Lilyana MİLEVA Kiril Katsarski Sağlık Mesleki Okullari için … za 3_TUR... · 2015-01-26 ·...

Lilyana MİLEVA Kiril Katsarski

Sağlık Mesleki Okullari içinPSİKOLOJİ

Değerlendiriciler:Prof. Dr. Nikola SofiyanovProf. Sonya AtanasoskaProf. Suzana Kuseska

Redaksiyon: Prof. Dr. Arif AgoDüzelti: Dr. Aktan AgoÇeviri: Enver Asim

Yayıncı: Makedonya Cumhuriyeti Eğitim ve Bilim Bakanlığı

Basımevi: Grafiçki Centar Ltd., Üsküp

Makedonya Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığının 30.11.2010 tarihli ve 22-5306/1 sayılı Kararıyla işbu kitabın kullanımına izin verilmiştir.

CIP - Каталогизација во публикацијаНационална и универзитетска библиотека “Св.Климент Охридски” , Скопје159.9 (075.3)

Милева, ЛилјанаПсихологија за III година здравствена струка / Лилјана Милева, Кирил Кацарски. - Скопје: Министерство за образование и наука на Република Македонија, 2010, - 225 стр. : илустр. ; 25 смБиблиографија: стр.[222]

ISBN 978-608-226-212-31. Кацарски, Кирил [автор]COBISS.MK-ID 85400330

Lilyana Mileva Kiril Katsarski

SAĞLIK MESLEKİ OKULLARI İÇİN

P S İ K O L O J İP S İ K O L O J İ

Sevgili öğrenciler,

Eğitiminizde Psikoloji dersiyle ilk defa karşılaşıyorsunuz. Bu der-sin neden gerekli olduğunu soruyorsunuz, elbete. Psikolog kelimesiyle karşılaştıysanız ve onun insan ruhunu tanıyan bir şahıstır. Psikoloji, in-san ruhunu araştıran bir bilim dalı olduğunu diyebiliriz.

Kendi mesleğinizde çok sayıda sağlıklı ve hasta insanla ve onların sorunlarıyla karşılacaksınız. Uzman derslerden edineceğiniz bilgiler-le gerekli sağlık yardımı sunabileceksiniz. Psikoloji dersi sizin mesleki bilgileriniz tamamlar ve aynı zamanda insanın organ ile sistem toplamı olmadığını, hastalığın etkisi altında insan hayatında, özellikle ruhunda değişiklikler meydana gelmiş olduğunu anlamalısınız.

Psikoloji dersinden edinceğiniz bilgiler, hem kendinizi hem de hastayı daha iyi anlayabilmeniz, hastalıkla ilgili gerçeği anlayabilmesin-de, tedavisine yardımcı olabilirsiniz.

Kitabın içerikleri Sağlık Mesleği III sınıfl arı Psikoloji Ders Programına uygundur. Bu kitap insanın toplumsal sağlığıyla ilgili kimi temel bilgiler içermektedir. Kitap, mesleğinizde yardımcı olacaktır. Bazı konular belki de başka derslerle, bazıları ise yeniden ve daha geniş olarak ele alınmıştır, ancak bu sizin gelecekteki mesleğiniz açısından önemli ol-duğu kanaatindeyiz. Bu bilgileri daha kolay kavrayabilmeniz ve uygula-

Hedefi n daha parlak olması amacıyla, mesleğin meçhul laberintlerinde yol göstergesi olarak geleceğin sağlık çalışanlarına!

yabilmeniz için, konular anlayışlı bir dille yazılmıştır ve onları gelecekte kolaylıkla uygulayabileceksiniz. Her nasılsa Sizden devamlı ve anlayış ile okumanız beklenmektedir. Hastanın ruhunu daha kolay anlayabilmeniz için, kendinizi onun yerine koyunuz. Böylelikle siz de sağlıklı olarak ça-lışanının mesleği için insancıllık ve iyilik gelişecektir.

Müellifl er

✓ PSİKOLOJİ BİLİM VE PRATİK DİSİPLİNİ OLARAK

✓ PSİKOLOJİ DİSİPLİNLERİ

✓ PSİKOLOJİK YAŞAMIN ORGANİK TEMELLERİ

PSİKOLOJİ KONULARI VE DALLARI

8 Psİkolojİ

Hayat bilime hedef olmalıdır, bilim hayatın yolunu aydınlatır.

Nikolai K. Mihaylovski

Kurnaz insanlar bilimi sevmezler, sıradan insanlar hayranlık duyarlar, akıllılar ise ondan faydalanırlar.

Bacon

....İnsanın ruhu her zaman kemiklerinden daha çok acır.

B. Gorbatov

Sağlıklı bedendeki en sıradan bir ruh, en akıllı hastalıklı insandan daha mutludur.

Jeff erson

Sağlıklı insanın yüzlerce isteği vardır, hastanın sadece bir, sağlıklı olmak.

Sloven Halk deyimi

Kendi sağlığını herhangi bir şey için sarfetmek en büyük aptallıktır: para kazanmak, şöhret, zevk ve kısavadeli keyifl er; her şey sağlığımıza hizmet edecek şekilde oturtulmalıdır.

Schopenhauer

9sağlık mesleki okullar için

PSİKOLOJİ DERSİ VE DALLARI

PSİKOLOJİ NEDİR?

İnsanın kendi kendisini ve başkalarını anlayabilme isteği kuşkusuz ki insanlığın uzak geçmişine dayalıdır. İnsan dış dünyada diğer insanlarla kendi ihtiyaçlarını gidermek için bilinçli yaratık olmalıdır, öyleki kendi ve diğerlerin yaşantılarını öğrenmeye ve daha harmonik ve daha iyi yaşama usullerini bulmaya ihtiyaç duymaktadır. Böylelikle bilimsel psikolojiden binlerce yıl önce mevcut olan pratik psikoloji meydana da gelmiştir.

İnsanlar asırlar boyunca kendi davranışlarının yıldızlar, doğaüstü güçler, mistik olaylar ve benzeri güçler tarafından yönlendirildiğini düşü-nerek, bütün bu olayları açıklamaya çaba harcamışlardır. Ebinhausun 1907 yılında psikoloji konusunda söylediği gibi bu bilim dalının uzun bir gelişme sürecinden geçtiğini en iyi bir şekilde açıklar:...psikolojinin kısa tarihi ama uzun geçmişi vardır.

Psikoloji uzun bir zamandır felsefe çerçevelerinde gelişmiştir (Demokrat, Aristoteles, Efl atun).

XIX. yüzyılın sonlarında özellikle XX. yüzyılın başların-da bilimler bir hayli gelişmiştir. Almanyada Vilhelm Wundt ta-rafından 1879 yılında ilk psiko-loji laboratuvarının açılmasıyla Psikolojinin felsefeden ayrılması sayılmaktadır. (Res. 1).

Psikoloji kelimesi Yunan-ca psiho-ruh ve logos-bilim keli-melerinden oluşmuştur.

Buna göre psikoloji insa-nın iç yaşantıları ve dış dünyaya olan tepkilerine ait bilimdir. Bu bilim dalı insanların doğuştan ölümüne kadarki ruhsal yaşamı ve davranışlarını araştırmakta-dır.

Res. No.1 Vilhelm Wundt

10 Psİkolojİ

PSİKOLOJİ BİLGİLERİ NEDEN GEREKLİDİR?

Psikoloji bilgileri, insanı ve onun davranışlarını anlayabilmemiz için gereklidir. Bunun devamında, psikoloji bilgileri insanın yaşantıları ve davranışlarını öngörmemizde yardımcı olmaktadır. En önemli olanı, be-densel ve ruh sorunları olan insanlara en iyi şekilde nasıl yardım edebili-riz diye bizi öğretmektedir.

Psikoloji, sağlıklı insanın ruhu hasta insanın ruhundan çok daha farklı olduğunu öğretmektedir. Hasta insanların ruh sağlığı, beden rahat-sızlığının türü ve ağırlığı, hastanın yaşı, en yakınlarının etkisi ve sağlık ça-lışanlarının davranışına bağlıdır. Hastalığın neticesi hastanın ruh durumu ve onun davranışlarına bağlı olduğu defalarca kanıtlanmıştır.

Sağlık çalışanı kendi işi esnasında hastanın bir çok sorunuyla kar-şılaşmaktadır, şöyleki psikolojiyle alakalı bilgisi bu doğrultuda kendisine yardımcı olmaktadır. Bu bilgiler iyi bir sağlık çalışanın kişiliğini zenginleş-tirmektedir, çünkü sadece yardım etme isteğinin mevcut olması yetmez, bunun nasıl yapılabileceğinin de bilmek gereklidir.

RUH VE BİLİNÇ KAVRAMI

Ruh, canlı maddenin belirli gelişme aşamasında meydana gelen yüksek organize maddenin özelliğidir. Hem insan hem de hayvanın ruha sahip oldukları düşünülmektedir. Ruh hayvanlarda basit (sıradan) olduğu ve organizmanın sinir sisteminin gelişimciliğine göre farklı olduğu dü-şünülmektedir. Hayvanlarda sevinç, üzüntü gibi duygular, hatırlama ve düşünme yeteneğinin mevcudiyeti ruhun var olduğunu gösterir, ancak onların davranışları sadece biyolojik gereksinimlerden dikte edilmektedir. İnsan en yüksek ruh şekline sahiptir ve buna bilinç denilir. Bilinç sade-ce insanda vardır. Bilinç kavramını açıklamaya çaba harcayan çok sayıda tanımlar mevcuttur. En yaygın olan tanım da şudur: bilinç konkre-somut olarak psikolojik belirtilerin toplamıdır, bunun sayesinde insan kendi kimliğini bilir, zamana oryantasyonu vardır. İnsan bilinç yardımıyla kendi kişiliği, yaşadığı ortamın gerçeğini anlamakta, kendi davranışlarını buna göre yönlendirip ayarlayabilmektedir. Demek ki insan düşünmekte, algı-lamakta, dikkat etmekte, aklında tutmakta, yani tüm oluşumların altyapı-sı bilinç üzerinde kurulmaktadır. Hastanın bilinçli olup olmadığını tespit etmek istiyorsak, mantıklı olarak: Adınız nedir, nerede bulunuyorsunuz, bugünkü tarihi biliyor musunuz, gibi sorular sormalıyız.


PSİKOLOJİ VE DİĞER BİLİM DALLARI

Bilimler sisteminde psikolojiyi hem fen hem de toplumsal bilim-ler arasına sıralamkatayız. Fen bilimi olarak psikoloji insanı doğadaki en mükemmel varlık olarak incelemektedir. Aynı zamanda, insan toplumsal hayatını başka insanlarla paylaştığından dolayı toplumsal bilim olarak da sayılmaktadır.

Fen bilimi olarak: anatomi, fizyoloji, biyoloji ve diğer bilim dallarıy-la, toplumsal bilim olarak da, sosyoloji, etnografya, felsefe, antropoloji ve diğer bilim dallarıyla yakın ilintidedir.

İnsanda ruh ve beden çok derin temas içindedir ve biri birlerini et-kilemektedirler. Aşağıdaki veriler ise bu savları doğrulamaktadır:

◆ Merkezi Sinir Sisteminde (MSSde) meydana gelen organik hasar-lar, ruhsal süreçleri zedelemektedir (ör: düşünme, hatırlama, algılama vb.);

◆ Belirli ruh süreçleri, beyinin belirli merkezleriyle bağlıdır;◆ Ruh hayatının gelişimi Merkezi Sinir Sisteminin gelişimi ile çok

yakın bağlantıdadır;◆ Güçlü duygu ve yaşantılar bedende değişikliklerin meydana gel-

mesine neden olmaktadır.

SAĞLIK ÇALIŞANI İÇİN ÖNEMLİ OLAN PSİKOLOJİ DALLARI

Psikolojide teorik ve praktik olmak üzere birkaç bilim dalı mevcut-tur. Sağlık alanında çalışanlar şunlara bağlıdır:

1) Tıbbi Psikolojisini, profilini göz önüne almaksızın, her sağlık ça-lışan bilmelidir.

Tıbbi Psikolojisinin başlıca ödevleri şunlardır:◆ Hastanın hastalık karşısındaki tutumu, sağlık çalışanın hastalık

karşısındaki tutumu;◆ Hasta-sağlık çalışanı (ve aksi) hattında beliren psikolojik belirtiler;◆ Psikosomatik tepkiler (nedenin ruh planında bulunduğu oysa ne-

ticenin bedene yansıttığı psikosomatik hastalıklar (örneğin; mide ülseri);◆ Somatopsikolojik tepkiler (nedenler beden kaynaklıdır, netice ise

insan psikolojisine yansımaktadır, örnek: kanser korkusu);◆ Hastanın ortam ile etkileşimi.Psikolojinin bu dalı genel psikoloji ve kişilik psikolojisinin bilinme-

sine dayanmaktadır.

12 Psİkolojİ

2) Psikopatoloji - Genel olarak semptom (belirti) veya sendrom olarak kümeleşen ruhsal bozuklukların psikopatolojik özelliklerini ince-leyen bilim dalıdır. Semptom ve sendromlar ağırlıklı olarak zihinsel bo-zukluklardan meydana çıkmaktadır ve düzensiz psikolojik belirtilerden kaynaklanmaktadır.

3) Zihinsel hijyen - oldukça geniş çapta ve değişik şekillerde uygu-lanmaktadır: medyalar aracılığıyla yayımlanan yayın ve klibler, okullarda düzenlenen dersler (sigara, alkol, uyuşturucu önleme kampanyaları), aha-linin zihinsel sağlığını korumakla yükümlü özel enstitüler yardımıyla da uygulanmaktadır.

Zihinsel Hijyen görevleri şunlardır:◆ Birincil (önleme anlamında); ahalinin zihinsel sağlığını korumak

ve ilerletmek doğrultusunda değişik önlemlerin alınması demektir;◆ İkincil- ruh hastalarının erken tespit edilip tedavi edilmesi.◆ Üçüncül- tedavi edilen ruh hastalarının rehabilitasyonu ve toplu-

ma yeniden kazandırılmaları.4) Klinik Psikolojisi - ruh hastalarının tanı ve tedavi anlamında in-

celenmesi ve araştırılmasıyla uğraşan Psikoloji dalıdır. Bu bilim dalı psiki-yatrik enstitülerinde giderek daha geniş yer alan yeni tarihli psikoloji bilim dalıdır.

Alıştırma soruları (EVET ya da HAYIR ile cevap verilecek)1. Bazı insanlar başkalarının düşüncelerini tanıyabilirler.2. Yüksek alın yüksek zekâ işaretidir.3. Sadece insanlarda düşünme yeteneği vardır, hayvanlarda yoktur.4. İnsanın davranışı sadece terbiyenin neticesidir.5. Çocuk iyiyi kötüden ayırt edebilme yeteneğiyle doğmaktadır.6. Çabuk öğrenen, çabuk unutur.7. Ceza, çocuğun iyi davranmasını öğretecek en iyi yöntemdir.8. Şişman insanlar iyi niyetlidir.9. Tüm hastalarda doktor korkusu vardır.10. Aşırı okumak, zihinsel hastalığa neden olabilir.11. Daha yaşlı hastalarla, genç hastalara kıyasen daha zor işbirliği yapılır.12. İnsanlarda ruh vardır, hayvanlarda yoktur.

Doğru cevaplar son sayfada bulunur.


İNSANIN PSİKOLOJİK HAYATININ ORGANİK ESASLARI

SİNİR SİSTEMİ: BÖLÜMLERİ VE ÖNEMİ

Günlük hayatımızda hareket ediyoruz, yazıyoruz...Sol ayağınızın sağ ayaktan önce ya da sonra ileriye doğru adım atması gerektiğini nereden biliniyor, diye soru sorduğunuz oldu mu? Hangi yiyeceği hemen yutabi-liriz, hangisini çiğnememiz gerekiyor, nereden biliyoruz? Yazılı yaparken elimiz hangi harfi yazmalı, belli bir matematik denklemini çözerken hangi formulu kullanmalıyız? Bunları nasıl biliyoruz?

Bedenimizin organları ve sistemleri hepsi kendi başına değil, tam bir bütün olarak işlemektedirler. Onları sinir sistemi koordine etmektedir. Ancak bu sinir sisteminin sayısı çok fonksiyonlarından biri olarak sayılır: onun yardımıyla dışarıdan gelen uyarıları (göz, kulak, burun, dil, derinin aldığı uyarıları) incelemekteyiz. Örneğin biz elleyeceğimiz bir sobanın sı-cak ya da soğuk olduğunu, diş ya da ayağımızın ağırıp ağırmadığını bile-meyiz. Ancak soba sıcak ise çok hızlı bir şekilde (refl eks) elimizi sobadan çekeceğiz ve zarar görmemesi ve ağrı duymasından korumuş olacağız. Demek oluyor ki refl eksler de sinir sisteminin bir parçasıdır. Düşünmek, hatırlamak, öğrenmek ve diğer yüksek sinir fonksiyonları, aynı öyle sinir sisteminin yardımıyla icra olmaktadır. Buna göre, sinir sistemini fonksi-yonları gayet bileşiktir.

Sinir hücresi yani nöron, sinir sisteminin temel inşaat malzemesi-dir. Nöron üç esas bölümden oluşmuştur:

1. Hücre gövdesi değişik şekil ve büyüklükte olabilir, özellikle büyük beyin zarını oluşturan hücrelerde göze çarpmaktadır.

2. Sayısı daha çok olan kısa uzatmalar veya dendritler. Sinir dür-tülerini periferiden hücre gövdesine taşımak ve beyinin bir bölgesindeki daha çok nöron arasında iletişim kurmak onların başlıca görevidir.

3. Uzun uzatma veya nevritler (akson) sadece bir adet bulunur. Onun uzunluğu farklıdır ve 1 metreyi aşabilir. Aksonun görevi dürtüyü nöron gövdesinden periferiye (etrafa) taşımaktır. Bu şekilde dürtü akson üzerinden efektör organlara doğru gitmektedir (dürtüleri icra eden organ-lar). Akson başka bir sinir hücresinin dendritleriyle de bağlanıp, dürtünün daha ileriye taşınmalarını sağlayabilir (Resim 2).

14 Psİkolojİ

Nöron yanısıra sinir hücresinin oluşumuna destek hücreleri de işti-rak etmektedirler ve bu hücreler nöronlara gıda ve destek temin etmekte-dirler.

Sinir hücreleri, sinir dokusunu oluşturur. Sinir dokusu sinir sistemi-ni oluşturur. Sinir sistemi birkaç kısımdan meydana gelmiştir:

Merkezi sinir sistemi:Beyin, kafatasında bulunur. Birkaç kısımdan oluşmuştur: Büyük be-

yin, beyincik, dienesefelen (talamus, hipotalamus), küçük beyin ve omu-rilik.

- Omurilik, omur sütununun merkezi kanalında bulunur.- Çevresel sinir sistemi, sinirlerden müteşekkildir. Sinirler merkezi

sinir sisteminde üretilen dürtüleri çevreye taşır.- Kafatası sinrileri, on iki çift olmak üzere, kafatasından çıkmakta-

dır- Spinal (omurilik) sinirleri, omurilikten çıkan sinirlerdir.Görev itibariyle sinir sistemi şu sistemlere ayrılır: Lokomotor (gönüllü) sinir sistemi kas ve kemik hareketlerini yö-

neten (yürümek, yüzmek, yazmak vb.) sinir sistemidir.

Resim 2. Sinir hücresi

Sinir impulsu

Sinir impulsu

Dendrit

Sitoplazma

Nevrit

Çekirdek


Otonom (vegetatif) sinir sistemi, kalp, akciğerler, mide, bağırsak-lar ve diğer iç organların çalışmasını yöneten sinir sistemidir. Bu organla-rın çalışması otonomdur yani bizim isteğimize göre değil bağımsız olarak çalışırlar. Otonom sinir sistemi iki kısımdan oluşmuştur:

-Sempatik sinir sistemi (simpatikus)-Parasempatik sinir sistemi (parasimpatikus)Bu iki kısımın görevleri karşıttır, örneğin simpatikus kalbin işleme-

sini hızlatırken, parasimpatikus yavaşlatmaktadır.

OMURİLİK (MEDULLA SPİNALIS), REFLEKS YAYI, REFLEKSLER

Omurilik (medulla spinalis), omur kanalında bulunur. Bu şekilde hareket esnasında meydana gelen sarsıntılardan ve hasarlardan omur su-tununu oluşturan omur kabuklarıyla muhafaza edilmiştir. Mening olarak adlandırılan beyin zarları ve zar ile omurilik arasında bulunan beyin omu-rilik sıvısı (likvor) omuriliğini ek olarak korumaktadır. Dışarıdan bakıl-dığında ipliksel dokuyla sonuçlanan 50 santimetre uzunluğunda olan bir şerite benzemektedir. Yan kesitte omurilik iki kısımdan oluştuğu görül-mektedir:

-Ak madde merkezi ve periferik nöronların aksonları yani omurili-ğin sinir yollarından oluşmuştur.

-Gri madde, omuriliğin merkezinde bulunur. Kanatları açık kelebek şeklindedir. Burada belirli sinirler çıkar:

-Ön boynuz, periferik motor nöronlarının yerleşik olan ve motor sinirleri yükselten bölgedir. Bu sinirler üzerinden taşınan dür-tüler refl eksli kas hareketleri üretmektedir.

-Orta boynuz, vegetatif sinir sistemi bünyesine giren ve vegetatif sinirlerin yükseldiği bölümdür.

Gri madde

Res. 3 Omurilik bünyesi

Beyaz madde

16 Psİkolojİ

-Arka boynuz, senzitif sinirler veren bölümdür. Bu sinirler üzerin-den dürtüler periferik bölgeden (çeşitli algılayıcıların bulunduğu bölge) merkeze doğru, yani omuriliğe doğru hareket etmektedirler (Res. 3).

Omurilikten omur sinirleri çıkmaktadır. Bu sinirlerde senzitif, mo-tor bazılarında ise vegetatif sinirler vardır.

Omuriliği aktivitesi en iyi şekilde refl ekslerin üzerinden görülür. Refl eksler organizmanın çeşitli dürtülere (iç ve dış) verdiği tepkisidir. Bu tepkiler bizim isteğimiz dışında meydana gelir bunun için onlara şartsız refl eks deriz. Gözümüz güçlü bir ışık kaynağı karşısında küçülür, küçü-len bebek gözün içine giren ışık mikdarını azaltır, bu refl eks bir tepkidir. Ansızın utanmak veya kızmak neticesinde beliren yüz kızarması da refl eks tepkidir. Sıcak ya da keskin bir cismi ellediğimiz zaman elin hızla geri çe-kilmesi olayını da refl eks ile açıklayabiliriz.

BÜYÜK BEYİN KAFATASI

Büyük beyin kafatası adlandırılan kemik kapsulü içinde bulunmak-tadır. Kafatası yanı sıra, büyük beyini üç zar ve likvor adındaki beyin sıvısı dış hasarlardan korumaktadır.

Res.4 Beyin (kafatası) Omuriliği

Komisura

Frontal küre

Hipotalamus

Hipofiz

Beyin sapı

Gri madde

Ak madde

Mezensefelen

Küçük beyin

Omurilik


Beyin sinir sisteminin en önemli kısmıdır. Beynin en önemli kısım-ları: arka beyin, orta beyin ve ön beyin.

Arka beyini omurilik soğanı (medulla oblongata) ve beyincik (cere bellum) oluşturur. Omurilik soğanında solunum ve kalp çalışmasını dü-zenleyen merkezler bulunmaktadır. Beyincik denge sağlama, hareketle-rin uyumlaştırılması ve kasların kasılma derecesini sağlayan merkezidir. Örneğin beyinciği alınan hayvanlar denge sağlayacak durumda değiller-dir, kasları ise gevşemekte ve elastikliğini yitirmektedir.

Orta beyinde sinir sistemi ve organizmanın bütünlükte çalışma-sını sağlayan önemli çekirdekler bulunmaktadır. Burada oldukça önemli olan retiküler formasyon da bulunmaktadır. Bu formasyon kasları aktive etmekte, otomatikleşen hareketleri kontrol etmekte, beyin kabuğu aktivi-telerini etkilemektedir. Orta beyinde retiküler formasyonun bir kısmında hasar meydana geldiği halde, bütün beyinin aktivitesi felç olmakta, insan duyulara tepki vermemkte ve derin bir uykuya girmektedir.

Günümüzde, insanın uyanıklığı ve aktivitesi büyük ölçüde retiküler formasyonun aktivitesine bağlı olduğu bilinmektedir.

Beynin en önemli kısmı ön beyindir. İki bölümden oluşmuştur: Ara beyin ve büyük beyin. Arabeyin talamus ve hipotalamustan oluşmaktadır. Talamus aff erent sinirlerin toplandığı ve sinir dürtülerinin beyin kabuğu-na veya efektör merkezlere doğru yöneldikleri yerdir. Hipotalamus sindi-rim sistemde sayısı çok reaksiyonu kontrol eden merkezdir ve duygusal tepkilerde çok önemli rol oynamaktadır. Bu beyin duygusal davranışlar için karakteristik olan beden fonksiyonları bağlayıp uyumlaştırmaktadır (Res.4).

Gri madde ve Ak maddeden oluşmuştur.Gri madde beynin yüzeyinde bulunmaktadır. Büyük beynin de-

rinliklerinde (ak maddede) gri madde kısımları öyle denilen subtropikal gangliyeler oluşturur. Büyük beyin kabuğu kırışıktır, öyleki büyük beyin yüzeyinde çok sayıda girintili ve çıkıntılı kırışıklar vardır. Beyin kabuğun-da değişik görevleri olan birkaç bölüm vardır:

-Motor korteks, istekle yapılan tüm hareketlerin devindiği beyin kısmıdır.

-Duyu alanı, perifer reseptörlerden gelen tüm dürtülerin yetiştiği ve işleme alındığı, beyin kısmıdır. Beyinin bu kısmı sayesinde biz neye do-

18 Psİkolojİ

kunduğumuzu (odun ya da demir) veya elimizin ne ile ıslandığını (deniz suyu ya da güneş yağından mı) anlayabilmekteyiz.

-Asosyatif bölge, duyu organları: göz, kulak, burun, dil, uyarılarını alan kısımdır. Beyin kabuğunda yerleşen buna benzer birkaç bölge mev-cuttur: görme kısmı beyinin arka lobunda, işitme kısmı temporal kısımda bulunur.

Beyin kabuğunda veya ön lobta düşünme, entelektüel düşünce, konuşma ve benzeri merkezler bulunmaktadır. Bu aktivitelerden bazıları beyin merkezleri olarak adlandırılan beyin kabuğu belli yerlerinde mey-dana gelmektedir, bu şekilde konuşma merkezinin beyin ön sol tarafında bulunduğunu bilmekteyiz.

Ak madde gri maddenin altında bulunmaktadır. Bu madde kabuk-tan periferiye ve aksi yöne giden sayısı çok sinir hatları oluşturmaktadır. Buraya enformasyonları taşıyan asosyatif hatlar da dahildir.

Robert Ornstein tarafından yapılan araştırmalar, beyin sol yarı-sı (hemisfer) genelde zihinsel aktivitelerden (matematik, diller, mantık, analiz, yazma), beyin sağ yarısı ise (hemisfer) el hünerleri ve alanda or-yantasyondan (sanat, müzik, renklerin algılanması, alan, hayal) sorumlu olduğunu göstermiştir. İnsan doğal ortama daha iyi adapte olabilmesi için şartlı ve şartsız refl ekslerle tepki göstermektedir. Şartsız refl eksler omuri-lik yardımıyla gerçekleşmektedir. İnsan beyninde şartsız refl eks üretme yeteneği özellikle gelişmiştir. Bu yetenek sayesinde insan evrime ayak uy-durmaya başarmıştır, ancak bu yeteneğin, sadece insan için karakteristik olan yüksek sinir fonksiyonlarının gelişiminde yardımcı olduğu düşünül-mektedir.

VEGETATİF SİNİR SİSTEMİ: FONKSİYONLAR

İç organların çalışması irademizin etkisi dışında gerçekleşmektedir. Biz mideye giren gıdaların daha hızlı hazmedilmesine veya kan basıncının artmasına etki edemeyiz. Bunu iç organların çalışmasını kontrol eden ve-getatif (otonom) sinir sistemi kontrol etmektedir.

Vegetatif sinir sistemi ikiye ayrılır: Sempatik sinir sistenmi, ağırlıklı olarak iç organların çalışmasını

kontrol eder, örneğin kalbin çalışması hızlanır akciğerlere daha büyük mikdarda oksijenin nefes etmesini sağlamak amacıyla solunum yolları ge-


nişlemektedir. Bu sinirler omuriliğinin iki tarafında bulunan ve düğüm-lerden oluşan iki düzine şeklindedir. Bu düğümlere gangliyon denilir ve omurilik ile yakın alakadadır. Gangliyonlardan belirli organlara giden si-nirler çıkmaktadır.

Parasempatik sinir sistemi, sempatik sinir sistemine karşıt olarak işler. Örneğin solunum ve kalp atışlarını yavaşlatır. Sinir sisteminin bu bö-lümündeki sinir lifl eri kafatasında başlayan ve mideye kadar uzayan onun-cu kafatası sinirinden çıka gelmektedirler.

Sempatik ve parasempatik lifl er organlar etrafında pleksus olarak adlandırılan düğümler oluşturmaktadırlar. Bu pleksusların şiddetli ve beklenmedik olarak tahriş edilmesi bu organların geçici bir süre devre dı-şında kalmalarına neden olabilir. Futbol ya da boks maçlarında, karın ya da göğüs bölgesine alınan şiddetli darbe sonucu bilincin nasıl kaybedildiği ve sporcunun nasıl düştüğünü görmüşsünüzdür, elbette. Bu tür darbeler, genelde bilincin geçici bir süre kaybolmasına neden olduğuna karşın, çok tehlikeli olabilirler ve ölüme neden olur.

Korku, öfk e, üzüntü, sevinç gibisinden şiddetli duygulardan sonra meydana gelen hasarların ortak adı psikolojik strestir. Duyguların orga-nizmaya olan etkisi daha eski zamanlardan bilinmekteymiş, (sıkletten saf-ra kesem patladı, korkudan kalbim durdu). Duyguların merkezi beyindir. Anında belirebilecek şiddetli duygular, sinir sisteminde (sevinçten aklını oynattı) ve diğer organlarda da hasar yaratabilir.

İÇ SALGI BEZLERİ

İç salgı bezleri Hormon olarak adlandırdığımız özel maddeler salgı-lamaktadırlar. Hormonlar küçük miktarlarda spesifik hücrelere etki eden ve spesifik neticelere yol açan özel maddelerdir. Diğer sözlerle her hormo-nun etkilediği hücre grupları mevcuttur. Her hormonun etkilemekte oldu-ğu “kendi hücresi” veya öyle denilen “hedef hücresi” vardır. Hormon etkisi altına aldığı hücreyi nasıl tanıyor? Her hedef hücrede hormonun bağlandı-ğı hücre zarında özel yerler vardır. Bu yer reseptör olarak adlandırılır. Her reseptör kendi hormonu için meydana getirilmiştir. Reseptör herhangi bir nedenle imha edildiyse, hedef hücre ve hormon biri birini tanıyamaz olur-lar ve hormonun etkisi gerçekleşmez. Bezler kendi hormonlarını doğru-dan kana salgılar ve bundan dolayı onlara iç salgı bezleri denir.

20 Psİkolojİ

İç salgı bezleri şunlardır: Hipofiz, ti-roid, paratiroid bez-leri, timus, pankreas, böbrek üstü bezleri, üreme bezleri (kadın-larda yumurtalıklar, erkeklerde testis). (Resim 5.)

Hipofiz, beyin bazında, Türk eyeri olarak adlandırılan ke-mik aralığında bulun-maktadır. Nohut tanesi şeklinde ve büyüklü-ğündedir. Hipotalamus olarak adlandırılan bir şeritle beyin ile bağlıdır. Lob adını taşıyan üç bö-lümden oluşur: Ön lob, orta lob (bağlayıcı) ve arka lob. Hipofizin tüm bu kısımları kendi hor-monlarını salgılar.

Ön lob şu hormonları salgılar:- CTH (somatotrop hormon) büyüme hormonu;- TCH (Tireostimülasyon hormonu) tiroid bezinin çalışmasını sti-

müle eder;- ACTH (adrenokortokotropen hormonu) böbrek üstü bezlere etki

eder;- Prolaktin süt bezlerine etki eder ve süt üretimini stimüle eder;- LH (lütein hormonu) yumurtalıkları yumurta hücreleri üremesini

stimüle eder. İCSH (interstitial cell stimulation hormone) erkeklerde sper-matozoid üretimini stimüle eder.

Resim 5. İç salgı bezleri

Hipofiz

Tiroid bezi

Böbrek üstü bezleri

Pankreas

Yumurtalıklar

Testisler


b. Orta lob MSH (melanostimülasyon hormonu) salgılar ve siyah pigment yani melanin (melanositler) üreten hücreleri stimüle eder;

c. Arka lob şu hormonları salgılar:-ADH (Antidiüretik hormonu), böbreklerden suyun kana yeniden

emilmesini sağlamaktadır. Bu şekilde salgılanan sidik mikdarı azalmakta-dır.

-Oksitosin, hamile döl yatağının kaslarını kısan hormondur. Aynı öyle doğumdan sonra annenin süt salgılamasını da etkilemektedir.

Hipofiz fonksiyonunda en sık görülen zedelenme, nanizim yani cüce boylu büyümedir. Bu büyüme hormonunun daha az salgılanması ne-ticesidir. Bunlar genelde kısa boylu oysa uygun bedensel ve ruhsal gelişimi olan kişilerdir. Bu hormonun ergenlik çağından önce daha büyük miktar-da salgılanması, gigantizme (aşırı derecede büyüme) neden olmaktadır. Bu kişiler, büyüme dönemi sona ermeden önce iki metreden yüksek olur-lar. Büyüme hormonu ergenlik döneminden sonra, yani büyüme bittikten sonra daha büyük miktarda salgılanırsa, akromegali (akros-vücudun pe-riferik kısmı, megalos- büyük) belirir, periferik yumuşak kısımlar (sakal, dil, avuçlar, tabanlar vb.) veya iç organlar (mesela karaciğer büyümesi, da-lak büyümesi vb.) büyür.

Tiroid bezi tiroksin hormonunu salgılar. Tiroksin bazal metaboliz-mayı etkiler. Tiroksin salgılanması azaldığında miksedemot belirir, diğer sözlerle bu kişilerde psikofizik reaksiyonlar yavaşlar, yüz ve vücutta şişlikler belirir. Çocukların büyüme döneminde tiroksin hormonu salgılanmasın-da azalmanın belirmesi, bedensel ve ruhsal gelişimde duraksamanın belir-mesine neden olmaktadır. Tiroksinin normalin üstünde salgılanması sıra-sında, Bazedov hastalığı belirir. Hızlı kalp atışları, fırlak göz elmacıkları,el titremesi ve bedenin zayıfl aması bu hastalığın esas belirtileridir.

Pankreas iç ve dış salgı bezidir. İnsülin, bu bezin salgıladığı en önemli hormondur. İnsülin kandaki şeker seviyesini düşürmektedir. Glukagon, pankreasın salgıladığı ve kan şekerini artıran ikinci hormon-dur. Kanda azalan insülin seviyesi, şeker hastalığnın (diyabet) baş neden-lerinden biridir.

22 Psİkolojİ

Böbrek üstü bezler böbreklerin üst tarafında bulunan ve üçgen şap-kaya benzeyen çift bezdir. Öz (medula) ve kabuktan (korteks) ibarettir.

-Özün salgıladığı en önemli hormon adrenalindir. Bu hormon, in-san organizmasındaki tüm sistemlere çok katlı etkide bulunmaktadır. En çok kan dolaşımı sistemini etkiler: kalbin daha hızlı çalışmasını sağlar, kan damarlarını gerer (vazokontraksiyon) tansiyonu yükseltir. Güçlü duygula-rın belirmesi durumunda adrenalin salgılanması artar;

-Kabuk (korteks) birkaç hormon grubu üretir, ancak aldosteron, kortizol, androgen ve estrogenler en önemlileridir.

Üreme bezleri (kadınlarda yumurtalık, erkeklerde testis) cinsel hormonları salgılarlar.

-Erkeklerde testisler testosteron hormonunu salgılar. Bu hormon erkek cinsel özelliklerinin gelişimine (penis, skrotum, sakal, bıyık, kılların büyümesi, sesin derinleşmesi, spermatozoidlerin üretilmesi, iskelet ve kas-ların gelişimi, büyüme) yardımcı olur.

-Kadınlarda yumurtalıklar östrojen ve progesteron hormonlarını salgılar. Östrojen kadınlarda adet ve kadın özelliklerinin belirmesini (me-melerin büyümesi, pelvis etrafında yağ birikimi, cinsel organların etra-fında kılların büyümesi) düzenlemektedir. Progesteron östrojenle birlikte kadınlarda cinsel özelliklerinin oluşmasını etkiler. Ancak kadın bedeninin hamilelik için hazırlanması ve hamilelik esnasındaki salgıları bakımından çok büyük önem taşımaktadır.

BEYİN VE RUH

Beyin psikolojik süreçlerin merkezi olduğu, çok eski zamanlardan bilinmektedir. Bu konuyla meşgul olan müellifl erin ekseriyeti, subkortikal çekirdeklerden biri olan Amigdala, duyguların ifade edilmesiyle ilgili en önemli merkezlerden biri olduğu konusudna görüş birliğine varmışlardır. Örneğin bu merkezleri imha edilen hayvanlar, daha önce korku duydukları durumlarda artık korku ifade etmemişlerdir. Bu çekirdeğin elektrik ya da enjeksiyon ile stimüle edilmesi tamamen ters neticeli sonuç vermektedir: hayvanlarda korku ve panik duygusunun belirmesine neden olmaktadır. Bu çekirdeğin daha uzun süreli stimülasyonu stres ile alakalı hastalıkla-


rın belirmesine (ör. Mide ülseri) neden olmaktadır. Bu gözlemler, amigdal çekirdekte yapılan stimülasyonlara verilen otonom ve hormon tepkileri, uzun süreli stresin zararlı neticelerinin belirmesi bakımından sorumlu ol-dukları sonucuna yöneltmektedir.

İnsanlar üzerine yapılan araştırmalar, benzer netice vermiştir: has-talarda beynin değişik bölgelerinin stimülasyonu (uyarılması) otonom sinir sisteminde tepkiler yaratmıştır, bu tepkilerin çoğu korku şeklinde-dir ancak sadece amigdalanın uyarılması sırasında gerçek korku duyul-duğu tespit edilmiştir. Amigdala lezyonları duygusal tepkileri azaltmıştır. Orbitofrontal korteksin (alın bölgesindeki beyin kısmı) etkisi ilginçtir: hasta etrafında nelerin meydana geldiği ve nasıl planların yapıldığı enfor-masyonları (beyin frontal loblarının diğer kısımlarında) amigdalaya da yöneltilmektedir. Bu farklı duygusal ve fizyolojik tepkilerin belirmesine neden olabilir. Edebiyatımızda yer alan Phineas Geadges örneği (Damasio, 1994) en ilginçlerinden biri sayılmaktadır: Başı tesadüfen darbe alan ve orbitofrontal korteksi daha büyük kısmı hasar gören Geadges, o zamana kadar işgüzar, ciddi ve girişimci bir kişiden, çocuksu, kendisi ve başkaları karşısında sorumsuz biri olmuştur. Planlı işlemler yapma ve gerçekleştir-me yeteneğini kaybetmiş. Sinir sisteminde organik temeli olan başka bir ruhsal fenomen ataktır.

Uyarıldıkları halde atak (saldırganlık) kışkırtan beyin merkezleri var mıdır? Beyinde saldırganlık merkezi mevcut mudur? Böyle bir merkez mevcut ise, bunu ne yöneltiyor ve ne kontrol ediyor? Saldırganlıkta hor-monların rolü nedir?

Çok sayıda müellifin araştırmaları, beyinde saldırganlık çeşitlerinin gelişimi için sorumlu olan merkezlerin var olduğu sonucuna varmamı-za sebebiyet vermektedir. Sayısı çok araştırma, kendiliğinden saldırgan olmayan bazı hayvanlar bile, beyinlerinin belirli bölgeleri uyarıldığında saldırgan olduklarını göstermektedir. Durum böyleyse belirli saldırganlık türlerini beyinin hangi bölümleri kontrol etmektedirler? Saldırganlı hipo-talamusun uyarılmasıyla en kolay kışkırtılabilir. Bu arada hipotalamus fa-aliyeti neticeleri orta beyine de yayılmaktadır.

Hormonların saldırganlığa etkileri nedir?Türlerin ekseriyetinde testosteron ve saldırganlık arasındaki ilinti

çoktandır gözlemlenmiştir. Erkekler daha saldırgandır. Kısırlaştırma uy-gulandığında, saldırganlık kısıtlanır. Edvard bu konuda yaptığı deneyle-

24 Psİkolojİ

rinde, saldırgan davranışlardan sorumlu olan nöron devreleri dişilerde de testosteronun verilmesiyle sabitleşebileceğini keşfetmiştir.

Cinsel saldırganlık da aynı öyle testosteron seviyesiyle alakalıdır. Bazı ülkelerde, cinsel taciz suçu dolayısıyla birkaç kere yargılanan erkek-lerin kısırlaştırılması veya karşı androgen etkisi olan ilaçların kullanılması tavsiye edilmektedir. Başka bir araştırmada, kısırlaştırılmış bir hastaya tes-tosteron iğnesi yapılarak, yeniden saldırgan davrandığı tespit edilmiştir.

Saldırgan davranışla ilgili araştırmalara konu olan başka bir hor-mon ACTHdİr. Bilim adamlarından oluşan bir grup, çeşitli deneylerle, ACTHnİn kendiliğinden karşı saldırgan etkisi olduğu ve bu tür saldırgan-lığın belirmesi için testosteron hormonunun mevcut olması gerektiği so-nucuna vardılar. ACTH ve glikokortikoidlerin seviyesini göz önüne alma-dan, testosteron olmadığı halde saldırganlık belirmez.

