Dobre praktyki rolnicze na obszarachszczeglnie naraonych (OSN)

na azotany pochodzenia rolniczegoEuropejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich:

Europa inwestujca w obszary wiejskie

Publikacja wspfinansowana ze rodkw Unii Europejskiejw ramach dziaania Szkolenia dla osb zatrudnionych w rolnictwie i lenictwie

Program Rozwoju Obszarw Wiejskich na lata 2007-2013wydana w ramach operacji szkoleniowej- umowa nr 00001-6900-FA1900497/14

zawarta w dniu 30 stycznia 2015r.

Brwinw 2015

Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich:

Wydawca:Centrum Doradztwa Rolniczego w Brwinowie

05-840 Brwinw, Pszczeliska 99tel. 22 729 66 34 do 38

e-mail: sekretariat@cdr.gov.pl

Nakad: 10010 egz.ISBN: 978 83 88082 72 8

Redakcja naukowa:Dr Tamara Jadczyszyn

Instytut Uprawy Nawoenia i Gleboznawstwa Pastwowy Instytut Badawczy

Skad i opracowanie graficzne:Marek Przekop

3

i

Materiay szkoleniowe dedykujemy rolnikom, ktrzy ze wzgldu na pooenie gospodarstwa na obszarze szczeglnie naraonym na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego, s zobowizani do realizacji programw dziaa ograniczajcych dopyw azotu z rolnictwa do wd.

W materiaach opisano wszystkie znane metody ograni-czania strat azotu z rolnictwa. S to wic wszelkie dziaania zalecane do stosowania jako dobra praktyka rolnicza, zalecenia wynikajce z przepisw prawa polskiego, czyli obowizujce wszystkich rolnikw gospodarujcych na terenie caego kraju oraz dziaania obligatoryjne na OSN.

Dziaania i zasady obowizujce powszechnie na caym obszarze Polski wyrniono w tekcie pogrubion kursyw.

Dziaania obowizujce na OSN wyrniono umieszczajc w ramce.

4

Indeks skrtw

ARiMR Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa

BAT Najlepsza dostpna technika (najbardziej efektywny oraz zaawansowany poziom rozwoju technologii i metod prowadzenia danej dziaalnoci, wykorzystywany jako podstawa ustalania granicznych wielkoci emisyjnych, majcych na celu eliminowanie lub ograniczenie emisji i wpywu na rodowisko jako cao.

DJP Due Jednostki Przeliczeniowe

DKR Dobra Kultura Rolna

EC Przewodno elektryczna gleby

EFRROW Europejski Fundusz Rolny na Rzecz Rozwoju Obszarw Wiejskich

IUNG PIB Instytut Uprawy Nawoenia i Gleboznawstwa

IZ PIB Instytut Zootechniki Pastwowy Instytut Badawczy

KDPR Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej

MRiRW Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

M Ministerstwo rodowiska

Nawozy WE Nawozy wprowadzone do obrotu na podstawie przepisw UE

NawSald Program komputerowy do opracowania planu nawoenia

NDVI Znormalizowany rnicowy wskanik wegetacji

Nmin Azot mineralny w glebie (Nmin = N-NO3 + N-NH4)

ONW Obszary o Niekorzystnych Warunkach gospodarowania

OSN Obszary Szczeglnie Naraone na zanieczyszczenie azotanami pochodzenia rolniczego

PROW Program Rozwoju Obszarw Wiejskich

RZGW Rejonowy Zarzd Gospodarki Wodnej

TUZ Trwae Uytki Zielone

UE Unia Europejska

UR Uytki Rolne

WIO Wojewdzki Inspektorat Ochrony rodowiska

WPR Wsplna Polityka Rolna

z.m. zielona masa

5

I. OPTYMALIZACJA NAWOENIA JAKO GWNE NARZDZIE OGRANICZAJCE ODPYW BIOGENW Z ROLNICTWA DO WD

1.1. Eutrofizacja wd

Zjawisko eutrofizacji wd jest wynikiem ich nadmiernego uynienia, czyli nagromadzenia duej iloci biogenw, gwnie azotu i fosforu. Te dwa pierwiastki maj decydujcy wpyw na roz-wj organizmw ywych. Dua koncentracja biogenw w wodach powoduje dynamiczny rozwj i rozmnaanie flory i fauny wodnej. Rozkad duej masy obumierajcych organizmw wie si z wydzie-laniem duych iloci dwutlenku wgla, a w dalszej fazie take siar-kowodoru. W efekcie w wodach powstaj tzw. pustynie tlenowe (rys. 1.1).

Brak tlenu powoduje obumie-ranie organizmw potrzebujcych tlenu do ycia, w tym ryb (fot. 1.1). Nastpuje zmniejszenie biorno-rodnoci ekosystemw wodnych, a do ich cakowitego obumierania. Wody eutroficzne trac swoje walory uytkowe i rekreacyjne (fot. 1.2).

Rys. 1.1. Pustynie tlenowe w wodzie

Fot. 1.1. Efekt braku tlenu w wodzie Fot. 1.2. Eutrofizacja wody

6

W celu ochrony i poprawy jakoci wd poszczeglne kraje czonkowskie Unii Europejskiej wprowadziy na swoich terytoriach zharmonizowane przepisy prawa wodnego i tzw. dyrektyw azotanow.

Zwizki azotu w rodowisku glebowym podlegaj rozlicznym transformacjom przeksztacajc si w formy lotne i stae, dobrze lub sabo rozpuszczalne w wodzie. Poszczeglne formy rnymi drogami mog przenika do rodowiska wodne-go. Gwnym szlakiem emisji jest wymywanie w d profilu glebowego do wd podziemnych atwo rozpuszczalnych azotanw. Organiczne zwizki azotu mog przedostawa si do wd powierzchniowych niesione wraz z czsteczkami gleby przez wiatr lub zmywane przez wody opadowe. Zwizki gazowe emitowane z gleby lub z nawozw do atmosfery przedostaj si do wd powierzchniowych z opadami atmosferycznymi (rys. 1.2.).

Fosfor w glebie wystpuje w zwizkach organicznych i mineralnych. Obie formy s zwizane dosy silnie z faz sta gleby. Mineralne zwizki fosforu s sabo rozpuszczalne w wodzie, dlatego bardzo powoli przemieszczaj si w d profilu glebowego. Gleba zdolna jest do wizania duych iloci fosforu. Jednak w momencie wysycenia pojemnoci buforowej moe nastpowa wypukiwanie fosforanw do wd podziemnych. Gwnym szlakiem ucieczki fosforu z rolnictwa jest erozja wodna i wietrzna, ktra powoduje przemieszczanie zwizkw fosforu zwizanych z czsteczkami gleby do wd powierzchniowych (rys. 1.3). Straty fosforu t drog s tym wiksze im wiksza zawarto fosforu w warstwie powierzchniowej gleby i bardziej nasilone procesy erozyjne.

Rys. 1.2. Drogi ucieczki azotu z rolnictwa do wd

7

1.2. Optymalizacja nawoenia mineralnego

Najwaniejszym elementem dziaa ograniczajcych straty azotu i fosforu z rolnictwa jest optymalizacja nawoenia czyli dostosowanie dawek nawozw do rzeczywistych potrzeb oraz stosowane nawozw we waciwym czasie i w odpowiedni sposb.

Dawki nawozw powinny by dostosowane do moliwoci ich pobierania przez roliny. Zagroeniem dla rodowiska wodnego s bowiem skadniki dostarczane w nawozach lecz niewykorzystane przez roliny. W warunkach optymalnych dla wzrostu roliny pobieraj due iloci skadnikw pokarmowych, czego efektem s wysokie plony. Dziaanie czynnikw ograniczajcych wzrost sprawia, e dua cz zastosowanej dawki nawozw pozostaje w glebie i moe przedostawa si do rodowiska wodnego.

Ze wzgldw rodowiskowych najwiksze znaczenie ma optymalizacja nawoenia azotem, ale nie mona zapomina, e efektywno wykorzystania tego skadnika zaley od zaopatrzenia rolin we wszystkie niezbdne skadniki pokarmowe. Opty-malizacja nawoenia ma wane znaczenie nie tylko ze wzgldw rodowiskowych, ale take z powodw ekonomicznych, bowiem strata kadego kilograma skadnika z zastosowanych nawozw ma wymierny skutek finansowy.

Podstawowym warunkiem optymalizacji nawoenia jest rozpoznanie waciwoci gleb i jej zasobnoci w skadniki pokarmowe.

Rys. 1.3. Obieg fosforu w przyrodzie

8

1.3. Ocena agrochemicznych waciwoci gleb

Pobr prbki glebowej

Warunkiem uzyskania wiarygodnych wynikw jest prawidowe pobranie prbek gleby do analiz. Prbka powinna reprezentowa obszar uytku rolnego o powierzchni nie wikszej ni 4 ha, zblionych warunkach przyrodniczych (rodzaj gleby i ukszta-towanie terenu) i takiej samej historii uytkowania (uprawa, nawoenie, gatunki rolin uprawnych). Z pl o wikszej powierzchni musi by pobrana odpowiednio wiksza liczba prbek. Podobnie w przypadku pl o duym zrnicowaniu nawet gdy ich powierzchnia jest mniejsza ni 4 ha.

Prbki gleby w celu oznaczenia odczynu i zasobnoci w fosfor, potas i magnez, a take w mikroelementy, mona pobiera w dowolnym czasie od wiosny do jesieni, ale nie bezporednio po zastosowaniu nawoenia mineralnego lub organicznego, jak rwnie z miejsc po stogach, kopcach, pryzmach nawozw itp. Optymalnym terminem jest okres po zbiorze przedplonu przed wysiewem nawozw pod rolin nastpcz. W celu oznaczenia zawartoci azotu mineralnego prbki gleby pobiera si wiosn bezporednio przed zastosowaniem nawozw. wiee prbki musz by dostarczone w krtkim czasie do laboratorium. Jeli konieczne jest przechowanie prbki przez krtki okres czasu, to musi by ona umieszczone w chodni (lodwce).

Prbki do bada oznaczenia podstawowych wskanikw agrochemicznych pobiera si do gbokoci 25 cm. Do oznaczenia azotu mineralnego prbki pobiera si z warstw 0-30 i 30-60 cm, ewentualnie 60-90cm.W prbce z kadej warstwy azot oznacza si osobno, a nastpnie sumuje w celu okrelenia zawartoci w caym profilu glebowym.

Na uytkach zielonych prbki pobiera si z gbokoci 5-25 cm po usuniciu wierzchniej warstwy darni.

Do pobierania prbek su specjalne laski gleboznawcze wykonane z rurki stalowej zakoczonej ostrzem o dugoci 25 cm (fot. 1.3). Rurka na caej dugoci posiada szczelin, ktra umoliwia usunicie z niej gleby. Od gry laska zakoczona jest uchwytem. Kada prbka do bada labo-ratoryjnych powstaje w wyniku zmieszania 15-30 tzw. prbek pierwotnych (pojedynczych uku lask) i odebrania z nich ok. 0,5 kg gleby. Pobr tak duej

Fot. 1.3. Rne rodzaje lasek glebowych (rdo: T. Jadczyszyn)

9

iloci prbek pierwotnych pozwala wyeliminowa zmienno przestrzenn celem uzyskania wyniku reprezentatywnego dla okrelonej powierzchni pola. Wyniki bada wykonanych na prbce pobranej w maej liczbie punktw bd le charakteryzowa pole, a wic nie speni swojej roli.

Pojedyncze prbki pobiera si wedug ktregokolwiek schematu przedstawionego na rysunku 1.4. W miejscu przeznaczonym do pobrania prbki pojedynczej naley wcisn do gleby ustawion pionowo lask, wykona ni peny obrt i wycign. Gleb przy pomocy skrobaka wyrzuca si z laski do pojemnika (wiaderka, miski). Prbk mona pobiera rwnie przy pomocy innych narzdzi, gwarantujcych pobranie reprezentatywnej masy gleby z warstwy 0-25 cm. Po zakoczeniu pobierania prbek pojedynczych gleb w pojemniku naley dokadnie wymiesza i odebra z niej ok. 0.5 kg do woreczka (pciennego lub z tworzywa) lub pudeka i dokadnie oznakowa. Naley stosowa takie oznakowanie prbek, aby po otrzymaniu wy-nikw analiz rolnik orientowa si ktre pole, dziak lub ich czci charakteryzuj. Najlepszym sposobem jest sporzdzenie szkicu pl i zaznaczenie na nim numerw lub symboli pobranych prbek. Prbki naley zabezpieczy przed uszkodzeniem w czasie transportu do laboratorium. Naley do niej zaczy opis z jakiego rodzaju uytku prbka zostaa pobrana (grunty orne, sady, uytki zielone).

Fot. 1.4. Pobieranie prbek pierwotnych (rdo: T. Jadczyszyn)

Rys. 1.4. Schemat poboru prbek pierwotnych

10

Ocena zasobnoci gleb i odczynu

Standardowa analiza gleby dla potrzeb doradztwa nawozowego obejmuje: odczyn gleby, zawarto przyswajalnego fosforu, potasu i magnezu. Zakres bada moe by w razie potrzeby poszerzony o zawarto mikroelementw.

Odczyn gleby (pH) wyraany jest liczb niemianowan, natomiast zawartoci makroskadnikw podawane s w mg/100 g gleby. Jednoczenie dokonywana jest ocena wskanikw w skali 5-stopniowej (tab. 1.1, 1.2, 1.3). Przy wycenie zasobnoci w potas i magnez oprcz bezwzgldnej zawartoci skadnikw w glebie uwzgldnia si take kategori agronomiczn gleby.

