1

Liacutefheimurinn

Litroacutef naacutettuacuterunnar

Haacutelfdaacuten Oacutemar Haacutelfdaacutenarson thornyacuteddi og staethfaeligrethi

Naacutemsgagnastofnun 2010

_______________________________

Aethlagaeth naacutemsefni

Helga Hauksdoacutettir

kennsluraacuteethgjafi hjaacute skoacuteladeild Akureyrarbaeligjar

2012

(poacutelskar uacutetskyacuteringar fengnar uacuter orethalista naacutettuacuterufraeligethi hjaacute netskoliis)

Fyrri hluti

Liacutefieth aacute joumlrethinni

Bakteriacuteur og veirur

THORNoumlrungar og frumdyacuter

Sveppir og fleacutettur

Ploumlntur

2

Kafli 1 Liacutefieth aacute joumlrethinni

Bls 5-6

THORNaeth hefur aetheins fundist liacutef aacute einni reikistjoumlrnu (rarr stjarna sem breytir um staeth

gagnvart oumlethrum stjoumlrnum fraacute aacuteri til aacuters seacuteeth fraacute joumlrethurarrPlaneta Ciało niebieskie (np Ziemia)

krążące wokoacuteł gwiazdy świecące promieniowaniem od niej odbitym nie mające własnych źroacutedeł

energii promienistej)

THORNaeth er _____________________________________________

Hvaeth thornurfum vieth aeth hafa til aeth thornaeth geti verieth liacutef aacute joumlrethinni

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Aacute joumlrethinni er aragruacutei (rarrmjoumlg mikieth) af liacutefverum sem tengjast hver annarri THORNess vegna

eru allar liacutefverur nauethsynlegar THORNaeth sjaacuteum vieth til daeligmis iacute faeligethukeethjunni (Łańcuch

pokarmowy Szereg organizmoacutew uporządkowanych zgodnie z łączącymi je zależnościami

pokarmowymi (zjadający i zjadani)

Buacuteethu til einfalda faeligethukeethju ____________________________________________

___________________________________________________________________

Iacute liacuteffraeligethinni er talaeth um allt sem er lifandi fraacute faeligethingu til dauetha eetha allt aeligviskeieth (rarr

Życie okres istnienia) liacutefverunnar Agnarsmaacutear (rarrpiacutenulitlar) liacutefverur eru td _________________________

og risavaxnar (rarr mjoumlg stoacuterar) liacutefverur eru _____________________________

THORNaeth sem einkennir liacutefverur (rarrthornaeth sem eins hjaacute oumlllum) er

THORNaeligr ________________________ thornaeligr ________________________________

THORNaeligr ________________________ thornaeligr ________________________________

THORNaeligr ________________________ thornaeligr _________________________________

THORNaeligr ________________________ THORNaeligr (flestar) _________________________

Allar liacutefverur eru gerethar uacuter frumum (rarrfruma Komoacuterka Jest podstawową jednostką

budującą (strukturalną) i czynnościową (funkcjonalną) organizmu najmniejsza zorganizowana

jednostka organizmoacutew ) Fruman er minnsta (rarrliacutetil) gereth allra liacutefvera Bakteriacuteur eru bara

3

uacuter einni frumu Aethrar liacutefverur eru gerethar uacuter moumlrgum frumum Mennirnir eru gerethir uacuter

moumlrgum milljoumlrethum fruma

Utan um allar frumur er frumuhimna (rarr stjoacuternar hvaeth fer inn og uacutet uacuter frumunni -

Błona komoacuterkowa Cienka elastyczna błona decydująca o tym ktoacutere substancje dostają się do

komoacuterki a ktoacutere się z niej wydostają) Innan iacute frumunni er umfrymi (thornaeth sem er fyrir utan

frumukjarnann og innan vieth frumuhimnuna (rarrCytoplazma Część protoplazmy przylegająca

do błony komoacuterkowej)

Mikilvaeliggur hluti innan allra frumna (rarrfruma) nema bakteria er frumukjarninn sen

stjoacuternar allri starfsemi frumunnar (rarrhvaeth fruman gerir)

Erfethaefnieth (rarr Dziedziczenia dziedziczność) er iacute frumukjarnanum Iacute thornviacute eru upplyacutesingar

sem aacutekveetha thornaeth sem gerist iacute frumunni og hvernig liacutefveran vex og thornroskast

Bls 7

Iacute ploumlntufrumum er blaethgraeligna (rarrChlorofil ) Ploumlntufrumur geta buacuteieth til faeligethu (rarrmat)

handa seacuter meeth hjaacutelp blaethgraelignunnar

Ploumlntufrumur er oft staeligrri (rarrstoacuter staeligrri staeligrstur) en frumur dyacutera og frumur dyacutera eru

aldrei meeth blaethgraelignu THORNess vegna geta frumur dyacutera ekki buacuteieth til mat handa seacuter

Utan um ploumlntufrumur er harethur frumuveggur (rarrŚciana komoacuterkowa Zewnętrzna otoczka

komoacuterki roślinnej zbudowana z celulozy zwiększą trwałość komoacuterki i nadaje jej kształt ) Hann thornarf

aeth vera harethur til aeth ploumlnturnar geti staethieth uppreacutettar

Inni iacute ploumlntufrumum er liacuteka safaboacutela thornar sem fruman geymir vatn og faeligethu

(rarrWodniczka (wakuola) Magazynuje substancje odżywcze wodę enzymy oraz produkty

wydalania) Ef laufbloumlethin hanga niethur aacute ploumlntunni er of liacutetieth vatn iacute safaboacutelunni

Bls 8

Tegundir og aeligttkviacutesir (rarrGatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew - Rodzaj Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew)

THORNaeth er haeliggt aeth raetha dyacuterum og ploumlntum eftir thornviacute hvaeth thornau eru liacutek (rarrnaeligrri thornviacute eins)

Staeligrst er aeligtt (rarrRodzina Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) ndash svo aeligttkviacutesl

(rarrRodzaj Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) og tegund (rarrGatunek Najniższa

jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) er minnst (liacutetil minni minnst)

Homo sapiens = maethur

Homo = aeligttkviacutesl og sapiens = tegund Homo thornyacuteethir bdquomaethurldquo og sapiens thornyacuteethir bdquosem er

skynsamur eetha duglegur aeth hugsa og laeligra)

Allar tegundir eiga nafn aacute latinu (rarrtungumaacutel) en flestar eiga liacuteka nafn aacute iacuteslensku

4

THORNeir sem eru af soumlmu tegund (rarr Gatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej ) geta

aacutett saman afkvaeligmi (boumlrn lamb kaacutelf unga )

Hestar og asnar eru thornoacute ekki af soumlmu tegund en thorneir geta aacutett afkvaeligmi saman

Ef mamman er hryssa og pabbinn er asni heitir afkvaeligmieth muacuteldyacuter

Ef mamman er asna og pabbinn er hestur heitir afkvaeligmieth muacutelasni

Muacuteldyacuter og muacutelasnar eru oacutefrjoacute og geta ekki aacutett afkvaeligmi

Bls 10 - 11

Liacutef finnst allsstaethar THORNaeth hefur verieth liacutef aacute joumlrethinni iacute nokkra milljaretha aacutera Fyrstu

liacutefverurnar lifethu liacuteklega iacute hafinu (rarrsjoacuter) eetha djuacutept niethri iacute moldinni Vieth vitum ekki

hvernig liacutefieth vareth til en nuacutena er liacutef allsstaethar iacute regnskoacutegum (forests) eyethimoumlrkum

(deserts) aacute fjoumlllum (fjall mountains) iacute hafinu (sjoacuter ocean) og langt undir yfirborethi

jarethar

Talieth er aeth nuacute lifi meira en tiacuteu milljoacutenir tegunda liacutefvera aacute joumlrethinni THORNaeth eru alltaf aeth

koma nyacutejar tegundir og aethrar deyja og hverfa

Iacute thornessari boacutek aeligtlum vieth aeth laeligra um margar liacutefverur og thornaeth er buacuteieth aeth skipta thorneim iacute

fimm stoacutera hoacutepa

1 Bakteriur

2 THORNoumlrungar og frumdyacuter (Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych

środowiskach lądowych ndash Pierwotniak )

3 Sveppir og fleacutettur (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię

organiczną i w ten sposoacuteb pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie

grzyba i glonu jednokomoacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w

symbiozie tworząc jakby jeden twoacuter)

4 Ploumlntur

5 Dyacuter

Bakteriacuteurnar eru liacuteklega fyrstu liacutefverurnar aacute joumlrethinni Seinna komu svo allar aethrar

liacutefverur uacutet fraacute thorneim

Naacutekvaeligmasta (rarrbesta goacuteeth) leieth til aeth finna hvort liacutefverur eru skyldar (related) er aeth

bera saman (compare) erfethaefni (DNA) thorneirra THORNaeth er til daeligmis notaeth ef vieth viljum

finna uacutet hver er faethir barns

Bls 14

Liacutefriacuteki plantna ( rarrbloacutem gras treacute) heitir floacutera

Liacutefriacuteki dyacutera (rarr oumlll dyacuter) heitir faacutena

Aeth vera viacutesindamaethur (scientist)

5

1 Tilgaacuteta (rarrthornaeth sem eacuteg held aeth gerist - Hipoteza Założenie oparte na

prawdopodobieństwie wymagające sprawdzenia mające na celu odkrycie nieznanych

zjawisk lub praw)

2 Tilraun eetha athugun (skoetha hvaeth gerist iacute alvoumlrunni)

3 Kenning (thornegar vieth erum buacutein aeth skoetha aftur og aftur og erum alveg viss um

hvaeth gerist)

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth hafa liacutefverur verieth lengi til aacute joumlrethinni _________________________________

Hvar hafa fyrstu liacutefverurnar lifaeth ________________________________________

Hvaetha fimm hoacutepa skiptast allar liacutefverur iacute __________________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er tilgaacuteta ______________________________________________________

Hvaeth gerir viacutesindamethur (viacutesindaleg aethfereth) _______________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Kafli 2

Bakteriacuteur og veirur (bls 17)

Bakteriacuteur eru piacutenulitlar liacutefveru og thornaeligr geta fjoumllgaeth seacuter (rarrorethieth fleiri og fleiri) mjoumlg

hratt

Flestar bakteriacuteur gera gagn (rarreru goacuteethar) en sumar eru skaethlegar (rarr vondar thornaacute

verethum vieth veik)

Bls 18 ndash 19

Bakteriacuteur lifa allsstaethar Iacute loftinu iacute vatni aacute joumlrethinni og liacuteka aacute liacutekama okkar THORNaeligr eru

piacutenulitlar og eru oft kallaethar oumlrverur (rarr Mikroorganizm ) Oumlrverur eru oftast bara ein

fruma

Utan um frumuna er frumuveggur en bakteriacuteur hafa engan frumukjarna (rarrsem er iacute

miethjunni aacute sumum frumum)

Bakteriacuteur eru ekki allar eins iacute laginu

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

6

Bakteriacuteur voru fyrstu lifandi verurnar aacute joumlrethinni meira en 35 milljaretha aacutera gamlar

Iacute sjoacutenum urethu til blaacutebakteriacuteur Iacute thorneim var blaethgraeligna (rarr Chlorofil) og thornaeligr gaacutetu buacuteieth

til suacuterefni og thornaacute vareth meira suacuterefni aacute joumlrethinni og fleiri liacutefverur urethu til

Flestar bakteriacuteur fjoumllga seacuter ( rarrveretha fleiri) meeth thornviacute aeth skipta seacuter iacute miethjunni - thornaacute

veretha til tvaeligr nyacutejar bakteriacuteur Ein bakteriacutea getur orethieth aeth oacuteteljandi bakteriacuteum aacute einum

degi

Oftast hafa bakteriacuteur ekki blaethgraelignu (bara blaacutebakteriacuteurnar) og thorness vegna geta thornaeligr

ekki buacuteieth til mat handa seacuter THORNaeligr veretha aeth lifa aacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum

Bls 20

Goacuteethar bakteriacuteur

Utan aacute og inni iacute liacutekama okkar eru tiacuteu sinnum (10x) fleiri bakteriacuteur en frumurnar sem

liacutekami okkar er buacuteinn til uacuter

Bakteriacuteurnar sem lifa aacute huacuteethinni eru jafnmargar og allir menn aacute joumlrethinni

(6000000000) Flestar bakteriacuteur eru goacuteethar og passa aeth vieth verethum ekki veik

Vondar bakteriacuteur

Vondar bakteriacuteur koma meeth sjuacutekdoacutema svo aeth vieth verethum veik Bakteriacuteur smitast oft

thornegar vieth hnerrum eetha hoacutestum Stundum berast bakteriacuteur liacuteka meeth vatni eetha mat

sem er skemmdur THORNaacute geta margir orethieth veikir iacute einu Sjuacutekdoacutemar sem bakteriacuteur geta

valdieth er td haacutelsboacutelga lungnaboacutelga og skemmdar tennur

Svartidauethi var sjuacutekdoacutemur sem drap mjoumlg marga iacute Evroacutepu aacute 14 oumlld Hann kom liacuteka

hingaeth til Iacuteslands og um1494 leacutest (rarrdoacute) um helmingur (12) foacutelksins iacute landinu