HORMON BOZUKLUKLARINDA MEYDANA GELEN RUH DEĞİŞİKLİKLERİ

Tüm hormon bozuklukları er ya da geç, hasarın doğası ve büyüklü-ğüne bağlı olarak, sinir-ruh değişikliklerine sebebiyet vermektedir. Birkaç hormon salgılayan ve diğer endokrin bezlere uyarıcı etkisi olan ve kandaki hormon seviyesini düzenleyen hipofizin önemi ve rolünu göz önüne ala-rak, bu bezin hastalanması sırasında meydana gelen psikolojik değişik-likler çok sık görülmektedir. Bu değişiklikler hormonların aşırı derecede, daha az ölçüde veya yetersiz miktarda salgılanması neticesindeN meydana gelir. Psikolojik değişiklikler hastalık veya bedensel eksiklikler (kısa boy, uzun boy, ikincil cinsel belirtilerinin kaybedilmesi, vb.) neticesidir.

Psikolojik değişiklikler, karakterde değişmenin meydana gelmesi, sinir, edilgenlik, uykusuzluk, afektif dengesizlik (nedensiz ağlamadan, bü-yük öfk e ve kontrol dışı gülmeye kadar) olarak ifade edilmektedir. Bedenin görünümü dolayısıyla ya da endokrin bezlerinden salgılanan hormonların zehirli etkisi dolayısıyla psikoz şeklinde psikolojik değişikliklerin meyda-na gelmesi de olasıldır.

Yaralanma, kanama, iltihap veya tümör hasarı dolayısıyla hipofiz dokusu tamamen imha edildiği halde, poliendokrinolojik değişiklikler meydana gelir. Hasta kilo verir, kaslar zayıfl ar, cilt incelir, iç organlarda atrofi olur ve fonksiyonları azalır. Hastalar sıkça yırtılan ve kanayan ince


ve soluk renkli bir ciltle bürünen iskelete benzerler. Bu hastalık, hastalığı ilk olarak tarif eden Simondsa göre adlandırılmıştır. Şansına bu hastalık oldukça enderdir.

Soru ve ödevler:1. Sinir hücresi organizmadaki tüm diğer hücreler gibidir (evet ya da

hayır ile cevaplayınız).2. Cerebrum ve beyincik aynı şeydir (evet ya da hayır ile cevaplayı-

nız).3. Sağ ve sol yarımküre tamamen eşittir ve aralarında hiçbir fark

yoktur (evet ya da hayır ile cevaplayınız).4. Somatotrop hormonunu hangi bez salgılar?5. Çok korktuğumuz zaman ağzımızın kuruduğunu hissediyoruz.

Bu neden böyle oluyor diye düşününüz.6. Güçlü duyguların yaşanmasında rol oynayan sinir sistemi kısım-

ları ve hormonları sayınız!7. Saldırganlığa hangi hormonlar etki ediyor?

TEMEL PSİKOLOJİK BELİRTİLER

✓ DUYULAR VE ALGILAMA

✓ ÖĞRENME

✓ HAFIZA (BELLEK) VE UNUTMA

✓ DÜŞÜNME VE ZEKÂ

✓ DUYGULAR

✓ MOTİVASYON

✓ İLGİ VE TUTUMLAR

28 Psİkolojİ

Tüm iyi şeylerden bilgi en iyisidir: hiç kimse çalamaz, hiç kimse satın alamaz, çünkü bilgi yokedilemez.

Hitopadeşa

Bilmediği konusunda bilinçli olan en büyüktür.Lao Ce

Bilgi akılda tutmakla değil, sadece kendi düşünme yeteneğiy-le edinildiği zaman bilgidir.

Tolstoy

Bilim iki en güzel şeyi birleştiren hastalıktır: adalet ve güç.Paolo Mandegaza

Dostumuzu ancak kaybettikten sonra tanırızİtalyan Halk deyimi

Deha herkese benzer ama hiç kimse dehaya benzemezBalzak

Sevginin yaşı yoktur, o her zaman doğarPaskal

Seni sevdim ve seviyorum, eğer bu günah ise Allahıma yalvarırım günahlarımı hiçbir za-man aff etmesin.

Moşin İbn al Ansari

Kahvaltını kendin ye, öğlen yemeğini dostunla paylaş, akşam yemeğini düşmanına ver.

Çin atasözü


TEMEL PSİKOLOJİK BELİRTİLER

PSİKOLOJİK BELİRTİ KAVRAMI

İnsanın psikolojik hayatı oldukça zengindir ve sayısı çok psikolojik olaydan ibarettir: psikolojik süreçler (fonksiyonlar), psikolojik durum-lar ve psikolojik özellikler.

PSİKOLOJİK SÜREÇLER insanın ortam ile bağlantısını oluştur-maktadır. Onlar insanın ortamdan aldığı,entelektüel açıdan incelediği ve uygun cevap verdiği duyular ve bilgilerin etkisi altında, bireyin ontogene-tik gelişimi esnasında meydana gelmektedirler. Gerşekleştirdikleri görev gereğince şu gruplara ayrılırlar:

a. bilişsel (kognitif veya entelektüel): duyular, algılamalar, kavram-lar, öğrenme, hafıza, düşünme;

b. duygusal- duygular, ruh halleri ve diğer duygusal yaşantıları kap-samaktadır;

c. konatif- motivasyon ve irade aktivitelerini kapsar

PSİKOLOJİK(RUH) DURUMLAR- yorgunluk, ısınmak, dalgınlık, dikkat, rüya, uyumak vb. Ruh halleri psikolojik süreçlerin gerçekleşme şekli, süratı ve icraatını belirlemektedir. Örneğin, derste dikkat etmedim ve hiçbir şey aklıma tutamadım- demek bir psikolojik süreci olan hatırla-ma (psikolojik süreç) mümkün değilmiş, çünkü öğrenci dikkat (psikolojik durum) etmiyormuş. Ya da yorgundum ve öğrenemedim- demek yorgun-luk (psikolojik durum) dolayısıyla öğrenci öğrenememiş (psikolojik sü-reç).

PSİKOLOJİK ÖZELLİKLER- bireyin göreceli daimi özellikleridir: karakter, temperament (mizaç), ilgiler, tutumlar, yetenekler ve değerler.

Bu üç gurup insanın hayatında birlikte işlemektedirler ve kişilik olarak adlandırılan bir bütünsel organize edilmişlerdir. Bütün bu belirti-ler tüm insanlarda mevcuttur, ancak farklı şekilde organize edilmişlerdir, farklı kalite ve yoğunlukla işlemekteler ve bunun sonucu olarak da insan-lar arasındaki bireysel farklılıklar ortaya çıkmaktadır.

30 Psİkolojİ

DUYULAR VE ALGILAMALAR

DÜRTÜ (UYARMA) VE DUYU KAVRAMI

İnsan sürekli olarak dış ortamdan gelen sayısı çok uyarı ile karşı-laşmaktadır (renk, kokular, sesler, sıcaklık, soğuk vb.) bazan ise uyarılar insanın organizmasındaki değişiklikler sonucu da ortaya çıkmaktadır (ör. açlık, susamışlık, ağrı, tiksinti vb.) Uyarılar duyu organlarına etki eder, uyarıları alan organlar aff erent sinir yolları üzerinden merkezi sinir sis-temi uygun duyu merkezlerine taşır ve orada duygu olarak adlandırılan fizik-kimya eşdeğerine dönüştürmektedir. İnsan evriminde her duyu or-ganın belirli uyarı almaya uyumlaştığı bilinmektedir (örneğin göz sadece ışık, burun sadece koku almaktadır). Duyular cisimlerin bazı özelliğine aittir ve nesnel gerçeğin öznel yansımasını temsil etmektedir.

DUYU ÇEŞİTLERİ

Duyular uyarıların kökeni ve duyu organlarına göre ayrılır. Organizmanın dışında yerleşik olan duyu organları-eksteroseptörler tara-fınan alınan (göz, burun, dil, deri, kulak) ve iç interoseptörler (iç organlar, kaslar, kemik, bezlerde) yerleşmişlerdir. DIŞ DUYULAR

Görme duyuları- 390-800 milimikron uzunluğundaki ışık dalga-larının göze etki etmesi sonucunda meydana gelmektedir. Mor ötesi ve kızıl ötesi ışıkları kaydedemeyiz, çünkü bu sınırların dışındadırlar. Renk duyusu şöyle meydana gelir: cisim tüm ışık dalgalarını emer ya da bir kısmını yansıtır veya güneş spektrumunun tüm renklerini yansıtır. İnsan gözü yaklaşık 180 renk ve bu renklerin on binlerce nüansını ayırt edebilir. Geleceğin sağlık çalışanı için önemli olan şudur ki, ahalide sıkça rastlanan bazı renk körlüklerini tanımalıdır. Burada her şeyden evvel daltonizm (insan kırmızı ve yeşil rengı ayırt edemez) ve ahromatizım (insan etrafın-daki her şeyi siyah-beyaz-gri nüanslarda görmektedir. İlaçlar, test şiritleri ve diğer gereçler genelde renkli oldukları için, hastanın görme duyusunun nasıl olduğunu öğrenmeden yönerge vermemiz yanlış olur.

Dolayısız öğrenme alanında gözün %90 oranla iştirak ettiği tahmin edilmektedir.


-İşitme duyuları-16-20000 hertz gücündeki titreşimlerin kulağa etki etmesi sırasında meydana gelmektedir. İşitme duyusuyla sesler, hışır-tılar, değişik sesler ve kelimeler işitebilir, onların gücünü ayırt edebiliriz;

-Koku duyuları-kimyasal maddelerin koku algılayıcısına etki et-tiğinde meydana gelir. Doğada bulunan cisimlerin kendi kokularına sa-hiplerdir, öyleki cisimlerin sınıfl andırılmasından hareket ederek, kokular: çiçek, meyve, baharat ve benzeri kokulara ayrılır;

-Deri duyuları- derideki ağrı, sıcak, soğuk, katı, yumuşak vb. algı-layıcıları uyarıldığında meydana gelmektedir. Onlar insan için çok önem-lidirler ve organizmada koruyucu rol oynamaktadırlar, çünkü dıştan gelen zararlı etkiler hakkında haberdar etmektedirler.

-Tad duyuları-ağzımıza koyduğumuz maddelerin tükürük bezle-rinin etkisiyle çözümlenmesi sırasında meydana gelmektedir. İnsan çok sayıda temel tad ve tad kombinasyonları ayırt etmektedir. Tad duyuları insanın kalımı yani beslenmesi için çok önemlidir, neyi yiyebiliriz ve neyi yiyemeyiz diye bildirirler. İÇ DUYULAR

İç duyular- iç organlardan kaynaklandığını daha önce söylemiştik, iki tür mevcuttur:

-Organik duyular-organların durumu yani zedelenen homeostaz hakkında bizi uyarır (açlık, susamışlık, ağrı, tiksinti)

-Hareket ve denge duyuları- farklı aktiviteler sırasında bedenimi-zin hareketleri ve pozisyonu hakkında bilgilendirir. Bu duyular sayesinde insan kısa zamanda çok sayıda motor aktivitesini öğrenebilmektedir.

ALGILAMALAR

ALGILAMA KAVRAMI

Duyular konusunda cisimlerin belirli özellikleri hakkında bizi bilgi-lendirdiklerini söyledik, algılamalar ise bizi cisimlerle bütünsel olarak tanıştırmaktadırlar. Algılamalar entellektüel (kognitif) psikolojik süreç-ler grubuna ait olan psikolojik süreçlerdir.

Algılamalar duyu temeli üzerine meydana gelirler, ancak onların basit toplamı değillerdir, çünkü duyular merkezi sinir sisteminde zihinsel

32 Psİkolojİ

olarak incelenmektedir ve insanın tecrübesiyle birlikte, doğrudan bilgilen-memizi (cisimin bütünsel olarak kaydedilmesini) sağlamaktadır.

İnsanın tecrübesi, kaydettiğimiz şey için doğru kavram yaratmamız esnasında algılamamızı sağlamaktadır. Örneğin insan büyük mesafeden ufak görünür, ancak biz cüce gördük demeyiz, çünkü tecrübemiz bizi tüm cisimlerin uzaktan küçük göründüğünü öğretir. Ormanda bulunuyorsak, motorlu testere ve araba sesini tecrübemiz sayesinde farkederiz.

Algılama sürecinde üç temel özellik vardır:-Algı seçimi- insanın duyularına aynı anda milyonlarca uyarı etki

etmektedir. İnsanın kendi dikkatini hangi uyarılara yönelteceğini kendisi seçmektedir. Seçimi genelde kendi özellikleri, izlenimleri, uyarıların kuv-veti ve diğer şeylere göre yapmaktadır. Örneğin kendi çocuğunun sağlığı için endişe duyan bir anne, tüm diğer ses ve hışırtıları önemsemeyerek, kendi çocuğunun nefes alışını dikkatle dinlemektedir.

-Algılamanın bütünselliği- cisim ve belirtiler daha çok öğeden oluşmaktadır, ancak algılamada onlar bir bütünü oluşturmaktadırlar. Örneğin ağaç: kök, gövde, dallar, yapraklar;

-Algılama sabitliği- cisim ve belirtiler devamlı olarak değiştikle-rine karşın, insan onları sabit olarak adlandırır. Ör. aşağıdan seyredilen yuvarlak masa elipsoid olarak görünür, ancak biz yuvarlak masa görüyo-rum deriz. Algılama sabitliği insanın ortamdaki kalımı açısında önemli bir koşuldur.

Algılamalara iki grupa ayırılan çok sayıda etkenin tesir ettiği bilinir:DİŞ ETKENLER-uyarıların yakınlık, benzerlik, simetri, süreklilik

ve diğer özelliklerine göre fiziki organizasyonunu kapsar.İÇ ETKENLER- bu faktörlerin algılama sürecine olan etkisinin bü-

yük önemi vardır:-Organizmanın fizyolojik durumu algıların seçimi ve algılama sü-

recinde büyük rol oynamaktadır. Örneğin aç insan gıda algılar, çöldeki susamış insan su ile dolu vahayı algılar. Sayısı çok hastalık senzomotor yeteneklerine etki ederek, algılamayı azaltır veya yanlış yönlendirir;

-Duyu organlarının fonksiyonu aynı öyle algılamaya etki eder. Yaşlı insanlarda görme, koku, işitme gibisinden duyu yeteneklerinin azalığı bi-linmektedir. Çeşitli hastalıklara kapılan insanlarda da duyu organlarının çalışmasında değişiklikler meydana gelmektedir;


-Tecrübe-bu etkeni daha önce önemli bir algılama etkeni olarak vurguladık. Daha önceki tecrübemizde olan cisim ve olayları, ilk kere kar-şılaştıklarımıza kıyasen daha hızlı ve daha iyi algılamaktayız;

-Beklentiler-uyarıların seçimi ve onların bütünü olarak organizas-yonuna etkide bulunur. Beklentiler, daha önceki tecrübeyle birlikte, in-sanların aynı şeyleri farklı algılamalarına katkı sunmaktadır. Beklentiler insanın ihtiyaçlarıyla sıkı temas içindedir;

-Dikkat-algılamalar sürecinde önemli bir etkendir. Bazı olaya ne kadara daha büyük dikkat gösteriyorsak, algılama da o kadar daha iyi olur. Kendi işine yeterince dikkat etmeyen insan çok sayıda hata yapabilir;

-Duygular-duyguların algılamalara etkisi iki yönlüdür. Korku öfk e gibi yoğun olumsuz duygular, bozuk algılamalara neden olmaktadır. Ilımlı yoğunluğu olan hoş duygular, daha düzgün algılama için elverişli bir etke-ni temsil eder;

-Sosyal etkenlerin etkisi-bu etken psikologlar Brüner ve Gudman örneğiyle en iyi şekilde sergilenmektedir. Onlar iki gruba ayrılan çocukla-ra (yoksul ve zengin çocuklar) metal para gösterip, saklamışlardır. Ondan sonra çocukların parayı çizmelerini istemişler. Yoksul çocuklar, zenginlere kıyasen, parayı olduğundan çok daha büyük çizmişler.

Kültür, alışkanlıklar ve gelenekler de algılama sürecini etkiler. İlaçlar (sedatif, trankilizer, hipnotikler), alkol ve uyuşturucular (kokain, LSD ve diğ.) büyük yorgunluk, ruh hastalıkları, merkezi sinir sisteminin zehirlenmesi, yüksek hararetli kimi enfektif hastalıklar ve diğer hastalıklar insanın algılamalarına etkide bulunabilir.

Sonunda şunu da belirtmeliyiz ki, her seferinde zihinsel süreçler ile takip edilen algılama sürecinde, insanın zekâsı da önemli rol oynamakta-dır.

ALGILAMA BOZUKLUKLARI

Algılamalar alanında üç çeşit bozukluğa rastlanır: agnosyonlar, ya-nılsama (illüzyonlar) ve varsanı (halüsinasyon).

1. AGNOSYONLARAgnosyonlar alınan duyu uyarılarının tanınması mümkün olmayan

algı bozukluğudur. Bu arada perifer senzörler ve aff erent ile eff erent sinir

34 Psİkolojİ

hatları muhafaza edilmiştir. Beyinde meydana gelen organik hasar neti-cesinde görme (optik), işitme (akustik) ve dokunma (taktil) agnosyonları belirir.

Beyin kabuğunun belli bölgelerinde hasarın meydana gelmesi, algı-lamada sorunlar yaratabilir, hasar ense bölgesindeyse görme algılamala-rında bozukluklar olur. Bu gibisinden algılama bozukluğu olan insanlarda öyle denilen görme agnosyonu olur: onlar görür yani görme hatlarında hasar yoktur, ancak ne gördüklerini anlamaz ve bilmezler. Onlar her gün-lük cisimleri (kaşık, çatal, çakmak) bakmakla tanıyamazlar, her birini do-kunmaları gereklidir.

Parietel korteks, özellikle arka bölümlerinde meydana gelen hasar-lar, alanın algılanmasında bozukluğa yol açar. Böyle bir hasar neticesinde hasta etrafındaki dünyanın yarısını algılamaz, yani etraf alanda gördükle-rini tek tarafl ı ihmal eder. Hasarlar genelde sağ ve arka parietel kortekste görülür, hasta sol tarafındaki realiteyi-gerçeyi (olay ve cisimleri) önemse-mez. Neticede hastalar sol tarafl arında olan cisimlere çarpışır, yüzlerinin sadece sağ tarafına makyaj yapar, tabakta bulunan yemeği sadece sağ ta-raft an yerler. Onlarda okuma problemi de belirebilir çünkü kelimelerin sol tarafını ihmal ederler.

2. YANILSAMA - İLLÜZYONLARGerçek bir dış uyaranın yanlış algılanmasıdır. Demek ki dış uyarının

eğri ya da yanlış algılanması söz konusudur. Dış uyarı oldukça güçlü etki-lerin (özellikle korku) tesiri altında algılandığında meydana gelir. Büyük istek, hayal veya dikkatsizlik de aynı neticeyi verebilir.

İllüzyonlar reel uyarının yanlış algılanmasıdır. Psikopatolojide, çe-şitli süreçlerin neticesi olarak (aşırı mikdarda narkotik, uykusuzluk vb) beyin kabuğundaki sensor merkezlerinde kaydedilen anormal duyarlılık sonucu olarak, yanlış yorumlanan uyarı olarak belirtilmektedir. Genelde alışkanlık, davranışlar, telkin veya şuur dışı motivasyonların neticesi olan bu illüzyonlar, çoğu kez etkin illüzyonlar olarak adlandırılır. Bu illüz-yonlar sırasında, hastanın bilincinde aşırıcılık olarak da yorumlanabilir, örneğin kapının normal olarak tıklanması, güçlü gökgürültüsü olarak yo-rumlanır.


Pasif illüzyonlar kimi duyu organlarının fonksiyonlarında mev-cut eksikliklerin neticesidir. Onlara zaruri, doğal illüzyon denilir, çünkü insanın belirli durumlarda iş-leyebilmesini sağlamaktadırlar. Bu illüzyonların çoğu görsel ve dokunsal (vizüel ve taktil) il-lüzyonlardır. Ör: seyretmekte olduğumuz sinema filmi ara-larında kesintiler olan ve hızlı değişen resimler dizisi olarak yayınlandığına karşın, gözün tembelliği dolayısıyla kesintile-ri görmeyiz, filmi bir devamlılık olarak izlemekteyiz.(bu aslında bir optik illüzyondur). Geometrik optik illüzyonlar adıyla adlandırılan sa-yısı çok basit geometrik şekiller, görme algılamalarının kontrol edilmesi amacıyla hazırlanmıştır.

Müller ve Lyer illüzyonlarında ışık olarak çizilen çizgiler AB seg-mentinin aynı uzunlukta olan CD segmentinden daha uzun görünmesine neden olmaktadır. Ponso illüzyonunda yukarıki yatay çizgi, aynı uzunluk-ta olan alttaki yatay çizgiden daha uzun görünmektedir (Res. 6).

Resimdeki iki kadın arasında aşırı büyük farkların olduğu sanılıyor, ancak gerçekte onlar aynı yük-sekliktedir. Kadınların içinde bulundukları oda, kamera-dan aynı uzaklıkta bulunu-yorlarmış izlenimini verecek şekilde yapılmıştır, ancak sol-daki kadın, kameradan daha uzaktadır. Bu odaya Ames odası denir. Adını odayı icat eden amerikan oft almologu Adalbert Amese göre almıştır.

Res. 6 Geometrik illüzyonları

Res.7 İllüzyonlar, Ames Odası

36 Psİkolojİ

Verilen figürleri dikkatle seyrettiğiniz zaman aslında onların üç bo-yutta oluşturulmasının mümkün olmadığını göreceksiniz.

Öyle denilen paraidoller bir yan algılama şeklidir. Bunlar fantaz-matik fikirlerin etkisi altında fantastik resimler şeklinde meydana gelen illüzyonlardır (gök veya kum gözlendiğinde gayet ayan insan figürleri gö-rülür). Bunu yaşayan özne bunların realite değil, fantezi ürünü olduğu ko-nusunda bilinçili olması tipiktir.

3. HALUSİNASYONLAR (SANRI)Halüsinasyonlar, dış dünyada karşılığı olmayan duyusal yanlış al-

gılamaya neden olan algılama bozukluklarıdır. Normal koşullarda alınan uyarı oldukça belirgin etkinin (korku) tesiri altında olduğu veya dikkatsiz-lik ya da fantezi etkisi altında bulunduğu zaman meydana gelmektedirler. İllüzyonların normal şartlarda görülmesi mümkün olsa bile, halüsinas-yonlar her zaman psikopatolojik olaydır ve bir psikolojik bozukluk neti-cesidir. Hasta için halüsinasyonlar nesnel realiteyi oluşturur, bunun için onlara inanır ve onun davranışları halüsinasyonların içeriğine uygundur.

Halüsinasyonlar beş duyu tarafından alınan sahte algılamalardır. Halüsinasyonlar sırasında dış uyarı yoktur ve hasta örneğin realitede mevcut olmayan bir ev görür. Halüsinasyonlar geçici durumlarda (uyku ve uyanma arasında) deliriyum, aşırı yorgunluk veya hipnöz sırasında be-lirebilir. Ağırlıklı olarak görme duyusuyla alakalıdır. Uzun süren ve şid-detli halüsinasyonlar, şizofren özelliğidir: Hasta kendisine emir veren ya da suçlayan bir ses işitir, panik atağa yakalanır, boyun eğer veya kendi-sini savunur. Bu durumlarda hastanın intihar etme olayları da az değili-dir. Halüsinasyonlar, illüzyonlar olduğu gibi, kimi uyuşturucu maddelerin alınmasından da (meskalin, marihuana, LSD) kışkırtılmış olabilir.

Sahte halüsinasyonlarda (psevdohalüsinasyon) hasta onların reali-tesi bakımında kritiktir, ama buna rağmen onları yaşamaktadır.

Halüsinasyonlar tüm duyular alanında belirir şöyleki onları optik, akustik, taktil, kokusal,senestetik, gustative (tad) ve vestibüler halüsinas-yonları olarak sıralayabiliriz.

a. Görsel halüsinasyon Dış dünyada karşılığı olmayan görsel algılamalardır. Genelde aküt

organik psikosendromu, yani öyledenilen zehirlenme ve enfektif psikoz-


lar, şizofreni ve diğer durumlarda görülmektedir. Onlar elementer, insan-lar gibi şekilli veya ışık çakmaları, şekilsiz görüntüler görme olabilir.

b. İşitsel halüsinasyon: Dış dünyada karşılığı olmayan sesler veya gürültüler duyma. Görsel

halüsinasyonlar semptomatik psikozlar için karakteristik olduysa, işitsel halüsinasyonlar genelde öyledenilen endogen psikozlar özellikle şizofren çevrede görülmektedir. Gürültü, ötüşler, kulaklarda zonklama, ayan keli-meler, veya tam cümleler şeklinde belirebilirler. Psikiyatrik hastalıklarda en sık görülen halüsinasyon çeşididir.

c. Koku (olfactory) halüsinasyonu: Yanlış koku algısı, uyarı ve kimyasal maddeler olmadığında algıla-

nır. Genelde paranoid şizofreni ve psikomotor epilepsilerde eliptik eşdeğer olarak meydana gelmektedir.

d. Tad (gustatory) halüsinasyon: Genellikle kötü tadlar şeklinde olan yanlış tad algısıdır. Genelde ol-

faktif halüsinasyonlarla birlikte görünürler.e. Senestetik (Somatik) halüsinasyon: İç duyarlılığın algısallığını temsil ederler ve genellikle iç organlarda

olmak üzere vücudun herhangi bir yerinde (mide, cinsel organ, göğüs) bir şeyler olduğu, ya da iç organlarda yabancı bir cisimin mevcut olduğu şek-linde yanlış algılama.

f. Taktil (haptik, dokunma) halüsinasyon: Derinin üzerinde böcek dolaşıyormuş gibi (formikasyon), ampute

olmuş (kopmuş) bir kol veya bacağın var olarak algılanması gibi veya baş-ka bir şekilde olabilen yanlış dokunma algısı. Genelde zehirlenme sonucu meydana gelen ruh durumları, özellikle delirium tremens ve kokain psi-kozunda görülmektedir.

g. Vestibüler halüsinasyonlarBaş dönmesi ya da vücudun dönme algısı.

38 Psİkolojİ

HASTALAR İLE ÇALIŞMA ESNASINDA DUYU VE ALGILAMALAR

Sağlık çalışanların temel görevlerinden biri hastaların sistematik ve her günlük kayda alınmasıdır. Hastalık belirtilerinin not edilmesi, meyda-na gelen tüm değişikliklerin ve hastanın genel davranışların takip edilmesi halinde, semptomların kayda alınması kaçınılmazdır. Dersimizin deva-mında, semptomların kayda alınmasıyla ilgili kimi daha önemli konulara değineceğiz.

Hastanın algıları-İş sürecimizde sık sık hasta kendi duyu ve güçlük-lerini ne kadar tamam tarif edebiliyor diye kendimize soracağız. Hastanın açıklamaları hastalık karşısında duyduğu korku, hastaneye yatırılma, has-talık neticesi dolayısıyla son derece öznel olmaktadır. Hasta semptomların (belirtilerin) kaydedilmesi açısından çok farklıdır. Bazı hastalar, hastalık ilerleyene kadar farkına varmazlar, başkaları, kendilerinde meydana ge-len önemli ve önemsiz değişiklikleri görmezler. Hastaların farklı kaydetme yeteneklerine sahip olduklarını göz önünde bulundurmalıyız. Özellikle çocuklarda belirti ifade etme yeteneği daha kısıtlıdır. Belirti saymakta aşı-rıya kaçan veya herhangi bir fayda karşılığında hasta takliti yapanların da varolduğunu bilmeliyiz. Bazı hastalar, hastaneye yatırlmaktan kaçınmak için, hastalık belirtilerini gizlerler.

Bedende ağrılar-genel-İnsanların çoğu (kimisi daha az, kimi daha çok), hastalığı kendi üzerinde hissetmişlerdir. Her hastalık belirtisinin iyi bir yanı da vardır diyebiliriz: belirtiler insan bedeninde bir şeylerin iyi ol-madığını haber eden alarmdır ve önlemlerin alınması gerekiyor demektir. Beden ve ruhun sıkı bir bağlantı içinde bulunduğunu ve bedende ağrı-nın belirmesi insanın keyfi ve bütünsel davranışlarına etki ettiğini daha önce söyledik. Personel sabırlı ve hoş davranıyorsa ve hastanın güçlükleri karşısında anlayış gösteriyorsa, hasta ağrıları daha kolay tahammül eder. Sağlık çalışanı hastaya hitaben, hastalığın nasıl geçeceğini, ağrı olacak mı, ne kadar ağrı olacak, ondan ne bekliyor ve benzer şeyleri söylemelidir. Bu şekilde davranıyorsa, hastaya yardımcı olacağı sanılmaktadır.

İnsanlarda ağrı konusunda nesnel bir ölçek ve hoşgörü (ağrıyı ta-hammül etmek) mevcut değildir. Hastaların ağrıları karşısında aşırı duy-gulu olan sağlık çalışanları, sancı kesici ilaçlarını daha sık tavsiye etmek-tedirler, ancak bu zararlı da olabilir. Öte yandan hastanın yaşadığı ağrıları karşısında duyarsız kalmak, aynı öyle kötü bir belirtidir. Bu iki uç arasında


bir ortanın bulunması gerekliyor, bu arada hastanın nasıl bir kişiliğe sahip olduğu konusundaki bilgilerimizin yardımı dokunabilir.

İnsan sihirli bir şekilde dünyayı değiştirebilseydi, kuşkusuz ki ağrısız bir dünyayı tercih eder. Ancak böyle bir dünyanın ciddi eksiklikleri olur.

Fiziksel ağrı, kişilerin fiziki ortama adım uydurmalarında çok önemli rol oynamaktadır. Bunun neticesi olarak evrim içinde kalmaya ba-şarmıştır. Ağrı, önemli bir tehlike işaretidir. İnsanda ağrı mevcut olmasay-dı, şimdiye kadar doğanın özel türü olarak yok olmuş olurdu. Ağrısız bir dünya ile ilgili enteresant bir örnek:

Örnek 1:Doğuştan ağrı hissi olmayan 19 yaşında bir kız talebe, Amerika

Duke Üniversitesi doktor ve psikologlar gurubu tarafından araştırmalar yapmaya tutulmuş.

Kızın ebeveyinleri daha küçük yaştan kızın yandığını ama ağrı his-setmediğinin farkına varmışlar. Kızcağız hayatı boyunca birçok kere daha yanmış, kesik olmuş ya da yaralanmış ama ağrı hissetmemiş. Başağrısı, adet sancıları, diş veya mide ağrısı hiçbir zaman olmamış.

Laboratuvar analizlerinde cildine yapılan tüm yüzeysel ve derinsel uyarılara tepki göstermemiş (sıcak, soğuk, dürtme, iğneleme vb.). Fiziki açıdan kız nerdeyse normal denilebilecek kadar sağlıklıymış, ancak elleri ve bacaklarında çok sayıda yara izi varmış. Yaşanan ağrının bastırıldı-ğı konusunda hiçbir kanıt yokmuş: hipnoz seanslarında, şiddetli ağrıla-ra maruz kalacağı söyleniyormuş, ancak ağrı verici uyarılar uygulandığı zaman, kızcağız ağrı yaşadığını kanıtlayacak hiçbir işaret vermiyormuş.

Psikoloji testleri kızın çok zeki olduğu ve uyum sağlama açısından normal olduğunu göstermiş. Duygusal hassasiyetin belli bir ölçüde kısıtlı oluşu, onun portresinde tek tuhaf çizgiyi temsil etmekteymiş. Yine de duy-gular konusunda sıkça ve pek ayan tutumlar sergiliyor ve duygularla ilgili sözlüğü gayet zengin ve tarif ediciymiş. Ağrı eksikliğinin onun kişisel geli-şimini engellediği konusunda hiçbir kesin delil veya kayıt bulunmamıştır.

Bu kız kendisini ortamdan gelen tehlikelerden korumak için diğer işaretler öğrenmiş ama bunlar mükemmel olamazmış: ayak bileğinin kı-rıldığı bir trafik kazasından sonra, kırık olduğunun farkına varmadan matineye gitmiş, ancak ayağı şişerek ayakkabı giyemez olduğu zaman ayağının hasar gördüğünü anlamış.

40 Psİkolojİ

Kendi algılarımızı nasıl iyileştirelim-Hastada meydana gelen de-ğişiklikleri kaydetmek ve önlem almak, hastalıkları tanımak ve hastanın beden değişikliklerini takip etmek, sağlık çalışanlarının en önemli görev-lerinden biridir. Gözleri devamlı olarak açıkolmalı, sırf hastanın ifadele-rine göre hareket etmemeli. Ne kadar daha iyi gözlemci olursa, hastanın ifadelerini seçip ne kadar daha iyi yorumlar yapabiliyorsa, daha başarılı bir sağlık çalışanı olacaktır.

Başarılı takip için yapılması gerekenler:- Planlı takip edelim;- Temelli takip ve elde edilen verilerden bir bütün oluşturalım;- Tez elden ve yeterli delil olmaksızı sonuç çıkarmayalım;- Kayıt işlemlerimize şahsi isteklerimiz ve kişisel tutumlarımızı dahil

etmeyelim;- Kayıt sırasında gerçek ilgi gösterelim;- Çalıştıklarımız konusunda yeterince uzmansal ve hayati tecrübe-

miz olsun;- Kendi kendimizi pek iyi tanıyalım;- Kaydettiklerimiz konusunda kendisiyle danışabileceğimiz birisi

olsun.Başkasının algılarını nasıl iyileştirelim-Hastalar ve onların refa-

katçılarıyla bizi anlayabilecekleri şekilde konuşuruz. Bize ayan olanların onlara da ayan olduğunu sanmamalıyız. Çoğu kez bizi yanlış anlayabilirler. Hastanın anladım demesi yeterli değildir. İnsanların bir şeyi anlamadıkla-rını itiraf etmeleri daha zordur. Bunun için önemli talimatlar verdiğimiz zaman, hastanın söylenenleri gerçekten anladığını denetlememiz gerekir.

Bazı insanlar sakin, bazıları hızlı, bazıları az konuşur, bazıları ise hastanın anlamadığı kelimeleri kullanırlar. Bu durumlar iletişimde aksak-lıklara sebebiyet verir. Bizi anlayabilmeleri baş hedefl erden biridir, bundan dolayı konuşmamız, hastanın eğitimi ve kültürüne uygun olmalıdır.

Hasta, hastaneye alındığında şaşkın ve gafildir. Bunun için yatacağı bölümdeki davranış kuralları, odaların planı, çalışanlarla ve yardım isteye-bileceği kişilerle tanışması gerekiyor.

Hastanın hastanede kalacağı günlerde onun duyu organları durumu ve diğer karakter özellikleriyle tanışmamız gerekiyor. Aşırı duyarlı olan ve durmadan şikayet eden bazı hastalar diğer hastaların duygularına tesir


edebilecekleri bilinir. Görme yetersizliği olan bir hastaya sabah bir tane beyaz, akşam ise bir tane kırmızı hap alacaksınız, demek yanlış olur.

Hastanın benzer duyguları algılara olumsuz etki eder, bunun için halkımız korkağın gözleri büyüktür demiştir. Hasta ile konuşmak ve ile-ride meydana gelecek olanlar için iyi hazırlanması, korkunun azalmasına karkı sunacaktır.

KİŞİLERİN ALGILANMASI

Kişilerin algılanması etkin bir süreci temsil etmektedir. İlk karşı-laşma sırasında edindiğimiz izlenim ilk intiba olarak adlandırılır ve ge-nelde tanıştığımız kişinin özelliklerine uygun değildir. Bazı durumlarda izlenimlerimizi kişinin o andaki davranışları, fiziki görünümü ya da giy-silerine göre oluşturmaktayız. İnsan hakkında gerçek resimin çizilmesi ve davranışlarının tamamını anlayabilmemiz için, onun duygu, motif, karak-ter çizgileri ve diğer özelliklerini tanımamız gerekiyor. Tüm bu durum-ların sentezi için daha çok zamana ihtiyacımız vardır. Örneğin bir sağlık ocağında sayısı çok hasta bakım için bekliyorsa, hastalarla ilgili ilk izleni-mimiz onların fiziki görünümüne göre olmalıdır. Kimin sırada olduğunu göz önüne almadan, ağır hastalara önceliğin verilmesi gerekiyor. Bundan dolayı hastaların yüz rengi, dudak rengi, vücudun zoraki durumu, el ayak pozisyonu, solunumu ve diğer belirtilere dikkat ederiz. Uzmansal bilgisi ve tecrübesi olan bir sağlık çalışanı hastaları daha bekleme odasında seçebilir ve o anda ihtiyacı en büyük olan hastaya yardım sunabilir.

DİKKAT

DİKKAT KAVRAMI

Dikkat psikolojik bir durumdur. Dikkat olmaksızın algılama ger-çekleşemez.

İnsana dış ortamdan çok sayıda uyarının geldiğini daha önce söyle-miştik. Hangi uyarıları alıp zihinsel açıdan inceleyeceğimizi dikkat saye-sinde yapmaktayız. Dikkat, bir hedefe yönelik bilinçli ve yoğun algıya dikkat denir.

42 Psİkolojİ

Dikkat aktif ya da pasif olabilir:- Aktif (kasıtlı, isteyerek) örneğin hemşire bir müdahale yaptığı za-

man. Bu dikkat olmaksızın insanın emek faaliyeti düşünülemez.- Pasif (kasıtsız, isteksiz) şiddetli ve alışıla gelmeyen uyarılardan kış-

kırtılır (mesela araba frenlerini sesi vb).İnsanın her günlük yaşamında aktif ve pasif dikkat arasında yakın

bağ vardır ve sıkça yer değiştirirler. İnsalarda dikkat farklıdır ve insanın gereksinimleri, ilgisi, yaşı, eğiti-

mi ve kültürüne bağlıdır.HASTALARDA DİKKATİnsan hasta olduğu zaman dikkatini önce kendi üzerine yönlendir-

mektedir. Kendisini tehlikede hissettiği, bunu sağlık çalışanları kendisin-den istediği, diğer hastaların tesiri altında ya da akrabaların etkisi altında yapmaktadır. Dikkatin kendi üzerine yönlendirilmesi belli bir sınıra kadar faydalıdır, ancak bu bakımda aşırı olan bazı hastalar da vardır, onları başka hiçbir şey ilgilendirmez ve başka bir uca kayarlar yani egosentrik olurlar. Bu şekilde başkalarının dikkatini üzerlerine çekerler.

Hastalar kendileri yanısıra, dikkatlerini sağlık çalışanlarına da yö-neltiyorlar. Onların davranışlarından kendi haklarında daha çok şey öğ-renmeye çalışıyorlar.

Hastalar sağlık çalışanlarının uzmansal ve insani özelliklerini büyük bir dikkatle denetliyorlar, pozitif ve negative özellikler keşfediyorlar ve kendi aralarında onlar hakkında konuşuyorlar. Ne kadar daha çok negati-ve özelliğin farkına varıyorlarsa, onların otoritesi o kadar daha küçüktür ve neticede işbirliği seviyesi aşağıya kaymaktadır.

Sağlık çalışanı hastanın dikkatini yönlendirmeye çaba harcamalı, bunu özellikle muayene yaptığı sırada (iğne yapma, pansuman, punksiyon vb.) Hastanın dikkatinin müdahaleden başka tarafa yönlendirilmesiyle, korku ve ağrı azaltılmaktdır. Eğer hastanın müdahale esnasında yaşadığı ağrı, beklediğinden daha küçük ise, müdahale edenin otoritesi artmakta-dır. Bazan çalıştığımız, müdahale ettiğimiz veya benzer işlemlerde bulun-duğumuz zaman söylenecek fıkra veya ilginç olayın mucizeler yaratabile-ceğini bilmemiz iyidir.

Sağlık çalışanları hastaların dikkatini angaje etmeye özen gösterme-lidirler. Mesela sağlık organizasyonların bekleme salonlarındaki duvarlar boş bırakılmamalıdır. Peysaj içerikli güzel resimler, dergiler, poster, radio, TV ve benzer içeriklerin bulunması faydalıdır (vefat eden bilim adamla-


rının resimleri tavsiye edilmez, çünkü üzüntü duygusu yaratır). Hastane bölümlerinde hastaların dikkati radyo, TV, toplumsal oyunlar, dergi, kitap ve diğer içeriklerin bulunduğu salonlarla çekilmeli. Bu araçların seçimi bölümde yatan hastanın yaşı, cinsiyeti ve hastalığına göre yapılmalıdır.

Soru ve ödevler:1. Bilgilenme sürecinde duyu ve algılar arasındaki fark nedir?2. Algılama sürecini etkileyen faktörler hangileridir?3. Algılamaya yön veren iç faktörlerle alakalı kendi örneğinizi anla-

tınız.4. Korkağın gözleri büyüktür deyimini açıklayınız. 5. Sancılı bir müdahale esnasında hastanın dikkatini yöneltebilecek

pratik bir örnek veriniz.6. Bir müdahaleden evvel ve müdahale esnasında ağrı olmayacak,

ağrı olmayacak kelimelerinin birkaç kere tekrar edilmesi iyimidir?

ÖĞRENME

ÖĞRENME KAVRAMI

Entellektüel psikolojik süreçler grupunda yer alan psikolojik bir süreçtir. Öğrenme dediğimiz zaman sadece okul sıralarındaki okuma ve öğrenmeyi değil, bütün hayat devam eden bir süreci kastediyoruz. Çocuk yürümeyi, konuşmayı, insanlarla davranmayı öğrenir, büyükler de yaşlılar da öğrenir.

Öğrenme psikolojik bir süreçtir, öğrenme sırasında onların ak-tivitesi veya edinilen görgünün etkisi altında, bireyin davranışlarında süregen değişiklikler meydana gelmektedir.

44 Psİkolojİ

ÖĞRENME ÇEŞİTLERİ

I. Nasıl öğreniyoruz, öğrenme sırasında basit mi, yoksa bileşik psi-kolojik yöntemler mi kullanıyoruz? Öğrenme çeşitleri şöyle olabilir:

1. BASİT ÖĞRENMEA. ŞART KOYMA İLE ÖĞRENME - şartsız refl ekslere dayanır -

Şartsız refl eksler organizmanın temel biyolojik reaksiyonudur ve hazırla-yıcı ile koruyucu rol oynamaktadırlar. Örneğin yemek için masa başına oturuyorsak, ağızda tükürük salgılanır, bebeğin dudaklarını dokunursak, dokunuş emme refl eksini kışkırtır, iki örnekte organizma gıdayı almaya hazırlanır. Şartsız refl ekslerin savunma rolü aşağıdaki örnekle açıklanabi-lir: Sokakta yürürken anında hızlı rüzgar eserek toz kaldırdığında, tozdan korunmak için otomatik olarak gözlerimizi kapatıyoruz.