Tab. 1.1. Ocena odczynu i zasobnoci w fosfor

Ocena odczynu Zakres pH Ocena zawartoci fosforuZawarto P2O5 wmg/100 g gleby

Bardzo kwany do 4.5 bardzo niska do 5.0

Kwany 4.6-5.5 niska 5.1 10.0

Lekko kwany 5.6-6.5 rednia 10.1 15.0

Obojtny 6.6-7.2 wysoka 15.1 20.0

Zasadowy od 7.3 bardzo wysoka od 20.1

Tab. 1.2. Ocena zawartoci potasu w przeliczeniu na K2O w mg/100 g gleby

Ocena zawar-toci potasu

Kategoria agronomiczna gleby

bardzo lekka lekka rednia cika

Bardzo niska do 2.5 do 5.0 do 7.5 do 10.0

Niska 1.6 - 7.5 5.1 10.0 7.6 12.5 10.1 15.0

rednia 7.6 - 12.5 10.1 15.0 12.6 20.0 15.1 25.0

Wysoka 12.6 17.5 15.1 20.0 20.1 25.0 25.1 30.0

Bardzo wysoka od 17.6 od 20.1 od 25.1 od 30.1

Tab. 1.3. Ocena zawartoci magnezu w przeliczeniu na Mg w mg/100 g gleby

Ocena zawartoci magnezu

Kategoria agronomiczna gleby

bardzo lekka lekka rednia cika

Bardzo niska do 1.0 do 2.0 do 3.0 do 4.0

Niska 1.1 2.0 2.1 3.0 3.1 5.0 4.1 6.0

rednia 2.1 4.0 3.1 5.0 5.1 7.0 6.1 10.0

Wysoka 4.1 6.0 5.1 7.0 7.1 9.0 10.1 14.0

Bardzo wysoka od 6.1 od 7.1 od 9.1 od 14.1

11

Wyniki analiz glebowych s podstaw planowania nawoenia i wapnowania gleb.

1.4. Wapnowanie gleb

Podstawowym zabiegiem agrotechnicznym decydujcym o efektywnoci nawoenia wszystkimi skadnikami pokarmowymi jest wapnowanie gleb kwanych. Zakwaszenie gleb hamuje rozwj rolin i niezalenie od wielkoci zastosowanej dawki nawoenia mineralnego uzyskanie zadowalajcych plonw nie jest moliwe, skadniki niewykorzystane przez roliny ulegaj rozproszeniu i zwrot poniesionych nakadw nie jest satysfakcjonujcy dla rolnika. Udzia gleb kwanych i bardzo kwanych w Polsce szacuje si na ok. 50%, dlatego zakwaszenie gleb jest problemem pierwszej wagi w polskim rolnictwie. O potrzebie wapnowania wnioskujemy na podstawie oceny odczynu (pH) gleby. Oznaczenia mona wykona w laboratorium agrochemicznym. W tabeli podano zalecane dawki wapna w zalenoci od kategorii agronomicznej i pH gleby. Wielko dawki wyraa si w tonach czystego skadnika tj. tlenku wapnia (CaO) na 1 ha. W zalenoci od rodzaju stosowanego wapna nawozowego jego dawk naley ustali uwzgldniajc procentow zawarto CaO w tym wapnie.

Przykad: zalecana dawka wapna na glebie lekkiej o pH 5 wg tabeli wynosi 3 t CaO na 1 ha. W przypadku wapna o zawartoci 60% CaO dawka wyraona w masie nawozu wynosi: 3 t CaO/ha : (60%CaO/t wapna : 100 ) = 5 t wapna /ha

Dawki wapna podane w tabeli 4 stosuje si 1 raz na 3-4 lata. Po tym okresie naley ponowi analiz gleby w celu skontrolowania czy zabieg wapnowania przynis zamierzony efekt. Jeli odczyn gleby uleg poprawie wystarczy stosowanie mniej-szych zachowawczych dawek wapna, ktre zrwnowa zakwaszajce dziaanie nawozw mineralnych i uzupeni coroczny ubytek kationw wapnia i magnezu z gleby wskutek wymywania.

Wapno stosuje si moliwie najwczeniej po zbiorach w celu dobrego wymie-szania z gleb w trakcie prowadzonych uprawek poniwnych i przedsiewnych. Na glebach lekkich i bardzo lekkich stosuje si nawozy wapniowe wglanowe, na glebach rednich i cikich mona stosowa zarwno wapno wglanowe, jak i szybciej dziaajce wapno tlenkowe.

Tab. 1.4. Zalecane dawki wapna nawozowego (t CaO * ha-1)

Kategoria agronomiczna gleby

pH

12

1.5. Nawoenie azotem

Ze wzgldw produkcyjnych i rodowiskowych szczeglnie wane jest umiejtne zarzdzanie azotem w rolnictwie. Ten wany skadnik pokarmowy powinien by dostarczany w odpowiednich ilociach, we waciwych terminach i w odpowiedni sposb aby zapewni maksymalne pobranie przez roliny i zminimalizowa pozostaoci w glebie po zbiorach rolin. Dawki nawozw azotowych naley dostosowa do potrzeb pokarmowych rolin uprawnych i warunkw siedliska, a cilej dostpnoci skadnika z innych rde ni nawozy mineralne.

Potrzeby pokarmowe rolin jest to pobranie skadnika z plonem wyznaczane jako iloczyn prognozowanego w danych warunkach plonu i jednostkowego pobrania skadnika przedstawionego w tabeli 1.5.

Tab. 1.5. Pobranie azotu, fosforu i potasu na wyprodukowanie jednostki plonu (kgdt-1)

Rolina

Plon gwny Plon uboczny Stosunek plon

gwny: uboczny

Plon gwnyi uboczny

azot(N)

fosfor(P2O5)

potas(K2O)

azot(N)

fosfor(P2O)

potas(K2O)

azot(N)

fosfor(P2O5)

potas(K2O)

Zboa

Pszenica ozima 1,89 0,82 0,52 0,52 0,18 1,20 0,90 2,37 0,99 1,51

Pszenica jara 2,10 0,87 0,55 0,55 0,18 1,28 0,90 2,51 1,03 1,63

Jczmie ozimy 1,74 0,80 0,58 0,50 0,21 1,39 0,80 2,23 0,99 1,87

Jczmie jary 1,63 0,80 0,58 0,55 0,23 1,44 0,80 2,10 0,96 1,64

yto 1,57 0,78 0,58 0,55 0,21 1,42 1,10 2,16 1,01 2,16

Pszenyto 1,79 0,82 0,55 0,59 0,23 1,45 1,00 2,41 1,08 2,11

Owies 1,61 0,80 0,56 0,59 0,27 1,88 1,10 2,22 1,08 2,19

Kukurydza 1,55 0,78 0,55 1,29 0,46 2,24 1,00 2,84 1,24 2,79

Mieszanki zboowe 1,65 0,87 0,61 0,61 0,30 1,63 0,90 2,20 1,15 2,08

Gryka 2,05 0,76 0,78 1,06 0,66 2,30 2,00 4,17 2,08 5,39

Strczkowe

Bobik 3,98 1,24 1,36 1,34 0,32 2,06 0,90 5,42 1,60 3,64

Grochy 3,43 0,96 1,29 1,68 0,41 2,11 1,00 4,86 1,35 3,24

ubiny 5,50 1,58 1,55 1,20 0,37 1,85 1,00 6,70 1,95 3,39

Soja 5,40 1,65 2,24 1,00 0,30 1,14 1,00 6,80 1,95 3,38

Mieszanki zboowo-strczkowe

2,54 0,92 0,95 1,14 0,34 1,87 1,00 3,53 1,24 2,65

Oleiste i przemysowe

Rzepak, nasiona 3,36 1,56 1,04 0,69 0,34 2,04 1,50 4,45 2,19 3,99

13

Len oleisty, nasiona 3,36 1,51 1,00 0,53 0,32 1,44 1,50 4,03 2,02 3,16

Gorczyca, nasiona 5,00 1,76 0,92 0,70 0,39 2,50 1,50 4,95 2,47 5,32

Sonecznik, nasiona 2,80 1,60 2,39 1,50 0,89 4,98 1,80 6,05 2,34 4,67

Korzeniowe

Wczesny ziemniak 0,30 0,12 0,53 0,21 0,05 0,36 0,20 0,33 1,15 0,58

Ziemniak pny 0,31 0,12 0,58 0,26 0,07 0,41 0,20 0,39 0,14 0,66

Burak cukrowy 0,17 0,09 0,23 0,36 0,09 0,66 0,70 0,40 0,16 0,65

Burak pastewny 0,18 0,09 0,34 0,33 0,09 0,62 0,40 0,33 0,14 0,62

Inne korzeniowe 0,18 0,09 0,25 0,35 0,08 0,73 0,40 0,32 0,12 0,54

Pastewne

Kukurydza na zielonk 0,37 0,14 0,46 - - - - 0,37 0,14 0,46

Koniczyna na zielonk 0,51 1,15 0,53 - - - - 0,51 1,15 0,53

Lucerna na zielonk 0,61 0,14 0,56 - - - - 0,61 0,14 0,56

Koniczyna z trawami (z.m.)

0,48 0,12 0,56 - - - - 0,48 0,12 0,56

Lucerna z trawami (z.m.)

0,52 0,16 0,59 - - - - 0,52 0,16 0,59

Strczkowo/zboowe (z.m.)

0,48 0,16 0,65 - - - - 0,48 0,16 0,65

Trawy (z.m) 0,51 0,14 0,59 - - - - 0,51 0,14 0,59

Owies (z.m) 0,40 0,14 0,55 - - - - 0,40 0,14 0,55

yto (z.m.) 0,41 0,14 0,53 - - - - 0,41 0,14 0,53

Sonecznik (z.m.) 0,42 0,16 0,52 - - - - 0,42 0,16 0,52

Kapusta pastewna (z.m.)

0,42 0,12 0,60 - - - - 0,42 0,12 0,60

Inne nie motylkowe (z.m.)

0,40 0,14 0,47 - - - - 0,40 0,14 0,47

Inne motylkowe (z.m.)

0,48 0,14 0,47 - - - - 0,48 0,14 0,47

Rzepak (z.m.) 0,45 0,14 0,58 - - - - 0,45 0,14 0,58

Seradela (z.m.) 0,45 0,14 0,47 - - - - 0,45 0,14 0,47

rdo: dane IUNG

14

Dodatkowymi rdami azotu dostpnego dla rolin s nawozy organiczne i naturalne, przyorane produkty uboczne rolin przedplonowych, mineralizacja glebowej materii organicznej oraz opad atmosferyczny. Dla celw bilansowania ilo azotu pochodzcego z rnych rde wyraa si w tzn. skadniku dziaajcym czyli rwnowanym azotowi z nawozw mineralnych.

Wanym rdem dopywu azotu s nawozy naturalne i organiczne. Ilo skadnika wnoszonego w nawozach naturalnych mona wyznaczy na podstawie analizy chemicznej prbki nawozu lub w oparciu o standardowe iloci w poszczeglnych rodzajach nawozw (temat ten bdzie omwiony w dalszej czci opracowania).

W przypadku stosowania nawozw organicznych pochodzcych z zakupu, ilo wnoszonego skadnika okrela si na podstawie informacji producenta o skadzie chemicznym nawozu.

W bilansie azotu uwzgldnia si take dopyw w opadzie atmosferycznym, jakkolwiek nawozowe znaczenie tego rda skadnika jest niewielkie. Przyjmuje si, e w cigu roku na 1 ha powierzchni opad wynosi przecitnie 17 kg N. Zwaywszy, e okres pobierania azotu przez roliny wynosi trwa 3-4 miesice, mona przyj, e roliny z tego rda mog pobra do 25% czyli ok. 5 kg N/ha. Najtrudniejszymi do oszacowania rdami azotu s resztki poniwne rolin motylkowatych oraz mineralizacja glebowej materii organicznej. W systemie doradztwa nawozowego przyjto, e ilo azotu pochodzcego z mineralizacji resztek poniwnych rolin motylkowatych jest rwna 25-30% iloci azotu akumulowanego przez te roliny w masie nadziemnej, ktr mona oszacowa mnoc uzyskany plon roliny motylkowatej lub jej mieszanki przez pobranie azotu wg tabeli. Rozkad resztek poniwnych bogatych w azot przebiega stosunkowo szybko, zatem rwnowanik nawozowy azotu z tego rda mona przyj taki jak dla obornika tj. 0,3. Sposb obliczania iloci azotu dziaajcego, wyraonego w rwnowanikach nawozowych przedstawia tabela 1.6. Ujemna warto rwnowanika nawozowego dla somy zb i rzepaku oznacza, e ich przyoranie powoduje tzw. immobilizacje azotu mineralnego, co w praktyce oznacza potrzeb zwikszenia dawki nawozw azotowych.

Tab. 1.6. Rwnowaniki nawozowe azotu pochodzcego z nawozw naturalnych i przyorywanych produktw ubocznych oraz sposb obliczania iloci azotu dziaajcego

Produkt uboczny Rwnowanik nawozowy azotu (Nr)Sposb obliczania iloci azotu

dziaajcego

Obornik w pierwszym roku po zastosowaniu 0,3

dawka nawozu (t/ha) zawarto N (kg/t nawozu) Nr

Obornik w drugim roku po zastosowaniu 0,1

dawka nawozu (t/ha) zawarto N (kg/t nawozu) Nr

Gnojowica w pierwszym roku po zastosowaniu

0,5 (aplikacja jesieni)0,6 (aplikacja wiosn)

dawka nawozu (m3/ha) zawarto N (kg/ m3 nawozu) Nr

15

Gnojwka w pierwszym roku po zastosowaniu

0,5 (aplikacja jesieni)0,8 (aplikacja wiosn)

dawka nawozu (m3/ha) zawarto N (kg/ m3 nawozu) Nr

Organiczne rodki do uyniania gleby*

0,3 (aplikacja jesieni)0,2 (aplikacja wiosn)

dawka rodka (t/ha) zawarto N (kg/t rodka) *Nr

Soma rolin strczkowych 0,2

plon somy pobranie N wproduktach ubocznych Nr

Resztki poniwne rolinmotylkowatych 0,3 plon pobranie N 0,3 Nr

Licie rolin korzeniowych 0,3 plon lici pobranie N Nr

Soma rolin oleistych -0,7 plon somy pobranie N Nr

* Komposty, osady ciekowe itp.

