,tr.237.

[10] Tom Bottomore (Chủ biên): Luận giải về Mác (Interpretation ofMarx),Oxford,1968,tr.19.

[11]JohnGray:Bìnhminhgiảtạo:Nhữngảotưởngvềchủnghĩatưbảntoàncầu(FalseDawn:TheDelusionsofGlobalCapitalism),London,2002,tr.111.

[12]ChirsHarman:Nhữngngườicôngnhâncủathếgiới (TheWorkersoftheWorld).Đểcósosánhtươngphảnvềgiaicấpcôngnhân,thamkhảoG.A.Cohen:Nếubạnlàmộtngườitheochủnghĩabìnhquân,tạisaobạnlạigiàu thế (If You'rean Egalitarian, How Come You're So Rich?), London,2000.

[13] Xem Perry Anderson: New Left Review, no.48(November/December2007),tr.29.

[14]ĐểcácbạnđọcrõhơnvềtộiáccủatầnglớpbêntrênởAnh,HuântướcLucan làmộtnhàquý tộcngườiAnhđượccho làđãgiết chếtngườigiúpviệccủamìnhvàbiếnmấtkhôngđểlạidấuvếtnhiềunămtrướcđây.

[15]SlvojZizekđãnóivậytrong:Bảovệsựnghiệpđãmất(InDefenseofLostCauses),London,2008,tr.425.Đểbiếtsựgiảithíchtuyệtvờivềtìnhtrạngkhuổchuộthiệnnay,xemMikeDavis:Hànhtinhổchuột(PlanetofSlums),London,2006.

CHƯƠNG8

CHỦNGHĨAMARXĐỐILẬPVỚIDÂNCHỦ?

PHẢNBÁC:

NhữngngườiMác-xítlànhữngngườicổvũchohànhđộngchínhtrịbạolực.Họkhôngtánthànhbiệnphápcảitổdầndầnvàônhòa,màthayvàođólàsựlựachọnnhữngcuộchỗnloạnvấymáu.Mộtnhómthiểusốnhữngkẻnổidậyvùnglên,lậtđổchínhphủvàápđặtýchícủamìnhlênđạiđasố.Đây làmột trongsốnhữngđiềukhiếnchochủnghĩaMácvàdânchủkhôngthểsongsongcùngtồntại.Bởivìhọthườngcoiđạođứcchỉlàtưtưởngthuầntúy,nếunhữngngườiMác-xítkhôngbịrơivàotìnhtrạnglộnxộnthìquanđiểmchínhtrịcủahọsẽápđặtlêntoàndânchúng.Mặcdùmụcđíchđãbiệnminhchonhữngphươngtiệnấy,songđãcórấtnhiềungườiphảibỏmạngtrongquátrìnhnày.

BIỆNGIẢI:

Ýniệmvềcáchmạngthườnggợilênnhữnghìnhảnhbạolựcvàsựhỗnloạn.Điềunàyđối lậpvớicảicáchxãhội, lànhữnggìmàchúng tacóxuhướngcoilàhòabình,ônhòavàdiễntiếndầndần.Tuynhiên,đólàmộtsựđốilậpsailầm.Nhiềucảicáchđãtừnglàbấtcứthứgìngoạitrừhòabình.LấyvídụvềphongtràodânquyềnởHoaKỳ,mộtphongtràokhônghềcótínhcáchmạngnhưnggâyrachếtchóc,đánhlộn,phânbiệtchủngtộcvàđànáp tànbạo.ỞnhữngnướcMỹLatinh thuộcđịacủa thếkỷXVIIIvàXIX,mọicốgắngchocảicáchdânchủđềulàmbùnglênxungđộtbạolựcxãhội.

Mộtsốcuộccáchmạng,ngượclại, lạidiễnrakháhòabình.Cónhữngcuộccáchmạngnhunglụabêncạnhnhữngcuộccáchmạngbạolực.KhôngcónhiềungườichếttrongcuộcnổidậyởDublinnăm1916,cuộcnổidậyđãdẫntớiđộclậpmộtphầnchoAilen.CuộccáchmạngBônsêvíchnăm1917cũngcóítmáuđổđếnđángngạcnhiên.Thựctế,việctiếpquảnnhữngvịtríthenchốtởMátxcơvađượchoànthànhmàkhôngmộttiếngsúngnổ.Chínhphủ,theolờicủaIsaacDeutscher,"bịhấtnhẹnhàngrakhỏichỗ"[1]1,sựủnghộcủaquầnchúngnhândânđốivớinhữngngườinổidậylàquálớn.KhihệthốngXôviếtđổvỡhơnbảymươinămsau,phầnđấtđairộnglớnvớimộtlịchsửxungđộtbạotànnàyđãsụpđổmàkhôngđổnhiềumáu,giốngnhưnhữnggìđãdiễnratrongnhữngngàynóthànhlập.

Đúng làmộtcuộcnộichiếnđẫmmáuđã theosátngaysaucáchmạngBônsêvích.Nhưngđấylàbởivìtrậttựxãhộimớixuấthiệncùngvớisựtấncôngcủalựclượngcánhhữucũngnhưngoạixâm.QuânđộiAnhvàPhápđãrasứcủnghộlựclượngBạchvệphảncáchmạng.

ĐốivớichủnghĩaMác,mộtcuộccáchmạngkhôngđượcmôtảbởiviệcnókéotheobaonhiêubạolực.Đócũngkhôngphảilàmộtcuộclậtđổhoàntoàn.NướcNgađãkhôngthứcdậytrongbuổisángsaucáchmạngBôn-sê-víchđểchợtnhậnthấytấtcảquanhệthịtrườngđãbịxóabỏvàtoànbộnềncôngnghiệpgiờđâythuộcsởhữunhànước.Ngượclại,thịtrườngvàsởhữutưnhânđã tồn tạimột thờigiandàisaukhinhữngngườiBôn-sê-vích tiếnhànhxóabỏmộtcáchdầndần.Đảngcánhtảđãsửdụngđườnglốiủnghộgiaicấpnôngdân.Khônghềcóviệcépbuộcvàohợptácnôngnghiệp;thayvàođó,quátrìnhnàydiễnradầndầnvànhậnđượcsựđồngthuận.

Cáccuộccáchmạngthườngđượcchuẩnbịtrongmộtthờigiandài,vàcóthểmất hàng thếkỷđểđạt đượcmụcđích.Giai cấp trung lưuở châuÂukhôngxóabỏchếđộphongkiếnquamộtđêm.Giànhquyềnlựcchínhtrịlàmộthànhđộngtrướcmắt;thayđổiphongtụctậpquán,thểchếvàthóiquencủaxãhội kéodài hơn rất nhiều.Bạn có thể tổ chức toànbộngành côngnghiệptheophươngthứcxãhộichủnghĩabằngmộtmệnhlệnhchínhphủ,nhưngchỉmộtmìnhphápluậtkhôngthểsảnsinhranhữngconngườicảmnhậnvàcưxửkhácvớiôngbàcủahọ.Điềuđóphảicómộtquátrìnhthayđổivềgiáodụcvàvănhóalâudài.

Nhữngngườinghingờtínhkhảthicủasựthayđổinhưthếnênnhìnkỹlạibảnthânmình.BảnthânchúngtaởnướcAnhthờihiệnđạilàsảnphẩmcủamộtquátrìnhlâudài,mộtcuộccáchmạngđạttớiđỉnhđiểmvàothếkỷXVII, và dấu ấn thành công của nó là ở chỗ hầu hết chúng ta hoàn toànkhôngbiếtvềthựctếđó.Nhữngcuộccáchmạngthànhcônglànhữngcuộccáchmạngkếtthúcbằngviệcxóasạchmọidấuvếtcủachínhchúng.Đểlàmđược như vậy, chúng làm cho hoàn cảnh đấu tranh dường như xuất hiệnhoàn toàn tự nhiên.Như thế, chúng khá giống như việc sinh đẻ.Để hoạtđộngnhưmộtconngười"bìnhthường",chúngtaphảiquênđinỗiđauvàsợhãivềsựsinhsảncủachúng ta.Nguồngốc thườnggâyđau thương,dù làcủa cá nhân hay nhà nước chính trị. Các Mác nhắc nhở chúng ta trongcuốnTưbản rằng, nhànướcAnhhiệnđại, đượcxâydựng trên sựbóc lộtthậmtệnhữngngườivôsảnxuấtthântừnôngdân,đãxuấthiệnnhuốmđầymáuvàvấybẩntừđầuđếnchân.Đấylàmộtlýdotạisaoôngchắcsẽphảikinhsợkhichứngkiếnsự thànhthịhóamộtcáchcưỡngépcủaStalinvớigiaicấpnôngdânNga.Hầuhếtcácnhànướcchínhtrịđềuxuấthiệnthôngquacáchmạng,xâmlược,chiếmđóng,cướpđoạthayhủydiệt(trongtrường

hợp của những xã hội nhưHoaKỳ). Nhà nước thành công là những nhànước thành công trong việc quét sạch lịch sử đẫmmáu này khỏi tâm trínhữngcôngdâncủachúng.Nhữngnhànướccònquámớiđểcóthểxóađinguồngốckhông chínhđáng củamình–ví dụnhư Israel vàBắcAilen–chắcchắnsẽngậpchìmtrongxungđộtchínhtrị.

Nếuchínhchúngtalàsảnphẩmcủamộtcuộccáchmạngthànhcôngmỹmãn,thìbảnthânđiềuđóchínhlàcâutrảlờichosựquykếtmangtínhbảothủrằng,tấtcảcáccuộccáchmạngđềukếtthúcbằngthấtbại,hayquaytrởlạinhưnhữnggìtrướcđó,haylàmmọithứtồitệhơngấpmộtnghìnlần,hayănthịtchínhconcủamình.Cólẽtôibỏsótlờituyênbốnàytrênbáo,nhưngnướcPhápdườngnhưđãkhôngkhôiphụctầnglớpquýtộcphongkiếntrongchínhphủ,haynướcĐứckhôngkhôngphụctầnglớpđịachủ.Trênthựctế,nướcAnhcónhiều tàndưphongkiếnhơnmọiquốcgiahiệnđại nhất, từThượngviệnđếnquancảnhvệBlackRod[2]2,nhưngnóichung,bởivìhọtỏrahữudụngchotầnglớptrunglưucầmquyền.Giốngchếđộquânchủ,họtạo ra thứkhôngkhí thầnbí dùngđểgiữ chođôngđảoquầnchúngkhuấtphụcvàtônkính.ViệcđasốngườiAnhkhôngcoiHoàngtửAndrewđangpháttiếtramộtkhôngkhímêhoặcthầnbígợiýrằng,cólẽcónhữngcáchđángtincậyhơnđểchốngđỡquyềnlực.

ĐasốngườiphươngTâyhiệnnaysẽdứtkhoáttuyênbốphảnđốicáchmạng.Điềuđócóthểcónghĩalàhọchốnglạimộtsốcuộccáchmạngnày,nhưnglạiủnghộnhữngcuộccáchmạngkhác.Cáchmạngcủangườikhác,giốngnhưthứcăncủangườikháctrongnhàhàngthườnghấpdẫnhơnlàcủachínhmình.Đa số những người này sẽ tán thành không do dự cuộc cáchmạngthủtiêuquyềnlựccủanướcAnhởMỹvàocuốithếkỷXVIII,haycácquốcgiathuộcđịatừAilen,ẤnĐộđếnKenyavàMalaysiagiànhđộclập.Tuynhiên,nhiềungườitrongsốhọkhócóthểnhỏnướcmắtcayđắngkhikhốiXôViếtsụpđổ.KhởinghĩacủangườinôlệtừSpactacusđếncácbangmiềnNamnướcMỹchắcchắntìmđượcsựủnghộcủahọ.Nhưngtấtcảcáccuộckhởinghĩanàyđềukéotheobạolực–màtrongmộtsốtrườnghợp,cònnhiềubạolựchơncảcáchmạngBônsêvích.Vậythìtạisaokhôngthànhthậtthúnhậnrằng,saolạiphảnđốicáchmạngxãhộichủnghĩachứkhôngphảiphảnđốibảnthâncáchmạng?

Tấtnhiên,cómộtnhómnhỏnhữngngườiđượcgọilànhữngngườitheochủnghĩahòabìnhhoàn toànbácbỏbạo lực.Họ thậtđángngưỡngmộvìlòngdũngcảmvàkiênquyếttrongnguyêntắccủahọ,chodùthườngphảiđối mặt với những lời chửi rủa công khai. Nhưng những người theo chủnghĩahòabìnhkhôngphảilànhữngngườiduynhấtghêtởmbạolực.Đasố

mọingườiđềunhưthế,ngoàitrừmộtvàikẻtànácvàtâmthần.Chủnghĩahòabìnhđángbànkhôngphảilàthứchỉđưaratuyênbốđạođứcgiảrằng,chiến tranh thật kinh khủng.Những trường hợpmà tất cảmọi người đềuđồngýthườngnhàmchán,tuynhiên,chúngcũngcólýnàođó.Ngườitheochủnghĩahòabìnhđángbànduynhấtlàngườibácbỏkhôngchỉchiếntranhhaycáchmạng,màcònkhướctừviệcđậpvàođầutêngiếtngười,đủlàmbấttỉnhchứkhônggiếthắn,khihắnđangchĩasúngvàonhữngđứatrẻtronglớphọc.BấtkỳaiởtrongtìnhhuốnglàmhaykhônglàmđiềuđósẽcónhiềulờigiảithíchtạihộinghịPTAtới.Theonghĩarấthẹp,chủnghĩahòabìnhphiđạođứcmộtcáchthôthiển.Đasốđồngývớisựcầnthiếtphảisửdụngbạolựctrongnhữngtrườnghợpcựcđoanvàngoạilệ.HiếnchươngLiênhợpchophépsựkhángcựvũtrangđốivớimộtlựclượngchiếmđóng.Nhưngbấtkỳsựxâm lượcnàonhư thếphảiđượcgiớihạnbằngmột số tiêuchínghiêmngặt.Nhưngchủyếuđóphảilàtínhphòngthủ,phảilàbiệnphápcuốicùngsautấtcảnhữngthứkhácđãđượcthửvàthấtbại,phảicócơhộithànhcôngthỏa đáng, không được gây ra sự giết hại những người dân vô tội v.v. vàv.v...

Trongsựnghiệpngắnngủinhưngđẫmmáucủamình,chủnghĩaMácđãgâyranhiềubạolựcghêgớm.CảStalinvàMaoTrạchĐôngđềulànhữngkẻsátnhânhàngloạtởmứcđộgầnnhưkhôngthểtưởngtượngnổi.HầunhưkhôngcóngườiMác-xítnàongàynay,nhưchúngtađãthấy,cốgắngbảovệnhữngtộiácghêsợnày,trongkhinhiềungườiphiMác-xítlạibảovệ,vídụ,sựhủydiệtởDresdenhayHiroshima.Tôiđãtừngnóirằng,chủnghĩaMác,hơnbấtkỳtrườnghợppháitưtưởngnàokhác,đãcungcấprấtnhiềulờigiảithíchcósứcthuyếtphụcvềviệclàmthếnàomànhữnghànhđộngtànáccủaconngườinhưStalinlạixuấthiện,vàvìthế,phảilàmthếnàođểchúngcóthểđượcngănchặnkhỏitáidiễn.Nhưngtộiáccủachủnghĩatưbảnthìsao?NóithếnàovớibểmáumanrợđượcbiếtđếnlàThếchiếnthứnhất,trongđósựxungđộtgiữanhữngcườngquốcđóikhátthuộcđịađãđẩynhữngngườilính thuộc tầng lớp laođộng tớicáichếtvô ích?Lịchsửcủachủnghĩa tưbản,bêncạnhnhiềuthứkhác,làmộtcâuchuyệncủachiếntranhtoàncầu,bóclộtthuộcđịa,tộidiệtchủngvànạnđói.NếumộtphiênbảnsailệchcủachủnghĩaMácsinhranhànướcStalin, thìmộtbiếnđổicựcđoancủachủnghĩatưbảnsinhrachủnghĩaphátxít.NếumộttriệungườichếttrongnạnđóikhủngkhiếpởAilennhữngnămbốnmươicủathếkỷXIX, thìđóchủyếulàdochínhphủAnhđươngthờiđãquátuântheonhữngquyluậtcủathịtrườngtựdotrongchínhsáchcứutrợđầyaioáncủahọ.Chúngtađãthấyrằng,CácMácviếtvớisựtứcgiậnđượckìmnéntrongcuốnTưbảnvềquátrìnhđẫmmáu,kéodàikhiếngiaicấpnôngdânAnhbịđẩykhỏiruộngđất.Chínhlịchsửbóclộttànbạonàynằmẩndướisựthanhbìnhcủacảnhlàng

quênướcAnh.Nếusosánhvớigiaiđoạnkhủngkhiếpnày,mộtgiaiđoạnđãtrảiquamộtthờigiandài,thìmộtsựkiệnnhưcáchmạngCubachỉlàmộtbữatiệctrà.

ĐốivớinhữngnhàMác-xít,sựđốilậpnằmtrongchínhbảnchấtcủachủnghĩa tưbản.Điềunàyđúngkhôngchỉvớimâu thuẫngiaicấpmànókéotheo,màcònvớinhữngcuộcchiếntranhmànógâyrakhinhữngquốcgiatưbảnxungđộtvềtàinguyênthếgiớihayphạmviảnhhưởngđếquốc.Ngượclại,một trong nhữngmục tiêu cấp bách của phong trào xã hội chủ nghĩaquốc tế là hòabình.Khi nhữngngườiBônsêvíchnắmquyền, họ rút nướcNga ra khỏi sự tàn sát của Thế chiến thứ nhất. Những người xã hội chủnghĩa,vớilòngcămthùchủnghĩaquânphiệtvàchủnghĩasôvanh,đãđóngvaitròchínhtrongphầnlớnphongtràohòabìnhxuyênsuốtlịchsửhiệnđại.Phongtràocôngnhânkhôngphảilàbạolực,màchấmdứtbạolực.

Những ngườiMác-xít có truyền thống thù địch với cái họ gọi là "chủnghĩaphiêulưu",vớinghĩalànóngvộiđẩymộtnhómnhỏnhữngngườikhởinghĩachốnglại lực lượngkhổnglồcủanhànước.CáchmạngBôn-sê-víchđượctạonênkhôngphảibởimộtnhómnhữngngườiâmmưubímậtmàbởinhữngcánhânđượcbầucôngkhaitừnhữngthiếtchếđạidiệncủanhândân,đượcbiếtđếnlàXô-viết.CácMáchoàntoànquaylưnglạivớinhữngcuộcnổidậynửavờicủanhữngngườilínhmặtmũibặmtrợnchĩađinhbatrướcxetăng.Theoông,cuộccáchmạngthànhcôngcầnnhữngtiềnđềvậtchấtnhấtđịnh.Khôngphảichỉlàvấnđềcủaýchísắtđávàlòngdũngcảm.Rõràngthànhcônghơnnhiềutrongmộtcuộckhủnghoảnglớnmàởđógiaicấpthốngtrịđangsuyyếuvàchiarẽ,vớilựclượngxãhộichủnghĩapháttriểnmạnhmẽvàđượctổchứctốt,hơnlàkhichínhphủmạnhlên,cònpheđốilậpthìnhunhượcvàphântán.Theođó,cómộtsựliênquangiữachủnghĩaduyvậtcủaCácMác–sựnhấnmạnhcủaôngkhiphântíchlựclượngvậtchấttồntạitrongxãhội–vàvấnđềvềbạolựccáchmạng.