Rus fizyologu Pavlov köpekler ile yaptığı deneylerinde, köpeğin gıda ile hiçbir alakası olmayan uyarılara da (zil, ışık) tükürük saldığını keşfetmiş. Gıda-zil-tükürük hattında yapılan uzun süreli çalışmalar so-

Şartlı refl eks oluşturmaya ait sinir mekanizması: 1-tükürük salgılama merkezi; 2- tükürük bezi;

3- beslenme merkezi (kortekste); 4- görme merkezi (kortekstte)

Res. 8 Şartlandırmalı öğrenme


nunda hayvana gıda verilerek, köpeğin tükrük salgıladığı kaydedilmiştir, bu şekilde şartlı refl eks yaratılmıştır.

Şartlı refl ex (res.8) gıda ile desteklenmediği halde sönecektir. Şartı refl eks çocuklarda duygu tepkilerinin öğrenilmesinde de önem taşımakta-dır (mesela korku). Pavlov deneylerini örnek alarak, bilim adamları başka bir deneyde şunu yapmışlar: küçük bir çocuğa beyaz sıçanla oynamasını vermişler. Deneyin başında çocuk tüm diğer oyuncaklarla oynadığı gibi sıçanla da oynamış. Deneyin devamında çocuk elini sıçana uzatığı her se-ferinde güçlü gong sesi işitilmekteymiş (bu sesle şartsız korku tepkisi kış-kırtılmaktadır). Deneyin devamında çocuğun sıçandan korktuğu görülür, ancak bu korkusunu kürkü olan diğer cisimlere de yaymaktadır.

İğne yapma korkusunun beyaz mantil ile alakalı olduğu bilinmek-tedir. Buna göre şartlı öğrenme çocuklardaki duygusal tepkiler için önem taşımaktadır.

Psikologlar insanın öğrenmesini bütün olarak uyarı-tepki olayına indirgemenin mümkün olamayacağını, hayvanlar ile yapılan deneylerin harfi harfine insanlar için de geçerli olamayacağını vurgulamaktadırlar.

B. MEKANİK ÖĞRENME - veya ezberci eğitim. Bu öğrenme sayısı çok tekrarlama ve dokunma çağrışımları esasına göre gerçekleşmektedir. Bu öğrenme için çok emeğin sarfedilmesi gerekiyor, öğrenilenler ise çabuk unutulur.

Bundan dolayı sadece yabancı kelimeler, telefon numaraları, isim ve adreslerin öğrenilmesi için tavsiye edilir. Dokunma bazlı çağrışım: örnek: delikanlı=boy, demek bu kelimelerin tekrarlanmasında biri birinin ardın-dan gelirler. Ya da telefon numaraları öğreniyorsak ör: 138-195, 1 sayısının 3ün önünde bulunduğu 3 sayısı 1den sonra geldiğini, 3 ise 8den önce gel-diğini öğreniriz.

C. TAKLİT - Bu öğrenme şekli insanın etrafındakilerin nasıl dav-randıklarını gözlemlediği ve kendisinin de aynı davranış şekli uygulama demektir. Bu özellikle gençler ve çocuklar tarafından uygulanan öğrenme şeklidir. Çocuk model olarak seçtiği başka biri gibi davranmaya çalışmak-tadır. Bu arada onun çalışma, hareket etme, konuşma, giyim, davranış ve yaşam tarzını taklit etmektedir. Bu öğrenme şekli önemlidir çünkü insan fazla büyük bir çaba harcamadan başarılı davranış şekilleri edinmesini sağlamaktadır.

2. BİLEŞİK ÖĞRENME -için daha bileşik zihinsel fonksiyonlar gerekmektedir. Bu grupta yer

alanlar:

46 Psİkolojİ

A. DENEME VE HATALAR İLE ÖĞRENME (edimsel koşulama). Bu öğrenme şeklini kedi (Torndayk) ve farelerle (Skinner) yapılan deney-ler açıklamaktadır. Aç olan hayvanlar, ihtiyaçlarını (açlık) karşılamak amacıyla hedefe (gıda) varmak için ektin olanlardır. Hayvanlar içinde gıdanın bulunduğu kafesin kapısını açacak butona basmaya öğrenmeye mecburi olmuşlar. Açlıktan teşvik olan hayvanlar değişik hareketler yap-makta, tesadüfen düğmeyi basarak hedefe (gıda) varmaktaymışlar. Uzun süren tekrarlamalarla deneme ve hatalar azalmakta, hayvanlar hedefe hep daha kolay varmaktadır. Hayvanın kendi ihtiyaçlarını karşılamak için ge-rekli olan tepkileri daha çabuk öğrendiği, bu öğrenmenin en önemli ku-rallarından biridir. Bu öğrenme, şartlı öğrenme ve mekanik öğrenmeye kıyasen, teşvik yani ödüllendirme olayına dayanmaktadır. Bu öğrenme yöntemiyle hayvanlar eğitilmektdir.

Böyle öğrenme yöntemi insanda da mevcuttur. Örneğin öğrenci bel-li bir hareketi dersinde pratik tekrarlamalarla öğrenebilir. Öğrenci hareketi öğrenmeye teşvik bulmuştur (arkadaşları karşısında takdir edilme ya da öğretmenlerinden daha yüksek not alma motivasyonu). Ne kadar daha çok tekrarlama yapıyorsa, o kadar daha başarılı olmaktadır.

B. KAVRAMA İLE ÖĞRENME - Bu öğrenme yöntemi en bileşik-tir ve anthropoid maymunlar ile insanda mevcuttur. Bu öğrenme yönte-mi etkin düşünme ve problemin yaratıcı şekilde çözülmesine yakındır. Öğrenme yöntemiyle ilgili araştırmalar yapan Keler deneylerinde anth-ropoid maymunlar kullanmıştır (bir kafez içine koyulan maymun, kafe-sin içinde dağınık kutular, maymun tavana asılı muzu yetişmeye çalışır. Denemeleri başarısızdır, ancak kutuları üstü üste dizmeyi akıl ettikten sonra muza ulaşır). Maymun mevcut durumda cisimler arasındaki ilişki-lerin farkına vararak problemi çözmüştür (Res.9).

Bu öğrenme yönteminin özellikleri:- Çözüm bir anda bulunmaktadır;- Bir kere çözülen problem gelecek sefer hatasız çözülür;- Çözüm (kavrama) diğer benzeri durumlarda da uygulanır. Böyle

öğrenme yöntemi bir problem çözme durumunda bulunan insan için ka-rakteristiktir. Bu öğrenme şekli insan için çok önemlidir. Belirli kısımlar arasındaki temasların farkına varılması ve bir bütünün oluşturulması de-mektir. Problemlerin kavrama yoluyla halledilmesi en yüksek düşünme şekli olan yaratıcı düşünme elementlerini içermektedir.


II. Öğrendiğimizin ne olduğunu göz önüne alarak, öğrenme sözlü (verbal) ve motor (mekanik-belli aktivite için gerekli olan hareketlerin öğ-renilmesi) olabilir.

A. SÖZLÜ - öğrenme mekanik (basit yazılarda tarif edilenleri ez-bere öğrenme) ve anlayarak öğrenme şeklindedir. Anlayarak öğrenme, öğrenci ve insan için en önemlidir çünkü bu şekilde okunan içerikler uzun zaman hafızada kalır. Bu öğrenmeyle alakalı olarak, öğrenmekte olduğu-muz veriler arasındaki karşılıklı bağlantıları aramamız, aynılarını önceki bilgimizle bağlamamız ve okuduklarımızın pratikte uygulanmasını araş-tırmamız çok önemlidir. Anlayarak okumak daha ekonomiktir, daha az zaman ister, içerikten daha önemli bölümleri çıkartabilir ve bu şekilde edindiğimiz bilgileri yeni durumlarda kullanabiliriz. Sözlü malzemenin öğrenilmesindeki başarı: malzemenin anlamı, okuma sırasındaki angaj-man, motivasyon, okuma organizasyonu ve diğer unsurlara bağlıdır.

Res. 9 Antropoid maymunlar da kavrama yoluyla öğrenir

48 Psİkolojİ

B. MOTOR (mekanik) ÖĞRENME - Belli bir aktivite için gerekli olan hareketlerin öğrenilmesine ilişkin mekanik öğrenme yöntemidir. Bu öğrenme şekline diğerleri arasında alışkanlıkların yaratılması, hergünlük aktiviteler ör: hijyen alışkanlıkları, giyim-kuşam, yemek alışkanlıkları yer alır ve böyle aktiviteler her gün tekrarlandığı için otomatikleşmiş olurlar. Mekanik ve sözlü öğrenme arasında yakın ilişki vardır. Mesela araba sür-meyi öğreniyorsak, eğiticinin sözlü talimatları olmaksızın araba sürmeyi öğrenemeyiz. İyi mekanik hünerlerin edinilmesi için çok sayıda idman ve tekrarlama gereklidir. Mekanik öğrenme, sağlık çalışanının hastalar ile ça-lışması sırasında uygulaması gerektiği farklı tıp tekniklerinin icra edilme-sine ait hüner ve bilgilerin edinilmesinde büyük rol oynamaktadır.

HATIRLAMA (BELLEK)

BELLEK NEDİR

Sinir sisteminde öğrenme yolu ile meydana gelen değişiklikleri ha-tırlama veya bellek olarak işaret etmekteyiz. Hatırlama entellektüel psiko-lojik süreçler grubuna girmektedir ve sadece öğrenmekle değil, algılarla da yakın alakası vardır. Hatırlama algılama esnasında, beyinde öyle denilen engram izleri meydana geldiği sırada başlamaktadır. Enagramlar algılanan cisimle ilgili beyinde kaydedilen izler demektir. Kaydedilenler enagramda kalır ve daha sonra durum icabı tekrarlanabilir veya ekfore edilebilir (bi-linçaltından bilince çıkarma). Sinir hücrelerinde meydana gelen fizyolojik değişiklikler, dezoksiribonuklein ve ribonuklein asitlerinin hatırlama sü-reçlerinde çok büyük rol oynadığını göstermektedir. Hatırlama kompleksli bir psikolojik süreç olmakla beraber, sayısı çok faktöre bağlıdır: okunmak-ta olan malzemenin anlamı, okuma esnasındaki angajman, daha önceki bilgiler ve okuyan kişinin diğer özelliklerine bağlıdır. Reprodüksiyon (tekrarlama) en yüksek hatırlama şeklidir. Reprodüksiyon hafızaya kayıt edilenler ve hafızada kalanlara bağlıdır (Ör. 1 ve 2ye bkz).

Hatırlamanın en zayıf hali rekongasyondur ve cisimin mevcudiyeti sırasında gerçekleşir. Örneğin, profesör öğrenciyi uyarı olmaksızın algıla-malarda hangi bozukluklar belirir sorar. Öğrenci cevap verecek durumda değildir. Profesör bu bozukluklar agnozyon, illüzyon veya halüsinasyon mudur sorarsa, öğrenci bunların halüsinasyon olduğunu cevaplar, ancak halüsinasyonlar konusunda fazla bir şey söyleyecek durumda değildir.


Öğrenci algı bozuklukları dersini okurken onun sinir sisteminde meydana gelen fizyolojik değişikliklerin çok zayıf olduğunu ve çok az iz bıraktığını göstermektedir. Bununla ilgili olarak, öğrenciler bir dersi okudukları za-man onu çok iyi bildiklerini sanırlar, ancak bu bir yanılgıdır, çünkü sadece bir rekognasyondur. Kitabı kapadıkları anda bunun bir yanılgı olduğu ve reprodüksiyonun imkânsız olduğu anlaşılmaktadır. Bir ders sadece kapalı kitapla anlatılabildiği zaman iyi öğrenilmiş olduğu demektir.

BELLEK TÜRLERİ

1. DUYUSAL BELLEK - Bu hatırlama sürecinde uyarıların duyu organlarına kadar ulaşır, duyu belleğinde kısa bir süre kalır ve sonra yok olurlar. Böyle hatırlamanın 700 milsaniye sürdüğü sanılmaktadır. Bu uya-rılar genelde işitsel ya da görsel tiptendir. Örnek: koşuyorsunuz, yana bir göz atıyorsunuz, orada bir grup insan var, ama siz koşmaya devam ediyor-sunuz. Sizi biri, 2. bir gurup insan gördünüz mü sorarsa, evet dersiniz ama onların kim ya da kaç kişi olduklarını bilemezsiniz.

2. KISA SÜRELI BELLEK - Bu bellek yaklaşık 15 saniye sürer ve hafıza kavşağı olarak adlandırılır, çünkü bazı bilgiler tekrar edilmekle uzun süreli belleğe geçebilirler, bazıları ise kaybolabilirler. Kısa süreli bel-lekle ilgili en iyi örnek santraldan bir telefon numarası istememizdir. Bu numarayı çevirdikçe ve tekrar ettikçe hatırlarız. Bir yere not etmediğimiz halde unuturuz.

3. UZUN SÜRELİ BELLEK - İnsanın en çok kullandığı bellek türü-dür, yani onun kapasitesi sınırsız ve uzun süreli belleğidir. Bu bellek sayı-sı çok mekanik tekrarlama ve raporlama sayesinde sağlanır. Raporlama bilgilerin bellek sistemine daha kolay oturtulması için yapılan bilgi işle-midir. Raporlama sırasında başarılı hatırlama tekniklerinin uygulanması büyük yardımdandır. Ör: Malzemelerin bloklar dahilinde gruplaştırılma-sı, (Müllerin sihirli 7 rakkamı, yani aralarında hiçbir ilintisi olmayan sa-dece yedi mesele aynı anda bellekte kalabilir, ancak bilgilerin sayısı daha büyük ise, organizasyon gereği ortaya çıkmaktadır) öznel açıdan elverişli çağrışımların bulunması (örneğin Pavlovu komşumuz Pavleye göre hatır-lar), malzeme anlamlarının artırılması (mesela akılda tutulması gereken kavramları kısa ve ilginç bir hikayenin içine sığdırmak) görsel ve işitsel düşüncenin kullanımı (temsil, resim, ses, koku, kasetofon, şema, tabela ve benzer gereçlerin kullanımı). Uzun süreli bellek esnasında sinir hücreleri

50 Psİkolojİ

çekirdeklerinde RNA ve DNA arttığı ve onların molekülleri bellek ve eng-ram saklama açısında taşıyıcı oldukları tespit edilmiştir.

Örnek 2.V. Jamesin düşünme süreçleri kalite analizi başlıklı metni (Psikoloji

edebiyatının en büyük miraslarından biri) düşünme ve hafıza süreçleri-nin kalitatif (nitel) analizine ait çok önemli bir yazıdır. Metni olduğu gibi veriyoruz:

Psikoloji açısından konuştuğumuzda, bir olgu (etken, kelime) psi-kolojimizde mevcut, diğer etkenlerle ne kadar daha çok çağrışımı varsa, bu etkenin hafızaya yerleşmesi daha kolay olacaktır. Çağrışmaların her etkeni için bir askı ve derine battığında yüzeye çıkarılabilmesine bir yol olacaktır. Tüm etkenler birlikte düşüncelerimizin bütünsel dokusuna işle-miş bir ağı oluşturmaktadırlar. Kelimelerin biribirine bağlanması aslında bu etkenle ilgili düşüncedir. Buradan da mekanik öğrenmenin neden kötü bir öğrenme yöntemi olduğu anlaşılmaktadır. Meseleler bir saat için ve sa-dece bir gereksinim için alışılacağı zaman, (mesela not almak için) olaylar arasında çağrışımların oluşturulması mümkün değildir. Ezbere öğrenilen-ler çabuk unutulur ve insana hizmet edemez. Buna karşın, aynı malzeme tedricen, günü gününe öğrenildiğinde, yeniden farklı kombinasyonlarda belirdiği zaman, farklı açılardan görüşüldüğü sırada, farklı dış etkilerle bağlanır. Onun hakkında daha sık düşünüldüğü zaman, bu malzeme aralarında birçok ilintinin bulunduğu sisteme dönüşmekte, bizim önemli malımız olmaktadır… Anlaşılan, ezbere öğrenmenin ahlak açısından ayıp olmadığı malumdur, ancak ezbere öğrenmek insana devamlı hizmet ede-cek sağlam bilgiler temin etmez.


BELLEK BOZUKLUKLARI

Bellek bozuklukları kantite ve kalite nitelikli olabilir.KANTİTE BOZUKLUKLARI1. Transitör unutkanlıkTransitör unutkanlık hem sağlıklı hem hasta insanlarda sıkça rast-

lanan bir özelliktir. Psikofizik yorgunluk esnasında veya dikkatimiz başka tarafa yönelik olduğu sırada, bazı olayların bir süreliğine unutulması ola-sıldır. Psikopatolojide bu unutkanlık en çok nörotik kişilerde görülmek-tedir.

Bu unutkanlık şekli, kuvvetli duyguların düşünme akıntısını fren-lediği durumlarda belirir, mesela öğrenci cevap verdiği zaman öğrendiği dersi hatırlayamaz. Buna sınav stu-poru da denilir.

2. AmneziAmneziler geçmişte meydana gelen bazı olayların tamamen ya da

kısmen unutulması demektir. Nedenlerine göre organik ve psikojen, unut-kanlığa göre de retrograd ve anterograd tipinden olabilirler.

A. Organik amneziler beyin dokusunda meydana gelen geçici ya da daimi hasar neticesinde meydana gelir.

a) Retrograd amnezilerde, bilinç kaybedilmeden önceki dönem unutulur. Unutkanlık süresi beyinde meydana gelen hasarın ağırlığına bağlıdır. Sıradan beyin sarsıntısında unutkanlık kazadan önceki kısa dö-neme aittir. Bu tür amnezi kazanın algı kaydetme sürecini zedelediği ve engramların meydana gelmesini engellediğini göstermektedir.

Örneğin adamın biri işe giderken trafik kazası geçirir, bu arada ba-şından darbe alır ve beyin sarsıntısı geçirir. Kendisine geldiği zaman tra-fik kazasını hatırlamaz, nasıl meydana geldiğini, kazadan önceki olayları, bazan ise çok daha eski olayları da hatırlayamaz. Kazadan hemen önceki bellek en çok silinir.

b) Anterograd amneziler beyinde hasarın meydana gelmesinden sonra kimi tecrübelerin unutulması demektir.

Örneğin, hasta kazadan sonra kendisine gelir ama daha sonra bi-lincin döndüğü ilk andan tamamen aymasına kadarki olayları hatırlamaz.

52 Psİkolojİ

B. Psikojen amneziler savunma psikoloji mekanizmaların netice-sidir (bilinç altına bastırmak). Kişi bu şekilde kendisini hoş olmayan bazı yaşantılardan korumaktadır. Bu amneziler genelde histerik kişilerde gö-rüldüğü için, histerik amneziler olarak da bilinirler.

Organik retrograd amnezilerin büyük önemi vardır, çünkü genel-de trafik kazaları, kavgalar veya diğer olaylar sırasında meydana gelirler. Anterograd amnezilerde, hastanın organik amnezyona neden olan olay-dan hemen sonra, hasardan hemen önce veya hemen sonra meydana gelen bazı olayları hatırlaması, daha sonra, bir iki gün sonra ise, ne olayı ne de kaza zamanını hatırlamaması karakteristiktir. Tıbbi açıdan anterograd am-nezi, kazadan hemen sonra yaşanan yüksek psikolojik basınç ile açıklan-maktadır. Daha sonra bilincin toparlanmasından sonra, belli bir döneme ait bellek kısmen ya da tamamen silinmektedir.

4.HipermneziyonlarÖznenin duygusal olarak bağlı olduğu kimi yaşantıların hatırlanma-

sı yeteneğidir. Hipermnezi daha yüksek zekâ demek değildir, çünkü buna oligofrenide de rastlayabiliriz. İnsanın hayati fonksiyonları tehlikede oldu-ğu, yüksek hararet, kimi aktif psikolojik maddelerin etkisi (amfetamin vb) etkisi altında görülür. Yaşlı kişilerde geçmişte meydana gelenlerin norma-lin üzerinde hatırlanması (mesela çocukluk çağında olagelenler), hipnoz altında görülen rüya esnasında yaşananlar, özellikle hayati tehlike atlatan kişilerde görülür. Örneğin boğulmakta olan kişilerde kısa bir zaman dilimi içerisinde tüm hayatını film şeridi gibi geçmektedir.

KALİTATİF BOZUKLUKLAR1. Tamamlanan değişen bellekBelirli durumlarda, dış etkiler ya da delüziv fikirlerin etkisi altında

bellek değişebilir. Bu bozukluk “sahte bellek” veya “bellek illüzyonu” ola-rak adlandırılır. Mesela depresyona düşen bir hasta hayatı boyunca hata işlediğini, yaptığı her şeyin şerefsiz, “yanlış” ve “hatalı” olduğunu söyler. Afekt belleğin en büyük sahtekarıdır. Bazı kişiye karşı duyulan duygusal yakınlık dolayısıyla onun eksikliklerini göremeyiz.


2. Patolojik yanılgı (sahtekarlık)Patolojik yanılgı veya pseudologia fantasika durumunda hasta, ken-

di fantezisinin etkisi altında, kimi olayları uydurur yani kendi fantezisini hatıra olarak gösterir. Uydurma yalanlar genelde gerçekelşmeyen isteklere uygundur. Bu bozukluk gayet canlı hayalleri olan çocuklarda da gözlene-bilir. Ama histerik ve psikopat kişilerde de mevcuttur. Bu kişilerde yalan söylemekte sınır tanımaz, öyleki kendileri de neyin gerçek neyin yalan ol-duğunu bilemezler.

3. Telkin sonucu değişen bellekBellek kimi kere telkin etkisi altında değişebilir. Bu tür bozukluk tel-

kine yatkın olan kişilerde, zihinsel engelleri olanlarda görülür.4. KonfabulasyonlarKonfabulasyonlar, bellekte beliren bazı boşlukların uydurma içe-

riklerle doldurulması demektir. Genelde Korsakof sendromu, duygusal psikoz, parafreni veya kimi psikolojik-organik bozukluklarda görülür. Burada, beyin dokusunun hasar görmesi dolayısıyla, yeni olayların kayda alınması mümkün değildir, bundan dolayı hasta belleğini uydurma içe-riklerle doldurur. Örneğin hasta, “Hatırladınız mı, dün Aleksandar Palas otelinde kahve içiyorduk” sorusuna, “Evet, Ahgmet de yanımızda vardı, sen hesabı ödedin, yanımızda güzel kızlar oturup, gülüşüyorlardı” ceva-bını verir.

UNUTMA

UNUTMA KAVRAMI

Öğrenme sırasında beyinde meydana gelen değişiklikleri kaybetme sürecine unutmak denir. Bilim adamları, unutma neden meydana gelir sorusuna çok sayıda cevap verirler, nitekim bunlardan hiçbiri kesin cevap olarak ele alınamaz. Mesela bazıları engramların kullanılmaması nedeniye unuturuz, derler. Diğerleri hiçbir şeyin unutulmadığını sadece hoş olma-yan şeylerin bastırıldığını ya da unutmanın değişik psikofizik reproduksi-

54 Psİkolojİ

yon koşulları dolayısıyla meydana geldiğini iddia ederler. Bazı müellifl er, iki ya da daha çok içeriğin birbirine karışması veya çarpışması sonucu meydana geldiği ve bu arada bir içerik diğerinin hatırlanmasına engel ol-duğunu ve buna inhibisyon denildiğini ileri sürüyorlar. İnhibisyon, şim-diki öğrenme, daha önce öğrenilenlerin reproduksiyonunu engelliyorsa retroaktif inhibisyon olur. Daha önce okuduklarımız şimdi öğrenmekte olduklarımızı engelliyorsa proaktif inhibisyon olur. Psikolog Ebinghaus öğrencilerde okullarda öğretilenlere yardımcı olacak bir diyagram yap-mıştır (Res.10). Bu diyagram unutmanın okumaktan sonra en büyük ol-duğunu gösterir, buna gore sınavdan hemen önce okumanın iyi olmadığı anlaşılmaktadır.

Beyin şakak bölümlerinde meydana gelen hasarlar, atrofi süreçleri, beyin travmaları, enfeksiyon ve diğer patolojik belirtiler unutma sürecini artırmaktadır ve bellekte sayısı çok bozukluğun belirmesine yol açmak-tadır.

Res.10 Ebinghaus diyagramı

20 dakika sonra1 saat sonra9 saat sonra

EBİNGAUS’un HATIRLAMA EĞRİSİ

unutulmuş

hatırlanmış

günlere göre zamanın geçmesi


Soru ve ödevler:1. Etkin olduğun ve davranışını değiştirdiğin bir örnek ver.2. Şartlı öğrenmeye neden basit öğrenme denir?3. Mekanik öğrenme örneği ver.4. İnsan için kavrayarak öğrenme neden en önemlidir?5. Kendinden bir mekanik öğrenme örneği ver.6. Raporlamaya dayalı uzun süreli bellek örneği ver.

Örnek 3Psikologlar Bovr ve Klark iki gurup talebe ile ilginç bir deney yap-

mışlar. Birinci grubdan aralarında hiçbir bağlantısı olmayan 10 tama-men farklı ad öğrenmeleri istemiş. İkinci grubdan tüm adları kullanmak üzere kısa bir öykü düşünmelerini istemişler. Bir ay sonra iki bile grup reproduksiyon testine tutulmuş. Öykü düşünen grup adların nerdeyse yüde 94nü hatırlamışlar. Diğer grup sadece % 14nü hatırlamaktaymış. Her günlük hayatımızda bu tekniği sıkça kullanırız. Çocuğa şunu söyleriz: ekmek, süt, yağ, cem, yoğurt, börek satın alacaksın, deriz. Bunlardan bi-rini unutma ihtimali büyüktür. Ancak aşağıdaki cümleyi kurmasına yar-dımcı olursak:Ben ve kardeşim kahvaltıda yağ ve cem ile yağlanmış ekmek yiyecek, süt içeceğiz, anne ve baba börek ve yoğurt yiyeceklerdir, unutma ihtimali ortadan kalkar.

56 Psİkolojİ

DÜŞÜNME

DÜŞÜNME KAVRAMI

İnsan realiteyi öğrenme, bazı belirtilerin neden ve neticelerini keş-fetme, hayati problemler çözme gereksinimiyle yaşamaktadır, tüm bu ve diğer aktiviteler için sadece algılama yeterli olmadığı gibi, daha once edin-diği tecrübe ve öğrenme ile hafızaya gerek vardır. Bunu çok daha bileşik bir süreç olan DÜŞÜNME sağlamaktadır. Düşünme bilgilenme (kognitif, entellektüel) psikolojik süreçler gurubunda yer alan bir süreçtir. Bu bileşik psikolojik süreç esnasında daha önceki algılar, bilgi, tecrübeler kullanılır, yenileriyle tamamlanır, aynıları yeniden kurulur, yeni çözümler aranır ve probleme çözüm üretilir. Psikoloji edebiyatında düşünme kelimesiyle il-gili sayısı çok tanıma rastlamaktayız. Örneğin Düşünüyorum, kural icabı cevap arıyorum, demektir(Vudvort 1964). Psikolog Radonyiç düşünmeyle alakalı iki doğrultuya işaret etmektedir:

Geniş tanım (definisyon), düşünme terimiyle alakalı en sık kullanıl-maktadır. Müellifin iddiasına göre, sıradan konuşmada örneğin “dün mey-dana gelenler hakkında düşünüyorum” veya “duvara bir sanatkarın resmi koyulursa, bu odanın nasıl görüneceğini düşünüyorum” denilir. Birinci vakada düşünme hatırlama demek, ikinci vakada ise hayal etmek demek-tir. İki bile vakanın ortak öğesi şudur: insan düşündüğü zaman hiçbir dış aktivite yapmaz, aktivite onun kafasında yani içinde gerçekleşir. İnsan bu arada reel cisimler değil, simge, kelime, tahmin, kavramlar kullanmak-tadır. Cisimler yerine hatırlama, fikir, kavram veya kanaat gibisinden sembollerden yararlanan her iç aktiviteye düşünme denir.

Düşünmek kelimesinin ikinci anlamı daha dardır ve psikoloji bi-liminde daha sık kullanılır. Bu tanıma göre Radonyiç düşünmenin ne olduğunu belirtmiştir. Düşünmek hatırlamak ve kavram yaratmak değil-dir ve bir problem düşünmek vasıtasıyla halledildiyse, yeniden çözmek, düşünmek değil, hatırlamaktır yani bellektir. Bu yazara göre: düşünmek problemi özel yoldan halletmek demektir, bu arada konkre durumdaki önemli ilişki ve bağlantıların farkına varılmaktadır veya bir elemen-tin diğer elementler karşısında nerede bulunduğu görülmektedir (S. Radoniç 1992).

Yazarların çoğu düşünmeyi problemin halledilmesi, işaret ve sembollerle operasyon yapmak, halletmekte olduğumuz probleme yön-lenmek ve ilişki ile bağlantıları görmek olarak tanımlamaktadırlar.


Düşünme süreci problemin verilmesi, güçlüklerin tanımlanması, olasıl çözümlerle ilgili varsayımların konulması (hipotezler) ve hipotezle-rin denetlenmesiyle başlar.

Örnek 4 PROBLEM ÇÖZDÜĞÜMÜZ ZAMAN NASILDÜŞÜNMELİYİZ?Maer (düşünme-problem çözme konusunda 178 talebe ile çalışmış-

tır) şu noktaları teklif etmektedir:1. Sonuca varma neticesi olan problem çözme, eski tecrübelerin

kombinasyonlarından ibarettir.2. Bulmaca resimlerdeki simalar nasıl bir anda ışıldadıysa, kombi-

nasyon da bir anda ışıldamakta yani bulunmaktadır.3. Elementlerin önemi bütünün kombinansyonuna bağlıdır. Bunun

için yeni kombinasyonlar elementlerin öneminde değişikliğin meydana gelmesine yol açmaktadır.

4. Kombinasyonun gerçekleşmesiyle, engel ortadan kaldırılmakta-dır.

5. Problemin güçlüğü, insanın farkettiği yerde bulunur. Güçlük problemin ta kendisinde değildir(aynı bir problemin birkaç yoldan halle-dilebileceğini gösteren örnekler vardır, bu arada her çözüm farklı güçlük-lerin üstesinden gelinmesini temsil eder).

6. İnsanın farkettiği konkre güçlük, problemin çözümünü yani seçe-ceği çözüm yolunu belirler (Ör. Bir doktor insanı kimi bakteriler karşısın-da bağışık duruma getirecek serumu bulmaya çalışır, başka bir doktor ise bakterileri bulaştırma yolununun nasıl kesileceğini bulur).

7. Tüm güçlüklerin aşılması mümkün değildir, bundan dolayı aşıl-ması mümkün olanı seçilmelidir.

8. İnsanların çoğu aynı güçlüğün(probleme) farkına varır.9. Problemi çözme usulu, genelde daha önce benzer problemler ile

olan temaslar ile şartlıdır (mesela diğer hastalıklar serumların kullanı-mıyla önlenmiştir). Bu gibisinden güçlükler problemlerin halledilmesinde sıradandır ve onlar alışılagelen tepkilere yol açmaktadır.

10. Ağır problemler direksiyonlar sıradan ile halledilemez. Direk-siyon belli olmadığı zaman problem de ağır olur.

Maer yukarıda verilenlerin sonunda şunu tavsiye ediyor:

58 Psİkolojİ

KAVRAMLAR

İnsanın bilgilenmesi dolayısız olarak duyu organları üzerinden (duygu, algılama, kavram yaratma) bir de dolaylı olarak, mantıklı düşün-me yoluyla nesnel gerçeklerin kavranması üzerinden gerçekleşmektedir. Bilincimizde duyu yoluyla oluşan bilgiler, algılar ve tahminler şeklinde (deja vü) mantıksal yoldan elde edilen bilgiler ise kavramlar olarak temsil edilmiştir. Kavramlar kelimelerdir, yani sınıf veya benzer cisimlerin or-tak özellikleri düşüncesi. Örneğin hasta kavramını nasıl açıklayabiliriz? Kafamızda farklı hastalık kavramları yaradabilirirz ve tedricen şema ya-ratırız. Apstraksiyon ile (ayırma anlamında olan düşünme operasyonu) hasta kelimesiyle alakalı olarak çok sayıda önemsiz detayı atmaktayız, yönlendirme aracılığıyla tüm hastaların önemli ve ortak özelliklerini tes-pit etmekteyiz, hasta kelimesinin anlamına gelmekteyiz (tüm hastalar için ortak olan-genelleştirme) - hasta beden, psikolojik ve sosyal refahı bo-zulmuş bir insandır.

Kavramlar düşünmeni temel elementleridir ve onların yardımıyla bileşik düşünme operasyonları yapılmaktadır: analiz (şeylerin dökümü) sentez (elementlerin bir bütüne birleştirilmesi) komparasyon (şeylerin kıyaslanması) daha önce sözü edilen apstraksiyon, konkretizasyon (so-mutlaştırma), genelleştirme vb.

DÜŞÜNME VE KONUŞMA

Konuşma ile daimi bağlantı düşünmenin temel özelliğidir. Konuşma düşünmenin temel aletidir ve düşünmenin iyileşmesi ve zenginleşmesine

- Problemle alakalı güçlüğün nerede bulunduğunu tespit ediniz ve onu çözmeye çaba harcayınız. Başaramazsanız, onu şuurunuzdan çıkarı-nız ve başka yerde arayınız.

- Alışkanlık ve rutin adamı olmayınız. Yenilikler ve yeni anlamlar için açık ruhlu olunuz.

- Çözüm zorla değil birdenbire yani ansızın belirir, kombinasyonla-ra açık olunuz ve başarısız denemelerle zaman kaybetmeyiniz.


katkı sunmaktadır. Ses, kelime ve işaretler ile efade edilen dış konuşma ve çok daha zengin olan ve duygularla renklendirilmiş iç konuşma mevcut-tur. Pek doğal ki düşündüğümüzle her şeyi konuşmayız. İç konuşma sesli olarak ne söyleyeceğimizi hazır eder. Konuşmanın üç temel görevi vardır:

a. Komunikatif - konuşmacılar arasında düşünce bildirme ve transfer

b. Reprezentatif - kelimeler belli nesne ve olaylara aittirc. Ekspresif - kelimelerle iç duygu va yaşananları ifade ederiz.Kelimelerin denotatif anlamı vardır yani kesin olarak bir şeyi ifade

ederler. Aynı bölgede yaşayan insanlar için söylenen bir kelime aynı an-lamı taşır. Mesela kapı kelimesi. Kelimelerin konotatif anlamı daha zor açıklanır ve farklı anlamda olabilir. Mesela mutluluk kelimesi sağlık, para, sevgi, güzellik anlamında olabilir. İnsan talih, başarı, barış, özgürlük, ha-pishane gibi kelimelere kendi ihtiyacı, istekleri ve duygularını dahil eder ve bundandır ki insanlar için farklı anlamda olabilir.

DÜŞÜNME VE ÇAĞRIŞTIRMA (ÇAĞRIŞIM)

Çağrışım kelimesiyle aynı zamanda veya art arda yaşanan iki içe-riğin (nesne ve olay düşünceleri) bağlanması demektir. Hatırlama süre-cinde bu iki olay birlikta ortaya çıkmaya eğilir. Çağrışımlar düşünme sü-recinde önemli elementi temsil etmektedirler ve ödevlerin çözülmesinde yardımcı olurlar. Daha önce onların öğrenme ve hafıza sürecinde önemli olduklarını söyledik.

Çağrışım kanunları (kuralları) daha ARİSTO zamanından bilinir:a. Dokunuşa göre çağrışım (zamansal ve alansal). Daha önceki tec-

rübemizde birlikte veya arda beliren düşünceler bağlanır. Mesela hastalık-ağrı, kış-soğuk vb.

b. Karşıt çağrışım. Karşıtlı düşüncelerin bağlanması. Mesela hasta-lık-sağlık, hayat-ölüm, siyah-beyaz vb.

c. Benzerliğe göre çağrışım. Benzer olan düşüncelerin bağlanması. Örnek: hoş adam-dost, yüksek adam-basketbolcu vb.

Çağrışımlar kendiliğinden ve kasıtlı olabilirler. Bilim adamları ka-sıtlı çağrışımların gerçi düşünme olduğunu ve onların insana öğrenme ve hatırlama sürecinde yardımcı olduklarını düşünüyorlar.

60 Psİkolojİ

DÜŞÜNME TÜRLERİ

Farklı ölçütlere göre gruplaştırılan sayısı çok düşünme türü vardır.Düşünme esnasında kullanılan SİMGELERE GÖRE ÖLÇÜTLER:1. Somut (Konkre) (semboller algılama ve temsillerdir), uykuda

olan küçük çocuk ve büyükler için karakteristiktir. Bu düşünme yüzeysel-dir ve kaydedilen veya kaydedilmiş olanlara aittir.

2. Soyut (semboller kelime ve kavramlardır). Kelimeler şeylerin aslı-nı yansıtan en çok kullanılan sembollerdir. Soyut düşünme daha bileşik ve daha konkre olmakla beraber medeni insanların özelliğidir.

DÜŞÜNMENİN FAYDASINA GÖRE:1. Prodüktif olmayan düşünce - çağrımlar tesadüfen bağlandığında

ve insan ile toplum için bir önemi olmayan ürüne varıldığında. Mesela bulmaca, rebus çözme, hayal etme.

2. Prodüktif düşünme - insan ya da toplum için yeni bilgiler keşfe-dildiği zaman. Yaratıcı düşünme yani yeni eserlerin meydana getirilmesi en produktift ir.

Örnek 5.Kliniklerde tadbikat yapan psikologlar hastalarda kendiliğinden

gelen çağrışımları araştırmışlardır, çünkü onların çağrışımlarına daya-narak, kişiyle alakalı kimi sonuçlara varmaktadırlar. Pratikte özellikle Yungun Kendiliğinden Gelen çağrışımlar testi kullanılmaktadır: hastaya belli bir kelime söylenir ve aklına gelecek ilk kelime ile cevap vermesi is-tenmektedir. Bu arada onun söyleyeceği kelimelerin içeriği ve bunları söy-lemek için harcadığı zamana bakılır. Onun bazı travmatik tecrübeleriyle alakası olan kelimeler konulduğu zaman, tepki hızında ve cevap içeriğin-de büyük değişiklik meydana geleceği tahmin ediliyor. Buna benzer testler günümüzde özellikle adliyede kullanılır. Bu testler “Yalan keşif makinala-rıyla” kombine edilirler (Bu yalan keşif makinaları kalp atışları, tansiyo-nu, beyin dalgalarını, psikogalvan refl eksi kayda alan bileşik cihazlarla donatılmıştır). Onların sayesinde çağrıştırma yapan kritik kelimeler ve-rildiğinde belirgin değişikliklerin meydana gelip gelmediği kontrol edilir.


DÜŞÜNME GERÇEKÇİLİĞİNE GÖRE:1. Gerçekçi, insanın dünyasında reel olarak mevcut olan nesne ve

olaylara aittir.,2. Hayali, reel dünyada mevcut olmayan, insan hayalinin ürünü

olan nesne ve olaylara aittir (Mesela hayvanların konuştuğu masallarda). Hayali düşünme gençlere karakteristiktir, mesela kendilerini önemli bir rolda hayal ettikleri zaman.

Res. 11 Prodüktif yaratıcı düşünme

Bu düşünme türleri arasında kesin bir çizgi çizilemez ve ayni bir tü-rün iki farklı ölçüt arasında bulunması vakalara sıkça rastlanır. Örnek bir sanat eseri veya resimin meydana getirilmesi hayali veya produktif düşün-menin ürünü olabilir.

Yaratıcı düşünme insan toplumu için çok önemlidir. Bu orjinal olan ve insan ile insanlık için olağanüstü önemden olan düşünmeyi kasteder. İnsanlık, hayatın tüm alanlarındaki yaratıcıların sayesinde daima ilerle-meler var.

HASTALARDA DÜŞÜNME

Hastalık, bilhassa hastaneye kaldırılmak, insan düşüncesinin büyük etkisi altındadır. Hastaların kayıtları, hasta çoğunun kendilerini, kendi hastalıkları ve hastalık nedenleri hakkında düşündüklerini göstermekte-dir. Onlar hastalığın neticesi, aile, dost ve maddi durumla ilgili düşüncele-re kapılırlar. Tüm bu düşünceler yeni meydana gelen durumla yüzleşme-leri için yararlıdır. Pek olgun olmayan insanlarda ve çok korkan kişiler-

62 Psİkolojİ

de düşünce tarzında çok büyük değişiklikler meydana gelebilir. Onlarda zihni duruma göre aşırı kara düşünceler veya aşırı iyi olduklarını hayal edebilirler.

Hastane pratiğinde hastalarda genelde şu yönde düşündükleri tespit edilmiştir:

- Zihni kütleşme - daha uzun süre yatak hastası olan hastalarda gö-rülür. Onlarda düşünme produktif olmamakla beraber sığıdır. Kendilerini radyo dinlemek, kriminel romanlar okumak gibi şeylere bırakarlar.

- Katatif düşünme - negatif düşünceler ve endişeler bazında kuru-lan kaçış demektir: yakınlarda vefat edeceğini iddia etmek (konkre bir delil olmadığına rağmen), bölüm çalışanlarının kendileriyle ilgilenmediklerini iddia etmek, önceden olmadığına karşın, dine tapmak vb. Bu düşüncenin delillere dayanmadığı önemlidir.

- Etkilenmek - eleştiri kabiliyetini kaybetmeye başlarlar ve sihirli ilaçlara ile mucizevi doktorlara inanmaya başlarlar. Sağlık çalışanları bu tip hastalarla daha çok ilgilenecek vakit bulamadıkları halde, etkilenme daha da güçlü olur. Etkilenme hastanın karakter çizgileri, eğitimi ve yaşına bağlıdır. Gençler yaşlılara kıyasen, erkekler ise kadınlara kıyasen daha az etkilenir.

- Reel olmayan beklentiler - bazı hastalar, onların sağlıkları için başkasının hesap yürütmesi gerektiğini düşünürler, dolayisiyle aktif ol-dukları halde tedavisi daha başarılı olabileceğini unutarak, pasif olurlar. Başkaları sağlık çalışanların mucize yapmalarını beklerler yani gerektiğin-den fazla beklentileri olduğu için hayal kırıklığına uğrarlar.

- Kara düşünmek - ağır hastalar ya da ağır ameliyat geçiren hastalar sıkça ölümü düşünürler ve bu doğal bir şeydir. Böyle düşünceler hastanın bütünsel davranışını etkilemektedir. Çoğu kez endişeli olmakla beraber hazırlıksızdırlar. Çocuklar ve yaşlılar ölümden daha az korkarlar ve orta yaşlı olan insanlara kıyasen ölümü daha az düşünürler.