Ilo azotu pochodzcego z mineralizacji glebowej materii organicznej wyznaczona jest jako pobranie przez roliny nienawoone azotem. Waha si ona od 30 do 60 kg N/ha w przypadku gleby o zawartoci substancji organicznej ok. 1%.

Przy planowaniu nawoenia azotem zakada si, e dopyw skadnika dziaajcego z rnych rde powinien rwnoway pobranie, czyli nawozy mineralne powinny pokry rnic pomidzy przewidywanym pobraniem i iloci azotu dziaajcego z innych rde (poz. 1-5 w tabeli 1.7). Jeli oszacowan w ten sposb ilo azotu z nawozw mineralnych podzielimy przez wskanik wykorzystania to otrzymamy dawk nawozw mineralnych, jak w danych warunkach naley zastosowa. Wykorzystanie azotu z nawozw mineralnych nie jest cakowite i zaley od wielu czynnikw, m.in. od sposobu aplikacji, ukadu warunkw pogodowych itp. Mona przyj, e w dobrych warunkach roliny wykorzystuj ok. 70% azotu zastosowanego w nawozach mineralnych. Planujc nawoenie a priori naley zakada warunki optymalne, a zatem wskanik wykorzystania N z nawozw mineralnych moemy przyj na poziomie 0,7.

Ilo azotu z poszczeglnych rde w przeliczeniu na rwnowaniki nawozowe azotu przedstawiono w tabeli 1.7.

Tab. 1.7. Ilo azotu dziaajcego w kg na 1 ton uzyskanego plonu roliny przedplonowej

rdo azotu Resztki poniwne Przyorana soma

Bobik 4,9 7,6

Groch 4,4 7,7

ubin 6,0 8,4

Soja 6,1 8,1

Mieszanki zboowo-strczkowe 3,2 5,5

16

Mieszanki zboowo-strczkowe na zielonk 1,0

Koniczyna 0,5

Lucerna 0,5

Koniczyna z trawami 0,4

Lucerna z trawami 0,5

Seradela 0,4

Obliczanie dawki nawozw azotowych moe wydawa si skomplikowane dlatego stworzone pewne narzdzia informatyczne, ktrymi mog posugiwa si rolnicy w procesie planowania nawoenia. S nimi: program komputerowy NawSald oraz internetowe kalkulatory nawozowe dostpne na stronach: https://poczta.schr.gov.pl/strony/Doradztwo/Nawozenie.phphttp://iung.pulawy.pl/Nawozenie/Nawozenie.php

Dawki nawozw wyznaczone przyjt metod nie mog by wiksze od wartoci dopuszczalnych okrelonych w programach dziaa na OSN (Zacznik 1).

Cakowit zaplanowan dawk nawozw mineralnych naley dzieli na dawki czstkowe, dostosowane do tempa nagromadzania azotu i tworzenia plonu biomasy przez roliny (tab. 8.), co zabezpiecza ich potrzeby pokarmowe na kadym etapie wzrostu i rozwoju oraz ogranicza straty skadnika do rodowiska.

Tab. 1.8. Podzia cakowitej dawki azotu i terminy stosowania

Roliny I dawka II dawka III dawka

Zboa ozime przed ruszeniem wegetacji wiosnfaza strzelania

w dbopocztek koszenia

Zboa jare przedsiewnie faza strzelania w dbopocztek koszenia

Kukurydza przedsiewnie6-7 lici

(do wysokoci rolin ok. 30 cm)

Ziemniaki rednio pne i pne przed sadzeniem

pocztek wschodw

Buraki przedsiewnie po przerywce lub w fazie 4-6 lici

Rzepak przed ruszeniem wegetacji wiosn faza rozetypocztek

pkowaniaTrawy, motylkowate i ich mieszanki w roku siewu przedsiewnie

po I-szym pokosie*

Trawy, motylkowate i ich mieszanki w latach penego uytkowania

przed ruszeniem wegetacji wiosn po I-szym pokosie

po II-gim pokosie

* w warunkach siewu wiosennego

17

Pierwsz wiosenn dawk azotu, ktrej wielko wyznaczono w oparciu o bilans skadnika lub przy pomocy programu komputerowego mona zweryfikowa (dla gospodarstw pooonych na OSN o powierzchni powyej 100 ha jest to obowizek) uwzgldniajc rzeczywist zawarto azotu mineralnego w glebie. W tym celu naley oznaczy zawarto mineralnych form azotu (azotanow i amonow) w warstwach gleby 0-30 i 30-60 cm, a nastpnie sum azotu wyraona w mg N/kg gleby przeliczy na kg/ha. Usugi takie wykonuj okrgowe stacje chemiczno-rolnicze. Uzyskane wartoci naley porwna z wartociami granicznymi dla przedziau zawartoci redniej (tab. 9). Jeli zawarto azotu w badanej glebie jest wiksza od grnej granicy dla przedziau zawartoci redniej, naley pierwsz zaplanowan dawk nawozw azotowych zmniejszy o ilo wyznaczon prze rnice midzy stwierdzon iloci Nmin w glebie i wartoci tabelaryczn.

Przykad: Analiza gleby lekkiej wykazaa zawarto 100 kg azotu mineralnego w przeliczeniu na ha. Jest to warto wiksza ni grna granica przedziau zawartoci redniej, ktra wynosi dla gleby lekkiej 80 kg N/ha. Zaplanowan dawk nawozw azotowych naley zmniejszy. Wielko zmniejszenia = 100 kg N/ha 80 kg N/ha = 20 kg N/ha.

Zaplanowan pierwsz dawk nawozw azotowych naley zmniejszy o 20 kg N/ha.

Tab. 1.9. Wartoci graniczne przedziau redniej zawartoci azotu mineralnego w glebie wczesn wiosn (kg N/ha)

Kategoria agronomiczna gleby

bardzo lekka lekka rednia i cika

Zawarto Nmin 51-70 61 - 80 71-90

Jeli zawarto azotu w badanej prbce gleby jest mniejsza od dolnej granicy przedziau zawartoci redniej, wwczas pierwsz dawk azotu mona zwikszy o rnic pomidzy tymi wartociami.

1.6. Nawoenie fosforem i potasem

Potrzeby nawoenia fosforem i potasem wyznacza si na podstawie potrzeb pokarmowych, uwzgldniajc zasobno gleb. Potrzeby pokarmowe rolin w odniesieniu do fosforu i potasu oblicza si w sposb analogiczny do potrzeb nawoenia azotem. Potrzeby nawoenia oblicza si mnoc potrzeby pokarmowe przez wspczynnik korekcyjny, ktrego warto jest rwna: 0,5 na glebach o bardzo wysokiej zawartoci skadnikw, 0,75 na glebach o wysokiej zawartoci, 1 na glebach rednio zasobnych, 1,25 na glebach o niskiej zawartoci i 1,5 na glebach o zawartoci bardzo niskiej.

Oprcz nawozw mineralnych dodatkowymi rdami tych skadnikw mog by jedynie nawozy naturalne lub organiczne i przyorane produkty rolinne.

18

Sposb szacowania iloci skadnikw z nawozw naturalnych przedstawiono w kolejnym rozdziale. Ilo P i K z nawozw organicznych z zakupu naley obliczy na podstawie ich zawartoci deklarowanej przez producenta. Ilo P i K w przyora-nych produktach ubocznych obliczamy na podstawie uzyskanego plonu i pobrania skadnikw wg tabeli 1.5. Wykorzystanie skadnikw mona przyj jak dla oborni-ka. Dawk nawozw fosforowych i potasowych obliczamy odejmujc od potrzeb nawoenia tymi skadnikami ilo P i K z innych rde z uwzgldnieniem wskanika ich wykorzystania. Poniewa potrzeby nawoenia P i K uwzgldniaj odpowiednie naddatki na popraw zasobnoci gleb, nie jest ju konieczne dodatkowe powik-szanie dawki nawozw mineralnych poprzez uwzgldnianie wskanika wykorzy-stania fosforu i potasu z nawozw mineralnych.

Nawozy fosforowe i potasowe stosuje si jednorazowo przed siewem rolin i miesza z gleb w trakcie zabiegw uprawowych. Najczciej nawozy PK stosuje si w okresie jesieni, w polu rolin jarych zabieg nawoenia mona przenie na okres wiosny, co moe by wskazane na glebach lekkich z uwagi na ma pojemno kompleksu sorpcyjnego i moliwo wymywania potasu.

Gospodarstwa o powierzchni powyej 100 ha UR, pooone na OSN, s zobowizane do opracowywania planw nawoenia.

W gospodarstwach mniejszych planowanie nawoenia nie jest obligatoryjne acz-kolwiek zalecane, bowiem przyczynia si do lepszego wykorzystania skadnikw pokarmowych z nawozw i poprawie efektywno ekonomiczn.

W gospodarstwach o powierzchni mniejszej ni 100 ha pooonych na OSN, dawki nawozw azotowych nie mog przekracza maksymalnych dawek nawoenia azotem dla upraw w plonie gwnym, podanych w zaczniku 1.

1.7. Bilanse skadnikw pokarmowych

Gospodarstwa o powierzchni powyej 100 ha UR, pooone na OSN, s zobowizane do sporzdzenia bilansu skadnikw pokarmowych.

W bilansie azotu po stronie przychodu uwzgldnia si dopyw skadnikw z nawozw mineralnych, naturalnych, organicznych, organiczno-mineralnych, rodkw poprawiajcych waciwoci gleby i innych substancji stosowanych do celw nawoenia, z opadu atmosferycznego, wizania symbiotycznego i ubocznych produktw rolinnych pozostawionych na polu. Po stronie rozchodu uwzgldnia si pobranie skadnika w zebranych plonach. Bilans skadnika sporz-dzony w skali gospodarstwa pozwala oceni poprawno zarzdzania skadnikami pokarmowymi. Stosunek rozchodu do przychodu skadnikw wyraony w procen-tach jest wskanikiem wykorzystania skadnikw pochodzcych z rnych rde.

i

i

i

19

Wysoka warto wskanika oznacza dobre wykorzystanie skadnikw i ma presj produkcji rolinnej na rodowisko. Opracowanie: dr in. Tamara Jadczyszyntj@iung.pulawy.pl

II. OGLNE ZASADY STOSOWANIA NAWOZW

Stosowa mona wycznie nawozy oraz rodki wspomagajce upraw rolin, ktre zostay wprowadzone na rynek na podstawie przepisw prawa krajowego lub UE.

Nawozy i rodki wprowadzone do obrotu na podstawie przepisw UE posiadaj oznakowanie nawz WE. Nawozami WE mog by wycznie nawozy mineralne i rodki wapnujce. Na rynku polskim mog znajdowa si take nawozy i rodki, ktre zostay wprowadzone do obrotu w innym kraju UE ale nie s nawozami WE. Na etykietach takich produktw lub w dokumentach towarzyszcych znajduje si wwczas informacja o tym, e produkt zosta wprowadzony do obrotu w Polsce na podstawie artykuu 5 ustawy o nawozach i nawoeniu. Produkty krajowe wprowa-dzone do obrotu na podstawie przepisw o nawozach i nawoeniu posiadaj odpo-wiedni numer pozwolenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi i s umieszczone w wy-kazie nawozw i rodkw dopuszczonych do stosowania, znajdujcym si na stronie:http://www.minrol.gov.pl/pol/Informacje-branzowe/Produkcja-roslinna/Nawozy-i-nawozenie/Wykaz-nawozow/Wykaz-nawozow-i-srodkow-wspomagajacych-upra-we-roslin.

Nawozy stosuje si w sposb, ktry nie zagraa zdrowiu ludzi lub zwierzt lub ro-dowisku.

Nawozy wprowadzone do obrotu na podstawie przepisw polskich lub innego pastwa UE s zaopatrzone w instrukcj stosowania, ktra informuje o sposobie stosowania i przechowywania, zalecanych dawkach i terminach stosowania oraz ograniczeniach w stosowaniu. Przestrzeganie zalece producenta gwarantuje bez-pieczestwo dla rodowiska oraz dla zdrowia ludzi i zwierzt.

rodki poprawiajce waciwoci gleby i stymulatory wzrostu stosuje si zgodnie z instrukcj ich stosowania i przechowywania.

Nawozy naley stosowa w okresach i warunkach, gdy nie ma zagroenia, e zawarte w nich skadniki mineralne, szczeglnie zwizki azotu, bd wymy-wane do wd gruntowych lub zmywane do wd powierzchniowych w stopniu powodujcym zagroenie dla wd, a w konsekwencji ich zanieczyszczenie.

i

20

Regua ta jest uzasadniona nie tylko wzgldami rodowiskowymi ale take ekono-micznymi. Szczeglnie wane jest rozwaenie koniecznoci przedsiewnego nawoenia azotem ozimin. Jeli istnieje taka konieczno (na stanowiskach wyczerpanych z azotu lub po przyoranej somie) dawka azotu nie powinna przekracza 30 kg N/ha.

Na OSN nawozy azotowe mineralne na gruntach ornych i w uprawach wieloletnich mona stosowa od dnia 1 marca do 15 listopada, a na kach trwaych i pastwiskach trwaych od dnia 1 marca do 15 sierpnia.

Ograniczenie to nie dotyczy stosowania pierwszej wiosennej dawki nawozw azotowych na uprawach rolin ozimych na glebach zamarznitych powierzchniowo (nocne przymrozki i odwile w dzie) jeeli uzasadniaj to wzgldy agrotechniczne).

Ograniczenie terminu stosowania nawozw jesieni do 15 listopada nie obowizuje producentw burakw, kukurydzy, ktrzy zawarli umow kontraktacyjn na dostaw burakw, kukurydzy po 15 listopada. Dla nich jesienny termin graniczny stosowania nawozw azotowych mineralnych oblicza si dodajc 14 dni do terminu dostawy produktw rolnych objtych umow kontraktacyjn jednak nie pniej ni po zakoczeniu okresu wegetacyjnego w danym regionie.