ĐasốnhữngcuộcphảnkhángcủagiaicấpcôngnhânnướcAnhđềudiễnra hòa bình, từ phong trào Hiến chương đến những cuộc diễu hành củanhữngngườithấtnghiệpnhữngnăm1930.Nhìnchung,cácphongtràocôngnhânphảidùngđếnbạolựcchỉkhibịkhiêukhích,haytạinhữngthờiđiểmthậtcầnthiết,haykhinhữngcáchthứchòabìnhđãrõràngthấtbại.ĐiềunàyrấtgiốngvớinhữnggìđãdiễnravớiphongtràođòiquyềnđibầucửcủaphụnữởAnhcuốithếkỷXIX(cònđượcgọitênlàSuffragrettes).Sựbấtđắcdĩphảiđổmáucủanhữngnguờilaođộngtráingượchoàntoànvớisựsẵnsàngdùngroivàsúngcủanhữngôngchủ.Họcũngkhôngtùytiệnsửdụngbấtkỳthứgìnhưnhànướctưbảnđãsửdụngtiềmlựcquânsựhàkhắcsẵnsàngtriểnkhaivũkhíchốnglạinhữngngườibiểutìnhvàdiễuhànhhòabìnhđã

trởthànhchuyệnbìnhthường.NhưtriếtgiangườiĐứcWalterBenjaminđãviếtrằng,cáchmạngkhôngphảilàđoàntàuchạytrốn;nólàviệcứngdụngchiếcphanhkhẩncấp.Chínhhỗnloạncủacáclựclượngthịtrường,cònchủnghĩaxãhộiđangcốgắnggiànhquyền làmchủ tập thểnàođó từcon thúgiậndữnày.

Nếucáccuộccáchmạngxãhộichủnghĩacógâyrabạolực,thìchủyếulàvìgiaicấpcótàisảnhiếmkhinhườnglạiquyềnlợicủahọmàkhôngtìmmọicáchgiữlại.Ngaycảkhinhưthế,vẫncónhữnglýdohợplýđểhyvọngrằng,việcsửdụngsứcmạnhlàởmứcthấpnhất.Đólàvì,đốivớichủnghĩaMác,mộtcuộccáchmạngkhônggiốngnhưmộtcuộcđảochính,haysựbộtphátcủatìnhtrạngbấtmãn.Cáccuộccáchmạngkhôngphảichỉlànhữngcốgắngđểhạbệnhànước.Mộtcuộcđảochínhquânsựcánhhữucóthểlàmthế,nhưngnhữngngườiMác-xítcoiđólàmộtcuộccáchmạng.Theonghĩađầyđủnhất,cáchmạngxuấthiệnchỉkhimộtgiaicấpxãhộilậtđổsựcaitrịcủagiaicấpkhácvàthaythếnóbằngchínhquyềncủariêngmình.

Trongtrườnghợpcáchmạngxãhộichủnghĩa,điềunàylàgiaicấpcôngnhâncótổchức,cùngvớinhữngđồngminhkháccủamình,giànhquyềntừgiaicấptưsản,haytầnglớptrunglưutưbảnchủnghĩa.NhưngCácMáccoigiaicấpcôngnhânchotớigiờvẫnlàgiaicấplớnnhấttrongxãhộitưbảnchủnghĩa.Vìvậy,chúngtađangnóitớiởđâylàhànhđộngcủađạiđasố,khôngphảimộtdúmnhữngkẻnổiloạn.Vìchủnghĩaxãhộilàsựtựchủcủanhândân,khôngaicóthểthaymặtbạnlàmmộtcuộccáchmạngxãhộichủnghĩa, cũnggiốngnhưkhôngai có thể thaymặtbạn trở thànhchuyêngiachơibàipoker.NhưG.K.Chestertonviếtrằng,sựtựquyếtcủaquầnchúngnhândânnhưvậylà"giốngnhưviệcviếtbứcthưtìnhcủachínhmìnhhayviệctựhỉmũi.Cónhữngthứchúngtamuốnmộtngườitựlàm,kểcảkhianhtalàmkhôngtốt"[3]3.Ngườihầucủatôicólẽkhéoléohơnrấtnhiềutrongviệchỉmũichotôihơnchínhbảnthântôi,nhưngsẽđángtựtrọnghơnkhitôi tự làmđiềuđó,hay ít ra là thỉnh thoảng(nếu tôi làHoàng tửCharles).Cáchmạngkhông thểdomột tiểuđội toànnhữngngườiâmmưu traovàotay bạn.Hay nhưLênin khẳng định, nó cũng không thể bịmang ra nướcngoàivàbịápđặtvàomũigiáo,nhưStalinđãlàmởĐôngÂu.Chínhbạnphảichủđộngthamgiavàoviệctạoranó,khôngthểnhưkiểunghệsĩchỉdẫn trợ lýcủamìnhđi ravàđánhmộtconcámậpnhândanhanh ta (điềutươngtựchắcchắnsẽsớmxảyravớinhữngnhàviết tiểu thuyết).Chỉkhiđó,nhữngngườiđãtừngkhônghềcósứcmạnhmớicóđượckinhnghiệm,hiểubiếtvàtựtinđểtiếntớilàmlạitoànbộxãhội.Nhữngcuộccáchmạngxãhộichủnghĩachỉcóthểlànhữngcuộccáchmạngdânchủ.Chínhgiaicấpthốngtrịmớilànhómthiểusốphidânchủ.Nhữngcuộckhởinghĩanhưthế

lôicuốnđôngđảoquầnchúngnhândânlàbởivìbảnchấttựnhiêncủahọlàbức tường thànhvững chắc nhất chống lại lực lượng chốngđối.Theo đó,nhữngcuộccáchmạngcónhiềukhảnăngthànhcôngcũngchắcchắnsẽlànhữngcuộccáchmạngítbạolựcnhất.

Điềunàykhôngphảiđểnói rằng, cáchmạng sẽkhôngchâmngòi chomột phản ứng đẩm máu từ những chính quyền đang hoảng sợ sẵn sàngkhủngbốchốnglại lựclượngcáchmạng.Nhưngngaycảnhữngnhànướcchuyênquyềncũngphảidựavào sựưng thuận thụđộngnàođó từnhữngngườibịcaitrị,tuymiễncưỡngvàtạmthời.Bạnkhôngthểcaiquảntốtmộtquốcgiamàlúcnàocũngnằmtrongtìnhtrạngbấtmãntriềnmiênvớinhànước,màcònphủnhậnmọisựtínnhiệmvàosựcaitrịcủabạn.Bạncóthểbắtgiammộtsốngườitrongmộtsốthờiđiểm,nhưngkhôngphảibắtgiamtấtcảmọingườimọilúc.Mộtnhànướcmấttínnhiệmnhưthếcóthểtồntạitrongmột thời gian khá dài. Chẳng hạn, chế độ đương thời ởBurma hayZimbabwe.Nhưng,cuốicùng,ngaycảbạochúacũngphảichịuthấtbại.DùhệthốngphânbiếtchủngtộcởNamPhicótànbạovàdãmanđếnđâu,cuốicùngcũngđếnlúcđểnhậnrarằng,nókhôngthểkéodàihơnnữa.CóthểnóitươngtựvềchếđộđộctàiởBaLan,ĐôngĐức,RumanivànhữngquốcgiaXôViếtkhácvàocuốinhữngnăm1980.ĐiềuđócũngđúngvớinhiềungườiĐảngUlsterngàynay,nhữngngườisaunhiềunămđẫmmáubuộcphảinhậnra rằng,việcbài trừnhữngcôngnhânCơĐốcgiáođơngiản làkhông thểthựchiệnđược.

Vậythì,tạisaonhữngnhàMác-xítlạimongđợiởcáchmạngchứkhôngphảilàởnềndânchủnghịviệnvàcảicáchxãhội?Câutrảlờilà,họkhôngmongđợi,haynóirõralàkhônghoàntoànnhưvậy.Chỉnhữngngườiđượcgọilàcựctảmớinhưvậy[4]4.MộttrongnhữngsắclệnhđầutiêncủanhữngngườiBôn-sê-víchkhihọ lênnắmquyềnởNga làxóabỏán tửhình.Trởthànhmộtnhàcảicáchhaymộtnhàcáchmạngkhônggiốngnhưủnghộđộibóng Everton hayArsenal. Hầu hết những nhà cáchmạng cũng là nhữngngườiủnghộnhiệtthànhcảicách.Khôngphảibấtkỳcảicáchcũxưanào,vàkhôngphảichủnghĩacảicáchnàocũnglàmộtliềuthuốcchínhtrịchữabáchbệnh;nhưngnhữngnhàcáchmạngkhôngmongsựthayđổixãhộichủnghĩađếnnhanhnhưsựthayđổichếđộphongkiếnhaychếđộtưbảnchủnghĩa.Cólẽhọkhôngkhácbiệtlắmvớinhữngnhàcảicách,vídụ,bácbỏviệcđấu tranhchống lạinhữngkếtcục thươngvongbởivìchúng làmsaonhãngsự tập trungvàocuộcCáchmạngtrênhết.Ngược lại,họnhìnnhậnnhữngcảicáchnhưthếtheokhíacạnhdàihạnhơnvàcănbảnhơn.Cảicáchlàrấtquantrọng;nhưngsớmhaymuộnbạnsẽtớiđiểmmàhệthốngkhôngchophépđitiếp,màđốivớichủnghĩaMác,điềunàyđượcbiếtđếnnhưlà

quanhệsảnxuấtcủaxãhội.Hay,theongônngữbớttínhkỹthuậtbóngbảy,mộtgiaicấpthốngtrịkiểmsoátnguồnlựcvậtchấtvàkhônghềmuốntraolạichúng.Chỉkhiấy,mộtlựachọnquyếtđịnhgiữacảicáchvàcáchmạngdầndầnhiệnra.Cuốicùng,nhưnhàsửhọcxãhộichủnghĩaR.H.Tawneyđãnhậnxét,bạncóthểbócmộtcủhànhtừnglớpvỏmột,nhưngbạnkhôngthểlộttừngcáimóngcủamộtconhổ.Tuynhiên,việcbócvỏhànhlàmcảicáchnghe đơn giản quá.Giờ đây, chúng ta coi đa số các cuộc cải cách như lànhữngnétđặctrưngquýbáucủaxãhộitựdo–bỏphiếuphổthông,phổcậpgiáodụckhôngmấttiền,tựdobáochí,côngđoàn...-đãđạtđượcbằngđấutranhnhândânbấtchấpsựkhángcựtànbạocủagiaicấpthốngtrị.

Nhữngnhàcáchmạngcũngkhôngnhất thiếtphảibácbỏnềndânchủnghịviện.Nếunócóthểgiúpchomụcđíchcủahọ,thìđiềuđórõrànglàtốthơnnhiều.Tuynhiên, nhữngnhàMác-xít dè dặt với dân chủnghị viện –khôngphảivìnómangtínhdânchủ,màbởivìnókhôngđủtínhdânchủ.Quốchộilàthểchếmànhữngngườibìnhthườngđượcthuyếtphụcđểgiaophóhoàntoànquyềnlựccủamình,vàquađóhọcórấtítquyềnkiểmsoát.Cáchmạngnóichungđượccho là tráingượcvớidânchủ,giốngnhưviệcnhómthiểusốxấuxangấmngầmlậtđổýchícủađạiđasố.Trênthựctế,vớitưcáchlàmộtquátrìnhmàconngườinắmchínhquyềnbằngchínhsựtồnvongcủahọthôngquahộiđồngvàhộinghị,nósẽmangnhiềutínhdânchủhơnhơnbấtkỳthứgìđangcóhiệntại.NhữngngườiBôn-sê-víchđãcómộtkỷlụcấntượngvềsựtranhluậncôngkhaitrongđộingũcủahọ,vàýtưởnghọsẽlãnhđạođấtnướcnhưmộtđảngchínhtrịduynhấtkhôngnằmtrongchươngtrìnhbanđầucủahọ.Ngoàira,nhưchúngtasẽthấysaunày,quốchội làmộtbộphậncủamộtnhànướccónhiệmvụđảmbảochoquyềntốithượngcủatưbảnđốivớilaođộng.ĐâykhôngchỉlàquanđiểmcủanhữngngườiMác-xít.Nhưmộtnhàphêbình thếkỷXVIIviết,QuốchộiAnh là"bứctườngsởhữu"[5]5.Cuốicùng,CácMáccũngchorằng,quốchộihaynhànướckhôngđạidiệnchonhiềuquầnchúngnhândânnhưlàquyềnlợicủasởhữutưnhân.Cicero,nhưchúngtađãthấy,nhiệtliệttánthànhquanđiểmnày.Khôngquốchộinàotrongmộttrậttựtưbảnchủnghĩalạidámđốiđầu với sứcmạnh kinh hoàng của quyền sở hữu bất di bất dịch này.Nếuquốchộiđedọacảntrởquásâuvàosởhữutưnhân,nósẽnhanhchóngbịđuổirakhỏicửa.Bởivậy,sẽrấtkỳquặcnếunhữngnhàxãhộichủnghĩacoinhững phòng tranh luận này là một phương tiện tất yếu để phát triển sựnghiệpcủamình,chứkhôngphảichỉlàmộttrongnhiềuphươngtiện.

ChínhCácMácdườngnhư tin rằng,ởnhữngđấtnướcnhưnướcAnh,HàLanvàMỹ,nhữngnhàxãhộichủnghĩasẽđạtđượcmụcđíchcủamìnhbằngnhữngphương tiệnhòabình.Ôngđãkhôngbácbỏquốchộihaycải

cáchxãhội.Ôngchorằng,mộtđảngxãhộichủnghĩacóthểnắmquyềnchỉvớisựủnghộcủađasốgiaicấpcôngnhân.Ônglàmộtchiếnsĩủnghộnhiệtthànhcáccơquancảicách,chẳnghạnnhưcácđảngchính trịcủagiaicấpcôngnhân,côngđoàn,hiệphộivănhóavànhữngtờbáochínhtrị.Ôngcũngbiệnhộchonhữngbiệnphápcảicáchcụthểnhưmởrộngquyềnbầucửvàrútngắnngàylàmviệc.Trênthựctế,ởmộtkhíacạnhnàođó,ôngkhálạcquanchorằng,chínhquyềnbỏphiếuphổthôngsẽchônvùisựcaitrịcủatưbảnchủnghĩa.Đồngnghiệpcủaông,Ph.Ăngghencũnggắntầmquantrọngđángkểchosựthayđổixãhộimangtínhhòabìnhvàluônmongđợicuộccáchmạngphibạolực.

Mộttrongnhữngvấnđềđốivớicáccuộccáchmạngxãhộichủnghĩalàchúnggầnnhưchắcchắnnổraởnhữngnơimàchúngkhógiữvữngđượcnhất.LêninghinhậnsựtrớtrêunàytrongtrườnghợpcuộcnổidậyBôn-sê-vích.Nhữngngườibịđànápdãmanvàbịbỏđóicólẽsẽcảmthấychẳngcógìđểmấtkhi tiếnhànhcáchmạng.Mặtkhác, nhưchúng tađã thấy,điềukiệnxãhộilạchậuđẩyhọđếnchỗnổidậylàđiểmxuấtpháttồitệnhấtđểxâydựngchủnghĩaxãhội.Trongnhữngđiềukiệnnhưvậy,lậtđổnhànướcsẽdễdànghơnnhiều,nhưngbạnkhôngphảitraotrảnhữngtàinguyênmàđánglẽsẽgiúpbạnxâydựngmộtsựthaythếkhảthihơn.Nhữngngườicảmthấybằnglòngvớihoàncảnhcủahọthìkhôngcóxuhướnglàmcáchmạng.Nhưngnhữngngườicảmthấyvôvọnglạikhôngnhưvậy.Điềuđángbuồnchonhữngnhàxãhộichủnghĩalàconngườisẽcựckỳmiễncưỡngchuyểnđổitìnhcảnhcủahọchừngnàovẫncòncócáigìđótrongtìnhcảnhđódànhchohọ.

NhữngngườiMác-xítđôikhibịchếgiễuvềsựbàngquanchính trịcóchủđịnhcủagiaicấpcôngnhân.Nhữngngườibình thườngcó lẽsẽ thờơvớinhữngvấnđềchínhtrịhàngngàycủanhànướcmàhọcảmthấykhôngquantrọngvớihọ.Tuynhiên,nếunhànướctìmcáchđóngcửacácbệnhviệncủahọ,rờichuyểnnhàmáycủahọđếnTâyAilen,hayđặtmộtsânbaytrongvườnsaucủahọ,chắcchắnhọbịthúcđẩyphảihànhđộng.Cũngcầnnhấnmạnhrằng,mộtkiểuhờhữngnàođócũnglàhoàntoànhợplý.Chừngnàomộthệthốngxãhộivẫncóthểmanglạichocôngdâncủanóvàikhoảnthùlaoítỏi,thìkhônghềphilýkhihọgắnvớinhữnggìhọcó,hơnlànhảyvàomộttươnglaibấtđịnh.Khôngnênchếgiễumộtchủnghĩabảothủnhưthế.

Trongbấtkỳtrườnghợpnào,đasốmọingườiđềuquábậnrộnvớiviệcgiữ cho bản thânmình tồn tại,mà không bận tâmmấy với các viễn cảnhtươnglai.Cũngdễhiểulà,tìnhtrạngchiarẽxãhộikhôngphảilàthứmàđasốmọingườiháohứcđitheo.Họchắcchắnsẽkhôngđitheochỉbởivìchủnghĩaxãhộinghecóvẻlàmộtýtưởngtốtđẹp.Chỉđếnkhinàotìnhtrạng

nghèokhổbắtđầulấnátnhữnghạnchếcủasựbiếnđổisâusắcthìmộtcúnhảyvào tương laimớibắtđầudườngnhư làmột lờiđềnghịhợp lý.Cáccuộccáchmạngcóxuhướngnổrakhingườitachấpnhậnhầunhưbấtkỳsựthaythếnàochohiệntại.Trongtìnhcảnhấy,khôngcónổidậymớilàbấthợplý.Saunhiềuthếkỷphấnđấuchoquyềntốicaocủatưlợi,chủnghĩatưbảncólẽsẽkhôngphànnàngìkhinhữngnhâncôngcủanónhậnrarằng,lợiíchchungcủahọnằmởviệccốgắnglàmđiềugìđókhácbiệtvìmộtsựthayđổi.