Bls 21

Pensiliacuten er syacuteklalyf sem drepur bakteriacuteur THORNess vegna gefur laeligknirinn okkur stundum

pensiliacuten thornegar vieth verethum veik Vieth notum liacuteka bakteriacuteur til aeth buacutea til lyf sem heitir

insuacutelin THORNeir sem eru meeth sykursyacuteki (diabetes) thornurfa aeth faacute insuacuteliacuten

Louis Pasteur var fraacute Frakklandi og hann uppgoumltvaethi tengsl aacute milli bakteria og

sjuacutekdoacutema THORNaacute foacuteru allir aeth reyna aeth vera thornrifalegir og thornvo seacuter vel til aeth bera ekki

bakteriacuteur aacute milli manna meeth soacuteethaskap

Ef vieth geymum mat of lengi fjoumllga bakteriacuteur seacuter iacute honum og ef vieth borethum hann getum

vieth orethieth veik og fengieth iacute magann THORNess vegna thornarf aeth vanda sig vieth aeth geyma mat

svo aeth hann skemmist ekki Vieth getum notaeth nokkrar leiethir THORNaeth er haeliggt aeth thornurrka

hann baeligta iacute hann miklum sykri eetha salti (saltkjoumlt) eetha reykja hann (hangikjoumlt)

Kaeligling og frysting (iacutesskaacutepur og frystikista) eru liacuteka mikilvaeligg til aeth geyma mat

THORNegar vieth kaupum mjoacutelk er buacuteieth aeth hita hana svo mikieth aeth allar bakteriacuteurnar eru

dauethar

Stundum faeligr foacutelk matareitrun ef thornaeth borethar skemmdan mat Iacute kjuacuteklingi geta verieth

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

2

Kafli 1 Liacutefieth aacute joumlrethinni

Bls 5-6

THORNaeth hefur aetheins fundist liacutef aacute einni reikistjoumlrnu (rarr stjarna sem breytir um staeth

gagnvart oumlethrum stjoumlrnum fraacute aacuteri til aacuters seacuteeth fraacute joumlrethurarrPlaneta Ciało niebieskie (np Ziemia)

krążące wokoacuteł gwiazdy świecące promieniowaniem od niej odbitym nie mające własnych źroacutedeł

energii promienistej)

THORNaeth er _____________________________________________

Hvaeth thornurfum vieth aeth hafa til aeth thornaeth geti verieth liacutef aacute joumlrethinni

__________________________________________________________________

__________________________________________________________________

Aacute joumlrethinni er aragruacutei (rarrmjoumlg mikieth) af liacutefverum sem tengjast hver annarri THORNess vegna

eru allar liacutefverur nauethsynlegar THORNaeth sjaacuteum vieth til daeligmis iacute faeligethukeethjunni (Łańcuch

pokarmowy Szereg organizmoacutew uporządkowanych zgodnie z łączącymi je zależnościami

pokarmowymi (zjadający i zjadani)

Buacuteethu til einfalda faeligethukeethju ____________________________________________

___________________________________________________________________

Iacute liacuteffraeligethinni er talaeth um allt sem er lifandi fraacute faeligethingu til dauetha eetha allt aeligviskeieth (rarr

Życie okres istnienia) liacutefverunnar Agnarsmaacutear (rarrpiacutenulitlar) liacutefverur eru td _________________________

og risavaxnar (rarr mjoumlg stoacuterar) liacutefverur eru _____________________________

THORNaeth sem einkennir liacutefverur (rarrthornaeth sem eins hjaacute oumlllum) er

THORNaeligr ________________________ thornaeligr ________________________________

THORNaeligr ________________________ thornaeligr ________________________________

THORNaeligr ________________________ thornaeligr _________________________________

THORNaeligr ________________________ THORNaeligr (flestar) _________________________

Allar liacutefverur eru gerethar uacuter frumum (rarrfruma Komoacuterka Jest podstawową jednostką

budującą (strukturalną) i czynnościową (funkcjonalną) organizmu najmniejsza zorganizowana

jednostka organizmoacutew ) Fruman er minnsta (rarrliacutetil) gereth allra liacutefvera Bakteriacuteur eru bara

3

uacuter einni frumu Aethrar liacutefverur eru gerethar uacuter moumlrgum frumum Mennirnir eru gerethir uacuter

moumlrgum milljoumlrethum fruma

Utan um allar frumur er frumuhimna (rarr stjoacuternar hvaeth fer inn og uacutet uacuter frumunni -

Błona komoacuterkowa Cienka elastyczna błona decydująca o tym ktoacutere substancje dostają się do

komoacuterki a ktoacutere się z niej wydostają) Innan iacute frumunni er umfrymi (thornaeth sem er fyrir utan

frumukjarnann og innan vieth frumuhimnuna (rarrCytoplazma Część protoplazmy przylegająca

do błony komoacuterkowej)

Mikilvaeliggur hluti innan allra frumna (rarrfruma) nema bakteria er frumukjarninn sen

stjoacuternar allri starfsemi frumunnar (rarrhvaeth fruman gerir)

Erfethaefnieth (rarr Dziedziczenia dziedziczność) er iacute frumukjarnanum Iacute thornviacute eru upplyacutesingar

sem aacutekveetha thornaeth sem gerist iacute frumunni og hvernig liacutefveran vex og thornroskast

Bls 7

Iacute ploumlntufrumum er blaethgraeligna (rarrChlorofil ) Ploumlntufrumur geta buacuteieth til faeligethu (rarrmat)

handa seacuter meeth hjaacutelp blaethgraelignunnar

Ploumlntufrumur er oft staeligrri (rarrstoacuter staeligrri staeligrstur) en frumur dyacutera og frumur dyacutera eru

aldrei meeth blaethgraelignu THORNess vegna geta frumur dyacutera ekki buacuteieth til mat handa seacuter

Utan um ploumlntufrumur er harethur frumuveggur (rarrŚciana komoacuterkowa Zewnętrzna otoczka

komoacuterki roślinnej zbudowana z celulozy zwiększą trwałość komoacuterki i nadaje jej kształt ) Hann thornarf

aeth vera harethur til aeth ploumlnturnar geti staethieth uppreacutettar

Inni iacute ploumlntufrumum er liacuteka safaboacutela thornar sem fruman geymir vatn og faeligethu

(rarrWodniczka (wakuola) Magazynuje substancje odżywcze wodę enzymy oraz produkty

wydalania) Ef laufbloumlethin hanga niethur aacute ploumlntunni er of liacutetieth vatn iacute safaboacutelunni

Bls 8

Tegundir og aeligttkviacutesir (rarrGatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew - Rodzaj Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew)

THORNaeth er haeliggt aeth raetha dyacuterum og ploumlntum eftir thornviacute hvaeth thornau eru liacutek (rarrnaeligrri thornviacute eins)

Staeligrst er aeligtt (rarrRodzina Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) ndash svo aeligttkviacutesl

(rarrRodzaj Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) og tegund (rarrGatunek Najniższa

jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) er minnst (liacutetil minni minnst)

Homo sapiens = maethur

Homo = aeligttkviacutesl og sapiens = tegund Homo thornyacuteethir bdquomaethurldquo og sapiens thornyacuteethir bdquosem er

skynsamur eetha duglegur aeth hugsa og laeligra)

Allar tegundir eiga nafn aacute latinu (rarrtungumaacutel) en flestar eiga liacuteka nafn aacute iacuteslensku

4

THORNeir sem eru af soumlmu tegund (rarr Gatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej ) geta

aacutett saman afkvaeligmi (boumlrn lamb kaacutelf unga )

Hestar og asnar eru thornoacute ekki af soumlmu tegund en thorneir geta aacutett afkvaeligmi saman

Ef mamman er hryssa og pabbinn er asni heitir afkvaeligmieth muacuteldyacuter

Ef mamman er asna og pabbinn er hestur heitir afkvaeligmieth muacutelasni

Muacuteldyacuter og muacutelasnar eru oacutefrjoacute og geta ekki aacutett afkvaeligmi

Bls 10 - 11

Liacutef finnst allsstaethar THORNaeth hefur verieth liacutef aacute joumlrethinni iacute nokkra milljaretha aacutera Fyrstu

liacutefverurnar lifethu liacuteklega iacute hafinu (rarrsjoacuter) eetha djuacutept niethri iacute moldinni Vieth vitum ekki

hvernig liacutefieth vareth til en nuacutena er liacutef allsstaethar iacute regnskoacutegum (forests) eyethimoumlrkum

(deserts) aacute fjoumlllum (fjall mountains) iacute hafinu (sjoacuter ocean) og langt undir yfirborethi

jarethar

Talieth er aeth nuacute lifi meira en tiacuteu milljoacutenir tegunda liacutefvera aacute joumlrethinni THORNaeth eru alltaf aeth

koma nyacutejar tegundir og aethrar deyja og hverfa

Iacute thornessari boacutek aeligtlum vieth aeth laeligra um margar liacutefverur og thornaeth er buacuteieth aeth skipta thorneim iacute

fimm stoacutera hoacutepa

1 Bakteriur

2 THORNoumlrungar og frumdyacuter (Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych

środowiskach lądowych ndash Pierwotniak )

3 Sveppir og fleacutettur (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię

organiczną i w ten sposoacuteb pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie

grzyba i glonu jednokomoacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w

symbiozie tworząc jakby jeden twoacuter)

4 Ploumlntur

5 Dyacuter

Bakteriacuteurnar eru liacuteklega fyrstu liacutefverurnar aacute joumlrethinni Seinna komu svo allar aethrar

liacutefverur uacutet fraacute thorneim

Naacutekvaeligmasta (rarrbesta goacuteeth) leieth til aeth finna hvort liacutefverur eru skyldar (related) er aeth

bera saman (compare) erfethaefni (DNA) thorneirra THORNaeth er til daeligmis notaeth ef vieth viljum

finna uacutet hver er faethir barns

Bls 14

Liacutefriacuteki plantna ( rarrbloacutem gras treacute) heitir floacutera

Liacutefriacuteki dyacutera (rarr oumlll dyacuter) heitir faacutena

Aeth vera viacutesindamaethur (scientist)

5

1 Tilgaacuteta (rarrthornaeth sem eacuteg held aeth gerist - Hipoteza Założenie oparte na

prawdopodobieństwie wymagające sprawdzenia mające na celu odkrycie nieznanych

zjawisk lub praw)

2 Tilraun eetha athugun (skoetha hvaeth gerist iacute alvoumlrunni)

3 Kenning (thornegar vieth erum buacutein aeth skoetha aftur og aftur og erum alveg viss um

hvaeth gerist)

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth hafa liacutefverur verieth lengi til aacute joumlrethinni _________________________________

Hvar hafa fyrstu liacutefverurnar lifaeth ________________________________________

Hvaetha fimm hoacutepa skiptast allar liacutefverur iacute __________________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er tilgaacuteta ______________________________________________________

Hvaeth gerir viacutesindamethur (viacutesindaleg aethfereth) _______________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Kafli 2

Bakteriacuteur og veirur (bls 17)

Bakteriacuteur eru piacutenulitlar liacutefveru og thornaeligr geta fjoumllgaeth seacuter (rarrorethieth fleiri og fleiri) mjoumlg

hratt

Flestar bakteriacuteur gera gagn (rarreru goacuteethar) en sumar eru skaethlegar (rarr vondar thornaacute

verethum vieth veik)

Bls 18 ndash 19

Bakteriacuteur lifa allsstaethar Iacute loftinu iacute vatni aacute joumlrethinni og liacuteka aacute liacutekama okkar THORNaeligr eru

piacutenulitlar og eru oft kallaethar oumlrverur (rarr Mikroorganizm ) Oumlrverur eru oftast bara ein

fruma

Utan um frumuna er frumuveggur en bakteriacuteur hafa engan frumukjarna (rarrsem er iacute

miethjunni aacute sumum frumum)

Bakteriacuteur eru ekki allar eins iacute laginu

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

6

Bakteriacuteur voru fyrstu lifandi verurnar aacute joumlrethinni meira en 35 milljaretha aacutera gamlar

Iacute sjoacutenum urethu til blaacutebakteriacuteur Iacute thorneim var blaethgraeligna (rarr Chlorofil) og thornaeligr gaacutetu buacuteieth

til suacuterefni og thornaacute vareth meira suacuterefni aacute joumlrethinni og fleiri liacutefverur urethu til

Flestar bakteriacuteur fjoumllga seacuter ( rarrveretha fleiri) meeth thornviacute aeth skipta seacuter iacute miethjunni - thornaacute

veretha til tvaeligr nyacutejar bakteriacuteur Ein bakteriacutea getur orethieth aeth oacuteteljandi bakteriacuteum aacute einum

degi

Oftast hafa bakteriacuteur ekki blaethgraelignu (bara blaacutebakteriacuteurnar) og thorness vegna geta thornaeligr

ekki buacuteieth til mat handa seacuter THORNaeligr veretha aeth lifa aacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum

Bls 20

Goacuteethar bakteriacuteur

Utan aacute og inni iacute liacutekama okkar eru tiacuteu sinnum (10x) fleiri bakteriacuteur en frumurnar sem

liacutekami okkar er buacuteinn til uacuter

Bakteriacuteurnar sem lifa aacute huacuteethinni eru jafnmargar og allir menn aacute joumlrethinni

(6000000000) Flestar bakteriacuteur eru goacuteethar og passa aeth vieth verethum ekki veik