Nawozy i cieki mona stosowa tylko na glebach nie zamarznitych powierzchniowo.

Skadniki z nawozw zastosowanych na gleb zamarznit nie przemieszczaj si w gb lecz utrzymuj si na powierzchni gleby i mog by zmywane poza granice pl uprawnych do wd powierzchniowych. W celu zapobiegania przedostawaniu si skadnikw nawozowych do wd przy aplikacji nawozw konieczne jest zachowanie dostatecznej odlegoci od zbiornikw wodnych.

Nawozy, z wyczeniem gnojowicy, stosuje si na gruntach rolnych w odlegoci co najmniej 5 m od brzegu:

jezior i zbiornikw wodnych o powierzchni do 50 ha; ciekw wodnych; roww, z wyczeniem roww o szerokoci do 5m liczonej na wysokoci

grnej krawdzi brzegu rowu; kanaw w rozumieniu przepisw ustawy prawo wodne.

Nawozy stosuje si na gruntach rolnych w odlegoci co najmniej 20 m od: brzegu jezior i zbiornikw wodnych o powierzchni powyej 50 ha; uj wody, jeli nie ustanowiono strefy ochrony na podstawie przepisw

ustawy prawo wodne;

i

21

obszarw morskiego pasa nadbrzenego.

Gnojowic stosuje si na gruntach rolnych w odlegoci co najmniej 10 m od brzegu: jezior i zbiornikw wodnych o powierzchni do 50 ha; roww, z wyczeniem roww o szerokoci do 5 m liczonej na wysokoci

grnej krawdzi brzegu rowu; kanaw w rozumieniu przepisw ustawy prawo wodne.

Nawozw naturalnych w postaci pynnej oraz azotowych nie stosuje si na glebach bez okrywy rolinnej, pooonych na stokach o nachyleniu wikszym ni 10%.

Nawoenia nie stosuje si przez cay rok na glebach nieuprawianych, w tym na ugorach.

Stosowanie nawozw, rodkw poprawiajcych waciwoci gleby, wszelkiego rodzaju produktw ubocznych czy odpadw (np. osadw ciekowych) na glebach nieprzeznaczonych pod upraw rolin jest niecelowe. Powinny by one stosowane tam, gdzie jest to potrzebne dla zaspokojenia potrzeb pokarmowych rolin lub popra-wy waciwoci gleb uprawnych. Nawozy i inne substancje nawozowe zastosowane na polu, ktre nie bdzie obsiane s rdem emisji biogenw do rodowiska.

Dlatego te potrzeba zastosowania w rolnictwie niektrych produktw ubocznych lub odpadw musi by udokumentowana wynikami analiz gleby, na ktrej maj by one zastosowane. W przypadku wikszoci odpadw wykorzystywanych rolniczo potrzebna jest take ocena zawartoci metali cikich w glebie przed zastosowa-niem odpadu. Od wytwrcy oferujcego odpad lub produkt uboczny do rolniczego wykorzystania rolnik musi otrzyma aktualne wyniki badania skadu chemiczne-go, obejmujce okrelenie zawartoci skadnikw o znaczeniu nawozowym oraz zawartoci zanieczyszcze, a w przypadku materiaw organicznych take wyniki bada sanitarnych (obecno Salmonella i pasoytw jelitowych). Badania musz by wykonane przez laboratoria akredytowane. Ponadto wytwrca ma obowizek przedstawienia rolnikowi zalece odnonie stosowania odpadu. Celem stosowa-nia odpadw powinna by poprawa waciwoci gleby lub zaspokojenie potrzeb pokarmowych rolin, a nie tylko unieszkodliwienie odpadw. Kopie dokumentw wymaganych przy rolniczym wykorzystaniu odpadw powinny by przechowywane w gospodarstwie dla potrzeb kontroli.

Nawozy i rodki poprawiajce waciwoci gleby oraz wszelkiego rodzaju inne rodki uyniajce musz by stosowane w taki sposb, aby nie nastpowao ich rozprzestrzenianie poza granice pl, na ktrych maj by zastosowane. Szczegl-nie wane jest unikanie rozpraszania tych substancji do wd. To oznacza, e do aplikacji naley stosowa sprawny sprzt, unika stosowania nawozw pynnych w warunkach silnego wiatru, ktry moe znosi krople roztworu poza granice pola. Nie stosowa nawozw i rodkw podczas duych opadw deszczu lub przed

22

spodziewanym ulewami, aby unika ryzyka zmywu powierzchniowego lub wymy-wania zastosowanych skadnikw.Nawozw nie stosuje si na glebach zalanych wod, przykrytych niegiem oraz podczas opadw deszczu.

Naley unika stosowania nawozw azotowych w pnym okresie wzrostu i rozwoju rolin, gdy ich nadmiar pozostajcy w glebie jest naraony na wymywanie do wd gruntowych. Tak zwane pne dawki nawozw azotowych s uzasadnione tylko w uprawie rolin o specjalnych wymaganiach technologicznych. Opracowanie: dr in. Tamara Jadczyszyntj@iung.pulawy.pl

III. NOWOCZESNE TECHNIKI NAWOENIA

3.1. Nawoenie zlokalizowane

Straty skadnikw nawozowych z rolnictwa mona ogranicza dziki zastosowaniu nowoczesnych technik nawoenia.

Jedn z takich moliwoci jest tzw. nawoenie zlokalizowane polegajce na umieszczeniu nawozw w pobliu rzdu nasion (rys. 3.1). Uatwia to rolinie szybkie dotarcie korzeniami do skadnikw pokarmowych. Nawoenie zlokalizowane daje szczeglnie dobre efekty na glebach o niskiej zasobnoci w fosfor oraz pod roliny sabo pobierajce ten skadnik w pocztkowych fazach rozwoju. Dziki umieszczeniu nawozu w pobliu nasion zwiksza si koncentracje skadnikw w strefie rozwoju systemu korzeniowego roliny uprawnej, co uatwia modej rolinie ich pobieranie. Nawz musi by umiejscowiony pod nasionami uprawianej roliny, na gbokoci gwarantujcej dobre uwilgotnienie. Zaleca si umieszcza nawz okoo 5 cm obok i 5 cm poniej nasion. W sposb zlokalizowany stosuje si gwnie sabo przemieszczajce si w glebie skadniki pokarmowe, a wic gwnie fosfor i azot w formie amonowej. Aplikacja nawozu bezporednio w ssiedztwo nasion lub korzenia, pozwala na ograniczenie dawki skadnika w porwnaniu z nawoeniem tradycyjnym o okoo 1530%.

Czsto nawoenie zlokalizowane jest utosamiane z tzw. nawoeniem startowym, ktre polega na tym, e jesieni stosuje si cao nawozw potasowych oraz 1/2 do 2/3 dawki nawozw fosforowych (zwaszcza, gdy gleba charakteryzuje si nisk zasobnoci w ten skadnik). Natomiast wiosn cznie z siewem nasion wprowadza si pozosta cz fosforu, a czsto take cz azotu.

Przykadem bardzo dobrej reakcji na zlokalizowane nawoenie fosforem jest kukurydza.

23

Ulokowanie nawozu fosforowego pod powierzchni gleby oddala ryzyko jego strat w wyniku erozji, za azot amonowy zabezpiecza przed stratami gazowymi. Opracowanie: dr Piotr Ochal, piotr.ochal@iung.pulawy.pl

3.2. Nawoenie precyzyjne

Najlepsze efekty rodowiskowe i produkcyjne daje tzw. precyzyjne nawoenie. W tym systemie zakada si dostosowanie dawek skadnikw pokarmowych do potencjalnej produktywnoci pola wynikajcej przede wszystkim z waciwoci fizykochemicznych gleby. Stosowanie zaawansowanych i kosztownych technik jest uzasadniona w warunkach gospodarstw wielkoobszarowych, na polach o duej zmiennoci przestrzennej (rys. 3.2).

Rys. 3.1. Schemat umiejscowienia nawozw w stosunku do nasion

Rys. 3.2. Mapy przestrzennej zmiennoci przewodnoci elektrycznej gleby (EC) i NDVI w fazie strzelania w dbo pszenicy ozimej (rdo: J. Niedwiedzki)

24

Podstaw precyzyjnego planowanie nawoenia jest mapa glebowa i mapy zasobnoci gleb w skadniki pokarmowe oraz mapa zmiennoci plonowania na danym polu, opracowana na podstawie kilkuletnich pomiarw plonw. Mapy zasobnoci gleb tworzy si na podstawie wynikw analiz gleby wykonanych klasycznymi metodami laboratoryjnymi lub z wykorzystaniem porednich metod oceny rnych parametrw gleby (rys.3.3).

Na podstawie map glebowych i zmiennoci plonu, zgodnie z przyjtymi zasadami planowania nawoenia opracowuje si mapy zmiennych dawek nawozw (rys. 3.4 ) .

Efekty stosowania zasad precyzyjnego nawoenia w praktyce rolniczej najczciej zwizane s z ograniczeniem zuycia nawozw mineralnych, a wic zmniejszeniem kosztw produkcji. Dodatkowym efektem zmniejszenia zbdnej nadwyki skad-nikw pokarmowych jest bardziej prawidowa ich dystrybucja w granicach pola. Wiksze dawki skadnikw kierowane s tam gdzie ich wykorzystanie jest lepsze. Na powierzchniach o wysokiej zasobnoci skadnikw lub maym potencjale plonowania dawki skadnikw s mniejsze. Efektem jest znaczne zmniejszenie ryzyka strat niewykorzystanych skadnikw z gleby.

Rys. 3.3. Mapy zmiennoci plonw (plony wzgldne wyraone w % plonu redniego z pola) rdo: R. Pudeko

25

W rolnictwie precyzyjnym stosuje si take techniki optymalizacji dawek azotu stosowanych pogwnie. Stosowanie zmiennych dawek azotu w okresie wegetacji rolin opiera si na rnego rodzaju zdalnych metodach oceny stanu odywienia rolin azotem (fot. 3.1).

Opracowanie: dr hab. Rafa Pudeko rafal.pudelko@iung.pulawy.pl. dr in. Tamara Jadczyszyn tj@iung.pulawy.pl

Rys. 3.4. Mapa zrnicowania dawek azotu (rdo: R. Pudeko)

Fot. 3.1. Aplikacja zmiennych dawek azotu na podstawie oceny stanu odywienia rolin azotem przy pomocy urzdzenia N-sensor (rodo: miljoforskning.forma.se)

26

IV. NAWOZY NATURALNE

Nawozy naturalne s wanym rdem skadnikw pokarmowych rolin oraz materii organicznej, ktra decyduje o caym spektrum waciwoci fizyko-che-micznych gleby, retencyjnoci, strukturze, aktywnoci biologicznej itd. Przy tych zaletach s take istotnym rdem emisji biogenw do rodowiska. Dlatego jednym z najwaniejszych dziaa ograniczajcych odpyw azotu z rolnictwa do wd jest optymalizacja gospodarowania nawozami naturalnymi. Obejmuje ona: ocen iloci nawozw naturalnych wytwarzanych w gospodarstwie, odpowiednie metody przechowywania, waciwe rozdysponowanie nawozw na poszczeglne pola uprawne, metody zagospodarowania nadwyki nawozw.

4.1. Obliczanie wielkoci produkcji nawozw

Ilo nawozw wytwarzanych w gospodarstwie zaley od obsady i gatunku zwierzt, ich wieku oraz sposobu ich utrzymania. W oborach tzw. gbokich wytwarzany jest obornik, w oborach pytkich oprcz obornika powstaje take nawz pynny gnojwka, w oborach rusztowych wytwarzany jest nawz pynny gnojowica.

Ilo nawozw i azotu w tych nawozach oblicza si na podstawie wskanikw produkcji nawozw i zawartoci w nich azotu wg zacznika 4.

Na przykad: 150 jawek w wieku powyej 1 roku w oborze pytkiej produkuje rocznie 600 ton obornika, zawierajcego 280 kg azotu i 580 m3 gnojwki, ktra zawiera cznie 270 kg azotu.

Jeli plan nawoenia opracowuje si przy pomocy programu komputerowego NawSald, ilo i skad nawozw naturalnych s obliczane wg specjalnych algorytmw. Do obliczenia wielkoci produkcji nawozw mona take wykorzysta kalkulator internetowy zamieszczony na stronie http://iung.pulawy.pl/naturalne/nawozynatural-

Fot. 4.1. Skadowanie obornika na pycie gnojowej (fot. P. Nawalany)

27

ne.php. Na tej podstawie mona obliczy powierzchni uytkw rolnych niezbdnych do zagospodarowania caej iloci nawozw naturalnych w poniszym przykadzie.

Przykad: ogem ilo azotu w nawozach naturalnych wynosi: 280 kg N + 270 kg N = 550 kg N. Potrzeba zatem co najmniej 3,2 ha uytkw rolnych dla ich zagospodarowania (co najmniej 1,7 ha pod obornik i 1,5 ha pod gnojwk).

Dawka nawozw naturalnych nie moe przekracza 170 kg N/ha.

Jeli powierzchnia uytkw rolnych w gospodarstwie jest zbyt maa aby roz-dysponowa ca ilo wyprodukowanych nawozw naturalnych, ich nadwyk naley zagospodarowa w inny, lecz bezpieczny dla rodowiska sposb. Metody zagospodarowania nadwyki nawozw bd omwione w dalszej czci opracowania.

Nawozy naturalne najlepiej stosowa pod roliny o dugim okresie wegetacji, ktre w duszym okresie mog pobiera skadniki pokarmowe uwalniane stopniowo z nawozw.

4.2. Stosowanie nawozw

Aplikacja nawozw musi by przeprowadzona w taki sposb, aby nie stwarza ryzyka przedostania si nawozw do wd.