Cảicáchvàdânchủxãhộichắcchắncóthểmuachuộccáchmạng.BảnthânCácMáccũngcóđủthờigianchứngkiếnbướcđầucủaquátrìnhnàyởnướcAnhthờiVictoria,nhưngchưađủđểghinhậntácđộngđầyđủcủanó,Nếumộtxãhộicógiaicấpcóthểnémchonhữngkẻchântaycủanóđủđầuthừađuôi thẹo, thìkhiđóxãhộiấyvẫncó thểan toàn.Khinókhônglàmđược như vậy, thì chắc chắn (dù không với nghĩa là tất yếu) rằng, nhữngngườiởphíathiệtthòisẽtìmcáchthaythếnó.Tạisaolạikhông?Còncógìtồitệhơnlàchẳngcòntíđầuthừađuôithẹonàocả?Tạithờiđiểmnày,đánhcuộcvàomộttươnglaikháctrởthànhmộtquyếtđịnhhợplýnhất.Vàdùlýtrí conngười cómất sạch, nóvẫnđủmạnhđểbiết khi nàoviệc ruồngbỏhiệntạiđổilấytươnglailàchắcchắncólợi.

Nhữngngườiđặtcâuhỏi:aisẽhạbệchủnghĩatưbảncóxuhướngquênrằng,theonghĩanàođó,điềunàylàkhôngcầnthiết.Chủnghĩatưbảnhoàntoàncókhảnăngsụpđổdướinhữngmâuthuẫnnộitạimàkhôngcầnthậmchímộtcáiđẩynhẹnhấttừđốithủcủanó.Trênthựctế,nóđãđếnrấtgầnđiểmđóchỉvàinămtrướcđây.Kếtquảcủamộtvụnổlớntoànhệthống,tuynhiên,lạidễtrởthànhchủnghĩamanrợhơnlàchủnghĩaxãhội,nếukhôngcómộtlựclượngchínhtrịcótổchứcnàosẵnsàngđưaramộtsựthaythếkhác.Mộtlýdocấpbách,tạisaochúngtacầnmộttổchứcnhưthế,trongsựkiện khủng hoảng vô cùng lớn của chủ nghĩa tư bản,một vài người chắcchắnsẽbịtổnthương,vàmộthệthốngmớicólợichotấtcảcólẽsẽđượclôiratừđốngđổnát.

[1]IsaacDeutscher:Stalin,Harmondsworth,1968,p.173.[2] Thượng viện Anh (và một số nước khác trong Khối thịnh vượng

chung)vẫnduytrìmộtphẩmhàmgọilàBlackRod(ngườicầmgậyđen),cónhiệmvụduytrìtrậttựtrongcáccuộchọp(ND).

[3] G.K.Chesterton: Tính chính thống (Orthodoxy), New York, 1946,p.83.

[4]Trongnhữngnăm1970đoànkếtchiếnđấu,niềmtintrongsángcủamộtchiếnsĩxãhộichủnghĩanhiềukhiđượcđánhgiábằngcâutrảlờicho

nhữngcâuhỏichẳnghạnnhư:“Anhsẽsửdụngtòaánluật tưsảnnếubạncủaanhbịgiếthại?”hoặc“Anhsẽviếtbàiủnghộbáochítưsảnchứ?”.Tuynhiên những người trong sáng thực sự hay những người cực tả là nhữngngườicó thể trả lờimộtcáchrõrànglà“Không!”đốivớicâuhỏi“Bạnsẽgọiđộicứuhỏatưsảnchứ?”.

[5] ChristopherHill: NgườiAnh của Chúa: Oliver Cromwell và Cáchmạng Anh (God’s Englishman: Oliver Cromwell and the EnglishRevolution),London,1990,p.137.

CHƯƠNG9

CHỦNGHĨAMÁCDẪNTỚINHÀNƯỚCĐỘCTÀI?

PHẢNBÁC:

ChủnghĩaMác tinvàomộtnhànướcnắmmọiquyền lực trong tay.

Saukhixóabỏtưhữu,nhữngnhàcáchmạngxãhộichủnghĩasẽthốngtrịbằngquyềnlựcbạongược,vàquyềnlựcđósẽchấmdứttựdocánhân.ĐiềunàyđãdiễnraởtấtcảnhữngnơimàchủnghĩaMácđượcápdụngvào thực tế,khôngcó lýdogìđểmongđợi rằngmọi chuyện sẽkhácđitrong tương lai.Một phần trong lôgíc của chủ nghĩaMác là nhân dânphục tùngđảng, đảngphục tùngnhànước, vànhànước thì phục tùngmộtkẻđộctàiquáidị.Dânchủtựdocóthểkhônghoànhảo,nhưngrõràngcònhơnbịnhốttrongbệnhviệntâmthầnvìdámlênánmộtchínhquyềnchuyênchếdãman.

BIỆNGIẢI:

Máclàngườiphảnđốikhôngkhoannhượngnhànước.Ôngthậmchícònmongđợimộtthờiđiểmnhànướcsẽtiêuvong.Nhữngngườiphêbìnhôngcólẽcoiniềmhyvọngnàylàkhôngtưởngmộtcácngớngẩn,nhưngđồngthời,họcũngkhôngthểlênánôngvìcólòngnhiệthuyếtđốivớimộtchínhquyềnbạongược.

Ôngđúngrakhônghềkhôngtưởngmộtcáchngớngẩn.CáimàMáchyvọngsẽtiêuvongtrongxãhộicộngsảnchủnghĩakhôngphảilànhànướctheonghĩalàchínhquyềntrungương.Bấtkỳnềnvănhóapháttriểnhiệnđạinàođềucầncáiđó.Thựcvậy, trongquyểnbacủabộTưbản,Mácđãviếttheoquanđiểmnàyrằng:“nhữnghoạtđộngchungxuấtpháttừbảnchấtcủamọicộngđồng”.Nhànướcvớitưcáchlàmộtcơquanquảnlýhànhchínhsẽtiếptụcsốngmãi.Chỉcónhànướcvới tưcáchlàmộtcôngcụbạolựcthìMácmớihyvọngsẽbiếnmấtđi.NhưôngđãnóitrongTuyênngôncủađảngcộngsản,quyền lựcnhànướcdướichủnghĩacộngsảnsẽmấtđiđặc tínhchínhtrịcủanó.Khiphảnđốichủnghĩavôchínhphủởthờicủaông,Mácnhấnmạnhnhànướcchỉbiếnmấttheonghĩanày.Cáiphảirađilàmộtloạiquyềnlựccụthể,thứquyềnlựcđãbảovệvữngchắcchosựcaitrịcủatầnglớpxãhộithốngtrịđốivớiphầncònlạicủaxãhội.Côngviênquốcgiavàtrungtâmsáthạchláixevẫncòn.

Mácnhìnnhậnnhànướcbằngchủnghĩahiệnthựckhôngthiênvị.Nhà

nước rõ ràngkhôngphải làmột cơ quan trung lập về chính trị, xử lý cácxungđột lợi íchxãhộihết sức côngbằngvô tư.Nhànướckhôngphải làngười côngminh nhất trongmâu thuẫn giữa lao động và tư bản.Các nhànướckhôngcónhiệmvụlàmcáchmạngthayđổiquyềnsởhữu.Nhànướctồntạicùngvớinhữngthứkhácđểbảovệtrậttựxãhộihiệnhànhchốnglạinhữngngườicốthayđổinó.Nếutrậttựđóvốndĩphilý,thìtheokhíacạnhnày,nhànướccũngphilý.ĐấylàđiềumàMácmuốnthấyphảikếtthúc,chứkhôngphảinhàhátquốcgiahayđồncảnhsát.

Chẳngcógìlàâmmưuđentốivớiýniệmrằngnhànướcphảimangtínhđảngphái.Bấtkỳainghĩnhưvậyrõràngđãkhôngthamgiavàomộtcuộcbiểutìnhchínhtrịnàotrongthờigiangầnđây.Nhànướctựdolàtrunglậpgiữachủnghĩa tưbảnvànhữngngườichỉ tríchnóchođếnkhinàonhữngngườichỉ tríchnhànước thắng thế.Khiđó,nhànướcsẽxuấthiệnvớivòirồngvàđộiquâncơđộng.Khôngainghingờnhànướccóthểbạolực.ChỉcóMácmớiđưaracâutrảlờimớichovấnđềbạolựcnàycuốicùngphụcvụchoai.Chỉcóniềmtinvàosựvôtưkhôngthiênvịmộtcáchphithựctếcủanhànước,chứkhôngphải làmộtkếhoạchđãđượcđịnhsẵn thìmộtngàynàođóchúngtamớisốnghòathuậnvớinhaumàkhôngcầnsựgâyhấntheophảnxạtựnhiêncủanhànước.Trênthựctế,ngaycảnhànướctrongchừngmựcnàođócũngkhôngcòntinvàosựvôtưkhôngthiênvịcủachínhmình.Thậmchí,khiđánhđậpcôngnhânbiểutìnhhaynhữngngườidiễuhànhhòabình,cảnhsátkhôngcòngiảvờnhưtrunglậpnữa.Cácchínhphủ,nhất làcácchínhphủCôngĐảng,chẳngbuồngiấugiếmsựthùđịchcủahọđốivớiphongtràocủangườilaođộng.NhưJacquesRancierebìnhluận:“luậnđiểmtừngmộtthờitai tiếngcủaMácchorằng,chínhphủchỉđơngiảnlàngườiđạidiệnkinhdoanhchotưbảnquốctếthìngàynayrõrànglàmộtsựthựcmàcả“nhữngngườitheochủnghĩatựdo”lẫn“nhữngnhàxãhộichủnghĩa”đều đồng ý. Sự đồng nhất các hoạt động chính trị với sự quản lý tư bảnkhôngcònlàbímậtđángxấuhổđượccheđậyđằngsau“cáchìnhthái”dânchủ;đólàsựthậtđượctuyênbốcôngkhaimànhờđónhữngchínhphủcủachúngtacóđượctínhhợpphápchínhđáng”[1].

Điềunàykhôngphảiđểnóirằng,chúngtacóthểbỏquacảnhsát,tòaán,nhàtùhaythậmchíđộiquâncảnhsátcơđộng.Vídụ,độiđặcnhiệmcóthểrất cần thiết nếu một nhóm khủng bố được trang bị vũ khí hóa học haynguyêntửđangsẵnsànghànhđộng,vànhữngngườicàngcóxuhướngcánhtảcànghiểurõthựctếnày.Khôngphải tấtcảbạolựcnhànướcđềumangdanhnghĩabảovệsựnguyêntrạng.TrongquyểnbabộTưbản,chínhMácđãchỉrasựkhácbiệtgiữachứcnănggiaicấpcụthểvàchứcnănggiaicấp

trunglậpcủanhànước.NgườisĩquancảnhsátngăncảnnhữngkẻducônphânbiệtchủngtộcđánhđậpdãmanmộtngườichâuÁkhôngphảilàhànhđộngnhưmộtngườiđạidiệncủachủnghĩatưbản.Nhữngcănphòngdànhriêngchophụnữbịcưỡngbứckhôngphảilàvídụxấuxachosựápbứccủanhànước.Nhữngnhânviênđiềutratịchthumáytínhtảinộidungkhiêudâmtrẻemkhôngphảiđangviphạmnhânquyềnmộtcáchthôbạo.Chừngnàocòncótựdocủaconngườithìsẽcũngcócảsựlạmdụngtựdođó;vàchỉmộtvàisựlạmdụngkinhkhủngđócũngđủđểphảicáchlynhữngkẻgâyrốivìsựan toàncủanhữngngườikhác.Nhà tùkhôngchỉđơngiản lànơitrừngphạtnhữngngườibịtướcđoạtvềmặtxãhội,mặcdùnóđúnglànhưvậy.

KhôngcóbằngchứngchothấyMácđãbácbỏbấtkỳtuyênbốnàotrongcáctuyênbốtrên.Trênthựctế,ôngtinrằngnhànướclàmộtlựclượngđầysứcmạnhbảovệcáithiện.Chínhvìthế,ôngủnghộmạnhmẽluậtphápđểcảithiệnđiềukiệnxãhộiởAnhthờiVictoria.Chẳngcógìlàápbứckhivậnhànhcáctrạimồcôidànhchonhữngđứatrẻbịbỏrơi,haykhiđảmbảorằng,mọingườiláixecùngmộtbênkhiđiđường.CáimàMácbácbỏlàtruyệnthầnthoạiủymịvềnhànướcnhưlàmộtkhởinguồncủasựhàihòa,nốikếtmộtcáchhòabìnhcácnhómvàgiaicấpkhácnhau.Theoông,nhànướclàkhởinguồncủasựchiarẽhơnlàsựhòathuận.Nhànướcthựcsựtìmcáchgiữxãhộilạivớinhau,nhưngnólàmthếrốtcụclàbởivìlợiíchcủagiaicấpthốngtrị.Đằngsausựcôngbằngvôtưbềngoàicủanólàtìnhtrạngchiarẽđảngphái.Thểchếnhànước“đeocùmmớichongườinghèo,và trao sứcmạnhmớichongườigiàu…mãimãiấnđịnhluậtsởhữuvàbấtbìnhđẳng;chuyểnsựchiếmđoạtmộtcáchkhéoléosangquyềnbấtkhảxâmphạm;vàphụcvụchoýmuốnchonhữngngườiđầythamvọng,bắttoànbộnhânloạithànhlaođộngvĩnhviễn,nôlệvàđaukhổ”.ĐấykhôngphảilàlờicủaMác,mà là (như chúng đã thấy) lời của Jean-Jacques Rousseau trong tácphẩmBànvềbấtbìnhđẳng.Máckhônghềlậpdịkhinhìnthấymốiquanhệgiữaquyềnlựcnhànướcvàđặcquyềngiaicấp.Đúnglàôngkhôngphảilúcnàocũnggiữquanđiểmnày.LàmộtmônđồtrẻcủaHêghen,ôngnóivềnhànướcbằngnhữnglờilẽtíchcực.NhưngđấylàtrướckhiôngtrởthànhmộtnhàMác-xítvàcảkhiôngtrởthànhnhàMác-xít,ôngvẫnnhấnmạnhrằngôngkhôngphảilàmộtnhàMác-xít.

Nhữngngườinóivềsựhòathuậnvànhấttrínêncảnhgiácvớicáingườitacóthểgọilàquanđiểmgiáosĩcôngnghiệpvềthựctại.Nóinômnathìýniệmnày cónghĩa là,mộtbên lànhữngôngchủ tham lamvàmộtbên lànhữngcôngnhânthamchiến,trongkhiởgiữalàngườigiáosĩđúngmực,ănnóinhẹnhàng,cótưtưởngtựdođangcốgắnghếtmìnhđưahaibênđốichọi

đếngầnvới nhau, như là hiện thân của lẽ phải, côngbằngvà sự tiết chế.Nhưngtạisaolúcnàoởgiữacũngphảilànơinhạycảm?Tạisaochúngtacóxuhướngcoibảnthânlàởgiữavàngườikháclàcựcđoan?Rốtcuộc,sựtựtiếtchếcủangườinàylạilàchủnghĩacựcđoancủangườikhác.Mọingườikhôngairêuraomìnhlàcuồngtín,cũngnhưbảomìnhlàkẻnonnớt.Liệucóaicốtìmcáchgiảnghòanôlệvàchủnô,haythuyếtphụcngườidânbảnxứchỉthanphiềnnhẹnhàngvềnhữngngườiđangâmmưuxóasổhọ?Mảnhđấtởgiữaphânbiệtchủngtộcvàchốngphânbiệtchủngtộclàgì?

NếuMáckhôngdànhthờigianchonhànước,phầnnàolàbởivìôngcoinhànướcnhưmộtquyềnlựcthahóa.Cứnhưthểlàcáithựcthểđángkínhtrọngnàyđãtịchthusungcôngquỹkhảnăngcủaconngườiđểquyếtđịnhsựtồntạicủahọ,vàgiờđâyđanglàmđiềuđónhândanhhọ.Thậtvôliêmsỉnếugọiquátrìnhnàylà“dânchủ”.ChínhMácbắtđầusựnghiệpcủamìnhnhưmộtnhàdânchủcấp tiếnvàcuốicùng lại làmộtnhàcáchmạng,khiôngnhậnranềndânchủđíchthựcđòihỏiphảicónhiềuchuyểnđổinhưthếnào;chínhvớitưcáchlàmộtnhàdânchủmàôngđãtháchthứcuyquyềntốicaocủanhànước.Ôngmộtlòngmộtdạtintưởngvàochủquyềncủanhândânvàhàilòngvớicáibónglờmờcủanhànướcđượcgọilàdânchủnghịviện.Vềnguyêntắc,ôngkhôngphảnđốiquốchội,cũnggiốngnhưLênin.Nhưngôngcoidânchủlàvĩđại,khôngthểgiaophóchomộtmìnhquốchội.Nóphảicótínhđịaphương,mangtínhquầnchúngvàxuấthiệnởtấtcảcácthểchếcủaxãhộidânsự.Nóphảimởrộngđờisốngkinhtếcũngnhưđờisốngchínhtrị.Nóphảicónghĩalàsựtựchủthựcsự,chứkhôngphảichínhphủđượcgiaophóchomột tầng lớpchính trịcaocấp.NhànướcmàMácbảovệlàsựcaitrịcủacôngdânđốivớichínhhọ,khôngphảicủathiểusốđốivớisốđông.

Mácchorằng,nhànướclà táchbiệtvớixãhộicôngdân.Cómộtmâuthuẫnhiểnnhiêngiữahaiđiềuđó.Vídụ,chúngtalànhữngcôngdânbìnhđẳngtrongnhànước,nhưngkhônghềbìnhđẳngtrongsựtồntạixãhộihàngngày. Sự tồn tại xã hội đó bị xé nát bởi cácmâu thuẫn, nhưng nhà nướcchiếuramộthìnhảnhkhôngvếtrạnnứtvềnó.Nhànướccoichínhnónhưlàsựhìnhthànhxãhộitừbêntrên,nhưngtrênthựctế,nólàsảnphẩmcủaxãhội.Xãhộikhôngxuấtpháttừnhànước,thayvàođó,nhànướclàkẻănbámxãhội.Toànbộcơcấubịđảolộn.Nhưmộtnhàphêbìnhdiễnđạt:“Nềndânchủvà chủnghĩa tư bản bị lộn tùngphèo” - ám chỉ rằng, thay vì thể chếchínhtrịđiềuchỉnhchủnghĩatưbản,thìchủnghĩatưbảnđiềuchỉnhchúng.NgườiphátngônđólàRobertReich,cựuBộtrưởngBộlaođộngMỹ,ngườihoàntoànkhôngđượccoilàmộtnhàMác-xít.MụctiêucủaMáclàkhéplạikhehởgiữanhànướcvàxãhội,hoạtđộngchínhtrịvàcuộcsốnghàngngày,

bằngcáchhòatannhànướcvàoxãhội.Vàônggọiđólàdânchủ.Conngườiphảiđòi lạiquyền lực trongcuộcsống thườngngàyđãbịnhànướcchiếmđoạt.Chủnghĩaxãhộilàsựhoànthiệncủanềndânchủ,khôngphảilàsựphủnhậnnó.Chínhvìvậy,nhiềungườibảovệnềndânchủkhôngthểcoicáchnhìnnàyđángchêtráchmộttínào.