Soru ve ödevler:1. Düşünme neden en bileşik psikolojik süreçtir?2. İnsanı kavram olarak açıkla (Onu hayvanlardan farklı eden önemli

özellikler hangileridir?).3. Tüm kural türlerinde çağrışımlar konusunda kendi örneklerini ver.4. Katatim düşünme tarzı olan hastaya nasıl yardımcı olacaksın?5. Hasta insanlar sağlıklı olanlara kıyasen daha mı çok etkilenir?

Neden?


ZEKÂ

EĞİLİM VE YETENEK KAVRAMI

Organizmanın fizyolojik ve anatomi bünyesinin temeli olan kalıt-sal özelliklere eğilim (bir şeye eğilmek) denir. Eğilimler insanda nasıl ye-teneklerin gelişeceğini belirlemez, bu onun aktivitesi ve ortamın etkisine bağlıdır. Eğilimler kalıtımsal bünyelerdir, yetenekler ise öğrenme ve tat-bikat sayesinde edinilmektedir.

Bunu daha kolay anlatabilmek için şöyle diyebiliriz: Orta tıp oku-lunda bir nesilden hangi hemşirenin daha iyi tıp teknisyeni olacağını nasıl söyleyebilirirz? Hiç kimse için önceden hiçbir şey söyleyemeyiz, hastane-lerde tadbikat sırasında nasıl davrandıklarını görmek lazım. Ödevlerin gerçekleştirilmesinde daha büyük uyanıklık, girişim, hüner ve kolaylık gösterecek olanlar, hastalara iyi bakanlar ve onlarla iyi iletişim kuranlar, tatbiki derslerde onlar gibi olmayanlardan daha iyi olacaklarını tahmin edebiliriz. Bunlar eğilimlerdir. Bu eğilimler yeteneklere dönüşecek mi, okulda bilgi edinmek için sarfedilen emek, sağlık işiyle ilgili tutumlar oluş-turmak, meslek için önemli olan karakter çizgileri oluşturmak gibisinden diğer önemli etkenlere bağlı olacaktır. Eğilimlerle alakalı bileşik hünerle-ri öğrenmek ve icra etmek gerekir, aksi halde yetenekler gelişmeyecektir. Yetenekler sürekli öğrenme ile geliştirilir.

İnsanda beden yetenekleri, algılama yetenekleri, psikomotor yete-nekleri, zekâ ve diğer yetenekler mevcuttur.

ZEKÂ KAVRAMI

“Zekâ” kelimesi Latince intelitere sözcüğünden kaynaklanmakatadır ve anlama veya akıl etme anlamındadır.

İnsanın bu yeteneği için sayısı çok definisyon vardır: Soyut düşün-me yeteneği, yeni durumlara uyma yeteneği, öğrenme yeteneği, nesneler arasında önemli ilişkilerin farkına varma yeteneği, eski bilgileri yeni şekil-de kullanma yeteneği vb.

64 Psİkolojİ

Genelde bireyin rasyonel düşünmesi, amaçlı davranması, ortama uyması ve ortamla işbirliğinde bulunması olarak tanımlanmaktadır. XX. yüzyılda bu yetenek pek çok araştırıldı ve onu açıklayan sayısının çok tepkisi vardır. Teoriler genelde çift etkenli (Ör. Spirman G genel ve S özel ayırt eder) ve çok etkenli olmak üzere ikiye ayrılır. Örneğin Terston bu iki etken yanı sıra daha 7 farklı etkene işaret eder:

S- Özel faktör - alanda ilişkileri düşünme yeteneği,P- Algılama etkeni - problemin görme alanında olan ödevler yardı-

mıyla halledilmesinden ibarettirN- Sayısal etken - basit veya bileşik matematik ödevlerine aittirV- Sözlü etken - söz anlama, onların ilişkisi ve sözlü sonuca varma

yeteneğine aittir.M- Bellek (memory) etkeni - söz, harf ve sayıların dolayısız olarak

öğrenilmesine aittirW- Akıcılık etkeni - ayrı kelimeleri hızlı kullanma ve hızlı kelime

üretme yeteneğiR- Yargı etkeni - problemin halledilmesindeki genel prensiplerin

bulunması yeteneğine aittir. Terston bu etkeni zekâ operasyonlarında en önemli olarak bulmaktadır.

Psikologlar zekâ yeteneğinin tanımlanmasında şu kavramlara işaret etmektedirler:

BİYOLOJİK ZEKÂ (bu kavramı Galton oturtmuştur) insan ente-lektüel faaliyet yeteneği için sorumlu olan insan beyninin bünyesi, onun fizyolojisi, biyokimya ve genetiğe aittir (bilinçli davranmak, problem çöz-mek, öğrenmek vb). Bu insanı hayvandan ayırmaktadır ve insanlar arasın-daki bireysel farklar için sorumludur.

Biyolojik zekâ elektroensefalograf ve diğer fiziksel ve fizyolojk ölçü-lerle tartılmaktadır. Biyolojik taban yoksa zekâ da mevcut olmaz (Eysenck 1986) Bu kavram fundamental olmamakla beraber en az yer almıştır.


PSİKOMETRİK ZEKÂ veya Qi ağırlıklı olarak biyolojik yani gene-tik zekâ ile şartlıdır. Kültürel, ailevi, eğitici ve sosyal ile ekonomik etkenler bu zekânın gelişimini etkiler. Kaba bir hesaplamaya göre, Qi yaklaşık yüz-de 70i genetik etkenlere bağlıdır, ancak Qi biyolojik zekâ ile asla eşitleşti-rilemez.

SOSYAL ZEKÂ VEYA PRATİK ZEKÂ, zekânın her günlik hayat-ta, problemlerin halledilmesinde uygulanması demektir. Bu kavramı ilk olarak Torndayk 1920 yılında, insanlar arasında uygun davranma yetene-ği olarak oturtmuştur. Bu zekâ büyük ölçüde Qi ve sosyal yaşamın farklı açıları, tecrübe, sosyal ve ekonomik durum, sağlık, motifl er, alışkanlıklar, aile ağacı, ruhsal bozukluklar ve diğer etkenlere bağlıdır. Yüksek Qi-ye sahip olan oysa alkolik olan bir bireyin hayatta başaramayacağı kesindir. Kişilik önemli etkendir ve duygusal yeteneksizlik, uyumsuzluk, nevrotik gibi özellikler mevcutsa yüksek zekâya karşın bireyin kendi zekâsını sosyal açıdan benimser şekilde kullanabilmesini engeller.

Diğer yandan kimi bireyler yüksek bir zekâya sahip olmadıklarına karşın, sosyal açıdan başarılı olabilirler(şowmenler, sporcular vb) Sosyal zekâ sayısı çok farklı açıyı dahil ettiği ve tartılamadığını göz önüne alarak, onun bilimsel önemi benimsenmez. (V.Stamenkova-Trajkova 1995)

DUYGUSAL ZEKÂ (EQ) (Bu kavramı D.Golman 1995 yılında güncellemiştir) - Hayatta, iş yerinde ve ailede başarmak için sadece zekâ yetmez. Bilim mutluluk, başarının akıl ile koordinasyon içinde olan duy-guların gelişmiş olduğuna bağlılığını iddia etmektedir. Bu doğrultuda ya-pılan deney ve araştırmalar da bunu doğrulamaktadır. İnsanın öğrenme ve engelleri aşma yeteneği sadece kalıtımsal mesele değildir. Nöroloji veriler rasyonel ve duygusal akıl arasındaki ilişkiyi gösterir. Duygusal akılın mer-kezi, MSSde (Merkezi sinir sisteminde) yerleşik bulunan badem şeklin-deki Amigdal bezinde bulunduğu biliniryor. Bu bezden yayılan sinyaller rasyonel (düşünen) akıl sinyallerine kıyasen çok daha hızlı yol katederler.

Evrim açısından Amigdal bezi gücü örnekseldir. İnsanda tepkilerin süratı bir önceliktir, mesajın duygusal sesini tanıyabilmek önemli bir ser-

66 Psİkolojİ

mayedir. Tepkilerin hızı ve duygusal sesin tanınmasında birlik oldukları zaman, hayatta başarı ve mutluluk garanti altına alınır.

Ancak hızlı tepkiler çoğu kez hatalı sonuca varmamıza neden olur, çünkü verilerin incelenmesi için yeterince zamanımız olmaz ve hatta ağır hatalara neden olabilir. Ancak burada rasyonel akıl müdahale eder ve ha-taları düzeltir.

Duygusal ve düşünsel, duygular ve us, kalp ve baş arasında her za-man dengenin mevcut olması en üstün zekâdır.

Bu denge yani yürek mantığı ve us mantığı arasındaki işbirliği duy-gusal zekâ ile açıklanmaktadır. Bu insan doğası hakkında yeni bir temsil sunmaktadır. Kendi duygularımızı akıllıca kullanmayı öğrenmek, temel hünerlerden biridir.

İnsan ruhunu iyi tanıyanlar, duygusal zekâyı diğer insanların prob-lemlerini anlama hüneri ve yeteneği olarak işaret ediyorlar. Başkalarının ve kendi duygularını anlamak yeteneği. Buraya şahsi başarısızlıklara kat-lanma, kendine güvenme, kendini kontrol etme, kişiler arası güçlükleri halletme yeteneği, diğer insanlarla uyumlu ilişki oturma yeteneği de gir-mektedir.

Duygusal zekâ kelimelerin anlamını genişletmektedir. Zeki olmak ve duygularla zengin olmak, hayatı yaşayabilme yeteneğinin merkezi gibi-dir. Sahip olduğumuz yetenekleri hangi başarıyla kullanacağımızı belirle-yen bir yetenektir.

Duygusal zekâ, çocukluk döneminde, çocuğun ebeveynlerden aldı-ğı duygusallık dersler üzerinden gelişmektedir. Ebeveyn-çocuk hattındaki ilişki, duygusal akıla giden ve saklanan sayısı çok mesaj sağlamaktadır. Bu mesajlar bazan acı izler bırakır, bazan da çocukta öz güven ve iyimserliğe neden olur. Büyüme duygusal okur yazarlığın edinilmesi ama başlangıcı yürekten ve yürekli olmayan çocuklar için risklerle dolu bir çağdır. İşbu risk sahası hayatta olasıl şiddet, depresif etki, beslenme bozuklukları, al-kol, uyuşturucu vb. kullanma aracılığıyla dile gelebilir.

Duygusal zekânın edinilmesi konusunda temel olarak şunu söyleye-biliriz ki süreç okul eğitiminin başlamasıyla denk gelmektedir. Çocuklar bu çağda kendi ve başkalarının duygularını tanımaya, hırslarını önlemeyi, çatışmaları pozitif halletmeyi, empati kurmayı ve güdülerini kontrol etme-yi öğrenmelidirler. Bu şekilde hayat riskleri değişir, mutluluk şansları ise bir hayli artmaktadır.


Duygusal zekâ insanların gerçek ölçüde ve gerçek zamanda, gerçek nedenle ve uygun şekilde gerçek kişiye kızmaları veya onu kabul etmeleri gibisinden ender bir yeteneği de işaret etmektedir.

ZEKÂNIN TARTILMASIİlk zekâ tartımı 1905 yılında Fransada Simon ve Bine (psikolog ve

doktor) tarafından yapılmıştır. Testin amacı, dersleri başarıyla takip ede-meyen öğrencilerin eğitimden ayrılmasıymış. Bu ilk testler (belli pren-siplere göre standartı konulan ödevler) günümüze kadar dünyanın tüm ülkelerine taşınmıştır ve çok sayıda değişikliğe uğramıştır. Testler kişinin belli bir zaman dilimi içerisinde halletmesi gereken sözlü ve yazılı sorular-dan müteşekkildir. Belli zaman içinde çözülen ödevlerin toplamına göre kişinin zekâ büyüklüğü elde edilir. Kişinin zekâ büyüklüğü (test sonucu) takvim büyüklüğü ile bölünerek 100 ile çarpıldığı zaman zekâ katsayısı elde edilir.

MV Qi – zekâ katsayısıQi=-----------х100, MV – test sonucu KV KV – yaş seviyesi

7 9Örnek 1. Qi=----- x100=100; Örnek 2. Qi=-----x100=128 7 7

Zekâ ölçme testleri büyük önem taşıyor. Mesela çocukların okula hazırlıklı olup olmadıkları kontrol edildiği, belli bir mesleğe yönelme sı-rasında, büyüklerin başka bir meslek edinmeleri sırasında önemli rol oy-namaktadır. Testler titizlikle ve uzman kişiler tarafından uygulanmalıdır çünkü süistimal edilebilir ve yanlış yorumlanarak, kişiye zarar verebilirler.

68 Psİkolojİ

ZEKÂNIN GELİŞİMİ VE AHALİ ARASINDAKİ DAĞILIMI

Zekâda kalıtımsal faktörler büyük rol oynadıklarına karşın, insanın yaşam ortamı ve aktivitesi ihmal edilmemelidir. Elverişsiz ortamda veya aktivite olmayan bir ortamda kalıtımsal yeteneklerin gelişimi mümkün değildir.

Nüf

uz sa

yısı

Q

İ art

ışı

Yaş (yıl) Qi 90’dan 110’a kadar ortalama Qİ

Res. 12 Res.13

Zeânın doğuştan hemen sonra gelişmeye başladığı düşünülmekte-dir. 25 yaşına kadar maksimal olarak gelişir, bundan sonra duraksama dö-nemine girir ve 55 yaşından sonra azalmaya başlar. Bazı insanlarda zekâ azalması göze çarpmaz çünkü yeni durumlara adım uydurmalarında yar-dımcı olan büyük hayati tecrübeleri vardır. Zekâ azalması bireyseldir ve insanın aktivitelerine bağlıdır (Res.13). İlerleyen yaşlarda büyük başarıy-la çalışan ve eser üreten sayısı çok sanatçı, bilim adamı, devlet adamının eserleri de bunu doğrulamaktadır. Mesela Blaje Koneski, Slavko Yanevski, Tolstoy, Verdi, Mikelancelo ve b.

Terman (Amerikan psikolog) zekâ testlerinden elde edilen sonuçları sınıfl andırmıştır, Bine-Simon tabelasına göre:


Qi alanı Zekâ seviyesi140 Çok yüksek, doruk, deha120-140 Çok yüksek110-120 Yüksek,90-110 Ortalama, Normal80-90 Ortalamanın altında, Düşük sınırında70-80 Düşük, Küt0-70 Gelişmemiş, Belirgin geri kalmışlık

İnsanların çoğunda Qi 90-110 arasındadır yani ortalamadır, yüzde 1-2 zirve zekâya sahiptir, zekâ açısından engelli kişilerin sayısı %2-3 ora-nındadır (Res.12).

Yüksek, ortalamanın üzerinde ve zirve zekâya sahip insanlar, toplu-mun gerçi zenginliğini oluşturmaktadırlar ve onların gelişebilmeleri için tüm şartların temin edilmesi gerekmektedir. Yaratıcı insanlar her zaman zekidir ancak zeki insanlar her zaman yaratıcı değillerdir. Bizim okulları-mızda (ortalama zekâya sahip çocuklar için) çoğu zaman zeki çocukların farkına varılmaz ve ortalama zekâya sahip çocukların arasında kaybolurlar.

PSİKOLOJİK GELİŞİMİNDE ENGELLİ KİŞİLERDE ETYOLOJİ FAKTÖRLERİ VE SINIFLANDIRMA

Zihinsel engelli kişilerin sayısı büyük olmadığına karşın, psikologlar ve sağlık çalışanları bu grupa özel dikkat göstermektedirler.

Dünya sağlık Örgütüne göre, dünya ahalisinin %1-3ünde entelektü-el engel görülmüştür (Bu alanda yapılan çok sayıda test ve ölçme ile kanıt-lanmıştır).

Araştırmalar çocuk ve gençlerde yapılsaydı bu yüzdelik çok daha büyük olacaktı.

Etyoloji faktörleri: biyolojik, psiko-sosyal veya karma olabilir. Eğilim etkenleri şöyle sınıfl andırılabilir:

1. Kalıtım (%5 civarında) kalıtmsal metabolizma ve kromozom aberasyonlarını kapsar.

2. Embrion gelişimini müdahale etmek (%30 civarında), fetüs travmaları veya kromozom bozuklukları nedeniyle meydana gelir.

70 Psİkolojİ

3. Hamilelik ve doğum öncesi güçlükler (%10 civarında), buraya genelde fetal malformasyonları, erken doğum, hipoksi, ürün enfeksiyon-ları ve doğum travmaları girmektedir.

4. Süt dönemi ve çocuklukta edinilen Genel sağlık durumu (%5 civarında), özellikle enfeksiyon, travma ve zehirlenmeler.

5. Ortam ve diğer psikolojik bozuklukların etkisi (%15-20 civa-rında), bu genelde zayıf beslenme, sosyal ve konuşma stimülasyonları, au-tizm vb sonucudur.

Zihinsel engelli kişilerin sınıfl andırılmasına ait eski sıralama üç gruptan ibarettir:

1. Debil (debilitas mentis) zekâ katsayısı 50-70 arasında olan ve zih-ni olgunluğu 7-12 yaş arası olan çocuğa denk gelen olgunluk;

2. İmbessil (imbecilitas) zekâsı 20-50 oranında olan ve 2-6 yaşların-daki çocuğa denk gelen olgunluk;

3. İdiyot (idiotia) 20-yi aşmayan zekâ oranı ve 2 yaşındaki çocuğa denk gelen olgunluk.

Yeni sınıfl amaya göre 70-85 arasında zekâ oranı olan kişiler, sınır vakalarıdır, sıralı okula giderler. Daha iyi netice elde edebilmeleri için ek derslere gerek duyarlar. Qisi 51-70 arasında olanlar, psikolojik gelişimin-de hafif engelli kişilerdir. Onların hafif programlar ile özel eğitim, terbiye ve iş için özel olarak hazırlanmaları gerekmektedir. Qi 36-50 arasında olan kişiler, psikolojik gelişiminde orta engelli kişilerdir. Temel alışkanlıklara sahip olurlar, kendi temel ihtiyaçlarını karşılayabilirler, özel kurumlarda basit işlemler için yetiştirilebilirler. Motor eksiklikleri olanlar enderdir. Özel koşullarda çalışabilirler. Psikolojik gelişiminde ağır engelli olan ki-şilerin Qisi 21-35 arasında değişir, genelde konuşmaları gelişmemiştir, herhangi bir eğitim için yetenekli değillerdir, temizlik alışkanlıkları yok-tur. Denetim altında basit işlemler yapabilirler. Qi oranı 20 altında olan-ların zihinsel engeliler en ağırdır. Onlar herhangi bir eğitim veya reha-bilitasyon için yetenekli değillerdir çünkü yetenekleri son derece kısıtlıdır. Onların ortamdan korunması ve daimi bakımı gereklidir.

Gelişmekte olan kişide zekânın azalması tıbbi biliminde oligofreni olarak adlandırılır.

Zekâ genetik potansiyeline vardıktan sonra azalması, demensiyon (organik psikosendrom) olarak adlandırılır. Demensiyonda görülen temel


bozukluklar ağırlıklı olarak kognitif psikolojik süreçlerinde gözlenir. Zekâ bozukluğu dolayısıyla bu kişiler, nesne ve olaylar arasındaki önemli ilişki-leri yanlış görmektedirler. Önce amnezi sendromları belirir, taze bilgilerin hatırlanmasında ve onların süregen tecrübeye dönüştürülmesinde güçlük çekilir. Bundan sonra düşünme sürecinde (düşüncelerde dağınıklık) deği-şiklikler meydana gelmektedir.

Zarar görmüş zekâ ve bozulmuş kognitif süreçler konatif (isteklilik ve duygular) alanında bozukluğa yol açar: depresyon, duygusal gerginlik, duygusal kütlük, afektif dengesizlik, sinir. Süreç ilerlediği halde, konuş-mada güçlük, yer ve zaman açısından oryantasyonun kaybolması, görülür hatta bazı hastalarda kimlik kaybı bile yaşanabilir.

Nedenini ve süresini göz önüne alarak, birkaç çeşit demensiyon mevcuttur. Bunlardan bazıları başarıyla tedavi edilir, bazıları ise kişiyi ömüre bedel etkiler.

Örnek 6. İdiot savant:İnsanlar arasında İdiot-savant olarak adlandırılan, bir ya da daha

çok özel olarak gelişmiş yetenekleri olan engelliler nadirdir. Şirer, Rotman ve Goldştayn L vakasını en çok araştırmışlardır.

L-yi anası 11 yaşındayken ilk olarak doktora götürmüş. 6 yıldan fazla devam eden tıbbi araştırmaları onun sağlıklı ve fiziksel olarak geliş-miş biri olduğunu, normal bir EEG-ye sahip olduğu ve nörolojik bozuk-lukları bulunmadığını göstermiştir. Ancak psikolojik araştırmalar sayısı çok paradoks ile dolu olan bir psikolojik bünyeyi meydana çıkarmışlar. Bu şahıs 70 yıllığına her tarihin haft a içindeki gününü söyleyebiliyormuş. İşittiğinden hemen sonra 12 çift sayılı rakkamı tamı tamına toplayabi-liyormuş. Sayısı çok kelimeyi önden ve arkadan söyleyebiliyor, bir kez gösterilen kelimeyi kodlama şeklini hiçbir zaman unutmazmış. Bir kez dinledikten sonra opera müziklerini çalabilir ya da söyleyebilirmiş. Buna rağmen okul eğitimini takip edemiyormuş. Onun genel bilgileri ortalama-nın altındaymış ve kelimelerin anlamını bilmiyormuş. Mantıksal düşün-me yeteneği yokmuş, soyutlama gerektiren problemlerin içinde tamamen kaybolurmuş. Vinenin zekâ testinde Qi-50 kaydedilmiş.

72 Psİkolojİ

Soru ve ödevler:1. Zekâ nedir? 2. Qi nasıl hesap edilir?3. 13 yaşındaki çocukların testlerini başarıyla çözen 10 yaşındaki

çocuğun Qini hesapla, Terman tabelasına göre bu çocuk hangi kategoride bulunmaktadır?

4. 8 yaşında olan bir çocuk 5 yaşındaki çocuğun testlerini çözebili-yor. Onun Qi ne kadardır ve neler başarabilir?

L vakası zihni aktivitelerin bir kalite ya da bir yetenek ile belir-lendiği anlayışına karşı koyan dramatik bir örnektir. Şirer, Roşman ve Goldştaynın de belirttiklerine göre, L-nin sayısı az bağlı aktivitelerdeki üstünlüğü, bu yeteneklerin bir vergi olduğunu göstermez. Lnin yetenek-leri spesifik bir motivasyon ve dar bir aktivite içinde alıştırma yapmanın neticesi olduğu daha kesindir. Her normal çocuk Lnin yaptığını ve fazla-sını bile yapabilir.Sözü edilen müellifl er İdiot savant ile alakalı şu analizi tercih ediyorlar:

Genel ve özel yetenekler mevcuttur. Soyut zekâ yeteneği tüm zihni aktivitelerin normal fonksiyonu için önemlidir. Soyut zekâ bozuk olduğu zaman, insan normalin üzerinde egzersiz yapmaya ve biraz zarar gör-müş olan özel fonksiyonlarını geliştirmeye teşvik olabilir. Ancak bir insan-da tüm fonksiyonlar arasında sıkı bağlanmışlık vardır ve gerçekte zarar görmemiş yeteneklerin ifade edilmesinde atipik şekillere rastlamaktayız. Buradan alışılagelmeyen aktivitelerin gelişimiyle karşılaşmaktayız. L çift rakkamlı sayıları toplayabilir ama kelimelerin anlamını bilmez. Buna göre bir idiot savantın aktivitesi aynen normal insandaki gibidir, yani ge-nel ve özel yetenekleri olan interaksiyon ile belirlenmiştir.


DUYGULAR

DUYGU KAVRAMI

Duygular dış veya iç tahrişler, veya başka insanlar tarafından kış-kırtılan sayısı çok yaşantıyı kapsayan psikolojik süreçlerdir ve organiz-manın fizyolojik açıdan tahriş olmasına neden olurlar. Bunlar insanın diğer insanlar karşısında, kendisi, nesne ve olaylar karşısındaki tutu-munu belirtmektedirler. Bu yaşantılar genelde duygular, hisler, etkilen-meler, ruh halleri, duygusal ton, duygusallık olarak adlandırılır.

Heyecan - Hem insanlarda hem hayvanlarda beliren yaşantılar ol-mak üzere, canlı organizmanın biyolojik doğasından kaynaklanmaktadır. Mesela korku bir heyecandır, tehlike durumunda hem insanda hem hay-vanda görülür.

Duygular - sadece insanda belirir ve onun öğrenmesi ve sosyal yaşa-mı (mesela vatanseverlik, ahlak) neticesidir. Heyecan ve duygu kelimeleri her günlük yaşamda genelde aynı anlamda kullanılmaktadır.

Aff ekt - etkilenmek-anında beliren ve sayısı çok motor ile vegetatif belirti ile birlikte yaşanan en güçlü duygusal yaşantılardır (hırs, büyük se-vinç büyük korku). Aff ektlerin etkisi altında bilincin daralması yaşanabilir. Bu durumda insan kendi davrnışlarını kontrol edemez ve olayları değer-lendiremez. Kişi mantıksal düşüncenin eksikliği durumunda daha sonra pişmanlık duyacağı davranışlarda bulunur (aşırı hareketlilik, ağlamak, ça-ğırmak, küfür etmek, saldırganlık vb). Kısa süren aff ektlerin organizmaya zararlı etkisi olur.

Ruh halleri - daha uzun süren ve duygusal açıdan daha zayıf olan yaşantı, bütünsel bilinçli yaşantımızın temel rengini vermektedir (mesela iyimserlik, karamsarlık). Ruh halleri olay ve yaşananlardan kaynaklanır, ancak kişinin tipi, vegetatif ve endokrinoloji sistemin yapısı ve durumuna da bağlıdır.

Duygusal ton - dış nesnelerin algılanmasından doğan hoş veya na-hoş (hoş olmayan) yaşantılara aittir. Mesela: güzel bir resim sergisi insanda hoş duygular uyandırır.

74 Psİkolojİ

Aşırı duygusallık - Bazı insanların daha sık ve daha güçlü duygusal tepkileri olduğu bilinmektedir. Onlar azami iç veya dış heyecan dolayısıyla daha kolay heyecanlanırlar.

Hassaslık - Bunlar bileşik ve gizli duygulardır (kışkırtılmadıkça, insan onların var olduklarından habersiz olabilir). Örnek vatanımızda yaşadıkça onu ne kadar sevdiğimizi bilemeyiz. Dış bir ülkede daha uzun zaman kalırsak vatanımızı ne kadar sevdiğimizi anlayabiliriz.

DUYGUSAL YAŞANTILARIN ORGANİK TEMELLERİ

Deneylerden elde edilen tecrübeler ve merkezi sinir sistemine yapı-lan cerrahi müdahalelere dayanan bilgilere göre, sayısı çok organ ve bez duygusal yaşama iştirak etmektedir.

- Limbik sistem duygusal tecrübenin oluşturulmasında baş rolü oynamaktadır ve onun aracılığı sayesinde duygusal yaşantıyı takip eden beden değişiklikleri bilinci belirmektedir.(mesela, ayaklarım kesildi, ya da felç oldum dediğimizde, bunu limbik sistem sayesinde bilmekteyiz.)

- Hipotalamus - duyguların entegrasyonu ve duygusal yaşamın kontrolunde rol oynar. Hipotalamusun elektrik dalgalarıyla tahriş edil-mesi, öfk e yaratmaktadır, buysa hipotalamusun aff ektlerde rol oynadığını gösterir.

Resimdeki kedinin hipotalamusu imha olduğu için iştahını kaybet-miştir. Sağdaki kedi hipotalamusun tahriş edilmesi nedeniyle öfk e ifade ediyor (Res.14).

- Merkezi retiküler formasyon - duygusal davranışın başlangıcı ve kontrolunde rol oynar.

- Vegetatif sinir sistemi - baş merkezi hipotalamusta bulunur. Duygulara büyük etkide bulunur. Sempatik sinir sistemi heyecan ve orga-nizm ihtiyaçlarının artması durumunda devreye girer, parasempatik sis-tem ise duygusal yaşantılar üzerine engelleyici etki yapmaktadır. Vegetatif sinir sistemi iç salgılı bezleri teşvik eder. Uygun bir tepkide bulunmamızı sağlayan adrenalin hormonun salgılanması özel önemi vardır.

- Beyin kabuğu - duygusal heyecanın kalitesini temin eder ve duru-mun değerlendirilmesiyle alakalı olarak, sınırlayıcı etki eder. Bir duyguya yol açan durum bittiği zaman, beyin kabuğu duygusal tepkinin sona erme-sini sağlamaktadır.


Re.14 Hipotalamusun rolü

DUYGU TÜRLERİ

I. BİRİNCİL VEYA TEMEL - İnsan ve onun kalımı için birincil önemden oldukları için öyle adlandırılmışlardır. Esas özellikleri: bireyin erken gelişim aşamasında belirirler, kışkırtıkları durumlar basittir ve yük-sek gerginlik ile takip edilmektedirler. Bu grupta bulunanlar:

- Korku - biyoloji açısından en eski histir, hayvanlarda da görü-lür, hoş değildir, daha ufak veya daha büyük beden gerginliği beraberinde belirir. Bazı tehlikeli durum karşısındaki tepki olarak meydana gelir ve o anda meydana gelen beden değişiklikleri müdafa için hazırlık anlamın-dadır. Yoğunluk bakımından korku daha zayıf, daha güçlü ve çok güçlü yani panikatak şeklinde olabilir. Tadbikatta genelde özürsüz korku ile kar-şılaşmaktayız (gerçek hayatta korkunç olmayan şeyler, mesela yükseklik, kapalı alanlar, doktorlar, iğne, pansumanlar vb, görülür ve bunlara fobiler denir). Hastane koşullarında korku bir duygu olarak kollektift e yaşama ve hastaların aşırı duygusallığı nedeniyle bir hastadan diğerine kolay taşınır;

76 Psİkolojİ

- Sevinç - İnsanoğlu istediği bir hedefe vardığı zaman yaşanan hoş bir duygudur. Yoğunluk açısından hafif memnuniyetten sonsuz sevin-ce kadar erişebilir. İnsanın çizdiği hedefin önemi ve hedefe varmak için katedilen yolun ağırlığına bağlıdır. Yol ne kadar daha ağırsa, sevinç de o kadar daha büyüktür.

- Üzüntü (hüzün) düşünme ve mekaniği etkileyen nahoş histir. Değerini bildiğimiz bir şeyi kaybederken yaşanır. Üzüntünün de yoğun-luğu farklı olabilir. Ailesinden yakın biri veya sevdiği bir dostunu kaybet-tiği zaman derin üzüntü yaşar ve bu duygu uzmansal yardım gerektire-cek derin depresyona dönüşebilir.

- Öfk e - kendi ihtiyacını veya bir hedefini gerçekleştirme yolun-da engellenen insanlarda belirir. Öfk enin yoğunluğu farklı olabilir, hafif kızgınlıktan aşırı aff ekte kadar gidebilir. Daha uzun süren bir zaman içe-risinde mevcut olan engel, gerginliğin birikmesi daha sonra öfk e halin-de patlak vermesine neden olabilir. Öfk e çoğu zaman agresif davranma beraberinde gider. Bu vaka özellikle çocuklar ve olgulaşmayan kişilerde meydana gelir. Olgun insanlar onu kontrol etmeye ve duygusal gerginli-ği boşaltabilmeyi öğrenmektedirler. Bu duygu genelde hasta insanlarda mevcuttur.

II. İKİNCİL DUYGULAR - Bu duygular öğrenme yoluyla edi-nilmektedir. Onlar birincil duyguların bileşik kombinasyonları olarak meydana gelirler, insan ve sosyal ortamın yansıması oldukları için onlara sosyal duygu da denilir. Bu gruba girenler:

1. İNSANIN KENDİSİNE YÖNELTTİĞİ DUYGULAR- Suçluluk duygusu - insanın kendi yakınlarına ondan beklenen-

leri veremediğini düşündüğü zaman belirir. Bu özellikle vefat eden veya ağır hastaların akrabalarında meydana gelir, uzun sürebilir, yorucu ola-bilir ve kimi durumlarda uzmansal yardım (psikolog) gerektirebilir.

- Kendini değerlendirme duygusu - başarılı veya başarısızlığı ya-şamak. İnsanın kendine güven ve inanç duygusu farklı hayat durumla-rıyla başa çıkmasına yardımcı olmaktadır. Kendine olan yetersiz güven daha düşük değer kompleksinin belirmesine neden olur ve başarının yo-lunda duran büyük bir neden olabilir.


2. İNSANIN BAŞKALARINA YÖNLENDİRDİĞİ DUYGULARBaşka insanlarla birarada yaşamak bizde en değişik duygular uyan-

dırır:- Sevgi - insanlara, nesnelere, hayvanlara doğru, sempati dost, iş

ortağı, ebeveyn, yaşlılar, çocuklar, bizim için güzel olan şeylere doğru du-yar. İnsan sevmeye ve sevilmeye açıktır. Sevgi eksikliği, özellikle çocuk-luk çağında, bütün hayatımıza etki edebilir. Hasta insanlar sağlık çalışan-larının onlardan yana olduklarını hissetmelidirler, bu şekilde kendilerini güvende hissedeceklerdir.

- Kıskançlık - sevgi, rekabet, üzüntü ve korku içeren bileşik bir duygudur. Sevdiğimiz kişinin başka birine daha yakın olduğunun far-kına vardığımız zaman belirir. Kıskançlığın yoğunluğu farklıdır: kuşku-larda ağır kıskançlığa kadar gelişebilir. Ağır kıskançlık insanın kendisine veya partnörüne zarar vermeye yol açabilir. Kıskançlık başka hastalara daha dikkatli olduğunu gösterildiğini zanneden hastalarda da belirebilir (Bu kıskançlığın erotik doğası yoktur).

- Haset - insan sahip olması istediği şeylerin başkasında olduğu-nun farkına vardığı zaman belirir. İstek ne kadar daha büyük ise haset de o kadar daha büyüktür. Mesela hastalar sağlıklı insanlara hasetle bakar. Bundan dolayı hastaların karşısında övünmek ve mahrum oldukları şey-lere işaret etmek iyi değildir.

- Yanlızlık - hastalarda sıkça beliren nahoş bir duygudur. Daha önce kendi ailesi ile yaşayanlarda daha belirgindir. Yanlızlık duygusunun azaltılması için çeşitli önlemler alınmaktadır: hastaları gün içinde daha sıkça ziyaret edip kendileriyle konuşmak, hastalığın doğası ve ağırlığını göz önüne alarak, bölüm hastalarıyla değişik aktiviteler tertiplemek vb.

- Empati - başkalarının sorunlarını yaşamak ve anlamak. Psiko analiz ile uğraşan bilim adamları bu duyguyu başkalarının yaşadıklarını anlamak, başkasıyla bir nevi entelektüel identifikasyon olarak yorumlu-yorlar. Empati zamanla sağlık çalışanlarında gelişen bir duygudur, ancak bu ilişkide kendi duygularını fazlasıyla yatırmazlar. Sağlık çalışanı hasta karşısında aşırı acıma duygusu ifade ediyorsa, tedavi sürecini kötü etki-leyebilir.

78 Psİkolojİ

DUYGULAR ESNASINDA MEYDANA GELEN FİZYOLOJİK DEĞİŞİKLİKLER

Duyguları sinir ve endokrin sisteminin işlemesiyle kışkırtılan sayı-sı çok fizyolojik değişikliği takip etmektedir. Duygular ne kadar daha yo-ğunsa, bedendeki değişiklikler de o kadar daha yoğun olacaktır. Aff ektler sırasında en yoğun beden değişiklikleri meydana gelir. Değişiklikler bi-yolojik kalıtım sonucudur ve organizmanın kalımını sağlamaktadır. En sık rastlanan değişiklikler şunlardır: kan basıncı değişikliği, psikogalvan refl eksi (elektrik direnişi tartılırken, yükselen terleme dolayısıyla elektrik iletkenliğini artmaktadır), cilt renginin değişmesi, kan periferiden iç or-ganlara doğru çekilir, kalp atışları hızlanır, solunum değişir, ter bezleri daha yoğun salgılamaya başlar vb. Bütün bu değişiklikler, sempatik sinir sisteminin etkisi altında, duygusal şok olarak adlandırılan birinci aşa-mada meydana gelir. Organizma bu durumda herhangi bir eylemde bu-lunacak durumda değildir, ama fizyolojik açıdan kendini müdafa etmeye hazırdır. Özel değişiklikler aşaması olarak adlandırılan ikinci sahvada sempatik sinir sisteminin etkisi bitmekte ve parasempatik sinir sistemi-nin etkisi devreye girmektedir. Organizmadaki değişiklikler yatışır, ya-

Örnek 7.Konuyla ilgili enteresant bir deney yapıldı. Öznelere adrenalin iğ-

nesi yapıldı. (Adrenalin hızlı nefes alma, kalp atışlarının hızlanması gibi-sinden tepkiler yaratır). Başka bir gruba (I) alışılagelen huzursuzlukların meydana geleceği söylenmiş; diğer bir gruba(II) hiçbir şey söylenmemiş. I gurupta fizyolojik ve duygusal değişikliklerin belirmeye başladığını tespit etmişler. II grupta sadece fizyolojik değişikliklerin farkına varmışlar ancak onları duygu olarak yorumlamamışlar. Birinci grup iki alt grupa ayırıla-rak bir “casus” sızdırılmış. Bu casus birinci alt grupta agresif davranarak, iğnenin kendisinde hoş olmayan tepkiler uyandırdığını iddia etmektey-miş. İkinci alt grupta neşeli davranarak, iğnenin kendisinde hoş duygular yarattığını iddia ediyormuş. Öznelerin kendilerinde hissettikleri duygular, “casusun” iddialarına tamamen uygunmuş! Hatırlayalım: Öznelerin tü-müne aynı adrenalin iğnesi yapılmıştır.


pılması gereken eylemler için rasyonel karar verilir (İ. Todorova 2000 y.). Bir duygunun değerlendirilmesi, bu duygu hakkında bildiklerimize bağlıdır.

Duyguların ifade edilmesi sosyal ortamda öğrenilenler ile yakın alakalıdır. Çocuklar erken çağda kendi duygularını ifade etmeyi ebe-veyinlerinden öğrenirler. Antropoloji alanında yapılan araştırmalar, duyguların farklı milletlerde farklı şekilde ifade edildiğini göstermiştir. Örnek: bizde siyah renk yas ifade ederken, Hindistanda beyaz renk yas bildirir. Bizlerde yas ağlamakla, sızlamakla kimi Afrika ülkelerinde ise geleneksel zıplama ve kendi yüzlerini tırmalamakla ifade edilir. Batı kül-türünde öğrenci öğretmenin gözlerine baktığı zaman saygı ifade ederken, Vietnamda bu davranış bir saygısızlık olarak algılanır. Kimi Afrika ka-bilelerinde tükürmek sempati işaretidir, medeni uluslarda ise tükürmek hakaret sayılır. Avrupada sonuna kadar açılan gözler şaşkınlık, Çinde ise kızgınlık işaretidir.

Duygusal planda yaşananların dış manifestasyonları insanın yü-zünde (res.15), beden hareketlerinde(üzüntülü yavaş hareket eder, kasla-rı gevşektir, yüz ifadelerinde, ses ifadeleri ve konuşmasından görülür, göz ve dudaklar etrafındaki kasların hareketleri en belirgindir) sesli ifadeler (gülmek, çığlık atmak, hüngür hüngür ağlamak) konuşma (yüksek sesli, yavaş veya çok yavaş) ifade edilir. İnsanlar arasında başarılı komüniksa-yon için konuş-macının duygu-larını değerlen-dirmeyi öğren-mek önemlidir, d a v r a n ı ş l a r ı -mıza nasıl tepki gösterdikle-rini bilmek ve davranışlarımızı buna göre düz-mek önemlidir.

Res. 15 Duyguların ifade edilmesi

Şaşkınlık Sevinç Hayranlık

Üzüntü Öfk e İğrenme

80 Psİkolojİ

HASTALAR VE SAĞLIK ÇALIŞANLARIN DUYGULARININ PRATİK AÇISI

GİRİŞ

Tedavi sürecinde hastanın duygularına olumsuz etki eden durumun sayısı çoktur. İşlerimizi organize etmeye ve hastanın psikolojik yaşamı kar-şısında duyarlı olabilirsek, bu durumların çoğu büyük emek sarfetmeden önlenebilir. Muayenehanelerde bekleme en kritik duygusal durumlardan biri uzun sürecek bekleme olabilir çünkü hasta beklemeyi bir aşağılanma olarak yaşayabilir. Hastanelerde de kritik durumlar vardır ve bunlar has-taların memnuniyetsizliğini artırır. Örneğin hastanın bölüme yatırılması sırasında çalışanın pasif davranışı, kalabalık hastanın bulunduğu odaya yerleştirilmesi, hasta karşısında sıradan davranış, samimiyetin gözardı edilmesi (başka insanlar karşısında çıplak soyunmasını istemek) olumsuz netice verir.

Bundan dolayı hasta için hoş olmayacak şeyler konusunda düşün-memiz ve aynılarından çekinmemiz gerekiyor. Kendimizi hastanın yerine koymamız iyidir (“Ben onun yerinde olsaydım kendimi nasıl hisseder-dim?”).

HASTANIN DUYGULARINA NASIL ETKİ EDEBİLİRİZ?

Pozitif duyguların teşvik edilmesiSağlık çalışanı hastanın duygularına bir hayli etki etmektedir, bun-

dan dolayı kendi işi ve kişiliğiyle hastanın psikolojik yaşamının iyileşmesi-ne katkı sunmalıdır. Metnin devamında verilen birkaç öğüt faydalı olabilir:

◆ Hasta hastane bölümüne alınırken kendinizi takdim etmelisiniz, selamlaşma ve tokalaşma hastaya cesaret verir ve “kapıları açar”, hastayı çalışanlar ile tanıştırınız, odasına götürüp diğer hastalarla tanıştırınız.

◆ Hastaların sorularına dikkatle cevap veriniz, fazla vaadlerde bu-lunmayınız, cesaretsiz de bırakmayınız. Teşhis konusunda diyaloga gir-meyiniz hastalıkla ilgili tahminler yapmayınız (bu konular doktorlara aittir) daha yüksek mevkideki çalışanların mesuliyet alanına girmeyiniz.