Nawozy naturalne i organiczne, w postaci pynnej, stosuje si przy uyciu rozlewaczy, aplikatorw doglebowych, deszczowni lub wozw asenizacyjnych wyposaonych w pytki rozbryzgowe lub we rozlewowe.

Nawozy w postaci staej stosuje si przy pomocy rozrzutnikw.

Fot. 4.2. Rozrzucanie obornika (rdo: T. Jadczyszyn)

28

Nawozy naturalne i inne nawozy organiczne (np. komposty) na OSN mona stosowa na gruntach ornych od 1 marca do 15 listopada.

Nawozy pynne naturalne (gnojwka i gnojowica) na trwaych kach i pastwiskach mona stosowa od 1 marca do 15 sierpnia.

Obornik na kach trwaych mona stosowa od 1 marca do 30 listopada, a na pastwiskach trwaych od 1 marca do 15 kwietnia i od 15 padziernika do 30 listopada.

Przy uytkowaniu zmiennym (kono-pastwiskowym) i przy wypasie kwa-terowym mona stosowa obniona dawk azotu w iloci do 85 kg N/ha/rok z nawozw pynnych naturalnych, bezporednio po pokosie/wypasie, ale nie pniej ni do dnia 15 sierpnia.

Zakazuje si stosowania nawozw (przez cay rok) na glebach nieupra-wianych, w tym na ugorach.

Nawozy naturalne w postaci pynnej mona stosowa na terenach, gdzie poziom wody gruntowej znajduje si poniej 1,2 m i poza obszarami pytkiego ska szczelinowych.

Nawozy naturalne przykrywa si lub miesza z gleb nie pniej ni nastpnego dnia po ich zastosowaniu, z wyjtkiem nawozw stosowanych w lasach i na uytkach zielonych.

Wskazane jest natychmiastowe przykrycie gleb, gdy najwiksze straty azotu zachodz w czasie 4 godzin po zastosowaniu.

W okresie, gdy nie mog by one wywoone w pole, musz by przechowywane w sposb, ktry pozwala zminimalizowa straty azotu.

i

Fot. 4.3. Pyta gnojowa usytuowana w odpowiedniej odlegoci od zabudowa i granic zagrody wiejskiej (fot. P. Nawalany)

29

Fot. 4.4. Zbiornik na gnojowic (fot. P. Nawalany)

Opracowanie: dr Tamara Jadczyszyntj@iung.pulawy.pl

4.3. Usytuowanie urzdze do przechowywania nawozw naturalnych

Urzdzenia i budowle rolnicze do usuwania i przechowywania odchodw zwierzcych powinny odpowiada systemom utrzymania zwierzt.

Miejsca gromadzenia odchodw zwierzcych stanowi najwiksze, potencjalne rdo zanieczyszczenia wd gruntowych w obrbie zagrody wiejskiej. Dlatego o skutecznoci ochrony wd przed zanieczyszczeniami punktowymi decyduje usytuowanie i wykonanie podg pomieszcze inwentarskich oraz zbiornikw na stae i pynne odchody zwierzce.

W wietle uregulowa prawnych usytuowanie budowli rolniczych, w tym urzdze do przechowywania nawozw naturalnych, powinno by zgodne z miejscowym planem zagospodarowania przestrzennego lub decyzj o warunkach zabudowy i zagospodarowania terenu. Ponadto usytuowanie to, midzy innymi, powinno zapewnia bezpieczestwo uytkowania, ochron uzasadnionych interesw osb trzecich, odpowiednie warunki higieniczne i zdrowotne oraz ochron rodowiska.

Do budowli rolniczych i urzdze z nimi zwizanych naley zapewni dojcia i dojazdy o szerokoci co najmniej 3 m przystosowane do sposobu ich uytkowania, a ich uksztatowanie powinno zapewni spyw wd opadowych. Dojazdy te powinny posiada utwardzon nawierzchni zapewniajc odpyw wd opadowych.

Odlegoci zamknitych zbiornikw na pynne odchody zwierzce mierzone od pokryw i wylotw wentylacyjnych powinny wynosi co najmniej:

a) 10 m od pomieszcze przeznaczonych na pobyt ludzi na dziakach ssiednich, jednak nie mniej ni 15 m od otworw okiennych i drzwiowych w tych pomieszczeniach,

30

b) 15 m od magazynw rodkw spoywczych, a take od obiektw budowlanych sucych przetwrstwu artykuw rolno-spoywczych,

c) 4 m od granicy dziaki ssiedniej,d) 5 m od budynkw magazynowych pasz i ziarna,e) 5 m od silosw na zboe i pasze,f) 5 m od silosw na kiszonki.

Natomiast odlego pyt do skadowania obornika powinna wynosi co najmniej:a) 25 m od pomieszcze przeznaczonych na pobyt ludzi na dziakach ssiednich,

jednak nie mniej ni 30 m od otworw okiennych i drzwiowych w tych pomieszczeniach,

b) 50 m od budynkw sucych przetwrstwu artykuw rolno-spoywczych i magazynw rodkw spoywczych,

c) 10 m od budynkw magazynowych pasz i ziarna,d) 4 m od granicy dziaki ssiedniej,e) 5 m od silosw na zboe i pasze,f) 10 m od silosw na kiszonki.Przepisy dopuszczaj usytuowanie zamknitych zbiornikw na pynne odchody

zwierzce oraz pyt do skadowania obornika w odlegoci mniejszej ni 4 m od granicy dziaki ssiedniej lub na jej granicy, w przypadku gdy bd przylega do tego samego rodzaju budowli rolniczych na dziace ssiedniej. Natomiast jeeli dziaka ssiednia jest wasnoci inwestora (lub jest jej uytkownikiem wieczystym) odlegoci powyszych nie ogranicza si.

Jednoczenie, inne przepisy stanowi, e odlego studni od budynkw in-wentarskich, zbiornikw do gromadzenia nieczystoci, silosw powinna wynosi nie mniej ni 15 m.

Przepyw wd podziemnych musi by w kierunku od studni do miejsc bdcych potencjalnym rdem zanieczyszcze (budynkw inwentarskich, miejsc przecho-wywania odchodw zwierzcych, szamba), nigdy odwrotnie.

Zgodnie z przepisami oglnokrajowymi gospodarstwa wielkotowarowe tj. prowadzce chw lub hodowl drobiu do 40 tys. stanowisk, lub chw lub hodowl wi do 2 tys. stanowisk dla wi o wadze ponad 30 kg lub do 750 stanowiska dla macior, maj obowizek przechowywania obornika na nieprzepuszczalnych pytach zabezpieczonych w taki sposb, aby wycieki nie przedostay si do gruntu.

31

Programy dziaa dla obszarw OSN dopuszczaj moliwo przechowy-wania obornika poza pyt obornikow, na specjalnie przygotowanym miejscu zabezpieczonym szczelnymi i nieprzepuszczalnymi materiaami.W okresie od 1 marca do 31 padziernika mog rwnie zoy obornik na pryzmie bezporednio na gruncie przez okres do 12 tygodni z jednoczesnym zachowaniem przewidzianych warunkw: pryzmlokalizujesipozazagbieniem,namoliwiepaskimterenie o dopuszczalnym spadku do 3%, naterenieniepiaszczystyminiepodmokymwodlegociwikszej ni 20 m od linii brzegu wd powierzchniowych, przyponownymzoeniuobornikanapryzmiewnastpnymsezonie wegetacyjnym, lokalizujemy j w innym miejscu, zaznaczamynamapielubszkicupooeniepryzmyidatyjejzoenia.

4.4. Zasady przechowywania pasz soczystych i kiszonek

Produkowane w gospodarstwie pasze soczyste powinny by przechowywane w specjalnych zbiornikach (silosach) lub na pytach usytuowanych w odpowiednich odlegociach od zabudowa i granic zagrody wiejskiej. Silosy na kiszonki powinny mie dno i ciany nieprzepuszczalne.

Zgodnie z przepisami odlego silosw na kiszonki powinna wynosi co najmniej:a) 25 m od pomieszcze przeznaczonych na pobyt ludzi, jednak nie mniej

ni 30 m od otworw okiennych i drzwiowych w tych pomieszczeniach,b) 50 m od budynkw sucych przetwrstwu artykuw rolno-spoywczych

i magazynw rodkw spoywczych,c) 8 m od budynkw magazynowych pasz i ziarna,d) 15 m od instalacji sucych do otrzymywania biogazu rolniczego,e) 15 m od skadu wgla i koksu,f) 5 m od granicy dziaki ssiedniej.

Na OSN kiszonki i pasze soczyste mona skadowa w odlegoci co najmniej 20 m od linii brzegu wd powierzchniowych oraz rde i uj wody w sposb zabezpieczajcy przed wyciekiem sokw do gruntu.

Powstae w wyniku zakiszania pasz soczystych soki kiszonkowe powinny by odprowadzane do studzienek zbiorczych, stanowicych integraln cz skadow silosw. Niezalenie od studzienek zaleca si stosowanie na dno silosu paskiego warstwy pocitej somy, zatrzymujcej soki kiszonkowe (1 t somy moe zatrzyma 2,5 m3 soku).

i

i

32

Soki zbierane w studzienkach naley rozlewa na pola lub ki, z ktrych pochodzia masa rolinna do zakiszania. Natomiast ze wzgldu na zapach soki kiszonkowe nie powinny by wywoone na pola ssiadujce z terenem zabudowanym, ani na pola przylegajce do wd powierzchniowych ze wzgldu na moliwo ich zanieczyszczenia. W trakcie procesu wylewania, nie wolno miesza sokw kiszonkowych z gnojowic, ze wzgldu na wydzielanie si toksycznych gazw.

Nie zaleca si sporzdzania pryzm kiszonkowych bezporednio na gruncie, gdy soki kiszonkowe przenikaj do wd gruntowych powodujc ich zanieczyszczenie oraz nastpuje zanieczyszczenie gleby pod pryzm.

Natomiast zalecanym sposobem konserwacji pasz jest sporzdzanie sianokiszonek w postaci bel owijanych foli, z ktrych nie ma praktycznie wyciekw sokw, a bele sianokiszonki mog by przechowywane w dowolnym miejscu, nawet na otwartej przestrzeni (rys. 4.1).

4.5. Przykadowe konstrukcje pyt obornikowych, zbiornikw na gnojowic oraz pryzm

Fundamenty budowli rolniczych i urzdze budowlanych z nimi zwizanych powinny by midzy innymi zabezpieczone przed uszkodzeniami umoliwiajcymi przenikniecie do gruntu szkodliwych substancji znajdujcych si w budowli.

Konstrukcja zamknitych zbiornikw na pynne odchody zwierzce powinna zapewnia warunki ich uytkowania przez:

umoliwieniedojazduorazoprnieniagromadzcychsiosadw, wykonaniespadkwwdniewkierunkukomoryczerpalnejpynnych

odchodw zwierzcych, wykonaniespadkwnazewntrzdlaodpywuwdopadowych.

Rys. 4.1. Skadowanie bel z sianokiszonk (rdo: Kodeks dobrej praktyki rolniczej, 2012)

33

Zamknite zbiorniki na pynne odchody zwierzce (rys. 4.2) powinny mie nieprzepuszczalne dno i ciany, szczelne przykrycie oraz wylot wentylacyjny i zamykany otwr wejciowy. Zamknite zbiorniki na pynne odchody zwierzce

zaopatrzone w przykrycie inne ni sztywne i odporne na uszkodzenia mechaniczne, powinny by zabezpieczone ogrodzeniem o wysokoci co najmniej 1,8 m. Natomiast pomosty obsugowe i dojcia dla obsugi zamknitych zbiornikw na pynne odchody zwierzce zaopatrzonych w przykrycie inne ni sztywne i odporne na uszkodzenia mechaniczne powinny by zabezpieczone barierkami ochronnymi o wysokoci co najmniej 1,1 m z poprzeczk umieszczon w poowie ich wysokoci i na wysokoci 0,15 m nad pomostem.

Rys. 4.2. Zbiornik na pynne odchody zwierzce (opr. wasne na podstawie: www.technologie-budowlane.com)

Rys. 4.3. Pyta gnojowa ze zbiornikiem na gnojwk (rdo: Kodeks dobrej praktyki rolniczej, 2012)

34

Pojemno zbiornikw na gnojowic i gnojwk musi wystarczy na przecho-wywanie tych nawozw przez okres co najmniej 6 miesicy. Zbiorniki na gnojowic powinny by zbiornikami zamknitymi.

Obornik moe by gromadzony, fermentowany i przechowywany w pomiesz-czeniach inwentarskich lub na pytach gnojowych ze cianami bocznymi (rys. 4.3). Podogi pomieszcze inwentarskich i pyty gnojowe powinny by zabezpieczone przed przenikaniem wyciekw do gruntu (dno i ciany nieprzepuszczalne) i zaopatrzone w instalacje odprowadzajce wycieki do szczelnych zbiornikw na gnojwk i wod gnojow.

Optymalne jest nakrycie pyty gnojowej dachem, co uniemoliwia zalewanie obornika przez wod opadow i jednoczenie chroni obornik przed nadmiernym przesychaniem.

W gospodarstwach pooonych na OSN pojemno pyty gnojowej powinna zapewnia moliwo gromadzenia i przechowywania obornika przez okres co najmniej 6 miesicy.

Z luno uoonych pryzm obornika lub nie przykrytych pokrywami zbiornikw z pynnymi odchodami zwierzcymi powstaj bardzo due straty azotu w postaci gazowego amoniaku (fot. 4.5).

Konstrukcja silosw na kiszonki powinna zapewnia ochron przed oddzia-ywaniem sokw powstaych w procesie kiszenia oraz przenikaniem tych sokw do otaczajcego rodowiska przez wykonanie odpowiednich spadkw i kanalikw do odprowadzania sokw do szczelnych studzienek. Instalacje i urzdzenia budowli rolniczych suce do odprowadzania m.in. sokw kiszonkowych powinny by projektowane i wykonane w sposb zabezpieczajcy przed przenikaniem szkodliwych substancji do wd i gruntu.