Vondar bakteriacuteur

Vondar bakteriacuteur koma meeth sjuacutekdoacutema svo aeth vieth verethum veik Bakteriacuteur smitast oft

thornegar vieth hnerrum eetha hoacutestum Stundum berast bakteriacuteur liacuteka meeth vatni eetha mat

sem er skemmdur THORNaacute geta margir orethieth veikir iacute einu Sjuacutekdoacutemar sem bakteriacuteur geta

valdieth er td haacutelsboacutelga lungnaboacutelga og skemmdar tennur

Svartidauethi var sjuacutekdoacutemur sem drap mjoumlg marga iacute Evroacutepu aacute 14 oumlld Hann kom liacuteka

hingaeth til Iacuteslands og um1494 leacutest (rarrdoacute) um helmingur (12) foacutelksins iacute landinu

Bls 21

Pensiliacuten er syacuteklalyf sem drepur bakteriacuteur THORNess vegna gefur laeligknirinn okkur stundum

pensiliacuten thornegar vieth verethum veik Vieth notum liacuteka bakteriacuteur til aeth buacutea til lyf sem heitir

insuacutelin THORNeir sem eru meeth sykursyacuteki (diabetes) thornurfa aeth faacute insuacuteliacuten

Louis Pasteur var fraacute Frakklandi og hann uppgoumltvaethi tengsl aacute milli bakteria og

sjuacutekdoacutema THORNaacute foacuteru allir aeth reyna aeth vera thornrifalegir og thornvo seacuter vel til aeth bera ekki

bakteriacuteur aacute milli manna meeth soacuteethaskap

Ef vieth geymum mat of lengi fjoumllga bakteriacuteur seacuter iacute honum og ef vieth borethum hann getum

vieth orethieth veik og fengieth iacute magann THORNess vegna thornarf aeth vanda sig vieth aeth geyma mat

svo aeth hann skemmist ekki Vieth getum notaeth nokkrar leiethir THORNaeth er haeliggt aeth thornurrka

hann baeligta iacute hann miklum sykri eetha salti (saltkjoumlt) eetha reykja hann (hangikjoumlt)

Kaeligling og frysting (iacutesskaacutepur og frystikista) eru liacuteka mikilvaeligg til aeth geyma mat

THORNegar vieth kaupum mjoacutelk er buacuteieth aeth hita hana svo mikieth aeth allar bakteriacuteurnar eru

dauethar

Stundum faeligr foacutelk matareitrun ef thornaeth borethar skemmdan mat Iacute kjuacuteklingi geta verieth

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

3

uacuter einni frumu Aethrar liacutefverur eru gerethar uacuter moumlrgum frumum Mennirnir eru gerethir uacuter

moumlrgum milljoumlrethum fruma

Utan um allar frumur er frumuhimna (rarr stjoacuternar hvaeth fer inn og uacutet uacuter frumunni -

Błona komoacuterkowa Cienka elastyczna błona decydująca o tym ktoacutere substancje dostają się do

komoacuterki a ktoacutere się z niej wydostają) Innan iacute frumunni er umfrymi (thornaeth sem er fyrir utan

frumukjarnann og innan vieth frumuhimnuna (rarrCytoplazma Część protoplazmy przylegająca

do błony komoacuterkowej)

Mikilvaeliggur hluti innan allra frumna (rarrfruma) nema bakteria er frumukjarninn sen

stjoacuternar allri starfsemi frumunnar (rarrhvaeth fruman gerir)

Erfethaefnieth (rarr Dziedziczenia dziedziczność) er iacute frumukjarnanum Iacute thornviacute eru upplyacutesingar

sem aacutekveetha thornaeth sem gerist iacute frumunni og hvernig liacutefveran vex og thornroskast

Bls 7

Iacute ploumlntufrumum er blaethgraeligna (rarrChlorofil ) Ploumlntufrumur geta buacuteieth til faeligethu (rarrmat)

handa seacuter meeth hjaacutelp blaethgraelignunnar

Ploumlntufrumur er oft staeligrri (rarrstoacuter staeligrri staeligrstur) en frumur dyacutera og frumur dyacutera eru

aldrei meeth blaethgraelignu THORNess vegna geta frumur dyacutera ekki buacuteieth til mat handa seacuter

Utan um ploumlntufrumur er harethur frumuveggur (rarrŚciana komoacuterkowa Zewnętrzna otoczka

komoacuterki roślinnej zbudowana z celulozy zwiększą trwałość komoacuterki i nadaje jej kształt ) Hann thornarf

aeth vera harethur til aeth ploumlnturnar geti staethieth uppreacutettar

Inni iacute ploumlntufrumum er liacuteka safaboacutela thornar sem fruman geymir vatn og faeligethu

(rarrWodniczka (wakuola) Magazynuje substancje odżywcze wodę enzymy oraz produkty

wydalania) Ef laufbloumlethin hanga niethur aacute ploumlntunni er of liacutetieth vatn iacute safaboacutelunni

Bls 8

Tegundir og aeligttkviacutesir (rarrGatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew - Rodzaj Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew)

THORNaeth er haeliggt aeth raetha dyacuterum og ploumlntum eftir thornviacute hvaeth thornau eru liacutek (rarrnaeligrri thornviacute eins)

Staeligrst er aeligtt (rarrRodzina Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) ndash svo aeligttkviacutesl

(rarrRodzaj Jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) og tegund (rarrGatunek Najniższa

jednostka klasyfikacji biologicznej organizmoacutew) er minnst (liacutetil minni minnst)

Homo sapiens = maethur

Homo = aeligttkviacutesl og sapiens = tegund Homo thornyacuteethir bdquomaethurldquo og sapiens thornyacuteethir bdquosem er

skynsamur eetha duglegur aeth hugsa og laeligra)

Allar tegundir eiga nafn aacute latinu (rarrtungumaacutel) en flestar eiga liacuteka nafn aacute iacuteslensku

4

THORNeir sem eru af soumlmu tegund (rarr Gatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej ) geta

aacutett saman afkvaeligmi (boumlrn lamb kaacutelf unga )

Hestar og asnar eru thornoacute ekki af soumlmu tegund en thorneir geta aacutett afkvaeligmi saman

Ef mamman er hryssa og pabbinn er asni heitir afkvaeligmieth muacuteldyacuter

Ef mamman er asna og pabbinn er hestur heitir afkvaeligmieth muacutelasni

Muacuteldyacuter og muacutelasnar eru oacutefrjoacute og geta ekki aacutett afkvaeligmi

Bls 10 - 11

Liacutef finnst allsstaethar THORNaeth hefur verieth liacutef aacute joumlrethinni iacute nokkra milljaretha aacutera Fyrstu

liacutefverurnar lifethu liacuteklega iacute hafinu (rarrsjoacuter) eetha djuacutept niethri iacute moldinni Vieth vitum ekki

hvernig liacutefieth vareth til en nuacutena er liacutef allsstaethar iacute regnskoacutegum (forests) eyethimoumlrkum

(deserts) aacute fjoumlllum (fjall mountains) iacute hafinu (sjoacuter ocean) og langt undir yfirborethi

jarethar

Talieth er aeth nuacute lifi meira en tiacuteu milljoacutenir tegunda liacutefvera aacute joumlrethinni THORNaeth eru alltaf aeth

koma nyacutejar tegundir og aethrar deyja og hverfa

Iacute thornessari boacutek aeligtlum vieth aeth laeligra um margar liacutefverur og thornaeth er buacuteieth aeth skipta thorneim iacute

fimm stoacutera hoacutepa

1 Bakteriur

2 THORNoumlrungar og frumdyacuter (Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych

środowiskach lądowych ndash Pierwotniak )

3 Sveppir og fleacutettur (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię

organiczną i w ten sposoacuteb pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie

grzyba i glonu jednokomoacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w

symbiozie tworząc jakby jeden twoacuter)

4 Ploumlntur

5 Dyacuter

Bakteriacuteurnar eru liacuteklega fyrstu liacutefverurnar aacute joumlrethinni Seinna komu svo allar aethrar

liacutefverur uacutet fraacute thorneim

Naacutekvaeligmasta (rarrbesta goacuteeth) leieth til aeth finna hvort liacutefverur eru skyldar (related) er aeth

bera saman (compare) erfethaefni (DNA) thorneirra THORNaeth er til daeligmis notaeth ef vieth viljum

finna uacutet hver er faethir barns

Bls 14

Liacutefriacuteki plantna ( rarrbloacutem gras treacute) heitir floacutera

Liacutefriacuteki dyacutera (rarr oumlll dyacuter) heitir faacutena

Aeth vera viacutesindamaethur (scientist)

5

1 Tilgaacuteta (rarrthornaeth sem eacuteg held aeth gerist - Hipoteza Założenie oparte na

prawdopodobieństwie wymagające sprawdzenia mające na celu odkrycie nieznanych

zjawisk lub praw)

2 Tilraun eetha athugun (skoetha hvaeth gerist iacute alvoumlrunni)

3 Kenning (thornegar vieth erum buacutein aeth skoetha aftur og aftur og erum alveg viss um

hvaeth gerist)

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth hafa liacutefverur verieth lengi til aacute joumlrethinni _________________________________

Hvar hafa fyrstu liacutefverurnar lifaeth ________________________________________

Hvaetha fimm hoacutepa skiptast allar liacutefverur iacute __________________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er tilgaacuteta ______________________________________________________

Hvaeth gerir viacutesindamethur (viacutesindaleg aethfereth) _______________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Kafli 2

Bakteriacuteur og veirur (bls 17)

Bakteriacuteur eru piacutenulitlar liacutefveru og thornaeligr geta fjoumllgaeth seacuter (rarrorethieth fleiri og fleiri) mjoumlg

hratt

Flestar bakteriacuteur gera gagn (rarreru goacuteethar) en sumar eru skaethlegar (rarr vondar thornaacute

verethum vieth veik)

Bls 18 ndash 19

Bakteriacuteur lifa allsstaethar Iacute loftinu iacute vatni aacute joumlrethinni og liacuteka aacute liacutekama okkar THORNaeligr eru

piacutenulitlar og eru oft kallaethar oumlrverur (rarr Mikroorganizm ) Oumlrverur eru oftast bara ein

fruma

Utan um frumuna er frumuveggur en bakteriacuteur hafa engan frumukjarna (rarrsem er iacute

miethjunni aacute sumum frumum)

Bakteriacuteur eru ekki allar eins iacute laginu

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

6

Bakteriacuteur voru fyrstu lifandi verurnar aacute joumlrethinni meira en 35 milljaretha aacutera gamlar

Iacute sjoacutenum urethu til blaacutebakteriacuteur Iacute thorneim var blaethgraeligna (rarr Chlorofil) og thornaeligr gaacutetu buacuteieth

til suacuterefni og thornaacute vareth meira suacuterefni aacute joumlrethinni og fleiri liacutefverur urethu til

Flestar bakteriacuteur fjoumllga seacuter ( rarrveretha fleiri) meeth thornviacute aeth skipta seacuter iacute miethjunni - thornaacute

veretha til tvaeligr nyacutejar bakteriacuteur Ein bakteriacutea getur orethieth aeth oacuteteljandi bakteriacuteum aacute einum

degi

Oftast hafa bakteriacuteur ekki blaethgraelignu (bara blaacutebakteriacuteurnar) og thorness vegna geta thornaeligr

ekki buacuteieth til mat handa seacuter THORNaeligr veretha aeth lifa aacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum

Bls 20

Goacuteethar bakteriacuteur

Utan aacute og inni iacute liacutekama okkar eru tiacuteu sinnum (10x) fleiri bakteriacuteur en frumurnar sem

liacutekami okkar er buacuteinn til uacuter

Bakteriacuteurnar sem lifa aacute huacuteethinni eru jafnmargar og allir menn aacute joumlrethinni

(6000000000) Flestar bakteriacuteur eru goacuteethar og passa aeth vieth verethum ekki veik

Vondar bakteriacuteur

Vondar bakteriacuteur koma meeth sjuacutekdoacutema svo aeth vieth verethum veik Bakteriacuteur smitast oft

thornegar vieth hnerrum eetha hoacutestum Stundum berast bakteriacuteur liacuteka meeth vatni eetha mat

sem er skemmdur THORNaacute geta margir orethieth veikir iacute einu Sjuacutekdoacutemar sem bakteriacuteur geta

valdieth er td haacutelsboacutelga lungnaboacutelga og skemmdar tennur

Svartidauethi var sjuacutekdoacutemur sem drap mjoumlg marga iacute Evroacutepu aacute 14 oumlld Hann kom liacuteka

hingaeth til Iacuteslands og um1494 leacutest (rarrdoacute) um helmingur (12) foacutelksins iacute landinu

Bls 21

Pensiliacuten er syacuteklalyf sem drepur bakteriacuteur THORNess vegna gefur laeligknirinn okkur stundum

pensiliacuten thornegar vieth verethum veik Vieth notum liacuteka bakteriacuteur til aeth buacutea til lyf sem heitir

insuacutelin THORNeir sem eru meeth sykursyacuteki (diabetes) thornurfa aeth faacute insuacuteliacuten