Hasta bölüm çalışanlarını eleştirdiği zaman bile söylediklerine kulak veri-niz. Eleştirisi yerinde ise hataları düzeltmeye çalışınız, hasta haklı değilse bunun neden böyle olduğunu açıklayınız. Hastayı dinlemeye bilen, onun güvenini kazanır.

◆ Hasta kendi samimi hayatıyla ilgili bir sırrını söylediyse kimseye söylemeyin, başkalarına taşımayın. Bunun hastalıkla alakası varsa sadece doktora kısa çizgilerde açıklama yapınız.

◆ Dostane olunuz ama aşırmayınız, durumuna gülmeyiniz, bugün bir şeye izin vermek, ertesi gün is aynısını yasaklamak iyi değildir, tüm hastalar karşısında aynı ölçüde hoş davranmaya çalışınız.

◆ Duygusal açıdan dengeli olmaya çalışınız, çünkü bugün neşeli er-tesi gün ise hüzüntülü olanlar hastalara pozitif etki etmez. Duygularınız hastaların duygularıyla uyum içinde olsun. Şakalar söylemeyiniz, hastanın ağrıları ya da ağlayacağı varsa ona gülmeyiniz, her zaman dikkatli olunuz.

◆ Her sabah hastaları selamlama ve nasıl olduklarını sorma alışkan-lığını oturtunuz.

◆ Beklemesi gerekiyorsa, yaklaşık ne kadar bekleneceğini söyleyiniz, saatlerce beklemek gerekiyorsa “birkaç dakika beklemek lazım” demeyi-niz.

◆ Koridorda ziyaretçilerle karşılaşırsanız hangi hastayı aradıklarını sorunuz, kapıdan kapıya dayanıp kendi başına aramalarına izin vermeyi-niz. Hastalar yabancılar tarafından görülmelerini istemezler.

◆ Ziyaretçilerin hastalara olumsuz etkide bulunduklarını gördüğü-nüz zaman, kimseye çaktırmadan ortalıktan uzaklaştırınız.

◆ Hastaları daha sık gözetleyiniz, hasta unutulmaktan hoşlanmaz.◆ Hastanın adını ve kendisi hakkında söylediklerini belleğinize ko-

yunuz, bu şekilde onun güvenini kazanacaksınız ve konuşma nedenleriniz olacaktır.

◆ Daha yaşlı hastalara çocukmuş gibi davranmayın, yani onlara amı-ca veya teyze kelimeleriyle hitap etmeyiniz.

◆ Hastaların sizin kişisel sorunlarınızla yüklemeyiniz, onların zaten kendi problemleri var.

◆ Profesyonel ve mesul davranınız ve her defasında hastalara siz hiz-met sunduğunuzu hatırlayınız.

82 Psİkolojİ

KENDİ DUYGULARIMIZI NASIL KONTROL EDELİM

Duygular bilhassa yoğun olanları, gözlemlerimizin nesnelliğine ve bütünsel davranışlarımıza etki eder.

Bu büyükler, olgun insanlar, kendi duygusal yaşamlarını kontrol al-tında tutmaktadırlar ve bu şekilde hastalar ile çalışmaya ve umumi olarak hayata nesnel yanaşımları vardır. Bunun için kimi bilinen, yani önemli il-kelerden hareket etmeleri gerekmektedir:

◆ Kendi duygularımızla yüzleşmek - üzgün, kızgın, yılmış oldu-ğunuzu kabul edin. Aksi halde kendinizi aldatmış olursunuz, içinizdeki memnuniyetsizlik ve gerginlik artar, uygun olmayan bir yerde ve başka in-sanlar karşısında öfk e veya hiddet ifade etmeniz olasıldır. Kendi duygula-rımızı ve nedenleri incelediğimizde, içimizdeki gerginlik azalmaya başlar.

◆ Beden faaliyeti - bütünsel sağlığa pozitif etki eder. İnsan beden fa-aliyeti üzerinden meslekten de kaynaklanan duygusal basınçtan kurtulur. Sizin şahsiyetinize uygun bir beden faaliyeti seçiniz, gerek varsa doktoru-nuzla danışınız. Bazı insanlar spor için zamaları olmadığını iddia ederler. Ancak 24 saat zarfında kendi sağlığımız için her defasında zaman bulabi-liriz, bunun için günümüzü iyi organize etmemiz lazım.

◆ Hoş olmayan yaşantılar için hazırlıklı olunuz - hazırlık onları daha kolay karşılamanıza yardımcı olacak. Huzursuz ya da gerginseniz, herhan-gi bir işe sarılınız çünkü iş gerginliğinizi azaltacaktır. Mümkünse duygusal açıdan kritik olan durumlardan kaçının, ama bu iş görevlerinden kaçın-mak demek değildir.

◆ Sağlık çalışanı mesleği zor bir meslektir, çünkü insan her gün ağır durumlarla karşılaşmaktadır, her iş günü hüzün, hastalık, ölüm ile karşı-laşmaktadır. Çoğu kez iş yerinde yaşananları eve taşırlar ve onlardan ko-lay kurtulamazlar. Zihinsel hijyen açısından sağlık çalışanı mesleği, bu işi yapmakta olan insanın sağlığını tehlikeye atmaktadır. Bu iddiadan yana yapılan sayısı çok araştırma, bu branştaki sağlık çalışanlarının diğer branş-lara kıyasen daha büyük sıklıkla nörotik ve psikonörotik tepkiler yaşadık-larını göstermektedir. Öte yandan diğer mesleklere kıyasen kendi sağlık-ları için fazla hesap yürütmedikleri de ilginçtir: doktora gitmeyi erteler, hissettikleri semptomları gözardı eder yani kısacası kendileri hakkın-


da yeterince hesap yürütmezler. Sağlık çalışanları kendi sağlığı hakkında devamlı olarak hesap yürütmeli: kendi yaşama tarzı için iyi düşününüz, size problem olan ve huzursuz eden şeyleri değiştirmeye çalışın, iş yerinde elinizden geldiği kadar çaba sarfedin. İş önemlidir ama sizi boş zamanı-nızda fazla yüklememelidir. Kendiniz ve yakınlarınız için zaman ayırınız, bu şekilde hastalara da yardımcı olacaksınız. İş yerinizde sizin iş ve hayat güçlükleriniz hakkında kunuşabileceğiniz birinin olması iyidir. Ailesi veya arkadaşı olan kişiler stresli durumları daha kolay atlatırlar. Sağlıklı yaşa-maya, sağlıklı bir yaşam felsefesi uygulamaya çalışınız. Kendi kişiliğiniz ve uzmansal açıdan yetişmeniz için hesap yürütünüz, mucize yapmanızı bek-lemeyiniz. Hüzünlüyseniz, sinirli, negatif enerjiyle doluysanız, gerginliği boşaltma yolunu bulunuz.

Sağlık çalışanını rahatsız eden ve memnuniyetsizliğe yol açan sayısı çok durum vardır: Disiplinli olmayan hastalar, beden temizliği kötü olan hastalar, suçluluk duygusu, (hastalıkla ilgili beklentiler her zaman gerçek-çi olmalı) hastanın ölümü vb. Ölüm bu mesleğin ayrılmaz bir parçasıdır, her zaman dokunucudur, ancak hayata reel ve sağlıklı bakışımız varsa, bu olayla çok daha kolay yüzleşebileceğiz.

◆ Sağlık çalışanı mesleği komplekslidir, çünkü hastanın aile üyeleri de kapsam içindedir. Onlar hastanın rahatsızlığı dolayısıyla ağır sarsıntı içindeler, hastalık, tedavi ve neticelerle ilgili değişik enformasyonlar ister-ler,. Onlar ek olarak mali harcamalarla da yüklü olmaktadırlar. Bunun için onların duyguları ve hasta karşısındaki tutumları dolayisiyle, ailenin duy-gularına etki etmeliyiz. Olaylara dramatik boyut vermemeliyiz, küçümse-me de yapamayız. Durumu ne çok iyi ne de çok kötü göstermemeliyiz. Onlarda çalışanların hasta için kaygılı oldukları duygusunu uyandırmak lazım. Aile üyeleri hastaya ziyaret sırasında hasta hakkında bilgi istemeleri oysa çalışanın hangi hastadan söz edildiğini hatırlayamaması vakaları sık-tır. Bu durum aileye çok olumsuz yansır ve insanlar hastanın doğru yere getirilip getirilmediği konusunda haklı olarak endişe duymaya başlarlar.

Aile üyelerinin hasta karşısında nasıl davranmalı diye yön göster-memiz iyidir, bu şekilde hastanın ruh haline olumlu etki edeceklerdir. Bazı hastalar (geriyatri veya psikiyatri bölümleri) kendilerine yemek verilme-diği, paralarının çalındığını ve benzeri ifadeler vermektedirler. Bu onların psikolojik yaşamındaki bozukluğun neticesidir, dolayisiyle akrabaları ha-berdar edilmelidir.

84 Psİkolojİ

◆ Tekniğin ilerlemesiyle ve tıpta icra edilemsiyle giderek daha çok tıbbın dehümanizasyonundan söz edilmektedir. Tekniğin teşhis koyma ve tedavide kaçınılmaz olduğu su götürmez bir gerçektir, ancak sağlık çalışanlarının sıcak ve insani davranışı olmaksızın tedavinin çok daha bileşik olacağı da bir gerçektir.

DUYGULARIN PSİKOLOJİK SAĞLIĞA ETKİSİ

Duygular motivasyonlarla birlikte insanın psikolojik hayatında baş yerde bulunmaktadırlar. Bazan mesela okumak, algılar, spor, insan-lar arasında ilişkilerde yardımcı olmaktadırlar. Ancak bazan aşırı güçlü duygular zararlı olabiliyorlar, mesela: sınavdan evvel duyulan heyecan, algılama nesnelliğini azaltırlar vb. Aşırı duygusallık ağrı duygusunu azaltır yani sancı kesici etkisi olur. Beden hastalıkları duygusal yaşamda meydana gelen değişikliklerle derin bağlantı içindedir ve aksine, güçlü duygusal yaşantılar bedende değişikliklere neden olmaktadır. Bu doğ-rultuda kimi patolojik belirtilere işaret edeceğiz.

PATOLOJİK ETKİ - son derece duygusal bir tepkidir - hastanın bilinci kapanır, oryentasyonu olmaz ve şu özellikler gözlenir:

- Neden ve tepki arasında boyut farkı,- Bilincin daralması,- Psikomotorik huzursuzluk (kaba davranışa kadar gelişebilir),- Ani başlangıç ve son,- Etki durumu esnasında amnezi.Hasta bu durumda en değişik kriminel davranışlarda bulunabilir

(yaralanma, cinayet) ve bunlar tıbbi-adliye tartışmalarına konu olur. Bu hastalar için tipik olan şudur: önemsiz bir neden dolayısıyla doğan tepki anlamsızdır, hasta öfk elidir, saldırgandır, bağırıp çağırır, bakışı küttür etrafını tanımaz (bilinç darlığı). Cinayet işlediyse bu çok zalimdir.

Patolojik afekt (etki) durumunda olan kişiye yanaşırken çok dik-katli olmalıyız, çünkü böyle bir kişinin yanında olan herkes saldırganlık-tan payını alabilir. Patolojik etki genelde epilepsi, isteri hastaları, alkol, uyuşturucu ve zehirlenme vakalarında en çok görülen ruhi bozukluktur. Patolojik etki içinde olan kişi kontrol dışındadır ve etki esnasında yap-tıkları psikiyatri ve kriminolojide ekspertiz konusudur.


STRES - Stres İngilizce kökenli bir kelimedir ve organizmanın psikolojik veya fiziksel açıdan aşırı yüklenmesi demektir. Organizmada meydana gelen yoğun değişiklikler, vegetatif sinir sistemi ve iç salgı bez-lerinin yoğun aktivitesi sonucudur. Organizma bu alarm verici tepkiyle meydana gelen yeni duruma adım uydurmaya çalışmaktadır.

Günümüzde insan çok yoğun, gergin ve koşturmacalı bir hayat yaşadığı için stresli durumlar sıkça rastlanan vakalardır. Stres nedenleri değişik olabilir: psikojen (patolojik etki), zehirlenme (gıda, zehir, uyuş-turucu, alkol), virüs enfeksiyonları, beyin ya da kalp enfarktüsü, hava sıcaklığının değişmesi vb. Diğer sözlerle ani ve güçlü etkide bulunan ve organizmanın homeostazını değiştiren tüm etkenler neden olabilir. Stres birkaç aşama olarak geçer:

-Alarm - sayısı çok belirgin beden değişikliği meydana gelebilir, bunlardan bazıları çok ağır olabilir ve ölümle sonuçlanabilir (mesela kalp enfarktüsü).

-Direniş - bu aşamada organizma kendi mekanizmalarıyla ve uz-mansal yardım ile desteklenerek, kaybolan dengesini geri çevirmeye ça-lışır.

-Yorgunluk - organizmanın tehlikeli durumu atlattığı ve yavaşça normale döndüğü son aşamadır.

Bu aşamaların uzunluğu her şeyden evvel stres nedenleri, yoğun-luğu ve organizmanın önceki psikolojik ve fiziki durumuna bağlıdır.

İnsan adım uydurup stresi aşmaya başaramaz ise, özellikle bu stres psikoloji kökenli ise, devamlı yorgunluk, uykusuzluk hisseder, iştahı za-yıfl amaya başlar ve diğer değişiklikler meydana gelir.

Stres durumunda insanın düşünmesi, psikomotoriğinde büyük değişiklikler olur, bilinçte bile değişiklik meydana gelebilir.

KAYGI DUYGUSU (anksiyete) - yorucu ve hoş olmayan, can sıkıntısı kaygı yaratan bir duygudur. Hasta endişelidir ancak duyduğu korkuyu tam olarak tanımlayamaz, ağlayası gelir ama nedenini kestire-mez. İnsanlar belirli bir koruku durumunda çok cesaretli de olabilirler. Kaygı durumunda çaresizilik başlıca özelliklerden biridir. Bu durum tedricen başlar, hastalar tam olarak ne zaman başladığını hatırlamazlar, uzun sürer ve hastayı gerçekten de yorar. Bunun nedenleri dış ortam-dan (başarısızlıklar, ortam ile geçimsizlik, pozisyon memnuniyetsizliği)

86 Psİkolojİ

veya insanın ta kendisinden (früstrasyon ve çatışmalar) kaynaklana-bilir. Kaygı duygusu, insanın kendi şahsiyeti için önemli olan değerler sisteminin tehlikeye sürüklendiği duygusundan kaynaklanır. Çağdaş toplumda meydana gelen olaylar da kaygı duygusunun belirmesine ne-den olabilmektedir. Bu hastalık genelde nevroz ve psikoz hastalarında görülür.

PSİKOTRAVMA - bu durumun nedeni dış psiko-sosyal or-tamdan kaynaklanır. Bu ortam insan psikolojisini etkiler insanın kişi-liğine olumsuz yansıyabilecek ağır ruh bozukluklarına neden olabilir. Psikotravma (ruhun zedelenmesi) aniden: yoğun duygu şokları (sevi-len şahısın ölümü) iş yerinin kaybedilmesi, büyük maddi zarar, hayati tehlike, korkulu sahneler (deprem, cinayetler, savaş), aşkta başarısızlık dolayısıyla anında belirebilir. Bunun yanı sıra psikotravmanın yoğun-luğu ve uzunluk süresi de önemli faktördür. Kişi psikotravmaya nasıl tepki gösterecek, onun psikolojik yapısı ve duygusal dengeliliğine bağlı-dır. Bazan psikotravma insanın ruhunda daimi bozuklukların meydana gelmesine neden olmaktadır.

HOSPİTALİZM - İnsanın karşılanmayan duygusal ihtiyaçları dolayısıyla beliren patolojik olgudur. İnsanın beden ve ruh birliğinden ibaret olduğunu daha önce söyledik. Bedene gıda, su, temizlik gerektiği gibi, ruhada diğer insanlar ile duygusal bağlanması gereklidir. Sevgi, ço-cuklar karşısında sevgi ve kaygı, büyüklere ve genelde insanlara doğru sevgi sözkonusu. Çocuklarda hospitalizm genelde enstitülerde geçiri-len uzun zaman (mesela kimsesiz çocuklar yurdu, hastaneden geçirilen uzun zaman) kendibaşına kalma, yetersiz motivasyon ve duygusal bağ-ların kopukluğu dolayısıyla belirmektedir. Sevgi eksikliği yani duygusal deprivasyon (çocuk annesinden ayrıldığı zaman) başlangıçta sonsuz ağlama ve yemeyi reddetme ile ifade edilir. Sağlık çalışanları bu dönem-de annenin rolünu tatmin etmediği halde çocuk pasif, suskun olur, geri-ye çekebilir, (hijyen alışkanlıkları olduysa, altına yapmaya başlar ve öyle denilen rokinler belirebilir (çember içinde dönmeler). Bu durumlar farklı şekilde ifade edilir, mesela çocuk oturur ve saatlerce ileri doğru salanır, ya da yatakta yatarken başını sağa sola çevirir veya duvara vu-rur. Hospitalizm 2-3 yaşindaki çocuklar için en ağırdır ve süresine bağlı olarak çocuğun gelişimine olumsuz neticeler bırakabilir (psikofizik ge-lişiminde geri kalır, ya da duygusal açıdan soğuk bir kişi olarak gelişir).


Hospitalizm uzun bir süredir. Hastanede yatan büyüklerde de be-lirebilir. Hastalar pasif olur, hastane havasından hoşlanıyorlarmış gibi izlenim bırakarlar, gerçekdışı beklentileri vardır, egosentrik olurlar. Sosyal problemleri olan hastalarda bu durum daha belirgindir (yanlız-lar, kötü hayat şartları, işsizlik vb).

Hospitalizmin önlenmesi bakımında sağlık çalışanların rolü çok büyüktür. Çocuklar ile yapılacak çalışmalarda annenin yerini almalı, onu konuşmaya, yürümeye teşvik etmeli.

Büyükler ile yapılacak çalışmalarda, konuşma aracılığıyla hasta-nın öz güvenini güçlendirmeli, aktif olmaları ve dış dünya ile ilişkileri kesmemeleri yönünde ısrarcı olmalıdırlar.

PSİKOSOMAT HASTALIKLAR çağdaş insanın en sık rastla-nan hastalıklarından biridir. Yoğun yaşama dinamiği sonucu olarak belirmektedirler. İnsanlar her gün hoş olmayan duygusal yaşantılara mağdurdur ve bunlar hastalığın belirmesine yol açan baş nedenlerden biridir. Demek nedenler insan ruhundadır ve bunun neticesi olarak bedensel (somatik) patolojik-anatomik değişiklikler meydana gelmek-tedir. Örneğin uzun süreli stres durumunda yüksek tansiyon daimile-şir ve hipertansiyon hastalığı gelişir. Kalp kasının uzun süre ile daha yoğun çalışması nedeniyle kalpte hipertrofi gelişir. Kanda pıhtılaşma olur, kolaylıkla tromb meydana gelir ve miyokard enfarktüsü gelişir. Gastrointestinal sisteminde ülser, helikobakter pilori, kolit ve benzeri hastalıklar en sık rastlanan patolojik belirtilerdir. Uzun süren stresli du-rumlar bağışıklık sistemine de olumsuz yansır, dolayısıyla insan daha sık enfeksiyonlara yenik düşer ve kanserojen hastalıklara daha yatkın olur. Kasların aşırı gerginliği bedende farklı ağrılar bilhassa baş ağrıla-rının belirmesine neden olur. Şeker hastası olma ihtimali artar. Uzun süreli psikolojik gerginlik organizmayı ek olarak yıpratır ve depresyon habercisi olabilir.

Günümüzde çok sayıda psikosomat hastalığın mevcut olduğu tes-pit edilmiştir ve tıbbın tüm branşlarında görülmektedirler. Bu hastalık-ların tedavisi iki doğrultuda olmalı: hastalanan organ (patolojik-anato-mik değişiklikler) tedavi edilmeli ve hastalığa yol açan psikojen faktör ortadan kaldırılmalı. Tedavi genelde uzun süreli ve belirsizdir.

Bu açıklamanın ardından, bu hoş olmayan duygusal rahatsızlık-ları nasıl önlemek, hastalığı nasıl önlemek ve aynı zamanda çağdaş ya-

88 Psİkolojİ

şamın yoğun temposuna nasıl adım uydurmak, sorusunu soracaksınız, elbette.

Bu soruların cevabı çok basittir - relaks olmaya öğreniniz!

Örnek 8.Strese karşı 13 öğüt◆ Yaptığınız işi seviniz. Daha iyi çalışacaksınız. Hedefinizi hayal

ediniz yetenekleriniz sayesinde ona varmaya özen gösteriniz. ◆ Stres faktörlerinizin listesini oluşturunuz, gereksiz güçlük ve

hüsran yaratanları elimine ediniz.◆ Sizin herkes tarafından beğenilmenizi aramayınız, buna ulaş-

mak imkânsızdır.◆ Olduğunuz gibi görünün. Size ait olmayan bir dünyada yaşamak

için boşuna yorulmayınız. Uyumlaşma enerjinizi boşuna sarfetmiş ola-caksınız.

◆ Kendinizi düşünün.◆ Gerekli olduğunda ortamdan ayrılınız, tartışmalara, telefon gö-

rüşmesine veya toplantıya son veriniz. Gereksiz yere kaybedilen müca-deleden kaçmak daha iyidir.

◆ Ne düşündüğünüzü ve ne hissetiğinizi söyleyin, bunu kendiniz için saklamayın.

◆ Kendi problemlerinizle yüzleşin, onlardan kaçmayınız ve yarına ertelemeyiniz.

◆ Ailevi ve mesleki duygusal değişmeler için hazırlıklı olunuz. Aynı zamanda meydana gelebilecek aşırı çok değişiklik stres yaratabilir.

◆ Çalışma gününüze özel adaptasyon çabaları istemeyen hikayeler ve istikrar bölgeleri oturtunuz.

◆ İzole olunuz ve gün içinde en azında on beşer dakikalık iki ara veriniz.

◆ Haft ada en azında 1.5 saat sporla uğraşınız. Uygun sporu seçin.◆ Arabanıza aşırı derecede bağlı olmayın, yaya yürümeyi tercih

edin. Çalışma yükünü azaltınız ve zamanınızı eğlencelere feda etmeyi-niz.


Soru ve ödevler:1. Sende korku, sevinç, üzüntü ve öfk e kışkırtan kimi yaşantıları tas-

fir ediniz.2. Bileşik duygulardan sağlık çalışanların mesleği için en önemli

bulduklarını çıkarın3. Ağır ve ümütsüz vakalar ile çalıştığın halde, duygusal yaşamın

dengesini korumak için ne yapardınız?4. Hastanın hangi belirtileri sizde nahoş duygular yaratır? Bu du-

rumlarda ne yapardınız?5. Patolojik aff ekt, kaygı ve psikotravma özellikleri hangileridir?6. Çocuklarda hospitalize vakasını tarif et. 7. Hangi hastalıklara psikosomatik denir?8. Rol yapınız: sınıf öğrencilerinden bir grup hasta(5-6 öğrenci) di-

ğer grup ise (2-3 öğrenci) sağlık çalışanı, ötekileri ise gözlemci olacaklar-dır. Duygusal açıdan kritik durumlar geliştiriniz ve farklı davranış türleri sergileyiniz. Sonunda yorum yapınız.

MOTİVASYON

MOTİVASYON KAVRAMI

Motivasyon kelimesiyle insan davranışının dinamik güçleri hak-kında söz edildiği psikoloji bölümü belirtilmektedir. Kendimize soralım: neden her sabah kalkıyoruz, giyiniyoruz ve okula, işe gidiyoruz? Yatakta en güzel olduğuna göre, niye yatmaya devam etmiyoruz? Aktivitemizi yönetenler nedir, bizi devreye sokan nedir? Bunlar temeli merkezi sinir sisteminde bulunan iç faktörlerdir. İnsanın davranışı çok bileşiktir ve çoğu zaman kolay anlaşılamaz, ancak onun temelinde her zaman mo-tifl er, yani insanın karşılaması gereken gereksinimler yatmaktadır. Bir kriminel film seyrettiğimizde, kurala göre katili keşfetmesi gereken kişi her zaman motift en hareket eder ve tüm izlerini hünerlice gizleyen katili keşfemeye başlar.

Motivasyon psikolojinin en ilginç alanlarından biridir, çünkü süre-cin ta kendisi de dinamik ve değişkendir, onunla insanların belli durum-

90 Psİkolojİ

lardaki davranışlarını açıklamaya çalışırız. Çoğu zaman insanın başka türlü değil de neden böyle davrandığını sorarız. Demek motifl er orga-nizmayı aktive eden ve onun aktivitesini belli bir hedefe yönlendiren devindiricilerdir.

Teoretikçiler motivasyonun açıklanmasında öyledenilen gereksi-nimler teorisini (Engels) vurguluyorlar. Buna göre insanların davranışları ve onların faaliyetleri onların düşünce ve fikirleriyle değil, onların gereksi-nimleri veya daha basit söylenirse onların insanların konuştuklarıyla değil yaptıklarıyla açıklanmalıdır.

Res. 16 Motivasyon çemberi şeması

HOMEOSTAZ - Bu kelimeyi biyolojiden tanıyoruz ve doğada her organizmin kendi organizmasında denge sağlamaya eğiliyor demektir. Örneğin bizim organizmamızda su baş elementlerden biridir ve diğer ele-mentler karşısında belirli bir ilişkisi vardır. Bu ilişki yani orantı bozulursa (mesela aşırı terleme aracılığıyla) su eksikliği belirirse bu eksikliği tazmin etmek gerekir. Dengenin bozulması ve organizmanın bu dengeyi geri ge-tirme eğilimine Homeostaz denilir. Denge (homeostaz) organizmanın daimi eğilimine ve gereksinim üzerinden ifade edilir. Gereksinim organiz-

Biyolojik ve sosyal denge

AMAÇ

İstek

Etkinlik

İhtiyaç için şuurİhtiyaç

Bozuk denge


mada bir şeyin eksik ya da fazlalık olduğu zaman belirir. Örneğin insanın gıda gereksinimi nasıl ifade edilir?

Bu metabolizm süreçlerinde besleyici malzemeler sarfedildiği, kan plazması ekşimesi arttığı ve kan damarları ve organlardaki sinir ucları kışkırtıldığı zaman belirir. Bu durum beyin merkezlerinde uyarılar kış-kırtır ve açlık duygusunun belirmesine neden olur (gereksinim bilinci). Bu durumda gereksinimi nasıl karşılamalıyız. Düşünürüz, somut aktivite başlatırız ve hedefe ulaşırız. Bu şekilde denge sağlanmıştır. Organizmada fazlalık da bir gereksinimdir. Sidik kesesinde toplanan sidik, kasları gerer, bu arada sidik kesesindeki sinir ucları uyarılır, enformasyonlar beyin ka-buğuna taşınır ve orada su dökme bilinci yaradılır. Biyolojik gereksinim-ler (biyolojik homeostaz) yanı sıra insanda sosyal gereksinimler (sosyal homeostaz) de mevcuttur. Mesela yanlız insanın başka insanlarla beraber olmaya gereksinimi vardır ya da insan başka insanlar tarafından kabul edinmek ve saygılanmak gereksinimini duymaktadır.

İnsan kendi gereksinimlerini karşılamadığı halde, huzursuz ve ger-gin olur. Motivasyon bilinçli (insan kendi gereksinimini tanımladığı yani gerginlik durumunu bildiği zaman) ve bilinç dışı (kendi davranışlarının hedef ve nedenlerinden haberi yoktur) olabilir.

Bilim adamları bunların arasında gene de farkın mevcut olduğu-nu düşünüyorlar. Gereksinim bir şeyin fazlası ya da eksikliği demektir. Gereksinim olmadığı zaman bile motif vardır. Şişman insan yediği ve açlığını(gereksinim) karşıladığına rağmen devamlı yemeye (motif) eğilir. Organizmada bir mineral gereksinimi de olabilir ama insan bundan ha-berdar olmayabilir ve onu tatmin etmeye motifi olmaz. Motif kavramı ge-reksininm kavramından daha geniştir. Bilinçli olarak yaşanan gereksinime güdü denir.

İnsanın motivasyonu için duygular özel önem taşır. Motif ve duygu-ların arasında derin bir bağlantının bulunduğunu söyleyebiliriz. Motifl er tatmin edilmediği zaman insan gergin, huzursuz, agresif olabilir, kendisini rahat hissetmez ve aksine gereksinimler ve motif tatmin edildiği zaman insanın kendisini memnun hissetmesine katkı sunar. Motivasyon bazan başka etkenledir, mesela övgü ile teşvik edilebilir.

92 Psİkolojİ

MOTİF TÜRLERİ

Motifl er en değişik türden olabilir, ancak araştırmalar öyle denilen üniversel motifl erin mevcut olduğunu ve bunların hangi ırka ait oldukla-rını göz önüne almadan dünyadaki tüm insanlarda mevcut olduğunu gös-termişlerdir. Motifl erin klasifikasyonu:

BİYOLOJİK GEREKSİNİM VE MOTİFLER - Bu motifin adı insanın biyolojik bütünselliği ve kalımı için

önemli olan temel gereksinimlerin karşılanmasından söz edildiğini göste-rir. En önemlileri de şunlardır:

- Malzeme (su, gıda, oksijen) gereksinimi- Ekskret (sidik, dışkı) boşaltma gereksinimi- Organizmanın dinlenme ve uyku gereksinimi- Organizmada biyolojik dengenin korunma gereksinimi (ağrı me-

kanizması, güçsüzlük, sıcaklık, soğukluğun etkisi ve b)- Türlerin üremesi için önemli olan cinsel güdü- Analık güdüsü, bu güdü olmasa küçük çocuğun hayatta kalması

mümkün olmaz. Bu motifl erden bazıları sosyalleşme süreci üzerinden son derece

sosyalleşmişlerdir. Mesela gıda gereksinimi çoğu kez gerçi “görme adetle-rine” dönüşür ya da elbiselerle vücudumuzu dış hava soğukluğundan ko-ruduğumuzdan başka çoğu kez moda trentlerini de ifade ederiz.

Örnek 9.Psikoloji araştırmaları annelik motifinin özellikle güçlü olduğunu

göstermiştir. Bir deneyde ana fare bir kafeze konularak, kafezden sadece elektro

şokların verildiği zeminden geçtiği halde çıkabilirmiş. Bu farede açlık, su-suzluk ve annelik duyguları mevcutmuş. Zeminin öbür tarafında motifi tatmin edebilecek nesne bulunmaktaymış. Elektrik şokların yoğunluğu da değişkenmiş.

Araştırmalar ana farenin zeminin diğer tarafına su ya da gıda de-ğil, yavrusu bulunduğu zaman en çok feda olmaya hazır olduğunu gös-termiştir.


SOSYAL MOTİFLER:Güvenlik motifi - en önemli sosyal motifl erden biri olarak sayılır.

Bu motif insanın geçimini sağlaması ve esas gereksinimlerini karşılaması eğilimini içermektedir. Bu gereksinim en küçük çağdan ifade edilmekte-dir. Çocuklara bakan sağlık çalışanları, onların organik gereksinimlerini zamanında ve yeterli ölçüde karşıladıkları, çocukları beklenmedik yoğun uyarılara tabi tutmadıkları, iş saati esnasında onlarla daha çok oynadıkları ve onlara sevgi ile şefk at gösterdikleri zaman çocukları daha güvenli ola-caklardır.

Çocuklarda bu motif çocukluk çağında tatmin edilmediği zaman, onlar hayatları boyunca ortamdaki insanlara karşı güvensizlik, düşmanlık ve saldırganlık ifade ederler.

Sağlıklı büyükler, çalıştıkları, savaşların ya da savaş tehditlerinin ol-madığı yerde, sık sık meydana gelen doğal afetlerin olmadığı yerde kendi-lerini güvenli hissedirler.

İş esnasındaki kararlığımızla hastanın güvenini de artırmaktayız (la-boratuvar çalışanı kan teşhisinizi yapması gereken laboratuvar çalışanının elleri titriyorsa veya bu analizin nasıl yapıldığını arkadaşına soruyorsa, kendinizi nasıl hissedersiniz). Bölümde hastaların rahatlığı ve onların bio-lojik ile diğer gereksinimlerinin tatmin edilmesi için hesap yürütülüyorsa hasta kendisini daha güvenli hissedecektir.

Sevgi ve mensubiyet duygusu (duygusal bağlılık) - temel sosyal gereksinimlerden biridir ve güvenlik motifiyle yakından bağlıdır. Bu mo-tife daha afiliyatif motif (sevilmek ve diğer insalar ile bağlı olmak) denilir. Çocukluğun erken çağında belirir ve insan için çok önemlidir. Pratik dün-yadan hiçbir çocuk aşırı sevgi ve kaygıdan zarar görmediğini, sayısı çok çocuk ise büyüklerin sevgi eksikliği dolayısıyla mutsuz olduklarını gös-termiştir. Büyüklerde bu motif eksikliği özellikle yaşlılarda reddedilmişlik duygusunun belirmesine neden olmaktadır, bundan dolayı yaşlı insanlar ufak bir dikkat karşılığında çok müteşekkür olmayı bilirler.

Bu motifi psikolog Harlov araştırmıştır. Küçük maymunlarla deney-ler yapmıştır. Maymunlara iki tür suni ana verilmiş, biri tel diğeri ise kürk-tenmiş. Bunlardan her ikisi gıda gereksinimini karşılamaktaymışlar (iki-sinde de süt şişesi varmış). Maymuncukların daha sık kürklu suni ananın kucağına sığındıkları kaydedilmiştir. Bu araştırmalar sayesinde çocuklar karşısında güler yüzlü olan çocuklarla daha çok ilgilenen ve sağlık çalışan-

94 Psİkolojİ

larını, küşük hastaların psikolojisine oldukça daha pozitif etkide buluna-caklardır.

Beraber olma motifi - genel ve güçlü bir motift ir. Diğer insanlarla beraber olmak yanlızlıktan kaçınmak demektir. Huzursuz, endişeli oldu-ğumuz ya da sorunlarımız olduğu zaman bu motif oldukça önemlidir. Bu motifin tatmin edilmesi için hastalar, hastaların dostluk kurabilecekleri odalara yerleştirilmelidirler. Bu dağılım onların ilgi alanlarına göre ol-malıdır. Bunun yanı sıra bölümde hastaların birlikte olabilecekleri alanlar bulunmalı,(TV salonu, sosyal oyunlar vb). Anlaşılan bu aktiviteler sadece mümkün olduğunda tertiplenebilecektir.

Sosyla motifl er gurubundan en önemli olan asosyal motif, saldır-ganlık motifini ayırmak gerekir. (insanın başkalarına sözlü veya fiziksel olarak saldırdığı zaman). Çağdaş psikologlara göre, saldırgancılık, insan-larda sıkça rastlanan bir vakadır ve atak şeklinde dile gelebilir, düşmanlık ve nefret nedeniyle başkasına zarar verme, kendi kendini savunma şeklin-de ifade edilebilir.

Saldırganlık, küçük yaşta çocukta beliriverebilir. Gelişmesi genelde ebeveynlerin taklitini yapmakla veya eğitim esnasında olumsuz etkileme-den doğabilir.

Saldırganlık huzursuzluk, karşılanmayan gereksinimler, sağlık çalı-şanların işinden memnuniyetsizlik neticesi olarak hastalarda sıkça rast-lanmaktadır.

MOTİF HİYERARŞİSİKişisel motifl erKişisel motifl erde sayısı çok sayıda motif yer alır: kendini icra et-

mek, kendini tasdıklamak, mükemmellik, afirmasyon, prestij, şöhret, güç, şan vb.

Bazı müellifl er bu motifl eri sosyal motifl erin dayanağı olarak say-maktadırlar çünkü durum icabı sosyal ortamda ve diğer insanlar karşı-sında gerçekleşmektedirler. Kişisel motifl er şahsın kişiliğine ve onun değerlerinin vurgulanmasına yöneliktir. Bu motifl er şahi kişilik ve diğer kişilikler açısından gözlenebilirler. Kendimiz hakkında olan resimi mü-kemmele yaklaştırmak için devamlı çaba harcadığımızı ve başkaları tara-fından saygılanmamız için çaba harcıyoruz demektir.


Res. 17 Motifl erde hiyerarşi

Kendini saygılama motifi - kişinin ün ve şöhrete sahip olması, gü-venli, değerli ve yetenekli olması çabasıyla ifade edilmektedir.

Kendi kendini güncelleştirme (icra etme) motifi - bizim neler ya-pabileceğimizi ve şahsi yeteneklerimizi gösterme eğilimini ifade etmekte-dir. Bu arada üzerinde durduğumuz faaliyette elimizden geleni yapmak-tayız. Kısacası bu motif yaptığımız işi en iyi şekilde yapma anlamındadır.

Bu motifl er açısından insanlar arasında büyük fark olur. Böyle mo-tifl erin belirmesi ve gelişimi her şeyden önce terbiyeye bağlıdır.

İnsanın her günlük aktiviteleri sayısı çok motifin etkisine bağlıdır. Bu motifl er bazan aynı zamanda etki eder (mesela öğrencinin aynı anda yemek yeme, dinlenme, spor yapma ve okuma gereksinimi olabilir) Bu durumda bir motif diğerlerinin önüne çıkar ve dominant olur (örnek: öğ-renci önce yemeğini yiyecektir). Dominant motif tatmin edildikten sonra, diğeri gelir.

Psikolog A. Maslov motifl erin tatmin edilmesinde büyük bir düzen ve sıranın mevcut olduğunu iddia ediyormuş ve motifl erle alakalı bilinen MOTİF HİYERARŞİ PİRAMİTİ-ni oturtmuştur (rs.17). Bu psikologa göre, insanın fiziki kalımı için her şeyden önce biyolojik motifin karşı-lanması önemlidir, bundan sonra güvenlik motifi, emotif bağlılık motifi, saygı ve şöhret motifi ve kendini güncelleştirme motifi sıralanmakatadır. Sıradaki motifin grçekleşebilmesi için piramitte onun altında bulunan motifin gerçekleşmiş olması gerekmektedir. Kısacası insan aç ve susamış ise kendisini güvende hissedemez. Piramit tersinden bakılıyorsa insanın psikolojik gereksinimleri vurgulanır, öyleki kendini güncelleştirme moti-fi birinci yere çıkmaktadır, biyolojik motifl er ise son yerde kalmaktadır.

GÜVENCE

BİYOLOJİK

duygusal bağlanmışlık

ün ve saygı

kendi kendini güncelleştirmek

96 Psİkolojİ

Kendini çok güçlü güncelleştirme motifl eri olan insanlar yoğun olarak ça-lıştıkları zaman yemeyi unudurlar.

Sağlık gereksinimi - Psikologlar P. Brayma ve S. Ozimets bu gerek-sinimi latent (gizli) motif olarak değerlendiriyorlar. Organizma ve şahsi-yetimizin biyo-sosyal dengesi zedelenmedikçe, bu gereksinimin farkında olmayız. Maddi ve manevi sağlığımız bozulduğu anda bu ihtiyacın mev-cudiyetinden bilinçli oluruz.

Hastalığın tipi ve yoğunluğunu göz önüne alarak, sağlık gereksinimi en üst sıraya çıkar. Ağır hastalarda bu gereksinim yemek ve cinsel ilişkiden daha önemlidir.

Hasta tedavi olunca başlangıçta kendisine verilen tüm tavsiyelere uymaktadır (mesela beslenmeyle ilgili olarak), ancak zamanın geçmesiyle tavsiyelere uymamaktadırlar.

Sağlık gereksinimi ahali arasından sağlık eğitiminin tertiplenmesi aracılığıyla güncelleştirilmelidir. Daha çocuk yaşlarında hijyen ve diğer alışkanlıkların geliştirilmesi, güncelleştirilen sağlık gereksinimini değişti-ren önemli önlemlerdir.

HASTALARIN GEREKSİNİMLERİNİ TATMİN ETMEK

Hastalardaki sağlık gereksinimi biyolojik ihtiyaçların (gıda, su, din-lenme vb) giderilmesiyle de yakın bağlantı içindedir. Sağlık çalışanları bu ihtiyacı hastalığın türü yani hijyen-diyet rejimine göre karşılamaktadır-lar. Çok sayıda sıkça rastlanan hastalara ve onların kişisel karakterleri için önemli olan bazı psikolojik gereksinimler üzerinde duracağız. Hastaların gereksinim ve istekleri onların yaşı, eğitimi, karakter özellikleri, ilgi alan-ları ve hastalık türüyle sıkı bağlantı içindedir.

En sık rastlanan psikolojik gereksinimler:- Hızlı ve tamamen iyileşmek;- Hastalıkla ilgili bilgiler ve tahminler;- Terapi ve tedavi bilgileri;- Ağrı ve hoş olmayan durumların ortadan kaldırılması;- Aile, dostlar, işle ilgili bilgiler;- Güncel olaylardan haberdar olmak;


- Odadaki diğer hastalar ve bölüm çalışanlarıyla iyi ilişkilerin ku-rulması;

- Huzur ve rahatlık, onların kişiliğinin saygılanması, samimiyetin korunması;

- Hoş ortam (hastane odası, konforlu yatak, havalandırılmış mekân).Olgun olmayan hastalar, stres altındaki hastalar, diğer ihtiyaçlar da

duyabilirler, mesela sağlık çalışanlarına aşırı bağlanmış, aşırı kapanmış ge-reksinimi, anında ilaç alma ihtiyacı vb. ifade edebilirler.

Sağlık çalışanların profesyonel tutumu, hastanın normal davranışla-rı ve aşırılığa kaçmaktaki sınırı değerlendirebilmeleri, hastanın karakteris-tiklerini tanıması ve pek doğal ki onun gereksinimlerini imkânlar dahilin-de karşılaması demektir.

Soru ve ödevler:1. Kişisel örnek vererek motivasyonu anlatmaya çalış. Mesela neden

sağlık işçisi olmayı seçtin ve bu hedefe nasıl varacaksın?2. Homeostaz örneği ver.3. Kendini ne zaman güvenli hissediyorsun?4. Başkaları veya nesneler karşısında agresif davranıyor musun?

Bunu neden yapıyorsun?5. Kendi sağlığını korumak için aldığın önlemleri liste olarak göster.

İLGİ

İLGİ KAVRAMI VE TÜRLERİ

İlgiler insanın bir faaliyet, olay veya nesne karşısında pozitifi yö-nelimini temsil eder. Onlar hoştur ve tatmin sırasınde güçlükler belirdiği zaman bile insanı tatmin ederler.