Một điểm chung giữa các nhàMác-xít là cho rằng quyền lực thực sựngàynaynằmởcácngânhàng,cáctậpđoànvàcácđịnhchếtàichính,mànhữngvịgiámđốccủachúngchẳngbaogiờđượcaibầucử,vànhữngquyếtđịnhcủachúngcóthểảnhhưởngđếncuộcsốngcủahàngtriệungười.Nhìnchung,sứcmạnhchínhtrịlàngườihầucậnngoanngoãncủacácChúatểvũtrụ (Masters of theUniverse).Các chính phủ luôn quở trách nhữngngườiMác-xít,thậmchícònđặtracảSắclệnhHànhviphảnxãhội[2]đểápdụngvớihọ;nhưngnếuhọcốtìmcáchchấmdứtcôngviệccủachínhphủthìhọsẽlâmvàotìnhtrạngnguyhiểmlàbịbắtvàotùbởichínhnhữnglựclượnganninhcủachínhphủ.Nhànướcgiỏilắmcũngchỉcóthểhyvọngthudọnmộtvàihủyhoạivềconngườimàhệthốnghiệntạigâyra.Nólàmvậy,mộtphầnvìvấnđềnhânđạo,vàmộtphầnđểkhôiphụclạilòngtinvàohệthốngđãbịlumờ.Đấylànhữnggìchúngtagọilànềndânchủxãhội.Nóitómlại,việcchínhtrịmangcôngmắcnợkinhtếlàlýdotạisaonhànước,nhưchúngtabiết,khôngthểđơngiảnbịbắtlàmcontinchonhữngmụcđíchxãhộichủnghĩa.MácviếttrongcuốnNộichiếnởPháprằng,giaicấpcôngnhânkhôngthểxêdịchbộmáynhànướchiệntạivàsửdụngnóchomụcđíchcủamình.Bởivìbộmáyđócómộtxuhướngnộitạiluôngắnvớihiệntrạng.Cáiphiênbảnnghèonàn, lệch lạc ghê gớmcủa nó về nền dân chủ chỉ phùhợpvớinhữngquyềnlợichốngdânchủđangthốngtrịhiệnnay.

MôhìnhquantrọngcủaMácvềsựtựtrịcủanhândânlàCôngxãParisnăm1871,trongvàithángsôiđộng,nhữngngườilaođộngcủatưbảnPhápnắmquyềnđiềuhànhchínhsốphậncủahọ.Côngxã,nhưMácmiêutảtrongcuốnNộichiếnởPháp,baogồmnhữngủyviênhộiđồngđịaphương,hầuhếtlànamcôngnhân,đượcbầucửbằngbỏphiếuphổthôngvàcóthểbịcáccửtribãimiễn.Phụcvụcôngcộngcũngphảiđượctrảlương,quânđộichínhquybịhủybỏ,vàcảnhsátchịutráchnhiệmtrướcCôngxã.QuyềnlựctrướcđâydonhànướcPhápthựcthinaydocácchiếnsĩcôngxãđảmđương.Cácchaxứbịtrụcxuấtkhỏiđờisốngcôngcộng,trongkhicáctổchứcgiáodụcđượcmở ra chonhữngngườidân thườngvàđượcgiảiphóngkhỏi sựcanthiệpcủacảnhàthờvànhànước.Quantòa,thẩmphánvàcôngchứcđượcbầura,cótráchnhiệmvớingườidânvàcóthểbịngườidânbãinhiệm.Côngxã, dưới danh nghĩa sản xuất hợp tác xã cũng chủ định xóa bỏ sở hữu tưnhân.

Mácviết:“Khôngphảicứ3nămhoặc6nămmộtlầnlạiquyếtđịnhcá

nhânnàotronggiaicấpthốngtrịphảiđạidiệnvàđànápnhândântạiNghịviện, quyền đầuphiếu phổ thôngphải phục vụ nhândân đã được tổ chứcthànhCôngxã”.Ôngviếttiếp:“Côngxã…vềthựcchấtnólàmộtchínhphủchogiaicấpcôngnhân…làhìnhthứcchínhtrịrốtcụcđãtìmrađượckhiếnchocóthểthựchiệnđượcviệcgiảiphónglaođộngvềmặtkinhtế”[3].Mặcdùôngkhôngphảikhôngchỉtríchcáicôngtrìnhxấusốnày(chẳnghạnôngnói rằng, đa số các chiến sĩCôngxãkhôngphải lànhữngnhàxãhội chủnghĩa);ôngđãtìmthấytrongđónhiềuyếutốcủachínhtrịxãhộichủnghĩa.Viễncảnhnàyrađờitừthựctiễngiaicấpcôngnhân,chứkhôngphảitừmộtthựctiễnbảnvẽthiếtkếnàođó.Trongmộtthờikhắcngắnngủinhưngđầymêhoặc,nhànướcđãkhôngcònlàquyềnlựcthahóanữamàthayvàođólàhìnhtháicủachínhquyềnnhândântựtrị.

NhữnggìđãdiễnratrongnhữngthángđóởParisđượcMácmiêutảlà“nềnchuyênchínhvôsản”.Mộtvàicâunóinổitiếngcủaônglàmớnlạnhnhữngnhàphêbìnhông.Nhưngđiềuôngámchỉ trongnhững lời lẽngheghêgớmấychính lànềndânchủnhândân.Nềnchuyênchínhvôsảnđơngiảnnghĩalàsựcầmquyềnbởisốđông.Bấtluậnthếnàothìcụmtừ“chuyênchính”trongthờicủaMáckhôngnhấtthiếtnóiđếnnhữnggìcụmtừnàybaohàmngàynay.Nómuốnnóiđếnsựviphạmhiếnphápchínhtrịbênngoàiphápluật.ĐốithủtranhluậnchínhtrịcủaMác,AugusteBlanqui,mộtngườicóđặcđiểmnổibậtlàbịtấtcảchínhphủPháptừ1815đến1880bỏtù,đãgọi“nềnchuyênchínhvôsản”đểámchỉsựcai trịnhândanhquầnchúngnhândân; bản thânMácdùngnóđể chỉ chínhphủ củanhândân.Blanquiđượcbầulàmchủtịchxã,nhưngchỉngồiởghếbùnhìn.Đơngiảnlàôngởtùtrongthờigianđó.

ĐôikhiMácviếtnhànướcnhưthểchỉlàmộtcôngcụtrựctiếpcủagiaicấp thống trị.Tuynhiên, trong các tác phẩmviết về lịch sử của ông, ôngthường tỏ ra có sắc thái hơn rất nhiều. Nhiệm vụ của nhà nước chính trịkhôngphảichỉđểphụcvụquyềnlợitrướcmắtcủagiaicấpcầmquyền.Nócũngphảiduytrìsựliênkếtxãhội;vàmặcdù,haimụcđíchnàycuốicùngchỉlàmột,nhưngvẫncómộtmâuthuẫnsâusắcgiữachúngtrongthờigianngắnhạnhay trunghạn.Ngoài ra,nhànướcdướichủnghĩa tưbảncócácquanhệgiaicấpđộclậphơnsovới,vídụnhưchếđộphongkiến.Vuachúaphongkiếnlànhânvậtcầmquyềncảchínhtrịvàkinhtế,trongkhiđódướichủnghĩa tưbản, cácvai trònày thường táchbiệt.Nghị sĩQuốchộinhìnchung không phải là ông chủ sử dụng lao động.Có nghĩa là, bộmặt nhànướctưbảnchủnghĩađượcđặtlêntrêncácquanhệgiaicấpkhôngchỉđơngiảnlàmộtbộmặt.Nhànướcđộclậpvềquyềnlợivậtchấtnhưthếnàophần

lớn phụ thuộc vào việc thay đổi các điều kiện lịch sử.Mácdườngnhư lýluận rằng, trongcáigọi làmôhình sảnxuất châuÁ,kéo theođó lànhiềucông trình thủy lợi rộng lớnmàchỉnhànướcmớicó thểđảmđương,nhànướcđúnglàlựclượngxãhộithốngtrị.CáigọilànhữngnhàMác-xíttầmthườngcóxuhướngthừanhậnmốiquanhệmộtđốimộtgiữanhànướcvàgiaicấpthốngtrịvềkinhtế,vàcónhiềulúcđiềunàylàđúng.Đãcónhữnglúcgiaicấpchiếmhữutrựctiếpđiềuhànhnhànước.GeorgeBushvànhữngông chủ dầumỏ của ông ta là trường hợp điển hình.Nói cách khác,mộttrongnhữngthànhtựuđángghinhậncủaBushlàđãchứngminhđượcchủnghĩaMácthôngtụclàđúngđắn.Ôngtacũngdườngnhưđãcốgắnghếtsứcđể làmchohệ thống tưbảnchủnghĩa trởnên tồi tệnhất,một thực tếnữakhiếnngườita tựhỏi, liệuôngcóbímật làmviệcchoBắcTriềuTiênhaykhông?

Tuynhiên,cácquanhệđangxétđếnởđâythườngphứctạphơnnhữnggìchínhquyềnBushcóthểgợiý(thựctế,hầuhếtmọithứtrongcuộcsốngconngườiphứctạphơnnhữnggìnómuốnnói).Vídụ,cónhữnggiaiđoạngiaicấpnàycaitrịnhândanhmộtgiaicấpkhác.ỞnướcAnhthếkỷXIX,nhưchínhMácđãchỉra,tầnglớpquýtộcđảngWhigvẫnlàgiaicấpchínhtrịcầmquyền,trongkhitầnglớptrunglưucôngnghiệpngàycàngchiphốinhiều hơn về kinh tế; và nói chung, tầng lớp quí tộc đó vẫn đại diện choquyềnlợicủatầnglớptrunglưucôngnghiệp.Máccũnglýluậnrằng,LouisBonaparte cai trị nước Pháp vì quyền lợi của chủ nghĩa tư bản tài chính,trongkhivẫn thểhiệnmình làđạidiệncho tầng lớp tiểunông.Tương tự,đảngQuốcxãcaitrịvìquyềnlợicủagiớitưbảnbêntrên,nhưnglàmđiềuđóquamộtlýtưởngcóbềngoàirõràngvìgiaicấptrunglưubêndưới.Họvìthế,cóthểnổigiậnvớinhữngkẻkýsinhthuộctầnglớptrênvànhữngnhữngngườigiàuănkhôngngồirồitheonhữngcáchcóthểbịnhữngngườithiếuchínhchắnchínhtrịkhônghoàntoànhiểunhầm.Chủnghĩaphátxítquảlàmộthìnhtháicủachủnghĩacấptiến.Khôngcócơhộichonềnvănminhcủagiaicấptrunglưutựdo…Chỉcóchủnghĩacấptiếncủacánhhữuchứkhôngphảicánhtả.

Khônggiốngnhưnhiềungườitheochủnghĩatựdo,Máckhôngphảnđốiquyềnlựctheocáchnhưvậy.Khómànóirằng,mọiquyềnlựclàđángghétđểxoadịunhữngngườikhôngcóquyềnlực,ítnhất,khôngphảibởinhữngngườiđãcóchútítcủađểdành.Nhữngngườichorằng,từ“quyềnlực”luôncóvẻkhôngxứngđángthìquảlàmaymắn.Quyềnlựctrongsựnghiệpgiảiphóngnhân loạikhôngđượcnhầmlẫnvớichuyênchế.Khẩuhiệu“QuyềnLựcĐen”[4] mơ hồ hơn nhiều tiếng gào thét “Đả đảo quyền lực!”. Tuynhiên,chúngtachỉbiếtđượcquyềnlựcnhưthểlàsựgiảiphóngthựcsựnếu

nócốgắngchuyểnđổikhôngchỉthiếtchếchínhtrịhiệntại,màcònchínhởýnghĩacủabảnthânquyềnlực.Chủnghĩaxãhộikhôngdẫnđếnviệcthaythếmộtnhómcaitrịnàybằngnhómcaitrịkhác.KhinóivềCôngxãParis,Mácnhậnxétrằng:“Đókhôngphảilàmộtcuộccáchmạngđểchuyểngiaoquyềnlựcấytừtaymộtbộphậncủagiaicấpthốngtrịnàysangtaymộtbộphậnkhác,mà làmộtcuộccáchmạngđểđập tanchínhngaybộmáyghêtởmđócủasựthốngtrịgiaicấp”[5].

Chủnghĩaxãhộiđemlạimộtsựthayđổitrongchínhkháiniệmvềchủquyền.Khôngcónhiềuđiểmgiốngnhaugiữanhữnggìmàtừ“quyềnlực”muốnnóitớiởLondonngàynayvànhữnggìnóámchỉởParisnăm1871.Hìnhtháipháttriểnrựcrỡnhấtcủaquyềnlựclàquyềnlựcvớichínhnó,vàdânchủnghĩalàviệcthihànhkhảnăngnàybằngtậpthể.ChínhphongtràoKhai sáng đã khẳngđịnh rằng, hình thái duy nhất của chủquyềnđángđểbiệnhộcáimàchínhchúngtađãtạothành.Sựtựquyếtđólànộihàmcógiátrịquýbáunhấtcủa tựdo.Vàdùconngườicó thểsẽ lạmdụngtựdocủamình,họcũngsẽkhôngphảilàconngườimộtcáchđầyđủnếukhôngcótựdo.Đôikhihọbịcholàđãquyếtđịnhvộivàngvàngungốc-nhữngquyếtđịnhmàmộtnhàchuyênquyềnkhônngoancó lẽkhôngmắcphải.Nhưngnếunhữngquyếtđịnhđókhôngphảilànhữngquyếtđịnhcủahọ,chắcchắncógìđótrốngrỗngvàkhôngđángtinvềhọ,tuynhiên,cóthểhọlàngườicóđầuócbiếtsuyxét.

Vậy,quyềnlựcsẽtồntạitừhiệntạitưbảnchủnghĩasangtươnglaixãhộichủnghĩa-nhưngkhôngởtrongcùngmộthìnhthái.Chínhýniệmvềquyềnlựccũngđãtrảiquamộtcuộccáchmạng.Nhànướccũngvậy.Theomộtnghĩacủatừ“nhànước”,thì“chủnghĩaxãhộinhànước”cũngcónộihàmnhiềumâuthuẫnnhư“thuyếtnhậnthứcluậncủaTigerWoods”.Nhưngtheonghĩakhác, từnày lạicóýnghĩanàođó.VớiMác,vẫncònmộtnhànướcdướichủnghĩaxãhội;chỉkhivượtquachủnghĩaxãhội,chủnghĩacộngsản, thìnhànướcápbứcsẽđượcthaythếbằngmộtcơquanquảnlýhànhchính.Nhưngđókhôngphảilàmộtnhànướcmàbảnthânchúngtasẽnhậnradễdàngnhưthế.Cứnhưlàcóaiđóchỉramộtmạnglướiphâncấpcủa những cộng đồng tự trị, được quản lý linh hoạt bởimột chính quyềntrungươngđượcbầucửdânchủ,vàcôngbố“cónhànướcrồi”,khichúngtađangmongđợimộtcáigìđóđườngbệvàvĩđại-vídụ,cáigìđógiốngnhưĐiệnWestminster,NhàTrắngvàHoàngTửAndrewbíẩnkhóhiểu.

MộtphầncủamốibấthòagiữaMácvớinhữngngườivôchínhphủ làvấnđềquyềnlựccơbảnnhưthếnàotrongmọitrườnghợp.Đấythựcsựcóphảilàvấnđề?TheoquanđiểmcủaMácthìđókhôngphảilàvấnđề.Vớiông,quyềnlựcchínhtrịphảiđượcthiếtlậptrongmộtbốicảnhlịchsửrộng

hơn.Đãcóngườiđặtcâuhỏi,quyềnlựcphụcvụchoquyềnlợivậtchấtgì,vàtheoông,đấymớilànhữngvấnđềcốtlõi.Nếuôngchỉtríchnhữngngườibảothủlýtưởnghóanhànước,thìôngcũngmấtkiênnhẫnvớinhữngngườivôchínhphủđãđánhgiáquámứctầmquantrọngcủanhànước.Máckhông“cụthểhóa”quyềnlực,màtáchnórakhỏimôitrườngxãhộixungquanhvàcoiquyềnlựcnhưmộtthứtrongchínhnó.Đâyrõrànglàmộttrongnhữngưuđiểmtrongcôngtrìnhcủaông.CáimàMácbỏsótvềquyềnlựclạilàcáimàngườiđồngbàocủaônglàNietzschevàFreudnhậnratheonhữngcáchkhácnhaurõrệt.Quyềnlựccólẽkhôngphảilàthứởtrongchínhnó;nhưngcómộtyếutốởtrongnóđangtắmmìnhtronguyquyềnvìlợiíchcủachínhbảnthânnó-diễuvõdươngoaikhôngcómụctiêucụthểnào,vàluônluônvượtquánhững lợi ích thực tếmànóđã theođuổi.Shakespearebiết điềunàykhiôngviết vềquanhệgiữaProsperovàAriel trongvởkịchBão tố.Ariel là sứ giả trung thành của quyền lực Prospero, nhưng ông ta khôngngừngtrốnchạysựngựtrịnày,vàchỉlàmviệccủabảnthânmình.Vớibảntínhđùacợttinhquái,ôngtachỉthíchthúvớinhữngquyềnlựcmathuậtcủaôngnhưlànhữngmụcđíchtựthân,khôngđểchúngbịràngbuộcvàoýđịnhchiếnlượccủaôngchủcủamình.Coiquyềnlựcđơngiảnchỉlàphươngtiệnlàđãbỏquabảnchấtquantrọngnàycủanó;vàlàmnhưvậy,cólẽsẽhiểunhầm,tạisaoquyềnlựclạimangtínhchấtcưỡngchếkinhkhủngnhưnóvốnbịhiểunhưthế.

[1] Jacques Ranciere: Sự bất hòa (Dis-agreement),Minneapolis, 1999,p.113.

[2]SắclệnhHànhviphảnxãhộidothủtướngAnhToniBlairbanhànhnăm1998nhằmđiềuchỉnhmộtsôhànhvidânsự(ND).

[3]NộichiếnởPháp,trongCácMácvàĂngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H.1994,t.17,tr.454.

[4] Quyền lực đen (Black Power) làmột khẩu hiệu chính trị được sửdụngtrongphongtràođòiquyềnlợivàtôntrọnggiá trịcủangườidađen,chủyếu làngườiMỹgốcPhi trongnhữngnăm1960và1970.Phong tràonàycũnglanrộngranhiềunơitrênthếgiới(ND).