Louis Pasteur var fraacute Frakklandi og hann uppgoumltvaethi tengsl aacute milli bakteria og

sjuacutekdoacutema THORNaacute foacuteru allir aeth reyna aeth vera thornrifalegir og thornvo seacuter vel til aeth bera ekki

bakteriacuteur aacute milli manna meeth soacuteethaskap

Ef vieth geymum mat of lengi fjoumllga bakteriacuteur seacuter iacute honum og ef vieth borethum hann getum

vieth orethieth veik og fengieth iacute magann THORNess vegna thornarf aeth vanda sig vieth aeth geyma mat

svo aeth hann skemmist ekki Vieth getum notaeth nokkrar leiethir THORNaeth er haeliggt aeth thornurrka

hann baeligta iacute hann miklum sykri eetha salti (saltkjoumlt) eetha reykja hann (hangikjoumlt)

Kaeligling og frysting (iacutesskaacutepur og frystikista) eru liacuteka mikilvaeligg til aeth geyma mat

THORNegar vieth kaupum mjoacutelk er buacuteieth aeth hita hana svo mikieth aeth allar bakteriacuteurnar eru

dauethar

Stundum faeligr foacutelk matareitrun ef thornaeth borethar skemmdan mat Iacute kjuacuteklingi geta verieth

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

4

THORNeir sem eru af soumlmu tegund (rarr Gatunek Najniższa jednostka klasyfikacji biologicznej ) geta

aacutett saman afkvaeligmi (boumlrn lamb kaacutelf unga )

Hestar og asnar eru thornoacute ekki af soumlmu tegund en thorneir geta aacutett afkvaeligmi saman

Ef mamman er hryssa og pabbinn er asni heitir afkvaeligmieth muacuteldyacuter

Ef mamman er asna og pabbinn er hestur heitir afkvaeligmieth muacutelasni

Muacuteldyacuter og muacutelasnar eru oacutefrjoacute og geta ekki aacutett afkvaeligmi

Bls 10 - 11

Liacutef finnst allsstaethar THORNaeth hefur verieth liacutef aacute joumlrethinni iacute nokkra milljaretha aacutera Fyrstu

liacutefverurnar lifethu liacuteklega iacute hafinu (rarrsjoacuter) eetha djuacutept niethri iacute moldinni Vieth vitum ekki

hvernig liacutefieth vareth til en nuacutena er liacutef allsstaethar iacute regnskoacutegum (forests) eyethimoumlrkum

(deserts) aacute fjoumlllum (fjall mountains) iacute hafinu (sjoacuter ocean) og langt undir yfirborethi

jarethar

Talieth er aeth nuacute lifi meira en tiacuteu milljoacutenir tegunda liacutefvera aacute joumlrethinni THORNaeth eru alltaf aeth

koma nyacutejar tegundir og aethrar deyja og hverfa

Iacute thornessari boacutek aeligtlum vieth aeth laeligra um margar liacutefverur og thornaeth er buacuteieth aeth skipta thorneim iacute

fimm stoacutera hoacutepa

1 Bakteriur

2 THORNoumlrungar og frumdyacuter (Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych

środowiskach lądowych ndash Pierwotniak )

3 Sveppir og fleacutettur (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię

organiczną i w ten sposoacuteb pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie

grzyba i glonu jednokomoacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w

symbiozie tworząc jakby jeden twoacuter)

4 Ploumlntur

5 Dyacuter

Bakteriacuteurnar eru liacuteklega fyrstu liacutefverurnar aacute joumlrethinni Seinna komu svo allar aethrar

liacutefverur uacutet fraacute thorneim

Naacutekvaeligmasta (rarrbesta goacuteeth) leieth til aeth finna hvort liacutefverur eru skyldar (related) er aeth

bera saman (compare) erfethaefni (DNA) thorneirra THORNaeth er til daeligmis notaeth ef vieth viljum

finna uacutet hver er faethir barns

Bls 14

Liacutefriacuteki plantna ( rarrbloacutem gras treacute) heitir floacutera

Liacutefriacuteki dyacutera (rarr oumlll dyacuter) heitir faacutena

Aeth vera viacutesindamaethur (scientist)

5

1 Tilgaacuteta (rarrthornaeth sem eacuteg held aeth gerist - Hipoteza Założenie oparte na

prawdopodobieństwie wymagające sprawdzenia mające na celu odkrycie nieznanych

zjawisk lub praw)

2 Tilraun eetha athugun (skoetha hvaeth gerist iacute alvoumlrunni)

3 Kenning (thornegar vieth erum buacutein aeth skoetha aftur og aftur og erum alveg viss um

hvaeth gerist)

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth hafa liacutefverur verieth lengi til aacute joumlrethinni _________________________________

Hvar hafa fyrstu liacutefverurnar lifaeth ________________________________________

Hvaetha fimm hoacutepa skiptast allar liacutefverur iacute __________________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er tilgaacuteta ______________________________________________________

Hvaeth gerir viacutesindamethur (viacutesindaleg aethfereth) _______________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Kafli 2

Bakteriacuteur og veirur (bls 17)

Bakteriacuteur eru piacutenulitlar liacutefveru og thornaeligr geta fjoumllgaeth seacuter (rarrorethieth fleiri og fleiri) mjoumlg

hratt

Flestar bakteriacuteur gera gagn (rarreru goacuteethar) en sumar eru skaethlegar (rarr vondar thornaacute

verethum vieth veik)

Bls 18 ndash 19

Bakteriacuteur lifa allsstaethar Iacute loftinu iacute vatni aacute joumlrethinni og liacuteka aacute liacutekama okkar THORNaeligr eru

piacutenulitlar og eru oft kallaethar oumlrverur (rarr Mikroorganizm ) Oumlrverur eru oftast bara ein

fruma

Utan um frumuna er frumuveggur en bakteriacuteur hafa engan frumukjarna (rarrsem er iacute

miethjunni aacute sumum frumum)

Bakteriacuteur eru ekki allar eins iacute laginu

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

6

Bakteriacuteur voru fyrstu lifandi verurnar aacute joumlrethinni meira en 35 milljaretha aacutera gamlar

Iacute sjoacutenum urethu til blaacutebakteriacuteur Iacute thorneim var blaethgraeligna (rarr Chlorofil) og thornaeligr gaacutetu buacuteieth

til suacuterefni og thornaacute vareth meira suacuterefni aacute joumlrethinni og fleiri liacutefverur urethu til

Flestar bakteriacuteur fjoumllga seacuter ( rarrveretha fleiri) meeth thornviacute aeth skipta seacuter iacute miethjunni - thornaacute

veretha til tvaeligr nyacutejar bakteriacuteur Ein bakteriacutea getur orethieth aeth oacuteteljandi bakteriacuteum aacute einum

degi

Oftast hafa bakteriacuteur ekki blaethgraelignu (bara blaacutebakteriacuteurnar) og thorness vegna geta thornaeligr

ekki buacuteieth til mat handa seacuter THORNaeligr veretha aeth lifa aacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum

Bls 20

Goacuteethar bakteriacuteur

Utan aacute og inni iacute liacutekama okkar eru tiacuteu sinnum (10x) fleiri bakteriacuteur en frumurnar sem

liacutekami okkar er buacuteinn til uacuter

Bakteriacuteurnar sem lifa aacute huacuteethinni eru jafnmargar og allir menn aacute joumlrethinni

(6000000000) Flestar bakteriacuteur eru goacuteethar og passa aeth vieth verethum ekki veik

Vondar bakteriacuteur

Vondar bakteriacuteur koma meeth sjuacutekdoacutema svo aeth vieth verethum veik Bakteriacuteur smitast oft

thornegar vieth hnerrum eetha hoacutestum Stundum berast bakteriacuteur liacuteka meeth vatni eetha mat

sem er skemmdur THORNaacute geta margir orethieth veikir iacute einu Sjuacutekdoacutemar sem bakteriacuteur geta

valdieth er td haacutelsboacutelga lungnaboacutelga og skemmdar tennur

Svartidauethi var sjuacutekdoacutemur sem drap mjoumlg marga iacute Evroacutepu aacute 14 oumlld Hann kom liacuteka

hingaeth til Iacuteslands og um1494 leacutest (rarrdoacute) um helmingur (12) foacutelksins iacute landinu

Bls 21

Pensiliacuten er syacuteklalyf sem drepur bakteriacuteur THORNess vegna gefur laeligknirinn okkur stundum

pensiliacuten thornegar vieth verethum veik Vieth notum liacuteka bakteriacuteur til aeth buacutea til lyf sem heitir

insuacutelin THORNeir sem eru meeth sykursyacuteki (diabetes) thornurfa aeth faacute insuacuteliacuten

Louis Pasteur var fraacute Frakklandi og hann uppgoumltvaethi tengsl aacute milli bakteria og

sjuacutekdoacutema THORNaacute foacuteru allir aeth reyna aeth vera thornrifalegir og thornvo seacuter vel til aeth bera ekki

bakteriacuteur aacute milli manna meeth soacuteethaskap

Ef vieth geymum mat of lengi fjoumllga bakteriacuteur seacuter iacute honum og ef vieth borethum hann getum

vieth orethieth veik og fengieth iacute magann THORNess vegna thornarf aeth vanda sig vieth aeth geyma mat

svo aeth hann skemmist ekki Vieth getum notaeth nokkrar leiethir THORNaeth er haeliggt aeth thornurrka

hann baeligta iacute hann miklum sykri eetha salti (saltkjoumlt) eetha reykja hann (hangikjoumlt)

Kaeligling og frysting (iacutesskaacutepur og frystikista) eru liacuteka mikilvaeligg til aeth geyma mat

THORNegar vieth kaupum mjoacutelk er buacuteieth aeth hita hana svo mikieth aeth allar bakteriacuteurnar eru

dauethar

Stundum faeligr foacutelk matareitrun ef thornaeth borethar skemmdan mat Iacute kjuacuteklingi geta verieth

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

5

1 Tilgaacuteta (rarrthornaeth sem eacuteg held aeth gerist - Hipoteza Założenie oparte na

prawdopodobieństwie wymagające sprawdzenia mające na celu odkrycie nieznanych

zjawisk lub praw)

2 Tilraun eetha athugun (skoetha hvaeth gerist iacute alvoumlrunni)

3 Kenning (thornegar vieth erum buacutein aeth skoetha aftur og aftur og erum alveg viss um

hvaeth gerist)

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth hafa liacutefverur verieth lengi til aacute joumlrethinni _________________________________

Hvar hafa fyrstu liacutefverurnar lifaeth ________________________________________

Hvaetha fimm hoacutepa skiptast allar liacutefverur iacute __________________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er tilgaacuteta ______________________________________________________

Hvaeth gerir viacutesindamethur (viacutesindaleg aethfereth) _______________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Kafli 2

Bakteriacuteur og veirur (bls 17)

Bakteriacuteur eru piacutenulitlar liacutefveru og thornaeligr geta fjoumllgaeth seacuter (rarrorethieth fleiri og fleiri) mjoumlg

hratt

Flestar bakteriacuteur gera gagn (rarreru goacuteethar) en sumar eru skaethlegar (rarr vondar thornaacute

verethum vieth veik)

Bls 18 ndash 19

Bakteriacuteur lifa allsstaethar Iacute loftinu iacute vatni aacute joumlrethinni og liacuteka aacute liacutekama okkar THORNaeligr eru

piacutenulitlar og eru oft kallaethar oumlrverur (rarr Mikroorganizm ) Oumlrverur eru oftast bara ein

fruma

Utan um frumuna er frumuveggur en bakteriacuteur hafa engan frumukjarna (rarrsem er iacute

miethjunni aacute sumum frumum)

Bakteriacuteur eru ekki allar eins iacute laginu

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

Sumar eru eins og _____________________________________ Mynd

6

Bakteriacuteur voru fyrstu lifandi verurnar aacute joumlrethinni meira en 35 milljaretha aacutera gamlar

Iacute sjoacutenum urethu til blaacutebakteriacuteur Iacute thorneim var blaethgraeligna (rarr Chlorofil) og thornaeligr gaacutetu buacuteieth

til suacuterefni og thornaacute vareth meira suacuterefni aacute joumlrethinni og fleiri liacutefverur urethu til

Flestar bakteriacuteur fjoumllga seacuter ( rarrveretha fleiri) meeth thornviacute aeth skipta seacuter iacute miethjunni - thornaacute

veretha til tvaeligr nyacutejar bakteriacuteur Ein bakteriacutea getur orethieth aeth oacuteteljandi bakteriacuteum aacute einum

degi

Oftast hafa bakteriacuteur ekki blaethgraelignu (bara blaacutebakteriacuteurnar) og thorness vegna geta thornaeligr

ekki buacuteieth til mat handa seacuter THORNaeligr veretha aeth lifa aacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum

Bls 20

Goacuteethar bakteriacuteur

Utan aacute og inni iacute liacutekama okkar eru tiacuteu sinnum (10x) fleiri bakteriacuteur en frumurnar sem

liacutekami okkar er buacuteinn til uacuter

Bakteriacuteurnar sem lifa aacute huacuteethinni eru jafnmargar og allir menn aacute joumlrethinni

(6000000000) Flestar bakteriacuteur eru goacuteethar og passa aeth vieth verethum ekki veik