Literatura Ustawazdnia10lipca2007r.onawozachinawoeniu(Dz.U.2007nr147 poz. 1033 z pn. zm.)

i

Fot. 4.5. Sposb skadowania obornika: a-prawidowy; b-nieprawidowy (fot. P. Nawalany)

35

RozporzdzenieMinistra Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej z dn. 7 padziernika 1997 r. w sprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budowle rolnicze i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 132, poz. 877); tekst jednolity w obwieszczeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 sierpnia 2013 r. (Dz. U. 2014, poz. 81). RozporzdzenieMinistraInfrastrukturyzdn.12kwietnia2002r.wsprawie warunkw technicznych, jakim powinny odpowiada budynki i ich usytuowanie (Dz. U. Nr 75, poz. 690) RozporzdzeniaDyrektorwRegionalnychZarzdwGospodarkiWodnej w sprawie wprowadzenia programw dziaa majcych na celu ograniczenie odpywu azotu ze rde rolniczych, na okres 2012 2016 KodeksDobrejPraktykiRolniczej.MRiRW,M,Warszawa2002.

Opracowanie: dr Andrzej Madejamjan@iung.pulawy.pl

4.6. Obliczanie pojemnoci urzdze do przechowywania nawozw

Wymagan wielko urzdze do przechowywania nawozw naturalnych oblicza si dla okrelonego sposobu utrzymania zwierzt w gospodarstwie (pytka cika lub gboka cika) uwzgldniajc okres wypasu zwierzt na pastwisku, poprzez zastosowanie odpowiednich wspczynnikw.

W celu wyliczenia niezbdej pojemnoci (V) naley przeliczy zwierzta utrzymy-wane w gospodarstwie (z uwzgldnieniem stanw redniorocznych oraz przelotowoci stada) na liczb Duych Jednostek Przeliczeniowych (DJP), wartoci przeliczeniowe stanowi zacznik 3 do Programu dziaa. Nastpnie otrzyman liczb naley pomnoy przez wskanik pojemnoci do przechowywania nawozw w przeliczeniu na 1 DJP oraz przez waciwy wspczynnik odliczenia okresu pastwiskowego, a take przez wspczynnik dotyczcy zastosowanego w gospodarstwie systemu utrzymania zwierzt oraz wyposaenia technicznego.

Aby obliczy liczb Duych Jednostek Przeliczeniowych w gospodarstwie konieczne jest okrelenie stanu redniorocznego. Stan rednioroczny wyznacza si dla zwierzt przebywajcych w okrelonej grupie technologicznej w sposb nastpujcy: Definicje: przelotowo, stan przelotowy liczba zwierzt, ktre przebyway w danej grupie technologicznej w cigu roku; stan rednioroczny rednia liczba zwierzt w poszczeglnych grupach technologicznych. Obliczanie sztuk przelotowych i stanw redniorocznych: A. Dla zwierzt przebywajcych rok lub duej w danej grupie technologicznej: przelotowo = stan rednioroczny stan rednioroczny = (stan na pocztek okresu + stan na koniec okresu)/ 2

36

B. Dla zwierzt przebywajcych krcej ni rok w danej grupie technologicznej: przelotowo = sztuki na sprzeda + na przeklasowanie + padni i ubojw z koniecznoci + ((stan na koniec okresu - stan na pocztek okresu)/2) stan rednioroczny = (przelotowo x ilo miesicy przebywania w grupie)/ 12

Znajc obsad zwierzt w przeliczeniu na DJP mona obliczy wymagane pojemnoci urzdze do przechowywania nawozw wedug metody przedstawionej w tabelach 4.1 i 4.2.

Tabela 4.1. Sposb obliczania pojemnoci pyty gnojowej lub pojemnoci zbiornika na gnojowic albo gnojwk dla gatunkw innych ni drb

Lp. Rodzaj wyposaenia

Pojemno pyty/zbiornika na 1 DJP ( m3)

Wspczynnik odliczenia

okresu pastwiskowego

Wspczynnik odliczenia systemu i

wyposaenia

Pojemno pyty/zbiornika

(m3)

1. pyty gnojowe 2,70* A - X1 = 2,70 A nDJP

2. zbiorniki na gnojwk 1,80* B F X2 = 1,8 B F nDJP

3. zbiorniki na gnojowic 7,80* C F X3 = 7,8 C F nDJP

rdo: IZ - PIB.

* W przypadku chowu krw mlecznych podane w tabeli pojemnoci pyty/zbiornika dotycz kategorii krw mlecznych o wydajnoci mlecznej 6 tys. l. Dla pozostaych kategorii naley pyt i zbiorniki odpowiednio powikszy dla:

krw mlecznych o wydajnoci mlecznej 6-8 tys. l odpowiednio o 10% tj. dla pyty 2,97 m3,dla zbiornika na gnojwk 1,98 m3, dla zbiornika na gnojowic 8,58 m3

krw mlecznych o wydajnoci mlecznej powyej 8 tys. l odpowiednio o 20% tj. dla pyty 3,24 m3,dla zbiornika na gnojwk 2,16 m3, dla zbiornika na gnojowic 9,36 m3.

Tabela 4.2. Sposb obliczania pojemnoci pyty gnojowej i pojemnoci zbiornika na gnojwk dla drobiu

Lp. Rodzaj wyposaenia

Pojemno pyty/zbiornika na 1 DJP ( m3)

Wspczynnik odliczenia

okresu pastwiskowego

Wspczynnik odliczenia systemu

i wyposaenia

Pojemno pyty/zbiornika

(m3)

1. pyty gnojowe 1,8 A D, F X1 = 1,80 A D F nDJP

37

2. zbiorniki na gnojwk 1,3 B E X2 = 1,30 B E nDJP

rdo: IZ - PIB.

1. nDJP - liczba zwierzt w gospodarstwie wyraona w DJP.2. X1 X3 pojemno pyty gnojowej lub pojemno zbiornika na gnojwk albo gnojowic - stanowica iloczyn liczby zwierzt w gospodarstwie wyraonej w DJP i okresu pastwiskowego i pojemnoci pyty gnojowej lub pojemnoci zbiornika na gnojwk albo gnojowic na 1 DJP.3. A, B, C - wspczynniki odliczenia okresu pastwiskowego- wspczynnik ma zastosowanie jeli utrzymywane w gospodarstwie zwierzta i ptaki korzystaj z wypasu na pastwisku. Dla zwierzt utrzymywanych bez pastwiska warto wspczynnikw A, B, C przyjmuje warto = 1. Dawka azotu z odchodw zwierzt na obszarach pastwisk nie moe przekroczy 170 kg N/rok. A dla pyt gnojowych; B dla zbiornikw na gnojwk; C dla zbiornikw na gnojowic.4. D, E, F wspczynniki odliczenia ze wzgldu na zastosowane rozwizania systemw utrzymania oraz wyposaenie techniczne. D system bezcikowy dla drobiu; E podsuszanie pomiotu w chowie drobiu; F zadaszenie lub przykrycie nieprzepuszczaln foli pyty obornikowej.

Tabela 4.3. Wartoci wspczynnikw odliczenia okresu pastwiskowego

Lp. Gatunek, typ uytkowoci zwierztWspczynnik

A B C D E F

1. Bydo mleczne 0,7 0,8 0,7 - - 0,8

2. Bydo misne 0,5 0,8 0,7 - - 0,8

3. Konie 0,7 0,8 - - - 0,8

4. Owce 0,5 0,8 - - - 0,8

5. winie 0,7 0,8 0,7 - - 0,8

6. Drb 0,8 0,8 - 0,7 0,8 0,8

rdo: IZ - PIB.

Przykad oblicze pojemnoci pyty i zbiornika na nawz naturalnyPoniej przedstawiono etapy sporzdzenia obrotu stada w gospodarstwie

prowadzcym chw byda mlecznego oraz oblicze potrzebnych do wyliczenia minimalnej powierzchni pyty obornikowej i zbiornika na gnojwk.

Charakterystyka gospodarstwaGospodarstwo specjalizujce si w produkcji byda mlecznego. Powierzchnia

upraw w gospodarstwie wynosi 61 ha. Grunty orne zajmuj 51 ha powierzchni, a TUZ 10 ha. Bydo mleczne liczy 30 sztuk z przychwkiem. Wydajno mleczna krw powyej 7200 l mleka. Krowy uytkowane 5 lat, brakowanie 20%, jawki

38

na remont stada z wasnej hodowli, sprzeda byczkw. Zwierzta utrzymywane s na pytkiej cice.

Stan pocztkowy: krowy 30 szt., jawki cielne 6 szt., jawki powyej roku 5 szt., jawki od 0,5 do roku 5 szt., cielta do 0,5 roku 4 szt. Z urodzenia 28 cielt, z czego cz przeznaczono na sprzeda 13 sztuk, a cz do dalszego chowu 14 sztuk, jedno ciel pado. Sprzedano cz jawek cielnych 5 sztuk oraz krw - 7 sztuk (brakowanie 20% w stadzie).Przelotowo zwierzt w grupie technologicznejDla zwierzt przebywajcych rok lub duej w danej grupie technologicznej krowy.Na pocztku roku byo 30 krw w stadzie i stan ten si zmieni do koca roku. Korzystajc ze wzoru wyliczamy:(30 + 28) : 2 = 29 krwDla zwierzt przebywajcych krcej ni rok w danej grupie technologicznej - jawki, cielta, przy obliczaniu przelotowoci uwzgldniamy: sztuki na sprzeda i przeklasowanie do innej grupy technologicznej, padnicia i ubj z koniecznoci zwierzt oraz stan na kocu i pocztku okresu przebywania zwierzt w grupie i dzielimy przez 2.

Przykad cieltaprzelotowo : 13 + 10 + (1: 2) + [(8-4) : 2] = 25,5Przykad jawki od p do rokuprzelotowo : 0 + 9 + 0 + [(6-5) : 2] = 9,5

Stan rednioroczny zwierztW celu obliczenia stanu redniorocznego zwierzt przebywajcych w swojej grupie krcej ni rok naley pomnoy ilo zwierzt w grupie (przelotowo) przez czas ich przebywania w tej grupie wyraony w miesicach i podzieli przez 12 miesicy (rok).

Przykad cieltastan rednioroczny: (25,5 x 6) :12 = 12,75

Przykad jawki od p do rokustan rednioroczny: (9,5 x 6) :12 = 4,75.

Due jednostki przeliczeniowe DJP zwierztPrzeliczajc stany rednioroczne zwierzt na DJP posugujemy si wspczynnika-mi przeliczeniowymi (zacznik 3).Przykadykrowa 29 x 1 wsp. DJP = 29 DJPjawka cielna 7,5 x 1 wsp. DJP = 11,25 DJPjawka pow. roku 4,75 x 0,8 wsp. DJP = 3,8 DJP

39

Wyliczenie pojemnoci pyty i zbiornika na nawz naturalnyPoniewa wydajno mleczna krw przekracza 6000 litrw mleka naley w obli-czeniach pyty i zbiornika (dla krw mlecznych stada podstawowego) uwzgldni przeliczniki powikszone o 10% (wyjanienia Tabela 4.1).

Pyta obornikowa:X1 = 2,70 x A x nDJP (dla stada bez krw mlecznych)X1 = 2,97 m3 x A x nDJP (dla stada krw mlecznych) A - wspczynnik odliczenia okresu pastwiskowego (zwierzta nie s wypasane na pastwisku), 2,70 m3 - przelicznik powikszony o 10% (2,97 m3) poniewa wydajno krw wynosi rednio 7200 l mleka/krow 2 m - wysoko skadowania pryzmy (rne wartoci zalenie od wysokoci pryzmy)

Przykad obliczeniadla krw mlecznych X1 = 2,97 m3 x 1 x 29 DJP = 86,13 m3

dla pozostaego stada X1 = 2,70 x 1 x 14,6DJP = 39,53 m3

(86,13 m3 + 39,53 m3) : 2 m = 125,66 m2 : 2 m = 62,83 m2

Zbiornik na gnojwk:X2 = 1,8 x B x F x nDJPX2 = 1,98 x B x F x nDJP Warto 1,8 m3 pojemnoci zbiornika zostaa zwikszona o 10% czyli do pojemnoci 1,98 m3. B wspczynnik odliczenia okresu pastwiskowego (zwierzta nie s wypasane na pastwisku), F wspczynnik odliczenia ze wzgldu na zastosowane rozwizania systemw utrzymania oraz wyposaenia technicznego (jest tylko zbiornik na gnojowic).

Przykad obliczeniadla krw mlecznych X2 = 1,98 x 1 x 1 x 29 DJP = 57,42 m3

dla pozostaego stada X2 = 1,8 x 1 x 1 x 14,64 DJP = 26,35 m3

57,42 m3 + 26,35 m3 = 83,77 m3

Wyliczona wielkoci pyty i pojemno zbiornika na gnojwk w gospodarstwie wynosi odpowiednio: 62,83 m2 i 83,77 m3.

dla krw mlecznych X1 = 2,97 m3 x 1 x 29 DJP = 86,13 m3

dla pozostaego stada X1 = 2,70 x 1 x 14,6DJP = 39,53 m3

(86,13 m3 + 39,53 m3) : 2 m = 125,66 m2: 2 m = 62,83 m2.

40

4.7. Postpowanie z nadwyk nawozw naturalnych

Jeli w gospodarstwie powstaj nawozy naturalne (obornik, gnojwka lub gnojowica) w iloci przekraczajcej moliwoci ich zastosowania na uytkach rolnych danego gospodarstwa (stanowicych wasno prowadzcego dziaalno rolnicz na OSN, dzierawionych przez niego lub bdcych w jego uytkowaniu lub w uytkowaniu wieczystym) tak, aby nie przekroczy dopuszczalnej rocznej dawki 170 kg azotu w czystym skadniku na 1 ha uytkw rolnych, rolnik ma obowizek znale odbiorc tych nadwyek.Nadwyki nawozw naturalnych rolnik moe zby do bezporedniego rolniczego wykorzystania na podstawie pisemnej umowy zbytu. Umowa musi by przechowywana przez strony przez okres 8 lat.Wzr umowy zbytu zamieszczono w zaczniku 5.