[5] Dự thảo lần thứ nhất cuốnNội chiến ở Pháp, trongCác Mác vàĂngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H.1994,t.17,tr.715.

CHƯƠNG10

CHỦNGHĨAMARXKHÔNGCÓVAITRÒGÌ

ĐỐIVỚICÁCPHONGTRÀOCẤPTIẾNHIỆNĐẠI?

PHẢNBÁC:

Tấtcảnhữngphongtràocấptiếnđángchúýnhấttrongvòng4thậpkỷquađềuxuấthiệnbênngoàichủnghĩaMác.Phongtràonữquyền,chủnghĩabảovệmôitrường,bìnhđẳngchongườiđồngtính,chínhtrịdântộcthiểusố,quyềncủađộngvật,chốngtoàncầuhóa,phongtràovìhòabình- tấtcảnhữngvấnđềnàyđã thay thếsự tận tâmđốivớiđấu tranhgiaicấp,vàđạidiệnchonhữngdạngthứcmớicủahoạtđộngchínhtrị,khiếnchủnghĩaMác trởnên lỗi thời.ẢnhhưởngcủachủnghĩaMácđốivớicácphong tràonói trên lànhỏbévàkhôngmấyấn tượng.Tấtnhiên làvẫncómộtcánhtảchínhtrị,nhưngđiềuđóchỉđúngđốivớimộtthếgiớihậugiaicấpvàhậuhiệnđạimàthôi.

BIỆNGIẢI:

Mộttrongsốnhữngtràolưuchínhtrịmớipháttriểnrựcrỡnhấthiệnnaylàphongtràochốngchủnghĩa tưbản,dođókhócóthểnóiđãcósựđoạntuyệtvớichủnghĩaMác.Dùphongtràonàycóphêphántưtưởngmácxítthếnàođichăngnữa,thìsựchuyểnbiếntừchủnghĩaMácsangchốngchủnghĩatưbảnkhócóthểnói làmộtbướcngoặt to lớn.Trênthựctế,chínhnhữngbànluậncủachủnghĩaMácvềcácxuthếcấptiếnkhácđãtạonênuytíncủahọcthuyếtnày.Chẳnghạn,lấyvídụcụthểlàmốiquanhệgiữachủnghĩaMácvàphongtràophụnữ.Nóiđúngrathìnhữngmốiquanhệnàyđãđượcđềcậpquánhiều.ĐãcónhữngngườiMác-xítnamgiớitừngbỏquavấnđềtìnhdụchọc,hoặc tìmcáchdànhriêngvấnđềchính trịnữquyềnphụcvụcho mục đích của mình. Trong truyền thốngMác-xít cũng gặp rất nhiềutrườnghợpmàmaymắnlắmthìđượccoilàphigiớitínhchứkhôngthìchỉlàkiểutrưởnggiảđángghétmàthôi.Thếnhưngđóchưaphảilàtấtcảnhưmộtsốnhànữquyền theochủ trương lykhai thờikỳnhữngnăm1970và1980muốntinmộtcáchvịkỷ.NhiềunhàMác-xít lànamgiớiđãhọchỏi,tiếp thumộtcáchnhẫnnạivàkiên trì chủnghĩanữquyền trêncảphươngdiện cá nhân và chính trị.Đồng thời, chủ nghĩaMác cũng đóng gópmộtphầnkhôngnhỏđốivớichủnghĩanữquyềntrênphươngdiệntưtưởnglẫnhànhđộngthựctiễn.

Mộtloạtcáccâuhỏiquantrọngđãđượcđặtratừvàithậpniêntrước,khi

cuộctranhluậnliênquanđếnchủnghĩaMácvàthuyếtnữquyềntrởnênsôiđộngnhất[1].QuanđiểmMác-xítđốivớilaođộngtronggiađìnhlàgì,mộtcâuhỏimàbảnthânMácgầnnhưbỏquên?PhảichăngtheoquanđiểmMác-xít,phụnữcũnghìnhthànhmộtgiaicấpxãhội?Làmsaođểmộtlýthuyếtchủyếuvềsảnxuấtcôngnghiệpcóthểlýgiảicácvấnđềnhưchămsóctrẻem,tiêudùng,hoạtđộngtìnhdụcvàgiađình?Liệugiađìnhcóvịtrítrungtâmtrongxãhộitưbản?Haycóđúnglàchủnghĩatưbảnsẽlùaconngườivàotrongnhữngdoanhtrạicôngxãnếuđiềuđómanglạilợinhuậnvàkhôngbịailênán?(TácphẩmTuyênngôncủaĐảngcộngsảncôngkíchmạnhmẽgiađìnhgiaicấp trung lưu,một trườnghợpmàĂngghen,vớimongmuốnđạttớisựthốngnhấtbiệnchứnggiữalýluậnvàthựctế,đãchấpnhậnmộtcáchđầynhiệthuyếttrongđờisốngriêngngoàiđờicủaông).Liệucóthểcótựdochophụnữmàkhôngcầnđếnxóabỏxãhộicógiaicấpđượckhông?Chủnghĩatưbảnvàchếđộphụquyềncómốiquanhệnhưthếnào,dẫubiếtrằngchếđộphụquyềntồntạilâuđờihơnrấtnhiềutrướcchủnghĩatưbản?MộtsốngườiủnghộthuyếtnữquyềntheoMác-xítquanniệmrằng,chỉkhinàochủnghĩa tưbảnbị lậtđổthì tìnhtrạngápbứcphụnữmớichấmdứt.Mộtsốkhác(vàcólẽđángtincậyhơn)đưaraluậnđiểmrằng,chủnghĩatưbản vẫn cứ tồn tạimà chẳng cần đến phương thức áp bức ấy. Theo quanđiểmnàythìbảnchấtcủachủnghĩatưbảnchẳngđòihỏisựkhuấtphụccủangườiphụnữ.Thếnhưng,cảhaivấnđềchếđộphụquyềnvàxãhộicógiaicấp trên thực tế có liênquanmật thiếtvớinhauđếnnỗi thậtkhómàhìnhdungnếulậtđổcáinàylạikhônglàmrungcáikia.

ĐaphầntrongcáctácphẩmcủaMáckhôngphânđịnhrõvaitròcủagiớitính-mặcdùđiềunàyđôikhicóthểđượclýgiảilàchủnghĩatưbảncũngnhưvậy,ítnhấtlàtrênmộtsốphươngdiện.Chúngtađãchỉrarằnghệthốngtưbảnchủnghĩakhôngphânbiệtgiới,sắctộc,hayhuyếtthốngxãhội…khinóxácđịnhsẽbóclộtaihaysẽbánhàngchoai.Nếunhưngười laođộngtrongcác tácphẩmcủaMác luôn lànamgiới thì cũngchẳngphảidobảnchấtcủachủnghĩatưbản.LýdolàbởibảnthânMáccũnglàmộtquýôngđángkínhsốngdướithờiđạitheotruyềnthốngVictoria.Nhưngmặcdùvậy,Mácvẫnchorằngmốiquanhệsinhsảnthôngquahoạtđộngtìnhdụccótầmquantrọngbậcnhất.TrongHệtưtưởngĐức,ôngthậmchícòntuyênbốgiađình làmốiquanhệxãhộiduynhất.Khinóivề sảnxuất rabản thânđờisống-“củabảnthânmình,conngườibắtđầutạoranhữngngườikhác,sinhsôi,nảynở”-haibảnđạitựsựcủalịchsửvềsảnxuấttínhdụcvàsảnxuấtvậtchất(mànếuthiếumộttronghaicáinàythìlịchsửnhânloạisẽnhanhchóngkết thúc)đượcMáccoi làcómối liênquanmật thiếtvớinhau.Thứ

đặcbiệtnhấtdoconngườitạorachínhlàconngười.Theođó,conngườitạorasứclaođộngmàbấtkỳhệthốngxãhộinàocũngphảicầnđếnđểduytrìsựtồntạicủamình.Táisảnxuấtvậtchấtvàsinhsảncủaconngườiđềucólịchsửriêng,màkhôngthểnhậpvàolàmmột.Nhưngđồngthời,cảhaiđềulànơidiễnranhữngcuộcxungđột,nhữngbấtcôngtruyềnđời,vànạnnhâncủamỗiquátrìnhđềucóchungmộtlợiíchgiảiphóngchínhtrị.

Ph.Ăngghen (ngườiđã thựchiệnđoànkết chính trị cũngnhưđoànkếtgiới tínhvớigiaicấpvôsảnbằngviệcôngđãyêumộtngườixuất thân từtầnglớplaođộng)chorằng,giảiphóngphụnữkhôngthểtáchrờivớiviệcchấmdứtxãhộiphânchiagiaicấp(vàdongườitìnhcủaôngcũnglàngườigốcAilen, nên ông đã bổ sung thêm phần chống thực dân vào trongmốiquanhệcủahọ).Nguồngốccủagiađình,củachếđộsởhữuvàcủanhànướccủaPh.Ăngghenthựcsựlàmộttácphẩmnhânloạihọcxãhộiđầyấntượng,mặcdù cònđầy thiếu sót, nhưng cũng có rất nhiều nhữngkhái niệmhay.Tuy tác phẩm chưa bao giờ lên tiếng hoài nghi đối với sự phân công laođộngmangtínhquyướcvềmặtgiớitính,songnóvẫncoisựápbứcphụnữcủa nam giới là “sự phục tùng nhóm người thượng đẳng”. Những ngườiBôn-sê-víchđãđặtvấnđềphụnữmộtcáchrấtnghiêmtúc:cuộcsốngnổidậylậtđổSahoàngđượcphátđộngbằngcuộcbiểutìnhdiễnrađúngngàyQuốctếphụnữnăm1917.Ngaysaukhigiànhđượcchínhquyền,ĐảngđãđặtưutiênchínhtrịđốivớivấnđềnamnữbìnhđẳngvàlậpramộtBanthưkýQuốctếphụnữ.VàcũngchínhBanthưkýQuốctếPhụnữnàyđãtriệutậpđượcĐạihộiQuốctếPhụnữLaođộngđầutiênvớisựthamdựcủacácđoànđạibiểutừhaimươiquốcgiatrênthếgiớimàlờikêugọi:“Vìphụnữcầnlaotrêntoànthếgiới”củahộinghịđãcoimụcđíchcủachủnghĩacộngsảnvàmụcđíchcủaphong tràogiảiphóngphụnữ làgắnbóchặtchẽvớinhau.

Robert J.C.Young viết rằng: “Trước khi xuất hiện phong trào phụ nữtrongthậpniên1960,thậtấntượngkhichỉcónhữngngườinamgiớicủacácphepháixãhộichủnghĩahaycộngsảnchủnghĩamớiđặtvấnđềbìnhđẳngcủangườiphụnữphải làbảnchấtbên trongcủacáchình thứcgiảiphóngchínhtrịkhác”[2].TrongnhữngnămđầuthếkỷXX,chỉcóphongtràocộngsảnmớiđặtvấnđềvềgiớimộtcáchhệthốngvàđưarabànluậnbêncạnhnhữngvấnđềkhácliênquanđếnchủnghĩadântộcvàthuộcđịa.Youngviếttiếp:“Chủnghĩacộngsảnlàcươnglĩnhchínhtrịđầutiênvàduynhấtnhậnthứcđượcmốiquanhệđanxengiữacáchìnhthứcbóclộtvàthốngtrịkhácnhau[vấnđềgiaicấp,giớivàchủnghĩathựcdân];đồngthời,thấyđượcsựcầnthiếtphảixóabỏmọihìnhthứcđónhưlànềntảngcơbảnđểthựchiệnthànhcôngsựnghiệpgiảiphóngmỗingười”.Hầuhếtcácxãhộigọi làxã

hộichủnghĩangàynayđềunỗlựcthúcđẩynhữngtiếnbộvềquyềncủaphụnữ.Thậmchí,nhiềuquốcgiatrongsốhọđãđặt“vấnđềcủangườiphụnữ”vớimộtsựnghiêmtúcđángcangợitừrấtlâutrướckhiphươngTâyđềcậpđếnviệcgiảiquyếtvấnđềnàymộtcáchthựcsự.Đốivớinhữngvấnđềgiớivàtìnhdục,thìthànhtíchthựctếcủachủnghĩacộngsảncósaisótnghiêmtrọng. Dù có như vậy, thì như nhà xã hội học Michèle Barett nhận xét:“khôngkểtưtưởngđấutranhvìnữquyền,thìtừtrướcđếnnaychưahềcómộttiềnlệnàocóđượcnhữngphântíchcótínhphêphánđốivớivấnđềápbứcphụnữcó thể sánhngang tầmsựchúýcủamọi thếhệnhữngnhà tưtưởngMác-xítdànhchovấnđềnày”[3].

NếunhưchủnghĩaMáccó thểvínhư làmộtngườichiếnsĩkiênđịnhđấu tranhvìnữquyền, thì chủnghĩaMáccũng làngườiủnghộđầynhiệthuyếtchocácphongtràochốngthựcdântrêntoànthếgiới.Thựcvậy,trongsuốtnửađầu thếkỷXX,chủnghĩaMác luôn lànguồncảmhứng lớnnhấtcủa những phong trào này.Do đó, những ngườiMác-xít đã trở thành độiquântiênphongcủabacuộcđấutranhchínhtrịvĩđạinhấttronglịchsửhiệnđại. Đó là cuộc đấu tranh chống chủ nghĩa thực dân, cuộc đấu tranh giảiphóngphụnữ,vàcuộcđấutranhchốngchủnghĩaPhátxít.Riêngđốivớicácnhà lý luận thuộc thế hệ tiên phong của phong trào đấu tranh chống chủnghĩathựcdân,thìchủnghĩaMácchínhlàxuấtphátđiểmkhôngthểthiếu.Vàođầunhữngnăm1920và1930,nhữngaidùlànamhaynữnếubịphátgiáclàngườicổvũbìnhđẳnggiữacácdântộcđềubịquylànhữngngườicộngsản.Sauchiếntranhthếgiớithứhai,đaphầnchủnghĩadântộcchâuPhi,kểtừNkrumahvàFanontrởđi,đềubịảnhhưởngbởimộthìnhthứcnàođócủachủnghĩaMáchoặcchủnghĩaxãhội.ĐaphầncácđảngcộngsảnởcácnướcchâuÁđềukếthợpchặtchẽchủnghĩadântộcvàotrongđườnglốihànhđộngcủamình.NhưJulesTownshendđãviết:

“Trongkhicácgiaicấpcôngnhân,ngoạitrừởPhápvàÝdườngnhưlànằmimởcácnướctưbảnpháttriển(trongnhữngnăm1960),thìgiaicấpnôngdân,cùngvớitầnglớptríthứcởchâuÁ,châuPhivàMỹLatinhđangtiếnhànhcáchmạng,hoặcxâydựngnhữngxãhộimớitheoconđườngxãhội chủnghĩa.TừchâuÁ,nguồncảmhứngđượckhuấy lên từcuộcCáchmạng Văn hóa của Mao Trạch Đông ở Trung Quốc năm 1966, và cuộckhángchiếnchốngMỹcủaViệtCộngdướisựlãnhđạocủaHồChíMinhởViệtNam.ỞchâuPhi,nhữngviễncảnhgiảiphóngvàchủnghĩaxãhộicủaNyerereởTanzania,NkrumahcủaGhân,CabralcủaGuinea-Bisau,FranzFanon của Angiêri. Còn Mỹ Latinh là cuộc cách mạng Cuba của FidelCastrovàCheGuevara”[4].

TừMalaysiađếnvùngCaribe, từAilenđếnAngiêri,chủnghĩadântộc

cáchmạngkhiếnchủnghĩaMácphảitựxétlạimình.Cùnglúcấy,chủnghĩaMác tìmcáchđưarachocácphong tràogiảiphóngởcácnước thuộcThếgiớithứbađiềugìđómangtínhchấtxâydựnghơnlàthaythếsựcaitrịcủagiaicấpbảnđịa.ChủnghĩaMáccũngnhìnvượtlêntrênsựtônsùngdântộcmộtcáchmùquángđểhướngtớimộtviễncảnhmangtínhchủnghĩaquốctếnhiềuhơn.NếuchủnghĩaMácđãcổvũcácphongtràogiảiphóngdântộctạicácnướcđượcgọilàThếgiớithứbaấy,thìđồngthờinóluônnhấnmạnhrằng,quanđiểmcủanhữngphongtràonàycầnhướngtớiquốctếxãhộichủnghĩahơnlàchỉgiớihạnởtưsảndântộc.Vậymàlờikhuyếnnghịấygầnnhưbịbỏqua.

Khigiànhđượcchínhquyền,nhữngngườiBôn-sê-víchtuyênbốquyềntựquyếtđốivớicácdântộcthuộcđịa.Phongtràocộngsảnthếgiớiđãphảihoạt động tích cựcđểbiến tinh thầnnày thànhhiện thực.Lênin là nhà lýluậnchính trịđầu tiên trên thếgiớiđãnhậnthứcđượctầmquantrọngcủacácphongtràogiảiphóngdântộc,mặcdùôngcóquanđiểmphêphánchủnghĩadântộc.Lênincũngphảnđốichủnghĩadântộclãngmạnchorằnggiảiphóngdântộclàmộtvấnđềcủadânchủcấptiến,chứkhôngphảilàthứtìnhcảmthuộcchủnghĩaSô-vanh.Bằngmộtsựkếthợpsứcmạnhcómộtkhônghai, chủnghĩaMácbởivậyđã trở thànhvừaủnghộphong tràođấu tranhchống thựcdân, lạivừa lênánchống lại tư tưởngdân tộcchủnghĩa.NhưKevinAndersonbình luận:“Tronghơnba thậpkỷ trướckhiẤnĐộgiànhđượcđộclậpvàhơnbốnthậpkỷtrướckhicácphongtràogiảiphóngởchâuPhichiếmvịtrílãnhđạotrongnhữngnăm1960,[Lênin]đãlàngườicócôngkháiquáthóacácphongtràodântộcchốngchủnghĩađếquốcthànhlýluận,vàcoicácphongtràoấylàmộtnhântốquantrọngtrongnềnchínhtrịhọcthếgiới”[5].Lêninviếtvàonăm1920rằng:“TấtcảcácĐảngCộngsảncầnphảitrựctiếpthamgiahỗtrợcácphongtràocáchmạngdiễnratạicácdântộcphụthuộcvàkémlợithế(vídụnhưởAilen,vànhữngngườidađenởchâuMỹ)vàcácnướcthuộcđịa”.Lênincôngkíchlạicáimàônggọilà“chủnghĩa Sô-vanhĐại Nga” tồn tại ngay trongĐảng Cộng sảnXô-viết. Tuynhiên,quanđiểmấyđãkhôngngăncảnLênintánthànhsựthôntínhUkrainavàsauđó là sựgianhậpbắtbuộccủaGeorgia.MộtsốngườiBôn-sê-víchkhác, trongđó cóTrotskyvàRosaLuxemburg, đã tỏ rõ lập trường chốngchủnghĩadântộcmạnhmẽ.