Vondar bakteriacuteur

Vondar bakteriacuteur koma meeth sjuacutekdoacutema svo aeth vieth verethum veik Bakteriacuteur smitast oft

thornegar vieth hnerrum eetha hoacutestum Stundum berast bakteriacuteur liacuteka meeth vatni eetha mat

sem er skemmdur THORNaacute geta margir orethieth veikir iacute einu Sjuacutekdoacutemar sem bakteriacuteur geta

valdieth er td haacutelsboacutelga lungnaboacutelga og skemmdar tennur

Svartidauethi var sjuacutekdoacutemur sem drap mjoumlg marga iacute Evroacutepu aacute 14 oumlld Hann kom liacuteka

hingaeth til Iacuteslands og um1494 leacutest (rarrdoacute) um helmingur (12) foacutelksins iacute landinu

Bls 21

Pensiliacuten er syacuteklalyf sem drepur bakteriacuteur THORNess vegna gefur laeligknirinn okkur stundum

pensiliacuten thornegar vieth verethum veik Vieth notum liacuteka bakteriacuteur til aeth buacutea til lyf sem heitir

insuacutelin THORNeir sem eru meeth sykursyacuteki (diabetes) thornurfa aeth faacute insuacuteliacuten

Louis Pasteur var fraacute Frakklandi og hann uppgoumltvaethi tengsl aacute milli bakteria og

sjuacutekdoacutema THORNaacute foacuteru allir aeth reyna aeth vera thornrifalegir og thornvo seacuter vel til aeth bera ekki

bakteriacuteur aacute milli manna meeth soacuteethaskap

Ef vieth geymum mat of lengi fjoumllga bakteriacuteur seacuter iacute honum og ef vieth borethum hann getum

vieth orethieth veik og fengieth iacute magann THORNess vegna thornarf aeth vanda sig vieth aeth geyma mat

svo aeth hann skemmist ekki Vieth getum notaeth nokkrar leiethir THORNaeth er haeliggt aeth thornurrka

hann baeligta iacute hann miklum sykri eetha salti (saltkjoumlt) eetha reykja hann (hangikjoumlt)

Kaeligling og frysting (iacutesskaacutepur og frystikista) eru liacuteka mikilvaeligg til aeth geyma mat

THORNegar vieth kaupum mjoacutelk er buacuteieth aeth hita hana svo mikieth aeth allar bakteriacuteurnar eru

dauethar

Stundum faeligr foacutelk matareitrun ef thornaeth borethar skemmdan mat Iacute kjuacuteklingi geta verieth

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

6

Bakteriacuteur voru fyrstu lifandi verurnar aacute joumlrethinni meira en 35 milljaretha aacutera gamlar

Iacute sjoacutenum urethu til blaacutebakteriacuteur Iacute thorneim var blaethgraeligna (rarr Chlorofil) og thornaeligr gaacutetu buacuteieth

til suacuterefni og thornaacute vareth meira suacuterefni aacute joumlrethinni og fleiri liacutefverur urethu til

Flestar bakteriacuteur fjoumllga seacuter ( rarrveretha fleiri) meeth thornviacute aeth skipta seacuter iacute miethjunni - thornaacute

veretha til tvaeligr nyacutejar bakteriacuteur Ein bakteriacutea getur orethieth aeth oacuteteljandi bakteriacuteum aacute einum

degi

Oftast hafa bakteriacuteur ekki blaethgraelignu (bara blaacutebakteriacuteurnar) og thorness vegna geta thornaeligr

ekki buacuteieth til mat handa seacuter THORNaeligr veretha aeth lifa aacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum

Bls 20

Goacuteethar bakteriacuteur

Utan aacute og inni iacute liacutekama okkar eru tiacuteu sinnum (10x) fleiri bakteriacuteur en frumurnar sem

liacutekami okkar er buacuteinn til uacuter

Bakteriacuteurnar sem lifa aacute huacuteethinni eru jafnmargar og allir menn aacute joumlrethinni

(6000000000) Flestar bakteriacuteur eru goacuteethar og passa aeth vieth verethum ekki veik

Vondar bakteriacuteur

Vondar bakteriacuteur koma meeth sjuacutekdoacutema svo aeth vieth verethum veik Bakteriacuteur smitast oft

thornegar vieth hnerrum eetha hoacutestum Stundum berast bakteriacuteur liacuteka meeth vatni eetha mat

sem er skemmdur THORNaacute geta margir orethieth veikir iacute einu Sjuacutekdoacutemar sem bakteriacuteur geta

valdieth er td haacutelsboacutelga lungnaboacutelga og skemmdar tennur

Svartidauethi var sjuacutekdoacutemur sem drap mjoumlg marga iacute Evroacutepu aacute 14 oumlld Hann kom liacuteka

hingaeth til Iacuteslands og um1494 leacutest (rarrdoacute) um helmingur (12) foacutelksins iacute landinu

Bls 21

Pensiliacuten er syacuteklalyf sem drepur bakteriacuteur THORNess vegna gefur laeligknirinn okkur stundum

pensiliacuten thornegar vieth verethum veik Vieth notum liacuteka bakteriacuteur til aeth buacutea til lyf sem heitir

insuacutelin THORNeir sem eru meeth sykursyacuteki (diabetes) thornurfa aeth faacute insuacuteliacuten

Louis Pasteur var fraacute Frakklandi og hann uppgoumltvaethi tengsl aacute milli bakteria og

sjuacutekdoacutema THORNaacute foacuteru allir aeth reyna aeth vera thornrifalegir og thornvo seacuter vel til aeth bera ekki

bakteriacuteur aacute milli manna meeth soacuteethaskap

Ef vieth geymum mat of lengi fjoumllga bakteriacuteur seacuter iacute honum og ef vieth borethum hann getum

vieth orethieth veik og fengieth iacute magann THORNess vegna thornarf aeth vanda sig vieth aeth geyma mat

svo aeth hann skemmist ekki Vieth getum notaeth nokkrar leiethir THORNaeth er haeliggt aeth thornurrka

hann baeligta iacute hann miklum sykri eetha salti (saltkjoumlt) eetha reykja hann (hangikjoumlt)

Kaeligling og frysting (iacutesskaacutepur og frystikista) eru liacuteka mikilvaeligg til aeth geyma mat

THORNegar vieth kaupum mjoacutelk er buacuteieth aeth hita hana svo mikieth aeth allar bakteriacuteurnar eru

dauethar

Stundum faeligr foacutelk matareitrun ef thornaeth borethar skemmdan mat Iacute kjuacuteklingi geta verieth

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

7

bakteriacuteur sem heita salmonellubakteriacuteur og thornaeligr valda (rarrvieth getum fengieth)

matareitrun

THORNetta kann eacuteg

Nefndu thornrjaacuter mismunandi tegundir af bakteriacuteum sem eru oacuteliacutekar iacute laginu

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga bakteriacuteur seacuter ____________________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem koma meeth bakteriacuteum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth thornyacuteetha thornessi oreth

Faraldur ____________________________________________________________

Syacuteklalyf ____________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth okkur aacute vondu bakteriacuteunum

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Bls 25

Meira um goacuteethar bakteriacuteur

Vieth getum notaeth goacuteethar bakteriacuteur til aeth hjaacutelpa okkur aeth gera matinn okkar goacuteethan

Stundum verethur bragethieth betra (rarrgott ndash betra ndash best) og stundum verethur maturinn

thornykkari (rarrthornykkur) THORNaeth eru til daeligmis goacuteethar bakteriacuteur iacute suacutermjoacutelk THORNess vegna er huacuten

thornykkari en mjoacutelk og thornaeth er liacuteka gott brageth af henni

THORNessar bakteriacuteur eru kallaethar mjoacutelkursyacuterubakteriacuteur og thornaeligr eru liacuteka iacute osti Holurnar

sem koma iacute ostinn eru af thornviacute aeth bakteriacuteurnar laacuteta fraacute seacuter loft sem safnast iacute holurnar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha bakteriacuteur eru iacute suacutermjoacutelk ________________________________________

Hvaetha tvouml lyf eru buacutein til meeth hjaacutelp bakteriacutea _______________________________

Bls 27

Veirur ( rarr Wirus Twory nie mające budowy komoacuterkowej ale posiadające materiał genetyczny

ktoacuterych przynależność do świata organizmoacutew żywych jest wciąż dyskutowana wirusy są pasożytami )

hvaeth er thornaeth

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

8

Veirur eru piacutenulitar ndash miklu minni en bakteriacuteur Vieth thornurfum aeth staeligkka thornaeligr moumlrg

hundrueth thornuacutesund sinnum til aeth geta seacuteeth thornaeligr iacute rafeindasmaacutesjaacute Ef vieth staeligkkum mann

jafn mikieth yrethi hann 300 kiacuteloacutemetra langur (hann myndi naacute naeligrri thornviacute til Reykjaviacutekur)

Aacute ensku heitir veira bdquovirusldquo og thornaeth thornyacuteddi einu sinni eitur (poison)

Veirur geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar eins og bakteriacutean sem skipti seacuter iacute tvennt heldur

thornarf veiran aeth fara inn iacute lifandi frumu og thornar veretha til fleiri og fleiri veirur

Veirur eru ekki taldar til liacutefvera af thornviacute aeth thornaeligr geta ekki fjoumllgaeth seacuter sjaacutelfar

Influensa er sjuacutekdoacutemur sem margir faacute THORNaacute faacuteum vieth haacutean hita hoacutesta og beinverki

Fuglaflensa er veirusjuacutekdoacutemur og oft kemur influensufaraldur aacute hverju aacuteri og margir

veretha veikir

Bls 28

Veirusjuacutekdoacutemar

Kvef voumlrtur og alnaeligmi (aids) eru sjuacutekdoacutemar sem koma meeth veirum Venjuleg

syacuteklalyf (pensilin) getur ekki drepieth allar veirur Besta raacuteethieth til aeth faacute ekki

veirusjuacutekdoacutema er aeth thornvo seacuter vel um hendur og sjoacuteetha matinn vel

THORNetta kann eacuteg

Meeth hvaetha taeligki skoetha menn veirur ______________________________________

Hvaetha efni heacuteldu menn aeth veirur vaeligru ___________________________________

Nefndu thornrjaacute sjuacutekdoacutema sem vieth faacuteum meeth veirum ____________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha munur er aacute veirum og bakteriacuteum ___________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fjoumllga (rarrveretha fleiri) veirur seacuter

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig getum vieth passaeth aeth faacute ekki bakteriacuteu ndash og veirusjuacutekdoacutema

___________________________________________________________________

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

9

Kafli 3

THORNoumlrungar og frumdyacuter (bls 31)

Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach lądowych - Pierwotniak

THORNoumlrungur ( rarr Glony Występują w środowisku wodnym lub w wilgotnych środowiskach

lądowych) er planta sem hefur hvorki roacutet stoumlngul neacute bloumleth og fjoumllgar seacuter meeth groacuteum til

daeligmis thornang og thornari

Frumdyacuter (rarrPierwotniak ) er einfrumungur (uacuter einni frumu) sem er oacutefrumbjarga (rarr

getur ekki buacuteieth til mat handa seacuter sjaacutelf) og naeligrist eins og dyacuter

Bls 32

Iacute sjoacutenum eru margar tegundir af thornoumlrungum Sumir eru litlir og sumir eru stoacuterir Iacute

fjoumlrunni (rarr hjaacute sjoacutenum) sjaacuteum vieth oft thornoumlrunga sem heita thornari og thornang Flestir

thornoumlrungar eru piacutenulitlir og sjaacutest ekki meeth berum augum Sumir thornoumlrungar eru bara ein

fruma

THORNoumlrungar lifa baeligethi iacute fersku vatni (rarr tjoumlrn vatn) og sjoacute Sumir thornoumlrungar lifa aacute landi til

daeligmis aacute trjaacutestofnum THORNaeth er trjaacutegraeligna og setur graelignan lit aacute treacuteeth

Piacutenulitlir thornoumlrungar sem eru frumdyacuter (rarrPierwotniak ndash uacuter einni frumu ) fljoacuteta iacute sjoacutenum og

heita svif Svifieth er mjoumlg mikilvaeliggt af thornviacute aeth fiskar og oumlnnur dyacuter iacute sjoacutenum boretha thornaeth

THORNoumlrungar hafa blaethgraelignu og geta thornviacute ljoacutestilliacutefaeth (rarrFotosynteza To proces w ktoacuterym

światło jest wykorzystywane do produkcji cukru - thorneir buacutea seacuter til faeligethu) THORNeir eru frumbjarga

Iacute fjoumlrunni sjaacuteum vieth baeligethi raueththornoumlrunga (rarrrauethir) graelignthornoumlrunga (rarrgraelignir) og

bruacutenthornoumlrunga (rarrbruacutenir)

Stundum er talaeth um thornaraskoacuteg iacute sjoacutenum og thornaacute er thornarinn naeligrri 4 metrar aacute haeligeth

Iacute gamla daga (rarrfyrir loumlngu siacuteethan) tiacutendi foacutelk thornara iacute fjoumlrunum til aeth boretha THORNaacute var liacutetill

matur til og thornarinn sem er kallaethur soumll er mjoumlg hollur

Uacuter thornoumlrungum eru liacuteka buacutein til yacutemis efni eins og gelsem notaeth er iacute raksaacutepu rjoacutemaiacutes

braueth koumlkur og saeliglgaeligti

THORNetta kann eacuteg

Hvaeth er frumdyacuter _____________________________________________________

Hvaeth er trjaacutegraeligna ___________________________________________________

Hvaetha gagn gerir svifieth _______________________________________________

Hvaeth getur gerst ef svifieth hyrfi (rarraeth hverfa fara burt) uacuter sjoacutenum _______________