İlgiler değişiktir: aktif (insan kendi sağlığını korumak için spor yap-tığı zaman) ve pasif (spor için okuduğu ya da futbol seyrettiği zaman). Ayrıca sınırlı (bir öğrenci sadece cerrahi dersi için ilgi gösteriyorsa), geniş (tüm dersler için ilgi duyuyorsa), profesyonel (mesela bir eczacılık teknis-

98 Psİkolojİ

yeni boş zamanında mesleğindeki yenilikleri okur), profesyonel olmayan yani hobi, (mesela bir laboratuvarcı boş zamanında bir enstrüman çalar).

Tüm ilgi tipleri insan ve onun aktiviteleri için önemlidir. İlginin esas temeli zekâdır (insanda ilgilerin olmayışı zekâsal kütlüğün göstergesidir). Onlar ortamın etkisi altında gelişirler, ortam çocuğu teşvik eder ama ilgi-ler sık sık değişirler. Örnek olarak bir çocuk bugün polis olmak ister, ertesi gün kamyon sürücüsü, daha sonra da polis olmak ister. 12 yaşından sonra da devam eden ilgilerin hayati boyunca sürdükleri sanılmaktadır.

İlgilerin bilim ve teknik ile alakası vardır ve kişinin gelişimine kat-kıda bulunurlar. Günümüzde bilgisayar tekniği insanları bilimsel dalda meydana gelenler ile yakından haberdar olmalarına katkı sunmaktadır.

İLGİLERİN PRATİKTE UYGULANMASI

Meydana çıkan, muhafaza edilen ve geliştirilen ilgiler, gelecekte ki mesleğin seçiminde büyük rol oynamaktadır. Örneğin, öğrencilerin orta tıp okullarına kaydı sırasında mesleki yönelim sorularını çalışan hizmet-ler, sağlık çalışanın sahip olması gerektiği özelliklerini nazarı itibara alma-lıdır (iletişim, insaniyetlik zekâ, farkına varma yeteneği, liderlik özelliği, geniş ligi alanları vb).

Mesleki ilgiler insanların kendi uzmansal bilgilerini devamlı olarak tamamlayıp artırmalarına yardımcı olmaktadır. Bu doğrultuda yapılan araştırmalar meslek başarısının zekâ yeteneklerine kıyasen ilgilere daha çok bağlı olduğunu göstermiştir.

Meslek dışı hobiler kişi için çok önemlidir. Onlar gerginlikten kur-tulmanız, meslekten kaynaklanan tüm olumsuz etkilerden rölaks olmanı-za yardımcı olur.

Onlar hastalıkla alakalı tüm belirtilere yönelik olur. İyi bir sağlık çalışanı, onun ilgi alanlarını keşfedip zaman zaman onları konuşuyorsa, hastayı negatif düşüncelerden uzaklaştıracak ve yardımda olacaktır.


TUTUMLAR

KAVRAM VE TÜRLERİ

Tutumlar insanın kimi olay, insan veya nesne karşısında pozitif ya da negatif tepki gösterme ve davranışını buna göre yönlendirme ha-zırlılığını ifade etmektedir.

Tutumlar kişisel ve sosyal olabilir. Kişisel tutumlar bireyin kendi-si için önemli olan olaylara (mesela seyrettiğim tiyatro temsili çok iyi idi ya da dostumu saygılıyorum) aittir. Sosyal tutumlara gelince, bireyin top-lum için önemli olay veya enstitüler karşısındaki tutumlarını ifade eder. Toplumsal düzen, din, savaş, silahsızlanma, aile ve evlilik, çocukların eği-timi vb.

Tutumlar başkalarının tutumlarını benimsemek (genelde ebeveyn ve öğretmenlerin tutumlarını), kişisel tecrübe bazlı ve bireyin ait bir gru-bun tarafından etkisi altında oluşmaktadırlar.

Tutumların duygusal rengi vardır, bir kimse tutumumuza saldırı-yorsa, biz bunu kişiliğimize yapılan bir saldırı olarak algılarız ve dolayisiy-le kendi tutumlarımızı müdafaa ederiz.

ÖNYARGILAR

Mantık açısından temelsiz, yetersiz verilere ya da tezatlı verilere dayanan negatif tutumlardır. Bunlar çok katıdır, zor değişir ve duygusal açıdan güçlü olurlar. Belli milletlere yönelik oldukları zaman etnik önyar-gılar olarak adlandırılırlar. Etnik önyargılar gerçi bir talihsizlik ve bireyler ya da milletler arasında çatışma ve duşmanlıkların gelişimine katkı sun-maktadırlar (Örnek 10). Etnik, dini ve ırk önyargıları mantık prensiplerini çiğner, çünkü doğru olmadıklarına karşın onların mevcudiyeti büyük bir direngenlikle devam etmektedir. Onlar adalet prensiplerini de çiğnemek-tedirler çünkü önyargılara maruz kalan grup ayırıma tabii tutularak zül-me uğramaktadırlar. Hümanizm prensiplerine de aykırıdır, çünkü insan onuru saygılanmamaktadır. Etnik ve dini önyargılar her milliyetçiliğin ayrılmaz parçasıdır, onlar daha az ya da daha çok dünyanın her tarafında mevcuttur. Genelde ne zaman ve neden başladıkları bilinmez ama bume-

100 Psİkolojİ

rang gibi geri döner, savaşlara ve felaketlere neden olur ve maalesef çok zor ortadan kaldırılırlar.

Önyargıların kökeniyle alakalı birçok açıklama mevcuttur: ◆ Bazı ülkelerin iktidar sınıfı kimi millet ve grupların istismar edil-

mesini önyargılarla açıklamaktadır. Komşu veya farklı uluslar arasında aynı bölgede yaşayanlar arasında çatışmaların tekrarlanması, savaşlar ve tezatlar, önyargıların insanların anlayışlarının bir parçası olmalarına katkı sunmaktadır. Önyargı kaynakları kişisel ve umumi güçlükler ile memnu-niyetsizlikler olabilir.

Önyargılar kolay oturtulup yayılmaktadırlar, çünkü insanlar gerek-sinimlerinin karşılanmaması dolayısıyla agresif davranış ifade etmeye ve bu şekilde psikolojik baskıdan kurtulmaya yatkındırlar. Bu agresif davra-nış memnuniyetsizliğini sebebiyetine yönelik değil (çünkü böyle bir şey mümkün değildir) millet ve gruplara doğru milliyetçilik propaganda ola-rak yönlendirilmektedir.

SAĞLIK KÜLTÜRÜ- TUTUMLAR VE ÖNYARGILAR

Dünya Sağlık Örgütü sağlığı sadece hastalık ve halsizliklerin ol-mayışıyla değil, bütünsel bedensel, psikolojik ve sosyal refah olarak ta-nımlamaktadır. İnsanlık bütünsel olarak analiz edildiğinde ve bu definis-yonla kıyaslandığında, sağlıklı insanın bulunması çok enderdir. İnsanlığın çoğu için bu şekilde düşünülen sağlık, erişilmesi zor bir hayaldir.

Örnek 10Amerikada iki grup öğrenci ile bu konuda ilginç bir araştırma ya-

pıldı. Birinci grup ırkçı eğilimli ikinci grup ise ırkçı değilmiş. Onlara farklı fotografl ar verilmiş. Örneğin bir fotograft a otobusun içi ön planda ise ko-nuşmakta olan zenci ve beyaz görünmekteymiş. Beyzın elinde bir tıraş bı-çağı varmış ve zenciye bir şeyler açıklamaktaymış. Belli bir zaman sonra, öğrencilerden fotografl arı tarif etmeleri aranmış. Irkçı temayülleri olan gurupta içerik bakımında değişiklikler kaydedilmiş. Neticede daha önce tarif edilen fotograft a onlar tartışma pozisyonunda olan zenci ve beyaz görmüş, zencinin elinde ise bıçak tuttuğunu iddia etmişlerdir.


Kötü ekonomik, sosyal, siyasi ve diğer olumsuz koşullarda yaşayan insanlar sağlıklı olamazlar. Ancak sağlığı bozan faktörler sadece toplumsal koşullar değildir. Buraya sayısı çok diğer faktör de girmektedir:

- Kişinin gelişiminde psikolojik sağlığa etkide bulunacak değişik “eğitim önlemleri” kendi etkisini yaratabilir. Mesela çocuğa karşı yetersiz sevgi ve dikkat, ebeveynlerin çocuklara karşı agresif davranışı, onun temel gereksinimlerinin tatmin edilmeyişi (frustrasyonlu çocuk), korkutma, ya-sak konular ve diğer nedenler ruh sağlığında ciddi bozukluklar meydana getirebilir.

- Büyüklerde sağlıklı olduğuna dahil öznel duygusu çoğu kez reel duruma uygun değildir. İnsan kendisini iyi hissedebilir, ama hasta olabilir, mesela kanserojen hastalıklar, şeker, tansiyon veya başka bir şeyden rahat-sız olabilir. Bu tür hastalıklar hastalığın başlangıcında görülür semptom vermezler ama çok tehlikelidirler ve feci şekilde bitebilirler. Mesela beyin kanaması kalp krizi vb. Aksine de olabilir, insan kendisini çok hasta hisse-debilir ama kendisinde hiçbir hastalık bulunmayabilir.

- Günümüz insanın bağımlılık yaratan ve ölümle sonuçlanan hasta-lıklar (sigara, alkol, uyuşturucu) dolayisiyle tehlikede bulunmaktadır.

- Düzensiz beslenme ve kilo fazlalığı aynı öyle ciddi bir sorunu oluşturmaktadır. Bedene alınan her fazlalık kilo, organizmamızdaki tüm sistemlerin aşırı yüklenmesine neden olmaktadır ve bu sistemlerin aşırı yüklenme sayısı çok ağır neticeye yol açmaktadır.

- Etrafımızdaki insanların çoğu spordan mahrum kaldıkları bir ger-çektir. Spor iyi sağlığın temel koşullarından biridir.

- Günümüzde toplumda, iş yerinde ve aile ortamında stresli durum-ların önlenmesi mümkün değildir. Bu stresli durumların sayısı çok (psiko-somat) hastalığın belirmesine sebebiyet vermektedir.

Yukarıda adı geçen ve sayısı çok diğer faktörlerin önlenmesi ya da hafifl etilmesi için tüm toplumsal kaynakların angaje edilmesi gerekiyor: ebeveyn, öğretmen, sağlık çalışanları vb. Bu doğrultuda özellikle çocuk ve gençlerin eğitimine özen gösterilmelidir. Sonunda şunu da vurgulamalıyız ki her birey, kendi sağlığını kendisi koruması ve kendisi için bizzat sorum-lu olduğunu bilmelidir.

Sağlık çalışanları kendi faaliyetleri dahilinde sağlık propagandası aracılığıyla negatif olan tüm kitlevi belirtilere yönelik sağlık eğitimi ter-tiplemektedirler. Bu arada en çok afişler, broşür, dergi, dersler, rol oyunu, organize iş haneler vb.

102 Psİkolojİ

Sağlık propagandası temel prensipleri şunlardır:- Sürekli eğitim;- Eğiticinin propagandası yapılan konuyla alakalı en yeni bilimsel

edinimler ve olgulara ait bilgi tabanı olması;- Eğitici özelliği prensipi: ele alınan malzemeyi sadece öğrenmek de-

ğil, her günlük hayatta kullanmak;- Bilgileri tedricen ve sistemli şekilde öğrenme prensipi: olguları or-

taya atarken öğrencilerin eğitimine uyumlu olarak, daha kolaydan daha zora, bilinenlerden bilinmeyenlere, yakından daha uzağa, daha basitten bileşiğe gitmek;

- Görsellik prensibi - duyu organları, audiyo-vizüel ve diğer teknik cihazların kullanılmasını sağlamak;

- Teori ve pratik arasında bağlantı ilkeleri, seminer, kurslar ve ta-nıtımların düzenlenmesi. Bu arada konuşulanlar pratik olarak desteklen-mektedir.

- Gönüllülük prensipi, propagandasını yaptığımız şeyleri benimse-me açısından önemlidir.

Sağlık propagandası genişçe yayılmış bir aktivitedir ve onu kendi ça-lışma sektörlerinde tüm sağlık çalışanları uygulamaktadırlar.

Soru ve ödevler:1. Kendi ilgi alanlarını say?2. Senin hobin nedir ve ne kadar önem veriyorsun?3. Sağlık çalışma mesleğini neden seçtin?4. Kendi tutumlarından birini söyle ve onu nasıl edindiğini açıkla.5. Ne düşünüyorsun, gençler arasındaki etnik önyargıları hangi ted-

birlerle önleyebiliriz?6. Düşün, sporla ne kadar uğraşıyorsun ve sevdiğin spor hangisidir?7. Sigara, alkol ve uyuşturucu kullanmanın zararlı neticelerini say.8. Sınıfında güncel sağlık sorunlarıyla ilgili propaganda ve eğitim

tertiple.

✓ KİŞİLİK KAVRAMI

✓ KİŞİLİĞİN BÜNYESİ

✓ KİŞİLİĞİN DİNAMİĞİ

✓ KİŞİLİĞİN GELİŞİMİ

PSİKOLOJİK HAYATIN ORGANİZASYONU- KİŞİLİK

104 Psİkolojİ

Eğitim yetenekleri geliştirir ama yaratamaz.Voltaire

Senin doğum gününde çiçek de doğmuştur.İspanya deyimi

Akıllı ebeveyinler kimi kere çocuklarının hata etmesine izin vereceklerdir.

Gandhi

Gençlik talihlidir çünkü geleceği vardır.Gogol

O, mutlu yıllar, daha bir kez çocuk olmayı kim istemez ki?

Byron

Anneler her zaman gençtir. Benim annem de gençtir. Annem hiçbir zaman yaşlanmaz. Benim annem için ben her zaman çocuğum ve onun gözünde hiçbir zaman yaşlanmam.

Branko V. Radiçeviç


KİŞİLİK-KAVRAM, ÖZELLİKLER, KİŞİLİK TEORİLERİ

Psikolojik belirtiler başlığında psikolojik belirtileri ayrı ayrı da ince-lemekteyiz. Onlar ayrı değillerdir ama Kişi olarak adlandırılan bir bütün içinde organize edilmişlerdir.

Kişilik, bireyi diğer insanlar karşısında temsil eden organize ka-rakter özelliklerinin toplamıdır, veya diğer insanlar tarafından farke-dilen ve onlara tepki gösteren karakteristikler toplamıdır.

Kişiliğin üç temel özelliği vardır:Birlik - demek insan bir bütün olarak işler, onun özellikleri uyum-

laşmış bir bütünleşmeyi temsil eder. Bir kişiyi anlamak istiyorsak, bir özel-liğe dayanarak sonuç çıkarmamalıyız, onun tüm özelliklerini, onların bağ-lanmışlığını ve karşılıklı etkileşimini de tanımalıyız.,

Özellik - her insan özeldir, diğerlerinden farklıdır ve sadece ona özgü olan şekilde davranmaktadır,

Göreceli tutarlılık - önceki iki özellikle bağlanıtsı olan ve insanın kendi özelliklerine sadık olduğunu ifade eden bir özelliktir. Tutarlılık, durumun değerlendirilmesi ve insanın tecrübesi dolayisiyle görelidir (rö-latif) diyebiliriz. Bunu bir örnekle açıklayalım: cesur insan kendisi için tehlikeli olduğunu düşündüğü bir durumda(hayatını kaybedebileceği için başkasının yardımına koşmaz) cesaretini göstermeyecektir. Onun hakkın-da cesurdur deriz, çünkü bu adam gerekli olduğu bir çok durumda kendi cesaretini göstermiştir.

Kişileri inceleyip gösterdiğimizde, bunu genelde kişinin karakter çizgilerine göre yapmaktayız. Çizgiler derken, insanın aynı ya da benzeri durumlarda aynı şekilde davranmaya eğilmesini kastediyoruz. Konkre bir kişide bir özelliğin çizgi olabilmesi için, davranışlarında göreli tutarlılık özelliğine sahip olmalıdır.

Bunu cesur adam örneğinde gösterdik. Çizgiler bir kişide realitedir ve onlar bir kişiyi anlayabilmemiz, ince-

lememiz ve tarif edebilmemize yardımcı olmaktadırlar.Kimi müellifl ere göre, (Olport) çizgiler nöropsikiyatrik bünyeler-

dir yani aynı ya da benzeri durumlarda aynı veya benzeri tepkilerin tekrarlanmasıyla sinir sisteminde stabilize olmuş izlerdir. Her dilde kişinin herhangi bir çizgisini işaret eden sayısı çok kelime mevcuttur. Mesela: kibar, güleryüzlü, güçlü, cesaretli, yılmaz, bencil, duygusal,dürüst,

106 Psİkolojİ

tembel vb. Kişinin temel çizgileri veya özellikleri şunlardır: yetenekler, mizaç (temperament), karakter, gereksinimler, ilgiler, tutumlar ve beden özellikleri (res.17).

KİŞİLİK TEORİLERİ

Birçok bilim dalı ve bilim adamı insanın doğasını açıklamaya çaba harcamışlardır. Bu doğrultuda sayısı çok teori vardır. Her teori kimi önem-li faktöre ağırlık verir, fakat aynı zamanda her teorinin eksikliği de vardır, bundan dolayı teoriler sadece varsayımlardır. Kişinin bütünselliğini anla-yabilmemiz için aşağıdaki teorilere yer vereceğiz:

1. PSİKOANALİZ (PSİKODİNAMİK) TEORİLERBu teorinin en önemli temsilcisi Sigmund Freud (1856-1939). Onun

teorisi kişiyi dinamik güçleri (gereksinimler, güdüler, motifl er) üzerinden açıklamaktadır ve kişi hakkında yazılan en kapsamlı teorilerden biri ola-rak kabul edilmektedir. Freud psikolojide ilk olarak bilinçsiz kavramını oturtmuştur. Freud insan aktivitesinin temel devindiricileri-onun dürtü ve içgüdüleri olduğunu iddia ediyormuş: yaşama-eros (susama, açlık, seks) ve ölüm-tanatos (agresif ve destruksiyon).

Kişinin bünyesini üç bölüm olarak (res.18) göstermektedir: İD-kişinin biyolojik tarafını oluşturmaktadır ve kendi gereksinimlerini hemen

KİŞİLİK

karaktermizaç

becer

iler

beden

özellikler

tutumlar

ilgiler

ihtiy

açlar

Res 17. Kişilik strüktürün şeması


ve şimdi tatmin etmeye eğilir, EGO- psikolojik yanını temsil eder ve kişinin nesnel ve reel koşullara uyması (realite ile iletişim) demektir ve SÜPER EGO- kişinin toplumsal yanı-nı temsil eder ve bir ortamda sosyal normların saygılanması demektir. Normal durumda kişinin üç bile bölümü uyumlu

işlerler, ancak kişide hüsran varsa ya da çatışmalı durumda bulunuyorsa, bu üç bölüm arasında uyum yoktur ve kişi savunma mekanizmaları kullanır.

“Çocuk insanın babasıdır” fikri Freudtan kaynaklanır ve o bu de-yimle kişinin gelişiminde erken çocukluk çağının önemini vurgulamakta-dır. Erken çocukluk çağında üç dönem ayırt eder: oral dönem- doğuştan birinci yaşın sonuna kadar devam eder ve çocuk dünyayı organizmanın en hassas bölümü olan ağzı üzerinden yaşar, demektir, anal dönem- birinci yaştan üçüncü yaşa kadar devam eder ve bu dönemde eliminatör aktivi-teler memnuniyet kaynağını oluşturur, falus dönemi- cinsellik organı ile yapılan manipülasyon sırasında duyulan memnunluk. Tüm bu dönemler normal belirtilerdir ve çocuk onları ebeveynlerinden yasak almadan geç-melidir. Aksi halde patolojik davranışlar: oral fiksasyonu-(içki, sigara), anal fiksasyon (aşırı temizlik, kalın kafalılık, cimrilik), falus fiksasyonu (cinsel sapıklıklar) belirebilir.

Çocukluğun erken çağında Edip kompleksi de belirebilir (çocuğun karşı cinsten ebeveyn ile olma isteği gösterir, ayni cinse karşı düşmanlık ifade eder)

2. KİŞİ HAKKINDA BİLİŞSEL TEORİLERBu teoriler insanı bilişsel süreçler olan düşünce ve anlayış aracılığıy-

la açıklamaktadırlar. Bu teorilerle insanın gerçekleri süreli olarak öğren-mesi ve açıklaması gereksinimiyle açıklanmaktadır.

Şuur

Şuur altı

Şuursuz

Dış dünyayla iletişim

Supe

r ego

E

g

o

İD

Res. 18 Freuda göre kişilik strüktürünün şeması

108 Psİkolojİ

İnsan düşünce aracılığıyla olayların neden ve neticelerini anlamak-tadır, kendi davranışını değiştirip uyumlaştırmakta, doğayı istifade etmek-te, çalışmakta ve yaratmaktadır. İsviçreli psikolog J. Piage (1896-1980) bu teorilerin en önemli temsilcisidir.

3. EĞİTİM VE ÖĞRENİM TEORİLERİBu teorilerle eğitimin önemi vurgulanmakta, diğer etkenler önem-

senmemektedir. Kişinin gelişimi sırasında yetiştirildiği çizgi ve davranış-ları geliştirdiği düşünülmektedir. Çocuk büyüklerin istedikleri gibi davra-nacaktır çünkü onlar onu ödüllendirmektedirler (bu durumda kendisini hoş hisseder) ya da cezalandırırlar (hoş hissetmez). Amerika psikologu Scinner bu teorilerin temsilcisidir ve öğrenmeyi deneme ve hatalar aracılı-ğıyla açıklamaktadır.

4. SOSYAL TEORİLERKişiyi yaşamakta olduğu toplumun etkileriyle açıklamaktadır. E.

Fromma göre (bu teorilerin en önemli temsilcisi) insanın belli bir toplum-da ve belli bir zamandaki kişiliğini sadece yaşamakta olduğu toplumsal sistemi tanıyorsak anlayabiliriz. Toplumda meydana gelen her değişme, kişinin de değişmesine neden olmaktadır. İnsan tüm şimdiye kadarki sis-temlerde kendi doğasından yabancılaştırılmıştır. XX. yüzyılda insanın ya-bancılaşması en büyüktür. Bu çağda insanın değerleri onun insani kaliteleri üzerinden değil, ne kadar paraya sahip olduğu ve ne kadar kazanabileceği olgusu üzerinden değerlendirilmektedir.

Yukarıda da belirttiğimize göre, ortaya atılan teorilerden hiçbiri kişi-yi bütünsel olarak açıklamamaktadır ve tümünün de eksiklik ve boşlukları vardır.

TEMPERAMENT (MİZAÇ)

KAVRAM VE TÜRLERİ

İnsanların arasında duygusal tepki biçimine göre büyük farkların mevcut olduğu bilinmektedir. Kimileri daha çok hoş davranır ve keyfi ye-rindedir, diğerleri keyifsiz ve kapalıdırlar. Bazısı çabuk kızar ve kızgınlığı çabuk geçer, bazısı çok kızar ve kızgınlığı uzun sürer. Bu farklar insanların mizacındaki farktan kaynaklanmaktadır. Temperament (Mizaç) psikolo-jik özellikler grupuna girmektedir ve bir kişinin duygusal tepki şeklini


belirtmektedir. Duygusal tepki şekli derken, sadece hisler değil, bire-yin tüm aktivitelerinin süratı, yoğunluğu ve süresini kastetmekteyiz. Bundan dolayı, mizaç bireyin değişik dürtü ve durumlara karakteristik duygusal tepkisidir diyebiliriz.

TEMPERAMENT (MİZAÇ) TİPLERİ - Millattan önce V. yüzyılda yaşayan Yunan doktor Hipokrat tarafından tarif edilmiştir. Onun düşün-cesine göre, insanın organizmasında 4 çeşit sıvı akmaktaymış: (safra, kan, kara safra, salgı), bunlar aralarında karışmakta (temperare-karışma) ve hangi sıvı ağır basıyorsa, insanın da mizaçı öyle olacakmış. Hipokratın bu tahmini kanıtlanmamıştır, ancak mizaç adları kalıcı olmuştur. Günümüzde mizaçın vegetatif sinir sistemi, iç salgı bezleri ve MSS bazi bölümlerine bağlı olduğu bilinmektedir. Hipokrata göre mizaç tipleri şunlardır:

a. Kolerik (holea-safra), bu kişiler hızlı, yoğun ve uzun süreli tepki gösterir, yüzlerinde ne hissetikleri görülür (ekstravert) kızgınlık ve öfk e te-mel duygularıdır. Ekstravert doğaları nedeniyle onlar iyi organizatördür, hırslı olurlar, çoğu kez başolmak isterler ve bununla başkalarını kendileri-ne karşı çevirirler.

b. Sangvinik (sangvis-kan) hızlı tepki gösterir, tepkilerin yoğunluğu zayıft ır, kısa sürer, dışa dönük temel duyguları şen ve iyimser olmalarıdır. Aktift ir, sayısı çok aktiviteye girişir, ama sonuna kadar bitirmez, sayısı çok insanla kolay tanışır ama bu temaslar genelde yüzeyseldir.

Res.19

Karikatürde dört mizaç tipi gösterilmiştir

110 Psİkolojİ

c. Melankolik (melan hole-kara safra) çok yavaş tepki verir, ama uzu sürer ve yoğundur, yüzlerinde ne hissettikleri okunamaz, karamsarlık temel duygularıdır. Olayları derinden yaşar, zor temas kurar, ama temas kurunca gerçek dost olur.

d. Flegmatik (fl egma-salgı) yavaş tepki verirler tepkileri kısa sürer, manifestasyonu içe dönük olur, kayıtsızlık ise temel duygularıdır. Halk arasında bu gibisinden kişilere için “Ne ölüye ağlar, ne diriye güler” deyimi geçerlidir. Bu kişiler huzurlu ve dengeli davranırlar.

Mizaç kalıtsal olduğu ve nörofiziyolojik temeli olduğunu göz önü-ne alarak, doğada böylesine temiz tipler yoktur. İnsanların çoğu karışık tiptendir. Mizaç kalıtsal odluğundan başka kontrol altına alınıp “Terbiye” edilebilir.

Mesela anında sinirlenen insanlar “ona kadar saymayı” öğrenirler, sakin olanlar kendi duygularını yoğunlaştırırlar vb.

Temel duyguların kontrol edilmesi ve duygusal denge insan davra-nışı için önemlidir. Aynı öyle duygusal gerginlikten boşalma da sağlığın korunması açısından önemlidir.

MİZAÇ TABELASI (Hipokrata göre)

MİZAÇTEPKİLER

İFADELER TEMEL DUYGUhız yoğunluk süre

Kolerik + + + +dışa dönük kızgın,sinirli

Sangvinik + - - +dışa dönük şen, iyimser

Melankolik - + + -içe dönük hüzünlü, karamsar

Flegmatik - - - -içe dönük kayıtsızlık

Res.20. Mizaç tipleri

Örnek 11Şeldonun Harvard Üniversitesinde gerçekleştirdiği araştırmaları ol-

dukça ilginçtir. Bu araştırma insanın beden yapısı ve mizacı arasındaki bağlantıyı göstermek için uygulanmıştır. Erkek bedenlerine ait sayısı çok röntgen fotografının incelenmesiyle, insanların iç temel beden yapısına göre sıralanabileceği sonucuna varmış:

Endomorfi - bedenin orta kısmı belirgin şişman insanlarMezomorfi - güçlü kas ve kemiklere sahip beden yapısı


KARAKTER

KAVRAM VE TİPLER

Karakter kelimesi mühür, işaret demektir ve kişinin özünü temsil et-mektedir. Karakter kelimesiyle kişinin iradesi ve ahlaki davranışlarına ait en önemli özelliklerini belirtmekteyiz.

İrade bir hedefin gerçekleştirilmesine ilişkin bilinçli faaliyettir (ka-rarlılık, sebat, direngenlik).

Bir kişinin karakterini onun davranış biçimlerine göre belirlemek-teyiz:

a. Kendine doğru: kibirli, mütevazi, kendini beğenmiş, özeleştirisel, kendine emin, emin değil ve dilimizde bu hattı belirten diğer kelimeler,

b. Diğer insanlara doğru: dostluk, bencillik, altruizm, hümanizm, nefret, kıskançlık, agresif, vb,

c. İşine doğru: yaratıcı, aktif, tembel, doldurucu, disiplinli vb,d. Yaşam ortamı ve iş ortamı karşısında: temiz bir yaşam ortamı

için çaba sarfediyor, kamu asayiş ve düzen, disiplin, dikkatli, toplumsal mülk için hesap yürütür, çalıştığı alet ve cihazlara bakar vb.

Ektomorfi - beden yapısı narin olan zayıf kişilerŞeldon karakter çizgileri ve beden yapısı arasındaki ilişkileri araştı-

rarak, aşağıdaki üç mizaç tipini vermektedir:1. Vesserotoni - serbest ve hoş davranır, beden memnuniyetlere eği-

lim, yavaş tepkiler, tatlı dilli, iyi uyur, hoş olmayan durumlarda arkadaş ararlar, endomorf beden yapısına sahiptir

2. Somatotoni - saldırgan ve sinirli davranır, cesaret göstermeye eği-lir, yarışmacı saldırganlığı vardır, hoş olmayan durumlarda aktif, başka-ları karşısında kibar olmaz, mezomorf beden yapısı vardır

3. Serebrotoni - çekinsel davranır, aktif olmaz, iletişime kapalı, dü-zensiz uyur, kronik yorgunluk, uygunsuz durumlarda çekingen, ektomorf beden yapısına sahiptir.

112 Psİkolojİ

Eski kitaplarda tarif edilen karakter tipleri günümüzde de kullanıl-maktadır: iyi karakter, ahlaki özelliklere sahiptir (ortamdaki davranış ku-ralları), ancak davranışında kararlı değil, kötü karakter –ahlaki özellikleri saygılamayan siması var, sağlam karakter- ahlaki değerler yanısıra aynı-larının uygulanmasında kararlılık ifade eder, zayıf karakter- kimi pozitif ahlaki değerleri olabilir ama onları uygulamakta kararlı değil.

Bir grup Amerikan araştırmacı, karakter çizgilerini araştırarak, ka-rakterlerin beş tipe ayrılmasını teklif ediyorlar: ahlaksız, hırslı, konformist, irasyonel, vicdanlı ve rasyonel-altruist tipi.

Ahlaksız tipin özellikleri şunlardır: olgunlaşmayan duygusal den-gesizlik, sosyal durumların algılanmasında hatalar, kendi kendini kontrol etmekte zayıfl ık, tutarsızlık, tezatlı davranış ve agresif davranış.

Hırslı ve bencil tip, kendi davranışlarından doğacak neticeleri gö-rememe, kendi kendini kontrol edememek, kişiliğin zayıf bütünleşmesi, egosentrizm, insanlar karşısında olgunlaşmamış davranış, negativizm ve agresif karakter.

Konformist, diğer insanların istemlerini sakin, eleştirisiz kabul et-meyi alışan bir kişi olarak tarif edilmektedir. Sosyal ve ahlaki değerleri pasif kabul eder. Kompleksli ve rasyonel düşünce için yetenekli değildir, huzurlu hayatı sever. Onun ülküsü ailevi huzur ve herhangi bir kimseyle çatışmaya girmemeyi tercih eder.

İrasyonel vicdanlı tip: onun davranışını belirleyen özel kurallar dünyası vardır. Gerçeklerle teması zayıft ır ve davranışlarında sertlik göste-rir. Agresif karakterin önemli bir kısmını kontrol etmeye başarır.

Rasyonel altruist tip: ideal karakter tipini temsil eder. Bu kendisi hakkında, kendi yetenekleri ve yaşamakta olduğu dünyadaki yeri konu-sunda bilinçli olan bir bireydir. Çatışmalardan kurtulmuştur, sert davranış kurallarını rasyonel kullanır. İçindeki enerjiyi toplumsal faydalı hedefl ere yönlendirir.

Sayısı çok karakter tipolojilerin mevcudiyeti (Freudun oral, anal ve falus karakterleri, Frommun üretken olmayan ve üretken karakter tipleri, Youngun dışa dönük ve içe dönük tipleri) psikolojide karakterleri sınıfl an-dırma probleminin henüz yeterince açıklanmadığı sonucuna varmamıza neden olmaktadır.


Karakterde genel ve bireysel çizgiler görmekteyiz. Genel çizgiler toplumun kararlaştırıcı etkisi altında oluşmaktadır (sosyal koşullar, genel kültür, toplumsal sistem). Bu gruptaki çizgiler şunlardır: yüksek ahlak, va-tanseverlik, kollektif bilinci, disiplin vb. Bireysel yani ferdi çizgiler kişinin eğitimi, terbiyesi ve sosyal-ekonomi koşullarına bağlıdır. Terbiyenin rolu karakterin oluşmasında kararlaştırıcıdır.

Soru ve Ödevler:1. Kendi kişiliğini tarif et ve en önemli özelliklerini belirt.2. Çizgiler nasıl meydana geliyor ve neye yarar?3. Freud çocuk insanın babasıdır deyimini neden kullanmış?4. Hipokrat tiplerine göre kendi karakterini tarif et.5. Senin karakterin nasıldır? Birkaç kelime ile tarif et.

KİŞİLİĞİN DİNAMİĞİ

DİNAMİK KAVRAMI

Kişiliğin dinamiği kavramı altında, insanın aktivitelerini belir-li hedefl ere yönlendiren ve teşvik eden tüm belirtileri kastetmekteyiz. Motif ve gereksinimler kişi dinamiğinin temel jeneratörleridir. İnsan ken-di tutum ve ilgilerini tatmin ettiği zaman aktift ir. Her insanda bu dinamik-ler farklı şekilde organize edilmişlerdir. İnsanların gereksinimleri farklıdır ve onları hedefe götüren farklı iradeleri vardır. İnsan aktivite esnasında çoğu kez hedefe varıncaya kadar davranışlarını değiştirmektedir. Bundan sonra hedefini gerçekleştirdiyse kendisini hoş, gerçekleşmediyse de nahoş hissetmektedir.

114 Psİkolojİ

HÜSRAN KAVRAMI VE ÇATIŞMA

Hedefin gerçeklelmesine giden yolda çoğu zaman değişik güçlükler bulunmaktadır ve insan aynılarını daha kolay veya daha zor aşmaktadır. Ancak bazan insanın uzun süreli çaba harcamasına rağmen üzerinden ge-lemeyeceği güçlüklerle karşılaşır. Bu durumda hüsran ya da engellenme (para yok, arkadaş yok, iş bulamıyoruz vb.) olduğunu belirtiriz.

Hüsran nedenleri değişik kaynaklardan gelebilir: fiziksel: mesela konsere gitmek isterdik ama bilet için paramız yok; sosyal: mesela ebeve-yinler çocuğun dış ülkelerde üniversite okumasına karşı geliyorlar, kişinin kendisinde: mesela kız manken olmak istiyor ama manken olabilmek için uygun beden ölçüleri yok; çatışma durumu: kişi seçim yapamadığı ya da uygunsuz durumlardan kaçınamadığı zaman.

Motifl er arasında çatışma veya karşı gelme durumu çatışma yani çatışma durumu olarak adlandırılır. İnsan çoğu zaman kendi motifl erin-de meydana gelen çatışma nedeniyle, belli bir gereksinimini tatmin edecek durumda olmaz.

İki bile durumda (çatışma ve hüsran) insan gergindir, huzursuzdur, kendisini memnun ve rahat hissetmez.

ÇATIŞMA TÜRLERİ

Amerikan psikolog Kurt Lewin üç tip tarif etmiştir:1. Yanaşma-yanaşma çatışması – kişi aynı oranda çekici olan iki

hedef arasında bulunmakta, oysa birini seçmeye mecburdur. Çatışma ola-rak ağır değildir oysa uzun zaman sürebilir ve insanı değişitirebilirler çün-kü çekici bir nesneyi terketmenin nahoşluğunu taşır. Mesela bir genç kıza aynı zamanda iki erkek yanaşmaya çalışmaktadır.

L

Bu çatışma en hafift ir ve insanın ruhsal sağlığına olumsuz etki et-mez, sadece terkedilen nesne için pişmanlık duyulabilir.

2. İkili kaçınma çatışması – insanın aynı anda iki hoş olmayan du-rumda bulunduğu, ikisinden de kötü netice beklediği, oysa birini seçme-ye mecbur olduğu demektir. Bu durumda insan iki kötüden daha hafifini


seçer. Örnek, sevdiğimiz olsa ağır hasta olan kişiye gerçekleri söylemek zorundayız, bunu yapmak çok zordur, öte yandan ona yalan söylemek is-temeyiz.

Öğrencilerde de benzeri çatışmalar vardır. Örneğin öğrenci kendi-sine şu soruyu sorar: Acaba derste kalıp zayıf not mu alsam, yoksa dersten kaçıp özürsüz mü alsam.

L

Bazan bu çatışma çok kuvvetlidir ve insanlar kurtuluşu hastalığa ka-çışta bulmaktadırlar. Müdür kendi firmasındaki problemleri halledemez, fakat iş yerinden de ayrılamaz, kalp problemi olur ve hastaneye kaldırılır. Bu tür çatışmalarla daha sık karşılaşan insanlar nevrotik ve psikosomatik tepkiler gösterebilirler.

3. Yanaşma-kaçınma çatışması - bu çatışmada bir hedef vardır, aynı zamanda çekici ve reddedici olan nesne ya da kişi söz konusudur. Bu durum ambivalensiyon olarak adlandırılır ve gerçekten çok yorucu olabi-lir. Örneklerin sayısı çoktur. Mesela: kız makarna yemeği sever ama aynı zamanda şişmanlamaktan korkar, iyi bir şirkette çalışan biri şefinden kaç-mak ister, ancak iyi maaş aldığı için şirkette kalır. Bunu hasta insanlarda da görebiliriz - insan hastaneye gitmeye mecbur olduğunu bilir ama aynı zamanda gitmekten ve ailesinden ayrılmaktan çekinir.

PL ____

Bu tip çatışmalar insanda daha uzun zaman gözleniyorsa, ciddi nö-ropsikolojk ve psikosomatik hastalıklar belirebilir ve kişiye ciddi zararlar verebilir.

HÜSRAN VE ÇATIŞMA TEPKİLERİ

İnsan çatışma ve hüsranlara pozitif tepki verebilir ve gerçekçi bir yanaşımla engellerin üstesinden gelebilir: artırılmış çabalar ve daha ka-

116 Psİkolojİ

liteli emek. Mesela bu yıl tıp fakültesine kayıt yaptıramayan aday, kendi hedefine varmak için bir yıl zarfında hazırlıklar yapabilir. Bir spor takımı rakibini dize getirmek için oyunda taktik değiştirir ya da bir genç beğen-diği kızın sempatilerinin kazanmak için taktik değiştirir. Hedefin bilinçli olarak değiştirilmesi, gerçekçi tepkilere girmektedir. Örnek olarak, güzel-liği ve çekiciliğiyle puan toplayamayan bir genç, sporda ad yapar. Hüsran dayanırlılığını artırmak da gerçekçi yanaşımdır. Mesela sevmediğimiz bir şefi zamanla tahammül etmeye alışırız.

Hüsranlara gösterilen olumsuz tepkiler çoktur. Hüsran kaynağı veya tamamen suçsuz birine yönelik olacak agresif davranış, en sık rastlanan hüsran tepkilerinden biridir. Dezorganize davranış (büyük insan küçük çocuk gibi davrandığı zaman, gerginlik, huzursuzluk ve çaresizlik de bu grupta yer almaktadır. İnsan çatışma ve hüsranlara genelde savunma me-kanizmaları ile cevap vermektedir.

SAVUNMA MEKANİZMALARI

Bu durumlar bazan o kadar huzursuzluk yaratıcıdır ki insan onlar-dan kendisini savunmalıdır.

Memnun edilmeyen gereksinim ve istekler ortadan kaldırılmalı, bastırılmalı veya tanınmayacak kadar yeni şekile sokulmalıdır. Bu rolü sa-vunma mekanizmaları oynamaktadırlar.

Bu mekanizmaları S. Freud tarif etmiştir. İnsan kendi benliğini ken-disi ve başkaları karşısında korumak için bu mekanizmaları bilinçsiz ve otomatik olarak kullanmaktadır. Savunma mekanizmalarının kullanıl-masıyla, hüsran ile kışkırtılan gerginlik azalmaktadır. Metnin devamında daha sık kullanılan savunma mekanizmalarını tarif edeceğiz:

- Mantığa bürünme (rasyonalization) - en sık kullanılan savunma mekanizmalarından biridir. Hüsrana uğrayan kişi başarısızlık nedenlerini başka birine yükler (bu arada kendi söylediklerine inanır). Örnek: öğrenci sınavdan geçmemiştir çünkü sadece “ezberciler” geçebilir ya da doktorun tavsiyelerini saygılamayan hasta, doktorun ona yardım etmek istemediğini ve yardım edemediğini söyler.

Bu mekanizma “ekşi üzüm” ve “tatlı limon” olarak adlandırılan iki alt gurubu vardır. Masalda üzüme yetişemeyen tilki üzümün zaten ekşi


olduğunu ve dolayısıyla fazla uğraşmanın fuzuli olduğunu söylemiştir. Belli hedefl ere ulaşamayan kişiler genelde aynı o hedefi küçümserler. Tatlı Limon mekanizması buna aykırıdır. İnsan elinde bulunan şeyin değerini artırır. Mesela küçük başarılar büyük başarı olarak gösterilir.

- Telafi etme (ödünleme) kişi bir alanda başaramadığı veya engel-lerle karşılaştığı için başka alanda netice elde eder ve bu şekilde gerginliği-ni ve daha düşük değer duygusunu azaltır. Mesela yürüyemeyen bir özürlü kişi sanat resimleri çizer, üniversite diploması alamayan kız iyi bir manken olur.

Ödülenmenin özel bir şekli üst ödülenmektir. Üst ödülenme kişi-nin hüsran ve engelleri olduğu alanda üstün başarı elde etmesi demektir. Mesela konuşmakta güçlük çeken Yunan devlet adamı Demosten şahane bir nutukçu olmuş, çocukluk çağında felç olan Vilma Rudolf büyük irade ve yoğun çalışmalar sonucunda atletik dalında dünyaca ad yapmıştır.