Bản thânMác cũng cònđôi chútmơhồkhi đề cậpđếnnhữngvấnđềchính trịchốngchủnghĩa thựcdân.Sựnghiệp thờikỳđầucủaMáccóxuhướngủnghộcuộcđấutranhchốngchínhquyềnthựcdânchỉkhinàocuộcđấutranhấychắcchắnthúcđẩymụctiêucáchmạngxãhộichủnghĩa.Máctừngtuyênbốgâyxônxaodưluậnrằngcónhữngdântộc“khônggiữvaitrò

lịchsửnào”vàtấtsẽđiđếnchỗtuyệtdiệt.ChỉriêngởchâuÂu,ngườiSéc,người Sôvenia, người Dalmatians, người Rumani, người Croatia, ngườiSerb,ngườiMoravi,ngườiUkrainavànhữngdântộckhácsẽbịcấtgiữtronglọtrocủalịchsử.ĐãcólúcĂngghenhăngháiủnghộviệcchiếmAngiêrilàm thuộc địa vàHoaKỳ xâm chiếmMexico; trong khi đóMác lại tỏ rakhôngmấykínhtrọngngườihùnggiảiphóngMỹLatinhnhưSimonBolivar.Ôngcònnhậnxétrằng,ẤnĐộđừngnêntựkiêuvớilịchsửcủamình;màsựnôdịchcủađấtnướctrướcngườiAnhvôhìnhchungđãtạoranhữngtiềnđềchocuộccáchmạngxãhộichủnghĩanổratrêntiểulụcđịanày.NhưngđókhôngphảilàcáchnóisẽgiúpbạnkiếmđượcđiểmcaonhấtchomônhọcvềhậuchủnghĩathựcdânởcáctrườngđạihọcAnhhayMỹ.

NếunhưMáccóthểphátbiểumộtcáchtíchcựcvềchủnghĩathựcdân,thìđiềuđóchẳngphảivìMácưachộnghìnhảnhmộtdântộcnàychàđạpmộtdântộckhác.LýdolàMáccoisựápbức(màôngphánxétlàghêtởmvàhènhạ)gắnliềnvớisựxuấthiệncủatínhhiệnđạitưbảnchủnghĩatạicácnước“chưapháttriển”.Từđó,Máccoiđiềuđókhôngnhữngtạoramộtsốlợiíchnhấtđịnhchonhữngnướcnày,màcònlàsựchuẩnbịchoconđườngtiếnlênchủnghĩaxãhội.Chúngtađãbànvềưunhượcđiểmcủakiểutưduy“theomụcđíchluận”này.

NóichủnghĩathựcdânchứađựngnhữngkhíacạnhtiếnbộcólẽlàkhóngheđốivớihầuhếttácgiảphươngTâythờihậuthuộcđịa,vìhọsợrằngthúnhậnmộtđiềugìđólàsai lầmchínhtrịđềucóthểđemdângnộpchochủnghĩaphátxítvàchủnghĩavịchủng(ethnocentrism).Tuynhiên,đólàđiềubìnhthườngđốivớicácsửgiaẤnĐộvàAilen[6].Vậymộthiệntượngphứctạpkinhkhủngnhưchủnghĩa thựcdân- từng tồn tạikhắpnơivà trảiquanhiềuthếkỷ-lạichẳngcómộtkếtquảtíchcựcnàoư?ỞAilenthếkỷXIX,chínhquyềnđôhộcủangườiAnhđãđemđếnnạnđói,bạo lực,hủydiệt,chủng tộc bá chủ và cả đàn áp tôn giáo.Nhưng theo chân họ còn có vănchương,ngônngữ,giáodục,phầnnàodânchủ,mànhờđócácphongtràodân tộc đã biết tổ chức và cuối cùng cũng giành lấy chính quyền. Đó lànhữngthứcógiátrịđồngthờicũngthúcđẩymộtsựnghiệpchínhtrịđángtrântrọng.

TrongkhiđócórấtnhiềungườiAilentha thiếtđượchòanhậpvàothếgiớihiệnđạibằngcáchhọc tiếngAnhthìcũngcómộtbộphậnngườiRô-măngÁiNhĩLanvẫnkẻcảđeođuổithứtiếngnóiriêngcủadântộcmình.Chúngtacũngthấythànhkiếntươngtựởmộtsốhọcgiảhậuthuộcđịangàynay,màđốivớihọthìtínhhiệnđạicủachủnghĩatưbảnhoàntoànlàmộtthảmhọa.Nhưngquanniệmấykhôngđượccácdântộchậuthuộcđịachiasẻmặcdùsựnghiệpcủahọđượccáchọcgiảđóủnghộ.Dĩnhiênsẽtốthơn

đốivớingườidânAilennếubắtđầuconđườngdânchủ(vàdầndầnthịnhvượng)theomộtcáchítđaubuồnhơn.NgườiAilenđánglẽkhôngbaogiờphảichịunỗinhụccủangườidânthuộcđịanhưtrướcđây.Nhưngcũngnhờcóvậyhọđãgiànhđượcgiátrịnàođótronghoàncảnhnày.

Dođó,Mácrấtcóthểtìmthấymộtsốkhuynhhướng“tíchcực”nàođấycủachủnghĩathựcdân.Nhưngdùcóvậy,điềunàykhôngngăncảnMáctốcáobảnchất“manrợ”củachínhquyềnthựcdânởẤnĐộvànhiềunơikhác,cũngnhưngănôngcổvũphong tràonổi loạnởẤnĐộ(IndianRebellion)năm1857.Ôngbìnhluận,sựtànbạocủanhữngkẻnổidậynăm1857phảnánhmộtcáchtrungthựcbảnchấtcướpbóccủachínhngườiAnhđốivớiđấtnướcẤnĐộ.ChủnghĩađếquốcAnhởẤnĐộkhôngcònlàmộtquátrìnhkhai phá văn minh nhân đạo nữa mà trở nên một “cuộc báo thù đẫmmáu”[7].ThựctrạngởẤnĐộđãbóctrần“thóiđạođứcgiảvàsựmanrợcốhữucủavănminhtưsản”dẫuđộilốtđángkínhởchínhquốc,songlạitrầntrụiởbênngoài7.Thựcvậy,nhưAijazAhmadnhậnđịnh,chưacómộtnhàcảicáchẤnĐộcótầmảnhhưởngcủathếkỷXIXnàocómộtlờigiảithíchrõràngnhưMácđãcóđốivớivấnđềđộclậpdântộccủaẤnĐộ7.

Khôngnhữngthế,MáccòncôngkhaitừbỏýkiếntrướcđócủaôngvềvấnđềxâmchiếmMexicocũnggiốngnhưĂngghenđốivớiviệcPhápxâmchiếmAngieri.Điềunày,màtrongtrườnghợpĂngghenphảnánhmộtcáchchuaxót,đãkhôngchothấycáigìkhácngoạitrừđổmáu,chiếntranh,bạolựcvà“sựngạomạn trâng tráo”củanhữngkẻkhaiphávănminhđốivớingườidânbảnxứ“cónòigiốngkémcỏihơn”.Ăngghennhấnmạnh,chỉcòncáchduynhấtlàtiếnhànhcáchmạngmớicóthểcứuvãnđượctìnhthế.Máccũngủnghộ phong trào giải phóngdân tộcTrungQuốc chống lại cáimàMáckhinh bỉ gọi là “những tên thương lái vănminh” thực dân.Nói cáchkhác,ôngmuốnsửachữalạitháiđộsôvanhchủnghĩatrướcđâycủamình,ủnghộnhữngcuộcđấutranhgiảiphóngcủacácdântộcthuộcđịa,chodùdân tộcấycó“vai trò lịchsử”haykhông.Khẳngđịnhbấtkỳmộtdân tộcnàoápbứcdântộckhácthìđồngnghĩavớitựtaytróimình.MáccoinềnđộclậpcủaAilenlàtiềnđềchocuộccáchmạngxãhộichủnghĩatạinướcAnh.TrongTuyênngôncủaĐảngcộngsản,Mácviết rằng,mâu thuẫncủagiaicấpcôngnhânvớigiớichủbanđầuđượcdiễnradướihìnhthứclàmộtcuộcđấutranhdântộc.

Tôivẫnđitheotruyềnthốnglànhữngvấnđềvềvănhóa,giới,ngônngữ,sự khác biệt, bản sắc và dân tộc không tách rời các vấn đề liên quan đếnquyềnlựcnhànước,bấtbìnhđẳngvềmặtvậtchất,bóclộtlaođộng,cướpbócđếnquốc,phảnkhángchínhtrịcủaquầnchúngvàsựchuyểnđổicáchmạng.Tuynhiên,nếuloạitrừnhómvấnđềthứhairakhỏinhómvấnđềthứ

nhấtthìchúngtasẽcómộtthứgìđótừatựanhưlýluậnhậuthuộcđịangàynay.Đâuđótrênthếgiớitrongnhữngnăm1980đãtồntạimộtquanđiểmấutrĩchorằng,chủnghĩaMácmangtaitiếngđãphảinhườngđườngchomộtthứchủnghĩahậuthựcdânphùhợphơnvềmặtchínhtrị.Trongthựctế,điềunàydẫnđếncáimàcácnhàtriếthọcgoijlàmộtsailầmphạmtrù,chẳngkhácnàođemsomộtconchuộtvớikháiniệmđờisốnghônnhân.ChủnghĩaMáclàmột phong trào chính trị quần chúng, trải khắp các châu lục và đi quanhiềuthếkỷ,làlýtưởngmàbiếtbaoconngườiđãchiếnđấuvàthậmchíhysinhvìnó.Trongkhiđó,chủnghĩahậuthựcdânlàmộtthứngônngữkinhviện,hiếmkhingườitanóitới,ngoạitrừtrongvàitrămtrườngđạihọc,vàthậmchí,chủnghĩahậuthựcdâncólúccònlàthứchẳngthểhiểunổi,khôngkhácgìtiếngSwahili[8]đốivớinhữngngườichâuÂubìnhthường.

Xétvềgócđộlýluận,chủnghĩahậuthựcdânbắtđầuxuấthiệnvàocuốithếkỷXX-thờiđiểmđangdiễnracáccuộcđấutranhgiànhđộclậpdântộc.Tácphẩmquan trọng của trào lưunày là cuốn sáchĐôngphươnghọccủaEdwardSaidxuấthiệnvàogiữanăm1970,đúngthờiđiểmmộtcuộckhủnghoảng nghiêm trọng của chủ nghĩa tư bản đã làm nhụt chí tinh thần cáchmạng tạiphươngTây.Song,có lẽđiềuđángnói làcuốnsáchcủaEdwardSaidmangtínhchấtchốngMác-xítmộtcáchmạnhmẽ.Chủnghĩahậuthựcdânmộtmặtnàođóvẫnbảovệdisảncáchmạngnhưngđồngthờilạirũbỏnó.Đólàmộttiếntrìnhhậucáchmạngthíchhợpvớimộtthếgiớihậucáchmạng.Đấylàmaymắnlắmnómớitạorađượcmộttácphẩmcókiếnthứcnghèonànvàkhônggìđặcsắccònnếukhôngthìnóchỉcònlàkhoaquanhệquốctếcủachủnghĩahậuthựcdân.

Dođó,khôngphảigiờđâygiaicấpdườngnhưđãnhườngchỗchovấnđềbảnsắcvàdântộc.Mâuthuẫngiữamộtbênlàcáctậpđoànxuyênquốcgia vớimột bên là nhữngngười côngnhânbị trả lương rẻmạt, thường làngườidântộcthiểusốvàđaphầnlàlaođộngnữởnhữngnướcnambáncầuthựcchấtlàvấnđềgiaicấp-theođúngđịnhnghĩacủatừnàydoMácđưara.Hoàntoànkhôngphảilàquanđiểm“lấyphươngTâylàmtrungtâm”,chẳnghạnnhưvềnhữngngườithợhầmlòhaynhữngcôngnhânlaođộngtrongcácxưởngmáyphươngTây,giờđâyđãđược thay thếbằngnhữngquanđiểmmangtínhđịaphươnghơn.Giaicấpluônlàmộthiệntượngmangtínhquốctế. Mác muốn nói rằng, giai cấp công nhân là người nhận thức được họkhôngcóquêhương,nhưngtrênthựctếchínhchủnghĩatưbảnmớilàngườinhưvậy.Vềmặtnàođó,thìtoàncầuhóachẳngphảilàcáigìmớimẻ,bởinếulướtquaTuyênngôncủaĐảngcộngsảncóthểthấyngayđiềuđó.Phụnữluônchiếmsốđôngtronglựclượnglaođộng,vàvấnđềápbứcdântộcmãimãikhôngthểtáchkhỏibóclộtkinhtế.Cáigọilàcácphongtràoxãhội

mớiđaphầnchẳngmớigìnhiều.VàquanniệmchorằnghọđãthoátrakhỏiảnhhưởngcủamộtchủnghĩaMácchốngđanguyênvàluônbịgiaicấpámảnhlàđãbỏquamộtthựctếrằng,họvàchủnghĩaMácthậtsựlàđồngminhcủanhautrongcảmộtthờigiandài.

Những người theo chủ nghĩa hậu thực dân nhiều khi quy kếtMác làngườicóquanđiểmlấychâuÂulà trungtâm, luôntìmcáchápđặtnhữnggiátrịphươngTâymangtínhduylýcủangườidatrắnglênmọilĩnhvựcrấtkhácnhaucủahànhtinhnày.Lẽdĩnhiên,MáclàmộtngườichâuÂu,nhưchúng ta có thể thấy trongmối quan tâm cháy bỏng của ông đối với giảiphóngchínhtrị.TruyềnthốngcáctưtưởngvềvấnđềgiảiphóngđãlàmnêntrangsửcủachâuÂu,cũnggiốngnhưtìnhtrạngnôlệđãlàmđượclịchsửđó.ChâuÂulàcáinôicủadânchủnhưngcũnglànơicónhữngtrạitậptrungchếtngười.NếuphảikểđếnnạndiệtchủngởCônggô,thìởchâuÂucũngphảikểđếnnhữngchiếnsĩCôngxãParivàphongtràođấutranhđòiquyềnbỏphiếu chophụnữ (Suffraettes).ChâuÂughi dấu ấn sự ra đời của chủnghĩa xã hội và cả chủ nghĩa phát xít; là nơi chôn nhau của cảSophocles[9]vàtàitửđiệnảnhArnoldSchwarzenegger,quyềncôngdânvàtênlửahànhtrìnhCruise,huyềnthoạivềchủnghĩanữquyềnvàmộtdisảncủanạnđói.Nhữngnơikháctrêntráiđấtnàytươngtựnhưvậycũngđượcđánhdấubởisựphatrộngiữathựctiễnkhaisángvàhànhđộngápbức.ChỉnhữngngườiquáấutrĩcoichâuÂuchỉcótiêucựcvàhậuthuộcđịatoànlànhữngđiềutốtđẹpmớikhôngnhậnrađượcthựctếnày.Mộtsốngườitrongsốhọtựchomìnhlànhữngngườitheochủnghĩađanguyên.Trênthựctế,đaphầntrongsốhọlànhữngngườichâuÂumangtrongmìnhmặccảmtộilỗi,chứđâuphảilànhữngngườitheochủnghĩahậuthựcdânoánhậnchâuÂu.CảmgiáctộilỗicủahọhầunhưkhôngdànhchochủnghĩaphânbiệtchủngtộctiềmẩntrongsựkhinhmiệtcủahọđốivớichâuÂu.

Tấtnhiên,Mácvẫncònmột sốhạnchếnhấtđịnhdođiềukiệnxãhộithờiđó.Quảthực,nếutưtưởngcủaMácvẫncòngiátrịthìđócũnglàđiềukhôngthểkhácđược.MáclàmộthọcgiảphươngTâythuộctầnglớptrunglưu.Nhưngtrênthựctế,khôngcónhiềuhọcgiảphươngTâythuộctầnglớptrung lưudámlên tiếngđòi lậtđổcảmộtđếchếvàgiảiphóngcôngnhântrongcácnhàmáy.Và trên thực tế có rấtnhiềungười trí thứccủachếđộthực dân đã không làm được như thế. Chẳng những vậy, có thể hơi trịchthượngkhinóirằng,tấtcảnhữngvịlãnhtụdũngcảmcóýthứcchốngthựcdântiếpthutưtưởngcủaMác,kểtừJamesConnollychođếnC.L.R.James,đềulànhữngnạnnhânbịlừadốicủaPhongtràokhaisángphươngTây.Cáiphongtràovĩđạiấycổxúychotựdo,lýtrívàtiếnbộ(xuấtpháttừchínhtầnglớptrunglưuởchâuÂuthếkỷXVIII)khôngnhữnglàsựgiảiphóng

đầymêhoặcthoátkhỏiáchbạochúa,nhưngđồngthờiẩnchứatrongnómộthình thứccủachếđộchuyênquyền.VàchỉcóMácmới làngườicócôngthứctỉnhchúngtatrướcmâuthuẫnnày.Ôngbảovệnhữngtưtưởngcủagiaicấptưsảnvềtựdo,lýtrívàtiếnbộ;nhưngđồngthờicũngmuốntìmhiểuxem tại sao những tư tưởng đó lại phản bội chínhmìnhmỗi khi được ápdụngtrongthựctiễn.Dođó,MáclàmộtnhàphêbìnhcủaPhongtràokhaisáng - và như tất cả các hình thức phê bình hiệu quả nhất,Mác là ngườitrongcuộc.Cùngmộtlúc,Mácvừalàmộtnhàbảovệquanđiểmvữngvànglạivừalàmộtnhàphảnbiệndữtợn.

Nhữngngườiđangtìmconđườnggiảiphóngchínhtrịkhôngđượcphépquá kén chọn thành phần xuất thân của những người đang dang tay giúpmình.FidelCastrokhôngquaylưngvớicáchmạngxãhộichủnghĩavìMáclànhàtưsảnĐức.NhữngngườicấptiếnởchâuÁ,châuPhivẫnngoancốkhôngquantâmđếnthựctếlàTrotskyxuấtthânlàmộtngườiNgaDoThái.Thườngthìchỉnhữngngườitheochủnghĩatựdothuộctầnglớptrunglưumớibậntâm“chiếucố”đếnnhữngngườilaođộng,vídụnhưbằngcáchraogiảngvớihọvềchủnghĩađavănhóahaylàvềWilliamMorris[10].Trongkhiđó,bảnthânnhữngngườilaođộnglạikhônghaymắcchứngloạnthầnkinhđặcquyềnấyvàsẵnlòngđónnhậnbấtkỳmộtsựgiúpđỡchínhtrịnàomiễnlàcólợi.Dođó,nóchỉđúngvớinhữngngườisốngtrongthếgiớithựcdânlầnđầutiênbiếtvềtựdochínhtrịcủaMác.MácđúnglàmộtngườichâuÂu,nhưngnhữngtưtưởngcủaônglạibénrễtrướctiênởchâuÁvàởcáigọilàThếgiớithứbathìnhữngtưtưởngđómớisinhsôinảynởmạnhmẽnhất.HầuhếtnhữngxãhộiđượcgọilàmácxítđềukhôngphảiởchâuÂu.Dùthếnàothìcáclýthuyếtcũngchưabaogiờđượctiếpthumộtcáchđơngiảnvà triểnkhai thựchiệnbởiđôngđảoquầnchúngnhândân, chúng sẽđượclàmlạimộtcáchcóchủýtrongquátrìnhthựchiện.ĐiềuđóđặcbiệtđúngvớiphongtràochốngthựcdânđitheochủnghĩaMác.