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

10

___________________________________________________________________

Bls 35

Frumdyacuterin (rarr Pierwotniak ) eru iacute rauninni fjarskyldustu (rarrminnst skyldu) aeligttingjar

okkar Af thorneim eru liacuteklega oumlll oumlnnur dyacuter komin ndash liacuteka mennirnir

Frumdyacuterin eru smaacutear einfruma liacutefverur THORNau lifa iacute vatni og anda aeth seacuter suacuterefni

Frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth skiptingu (eins og bakteriacuteur)

THORNaeth eru til yacutemsar gerethir af frumdyacuterum til daeligmis hlaupadyacuter ildyacuter bjoumllludyacuter og luacuteethurdyacuter

(skoethaethu mynd af thorneim aacute bls 35)

Frumdyacuterin geta hreyft sig en stundum hreyfast thornau liacuteka meeth straumi iacute vatni eetha sjoacute

Sliacutek dyacuter tilheyra dyacuterasvifinu Dyacuterasvif eacuteta ploumlntusvif og bakteriacuteur Frumdyacuterin sjaacutelf eru

mikilvaeligg faeligetha fyrir aetheins staeligrri dyacuter til daeligmis krabbadyacuter Staeligrri dyacuter iacute sjoacutenum lifa

svo aacute krabbadyacuterum Staeligrsta dyacuterieth steypireyethur lifir aeth mestu leyti aacute thornessum staeligrri

dyacuterum iacute dyacuterasvifinu

Bls 36

Frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum

Iacute moumlrgum loumlndum heims lifa frumdyacuter sem valda sjuacutekdoacutemum hjaacute moumlnnum Aacute hverju

aacuteri deyja naeligstum thornviacute thornrjaacuter milljoacutenir manna iacute hitabeltinu uacuter sjuacutekdoacutemi sem kallast

myacuterarkalda (malariacutea) Flestir sem deyja eru boumlrn Sjuacutekdoacutemurinn kemur meeth litlu

frumdyacuteri sem moskiacutetoacuteflugur dreifa Oft er reynt aeth eitra fyrir flugunum svo aeth thornaeligr

drepist og geti ekki borieth sjuacutekdoacuteminn aacute milli foacutelks Moskiacutetoacuteflugur lifa ekki aacute Iacuteslandi

THORNaeligr lifa aacute Norethurloumlndum en ekki frumdyacuterieth sem veldur (rarraeth valda) myacuterarkoumlldu

Myacuterarkalda er algengust iacute Afriacuteku Suethur-Ameriacuteku Indlandi og viacuteethar (skoethaethu mynd aacute

bls 36 iacute boacutekinni)

Svefnsyacuteki er annar sjuacutekdoacutemur sem finnst iacute hitabeltinu og stafar af frumdyacuteri Menn faacute

thornetta frumdyacuter iacute sig thornegar tsetse-flugur stinga thornaacute og sjuacutega uacuter thorneim bloacuteeth Svefnsyacuteki

einkennist af mikilli thornreytu og haacuteum hita og foacutelk getur daacuteieth uacuter svefnsyacuteki

THORNetta kann eacuteg

Uacuter hversu moumlrgum frumum er frumdyacuter gert ________________________________

Hvernig fjoumllga frumdyacuter seacuter _____________________________________________

Nefndu tvouml frumdyacuter ___________________________________________________

Hvar lifa frumdyacuter _____________________________________________________

Nefndu tvo sjuacutekdoacutema sem stafa af frumdyacuterum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth er myacuterarkalda __________________________________________________

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

11

4kafli

Sveppir og fleacutettur (bls 39) (Grzyby Organizmy cudzożywne rozkładają martwą materię organiczną i w ten sposoacuteb

pozyskują substancje odżywcze - Porosty Porosty to połączenie grzyba i glonu jednoko-

moacuterkowego lub też sinych bakterii organizmy te żyją w symbiozie tworząc jakby

jeden twoacuter)

Sveppir eru mjoumlg seacuterstakur hoacutepur liacutefvera THORNeir eru ekki liacutekir dyacuterum og ekki liacutekir

ploumlntum Sumir thorneirra geta meira aeth segja hreyft sig uacuter staeth Iacute uacutetloumlndum truacuteethu menn

thornviacute einu sinni aeth foacutelk gaeligti breyst iacute troumlll ef thornaeth snerti sumar

gerethir af sveppum Nuacute notum vieth sveppi iacute mat og thornaeth eru

liacuteka notaethir sveppir til aeth buacutea til lyf

Berserkjasveppur er eitraethur

THORNaeth er auethveldast aeth thornekkja hann af

rauetha litnum

Bls 40

Hvaeth dettur thorneacuter iacute hug thornegar thornuacute heyrir orethieth sveppur Kannski

seacuterethu fyrir thorneacuter hviacuteta sveppi iacute oumlskju uacuter stoacutermarkaethnum

Sveppir lifa oftast uacuteti iacute skoacutegi en vieth sjaacuteum thornaacute aacute moumlrgum oumlethrum stoumlethum til daeligmis aacute

tuacutenum vieth goumltur og iacute goumlrethum

Sveppir lifa liacuteka aacute fuacutenum trjaacutestofnum aacute huacuteeth okkar iacute huacutesum og aacute oumlethrum dyacuterum

Sveppir finnast um allan heim Sveppafraeligethingar thornekkja um 100000 sveppi og aacute

hverju aacuteri finnast margir nyacuteir til viethboacutetar

Aacute Iacuteslandi hafa fundist um 2000 tegundir sveppa og thornar af eru nokkrir tugir tegunda

sem maacute boretha THORNaeth eru til daeligmis lerkisveppir furusveppir og kuacutealubbi Heacuter eru liacuteka

nokkrar tegundir af eitruethum sveppum td berserkjasveppur

Flestir matsveppir vaxa upp uacuter joumlrethinni sem stafur meeth hatti og neethan aacute hattinum eru

eins konar thornunn bloumleth eetha samvaxnar piacutepur

En thornaeth sem vieth vitum kannski ekki er thornaeth aeth staeligrsti hluti sveppsins er oacutesyacutenilegur og

vex niethri iacute moldinni THORNar er oacutetruacutelega mikieth af sveppthornraacuteethum Ef vieth toumlkum einn liacutetra af

mold (eina mjoacutelkurfernu) geta verieth um 120 kiacuteloacutemetrar af sveppthornraacuteethum iacute moldinni

(lengra en austur iacute Myacutevatnssveit) THORNetta net af sveppthornraacuteethum kallast mygli

Staeligrsti sveppur sem hefur fundist aacute Iacuteslandi heitir

Joumltungiacutema Hann fannst iacute Houmlrgaacuterdal iacute Eyjafirethi og var

meira en 1 metri aeth staeligreth Enn staeligrri joumltungiacutemur hafa

fundist iacute oumlethrum loumlndum THORNaeth maacute boretha joumltungiacutemu og

huacuten er best aacuteethur en huacuten hefur naacuteeth fullri staeligreth

Mynd Viacutesindavefuris

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

12

Joumltungiacutema er nyacuteleg sveppategund aacute Iacuteslandi

Seint aacute sumrin og aacute haustin thornegar thornaeth hefur rignt uacuteti fara sveppthornraeligethirnir (myglin) aeth

vaxa mikieth og thornaacute fara sveppirnir aeth vaxa upp uacuter jarethveginum Flestir sveppir fjoumllga

seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze często bardzo małe i wytrzymałe (można je

spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy organizm - groacute er aeligxlunarfruma oft

mjoumlg smaacutegereth og thornolinsem getur orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru)

Groacutein myndast undir svepphattinum og thornau fjuacuteka meeth vindinum uacutet iacute naacutettuacuteruna og

mynda thornar mygli sem veretha aeth nyacutejum sveppum Iacute einum sveppi geta verieth margir

milljarethar af groacuteum

Sveppir liacutekjast (rarreru liacutekir) aeth sumu leyti dyacuterum og aeth sumu leyti ploumlntum Eins og

margar ploumlntur eru thorneir fastir iacute jarethveginum frumur thorneirra hafa frumuveggi og thorneir

fjoumllga seacuter meeth groacuteum En sveppir hafa aldrei blaethgraelignu

(rarr Chlorofil ) og thorness vegna geta thorneir ekki buacuteieth til siacutena eigin faeligethu neacute suacuterefni THORNeir

thornurfa aeth taka faeligethu siacutena fraacute oumlethrum liacutefverum lifandi eetha dauethum (eins og dyacuterin)

Sumir sveppir geta hreyft siacuteg piacutenuliacutetieth og mjoumlg haeliggt THORNaeth eru sliacutemsveppir sem geta

skriethieth til Aacute Iacuteslandi hefur fundist sliacutemsveppur sem heitir troumlllasmjoumlr

Sniacutekjuliacutef (Pasożytnictwo Forma wspoacutełżycia organizmoacutew dwu roacuteżnych gatunkoacutew z ktoacuterych jeden

(pasożyt) bytuje stale lub czasowo kosztem drugiego (żywiciela) wykorzystując go jako środowisko

życia i źroacutedło pokarmu)

Sumir sveppir lifa sem sniacuteklar ( rarr Pasożyt ) aacute lifandi ploumlntum eetha dyacuterum THORNaeth er

talaeth um sniacutekjuliacutef (rarrPasożytnictwo) THORNegar oumlnnur tegundin graeligethir (sveppurinn graeligethir

og er sniacutekill) en hin tegundin tapar THORNetta getur gerst thornegar sveppir vaxa aacute goumlmlum

trjaacutem THORNaacute geta thorneir stundum drepieth treacuteeth

Sveppir geta liacuteka lifaeth aacute foacutetum manna (foacutetsveppir) thornar sem thorneim finnst rakt og gott

Haeliggt er aeth faacute lyf til aeth losna vieth sveppina

Samliacutef (Wspoacutełbiesiadnictwo Wspoacutełżycie dwoacutech organizmoacutew z ktoacuterych jeden żyje w pobliżu lub

nawet wewnątrz drugiego)

Stundum taka sveppir upp samvinnu vieth ploumlntur til daeligmis treacute Sveppthornraeligethirnir

(myglieth) leita thornaacute uppi trjaacuteraeligtur og buacutea til net iacute kringum thornaeligr THORNaeth kallast svepproacutet (thornaeth

er sveppur aacute roacutet treacutesins) Sveppurinn faeligr thornaacute naeligringu (rarrmat) fraacute roacutetinni aacute treacutenu

Raeligtur treacutesins staeligkka liacuteka vieth sveppthornraeligethina og thornannig hjaacutelpar sveppurinn treacutenu vieth

aeth taka upp vatn og steinefni uacuter jarethveginum THORNaacute graeligetha baeligethi svepurinn og treacuteeth

THORNetta kann eacuteg

Nefndu tvo algenga matsveppi ___________________________________________

Hvaeth koumlllum vieth sveppthornraeligethina (netieth) sem vex niethri iacute moldinni _______________

Hvers vegna geta engir sveppir buacuteieth til eigin faeligethu __________________________

___________________________________________________________________

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

13

Hvaeth er sniacutekjusveppur og hvernig naeligr hann iacute mat __________________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Teiknaethu mynd af svepp og merktu inn helstu hluta hans

Hvaeth er samliacutef ______________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig fara sveppir aeth thornviacute aeth fjoumllga seacuter __________________________________

___________________________________________________________________

THORNegar vieth tiacutenum sveppi er best aeth vera meeth koumlrfu af thornviacute aeth thorneir veretha fljoacutett oacutenyacutetir ef

loftieth leikur ekki um thornaacute THORNaeth thornarf aeth snyrta sveppina og skera af thorneim thornaeth sem er

skemmt Svo aeth thorneir geymist vel er haeliggt aeth steikja thornaacute og setja thornaacute iacute frystikistuna eetha

thornurrka thornaacute iacute bakarofni og geyma thornaacute iacute krukku

Vieth eigum aldrei aeth boretha sveppi sem vieth thornekkjum ekki af thornviacute aeth sumir thorneirra

eru eitraethir

Bls 46

Gersveppir huacuteethsveppir og myglusveppir

THORNegar vieth boumlkum braueth er thornaeth gerieth sem faeligr brauethieth til aeth lyftast Iacute gerinu eru

oumlrsmaacuteir einfruma gersveppir THORNeir fjoumllga seacuter meeth thornviacute aeth mynda knappa (rarreins og

litlar bloumlethrur) sem staeligkka og losna fraacute THORNegar sveppirnir naeligrast aacute sykrinum iacute deiginu

myndast litlar loftboacutelur sem thornenja deigieth uacutet THORNegar deigieth fer inn iacute bakarofn drepast

gersveppirnir iacute hitanum og deigieth haeligttir aeth lyftast

Aacute huacuteeth okkar geta verieth oumlrsmaacuteir sveppir Stundum geta thorneir verieth til vandraeligetha og

ma leitt til thorness aeth vieth faacuteum floumlsu (rarrhviacutetar flygsur (dauethar huacuteethfrumur) iacute haacuterinu

Stundum myndast flasa vegna huacuteethsvepps Foacutetsveppur stafar einnig af thornessum

sveppum en thorneir thornriacutefast vel thornar sem er hlyacutett og rakt (aacute foacutetunum)