Rolnik musi udokumentowa, e nawozy usuwa w sposb nieszkodliwy dla rodowiska.

Podmioty prowadzce chw lub hodowl drobiu powyej 40 000 stanowisk lub wi - powyej 2 000 stanowisk dla wi o wadze ponad 30 kg lub 750 stanowisk dla macior, maj obowizek zagospodarowania co najmniej 70% gnojwki lub gnojowicy na uytkach rolnych, ktrych s posiadaczem i na ktrych prowadz upraw rolin, a pozostae 30% mog zby na podstawie umowy. Podmiot ten zobowizany jest do opracowania planu nawoenia zgodnie z zasadami dobrej praktyki rolniczej (z wyjtkiem podmiotw, ktre nawozy naturalne zbywaj w caoci). Ten sam obowizek dotyczy nabywcy nawozu od wymienionego podmiotu.

Rolnik mone zawrze z innym rolnikiem pisemn umow zbycia nawozw naturalnych i w ten sposb pozby si nadwyki nawozowej. Innym rozwizaniem moe by separacja gnojowicy, ktra polega na technicznym przetwarzaniu gnojowicy z podziaem na frakcj pynn i sta. Frakcje te znaczco rni si pod wzgldem zawartoci suchej masy, skadu i stenia skadnikw nawozowych. Frakcja staa moe by wykorzystana w gospodarstwie jako surowiec maej biogazowni gospodarskiej lub eksportowana do duej biogazowni do produkcji energii. Moe by rwnie sprzedana rolnikom prowadzcym wycznie produkcj rolinn. Frakcj pynn, bogat w azot, potas i w mniejszym stopniu w fosfor mona rozlewa za pomoc wy wleczonych lub iniekcji doglebowej. Pynny poferment z biogazowi ma skad chemiczny zbliony do gnojowicy przy mniejszym udziale substancji organicznej i wikszym udziale atwo przyswajalnego azotu. Poferment powinien by zagospo-darowany zgodnie z zasadami stosowania gnojowicy.

Innym sposobem zagospodarowania nadwyek nawozw jest kompostowanie obornika w gospodarstwie i nastpnie przekazanie go innym podmiotom. Kompo-stowanie obornika polega na jego rozkadzie prowadzonym przez mikroorganizmy

i

41

przy dostpie tlenu i powoduje nagrzewanie si nawozu nawet do ponad 75C. Proces kompostowania odbywa si dziki napowietrzeniu (najlepiej 2-3 krotnym), ktre powoduje powstanie porowatej struktury, nagrzewanie si obornika, odparowanie nadmiaru wody, pasteryzacj nawozu i uzyskanie kompostu o bardzo duej wartoci nawozowej (dawka 15 ton kompostu odpowiada 30-35 tonom zwykego obornika). Z nawozowego i ekonomicznego punktu widzenia znacznie bardziej opaca si kompostowa obornik, ni stosowa go w postaci nieprzerobionej.

O atrakcyjnoci kompostu dla potencjalnych nabywcw decyduje jego jako, uzaleniona skadem substancji uytych do jego produkcji oraz przebieg procesu kompostowania. Kompost, obok nawozw naturalnych, jest gwnym nawozem stosowanym w rolnictwie ekologicznym. Jest tam podanym kompletnym nawozem wieloskadnikowym gdy jest bogaty w substancj organiczn i zawiera niezbdne do ycia rolin makro- i mikroelementy.

Opracowanie: mgr in. Beata Jurgabjurga@iung.pulawy.pl

V. AGROTECHNICZNE METODY OGRANICZANIA STRAT BIOGENW Z ROLNICTWA

Dla ochrony rodowiska wodnego przez negatywnym wpywem dziaalnoci rolniczej wane s wszystkie dziaania powodujce zatrzymanie skadnikw pokar-mowych w agrosystemach rolniczych. Do takich dziaa naley zarwno stosowanie zbilansowanych dawek skadnikw, waciwe terminy stosowania nawozw jak i zachowanie w trakcie nawoenia odpowiednich odlegoci od zbiornikw i ciekw wodnych a take spenienie oglnych warunkw stosowania nawozw. S to dziaania (szczegowo omwione ju wczeniej) obowizkowe, regulowane aktami prawa.

5.1. Trwae uytki zielone

W Polsce trwae uytki zielone (TUZ) wystpuj naturalnie gwnie w dolinach rzek, na pojezierzach i terenach podgrskich.

O sposobie uytkowania TUZ na obszarach szczeglnie naraonych na OSN-ach powinny decydowa potrzeby wynikajce z rodzaju utrzymywanych zwierzt w powizaniu z typem gleby i poziomem wody gruntowej. Na gruntach o poziomie wody zalegajcej na gbokoci 40 60 cm powinny by zlokalizowane ki, nato-miast przy niszym poziomie wody, tj. 60 80 cm mona prowadzi uytkowanie przemienne (kono- pastwiskowe), a pastwiskowe przy 70 100 cm. Najlepszym sposobem gospodarowania na TUZ przy odpowiednim poziomie wody gruntowej na glebach mineralnych jest przemienne kono- pastwiskowe ich uytkowanie. Trwae uytki zielone pooone na glebach torfowych s bardzo wraliwe na udep-tywanie i niszczenie darni, dlatego te mog by uytkowane tylko jako ki kone.

42

Wypas zwierzt mona prowadzi na uytkach zlokalizowanych na glebach mine-ralnych.

Trwae uytki zielone nie wykorzystywane produkcyjnie mog by uznane za uytki ekologiczne pod warunkiem, e co najmniej raz w roku bd koszone w terminie do 31 lipca, co zapobiega naturalnej sukcesji rolinnoci krzaczastej. Na trwaych uytkach zielonych zabrania si wypalania rolinnoci.

Oprcz sposobu uytkowania runi szczeglnie wanym elementem gospodarki na trwaych kach i pastwiskach znajdujcych si na obszarach OSN jest nawoenie, zwaszcza w zakresie przestrzegania odpowiednich terminw stosowania i wielkoci dawek nawozw. Na uytkach podmokych i okresowo zalewanych zaleca si rwnie znaczco ograniczy nawoenie.

W gospodarowaniu na TUZ wan spraw zwizan z ochron rodowiska jest utrzymywanie dobrej zwartoci darni. Z tego wzgldu przy nadmiernym uwilgotnie-niu gleby (po deszczu lub przy wysokim poziomie wody gruntowej) naley unika uywania na kach cikich maszyn, a na pastwiskach przeprowadzania wypasu zwierzt, ktre racicami niszcz dar.

W okresie wypasania zwierzt musi by stay dostp wody, wodopoje lokali-zuje si poza zbiornikami i ciekami wodnymi, najlepiej z poide przy beczkowozie (fot. 5.1). Poida powinny by czsto przemieszczane w nowe miejsca, aby unikn punktowej koncentracji odchodw zwierzt i niszczenia darni w miejscach pojenia. ajniaki naley na bieco rozgarnia po zejciu zwierzt z danej kwatery wypasowej.

Opracowanie: prof. dr hab. Adam Harasimahara@iung.pulawy.pl

5.2. Utrzymanie pokrywy rolinnej na gruntach ornych

Podstawowym zadaniem tego dziaania jest ograniczenie strat skadnikw nawozowych, a gwnie azotu i fosforu, z gleby oraz poprawa struktury i biologicznej aktywnoci gleby. Azot mineralny w glebie wystpuje w dwch formach: jonu azotanowego i jonu amonowego. Forma azotanowa nie jest sorbowana przez

Fot. 5.1. Wypas uytku zielone-go z dostpem zwierzt do wody w beczkowozie (fot. M. Sowiski)

43

gleb i przemieszcza si w gb profilu glebowego z przesikajca wod opadow. W okresie wegetacyjnym wystpuj dwa okresy zwikszonej zawartoci azotu mineralnego w glebie (rys. 5.1). Pierwszy wystpuje wiosn (kwiecie-maj), wwczas, w warunkach optymalnej wilgotnoci i temperatury, intensywnej mineralizacji ulegaj zwizki organiczne zawarte w glebie, wtedy te stosowane jest nawoenie mineralne. W tym okresie zagroenie wymywaniem azotanw jest jednak znikome, gdy rozwijajce si roliny intensywnie pobieraj azot a dodatkowo wysoka intensywno ewapotranspiracji powoduje, e nawet w okresach wysokich opadw, przesikanie wody poza zasig systemu korzeniowego wystpuje sporadycznie. Drugi okres zwikszonej koncentracji azotu mineralnego w glebie wystpuje jesieni (wrzesie-listopad). Wwczas to uwalnia si azot niewykorzystany z zastosowanych nawozw oraz mineralizacji ulegaj pozostawione na polach resztki poniwne. W naszych warunkach okres od zbioru roliny przedplonowej do wysiewu roliny nastpczej w plonie gwnym wynosi od 3-5 tygodni (zboa - rzepak oz.) do 7-9 miesicy (zboa - zboa jare lub kukurydza). Na polach przeznaczonych pod roliny jare a pozbawionych okrywy rolinnej (ponad 50% ogu gruntw ornych) azotany w zdecydowanej czci mog ulega przemieszczeniu do wd gruntowych wraz z wsikajc wod opadow. Szacuje si, e okoo 2/3 strat azotu powodowanego przez wymywanie przypada na okres przerwy w wegetacji rolin - pna jesie, zima, wczesna wiosna.

Strategia ograniczania strat skadnikw nawozowych polega gwnie na cigym utrzymywaniu gleby pod okrywami rolinnymi, co zapewnia zwikszenie udziau ozimin w strukturze zasieww (zboa ozime i rzepak) oraz uprawa midzyplonw w ogniwach zmianowania: zboa - roliny jare.

Zboa ozime tylko wwczas skutecznie ograniczaj wymywanie azotanw, jeeli s wysiane w optymalnym terminie i zd jesieni wytworzy odpowiedni biomas

Rys. 5.1. Zawarto azotu mineralnego w glebie i zagroenie jego wymywaniem w cigu roku.

44

i rozbudowany system korzeniowy. W zwizku z tym ilo azotu pobranego jesieni przez zboa moe waha si od kilku do okoo 30-40 kg/ha.

Midzyplony (dawniej nazywane poplonami lub rdplonami), to roliny uprawiane pomidzy dwoma zasiewami w plonie gwnym. Poprzednio celem ich uprawy byo pozyskanie dodatkowej paszy, za obecnie speniaj one gwnie funkcje prorodowiskowe. Podstawowe ich zadania to:

ograniczaniewymywaniaskadnikwnawozowych,agwnieazotanw, z gleby do wd gruntowych i powierzchniowych w okresie jesienno-zi mowym, dziki ich pobieraniu i wbudowywaniu w tkanki roliny poplonowej oraz udostpnianiu tych skadnikw rolinie nastpczej wskutek szybkiej mineralizacji biomasy midzyplonw;

ograniczenienasilenieerozjiwodnejiwietrznejpoprzezmulczowanie powierzchni gleby biomas midzyplonu w okresie zimy, uatwia to wsikanie wd opadowych w gb profilu glebowego, co ogranicza nasilenie erozji wodnej oraz chroni powierzchni gleby przed erozj wietrzn;

poprawastrukturyglebyorazbilansuglebowejmateriiorganicznejpoprzez wyprodukowanie dodatkowej biomasy pozostajcej na polu;

zwikszeniebiologicznejaktywnocigleby,cowkonsekwencjiogranicza nasilenie niektrych chorb i szkodnikw;

biologicznezwalczaniemtwikaburakowegopoprzezuprawmtwiko odpornych odmian gorczycy biaej lub rzodkwi oleistej;

zwikszeniebiornorodnocizespowrolinnych.Dodatkowo roliny bobowate wysiewane w midzyplonach wzbogacaj gleb

w azot, a inne gatunki (roliny nalece do rodziny krzyowych oraz yto ozime) wykazuj oddziaywania allelopatyczne, co moe ogranicza wschody i pocztkowy wzrost niektrych gatunkw chwastw.

W praktyce mog by uprawiane: wsiewki midzyplonowe, midzyplony cier-niskowe oraz midzyplony ozime.

Wsiewki midzyplonowe s to roliny wsiewane w inn rolin stanowic plon gwny. Mog by wsiewane wiosn w rosnce oziminy lub wysiewane razem ze zboami jarymi. Gatunki oraz iloci i terminy wysiewu rolin, ktre mog by uprawiane na terenie caego kraju w formie wsiewek podano w tabeli 5.1. W praktyce zainteresowanie rolnikw t form midzyplonw jest mae, gdy:

uzyskujesiniszyplonrolinyochronnejzpowodurzadszegosiewu i ograniczonego nawoenia azotowego;

wysokijestkosztmateriausiewnego; wlatachoniedoborzeopadwwokresiewegetacjirolinyochronnewsiewki

czsto wysychaj.

45

Tabela 5.1. Gatunki oraz iloci i terminy wysiewu rolin uprawianych w formie wsiewek

Gatunek Ilo wysiewu (kg/ha) Termin wysiewu

SeradelaKoniczyna czerwonaKoniczyna czerwona + koniczyna biaaKoniczyna czerwona + ycica trwaaLucerna chmielowa + . westerwoldzkaKoniczyna biaa + . westerwoldzkaycica wielokwiatowaycica trwaaKupkwka pospolita

50-7014-186-8+48+10

15+154+1535-4035-4018-20

od w. wiosny do fazy koszenia si zbjednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymijednoczenie ze zboami jarymi

Midzyplony ozime najczciej wysiewa si je w ogniwach zmianowania: zboa roliny jare pniejszego siewu (kukurydza, ziemniak, niektre gatunki warzyw itp.). Midzyplony ozime plonuj stabilnie w latach i umoliwiaj uzyskanie stosunkowo duych plonw biomasy. Dobr gatunkw i mieszanek, oraz iloci i terminy wysiewu dla centralnych rejonach kraju podano w tabeli 5.2. Najwczeniej mona przyora biomas rzepiku i rzepaku ozimego, pniej yta, za najpniej mieszanek yta lub pszenyta z wyk oraz ycic wielokwiatow.