NhữngngườiphêphánMácnhiềukhichúýđếnmộtkhuynhhướnggọilàPrômêtêtrongtácphẩmcủaông:conngườicóquyềnuytốithượngtrướctựnhiêncùngvớimộtniềm tinvào sự tiếnbộkhôngcógiớihạncủaconngười.QuảthựclàcómộtxuhướngnhưvậytrongtácphẩmcủaMác,nhưtacó thể thấyởmộtnhà trí thứcchâuÂu thếkỷXIX.Vàocái thời1860,ngườitachẳnghềquantâmđếnvấnđềtúinilôngvàkhíthảicácbon.Bêncạnh đó, nhiều khi cần thiết phải chinh phục thiên nhiên. Nếu chúng takhôngnhanhchóngxâydựngnhữngconđêchắnsóngbiển,thếgiớichúngtađangcónguycơbịmấtBangladesh.Nhữngđợt tấn côngcủa cănbệnhthươnghànchínhlàsựthửtháchuyquyềntốicaocủaconngườitrướcthiênnhiên.Xâydựngnhữngcâycầu, tiếnhànhphẫuthuậtnãocũngcóýnghĩa

nhưvậy.Vắtsữabòvàxâydựngthànhphốlàcáchchinhphụcthiênnhiênphụcvụchomụcđíchcủachúngta.Ýniệmchorằngchúngtasẽkhôngbaogiờchiếnthắngtựnhiênlàsựủymịvôlý.Tuynhiên,chodùchúngtacónhữnglúccầnchiếnthắngtựnhiênthìchúngtachỉcóthểlàmđượcđiềuđóbằngsựhòahợpđầycảm thôngvớinhữngvậnđộngnội tại trong lòng tựnhiênđượcgọilàkhoahọc.

Mác coi thói đa cảm ấy (mà ông gọi là “một thái độ ấu trĩ đối với tựnhiên”)phảnánhmộtquanđiểmmêtínđốivớithếgiớitựnhiên,trongđóchúngtachỉbiếtquyphụctrướcuyquyềntốicao.VàcáimốiquanhệnhiềubíẩnnàyvớithếgiớixungquanhchúngtadườngnhưlạixuấthiệntrởlạitrongthờihiệnđạimàMáctừnggọilàchủnghĩasùngbáihànghóavậtchất.Một lầnnữađời sốngcủachúng ta lại do thế lựcxa lạởbênngoàiquyếtđịnh - nhữngmảnh vật chấtmang theo dạng thức sống hung ác.Đúng lànhữngsứcmạnhtựnhiêngiờđâykhôngcònlàácquỉhaynữthầnnữa,màlàdòngchuyểndịchcủahànghóatrênthịtrườngmàchúngtahầunhưkhôngthểkiểmsoátđượcgiốngnhưÔđixêđứngtrướcthầnbiểnvậy.Vềđiểmnày,phêphánkinhtếhọctưbảnchủnghĩacủaMácgắnchặtvớimốiquantâmcủaMácđốivớitựnhiên.

NgaytừtácphẩmHệtưtưởngĐức,cóthểthấyMácđãđưanhữngyếutốđịalývàkhíhậuvàotrongcácphântíchxãhộicủaông.Máccòncôngkhailêntiếngrằng,tấtcảcácphântíchlịchsử“đềuxuấtpháttừnhữngcơsởtựnhiênấyvànhữngthayđổicủachúngdohoạtđộngcủaconngườigâyratrongquátrìnhlịchsử”[11].CácMácviếttrongTưbảnvề“conngườitrongxãhộihóa,nhữngngườisảnxuấtliênhợp,điềutiếtmộtcáchhợplýsựtraođổichấtđócủahọvớigiới tựnhiên,đặt sự traođổichấtđódướisựkiểmsoátchungcủahọ,chứkhôngđểchonóthốngtrịhọnhưlàmộtlựclượngmùquáng”[12].Cáibịđedọalà“sựtraođổi”chứkhôngphảilàquyềnthế;sựkiểmsoáthợplýchứkhôngphảilàthốngtrịbằngbạolực.BấtluậnthếnàothìchàngPrômêtêcủaMác(nhânvậtthầnthoạiyêuthíchcủaông)cũngkhônggiốngngườiủnghộnhiệtthànhcôngnghệmàgiốngmộtngườichốngđối chính trị nhiều hơn.Đối vớiMác, cũngnhư là đối vớiDante,Milton,Geothe,Blake,BeethovenvàByronthìchàngPrômêtêđềulàhiệnthâncủacáchmạng,củanănglựcsángtạovàlàsựnổiloạnchốngcácvịthần[13].

Sựqui chụp cho rằngMác chẳngqua cũng chỉ làmột người theo chủnghĩaduylýtheotrườngpháiKhaisángrasứctướcđoạtthiênnhiênnhândanhConngườilàhoàntoànsailầm.KhócóthểtìmthấynhàtưtưởngnàothờiVictoria lại cóđượckhảnăngnhìn trướcđược chủnghĩamôi trườnghiệnđạimộtcáchấntượngnhưvậy.Mộtnhàbìnhluậnthờihiệnđạinhậnxét rằng những tác phẩm củaMác “là những hiểu biết uyên bác nhất về

những vấn đề phức tạp xung quanh quyền làm chủ thiên nhiên trong sốnhữngtưduyxãhộithếkỷXIX,hayuyênbácnhấttrongsốnhữngđónggópcủacácgiaiđoạntrướcđó”[14].NgaycảnhữngngườihâmmộMáctrungthànhnhấtcũngthấylờinhậnxétnàylàsựđềcaoquámức,nhưngvẫnchứađựngmầmmốngchắckhỏecủasựthật.ĂngghenthờicòntrẻcũngtánđồngquanđiểmsinhtháivớiMáckhiôngviếtrằng“biếntráiđấtnàythànhmộtđốitượngđểcòkèmặccả-trongkhiđótráiđấtnàylàcủatấtcảchúngtakhôngtrừmộtai,vàcũnglàđiềukiệntồntạiđầutiêncủachúngta-làbướccuốicùngđểbiếnmìnhthànhđốitượngđểcòkèmặccả”[15].

Tráiđấtlàđiềukiệnđầutiênchosựtồntạicủachúngta.Tứclànếutamuốncómột cơ sởnền tảng cho cáchoạtđộngconngười thì taphải tìmkiếmnóởtráiđất.ĐólàtuyênbốcủaMáctrongtácphẩmPhêpháncươnglĩnhGotha,theođóôngnhấnmạnhrằng,chínhTựnhiênchứkhôngphảilaođộnghay sảnxuấtnóimột cách riêng rẽ, làgốc rễ của sự tồn tại của loàingười. Ăngghen lúc về già cũng viết trong tác phẩm Biện chứng của tựnhiênrằng:“chúngtahoàntoànkhôngthốngtrịđượcgiớitựnhiênnhưmộtkẻxâmlượcthốngtrịmộtdântộckhác,nhưmộtngườisốngbênngoàigiớitựnhiên,màtráilại,bảnthânchúngta,vớicảxươngthịt,máumủvàđầuóccủachúngta,làthuộcvềgiớitựnhiên,vàtấtcảsựthốngtrịcủachúngtađốivớitựnhiênlàởchỗchúngta,khácvớitấtcảcácsinhvậtkhác,làchúngtanhậnthứcđượcquyluậtcủagiớitựnhiênvàcóthểsửdụngnhữngquyluậtđómộtcáchchínhxác”.ĐúnglàtrongChủnghĩaxãhội:KhôngtưởngvàKhoahọc,Ăngghennóivềloàingườinhưlà“vịchúatểsángsuốtvàthựcsựcủatựnhiên”.Nhưng,cũngđúnglàĂngghentựbêudiếukiếnthứcvềthiênnhiên củamìnhnhư làmột thànhviênnhiệt thành thuộchội sănbắt quậnCheshirevậy.NhưngnếutheonguyênlýchủnghĩaduyvậtlịchsửcủaMácthìkhôngcóaivàkhôngcógìlàhoànhảo.

Máctừngnhậnxét:“Ngaycảmộtxãhội,mộtnước,vàthậmchítấtthảycácxãhội tồn tại trongmột thờikỳgộplại,cũngđềukhôngphải làkẻsởhữuđấtđai.Họchỉlànhữngngườichiếmhữuđấtđaiấy,lànhữngngườisửdụngnhữngđấtđaiấyvàvớitưcáchlànhữngbonlpatresfamilias(nhữngngườichahiềncủagiađình),họphảiđểlạinhữngđấtấy,đãđượccảithiện,chocácthếhệsau”[16].Rõràngôngnhậnthứcrõsựxungđộtgiữamộtbênlàsựkhaitháctàinguyênthiênnhiêncủachủnghĩatưbảnvìmụcđíchtrướcmắtvàmộtbên làsựsảnxuấtbềnvữngvìmụcđích lâudài.Mácnhắcđinhắc lại rằng, phát triển kinh tế chỉ đạt được nếu không làm phương hạinhữngđiềukiện tựnhiênvà toàncầu lànơimàhạnhphúccủacác thếhệtươnglaisẽphảitrôngcậyvàođó.KhôngcógìphảinghingờlàMácsẽđiđầutrongphongtràođấutranhbảovệmôitrườngnếuôngcònsốngđếntận

hômnay.Làngườicóquanđiểmbảovệmôitrườngsinhthái,Mácnhậnxétrằng,chủnghĩatưbản“đangphungphísứcsốngcủamảnhđấtnày”vàđanglàmxóimònmộtnềnnôngnghiệp“hợplý”.

TrongtácphẩmTưbản,Mácviết:“đấtđaiđượccanhtácmộtcáchcóýthứcvàhợplý,coilàsởhữucộngđồngvĩnhviễn,làđiềukiệnsinhsốngvàtáisảnxuấtkhôngthểdinhượngđượccủanhữngthếhệthườngxuyênnốitiếpnhaucủaloàingười”[17].Theoquanđiểmcủaông,nềnnôngnghiệptưbảnchủnghĩathànhcôngđượclànhờhútkiệt“nguồngốcbanđầucủamọicủacải…đấtđaivàngườilaođộng”.Khiphêphántưbảncôngnghiệp,Mácbànluậnđếnxảchấtthải, tànphárừng,ônhiễmsônghồ,cácchấtđộchạiđốivớimôitrườngvàchấtlượngkhôngkhí.Mácquanniệmrằngtínhbềnvữngcủamôi trường sinh thái có tầmquan trọngđặcbiệt trongnềnnôngnghiệpxãhộichủnghĩa[18].

ẨnsaumốiquantâmcủaMácđốivớitựnhiênlàmộttầmnhìntriếthọc.Mác làmột nhà duy vật chủ nghĩa và đồng thời làmột nhà tự nhiên chủnghĩa, theođóconngườilàmộtbộphậncủatựnhiênvàcốtìnhquênmấtbảnchấtsinhhọccủachínhmình.ThậmchítrongbộTưbản,Máccũngviếttựnhiênlà“cơthể”củaloàingười:“mà(loàingười)phảiduytrìquátrìnhtraođổikhôngngừngvớinó”.Cònnhữngcôngcụsảnxuấtđượccoinhưlà“nhữngcơquannốidàicủacơthể”.Toànbộnềnvănminh,từcácthượngnghịsĩchođếntàungầmchỉđơngiảnlàsựnốidàinhữngnănglựccơthểcủachúngta.Cơthểvàthếgiới,chủthểvàkháchthểtồntạitrongmộtcânbằngmongmanh,dođómôitrườngcủachúngtacũngmangtínhbiểutrưngchohệthốngýnghĩacủaconngười,cũngtươngtựnhưngônngữvậy.Máccoimặtđối lậpcủacáinàylà“sựthahóa”-ởđó,chúngtakhôngthể tìmthấysựphảnánhcủachínhmìnhtrongmộtthếgiớivậtchấtđầythútính,vàdođó,đánhmấtmốiliênhệvớibảnchấtnăngđộngnhấtcủachínhchúngta.

Mộtkhimốiquanhệqualạigiữacáitôivàtựnhiênbịphávỡ,nhânloạichúngtasẽrơivàomộtthếgiớivậtchấtvônghĩacủachủnghĩatưbản,màởtrongđó tựnhiênchẳngkhácnàomột thứdễbịuốnnặn theobất cứhìnhdáng nàomà chúng tamongmuốn. Cùng lúc đó, cái tôi bị tách khỏi Tựnhiên,bịtáchkhỏicáithểxáccủanó,vàtáchkhỏithểxáccủanhữngngườikhác.Máccòntinrằng,thậmchícảgiácquancơthểcủachúngtacũng“trởthành hàng hóa” dưới chế độ tư bản chủ nghĩa, giống như thể xác, đượcchuyểnđổithànhmộtcôngcụsảnxuấttrừutượngđơnthuần,khôngthểnàocảmnhậnđượccuộc sốnggiácquancủachínhnónữa.Chỉvới chủnghĩacộngsảnthìchúngtamớilạicảmnhậnnhậnđượcthểxáccủamình.Ônglậpluận,chỉkhiđó,chúngtamớicóthểvượtlêntrênlýtrímangtínhphươngtiệntànnhẫnđểtậnhưởngniềmvuicủathếgiớitinhthầnvàthẩmmỹ.Thực

vậy, công trình của ông mãi mãi “mang tính thẩm mỹ”. Trong tácphẩmGrundrisse củamình,Mácnhận xét rằng dưới chủ nghĩa tư bản, tựnhiênhoàntoàntrởthànhđốitượngcủathuyếtvịlợi,vàkhôngđượccôngnhậnlà“tựnócóquyềnlực”.

Theoquan điểm củaMác, thôngqua hoạt động sản xuất vật chất, conngườiđiềuchỉnhvàkiểmsoát“quátrìnhtraođổichất”theohaichiềugiữabản thân conngười và tự nhiên, chứkhôngphải là uy quyền tối cao kiêungạonàođó.Vàtấtcảnhữngyếutốnày- tựnhiên, laođộng, thểxácbiếtđauđớnvàbiếtsảnxuấtcùngvớicácnhucầucủathểxác-hìnhthànhnêncáimàMácgọilàcơsởhạtầngtồntạimãimãicủalịchsửnhânloại.Đólàmộtbàivăntựsựchạysuốtcácnềnvănhóanhânloại,đểlạinhữngdấuấnkhôngthểxóanhòalêncácnềnvănhóaấy.Vớitưcáchlàsựtraođổi“chất”giữaconngườivàtựnhiên,laođộngcủaconngườitheoquanđiểmcủaMáclàmộtđiềukiện“vĩnhcửu”khôngthểthayđổi.Cáisẽthayđổi-cáikhiếnchocáclàotựnhiêncólịchsử-lànhữngcáchthứckhácnhaumàconngườichúngtatácđộngkhôngngừnglêntựnhiên.Conngườitạoracácphươngtiệnđểduytrìsựtồntạicủamìnhtheonhiềucáchkhácnhau.Điềunàyhoàntoàntựnhiên,theocáinghĩađólàcầnthiếtchosựsinhsôinảynởcủaloàinày.Nhưngnócònmangtínhvănhóavà lịchsử,kéo theođónhưnóvẫnvậy lànhữnghình thứccụ thểcủachủquyền,xungđộtvàbóc lột.Khôngcònlýdonàođểchorằng,chấpnhậnbảnchất“vĩnhcửu”củalaođộngsẽlừadốichúngtađiđếnchỗtinrằngcáchìnhtháixãhộiấycũnglàvĩnhcửu.

Cái“điềukiệnbuộcphảichấpnhậncóbảnchấtvĩnhcửuđốivớisựtồntạicủaconngười”nàycóthểđốilậpvớisựápbứccủacáithểxácvậtchất,tựnhiên theoquanđiểmhậuhiệnđạimàđangtìmcáchhòa tan thànhvănhóa.Chínhcáitừ“tựnhiên”đógâyrasựrùngmìnhchínhtrị.Tấtcảsựchúýđếnbảnchấtsinhhọcchungcủachúngtasẽtrởthànhthứtộiáctưtưởngcótêngọilà“chủnghĩasinhhọc”.Chủnghĩahậuhiệnđạirấtsợcáibấtbiếnmànó tưởng tượngmột cách sai lệch là sựxuấthiệnởkhắpmọinơi trênphươngdiệnphảnứngchínhtrị.Dothểxáccủaconngườihầunhưkhôngbiếnđổitrongquátrìnhtiếnhóa,nêntưtưởnghậuhiệnđạichỉcóthểthíchứngđượcvớinónhưlàmột“kiếntạovănhóa”.TừtrướcđếnnaychưacómộtnhàtưtưởngnàolạinhậnthứcđượcrõnhưMácvềquátrìnhhòagiảivềmặtxãhộigiữa tựnhiênvà thểxác.Quátrìnhhòagiảiđóđượcgọi là laođộng,đãđưatựnhiênthànhcóýnghĩađốivớiconngười.Laođộnglàmộthànhđộngcóýnghĩa.Khôngbaogiờchúngtanhồinhétvàomộtđốitượngvậtchấtnhấtđịnh.Thayvàođó,thếgiớivậtchấtđốivớichúngtaluônchứađầyýnghĩanhânbản,vàthậmchí,mộtsựtrốngkhôngcũnglàmộtdấuhiệucóýnghĩanàođó.TiểuthuyếtcủaThomasHardyđãminhhọađiềunàymột

cáchtuyệtvời.