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

14

Myglusveppir myndast stundum iacute huacutesum (eins og svoumlrt oacutehreinindi) og geta haft slaeligm

aacutehrif aacute foacutelkieth sem byacuter thornar THORNaeth getur fengieth houmlfuethverk kvef og liethieth illa Auk thornes

skemma myglusveppir huacutesin

Vieth getum liacuteka seacuteeth myglusveppi iacute goumlmlu brauethi og vieth eigum aldrei aeth boretha myglaeth

braueth

Sumir myglusveppir gera mikieth gagn Lyfieth pensiliacuten er unnieth uacuter myglusveppi og thornaeth

er notaeth til aeth laeligkna marga bakteriacuteusjuacutekdoacutema Myglusveppir eru liacuteka notaethir til aeth

buacutea til sumar tegundir of ostum td graacuteethost og thornaacute sjaacuteum vieth oft blaacutean lit sem kemur

af myglusveppinum

THORNetta kann eacuteg

Aacute hverju naeligrast gersveppir iacute deigi _______________________________________

Uacuter hverju er lyfieth pensiliacuten unnieth _________________________________________

Bls 47

Fleacutettur ndash samliacutefi svepps og thornoumlrungs

Fleacutettur kallast liacuteka skoacutefir og geta litieth uacutet aacute yacutemsa vegu

Sumar eru graacutear en aethrar gular eetha appelsiacutenugular Vieth

sjaacuteum fleacutettur oft aacute steinum og thornaeligr thornurfa engan jarethveg til

aeth vaxa iacute

Aethrar gerethir af fleacutettum aacute Iacuteslandi er hreindyacuteramosi Hann vex aacute heiethum og holtum og

liacutekst helst oumlrsmaacuteum runnum Stundum notum vieth

hreindyacuteramosa thornegar vieth erum aeth gera skreytingar fyrir joacutelin

Fleacutettur hafa engar raeligtur og taka vatn og fleiri efni inn beint uacuter umhverfinu THORNaeligr eru

mjoumlg viethkvaeligmar fyrir mengun og thorness vegna sjaacuteum vieth sjaldan fleacutettur aacute steinum sem

eru iacute thorneacutettbyacuteli Uacuteti iacute naacutettuacuterunni eru thornaeligr hins vegar algengar

THORNetta kann eacuteg

Hvaetha litir eru algengastir aacute fleacutettum ______________________________________

Nefndu nafn aacute einni algengri fleacutettu ________________________________________

Hvers vegna eru fleacutettur ekki algengar iacute thorneacutettbyacuteli _____________________________

___________________________________________________________________

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

15

4 kafli

Ploumlntur Fraacute mosum til mikilla trjaacutea (bls 51)

Ploumlntur lifa allt iacute kringum okkur Sumar eru oumlrsmaacutear og aethrar eru risastoacuterar Ploumlntur

gera mikieth gagn Uacuter thorneim faacuteum vieth efni iacute foumlt og byggingarefni iacute huacutes

Bakteriacuteur thornoumlrungar og frumdyacuter fjoumllga seacuter meeth groacuteum (rarrZarodnik Komoacuterki rozrodcze

często bardzo małe i wytrzymałe (można je spotkać nieomal wszędzie) mogą rozwinąć się w nowy

organizm - aeligxlunarfruma oft mjoumlg smaacutegereth og thornolin og getur

orethieth aeth sjaacutelfstaeligethri liacutefveru) THORNannig fjoumllga mosar og

byrkningar seacuter liacuteka

Mosar eru mjoumlg laacutegvaxnar ploumlntur THORNaeligr eru mjoumlg mjuacutekar og

viethkvaeligmar og standa thorness vegna thorneacutett saman og mynda oft

mjuacuteka graeligna mottu aacute jarethveginum Mosar hafa engar

venjulegar raeligtur (rarr roacutet ndash sem festir jurtina iacute jarethveginum) heldur mjoumlg fiacutengera thornraeligethi

(rarrthornraacuteethur) sem naeliggja til aeth festa mosana og heita raeligtlingar

Mosar vaxa mjoumlg haeliggt og finnst gott aeth vera thornar sem er raki (rarrbleyta blautt) Aacute

Iacuteslandi vaxa um 800 tegundir af mosum

Bls 53

Fjoumllgun mosa

Mosaploumlntur eru yacutemist karlkyns (kk) eetha kvenkyns (kvk) Aacute karlploumlntunum myndast

saacuteethfrumur og eggfrumur aacute kvenploumlntunum THORNegar thornaeth er rakt (rarrblautt) synda

saacuteethfrumurnar yfir til eggfrumnanna og frjoacutevga thornaeligr THORNaacute myndast groacute sem vaxa og

dreifa seacuter meeth vindinum Ef groacutein lenda aacute goacuteethum staeth thornar sem er rakt getur vaxieth nyacute

mosaplanta

Mosar geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter thornannig aeth liacutetill hluti ploumlntunnar losnar fraacute henni og fer aeth

vaxa aacute nyacutejum staeth

Bls 54-55

Byrkningar voru fyrstu aeligethploumlnturnar aacute joumlrethinni Fyrir tiacutema risaeethlunnar voru stoacuterir

byrkningaskoacutegar aacute joumlrethinni

Aacute Iacuteslandi vaxa nokkrar gerethir af burknum (rarrburkni kk)

Tveir thorneirra eru toacutefugras og stoacuteriburkni Oft vaxa

burknar niethri iacute klettasprungum Burknar hafa raeligtur og

sjuacutega upp vatn uacuter jarethveginum THORNeir hafa liacuteka stoumlngul og

laufbloumleth meeth aeligethum AEligetharnar eru eins og vatnsleiethslur

sem flytja vatn um ploumlntuna

Bls 56-57

Bloacutemploumlntur og barrtreacute

Oumlll barrtreacute (rarrgrenitreacute ofl) lauftreacute (rarrtreacute meeth laufbloumlethum) og ploumlntur sem bera bloacutem

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

16

fjoumllga seacuter meeth fraeligjum (rarrfraelig hk) THORNau eru fraeligploumlntur

Barrtreacute voru fyrstu fraeligploumlnturnar en bloacutemjurtir eru ekki eins gamlar

Fraeligploumlntur thornurfa vatn og faeligethu eins og aethrar liacutefverur Til thorness aeth flytja vatnieth um

ploumlntuna hefur huacuten raeligtur stoumlngul og laufbloumleth meeth aeligethum iacute (rarrRoślina naczyniowa

Rośliny ktoacutere posiadają tkanki przewodzące wodę (drewno i łyko) Do roślin naczyniowych zalicza się

paprotniki nagonasienne i okrytonasienne)

Ef planta faeligr of liacutetieth vatn fara bloumlethin aeth hanga niethur og svo deyr plantan

Teiknaethu ploumlntu og merktu inn aacute myndina raeligtur stoumlngul laufbloumleth og

aeligethstrengi

Ljoacutestilliacutefun (Fotosynteza To proces w ktoacuterym światło jest wykorzystywane do produkcji

cukru)

Ploumlnturnar flytja naeligringuna eftir aeligethunum En hvaethan kemur naeligringin Ploumlntur nota

orku soacutelarljoacutessins til aeth framleietha sykur iacute graelignum laufbloumlethum og thornaeth kallast

ljoacutestilliacutefun

Hvaeth er treacuteeth gamalt

AEligetharnar sem eru undir berkinum (rarrboumlrkur kk)

flytja vatn og naeligringu um treacuteeth Aacute hverju aacuteri koma

nyacutejar aeligethar undir berkinum og thorness vegna verethur

treacuteeth alltaf gildara (rarrthornykkra breiethara staeligrra um sig)

THORNegar vieth fellum treacuteeth (rarrfella = houmlggva niethur) sjaacuteum

vieth allar aeligetharnar iacute stofninum og thornaeligr eru kallaethar

aacuterhringir Vieth getum seacuteeth hvaeth treacuteeth er gamalt meeth thornviacute

aeth telja aacuterhringina

Planta sem eacutetur dyacuter

Iacute heitu loumlndunum vaxa margar stoacuterar ploumlntur sem eru kjoumltaeligtur Aacute

Iacuteslandi eru thornrjaacuter tegundir af ploumlntum sem veietha skordyacuter sem hluta af

Mynd Margreacutet Hugadoacutettir

17

naeligringu sinni Ein thorneirra er lyfjagras Skordyacuterin festast vieth sliacutem og haacuter aacute bloumlethunum og

plantan syacutegur (rarrsjuacutega) iacute sig naeligringu uacuter dyacuterunum

Bls 58-59

Bloacutem eru stundum stoacuter og allavega aacute litinn en stundum eru thornau piacutenuliacutetil og sjaacutest varla

Bloacutemin hafa alltaf thornaeth hlutverk aeth hjaacutelpa

ploumlntunum aeth fjoumllga seacuter

Staeligrstu bloumlethin og thornau sem vieth toumlkum

oftast fyrst eftir heita kroacutenubloumleth (Korona

kwiatowa Końcowy odcinek pędoacutew roślin o

gęsto skupionych silnie przeobrażonych

liściach często barwnych) og undir thorneim

eru liacutetil graelign bloumleth sem heita bikarbloumleth

(Działka kielicha Listki u podstawy płatkoacutew

korony najczęściej zielone)

Bikarbloumlethin verja og passa bloacutemknuacuteppinn aacuteethur en bloacutemieth springur uacutet

Kvenkyns aeligxlunarfaeligri bloacutems heitir fraeligva (Słupek Żeński element kwiatu wytwarzający

komoacuterki jajowe składa się ze znamienia szyjki i zalążni) og karlkynsaeligxlunarfaeligrin eru fraeligflar

(Pręcik Męski narząd płciowy kwiatu Wytwarza pyłek w ziarnkach ktoacuterego znajdują się męskie

komoacuterki płciowe) Fraeligflarnir eru oftast margir og raethast iacute kringum fraeligvuna Efsti hluti

fraeligfils heitir frjoacutehnappur Iacute honum myndast frjoacutekorn

THORNetta kann eacuteg

Til hvaetha hoacuteps plantna teljast bloacutemjurtir lauftreacute og barrtreacute ____________________

Hvaeth framleietha ploumlntur meeth hjaacutelp soacutelarljoacutessins _____________________________

Hvernig myndast aacuterhringir iacute treacute __________________________________________

___________________________________________________________________

Hvaeth gerist ef ploumlntur faacute ekki noacuteg af vatni _________________________________

Hvaeth heita kvenkyns og karlkyns aeligxlunarfaeligrin iacute ploumlntunum __________________

___________________________________________________________________

Mynd Vikipediaorg

18

Bls 60 ndash 63

Kroacutenubloumleth bloacutemanna eru oft stoacuter og falleg aacute litinn THORNaeth er liacuteka goacuteethur ilmur (rarrlykt) af

thorneim THORNetta nyacuteta flugur og skordyacuter seacuter thornegar thornau eru aeth leita aeth naeligringu

iacute bloacutemsafanum Um leieth flytja thornau frjoacutekornin uacuter fraeligflunum aacute fraeligvuna og

thornaacute verethur fraeligvun

THORNaacute vex frjoacutepiacutepa niethur iacute eggbuacuteieth (skoethaethu myndina aacute bls 16) og frjoacutevgar

eggfrumuna THORNaacute getur fraelig (Nasiona Organ rozmnażania charakterystyczny dla roślin na-

siennych w nasieniu znajduje się zarodek czyli młoda roślina otoczona tkanka odżywcza zawie-

rająca substancje zapasowe oraz chroniąca nasienie łupina nasienna) myndast og farieth aeth spiacutera

(Kiełkowanie Pierwsza faza rozwoju rośliny do rozpoczęcia kiełkowania potrzebna jest woda tlen i

odpowiednia temperatura a także u niektoacuterych gatunkoacutew światło)

Hunangsflugur og byacuteflugur safna frjoacutekornum og bloacutemsafa til matar Uacuter bloacutemsafanum

buacutea byacuteflugurnar til hunang sem er geymt iacute byacutekuacutepunni

Frjoacutekorn sem dreifast meeth vindi

Frjoacutekorn dreifast ekki aetheins meeth skordyacuterum og flugum Frjoacutekorn margra trjaacutea og

grasa dreifast meeth vindi Iacute hverju bloacutemi eru milljoacutenir oumlrsmaacuterra

frjoacutekorna sem geta borist marga tugi kiacuteloacutemetra meeth vindi

Bloacutem thorneirra plantna sem fraeligvast meeth vindi eru oftast liacutetil og

graelign og ilma ekki

THORNetta kann eacuteg

Hvers vegna koma flugur og skordyacuter aeth bloacutemunum _________________________

___________________________________________________________________

Hvar eru eggfrumur bloacutema (skoetha mynd aacute bls 16) __________________________

___________________________________________________________________

Nefndu tvaeligr aethferethir vieth aeth dreifa frjoacutekornum _______________________________

___________________________________________________________________

Hvernig eru bloacutem ploumlntu sem vindfraeligvast _________________________________

___________________________________________________________________

19

Bls 64-65

Fraelig dreifast aacute yacutemsa vegu

Ploumlntur buacutea um (rarrgeyma) fraelig siacuten aacute oacuteliacutekan haacutett Hjaacute sumum trjaacutem

eru fraeligin iacute koumlnglunum og oft eru thornau inni iacute aldinum (rarraldin - Owoc