- Özdeşleşme - başka biriyle özdeşleşme anlamında olan bu meka-nizma oldukça önemlidir. Özdeşleşme çocukluk çağında önemli bir süreç-tir. Çocuk bunun üzerinden öğrenir, hayatın rollerini alışır ve toplumsal-laşır. Savunma mekanizması olarak başkaları ile özdeşleşmemiz demektir. Çocuk-ebeveyn hattında da bir nevi özdeşleşme mevcuttur. Bir babanın yapmış olduğu açıklaması aynen şöyledir: “Ben doktor olmadım ama sen mutlaka olacaksın”. Bu arada çocuk doktor olmak istiyor mu ve olabilir mi diye hesap yürütmüyor.

- Bastırma (repression) ile ifade edilen savunma mekanizmasıdır. İnsan hoş olmadığı tüm içerikleri, pişmanlık duyduğu, suçluluk hissettiği tüm duyguları bilin çaltına bastırır. Bu içerikler sözde unutulmuşlardır, ancak değişik durumlarda psikonürotik durumların belirmesine neden olabilirler. S. Freud bilinç altına bastırılanların meydana çıkarılması yö-nünde büyük katkı sunmuştur. Freud psikoanaliz uygulayarak, çoktandır bilinç altına bastırılanları yüzeye çıkarmaya başarmıştır. Hasta bastırılmış olayları yeniden yaşamıştır, ancak bundan sonra hastalık belirtileri genel-de kaybolmaktaymış.

Bastırma en ağır savunma mekanizmasıdır çünkü bu mekanizma esası üzerine psikolojik bozukluklar, özellikle nürozlar meydana gelmek-tedir.

118 Psİkolojİ

- Gerileme hasta kendi davranışlarında gerilediği anlamında olan bir savunma mekanizmasıdır. Örnek olarak, hüsranı olan hasta çocuk gibi davranmaya başlar.

Hastalar çoğu kez regresyon yani gerileme ile tepki gösterirler. Krizli durumlarda sıkça ağlarlar, annelerini ararlar, sevilmeyi, nazlanmayı ister-ler. Çekilme, çocukluğa kaçma infantil davranıştır, çünkü büyük olmak kolay değildir.

- Yansıtma, yansıtma kendimizde derinliklere bastırdığımız istek-leri başka birine atfetmek demektir. Bunlar genelde yaşanılan ortamdaki davranış kuralları ve normlarına aykırı olan istek ve gereksinimlerdir ve genelde başkalarına atfedilmektedirler. Bu şekilde başkasından söz eder-ken aslında kendimizden konuşmaktayız. Örnek: genç erkeklerden hoşla-nan kadın, bu özelliği komşu karısına atfeder.

- Karşıt tepki gösterme - iki aşaması olan bileşik bir mekanizmadır. Önce yasak olan içerik bastırılır, bundan sonra da bastırılan içeriğe doğ-rudan zıt olan bir davranış oturtulur. Mesela bir kimse veya insanlara karşı bastırılmış olan agresif davranış yerine aşırı kibarlıkla karşılaşmaktayız. Bu aşırı tepki bunun doğal olmadığı tepki şeklinden söz edildiğini gösterir. Aynı öyle, bazı kişiler karşısındaki gizli istekler, kaba davranışlarla ifade edilebilir.

- İnkâr etme, herkesin farkına varabileceği sıkça kullanılan bir me-kanizmadır. İhmal, tehlikeyi görmezlikten gelme, gerçeğin yadsınması veya kabul edilmemesi, tehlikeli durumun itiraz edilmesinden ibarettir. Bu durumlar insanın göz göre göre kör odluğu durumlardır. Diğer sözlerle in-san gerçeklerle yüzleşmeyi reddeder. Çocuk annesinin öldüğüne inanmak istemez, hasta rahatsızlığının ağır olduğunu kabul etmez, sigara bağımlısı nikotinin zararlı olduğuna inanmaz, aşık olan gözler eksiklikleri görmez ve sayısı çok diğer örnek.

- Dönüştürme (konvertion) - psikolojik gerginliğin bedene taşın-dığını belirten bir savunma mekanizmasıdır. Dönüştürme her günlük hayatımızda sıkça rastlanır. Örnek olarak, başağrısı olmak ve tablet iç-mek, problemin aslıyla yüzleşmekten çok daha kolaydır. Müdürle haksız-lıklar konusunda konuşmaktansa doktor iznine çekilmek daha kolaydır. Dönüştürme çoğu zaman çözülmesi zor olan durumlardan tek çıkar yolu temsil etmektedir ve bu tip hastalar sıkça doktora gelirler. Sonunda şunu da belirtmeliyiz ki, savunma mekanizmaları insanın hüsranlı durumlara uyumlaşmasına yardımcı olmaktadır.


Onlar insanların gerginlikten kurtulmasına katkı sunarlar. Ilımlı öl-çüde kullanılıyorsa, insanın kimliğinin iyi ve sağlıklı olmasına yardımcı olurlar. Savunma mekanizmaları devamlı tepki halini almış olurlarsa, za-rarlı olurlar ve hayatı zorlaştırırlar. Bu insanlara kendisini aldatıyor, bu-lutlarda yaşıyor, gerçekçi değil, problemlerini hallademez, denilir. Bütün bu problemler, sadece kendileriyle yüzleşerek, durumu gözden geçirip çö-zümler ürettiğimizde halledilebilir.

Soru ve ödevler:1. Kişilik dinamiği kavramı altında ne anlıyorsun?2. Tüm çatışma tipleriyle ilgili kendi örneklerini ver.3. İnsanın psikolojik sağlığı için hangi çatışma en ağırdır?4. Hüsrana uğradığın zaman nasıl tepki gösterdiğini hatırla?5. Savunma mekanizmaları insana her defasında faydalı olabilir mi?6. Tüm savunma mekanizmalarıyla ilgili kendi örenklerini ver.

KİŞİNİN GELİŞİMİ

GELİŞME KAVRAMI

Kişinin psikolojik hayatının gelişimi filogenetik ve ontogenetik açı-dan ele alınabilir.

I. FİLOGENETİK (ilkel insanların belirmesinden günümüz homo sapiens insanına kadar canlı türü olarak gelişimi). En önemli filogenetik etkenler şunlardır:

a. İnsan elinin gelişimi - emek sürecinde meydana gelmiştir ve bü-yük beyin kabuğunun paralel gelişimiyle takip edilmiştir;

b. Konuşmanın gelişimi - insanlar arasında temel iletişim aracı, bil-gi ve tecrübe değişimi, büyük beyin kabuğunun gelişimiyle sağlanmıştır;

c. Sosyal kalıtım - hayvanlara kıyasen insanların büyük bir öncül-lüğünü temsil eder. Her nesil bu kalıtımı artıran aktiviteleri devam eder, asırlar boyunca yaradılanları her yeni doğan istifade edebilecektir, mesela yüzyıllar önce yazılan bir kitabı okuruz, yıllar önce imal edilen uçakla uça-rız, çocuklar bilgisayar yanında büyür vb.

II. ONTOGENETİK - (bireyin döllenmiş yumurtadan bütünsel bir organizmaya kadar gelişimi). En önemli ontogenetik etkenleri şunlardır:

120 Psİkolojİ

a. Biyolojik (kalıtımsal) kromozomlarda bulunan genler üzerinden taşınır. İnsanın kromozom kompleksine Kariotip denir. İnsan kariotipinde toplam 46 kromozom bulunur. 44 kromozom (22 çift ) somatik yani be-denseldir ve her iki cins için aynıdır, 2 kromozom ise (1 çift ) erkek için XY dişi için de XXtir. Döllemeye anneden 23 kromozom, babadan da 23 kro-mozom iştirak eder. Bebeğin cinsiyetini baba belirler. Kromozom sayısı bakımından sayısı çok kromozom aberasyonu bilinir. (Örnek: Sy Down en sıktır, 47. kromozom karyotipi (21. çift te bir artı) en tanınmıştır, Sy Turner bir eksi veya 45. kromozom, bir kromozom eksiktir vb. Büyüklük ve şekil açısından da kromozom hataları ve diğer malformaysonlar olabilir. Genler sayısı çok kalıtsal hastalıkların taşıyıcıları da olabilirler.

b. Sosyal ortam - aynı öyle bireyin psikolojik yaşamının gelişimi bakımından önemli bir etkendir. Bu ortam fiziksel (coğrafya, maddi zen-ginlikler) olabilir ama etrafımızdaki insanlardan oluşan sosyal çevre daha önemlidir. (Aile birinci yerde bulunmaktadır, çocukluk arkadaşları, okul arkadaşları, kitlevi iletişim araçları vb.) Sosyal ortamda bireyin doğuşuyla taşıdığı potansiyelleri teşvik edilip gelişmektedir. Sosyal ortam, davranış-larımızdaki kural ve normlar için önemli etken olan eğitimi de kapsamka-tadır. Amaç eğitimli ve terbiyeli çocukların yetiştirilmesidir.

c. Kişisel aktivite - önceki etkenlerle yakından bağlıdır ve her çocuk kendi bireysel yeteneklerini geliştirebilmesi için teşvik edilmeli ve aktif ol-malıdır. İnsanın filogenetik yeteneklerinin aktivitesiz de meydana çıkacağı (mesela yürümek, konuşmak) ancak egzersiz ve teşvikle konuşmanın çok daha zengin olacağı düşünülmektedir. Bireysel aktiviteler yani spor, sanat ve diğer yeteneklerin geliştirilmesi ontogenetik özellikleri için özel önem-dendir (Örnek 12.)

Kişinin gelişimi konusunda farklı görüşler mevcuttur, ancak kişinin gelişiminde daha önemli olanı nedir: kalıtım, ortam yoksa bireysel faaliyet mi? Soruları etrafında farklı yanaşımlar vardır. Nativist anlayışına göre, kalıtım baştadır ve bir kişinin bütünsel gelişimi ve tüm özelliklerini belir-lemektedir.

Bu iddialar karşısında en büyük önemi ortama, bireyin yaşadığı koşullara veren iddialar da mevcuttur. Amerikan psikolog Jonn Wotson bu iddiaların en karakteristik temsilcisidir. Onun bu sözleri meşhurdur: “Bana normal çocuklar veriniz, onların yetenek, eğilim ve kalıtımını göz önüne almadan onlardan ne istersem yaparım: doktor, müzisyen, dilenci, hırsız”. Bu anlayışlar nativist görüşler olduğu gibi tutarsızdır.


Bilim adamları bu üç ontogenetik faktörden hangisinin en önemli olduğu konusunda uzun zaman tartışmışlardır. Bazıları biyolojik etkeni-nin en önemli olduğunu, diğerleri ortam, üçüncüleri ise kişisel aktivitenin en önemli olduğunu düşünüyorlarmış. Günümüzde tüm bu etkenlerin aynı ölçüde önemli olduğu ve biri diğerinin eksikliğinde işleyemeyecekle-ri, biyolojik faktör ise diğer iki grubun devreye girecekleri zemini oluştur-duğu düşünülüyor.

Sosyal ortamın etkisi altında olan karakter özellikleri, ilgiler, tutum-lar, değerler, insancıllık, agresif davranış, motivasyon ve diğer özellikler edinilmektedir.

Kalıtsal nedir, edinilenler nedir?Aşağıdaki özellikleride kalıtsal etkenlerin dominasyonu mevcut ol-

duğu sanılmaktadır:◆ ırk türü genel özellikleri;◆ beden yapısı ve beden benzerliği (göz, kulak, burun);

Örnek 12.Denis, sahada yapmış olduğu araştırmalarında çocuklarda otur-

ma, durma ve yürüme için egzersizlerin yapılması değil, büyüme ve sinir sistemi ile kasların gelişimi daha önemli olduğunu keşfetmiştir.

Daha yoğun olan bir başka araştırmada, ikiz kız kardeşleri haya-tının ilk 36 haft asında sırt üstü yatırmış yani oturmalarına veya ayağa kalkmalarına izin vermemiş. Birkaç haft a sonra ikizleri serbest hareket etmeye bıraktığı zaman, kızlar oturmaya başlamış. 52. haft ada yardım ile durmaya bırakmış, ancak onlar serbest hareket etmeye başladıkların üçüncü günde ayak durmuşlar.

Hopi kızılderilileri kabilesindeki çocukların yürümesini araştırır-ken, Denis sınırlamaların etkisini araştırmış. Hopi kızılderililerde bebek-leri doğduktan hemen sonra bir tahtaya bağlamaktaymışlar ve birkaç ay böyle kalmaktaymışlar. Hareketlerinde kısıtlama olmayan çocuklara kıyasen, Denis Hopi kabilesi çocuklarında hareket etme bakımında fark yokmuş. Bu hareket türlerinin egzersiz sonuçları değil, olgunlaşmanın et-kisi altında bulundukları beyandır.

122 Psİkolojİ

◆ duyu organları özellikleri ve organları duyarlığı;◆ saç, cilt, göz, diş rengi;◆ temperament - mizaç (duygusal tepki şekli);◆ zekâ;◆ bedensel ve psikolojik bozukluklar;◆ kan grubu ve kan elementlerinini özellikleri. Biyolojik kalıtsal faktör, ortam ve aktiviteler1. Kelog psikologlar çift i Tenerife adasında yıllarca kendi çocukları

ve aynı yaşta olan bir maymuncuğu yetiştirmişler. Küçükler aynı şekilde beslenmiş, giyinmiş, oynamış... Başlangıçta maymuncuk yürüme, tırman-ma, beslenmede daha ilericiymiş. Ancak daha sonra çocukta konuşma be-lirdiği zaman, maymuncuk bir hayli geri kalmaya başlamış.

Bu örnek teşvik edici ortamın kalıtsal zemini olmayan psikolojik özellikleri geliştiremediğini göstermektedir.

2. Hindistanda kurtlarla büyüyen iki kız çocuğu bulunmuş. Beden olarak insanlara benziyor ama kurtlar gibi davranıyorlarmış (dört ayak yü-rür, gündüz uyur geceleyin ularmış. Romanyanın bir taşrasında bulunan Berci çocuk köpeklerle yaşıyor, köpek gibi davranıyormuş. Bu örnekler bu çocukların insan biyopotansiyeline sahip olduklarına karşın, ortamın et-kisi altında hayvan gibi davrandıklarını göstermektedir.

3. Aktivite insanın hayatında çok önemli rol oynar. Bu konuda sayısı çok örnek vardır.

Kör ve sağır olan Helena Keler, büyük aktivitesi ve teşvik sayesinde birkaç dil öğrenmiş, birkaç kitap yazmış, doktorasını muhafaza etmiştir.

Vilma Rudolf felç olan ve tekerlekli sandakleye mahkûm olan kız-cağız, büyük istek ve yoğun egzersizler sayesinde dünya çapında şöhret yakalamış, olimpiyat madalyaları kazanmıştır.

Soru ve ödevler:1. Düşünme bir: süreç mi, durum mu, özellik midir (altını çiziniz);2. Mizaç bir: süreç mi, durum mu, özellik midir (altını çiziniz);3. Kendi karakterini tarif et. Olumsuz özelliklerini ortadan kaldıra-

bilir misin, bir düşün.4. Senin çevrende sosyal kalıtıma neler girebilir?


5. Kendi beden özelliklerini incele ve ebeveyinlerinden kalan görü-nen özelliklerini say.

6. Psikolojik hayatın gelişimi için en önemli ontogenetik faktör han-gisidir?

YAŞAM ÇAĞLARININ ÖZELLİKLERİ

ÇOCUKLUK

Çocuklu kişinin oluşması bakımında özel önem taşıyan ilk çağdır. Doğuştan 12 yaşına kadar devam eder. Bu dönemde beden ve psikolojik anlamda dinamik bir gelişim meydana gelmektedir. En erken çocukluk çağında (hayatın ilk 2 yılı) çocuk tutma, durma yürüme gibi temel hü-nerleri öğrenmektedir. Bu dönemde duyu organları, duyarlılık, ve öğren-me organları gelişir. Birinci yaşın sonunda çocuklar ortalama olarak kesin anlamı olan üçer kelime öğrenirler. Erken çocukluk döneminde, kendi hakkında resim yaratmaya başlar. 2-3 yaş arasında sağlıklı çocuklar hijyen özelliklerini benimser. Bu dönemde diğer çocuklarla oynama da gelişir. İdentifikasyon ve taklit yoluyla çocuk kimliği gelişir.

Çocuklarda duyguların gelişimi oldukça yoğundur ve onun psiko-lojik yaşamını zenginleştirir. Düşünme, bellek, konuşma gibisinde zekâ süreçlerinin geliştirilmesiyle, çocuk daha bağımsız olur ve iradei aktivite-leri gelişir. Bu şeklide bilgileri sistemli bir şekilde edinmek için olgunlaşır, okula gitmeye başlar. Okula gitmekle çocuğun hayatı değişir çünkü, orada cevap vermesi gereken istem ve ödevlerle karşılaşmaktadır. Çocuğun ge-lişimi okulun kontrolu altında gerçekleşmektedir. Orada okuma, yazma, yeni kavramlar öğrenir ve zekâsını geliştirir. Okuldaki toplu yaşam çocuk-larda davranış kuralları ve sosyal duyguların gelişimine katkı sunar.

124 Psİkolojİ

Res. 21. Çocuklarda duygu belirme sıralaması

GENÇLİK

Gençlik çocukluk çağına bağlanan ve 12 yaşlarında başlayan dö-nemdir. Hızlı beden gelişimi ve ikincil cinsi özelliklerinin belirmesiyle ka-rakterize olur. Fiziki ve fizyolojik planda meydana gelen değişiklikler genç insanda şaşkınlık yaratır. Cinsi olgunluk ve teşvik ettiği istekler bu gelişimi daha da belirgin yapar. Bu dönemde (veliler ve büyükler) gençlerle cinsel olgunluk ve cinsellik konusunda açıkça konuşmalı, bu değişikliklerin an-laşılmasında yardımcı olmalıdırlar. Sayısı çok antropolojik veri, bu dönem için karakteristik olan güçlüklerin tüm toplumsal ortamlarda görülmedi-ğini göstermektedir. Gençler iyi yönlendirildikleri halde, çocukluktan er-genlik çağına geçiş daha kolay olur ve büyük sarsıntılar yaşanmaz.

Gençlik döneminde büyük zekâ ve toplumsal gelişim olur. Piyajeye göre(İsviçreli pisikolog) gençlikte soyut işlemler (Formal Operational) zekâ gelişir, yani soyut kavramlar ile operasyon yapma ve düşünülen tah-minlerden olasıl neticeler çıkarma yeteneği gelişir. Genç insanda yoğun olarak güncel toplumsal olaylar karşısında ilgi artar ve kendi fikirlerine

ÇOCUKLAR İÇİN

AŞK YAŞLILAR İÇİN

GURURSEVİNÇ

MEMNUNİYET HEYECANLIK

KISKANÇLIKMEMNUNİYETSİZLİK

KİN

İĞRENÇLİK

KORKU

DOĞUMDA 3. AYDA 6. AYDA 12. AYDA 18. AYDA 24. AYDA


duygusal olarak bağlanır. Bağımsız olma duygusu, velilerin isteklerine kar-şı koymalarına neden olur. Velilerin davranışlarındaki tutarsızlıklar için düşünür ve otoritelere karşı eleştirisel tutum geliştirirler.

Kendi sorunlarını çözemeyen ya da pozitif bir şekilde ad yapmaya başaramayan gençler, agresif davranış gösterir, ya da kendilerine kapanır veya çeşitli suçlar işlemeye başlarlar.

Ebeveyin ve öğretmenlerin genç insanlara anlayış ve hoşgörü ile ya-naşmaları, onlara görev ve ödev vermeleri, onları doldurabilir ve yaşantı ile yeni bilgilerle yüklü bu dönemin olgun bir şahıs olmasına yol gösterge-sine yardımcı olabilir.

OLGUNLUK ÇAĞI

İnsanın hayatında en uzun süren ve en yaratıcı olan çağdır. 20 yaşın-dan sonra başlar (bazı müellifl ere göre 24 yaştan sonra başlar) ve 60 yaşına kadar devam eder.

Bu tam psikolojik ve fiziksel gelişim dönemidir. Bireylerin çoğu 20-30 yaş arası dönemde en önemli hayati problemlerini hallederler (okul, iş, evlilik, aile).

Bu önemli hayat problemlerinin halledilmesinden sonra, kişide ve onun davranışlarında sayısı çok değişiklik meydana gelir: daha sorum-lu olur, işleri ciddiye alır, kendi davranışlarını daha çok kontrol eder, vb. Olgunluk çağında insan en üretkendir, kendisi, ailesi ve toplumu için ka-zanır. Bu dönemin sonunda ilgiler azalır, insanın dostluk kurduğu çevre daralır.

YAŞLILIK

Yaşlılık 60 yaşlarında başlayan dönemdir ve sayısı çok hayat fonk-siyonun azalması demektir. 60 yaşından sonra aktif olmaya devam eden kişilerde yaşlılığın daha az dile geldiği bilinir. (zekâ dersini tekrarla).

Yaşlı insanların problemleriyle ilgilenen iki bilim vardır: Gerantoloji - sağlıklı yaşlı insanları araştıran bilim ve Geriyatri - hasta olan yaşlıları araştıran bilim.

126 Psİkolojİ

Yaşlı kişilerde meydana gelen beden değişiklikleri ve beyan oldukla-rını göz önüne alarak, burada her sağlık çalışanı tarafından bilinmesi gere-ken psikolojik değişiklikler üzerinde duracağız:

- Duyu organlarında duyu hissinin azalması (göz, kulak, koku);- Bellekte değişiklik - yaşlılarda uzak geçmişte meydana gelen

olaylar bakımında hipermnezi olur(artan bellek) yakın geçmişte olanları unuturlar;

- Düşünmede değişiklik, inceliğini kaybeder, kaba ve sert olur;- Aktif olmayanlarda zekâ azalır;- Duygusal yaşamda değişiklik-duygular dengesiz olur veya

duyguları kontrol etmekte güçlük çekilir. Yanlızlık duygusuna kapılma ve faydasız oldukları düşüncesi gelişir;

- Motivasyon açısından da değişiklik olur. Hayatta kalma motif-leri en önemli olur (gıda, su, dinlenme);

- Yaşlı insanların ortamın daha büyük dikkatine gerek duyarlar;- Zekânın azalmasıyla alakalı olarak, ilgi alanları da azalır.

Psikolojik planda meydana gelen bu değişiklikler yanı sıra, yaşlı in-sanlar bağışıklığın azalması nedeniyle sıkça rahatsız olurlar ve dolayısıyle onların psikolojik değişiklikleri de daha belirgin olur.

Tıp biliminin ilerlemesi ve yaşam koşullarının iyileşmesiyle, yaşlı insanların sayısı artmaktadır (yaklaşık 100 yıl önceye kadar ortalama 40 yıllık ömür varken, günümüzde insanın ömrü ortalama 70 yıl oldu) Her devlet yaşlı kişilerin bakımı için hesap yürütmelidir. Yaşlıların kendi aile ortamlarında bulunmaları en iyi olduğu bilinir. Böyle bir şey mümkün de-ğilse, onların doğru dürüst yerleşebilecekleri sayısı çok enstitü bulunma-lıdır.

Bazı yaşlı insanlar, dul erkek veya kadınlar, yanlızlık dolayısıyla sık-ça evlilik kurmayı göze alırlar. Bu olay ailenin tepkisine neden olmaktadır. Yapılan araştırmalar, hayat arkadaşı bulan kişilerin daha kaliteli ve daha uzun yaşlılık dönemine sahip olduklarını gösteriyor.

Yaşlı insanların çoğu sağlık enstitülerinde kalan hastalar olduklarını göz önüne alarak, çocuklar, gençler, özellikler tıp okullarındaki öğrenciler-de yaşlılar karşısında pozitif duyguların geliştirilmesi gereklidir.


SAĞLIKLI (OLGUN) KİŞİ

Psikolojide sağlıklı ve olgun kişi kavramı altında aynı şey kastedil-mektedir. Olgunluk kavramı kelime olarak insan yaşamının değişik çağ-larında kullanılabilir: mesela olgun yeni doğan (2.500 gr. üzerinde ağırlık ile doğan iyi refl eksleri olan bebek) ya da çocuğu akranları ile kıyaslarız. Olgunluk kelimesini gençlik ve yaşlılık arasındaki dönem (20-60 yaş) ola-rak da belirtebiliriz. Ancak bazı insanlar bu çağda da olgunluk göster-mezler.

Demek oluyor ki olgunluk bir dinamik süreçtir. Kişinin gelişimi “daha iyi olgunlaşmaya” dönük doğal bir eğilimdir. Olgunluk kişinin ya-şamakta olduğu koşulları benimsemesi, onlara uyması ve değiştirmesi-ne yönelik entelektüel, psikososyal ve duygusal hazırlanmışlık demek-tir. Olgun kişi nedir konusundaki ölçütlere gelince mevcut toplumsal or-tama bir hayli bağlıdır. Ancak psikologlar tüm toplumlar için geçerli olan üniversel ölçütlerin var olduğu konusunda aynı düşünceyi paylaşıyorlar: işle alakalı uyum sağlamak, durumlar karşısında gerçekçi yanaşım, gerçek-leştirilmesi mümkün olan uzun süreli hedefl erin konulması, bağımsızlık, kendi başına karar alabilmek, ilgilerin daimiliği, hayat güçlükleriyle mü-cadele etme hazırlılığı, cinsel uyum sağlamış, çatışma ve hüsranları ger-çekçi yanaşımla halleder, kendi duygularını kontrol eder, başarısızlıklara alışır, hoşgörülü olur, insanları oldukları gibi kabul eder, güncel olaylar karşısınd ilgi gösterir, savunma mekanizmalarını kısıtlı ve ılımlı kullanır, ahlak prensipleri vardır, önyargıları olmaz, espiri anlayışı olur, (başkaları-na gülmez). Olgun olmayan kişilerde bu özelliklerin çoğu yoktur ve hem kendileri hem ortama problem olurlar.

Soru ve ödevler1. Kişinin gelişimi için en önemli faktör hangisidir?2. Biyolojik faktörler nasıl etki eder ve onlar kişinin gelişimi için en

önemli midir?3. Sosyal faktörler hangileridir ve kişinin gelişimine nasıl etki eder-

ler?

128 Psİkolojİ

4. Yeterince aktif misin ve senin aktiviten kişiliğinin gelişimine nası etki ediyor?

5. Ailenin senin gelişimine etkisini tarif et.6. Gençliğini birkaç kelime ile tarif et.7. Yaşlı insanlardaki psikolojik değişimler hangileridir? Etrafındaki

çevrede yaşlı biri varsa tarif et.8. Olgun kişi kavramı altında ne düşünüyorsun?

✓ NORMAL OLMA KAVRAMLARI

✓ BİLİNCİN DEĞİŞİK VE BOZUK HALLERİ

✓ NEVROZ, PSİKOZ, PSİKOPAT KİŞİ

✓ BAĞIMLILIK HASTALIKLARI

✓ SAPKIN DAVRANIŞLAR

PSİKOLOJİK HAYATTA BOZUKLUKLAR

130 Psİkolojİ

Hayatın en büyük zenginlikleri olan sağlık, gençlik ve özgürlük, elimizde bulunduğu sürece, değerini bilemeyiz, ancak onları kaybettikten sonra değerini anlarız.

Schopenhauer

Akıllı ve budala adam arasındaki fark çoğu zaman gözle görülemez.

Ubayd Zakani

Çocuğun taşıdığı hüzün, büyüklerin taşıdıkları yüke eşittir, ama çocuk onu kendi zayıfça omuzlarında taşır.

Sylvia Kekkonen

Budala akıllının karşısında büyük önceliğe sahiptir, her zaman kendisinden memnundur.

Napoleon II

Her kalbin dibinde saklı bir hazine vardır, bunu sadece sevgi gün yüzüne çıkarabilir.

Eduard Rod


NORMALLİK KAVRAMI

Normal davranışların bittiği anormalliğin başladığı sınırın belir-lenmesi, giderek daha çok bir gereksinim olarak ortaya çıkmaktadır. Bu özellikle psikiyatrik pratik, tıbbi bilirkişilik yani bir kişinin zihinsel yeterli-liğinin değerlendirilmesinde önemlidir. Sayısı çok psikolog ve psikiyatrist, normal davranışları açıklamaya çaba harcamışlardır ve bilim adamlarının çoğu normal ve anormal davranışlar arasında kesin bir çizginin çizilmesi-nin mümkün olamayacağı konusunda sözbirliğine varmışlardır.

Tıpta genel olarak normallik ve sağlık kavramları eşitleştirilmekte-dir. Dünya Sağlık Örgütü, sağlık konusunda şu tanımı vermektedir: Sağlık, sadece hastalık ve zayıfl ığın olmayışı değil, bütünsel bedensel, psikolojik ve sosyal refah durumudur. Buna göre ağrı ve güçlükleri olmayan, çalışma yetenekleri azalmayan, öznel olarak kendisini iyi hisseden ve zihinsel fa-kirleşme göstermeyen ve belirgin davranışlar sergilemeyen kişi sağlıklı insandır. Ancak bu definisyon psikiyatride bütünsel olarak uygulanamaz, çünkü insan öznel olarak kendisini çok iyi hissedebilir ama içinde ağır bir ruh hastalığı gizlenebilir.

Melanie Kleinin düşüncesine göre kişinin normalliği, kişi kapasite-lerinin optimal entegrasyonu demektir. Klayn: duygusal olgunluk, karak-terin gücü, çatışmalı durumları halletme yeteneği, kişi ve ortam arasında gerçekleşen denge derecesi ve onun bütünselleşmiş bir ortam olarak etkisi önemlidir, diyor.

Analitik uzmanı Salivenin düşüncesine göre, bir kişinin normalli-ğini değerlendirirken, onun diğer insanlara, yaşadığı ortama uyma ve bu ortamın kültür değerletrini kabul etme ve saygılama yeteneğine bağlıdır.

Normallik kavramıyla ilgili olarak, gençlerin zihinsel sağlık prob-lemlerini araştıran Oferin bu konudaki araştırmaları ilginçtir: Ofer aşağı-daki ölçütleri vermektedir:

- Herhangi bir şekliyle patolojinin olmayışı yani bedensel ve ruhsal bozuklukların olmayışı;

- Kişi gerileme olmayan gelişimde ödevler çözmektedir;- Duyguları uygun olarak yani esneklikle yaşamakta, aynılarını kon-

trol etmektedir;- Çatışmaları başarıyla ve aklını kullanarak halledir;

132 Psİkolojİ

- Büyüklerle bilhassa ebeveyinleriyle gayet iyi ilişkileri vardır. Bu arada babasından güven almakta, annesi ona anlayış ile yanaşmakta ve genç kişi annesiyle daha yakın ve duygusal olarak bağlıdır.

- Genç kişinin kendi ailesi ve daha geniş toplumsal birliğin men-subu olduğunu hissetmekte, toplumun normları ve değerleri konusunda bilinçlidir.

Şunu bilmek gerekiyor ki normallik kavramları kişinin yaşı, zihin-sel gelişme seviyesi, eğitim derecesi ve sosyal mensubiyetine göre değişir. Kişinin normallik ölçütleri ayrıca toplumsal koşullar, kültür, gelenekler ve adetlere bağlıdır. Örneğin Afrikanın Zulu kabilesinde kadınların halüsi-nasyonları olması normaldir.

Antipsikiyatriye göre, kişinin normalliği her şeyden evvel yaşamak-ta olduğu ortamdaki diğer insanlar tarafından ne denli kabul edildiğine bağlıdır. Sadece hasta değil, onun etrafındaki insanlar da soru altındadır. Ortam karar verdiği anda bir kişi ruh hastası olarak işaretlenebilir, çünkü onun davranışları genel olarak kabullenen normlara aykırıdır. Bunun tersi de söylenebilir: toplumsal yaşamın tüm gereksinimlerini tatmin edeme-yen kişi psikolojik hastadır.

Tuhaf, alışıla gelmeyen, tahmin edilemeyecek şekilde davranmayan tek bir insanın bile olmadığı bir gerçektir. Ancak bu anormal kişiler gru-buna koyulmalıdırlar anlamına gelmez. Sonunda şunu da söyleyelim ki normallik kavramı bilimde tezatlıdır ve psikiyatrist ve psikologlar arasın-da tartışmalara yol açmaktadır. Şunu göz önüne almak gerekiyor ki, kişi-nin gelişimi dinamik bir süreçtir, öyleki kişinin normalliği de bir süreç ve eğilimdir.

AGRAVASYON VE SİMÜLASYON

Agravasyon (agravo - Latince, zorlaştırmak, ağırlaştırmak), mevcut hastalık semptomlarının bilinçli olarak kötüleştirilmesi demektir. Bu his-terik semptomlardan farklıdır, bu arada şunu vurgulamak gerekir ki semp-tomlar her zaman bilinçli ve kasıtlı olarak kötüleşmeyebilir, vegetatif ve senzomotor bozuklukların belirmesiyle, karakteristik mekanizmaları var-dır. Bazan iki bile durum gözlenir, buysa teşhis koymakta güçlük yaradır. İhtilafl ı soruların halledilmesinde, hasta karşısında iyi niyetli ve anlayış İle


dolu davranış, onun durumunu analyabilme yeteneği ve ekspertizin hedef ve ödevlerini anlatabilme yardımcı olmaktadır.

Simülasyon (simulatio-latince, benzetim) tıpta uydurulmuş, mev-cut olmayan hastalık demektir (hasta takliti yapmak). Komple klinik re-siminin reprodüksiyonu mümkün değildir, bundan dolayı hastalığın sadece bazı semptomları simüle edilir. Psikolojik açıdan sağlıklı olan in-sanlarda gerçi simülasyon az görülür, psikolojik zeminli kısmi simülasyon daha sık rastlanır. Bu arada hasta mevcut bozuklukları (agravasyon) ya daha kötüye götürür, ya da daha önce mevcut semptomların uzatılmasına eğilir(metasimülasyon). Bu durumların halledilmesinde, hasta ailesinin durumla alakalı psikolojisi, özellikle afektif davranışları göz önüne alın-malıdır. Çoğu olaylara hastanın tutumlarına aile ve akrabalar üzerinden etki edilebilir ve bu şekilde mevcut durumların aşılmasına katkı sunula-bilir.

BİLİNCİN ÖZEL DURUMLARI

Bilinçli olmak dış olayları tanımak, ama kendi iç durumlarını, dü-şünceler, algılamalar, temsiller ve duyguları tanımak demektir. Darbe, ya-ralanma ya da anestezi durumunda dış olaylar ve iç dünyamız ile kontakt kesilmektedir.

İnsanda bilinç değişikliğine yol açabilecek çok sayıda durum vardır: stimülasyon eksikliği veya aşırı derecede mevcut olması, telkin, medi-tasyon, hipnoz, uyuşturucu veya alkol kullanımı vb. ve her şeyden ev-vel uyku ve rüya. Bilincin değişik durumları, insanın normal sağlığının bozulması, aşırı yüksek hararet, organizmanın susuz kalması, uykusuz-luk, sara nöbetleri, zehirlenme veya bazı ilaçların kullanımı sırasında da gözlenebilir. Bu durumlarda illüzyon, halüsinasyon, bedensizlik duygusu, kendi vücudundan ayrılmışlı duygusu, bedenin tuhaf şekil ve büyüklük duygusu, zaman ve alan algılanmasında bozukluk, reailete anlamında bozukluk belirebilir. Bu durumları yaşayan kişiler bunların genelde tarif edilemeyeceklerini söylüyorlar. Bu durumlar genel olarak introspeksiyon ile tanınabilir. Onların kayda alınıp denetlenmesi için objektif yöntemler yoktur (BBG ve bazı diğer fizyolojik testler hariç).

134 Psİkolojİ

UYKU VE RÜYA

Önceleri insan uyurken bilinçsiz ve pasif olduğu düşünülmekteydi. Günümüzde bunun tamam olmadığı biliniyor. Uyumak oldukça bileşik bir aktivite ve bilinç değişikliği demektir: dikkat, hissetmek, bellek, öğren-mek vs.

Uyku esnasında meydana gelen değişiklikler konusunda yapılan en son araştırmalar, insanın uyanık olduğu zamandaki bilinç durumlarını da daha kolay anlayabilmemize yardımcı olacaktır.

Her insanın uyuma gereksinimi vardır. Çocuklarda bu gereksinim, büyüklere kıyasen oldukça daha büyüktür. 3 yaşına kadarki çocuklar 16 saat uyur, 5 yaşına kadarki çocuklar ortalama olarak 11 saat uyur. Büyükler ortalam 8 saat uyurlar. Yaşlı insanlar ortalama olarak 6 saat uyurlar, ancak uykusu kalite açısıdnan da farklıdır, onlar genelde derin uyku aşamasına girmezler.

İnsan daha uzun zaman uyuduğu sırada davranışlarında değişiklik-ler meydana gelir: yorgunluk duygusu, başağrısı, algılama değişiklikleri, konsentrasyon - dikkat güçlükleri, dezoryentasyon, hafıza kaybı kaydedi-lir, bazı durumlarda paranoya fikirleri ve halüsinasyonlar da belirir. Bu gibi durumlarda beyinin elektrik aktivitelerinde de anormalliklerin mey-dana geldiği kaydedilmiştir.

DEĞİŞİK BİLİNÇ DURUMLARINDA BEYİNİN ELEKTRİK AKTİVİTESİ

Elektroensefelograf elektrotları insan kafatasına dokunduğunda, ci-haz insan beyninde devamlı olarak elektrik aktivitesinin mevcut olduğunu kaydedecektir. Aralarında fark olan ve insanın farklı aktivitelerini yansıtan değişik elektrik dalgaları mevcuttur (Res.22).

EEG (elektroencefelograf) tekniği yardımıyla uyuma esnasında iki tamamen farklı durum kaydedilmiştir: REM durumu ve NREM durumu. REM durumu beyin ve bütünsel olarak organizmanın çok yoğun aktivite durumunu temsil etmektedir. Beyinde uyanık durum ve zihinsel aktivite durumları için alışıla gelen elektrik dalgaları belirmeketdir (beta dalgalar),


kasların yoğun elektrik aktiviteleri kaydedilir, ancak bu aktivite önlenmiş-tir ve insan görünüşte sakindir, yoğun ve hızlı göz hareketleri (nitekim bu durum buna göre adını da almıştır: rapid eye mowment), nabızda ve tansi-yonda değişiklik, nefes alma derinliği ve yoğunluğunda değişiklikler mey-dana gelmektedir. Organizmanın bu gibisinden aktif durumu nedeniyle, REM uyuma aşaması daha paradoksal uyuma fazı olarak da adlandırılır, çünkü insan görünüşte aktif değildir, ama aslında oldukça etkin bir aşama-da bulunur. NREM fazında tüm bu değişiklikler görülmez ve aktivitenin olmadığı bir dönemdir.

Huzursuzluk

Relaksasyon

Uyuklama hali

Uyku

Derin uyku

Res. No. 22 EEG yardımıyla elde edilen beyin aktivitesi

1 san.

136 Psİkolojİ

RÜYA GÖRMEK

İnsanlar uyurken çoğu zaman rüya görürler. Rüyalarda realite ve mantık yoktur, zaman ve mekân duygusu kaybolur, ahlâk normları yıkılır. Rüyalar her zaman çok tuhaft ır, bazan çok güzel, bazan korkunç, çoğu kez de ağır ve açıklanması mümkün değildir. Neden rüya görürüz ve ruyaları-mız neyi işaret eder?

Araştırmalar rüyaların ağırlıklı olarak REM fazında görüldüğünü, rüya görmek, o fazda beyinde meydana gelen yoğun aktivitelerin yansıma-sı olduğunu göstermiştir. Rüyanın içeriği tesadüf değildir. Psikoanaliz ile uğraşan Freud (1856-1939) rüyaları araştırarak, her rüyanın açık ve örtülü anlamı olduğunu iddia ediyordu.

Örtülü anlamı ilk bakışta görünmeyenlerdir, ancak psikoloji açı-sından oldukça önemlidir. Freudun düşüncesine göre, bu rüyalar insanın bastırdığı ve toplumsal yasaklar dolayısıyla tetmin edemediği bilinç altı fikirlerini meydana çıkarmaktadır (rüyalardaki cinsellik sembolleri insa-nın bastırmış olduğu cinselliğini ifade eder). Freud rüyalardaki sembol-lerin geçmişte meydana gelen çatışmaları yansıttığını iddia ederken, Jung (1875-1961) onların şimdiki yaşamı ve gelecekteki yaşamı yansıttıklarını ve “kollektif bilinçsiz”den kaynaklandığını ileri sürmekteydi. Junga göre, rüyalardaki semboller insanın olabileceği şeyi, Freuda göre de insanın ol-duğu şeyi yansıtmaktadır.

STİMÜLASYON EKSİKLİĞİ VEYA AŞIRI MEVCUDİYETİ

İnsan beyni normal işleyebilmesi için devamlı olarak yeni bilgilerle “bombardıman” edilmelidir. Bilgiler duyu organlarımızdan gelmektedir. Bu tür bilgilerin sayısı sıfırlandığı veya azaldığı durumda, beyin değişik bir aktivite fazına girmektedir. Mesela bilgiler hiç olmadığı zaman, beyinde alfa dalgalar belirir. Bu dalgalar aktivitenin olmadığını belirtir, duygusal-lık artar, tepki zamanı uzar, üç boyutlu görme alanı yerine iki boyutlu ve eğrilmiş görme alanı belirir, canlı temsil ve halüsinasyonlar oluşur, asosyal düşünme, şaşkınlık, korku vb. duygular meydana çıkar.


Maalesef bu soruyla ilgili bilimsel veriler, insancıl olmayan hedefl er için suistimal edildi. Psikolojik savaş uzmanları, savaş kurbanları üzeri-ne uygulanan korkunç psikolojik eziyet teknikleri uygulamaya başladılar. Kurbanların duygulardan tamamen mahrum bırakıldılar. Bu hedefe var-mak için şu yöntemi kullandılar: onlara yeterince yemek verilir, bedensel olarak eziyete çarptırılmazlar, uyku yapmalarına izin verilir ve görünüşte her şey yerindedir, ancak onların etrafındaki her şey tek renktir (mesela beyaz). Duvarlar, karyolalar, yemek, ve hatta içme suyu bile beyaz renkte-dir. Kişi beyaz odada birkaç gün kaldıktan sonra, bütünsel dezintegrasyon konseptine uğramaktadır. Atom bombasının bu tür yöntemler karşısında oyuncak olduğunu iddia eden uzmanların düşünceleri, beyin yıkama tek-niğinin ne kadar insanlık dışı olduğunu tasdiklemektedir.