Tabela 5.2. Gatunki oraz iloci i terminy wysiewu rolin uprawianych w poplonach ozimych

Gatunek Termin siewu Ilo wysiewu w kg/ha

Rzepik ozimyRzepak ozimyyto + wyka ozimayto + rzepik ozimyPszenyto +wyka ozimaPszenica +wyka ozimaytoPszenytoycica wielokwiatowa

do 25. 08do 25. 08do 10. 09do 05. 09do 15. 09do 10. 09do 20. 09do 20. 09do 10. 09

4-64-6

100+40100+480+4060+50

15018035

Midzyplony cierniskowe wysiewa si w drugiej poowie lata najczciej po zbiorze zb. O powodzeniu ich uprawy decyduje dugo okresu od zbioru roliny przedplonowej do wystpienia przymrozkw jesiennych oraz suma opadw w okresie ich wegetacji, ktra powinna wynosi przynajmniej 140-160 mm;

Wykaz gatunkw rolin oraz przykadowych mieszanek do uprawy w midzy-plonach cierniskowych podano w tabeli 5.3. Podstawowym kryterium doboru gatunkw i mieszanek jest szacowana dugo okresu wegetacji. Podane gatunki rolin i mieszanki mona podzieli na dwie grupy: rolinyoduszymokresiewegetacji(75-90dni)-bobowate(strczkowe) oraz mieszanki z ich dominujcym udziaem - wysiew nie pniej ni w III dekadzie lipca lub I dekadzie sierpnia;

46

rolinyokrtkimokresiewegetacji(45-65dni)gorczyce,rzodkiew,facelia oraz rzepik lub rzepak ozimy - wysiew nie pniej ni w II dekadzie sierpnia.

Tabela 5.3. Gatunki oraz iloci i terminy wysiewu rolin w midzyplonach cierniskowych

Gatunek Ilo wysiewu (kg/ha) Termin siewu

Roliny bobowate

Bobik, 250 przed 1 sierpnia

ubin ty 140

ubin wskolistny, 140

Grochu pastewny (peluszka) 200

Wyka jara 140-160

Mieszanki z udziaem rolin bobowatych

Groch pastewny + ubin ty+ seradela 100+ 80 + 20 przed 10 sierpnia

Groch pastewny + sonecznik 150 + 15

Wyka jara + groch pastewny +ubin ty 40 + 120 + 60

ubin ty + seradela 130 + 30

ubin ty + facelia 100 + 3

Seradela + facelia 30 + 3

ubin ty + groch pastewny 100 +100

Groch pastewny +wyka jara + sonecznik 100 + 50 + 10

Groch pastewny +ubin wskolistny + sonecznik 100 + 70 + 15

Bobik + groch pastewny + wyka ozima 90 + 60 + 50

Bobik + groch pastewny + sonecznik 90 + 60 + 15

Bobik + wyka jara + sonecznik 120 + 40 + 10

Pozostae gatunki rolin

Rzepa cierniskowa, 3 - 4 przed 15 sierpnia

ycica westerwoldzka 35

Facelia bkitna 10

Rzepak ozimy 4 przed 20 sierpnia

Rzepik ozimy 4

Gorczyca biaa 15

Gorczyca biaa + facelia bkitna 10 + 5

Rzodkiew oleista 15

Warunkiem uzyskania oczekiwanych efektw proekologicznych uprawy midzyplonw jest pozostawienie ich biomasy na powierzchni pola w formie mulczu na okres zimy oraz zapewnienie warunkw do uzyskania moliwie zwartego

47

i wyrwnanego ich anu. Oddziaywanie mieszanek rwnie korzystniejsze ni zasieww jednogatunkowych.

Opracowanie: prof. dr hab. Jan Kujankus@iung.pulawy.pl

5.3. Strefy buforowe

O koniecznoci zachowania okrelonych odlegoci od ciekw i zbiornikw wodnych przy stosowaniu nawozw wspomniano w ju w rozdziale II. Oglne Zasady Stosowania Nawozw.

Obecny stan wiedzy i troska o rodowisko naturalne skaniaj wielu rolnikw do zintensyfikowania dziaa na rzecz ochrony stanu gleb i wd. Pomoc dla ta-kich osb stanowi wspczesna nauka, dostarczajca szczegowych rozwiza i zalece na temat dziaa, ktre mona podj w gospodarstwie, a ktre skutkuj lepszym wykorzystaniem stosowanych skadnikw nawozowych oraz mniejszymi emisjami tyche skadnikw do wd. Niektre z proponowanych rozwiza i zalece omwiono poniej.

Strefy buforowe w szerokim rozumieniu to wszystkie trwae rodowiska chronice przylege do nich ekosystemy (Karg 2003). Z punktu widzenia gospodarowania na obszarach szczeglnie naraonych na zanieczyszczenia azotanami (OSN) naj-waniejsz rol speniaj strefy buforowe wzdu strumieni rzek lub innych wd powierzchniowych, poronite zespoami rolinnoci (mietanka i liwiski 2008). Oddzielaj one ekosystemy wodne od bezporedniego wpywu uytkw rolnych.

Funkcje stref buforowych: ochronawdpowierzchniowychprzedzanieczyszczeniamiodpywajcymi z obszarw uytkowanych rolniczo (skadniki pokarmowe z nawozw, rodki ochrony rolin), zmniejszenieerozji, zwikszeniernorodnocibiologicznej.

Fot. 5.2. Rolinno w strefie buforowej strumienia pyncego wrd k (fot. B. Oro)

48

Zadaniem strefy buforowej jest ograniczenie migracji gleby i skadnikw na-wozowych, spowodowanej spywem powierzchniowym i podpowierzchniowym z terenw wyej pooonych. Korzenie rolin porastajcych stref buforow wy-chwytuj nadmiar biogenw, przez co zmniejszaj ich odpyw do wd powierzch-niowych (tab. 5.4).

Tabela 5.4. Rola stref buforowych w ograniczaniu zagroe rodowiskowych

Bez strefObszar mao

zagroonypas 10 m

Obszar silnie zagroonypas 10 m

redni odpyw NO3 z 3 lat bada (t) 10,37 2,82 4,00

Zmniejszenie odpywu NO3 w porwnaniu ze scenariuszem bez stref (t) - 7,55 6,37

Powierzchnia stref (km2) - 0,17 0,32

Zmniejszenie odpywu NO3 na metr kwadratowy strefy buforowej (g/m2) - 23,3 38,0

rdo: mietanka i liwiski 2008

W miejscach o wikszym ryzyku zanieczyszczenia wd azotanami powinny by tworzone szersze strefy buforowe, o wikszej cznej dugoci i powierzchni. W strefie buforowej niedozwolone jest stosowanie nawozw naturalnych, za dziaaniem zalecanym zaniechanie uprawa gleby.

Wyrnia si nastpujce typy stref buforowych: zadrzewienia, zakrzewienia, remizy, rodowiska trawiaste (miedze, murawy, przydroa), ywopoty. Strefy buforowe mog by uksztatowane naturalnie lub powstae w wyniku celowej dziaalnoci czowieka. Strefy na trwaych kach i pastwiskach s ju zadarnione i naley je tylko wydzieli z powierzchni dotychczas uytkowanej produkcyjnie. Do zakadania stref buforowych na gruntach ornych nadaje si wikszo gatunkw traw i rolin bobowatych (zwaszcza koniczyn i lucern), stosowanych na produkcyjne ki i pastwiska (Wasilewski 2012). Trawy powinny stanowi 70-80% mieszanki, a pozostae 20-30% roliny bobowate i inne. Strefa powinna charakteryzowa si bogatym skadem gatunkowym wytworzonego zbiorowiska rolinnego (zaleca si 89 gatunkw i wicej). Gwnymi kryteriami doboru odpowiednich gatunkw do zakadania stref buforowych powinna by jako gleb oraz warunki wilgotnociowe (Wasilewski 2012).

5.4. Zadrzewienia

Zgodnie z ustaw o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 r. (j.t. Dz.U. 2013, poz. 627 z pn. zm.) zadrzewienia to pojedyncze drzewa, krzewy lub ich skupiska, nie stanowice zbiorowisk lenych ani terenw zieleni, wraz z zajmowanym terenem

49

i pozostaymi skadnikami jego szaty rolinnej, usytuowane na terenach uytko-wanych rolniczo, speniajce cele ochronne, produkcyjne i spoeczno-kulturowe. Za zadrzewienia mona uznawa jedynie takie drzewostany, ktrych powierzchnia nie przekracza 0,1 ha.

Wedug Karga (2003) pod wzgldem formy zadrzewienia mona podzieli na: zadrzewieniapasmowe:rdpolne,kowe,nadbrzene,przydrone; zadrzewieniaobszarowe(kpowe):kpy(remizy)rdpolnelubrdkowe,

parki dworskie, zadrzewienia kpowe usytuowane nad drobnymi zbiornikami wod-nymi (oczkami rdpolnymi) i obszarami podmokymi, integralnie z nimi zwizane.

Warto wiedzie, e zadrzewienia na terenach rolniczych speniaj wiele wanych funkcji: ekologicznych, ochronnych, klimatycznych oraz produkcyjnych. Funkcje ekologiczne zadrzewie zwizane s z utrzymaniem duej rnorodnoci rolin i zwierzt, co wpywa na zmniejszenie liczebnoci wielu szkodnikw rolin uprawnych oraz zwikszenia koncentracji owadw zapylajcych w krajobrazie rolniczym (Karg 2003). Zadrzewienia s moderatorem warunkw klimatycznych, chroni zwierzta i roliny przed wystpowaniem ekstremalnych warunkw klimatycznych. Zabezpie-czaj take przed erozj wodn i wietrzn stanowic bariery wiatrochronne.

Z punktu widzenia gospodarowania na OSN wan funkcj zadrzewie jest przeciwdziaanie zanieczyszczeniu wd, co dotyczy szczeglnie staww i oczek wodnych. Dziki rozbudowanemu systemowi korzeniowemu, zadrzewienia stano-wi skuteczn barier biogeochemiczn, ograniczajc przemieszczanie si azotu, fosforu, magnezu i innych zwizkw do wd stojcych i pyncych (tab. 5.5).

Tabela 5.5. Zwizki chemiczne w wodzie (w warstwie gleby 0-0,8 m) na polu uprawnym i w przylegym zadrzewieniu (g/m2)

Zwizek Pole uprawne Zadrzewienia

N-NO3 18,70 1,30

N-NH4 3,90 4,50

P-PO4 0,33 0,08

K 15,10 3,90

Ca 44,40 3,80

Mg 8,40 4,10

rdo: Karg 2003

Zarwno zadrzewienia, jak i buforowe pasy rolinnoci trawiastej efektywnie pobieraj biogeny przenikajce wraz z przesczem glebowym do wd gruntowych niewykorzystane przez roliny uprawne, a take pozostaoci pestycydw (herbicydy, fungicydy, insektycydy) i innych zwizkw stosowanych w nowoczesnym rolnictwie oraz metali cikich (rys. 5.2).

50

Efektywno zadrzewie w przechwytywaniu zwizkw chemicznych wynika z tego, e rolinno drzewiasta cechuje si rozlegym, gbokim systemem korzeniowym i rozbudowan czci nadziemn (koron drzew). Poniewa zadrzewienia transpi-ruj o 22% wicej wody ni ekosystemy kowe i o 34% wicej ni pola uprawne, s wysoce wydajn barier biogeochemiczn redukujc np. koncentracj azotanw w wodach gruntowych a o 97%, a fosforanw o 25% (Karg 2003). Bardzo wane jest rwnie to, e przechwycone pierwiastki s przez zadrzewienie niemal w caoci (np. 94-97% azotu) wczane do wasnego, lokalnego obiegu.

Generalnie w bezporednim ssiedztwie zadrzewie plonowanie rolin spada o kilkadziesit procent w stosunku do redniej uzyskiwanej na danym obszarze, a w miar oddalania si od ciany zadrzewie plony rolin zwikszaj si. Wyranie korzystny wpyw zadrzewie na plonowanie rolin dotyczy przede wszystkim gleb lekkich, a take lat o przewadze ekstremalnych zjawisk pogodowych, a w szczeglnoci ostrej suszy lub silnych mronych wiatrw (Koreleski 2005). Szacuje si, e na sabszych glebach rolniczych dziki odpowiedniemu zadrzewieniu mona uzyska wzrost plonw o 10-20%.

Ksztatowanie, tworzenie zadrzewie rdpolnych wymaga sporej wiedzy (Karg 2003). Tylko niewiele gatunkw drzew lenych nadaje si do zadrzewie, pasy lub kpy zadrzewie tworzy si przede wszystkim z drzew liciastych. Ze wzgldu jednak na rol mikroklimatyczn i biocenotyczn drzew iglastych (s ostoj wielu gatunkw ptakw), s one bardzo podane w zadrzewieniach w maych grupach lub pojedynczo.

Rys. 5.2. Zadrzewienia rdpolne jako bariery biogeochemiczne (rdo: Duer i in. 2002)

51

5.5. Mokrada i oczka wodne

Mokrada (tereny wodno-botne) i oczka wodne peni rol swoistych filtrw, wpywajc na jako i skad chemiczny wd powierzchniowych i gruntowych. Zatrzymuj rwnie skadniki pokarmowe (wgiel, azot, fosfor) oraz substancje toksyczne.

Zgodnie z normami DKR rolnik jest obowizany do zachowania w obrbie dziaki rolnej oczek wodnych o cznej powierzchni do 100 m.