Występujący u roślin okrytozalążkowych wytwoacuter zalążni słupka kwiatowego (ściany zalążni

przekształcają się w owocnię w ktoacuterej znajdują się nasiona - ber aacutevoumlxtur) Fraeligin geta svo

dreifst meeth vindi aacute oumlethrum eru svifhaacuter eetha vaeligngir (td thornegar vieth blaacutesum

fraeligin af biethukollu fiacutefilsins) THORNegar dyacuter boretha aldin dreifast fraelig meeth saur

(rarr skiacutet) thorneirra og fara aeth vaxa aacute nyacutejum stoumlethum Fraelig geta liacuteka fest iacute feldi

(rarrfeldur kk - haacuter aacute loethnum dyacuterum) dyacutera og iacute foumltum manna og borist

thornannig um

Fjoumllgun aacuten fraeligja

Ploumlntur geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter aacuten fraeligja (rarrekki meeth fraeligjum) Sliacutek fjoumllgun kallast kynlaus

fjoumllgun ( Rozroacuted bezpłciowy Do rozrodu bezpłciowego wystarczy tylko jeden osobnik (rodzic) np

gdy bakteria dzieli się na dwa identyczne organizmy)

Vieth getum til daeligmis klippt litla sprota (rarr litla grein) af ploumlntu og sett hana iacute

vatn THORNaacute myndast raeligtur og vieth getum groacuteethursett ploumlntuna

Annaeth daeligmi er thornegar kartafla er sett niethur aacute vorin og upp vex nyacutett

kartoumlflugras Aacute haustin hafa svo myndast nyacutejar kartoumlflur aacute

neethanjaretharrenglum ploumlntunnar Aacute oumlethrum ploumlntum sjaacuteum vieth renglurnar thornviacute

aeth thornaeligr eru ofanjarethar Vieth sjaacuteum greinilega hvernig jaretharberja- og

hruacutetaberjaploumlntur fjoumllga seacuter meeth jarethrenglum

Bls 66 ndash 67

THORNegar fraeligin eru komin iacute jarethveg (rarrmold) geta thornau farieth aeth spiacutera (rarrbyrja aeth

staeligkka) Fyrst myndast piacutenuliacutetil roacutet meeth roacutetarhaacuterum Fyrstu laufbloumlethin sem

vaxa heita kiacutembloumleth THORNau eru graelign og thornaacute getur plantan farieth aeth buacutea til sykur

og vaxa

Ploumlntur iacute daglegu liacutefi

Allt sem vieth borethum er aacute einhvern haacutett komieth fraacute ploumlntum Vieth getum

borethaeth graelignmeti aacutevexti fraelig og mataroliacuteu THORNegar vieth borethum kjoumlt

hafa dyacuterin lifaeth aacute grasi houmlfrum og byggi og vieth borethum svo kjoumltieth og

drekkum mjoacutelk uacuter kuacutenum

Vieth borethum liacuteka naeligringarriacutek fraelig td hveiti hriacutesgrjoacuten maiacutes baunir

og hnetur

Sum foumlt eru buacutein til uacuter efnum sem koma fraacute ploumlntum td boacutemull

Boacutemullin er unnin uacuter haacuterum aacute fraeligi boacutemullarrunna

20

Uacuter trjaacutem (rarrtreacute hk) faacuteum vieth timbur og pappiacuter Vieth faacuteum liacuteka orku (rarr kraft afl) meeth

thornviacute aeth brenna timbri og kolum Kolin eru steingerethar leyfar (rarr afgangur) trjaacutea sem

uxu (rarr vaxa) fyrir tiacutema risaeethlanna

Vieth vinnum liacuteka lyf (rarrmeethal) uacuter ploumlntum Margir nota liacuteka safa uacuter kaktus til aeth bera aacute

saacuter svo aeth thornau groacutei

Bls 68

Aeth lifa af veturinn

Iacute koumlldum loumlndum eins og Iacuteslandi deyr oft hluti plantna aacute

veturna Stundum lifa bara fraeligin iacute moldinni og stundum lifir roacutetin og nyacute jurt vex naeligsta

vor Hjaacute sumum ploumlntum lifir laukurinn iacute moldinni

Lauftreacute fella (rarrmissa detta af) laufloumlethin aacute haustin THORNaeth er td vegna thorness aeth aacute

veturna faacute treacuten ekki noacuteg vatn uacuter moldinni thornegar huacuten er frosin Aacute haustin hverfur

blaethgraelignan fyrst uacuter laufbloumlethunum og thornaacute koma haustlitir Loks detta laufbloumlethin svo til

jarethar og veturinn naacutelgast

THORNetta kann eacuteg

Nefndu daeligmi um fraelig sem dreifast meeth vindi _______________________________

Hvaeth kallast fyrstu laufbloumleth ploumlntu _______________________________________

Nefndu thornrjuacute daeligmi um hvernig vieth notum ploumlntur iacute daglegu liacutefi ___________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Nefndu mismunandi aethferethir sem ploumlntur nota til aeth dreifa fraeliginu ________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig geta ploumlntur dreifst aacuten thorness aeth mynda fraelig _________________________

___________________________________________________________________

Hvers vegna falla laufbloumlethin af trjaacutenum aacute haustin ___________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha hlutar ploumlntu lifa stundum af veturinn thornoacute aeth plantan sjaacutelf deyi ____________

___________________________________________________________________

21

19

Bls 64-65

Fraelig dreifast aacute yacutemsa vegu

Ploumlntur buacutea um (rarrgeyma) fraelig siacuten aacute oacuteliacutekan haacutett Hjaacute sumum trjaacutem

eru fraeligin iacute koumlnglunum og oft eru thornau inni iacute aldinum (rarraldin - Owoc

Występujący u roślin okrytozalążkowych wytwoacuter zalążni słupka kwiatowego (ściany zalążni

przekształcają się w owocnię w ktoacuterej znajdują się nasiona - ber aacutevoumlxtur) Fraeligin geta svo

dreifst meeth vindi aacute oumlethrum eru svifhaacuter eetha vaeligngir (td thornegar vieth blaacutesum

fraeligin af biethukollu fiacutefilsins) THORNegar dyacuter boretha aldin dreifast fraelig meeth saur

(rarr skiacutet) thorneirra og fara aeth vaxa aacute nyacutejum stoumlethum Fraelig geta liacuteka fest iacute feldi

(rarrfeldur kk - haacuter aacute loethnum dyacuterum) dyacutera og iacute foumltum manna og borist

thornannig um

Fjoumllgun aacuten fraeligja

Ploumlntur geta liacuteka fjoumllgaeth seacuter aacuten fraeligja (rarrekki meeth fraeligjum) Sliacutek fjoumllgun kallast kynlaus

fjoumllgun ( Rozroacuted bezpłciowy Do rozrodu bezpłciowego wystarczy tylko jeden osobnik (rodzic) np

gdy bakteria dzieli się na dwa identyczne organizmy)

Vieth getum til daeligmis klippt litla sprota (rarr litla grein) af ploumlntu og sett hana iacute

vatn THORNaacute myndast raeligtur og vieth getum groacuteethursett ploumlntuna

Annaeth daeligmi er thornegar kartafla er sett niethur aacute vorin og upp vex nyacutett

kartoumlflugras Aacute haustin hafa svo myndast nyacutejar kartoumlflur aacute

neethanjaretharrenglum ploumlntunnar Aacute oumlethrum ploumlntum sjaacuteum vieth renglurnar thornviacute

aeth thornaeligr eru ofanjarethar Vieth sjaacuteum greinilega hvernig jaretharberja- og

hruacutetaberjaploumlntur fjoumllga seacuter meeth jarethrenglum

Bls 66 ndash 67

THORNegar fraeligin eru komin iacute jarethveg (rarrmold) geta thornau farieth aeth spiacutera (rarrbyrja aeth

staeligkka) Fyrst myndast piacutenuliacutetil roacutet meeth roacutetarhaacuterum Fyrstu laufbloumlethin sem

vaxa heita kiacutembloumleth THORNau eru graelign og thornaacute getur plantan farieth aeth buacutea til sykur

og vaxa

Ploumlntur iacute daglegu liacutefi

Allt sem vieth borethum er aacute einhvern haacutett komieth fraacute ploumlntum Vieth getum

borethaeth graelignmeti aacutevexti fraelig og mataroliacuteu THORNegar vieth borethum kjoumlt

hafa dyacuterin lifaeth aacute grasi houmlfrum og byggi og vieth borethum svo kjoumltieth og

drekkum mjoacutelk uacuter kuacutenum

Vieth borethum liacuteka naeligringarriacutek fraelig td hveiti hriacutesgrjoacuten maiacutes baunir

og hnetur

Sum foumlt eru buacutein til uacuter efnum sem koma fraacute ploumlntum td boacutemull

Boacutemullin er unnin uacuter haacuterum aacute fraeligi boacutemullarrunna

20

Uacuter trjaacutem (rarrtreacute hk) faacuteum vieth timbur og pappiacuter Vieth faacuteum liacuteka orku (rarr kraft afl) meeth

thornviacute aeth brenna timbri og kolum Kolin eru steingerethar leyfar (rarr afgangur) trjaacutea sem

uxu (rarr vaxa) fyrir tiacutema risaeethlanna

Vieth vinnum liacuteka lyf (rarrmeethal) uacuter ploumlntum Margir nota liacuteka safa uacuter kaktus til aeth bera aacute

saacuter svo aeth thornau groacutei

Bls 68

Aeth lifa af veturinn

Iacute koumlldum loumlndum eins og Iacuteslandi deyr oft hluti plantna aacute

veturna Stundum lifa bara fraeligin iacute moldinni og stundum lifir roacutetin og nyacute jurt vex naeligsta

vor Hjaacute sumum ploumlntum lifir laukurinn iacute moldinni

Lauftreacute fella (rarrmissa detta af) laufloumlethin aacute haustin THORNaeth er td vegna thorness aeth aacute

veturna faacute treacuten ekki noacuteg vatn uacuter moldinni thornegar huacuten er frosin Aacute haustin hverfur

blaethgraelignan fyrst uacuter laufbloumlethunum og thornaacute koma haustlitir Loks detta laufbloumlethin svo til

jarethar og veturinn naacutelgast

THORNetta kann eacuteg

Nefndu daeligmi um fraelig sem dreifast meeth vindi _______________________________

Hvaeth kallast fyrstu laufbloumleth ploumlntu _______________________________________

Nefndu thornrjuacute daeligmi um hvernig vieth notum ploumlntur iacute daglegu liacutefi ___________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Nefndu mismunandi aethferethir sem ploumlntur nota til aeth dreifa fraeliginu ________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig geta ploumlntur dreifst aacuten thorness aeth mynda fraelig _________________________

___________________________________________________________________

Hvers vegna falla laufbloumlethin af trjaacutenum aacute haustin ___________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha hlutar ploumlntu lifa stundum af veturinn thornoacute aeth plantan sjaacutelf deyi ____________

___________________________________________________________________

21

20

Uacuter trjaacutem (rarrtreacute hk) faacuteum vieth timbur og pappiacuter Vieth faacuteum liacuteka orku (rarr kraft afl) meeth

thornviacute aeth brenna timbri og kolum Kolin eru steingerethar leyfar (rarr afgangur) trjaacutea sem

uxu (rarr vaxa) fyrir tiacutema risaeethlanna

Vieth vinnum liacuteka lyf (rarrmeethal) uacuter ploumlntum Margir nota liacuteka safa uacuter kaktus til aeth bera aacute

saacuter svo aeth thornau groacutei

Bls 68

Aeth lifa af veturinn

Iacute koumlldum loumlndum eins og Iacuteslandi deyr oft hluti plantna aacute

veturna Stundum lifa bara fraeligin iacute moldinni og stundum lifir roacutetin og nyacute jurt vex naeligsta

vor Hjaacute sumum ploumlntum lifir laukurinn iacute moldinni

Lauftreacute fella (rarrmissa detta af) laufloumlethin aacute haustin THORNaeth er td vegna thorness aeth aacute

veturna faacute treacuten ekki noacuteg vatn uacuter moldinni thornegar huacuten er frosin Aacute haustin hverfur

blaethgraelignan fyrst uacuter laufbloumlethunum og thornaacute koma haustlitir Loks detta laufbloumlethin svo til

jarethar og veturinn naacutelgast

THORNetta kann eacuteg

Nefndu daeligmi um fraelig sem dreifast meeth vindi _______________________________

Hvaeth kallast fyrstu laufbloumleth ploumlntu _______________________________________

Nefndu thornrjuacute daeligmi um hvernig vieth notum ploumlntur iacute daglegu liacutefi ___________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Nefndu mismunandi aethferethir sem ploumlntur nota til aeth dreifa fraeliginu ________________

___________________________________________________________________

___________________________________________________________________

Hvernig geta ploumlntur dreifst aacuten thorness aeth mynda fraelig _________________________

___________________________________________________________________

Hvers vegna falla laufbloumlethin af trjaacutenum aacute haustin ___________________________

___________________________________________________________________

Hvaetha hlutar ploumlntu lifa stundum af veturinn thornoacute aeth plantan sjaacutelf deyi ____________

___________________________________________________________________

21

21