Mác tin rằng, lịch sử xã hội loài người làmột bộ phận của lịch sử tựnhiên.Điềuđócónghĩalàcùngvớimộtsốthuộctínhkhác,thuộctínhxãhộilàvốncótronggiốngloàiđộngvậtnhưconngườichúngta.Sựhợptácxãhội làcần thiếtchosự tồn tạivậtchấtcủaconngười,nhưngđồng thờiđócònlàmộtphầntrongquátrìnhtựhoànthiệncủaconngườivớitưcáchlàmộtloài.Dođó,nếuxéttheokhíacạnhnàođó,tựnhiênlàmộtphạmtrùxãhộithìxãhộicũnglàmộtphạmtrùtựnhiên.Tuynhiên,dễnhậnthấyrằngnhữngngườitheochủnghĩahậuhiệnđạichỉchútrọngđếntrườnghợpthứnhấtmàlờđitrườnghợpthứhai.TheoMác,mốiquanhệgiữatựnhiênvàconngườikhôngmạngtínhđốixứng.Cuốicùng,nhưôngviếttrongHệtưtưởngĐức, tựnhiêncóvị tríkiểmsoát toànbộ.Đốivớicánhânmỗiconngười, điều này được gọi là cái chết. Giấcmộng của Phaoxtơ về tiến bộkhônggiớihạntrongmộtthếgiớivậtchất,biếtđáplạithửtháchcủachúngtamộtcáchkỳdiệu,đãbỏqua“vịtríưutiêncủagiớitựnhiênbênngoài”.Ngàynay,hiệntượngnàykhôngcònđượcgọilàgiấcmộngcủaPhaoxtơ,màlàgiấcmơMỹ.Đólàmộtquanđiểmâmthầmcămghétvậtchấtbởivìnóngăncảnconđườngchúngtatiếnđếnvôhạn.Đólàlýdogiảithíchtạisaothếgiớivậtchấthoặclàcầnphảichếngựbằngsứclực,hoặclàphảiđượchòatanvàotrongvănhóa.Chủnghĩahậuhiệnđạivàtinhthầntiênphonglàhaimặt củamộtđồng tiền.Nhưngkhôngai trong sốhọcó thểchấpnhậnđượcthựctếrằng,chínhnhữnghạnchếcủachúngtakhiếnchúngtađượcnhưhiệnnay,cũnghoàntoàngiốngnhưquátrìnhlịchsửnhânloạichínhlàsựkhôngngừngvượtquagiớihạncủanhữnghạnchếấy.

Mácquanniệmrằng,conngườithuộcvềtựnhiênnhưngconngườicókhảnăngchếngựtựnhiên;vàsựtáchbiệtmộtphầnnhưvậyvới tựnhiênbản thân nó làmột phần bản chất của con người[19]. Chính những côngnghệmàchúngtasửdụngđểtácđộnglêntựnhiênvàvănhóahìnhthànhnênmộtthểthốngnhấtphứchợp,nhưngMáccươngquyếtkhôngchấpnhậnhòatancáinàyvàotrongcáikia.Từnhữngtácphẩmthờikỳđầunhưngsớmbộc lộ tài năngcủamình,ôngđãmongướcvềmột sự thốngnhất tột bậcgiữatựnhiênvàconngười.Trongnhữngnămthángtrưởngthànhhơnsaunày, ông thừa nhận rằng sẽ luôn tồn tạimột sự không dung hòa hay tínhkhôngđồngdạnggiữa tựnhiênvà conngười, vàđíchdanhmâu thuẫnấychính là laođộng.Rõ ràng làvớiđôi chút ânhận, ôngphảnđối trí tưởngtượngtheokiểutôhồng,gầnnhưtồntạitừrấtlâucùngvớiconngười,theođó,một tựnhiênhết sứcgiàucó luôn sẵn lòngđáp lạimọikhátvọngcủachúngta:

Cuộcsốngnàyvớitôikỳdiệubiếtbaonhiêu,

Tráitáochíncứđungđưangangtầmvới.Nhữngchùmnhochínmọngngảbêntôi,

Épnhữnggiọtngọtlịmvàomôitôichờđợi.Tráixuânđàovàđàotươicònchờtayhái,Ruộngdưakianhưngángbướcchântôi.Giờđâychỉcòntôinằmimtrênthảmcỏ,Bởikếtquanhmìnhlànhữngdảihoatươi.

(AndrewMarvell:Khuvườn)

Máctinvàocáimàônggọilà“nhâncáchhóathếgiớitựnhiên”.NhưngtrongquanniệmcủaMác,tựnhiênvẫncóchútgìđóngangbướngchốnglạiconngườingaycảkhicóthểchếngựđượcsựphảnkhángcủatựnhiênđốivớinhucầucủaconngười.Vàđiềunàycónhữngmặttíchcựccủanó.Bởivìrằng,vượtquatrởngạilàgópphầnlàgópphầnlàmnêntínhsángtạocủachúngta.Một thếgiớichỉ toànnhữngđiềukỳdiệuchắcchắnsẽ trở thànhnơi buồn tẻ. Và vào một ngày nào đó trong khu vườn kỳ diệu kia có lẽMarvelllạiướcquaytrởvềsốngởLuânđôn.

LiệuMáccótintưởngvàokhảnăngmởrộngvôtậnsứcmạnhcủaconngười,nhấtlàtheomộtcáchviphạmvàonhữngnguyêntắcmôitrườngsinhtháicủachúngta?QuảthậtlàcólúcMácđãhạthấpvaitròcủanhữnggiớihạn của tựnhiênđặt lên sựphát triển của conngười,một phầndonhữngngườicóquanđiểmchốnglạiôngnhưThomasMalthusđãquácườngđiệunó.Mácý thứcrõnhữnggiớihạncủa tựnhiênđặt lên lịchsử,nhưngôngvẫnchorằngchúngtavẫncóthểmởrộngnhữnggiớihạnđótrongmộtquátrìnhlâudài.Dĩnhiêncómộtkhuynhhướngrõràngmàtagọilàchủnghĩalạcquancôngnghệ-thậmchíđôikhicòngọilàkhúccakhảihoàntrongtácphẩmcủaMác:mộtviễncảnhnhânloạikhicáclựclượngsảnxuấtđượcgiảiphóngtrongmộtthếgiớimớilộnglẫy.SaunàymộtsốnhàMác-xít(đơncửnhưTrotsky)đãmởrộngviễncảnhnàythànhxãhộikhôngtưởngcựcđoankhidựđoánvềmộttươnglaigồmtoànnhữngngườihùngvànhữngbậcvĩnhân[20]20.Tuyvậy,vẫn tồn tạimộtMáckhác,nhưchúng tađã thấy, sựpháttriểnấycầnphảithíchhợpvớiphẩmgiávàhạnhphúccủaconngười.Chỉcóchủnghĩatưbảnmớinhìnnhậnsảnxuấtlàcótiềmnăngvôhạn,cònchủnghĩaxãhộilạiđặtsảnxuấtvàotrongbốicảnhnhữnggiátrịđạođứcvàthẩmmỹ.VànhưMácviếttrongtậpđầutiêncủabộTưbản:“dướimộthìnhthứcphùhợpvớisựpháttriểntoàndiệncủaconngười”.

Như Ted Benton nhận xét, thừa nhận những giới hạn của tự nhiên làkhông phù hợp không những với giải phóng chính trị mà còn với nhữngphiênbảnkhôngtưởngcủagiảiphóngchínhtrị[21].Tàinguyêncủathếgiới

khôngphảiđểtấtcảchúngtasốngngàycàngsungtúchơn,màđểchotấtcảchúng ta được sống đầy đủ.G.A.Cohen viết: “Lời hứa hẹn về sự giàu cókhôngphảilàdònghànghóatuônchảykhôngdứt,màlàsựđầyđủđượctạorabằngnhữngcốgắngítnhọcnhằnnhất”[22].Cáingăntrởđiềuđódiễnralàchính trịchứkhôngphải làTựnhiên.Nhưchúngtađềubiết,Mácquanniệmrằng,chủnghĩaxãhộiđòihỏiphảimở rộng lực lượng laođộngsảnxuất;nhưngsựmởrộngđókhôngphảilànhiệmvụcủabảnthânchủnghĩaxãhộimàlàcủachủnghĩatưbản.Chủnghĩaxãhộikhaithácsựgiàucóvậtchấtấychứkhôngphảitíchlũynó.ChỉcóStalin,chứkhôngphảiMác,mớiquan niệm chủ nghĩa xã hội là vấn đề phát triển lực lượng sản xuất.Chủnghĩatưbảnlàmộtngườihọcviệccủathầyphùthủy:nótậptrungsứcmạnhphóngranhưvũbãođểđedọahủydiệtchúngta.Nhiệmvụcủachủnghĩaxãhộikhôngphải làkhích lệnhữngquyềnnăngấymàđặtchúngdướisựkiểmsoátsángsuốtcủaconngười.

Hiệnnay,chúngtađangphảiđốimặtvớihaimốiđedọalớnđốivớisựtồnvongcủanhânloạilàquânsựvàmôitrường.Trongtươnglaihaimốiđedọanàyngàycàngcóxuhướnghộitụvớinhaukhinhữngcuộctranhgiànhnguồn tài nguyênkhanhiếm leo thang thànhxungđột cóvũ trang.Trongnhiều nămqua, nhữngngười cộng sản đã tỏ rõ ra là nhữngngười ủng hộnhiệt thành cho hòa bình. Lý do cho việc đó có thể được EllenMeiksinsWoodtổngkếtlại:“Điềuhiểnnhiênđốivớitôilà,cáinguyênlýcạnhtranh,bóc lột vàmở rộng không ngừng của tích lũy tư bản chủ nghĩa trong bốicảnhhệthốngquốcgia-dântộctrongtươnglaigầnvàtươnglaixasẽdẫnđếnmấtổnđịnh;vàchủnghĩatưbản…đangvàsẽtiếptụclàmốiđedọalớnnhấtđốivớinềnhòabìnhthếgiớitrongmộttươnglaikhôngxa”[23].Nếuphong tràohòabìnhphảiđi tìmnguyênnhângốc rễcủasựxâm lăng trêntoàncầu, thìnókhông thểbỏquacáibảnchấtcủaconquáivậtđangnuôidưỡngsựxâmlăngđó.VàdođócónghĩalànókhôngthểbỏquanhữngphátkiếncủachủnghĩaMác.

Cũngtươngtựnhưvậyvớichủnghĩabảovệmôitrường.Woodlậpluậnrằngchủnghĩatưbảnkhôngthểtránhkhỏihủyhoạisinhthái,bởiđểtíchlũyđược,động lựcphát triểncủanóphảicóbảnchấtchốngxãhội.Hệ thốngnày có thể dung thứ cho sự bất bình đẳng dân tộc và bất bình đẳng giới,nhưngvớibảnchấtcủamình,nókhông thểnàođếnvớihòabình thếgiớihaytrântrọngthếgiớivậtchất.Woodcònnhậnxétrằng,chủnghĩatưbản“cóthểcómộtsựquantâmnhấtđịnhđếnvấnđềsinhthái,nhấtlàkhibảnthâncôngnghệbảovệmôitrườngmanglạilợinhuậntrênthịtrường.Nhưngsựphilýmangtínhbảnchấttrongđộnglựctíchlũytưbảnnày,bấtchấptấtcảđểphụcvụchoyêucẩumởrộngtưbảnvàcảcáigọilàtăngtrưởng,sẽ

khôngtránhkhỏithùđịchvớisựcànbằngsinhthái".Câukhẩuhiệuxưacủanhữngngườicộngsản"Chủnghĩaxãhộihaychủnghĩamanrợ"nghecóvẻkhảihuyềnvớimộtsốngười.Nhưngkhilịchsửđangtròngtrànhtrướcviễncảnhchiến tranhhạtnhânvà thảmhọamôi trường, thìkhẩuhiệuấy lại làmộtsựthậtnghiêmtúchơnbaogiờhết.Nếuchúngtakhônghànhđộngngaytừbâygiờthìcólẽchủnghĩatưbảnsẽlàcáichếtcủachínhchúngta./.

KẾTLUẬN

Vậyđấy,Máccómộtniềmtinthathiếtvàoconngườivàluônnghingờnhữnggiáođiềutrừutượng.Ôngđãkhôngquácâunệđếnkháiniệmvềmộtxãhộihoànhảonhưnglại rấtquan tâmđếnvấnđềbìnhđẳng.Máckhôngmơtưởnggìvềmộttươnglaitrongđótấtcảchúngtađềuđóngkhungtrongnhữngbộđồngphụcchậtcứng,bịđóngdấutrênlưngnhữngmãsốAnsinhxã hội. Thay vào đó, ông hy vọng nhìn thấy một tương lai đa dạng chứkhôngphảisựđồngnhất.Máckhônghềnói rằng:conngườichỉ lànhữngcon rối vô dụng của lịch sử. Thậm chí ông còn kiên quyết chống lại nhànướchơncảnhữngngườibảothủcánhhữu.Mácnhìnnhậnchủnghĩaxãhộichínhlàdânchủởtầmcaochứkhôngphảilàkẻthùcủadânchủ.Môhìnhxâydựngmộtxãhộitốtđẹpcủaôngchịuảnhhưởngcủahìnhthứctựbiểuhiện mỹ học. Mác tin rằng vẫn có thể tiến hành những cuộc cách mạngkhôngđổmáu,vàrằngchốnglạicảicáchxãhộilàđiềukhôngtưởng.Ôngkhônghềchỉtậptrungvàotầnglớplaođộnggiảnđơnnhưngcũngkhônghềcoixãhộichỉbaogồmhaigiaicấpđốikháng.

Máckhôngtônsùngmộtcáchquáđángsảnxuấtvậtchất.Tráilại,ôngchorằngcầnhoàntoànthủtiêusảnxuấtvậtchất.VớiMác,lýtưởnglànghỉngơi chứkhôngphải là laođộng.Nếunhưôngquá chú trọngđếngócđộkinhtếhọc,thìchẳngqualàđểlàmgiảmbớttầmquantrọngcủanóđốivớiconngười.Chủnghĩa duyvật củaMácmangđậmgiá trị đạođứcvà tinhthầncaocả.Ônghếtlòngngợicatầnglớptrunglưu,coichủnghĩaxãhộilàsựkếthừanhữngdisảnvĩđạicủatầnglớptrunglưuvềtựdo,dânquyền,vàthịnhvượng.QuanniệmcủaMácvềtựnhiênvàmôitrườngđángngạcnhiênlàđãvượtxathờiđạimàôngđangsống.Khôngthểcóngườichiếnsĩkiêntrungnàovìsựnghiệpgiảiphóngphụnữ,hòabìnhthếgiới,chốngchủnghĩaphátxítvàđộclậpchocácnướcthuộcđịanhưphongtràochínhtrịmàcôngtrìnhcủaMácđãsảnsinhra.

Vàcũngchưatừngcónhàtưtưởngnàobịlắmhiềmkhíchđếnnhưvậy!

[1] Để biết thêm chi tiết về những tranh luận này, tham khảo Juliet

Mitchel:Bấtđộngsảncủaphụnữ(Women’sEstate),Harmondsworth,1971;S. Rowbotham, L. Segal và H. Wainwright: Vượt lên trên sự phântầng (Beyond the Fragments), Newcastle and London, 1979; L. Sargent(ed.):Phụnữvàcáchmạng (WomenandRevolution),Montreal,1981;vàMicheleBarrett:Sựápbứcphụnữngàynay(Women’sOppressionToday),London,1986.

[2]RobertJ.C.Young:Chủnghĩahậuthựcdân:mộtcáchtiếpcậnlịchsử (Postcolonialism:AnHistorical Introduction),Oxford,2001, tr.372-373,142.

[3]T.Bottomore(Chủbiên):Từđiểntưtưởngmácxít(ADictionaryofMarxistThought),Oxford,1983,tr.190.

[4]JulesTownshend:ChínhtrịhọcMácxít (ThePoliticsofMarxism),LondonvàNewYork,1996,tr.142.

[5] Kevin B.Anderson: “Sự phát hiện lại và kiên trì phép biện chứngtrong môn triết học và chính trị học thế giới”, trong S.Budgeon,S.KouvelakisvàS.Zizek:KhởiđộnglạiLênin:Hướngtớimộtchínhtrịthậtsự (Lenin Reloaded: Towards a Politicộng sản of Truth), London, 2007,tr.121.

[6]Xem thêm thuật chép sử của ngườiẤnĐộ trongAijazAhmad: InTheory:Classes,Nations,Literatures,London,1992,Ch.6.

[7] Aijaz Ahmad: In Theory: Classes, Nations, Literatures, London,1992,tr.228.

7AijazAhmad:InTheory:Classes,Nations,Literatures,London,1992,tr.235.

7AijazAhmad:InTheory:Classes,Nations,Literatures,London,1992,tr.236.

[8] Một ngôn ngữ được sử dụng nhiều ở một số nước châu Phi nhưKenya,Somali,Mozambique…(ND).

[9]Nhàviếtkịchnổi tiếngcủaHyLạp(497-407trướcCôngnguyên–ND).

[10]Nhànghệsĩ,nhàvănvànhàxãhộikhôngtưởngngườiAnhthếkỷXIX(ND).

[11]“Hệ tư tưởngĐức”, tập1, trongCácMácvàĂngghen:Toàn tập,NXBChínhtrịquốcgia,H.1995,t.3,tr.29.

[12]Công thức tamvị thế, tập thứba,quyển III:Toànbộquá trìn sảnxuấttưbảnchủnghĩa,trongCácMácvàĂngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H.2002,t.25(p.II),tr.545.

[13]JohnBellamyFoster:MácvàMôitrường(MarxandEnvironment),trongE.M.Wood và J.B.Foster (Chủ biên):Bảo vệ lịch sử (In Defense ofHistory),NewYork,1997,tr.150.

[14]W.Leiss:TheDominationofNature,Boston,1974,tr.198,153.

[15]Phépbiện chứng của tựnhiên, trongCácMác vàĂngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H.2002,t.20,tr.655.

[16]Địatôđấtxâydựng,Địatôđấthầmmỏ,Giácảruộngđất,tậpthứba,quyển thứIII:Toànbộquá trìnhsảnxuất tưbảnchủnghĩa, trongCácMác vàĂngghen: Toàn tập, NXBChính trị quốc gia,H.2002, t.25 (p.II),tr.477.

[17]Sựphátsinhcủađịatôtưbảnchủnghĩa,tậpthứba,quyểnthứIII:Toàn bộ quá trình sản xuất tư bản chủ nghĩa,trongCácMác vàĂngghen:Toàntập,NXBChínhtrịquốcgia,H.2002,t.25(p.II),tr.532.

[18] Xem thêm Ted Benton: “Chủ nghĩa Mác và những giới hạn tựnhiên”,TạpchíCánhtảmới,số178(November/December1989),tr.83.

[19]ĐểbiếtnhữnggiảithíchkinhđiểnchonhữngtưtưởngcủaMácvềchủ đề này, tham khảo Alfred Schmidt:Khái niệm về tự nhiên trongMác(TheConceptofNatureinMarx),London,1971.

[20]ThamkhảothêmđoạncuốicùngtrongVănhọcvàCáchmạngcủaTrosky.

[21]Benton:ChủnghĩaMácvànhữnggiớihạntựnhiên (MarxismandNaturalLimits),tr.78.

[22]G.A.Cohen:BảovệhọcthuyếtLịchsửcủaCácMác (KarlMarx’sTheoryofHistory:ADefence),Oxford,1978,tr.307.

[23] Ellen Meiksins Wood: Chủ nghĩa tư bản và sự giải phóng conngười (CapitalismandHumanEmancipation),TạpchíCánhtảmới,số67,January/February1988,tr.5.

HẾT

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com