TELKİNİnsan telkin altında bulunduğu zaman, bilincinde değişiklik mey-

dana gelmiş durumdadır ve genelde kendisinden istenenleri yapmaktadır. Başkalarının etkisi altına kolay giren kişi telkine yatkın kişidir.

Başkalarına etki edebilen kişi ise telkin sahibidir. Psikoterapi telkini te-mel tedavi yöntemi olarak kullanmaktadır. Kendi kendimize telkin ve-riyorsak ototelkin olur, başkası telkin ettiği zaman hetero-telkin denir, hipnoz aracılığı ile telkin ediliyorsa, hipnotik telkin olur, uyuşturucular vasıtasıyla telkin varsa, narkotelkin yapılır demektir.

Örnek 13Bir anda tavandaki avize yerinden çıkarak, yazmakta olan bir ço-

cuğun yanına düştü ve kırıldı. Çocuğun eli yaralanmıştı. Annesi yerinde kalakalmış, öylesine seyrediyordu. Çok geçmeden çocuğun yaralı kolu gibi onun da kolu ağrımaya başladı. Kendi eline bakınca büyük bir çizik gördü.

Bu vaka aynı zamanda ototelkin ve empatiyi temsil etmektedir. Çocuk kendini korumak isterken, talihsiz kazayı kendi üzerine algılıyor. Kendi irade gücü ve ototelkin aracılığıyla, kolun belli yerinde yara izi bırakacak fizyolojik değişiklik meydana getirmeye başarıyor.

138 Psİkolojİ

EMPATİ (EŞ DUYUM)

Empati bilinçte meydana gelen özel bir durum olmakla beraber, başka bir kişiyi anlayabilmek uğruna, kendi kimliğinin bir kısmını kaybetme uğruna, kaynaşma meydana gelmektedir. Başka bir kişi tarafın-dan yaşanan olayları kendimize atfetmekteyiz, entelektüel identifikasyon yapmaktayız ve aynı duyguları yaşamaktayız. Empati her sağlık çalışanın işinde önemli bir tekniktir, çünkü başkaları ile kaynaştığında onları daha iyi anlayabilecektir. Mesela görme kusuru olan kişilerle çalışan sağlık işçi-si, siyah gözlük kullanır ve bir yere kadar görme bozukluğu olanlarla ben-zer duruma gelir.

OTOJENİK EĞİTİM

Otojenik eğitim psikolojik ve psiko-tedavi yöntemidir. Bu yöntem yardımıyla insan egzersiz yardımıyla kendi psikolojik durumu (ve vege-tatif sistemin işlemesi) üzerine kontrol sağlamakatadır. İnsanda nörotik belirtilerin ortadan kaldırılması temel hedefl erden biridir. Meditasyon ve biyofeetback özel otogenik eğitim türlerini temsil etmektedir.

Meditasyon yüksek konsantrasyonun sağlandığı bir durumdur. Genelde gözler kapalı, beden ise rahat bir pozisyondadır. Psikolojik araş-tırmalar meditasyon sırasında bu değişikliklerine meydana geldiğini gös-termiştir: kan dolaşımı etkinleşir, oksijen tüketimi ve karbondioksid üre-timi azalır, beyin aktivitesi artar, simpatik sinir sistemi sakinleşir ve çok önemli olarak, ağrı duyarlılığı azalır. Psikoloji açısından beden hareketle-riyle kombine edilen meditasyon ve nefes alma egzersizleri özel önemden-dir. Bu egzersizler huzursuzluğun ve agresif olma durumlarının azalma-sında uygulanmaktadır.

Bazı kliniklerde şiddetli ağrıları olan ağır kanser hastaları, narko-tik analgetiklerin kullanımından kaçınmak için meditasyon egzersizleri yaptıkları bilinmektedir. Yoga ve diğer özel egzersizlerle uğraşan insanlar, kendi bedenlerini kanamadan delebilirler, tabanlarında hiçbir zarar ol-maksızın ateşler üzerinde yürüyebilir, cam kırıklarında yatabilirler.

Biyofeetback- şartlandırma ve deney ile hata yoluyla gerçekleşen bir öğrenme yöntemidir. İnsan bu yöntem sayesinde solunum, kalb çalışması, kan tansiyonu, nabız, deri sıcaklığı ve hatta beyindeki elektrik dalgaları


gibi sayısı çok iç beden süreçlerini kontrol edebilmektedir. Teknik şundan ibarettir: kontrol altına alınacak organın çalışması önce uygun cihazlarla kayda alınır, şöyleki hasta bile bu bilgileri görebilir veya işitebilir (moni-törde veya hoparlörden kalb atışlarını takip edebilir). Şartlandırma ve de-vamlı deneme yoluyla hasta bu sürece etkide bulunmayı öğrenir. Başarılı olup olmadığı konusunda devamlı bilgilendirilmektedir. Memnun olma-dığı halde, en etkili ve en hızlı usulu öğrenene kadar çalışmaya devam et-mektedir. Hastalar bu tekniği kullanarak cilt sıcaklığını 5 dereceye kadar değiştirebilir, kan basıncını yüzde 15 cıvarında azaltabilir, nabzı hızlatabi-lir veya yavaşlatabilir, kas gerginliğini yumuşatabilier vb.

Biyofeetback tekniği gelecekte tıpta geniş çapta uygulanacağı ve has-taların tansiyon, migren, kalp aritmisi ve daha çok sayıda diğer iç süreçleri kendi başına kontrol edebilecekleri tahmin ediliyor.

BİLİNÇ BOZUKLUKLARI

Bilinç bozuklukları daha dar anlamda kantitatif ve kalitatif olarak ikiye ayrılabilir:

1. Kantitatif bozukluklar:a. Somnolensiyon - insan uykuludur (uyuşuk) ve dışarıdan gelen

tüm uyarılara yavaş tepki gösterir;b. Sopor - bilincin derin uyuşukluk halinde olması, hasta sadece

daha şiddetli uyarılarla uyandırılabilir;c. Koma - derin patolojik uyku durumu (bilinç tamamen kapalıdır)

hasta en şiddetli uyarıların uygulanmasına karşın uykudan uyanamaz;d. Kısa süreli bilinç kaybolması - genelde epilepsi vakaları olarak

veya beyin vasküler spazım sonucu olarak meydana gelir;Kantitatif bozukluklar her zaman merkezi sinir sisteminde olan or-

ganik bozuklukluklar neticesidir.2. Kalitatif bozukluklar A. Bulanık bilinç durumları:a. Zihinsel kargaşa - sintez yeteneğinde dağınıklık. Hastada otop-

sikolojik ve alopsikolojik dezoryentasyon vardır, psikomotor sistemi ya-vaşlamıştır, illüzyon ve halüsinasyonlar gibisinden algılama bozuklukları gözlenir.

140 Psİkolojİ

Merkezi sinir sisteminde (organik psikosendrom) meydana gelen zehirlenme ve enfeksiyon durumlarında gözlenir.

b. Deliryum durumları - üç temel belirtisi vardır:- Bulanık bilinç ve dezoryentasyon;- Korkuyla peşpeşe giden psikomotor huzursuzluk;- İllüzyon ve halüsinasyonlar yoğundur.Deliryum durumu organik psikosendromda, özellikle zehirlenme

ile meydana gelen semptomatik psikozlar, kranyo-serebral travmalar ve diğer psikoorganik bozukluklarda gözlenmektedir.

c. Eniroid sendromu - reel dünya ile olan bağlantının kısmen ya da bütünsel olarak kesilmesiyle ifade edilen bilinç bozukluğudur. Rüya görmek veya rüya ile gerçek arasındaki durumu anımsatan bir durumdur (hafif konfuzyon, kısmi dezoryentasyon). Kimi epilepsi türleri ve sempto-matik psikoz durumlarında gözlenir.

d. Amensiyon - kabul edilen uyarıların sentez etme yeteneğin bo-zuk olduğu durumdur. Hasta şaşkın görünür, yavaş hareket eder, korku ifade eder ve işleri bağlamaya yetenekli değildir, bundan dolayı vermekte olduğu cevaplarında kargaşa ve mantıksızlık vardır.

e. Otomatizm - davranış ve bilinç arasındaki disosyasyon neticesi olarak meydana çıkan durumdur. Bu arada belli hareket ve işlemler oto-matik yapılır, yani bilinç ve iradenin kontrolu dışında yapılırlar. Hipnotik fenomen, epilepsi nebetlerinden önce ve sonra, baş travmaları sırasında gözlenir.

B. Değişik (daralmış) bilinç durumua. Alaca karanlık durumu - bilincin bulanması ile ifade edilen tran-

zitör patolojik durumudur, kimi durumlarda koordinasyon aktiviteleri muhafaza edilmiş durumdadır. Zihinsel konfuzyon ile yakın alakalıdır ve çoğu zaman onun evrimsel modifikasyonu olmakla beraber kısa sürmek-tedir (birkaç dakkadan birkaç güne kadar). Hastada belirgin psikomotor huzursuzluk, korku ve dezoryentasyon gözlenmektedir. Motor hareketler yapabilir, yolculuk yapabilir, bazı etkinliklerde bulunabilir, ancak kendi aktivitesinden bilinçli değildir ve almış olduğu duygusal uyarıların sen-tezini yapamayacak durumdadır. Alacakaranlık durumdayken, sayısı çok illüzyon ve halüsinasyon yaşamaktadır ve bu yaşantıları onun korku ve huzursuzluğunu artırmaktadır.

Psikopatolojik içeriklere göre, alacakaranlığın özellikleri şunlardır:- Etrafında meydana gelenlerin yanlış (eğri) algılanması;


- Kısmen ya da bütünsel otopsikolojik veya alopsikolojik dezoryen-tasyon;

- Psikomotor heyecan ve agitasyon;- Güncel olaylar rüya gibi yaşanır. Alacakaranlık durumu ansızın gelir, kısa sürer ve ansızın sona erer,

çoğu zaman terminal uyku ile biter, bundan sonra da lakunar amnezyon meydana gelir ve hasta kriz dönemini hatırlayamaz. Daralmış bilinç du-rumlarında kriminal davranışlar meydana gelebilir ve bu arada hedefsiz-lik, koordinasyon dışı davranışlar ve şiddet ifade edilebilir.

Bilinç bulanıklığı derinliğine göre alacakaranlık durumlar derin ya da sığı olabilir. Burada genel olarak epilepsi veya histeroyid psikopatlar (psikogen alacakaranlık durumlar) bulunur. Ancak merkezi sinir sistemin-de meydana gelen kimi egzogen zehirlenme vakalarında da gözlenebilir.

Alacakaranlık durumların kriminalist ve forenzetik önemi özeldir, çünkü hasta tranzitör ruh bozukluğu aşamasından geçmektedir ve Suç Yasasına göre, bu durumda işlemiş olduğu suç dolayısıyla mesuliyetsizdir. Daha sığı olan durumlar teşhis koyma ve ekspertiz açısından özel zorluk yaratmaktadır, çünkü bu durumlarda bilinçte hafif değişiklik meydana gelmiştir ve hastalar gözde kimi tutarlı aktiviteler de yapabilecek durum-dadırlar.

b. Hipnoz - hipnoz altına alınan insanın suni bir şekilde uykuya benzer duruma getirildiği durumdur, bu arada onun hipnoz uygulayan kişi ile iletişimi muhafaza edilmiştir. Hipnoz altındaki insan kendi irade-siyle düşünemez ve davranamaz, çünkü bilinci sınırlıdır, ve telkine çok yatkındır.

Geçen yüzyılda bazı vakalarda hipnoz ameliyatlar esnasında tek anestezi aracı olarak kullanılmıştır, hipnoz yapan kişilerin de sihirli güce sahip oldukları iddia ediliyormuş. Fraud zamanında hipnoz karşısında yeni bir tutum geliştirildi. Freud hipnozu histerik davranışlarda beliren bilinçsiz süreçlerin araştırılması için kullanıyordu.

Örnek 14.Ana adındaki hasta Freudun hipnoz ile tedavi yöntemlerinde en

tanıdık vakalarından biridir. Ana su içmeyi kestirmiş va su bardağını dudaklarına yakşaltırdığında her defasında tiksinti ile reddetmekteymiş. Freud hipnoz yoluyla kritik anın çocukluk çağında bir yerde bulunduğu-

142 Psİkolojİ

Hipnoz seansı sırasında, hipnoz uygulayan kişinin sadece birkaç kelimesi, hipnotize edilen kişinin tamamen bağımlı olmasına yol açabilir, hasta tüm emirleri yerine getirir ve yüksek derecede regresyona varabilir. Örnek olarak buna benzer bir seansta, hastaya sen bebeksin diye telkin edilmiş. Hasta gerçekten bebek gibi davranmaya başlamış. Şişenin büyük olduğunu kendisinin ise küçücek olduğunu söylüyormuş. Bebek gibi ağ-lıyormuş.

Hipnozda önemli olan şudur ki, hipnotize edilen kişi hipnoz zama-nında neler olduğunu hatırlamaz. Örneğin seans sırasında birkaç gün son-ra bazı aktiviteler yapması telkin edilirse, bu emrileri bilinçiz olarak yerine getirecektir.

Tıpta hipnozun geniş çapta uygulanma olanaklara halen araştırıl-maktadır. Bir kardiovasküler hastalıkları hastanesinde, kalp hastaları iki grupa ayrılmış. Birinci grup doğada mecburi egzersizlere giderken, ikinci grup odalarında kalır, hipnoz aracılığıyla doğaya götürülerek, mecburi eg-zersizler yapmaları telkin edilmekteymiş. Bundan sonra iki bile grup tıp kontrolünden geçirilmiş. İki bile grupta aynı derecede iyileşme olduğu kaydedilmiş!

c. Fuga (fuga-kaçış) - kısmen daralmış bilinç durumudur, öznenin hedefi olmayan bir yere anında kaçışı ile ifade edilmektedir. Fuganın bir-kaç temel özelliği vardır:

- Her zaman beklenmedik anda olur- Her zaman mantıksızdır- Her zaman kısa sürer- Kısmen ya da bütünsel amnezyon olurFugalar dromomanilerden (bu durumda yolculuk yapma ve yer de-

ğiştirme temayyülü mevcuttur) ve Vagabundizmdan (toplumsal yaşama ayak uyduramayan kişilerin sürekli olarak dolaşmaları) ayrı tutulmalıdır.

nu, mürebbiyesinin aynı kabdan hem kıza hem köpeğe su verdiği günden kaynaklandığını keşfetmiş. Freud bu arada uyguladığı hipnoz seansında, kıza bir bardak su vermiş ve içmesini teklif etmiş. Freud o anda kızı ken-disine getirmiş, ama kız bardaktan su içtiğini görünce, tiksinerek bardağı atmış.

Hipnoz seansları ve telkinlerin tekrarlanmasıyla kızın su içmeye karşı koyması giderek azalmaya başlamış.


d. Somnabulizm (noktabulizma) veya uyurgezerlik, uyku ve mo-tor aktiviteleri arasındaki uyumsuzluğun neticesi olan otomatik davranış şeklidir. Uyku ve algılama alanı, bilinç ve motorik arasındaki uyumsuzluk-tan kaynaklanır. İnsan uyur ve gezer, çağırıldığında yatağına döner, fakat ertesi gün hiçbir şey hatırlamaz. Evdeki ailevi ilişkilerinde bozukluk olan çocuklarda ve epilepsi ekvivalenti olarak belirli duygusal bozuklukların semptomu olarak meydana çıkmaktadır.

NEVROZLAR

KAVRAM VE NEDENLER

Nevrozlar organik zemini olmayan zihinsel bozukluklar grubu-dur. Nevroz kişide psikolojik değişikliklerin mevcut olduğu durumdur. Patolojik organik zemini yoktur, kişide öznel nitelikli psikolojik zorluklar belirmektedir ve insanın samimi, mesleki ve sosyal yaşamına yansımakta-dır. Nevrozu olan kişi reel dünya ile bağlantısını hiçbir zaman koparmaz, realitenin mevcudiyetini inkâr etmez, sadece realiteyi gözardı eder.

Nevroz olan kişi realitenin istekleri ve gereksinimleri arasındaki zıddiyetin mevcut olması dolayısıyla ortaya çıkmaktadır. Ankisyeteyi ve huzursuzluk duygusunu üzerinden atamaz.

Nevroz kişiyi tamamen anlayabilmek için, kişinin bilinç altı çatışma-larına ilişmek lazm. Nevroz kişide duygusal çatışması her zaman merkezi yerde bulunmaktadır. Demek nevrotik davranışın esasında bir çatışma bu-lunmaktadır. Nevrotik davranışlarda çatışma temel elementi temsil etmek-tedir. İnsan çoğu kez iki motif, iki durum arasında psikoloji açısından iki-lemde kalmaktadır. Frustrasyon dayanılmaz olduğu zaman, kişi hastalığa kaçış yapar. Burada başarı elde etmeye ait olanaklar ve istekler arasındaki uyumsuzluk ile karşılaşmaktayız, kişi mücadele eder, çözüm arar, çözüm bulamaz. Bu kaçışın neticesi psikolojik fonksiyonların azalması ve hasta-lığa kaçış olmaktadır.

Hayat temposunun çok hızlı olduğu bir zamanda yaşıyoruz. Büyük teknik edinimler, hayatta maksimuma ulaşma gereği, maddi teminat istek-lerinin büyük olduğu bir zamandayız. İstekler büyük ama imkânlar küçük. Yeni Çağ insana yeni problemler, yeni stresler, yeni patoloji ve davranış kuralları getiriyor, Yarının neler getireceği belli değil. Bu belirsizlik çoğu zaman insanın aklını da uğraştırmaktadır. Sadece iki seçenek veren büyük

144 Psİkolojİ

prestij mücadelesi içindeyiz: biri elde edilen başarıdan bütünsel memnun-luk ve ruh huzuru, diğeri ise bütünsel huzursuzluk, üzüntü, nahoş duygu-lar ve ruhsal huzursuzluk olarak dile gelmektedir.

Labil kişilerde hayatta kaydedilen her başarısızlık, her kavga, gerçe-keleşmeyen her istek, kişinin tepkilerini inhibe eden, depresyona sokan ve yavaşlatan faktörler olmakla beraber kişiyi hastalığa sürüklemektedirler. Kişinin hayatında normal yoldan ve kendi yeteneksizliği yüzünden elde edemediği tüm şeyleri, hastalık yoluyla, etraft an acıma arayarak elde et-meye çaba harcamaktadır. Bu şeklilde kişi hastalığa sığınır, hastalığın or-ganik zemini olmaksızın, nürotik tip olur.

TEORİLER

Nevrozların meydana gelişini açıklayabilecek tüm etimoloji anların açıklanması ne kadar zor ise, nevrotik ve somatik bozuklukların belirme-sine yol açan nedenlerin açıklanması da kimi kere gayet zor olmaktadır.

Her hastanın hastalık belirtilerine temelli bir yanaşım, kişinin nev-rotik davranışlarıyla ilgili ek açıklama verebilir. Demek her konkre duru-mun ayrı incelenmesi gerekmektedir, tüm olasıl güncel çatışmalar ve kişi-nin bu durumlara tepkisi göz önüne alınmalıdır. Bu arada hastanın efektif durumu ve savunma modellerini kullanma olgusu gözardı edilmemelidir.

Bu amaçla nevrotik hastalıkların meydana gelişini açıklamaya çalı-şan sayısı çok teori mevcuttur:

- Biyolojik teori- Psikoanalitik teori- Biheyvioral teori

1. Biyolojik teori Bu teori kabul edilemez çünkü nevrozların temeline biyolojik içe-

riğin konulması mümkün değildir. Nevrotik davranışların belirmesinde daha çok predispozisyon etkeni olarak kalıtsal faktör mevcuttur ve ortam faktörüyle birlikte sözü edilen davranışın kreasyonunda kararlaştırıcıdır.

Nevrotik hastalıklarla ilgili biyolojik yanaşım konusunda şimdiye kadar ileri sürülen bilgiler henüz tamamlanmamıştır ve ikna edici değil-lerdir.


2. Psikoanaliz teorisiBu teori kişi teorisine dayanmaktadır. Bu amaçla kişi bütünsel ge-

lişimi üzerinden takip edilmelidir, ve bu arada hastanın daha sonraki ha-yatına yansıyabilecek en erken çocukluk çağındaki psikolojik travmalara önem verilmektedir.

3. Biheyviyoral teorisi –Davranış teorisiBiheyviyorizm terimi, bireyin dış dünya ile ilişkilerini ve bu dünya-

nın birey ahlakına olan etkisini araştıran psikolojik yöndür.

NEVROZ KLASİFİKASYONUNevroz klasifikasyonu çok hassastır ve farklı müellifl ere göre deği-

şiktir. Uluslararası nevroz klasifikasyonu şunları kapsar: nevrasteni, anksi-onizm, depresif, konverzif, opsesyon-kompulsif, fobi, hipohondrik, mesle-ki nevrozlar ve rent nevrozları.

1. Nevrasteniİlk nevrasteni tepkileri Amerika muhacirlerinde gözlenmiştir. Bu

tepkiler, ahalinin yeni ortamdaki çok sayıda dış etkene kitlevi tepki ola-rak meydana çıkmıştır. Psikolojik ve fiziksel yorgunluk şeklinde değişik belirtiler kaydedilmiştir. Bu belirtileri ilk olarak bilim adamı C. Beard tarif ederek, onları sinir zayıfl ığı yani nevrasteni olarak adlandırmıştır.

Psikolojik değişiklikler genelde uykunun bozulması, uyku ihtiyacı-nın olmayışı, üstünkörü uyumak, zor uyumak gibi başlamaktadır. Yetersiz uyku ve dinlenme dolayısıyla hasta her gelen gün kendisini daha halsiz, keyifsiz hissetmekte, gün içinde uyuya kalacak bir hali vardır, sinirli ve endişeli görünür. Bu belirtilere unutkanlık, iş yerinde ve dikkatinde kon-santrasyon eksikliği, bellek zayıfl ığı, güvenin yitirilmesi de dahil edilerek, kendisinin her davranışını ve belirtileri analiz etmektedir. Tüm bu öznel psikolojik semptomlar, deri parestezileri, kaşıntı duygusu, boğaz kuruma-sı, beden ağrıları ve en çeşitli başağrılarıyla takip edilmektedir. Hastaya ışık, yüksek sesler, konuşma, sesli müzik vb. gibi her şey mani olmaktadır. Aşırı terleme, geğirme, mide kısılmaları, basur, psikojen idaresizlik, so-ğukluk gibi vegetatif semptomlar da belirmektedir.

146 Psİkolojİ

2. Kaygı nevrozuBurada korku duygusu hüküm sürer, yani hoş olmayan bir şeyin

meydana geleceği beklentisi mevcuttur. Daha belirgin olan kaygı (anksiyoz) duygusu, bilinçsiz içeriklerin

kişinin bilinçli kısmına girmesi karşısında gösterilen direnişin zayıfl a-masından kaynaklanan hoş olmayan bir duygudur.

Kaygı hastada gerginlik yaratır, konsentrasyonu azalır, yaratıcılık-ta kısıtlanma olur, endişe duygusu somatik olmaya başlar. Tahikardi, zaman zaman ekstrasistoli, baş dönmesi, göğüs kısılması ve boğulma duygusu belirir, iştahı kaçar, yemeklerin tadı olmaz. Midede ülser be-lirebilir, cinsellik fonksiyonu azalır. Psikolojik gerginlik dolayisiyle ba-şağrısı belirir.

Bu hastalarda hangi klinik belirtilerinin ağır basacağı, kişinin te-mel bünyesine bağlıdır.

3. Depresif nevrozDepresif nevrozlarda afekt temel bozukluklardan biri olur, yani

depresif afekt ağırlıklıdır. Bu nevroz tipi genelde sevilen bir kişinin kay-bı veya ondan ayrılması ya da uzaklaştırılmasından kaynaklanır. Başka durumlarda bu nevroz tipi hayalkırıklığı, kendine karşı tutum değiştir-me, agresif empülsü olan çatışma ve benzeri durumların neticesi olarak meydana gelmektedir.

Klinik resminde depresyon ve ortam ve toplum karşısında ilginin azalması ağırlıklıdır. Bu arada iştah azalır, uykuda bozukluk olur, zor uyur. Düşünme akışı depresif olur, kendilerini yanlız hissederler, etraf-larındaki insanlara hoşgörü ile bakmazlar.

Üzüntü karşısında gösterilen tepki normal bir ek belirtidir, belli bir süre devam eder ve azalır veya kaybolur. Hastanın aktivitesini azal-tan daha uzun süreli üzüntü durumları, depresif nevrozun geliştiğini haber eden işarettir.

4. Konverzif (histerik) nevrozKonverzif nevroz aşırı derecede eğilimli olan kişilerde çok sayıda

çatışmalı durumların neticesi olarak belirmektedir. Şiddetli duygular, büyük heyecanlar, incitilme, aşağılık duygusu ve benzeri değişiklik-ler kişide histerik davranmanın değişik şekillerine neden olmaktadır. Buradan şu sonuca varabiliriz ki, konverzif nevroz yani histeri, eğilimli


olan kişilerde sayısı çok öznel ve nesnel güçlükler karşısında gösterilen özel tepki türünü temsil etmektedir. Bu arada bu güçlükler kalıtsal mı-dır yoksa belli bir ortamda mı edinilmiştir, ağırlıklı olmaz.

Bunlar kişinin bünyesine bağlıdır. Esasta bu kişilerde infantilizm işaretleri, duygusal olgunsuzluk, afekt ifadeleri labildir, ahlakları ise ar-tistlikle doludur. Konverziyon hastasında tepkiler duygularla yüklüdür, egosentrizme eğilirler ve üstünlük sağlamak isterler. Telkine yatkındır-lar, kararsız olurlar, bir sorunun halledilmesinde sonuna kadar gitmeye yeteneksizdirler.

Beden belirtilerine gelince vücutta titreşme, tikler, uyumsuz ha-reketler, felçler, mutizm, afoni, değişik histeri nöbetleri ve hatta bilinç kaybı olarak ifade edilmektedir. Tüm bu durumların organik zemini yoktur ve tecrübeli bir doktor çok kolay farkına varır. Histerik yani kon-verzif atak her zaman klasiktir. Her zaman başka kişilerin yanında ya da bir kimsenin gelmesini beklerken meydana gelir. Hasta büyük bir artistlikte yere serilir, bu arada kendisine bir zararın gelmemesine dik-kat eder, fazla ses vermeden, uzuv kısılmaları ile epilepsi nöbetini taklit etmeye başlar. Bu ataktan sonra anında uyanıverir, artist gibi poz alır ya da yerinde donakalır.

Bu belirtiler yanı sıra sık tekrarlanan baş ağrıları olur ve psikolo-jik zorlanma nedeniyle bu ağrıları artar.

Psikolojik bozukluklar kimi kere bilinç ve bellekte meydana gelen çeşitli bozukluklardan da kaynaklanabilir.

5. Takınaklı zorlanma nevrozu (Opsesif-kompülsif nevrozu)Opsesif nevroz, psikonevrozların özgü şeklini temsil eder. Bir iş

veya stimülasyonun zoraki yaptırılması şeklinde olan nörotik bozuk-luk mevcuttur. Hastaya zoraki düşünceler, zoraki yapılması istenilen işi yapmamak için her türlü çaba harcamaktadır, bu işlerin ertelenmesi ise yeni heyecanların belirmesine, iç huzurun kaçmasına, korku duygusu-nun artmasına ve zoraki düşüncenin daha da belirgin olmasına neden olmaktadır. Tüm bunlar kişide güçlü nevrozlar yaratır, onun psikolojik huzurunu bozar. Başlangıçta hasta bu düşüncelere karşı mücadele eder. Çoğu zaman bu nevrozları opsesyon korkularından ayırt edemeyiz. Opsesif korkular, opsesif kompulsif nevrozlara benzerdir, çünkü korku duygusu belirmektedir.

148 Psİkolojİ

6. Fobik nevrozKorku insanın yaşamında bir duygu olarak mevcuttur. Bu hoş ve

sağlıklı olmayan şeyler kışkırtan bir duygudur. Korkunun duyulması için reel bir zemin mevcut olduğu zaman, insan korkudan çekinmek veya atlat-mak için elden geleni yapmaktadır. Korku duygusu insanda mücadele veya kaçış tepkisi yaratabilir.

Ancak başka durumlarda korku duygusunun zemini olmaz. Kişi böyle bir duygunun mevcudiyeti mantıksız olduğunu bildiğine karşın, korkuyu azaltamaz veya etrafından geçemezler.

Örnek 15.Benimle ilgili bir şeylerin yerinde olmadığını görüyorum, ama bu

benden daha güçlüdür. Her şey çaktırmadan azar azar başladı. Önce ellerimi giderek daha sık yıkadığımın farkına vardım. Daha sonra elbi-selerimi sıkça yıkadığımı gördüm... ondan sonra çeşmeyi de yıkamaya başladım... sonra arttıkça arttı. Gece gün ellerimi sudan çıkarmıyorum. Yıkandığım zaman önce ellerimi sonra yüzümü yıkıyorum, sonra yine ellerime dönüyorum çünkü ellerimin yüzümden kirlendiklerini zan-nediyorum,. Çeşmeyi en azında birkaç kere yıkadıktan sonra, yıkama suyu almak için musluğu açıyorum... Ellerim uyuşuncaya kadar ça-maşır yıkıyorum, sonra ellerime bir fırdacık bile düşse yeniden yıkıyo-rum....geceleyin uyuyamıyorum, neyin kirli olduğunu düşünüyorum. Artık dayanamadığım zaman gizlice kalkıyorum ve yeniden yıkamaya başlıyorum. Elleri temiz olan bir çocuk paltomu ilişirse, benim huzu-rum kaçıyor ve güç halde eve gelip hemen yıkamaya başlıyorum. Kedi kuyruğu ile değerse, çoraplarımı soyup hemen yıkıyorum...onları yıka-maz isem, omurgamda dikenler dolaşmaya başlıyor, sinirleniyorum, yüzüm kızarıyor, yemek yiyemiyorum, terliyorum, kalbim hızlı çarp-maya başlıyor,korkuyorum ve hemen yıkamaya başlıyorum, o zaman kendimi daha rahat hissediyorum...Ama artık dayanamıyorum, ağlı-yorum, sızlıyorum, bunu yapmaya mecburmuyum, içimden kendime kıyasım geliyor, bu şekilde artık yapamıyorum. Rica ediyorum, bana yardım edin!


Fobik nevrozun özellikleri: mevcut durumda gereksininmlerin sı-nırlarını aşan yoğun korku duygusu belirir ve kışkırtıcı durumlardan ka-çınma ahlakına sebebiyet vermektedir.

Bir çok fobi çeşidi mevcuttur:a. Agorafobi Bildiğimiz bir yer veya durumdan ayrılma sırasında duyulan yoğun

korku duygusunu temsil etmektedir. Bu genelde dişil cinsiyette gözlenen fobik nüroz tipidir. Hasta yanlız kalmaktan korkar, kendisini uygunsuz hisseder ve başına bir şeylerin geleceğini, yardıma koşacak birinin olma-yacağını düşünür. Aynı öyle sokakta da daha büyük bir alan ya da caddeyi geçmesi gerektiği veya dükkana girmesi lazım olduğu zaman yoğun korku duygusu yaşar. Korkuyu yenme girişiminde terleme, ağız kuruması, ayak-ların kesilmesi baş dönmesi, kalp atışlarının hızlanması ve en yakındaki kişiden yardım isteme gereği duyulmaktadır.

b. Sosyal fobiSosyal ilişkiler durumunda korku duygusu belirir, bu korku yabancı

insanlar ile görüşme sırasında vurgulanır. Hasta bu durumda gülünç du-ruma düşmekten ve kendi davranışıyla sosyal pozisyonunu kaybetmekten korkar. Fobik korkuları esasta kişinin bünyesi ile alakalıdır. Onlar her za-mandan beri güvensizlik duygusu taşıyan kişilerdir ve yaşadıkları ortamda uyumsuz sosyalleşme sürecinin neticesinden kaynaklanırlar.

c. Hayvan korkusuHayvan korkusu hayvanlarla alakalı olan bir çeşit korkudur. Bu izole

edilen bir korku asıllı nevrozdur. Korku genelde böcek, kedi, köpek, örüm-cek, yılan, fare ve benzeri hayvanların ortaya çıkmasından sonra belirir. Kimi durumlarda hayvan korkusu bezı hayvan ile yaşanan dolayısız temas sonucunda (mesela köpek ısırması) neticesi olabilmektdir.

d. Özel korkularAdı geçen korku tipleri yanı sıra, pratikte şu korku tiplerine de rast-

lanılmkatadır: yükseklik, asansör, gök gürültüsü, uçakla yolculuk yapmak, pislik, böcekler ve diğer korku tipleri.

e. Hastalık korkusuBu fobiler insanın kendi sağlığı için duyduğu korku tipleridir ve

normalde yanlış yorumlanan normal fizyolojik belirtilere bağlanmakta-dırlar. Sağlık için duyulan kaygı, hastalık belirtilerinini yanlış yorumlan-

150 Psİkolojİ

ması, kötü hastalıklardan hasta olduğunun sanılması şeklinde ifade edi-lebilirler.

Bu fobinin belirme nedenleri çok etkenlidir ve kişinin duyarlılığın-dan da kaynaklanmaktadır.

7. Hipohondrik nevrozHer insan kendi bedenini içten ve dıştan kontrol etmekte, bedenin-

deki sayısı çok uyarının farkına varmaktadır, lakin bunlar organların nor-mal fonksiyonları neticesidir. Bu normal uyarılar her zaman mevcuttur ancak her zaman farkına varmayız çünkü onlar az da olsa bilinç eşiğinin altında yerleşiktirler.

Hipohondrik nevroz bu sanzasyonlar ile tamamen uğraşmak de-mektir ve aynıları insanda rahatsızlık duygusu uyandırmaktaddır. Bundan dolayı sık sık doktora gidilir ve doktordan yardım istenilmektedir.

Kimi durumlarda insanın kendi vücuduyla aşırı derecede ilgilen-mesi narsisoid belirti olarak da ele alınabilir. Hipohondrik semptomları hayatın herhangi bir çağında belirebilir. En çok 40-50 yaşlar arasında kay-dedilmektedir.

Hastanın klinik resmine gelince, hastanın psiholojik durumu gere-ğince değişen sayısı çok fiziksel güçlüklerin belirmesiyle ifade edilmek-tedir. Hasta genelde midede hoş olmayan bir duygunun belirmesi, göğüs kısılması ve sayısı çok diğer uyarının belirmesinden şikayet etmektedir, ancak normal olan bir şahıs bu belirtileri önemsemez. Hasta kendi sağlığı için duyduğu kaygı yanı sıra, depresyona eğilen ruh hali ile büyük kaygı duygusuna kapılmaktadır.

Bu nevroz tipi oldukça zor tedavi edilir, hasta sürekli olarak sözü edilen güçlüklerden şikayet eder, doktor ise hastanın şikayetlerini özürle-yebilecek hiçbir organik rahatsızlık bulamaz. Hasta doktordan doktora gi-der hastalığına teşhisin konulmasını ve ilaçların yazılmasını ister. Bundan dolayı yardım arayışlarında bir anda agresif davranış sergileyebilir.

8. Mesleki nevrozlarMesleki nevrozlar konverzif bozukluklar grupuna girer, bu nevroz-

lar insanın her günlük mesleki işini yapmasını engeller. En sık rastlanan bozukluklar mesleki işle dolayısız alakası olan belli bir hareketi yapmakta zorlanmak veya yapamamak şeklindedir. Hasta başka bir hareket yapması


gerektiği zaman sorun yaşamaz. Seyirciler karşısına çıkması gereken ke-mancı küçük parmağıyla yapması gereken harekette zorlanır, daktilo ma-kinede yazamaz çünkü parmakları felç oluyor ve meselki nevrozlar guru-buna giren ve sayısı çok konverzif nevrozu beraberinde sürükleyen sayısı çok diğer örnek vardır.

Nevroz hastaları genelde uzman yardım ile (ilaçlar, psikoterapi, gu-rup terapi) ev koşullarında tedavi edilir. Onların iş yeteneği kaybolma-mıştır, sadece azalma ihtimali vardır. Daha ağır nevroz hastaları hastane koşullarında tedavi edilir.

ÇOCUKLUK ÇAĞINDA NEVROTİK VE PSİKOTİK HASTALIKLAR

Çocuklarda nevrozÇağdaş psikoloji, çocuklarda nevrozun belirmesine yol açan önemli

olayların meydana geldiği çocukluk dönemine büyük önem vermektedir. Nevroz olan sayısı çok büyüklerde, hastalık tarihçesi araştırıldığı zaman, daha çocukluk çağında mevcut olan aynı ya da benzeri nevroz belirtileri arasında bağlantının mevcut olduğu kaydedilmiştir. Başka bir gurupta çocukluk çağında gözlenen nevroz belirtileri ergenlik döneminde yok olduğu, daha sonraki ruhsal gelişimde ise yeniden belirdikleri gözlen-miştir.

Çocuk psikolojisi çok yatkındır, tüm duygusal yaşananları ka-bulletmeye hazırdır ve aynılarına kişiliği savunma mekanizmaları ile karşılık vermeye hazırdır. Çocuk psikolojisinin uyumsuz kurulması ve çocuk ahlakında diğer sapmaların belirmesinde sadece sosyal, ekono-mik ve kültürel etkenler kararlaştırıcı değildir. Çocuğun büyümekte ve yaşamakta olduğu ortamdaki duygusal olaylar da önemli oldukları ileri sürülmektedir.

Psikoloji bilim adamlarının çoğu, çocuk kişiliğinin oluşumu çocu-ğun sosyalleşmesi yani okula gitmeye başladığı çağda sona erdiği görü-şünü savunmaktadırlar. Çocuk sözü edilen dönemde ağır ve ciddi duy-gusal travmalardan muhafaza edilirse, ebeveyn sevgisini tüm sıcaklığıyla yaşıyorsa, hayatının daha sonraki dönemlerinde bozuklukların meydana gelme ihtimalleri azalır. Bu okul döneminde ebeveynler kendi tutumları-

152 Psİkolojİ

nı çocuğun gelişimi ile uyum içinde tutmayı, itici ve soğuk davranmama-lı, aşırı kıskanç olmamalıdırlar. Aile içindeki psikolojik iklim çocuk ki-şiliğinin oluşmasına olumsuz etkide bulunmayacak şekilde olmalıdırlar. Psiko-edükasyon etkeni çocuk psikolojisinini gelişiminde çok önemli rol oynamaktadır, çünkü nevroz olan bir annenin kendi çocuğunda ikinci nevroz çizgilerini yarattığı bir kural olarak bilinmektedir.

Çocukluk çağında nevrotik ve psikotik hastalıkların meydana gel-mesine ilişkin bu psikososyal etkenler yanı sıra, endogen (kalıtsal) etken-ler de bu bozuklukların belirmesine neden olmaktadır.

Çocuktaki nevrotik bozukluklar çeşitli olabilir. Onlar yeme bozuk-lukları, çekirdek nevrozları ve ahlak bozuklukları olabilir.

1. Alışkanlık bozukluklarıGenelde yeme bozukluğu (mental anoreksi ya da açgözlülük-ano-

rexia mentalis ve bulimia), geceleyin altına yapma (enuresis nokturna) ve gece korkusu (pavor nokturnus) olarak ifade edilmektedirler.

1a. Beslenme bozukluğu, küçük çocuk yani süt çocuklarında da ifade edilebilir. Çocuk meme almayı reddedir veya memeyi kabul ederse birkaç emmeden sonra uyuyakalır. Ancak daha büyük çocuklarda beslen-me bozukluğu şöyle gelişir:

-Zihinsel anoreksi, dürtü bozukluğu olarak. Kendisinin de beslen-me problemleri olan depresif bünyeli annenin düzgün olmayan tutumu, anoreksinin belirmesine neden olan en sık nedenlerden biridir. Anne ço-cuğun belli bir beslenme ritmi uygulamasını zorla kabul ettirir, dolayisiyle çocuk sinirli olur ve ağlama ile kendisini müdafa eder. Zamanla, kendisine yemek verildiğinde nahoş duygu refl eksi gelişir, zamanla bu refl eks yeme karşısında tiksinti duyulması ve tiksintinin belirmesine yol açmaktadır. Anoreksi mekanizması aslında yemek almaktan duyulan korkuyu temsil etmektedir, çünkü çocuk yemeğe zorlanmakta, kendisine bağırılmakta hatta dayak bile verilmektedir.

-Açgözlülük (bulimiya), çocuklarda gözlenen daha ender nürotik tepkidir, ebeveyinlere kendisinin iyi ve uslu çocuk olduğunu göstermek ve onların gönlünü almak, kendisine verilen her şeyi yiyebileceğini gös-termek için gerekenden çok daha büyük mikdarda yemek ile ifade edilen nevrotik tepkidir.

-Geceleyin altına su dökme (enuresis nokturna), çocukların 3 veya 5 yaşlarına kadar altlarına su dökmeleri normal sayılır. Ancak bu yaştan sonra da devam ediyorsa, bunun bir nevrotik bozukluk olduğu beyandır.


Geceleyin çocuğun altına su dökmesi en derin uyku esnasında meyda-na gelmektedir ve bu çocuklar uykudan zor uyanmaktadırlar. Su dökme olayı genelde yatılı okularda yerleştirilmiş çocuklarda, yaşama koşulları karşısında gösterilen bir tepki veya eğiticinin tutumları karşısında ifade edilen bir tepki, veya genelde ebeveyinlerden ayrılma olayı gösterilen bir tepki olarak ifade edilmektedir. Derin uyku ve olayın unutulması, suçun azaltılmasına ait istek olarak ele alınmaktadır. Günümüzde enurezise se-bebiyet veren genlerin izole edildikleri bilinmektedir. Ancak enurezis-in ifade edilme açısından, genetik ve psikolojik etkenlerin interaksiyonu da önemlidir.

-Gece korkusu (pavor nokturnus), anında duyulan korku, çığlık, huzursuzluk, yatakta sıçrama, ağlama ve beden titremesi olarak ifade edilmektedir, bu durum çok kısa sürer ve ardından uyku gelir. Ertesi gün çocuk olup bitenleri hatırlamaz. Bu çocuklar çoğu zaman kendi yatakla-rını terkedip, ebeveyinlerin yatağına girerler ve uykularına orada devam ederler. Bazan gece korkusunun nedenlerini söylerler, bazı hayvanlar veya benzeri şeylerden kokrtuklarını ileri sürerler. Ancak ebeveyn sevgisi ve sı-caklığın eksikliği bu bozukluğun zemininde yatmaktadır. Bundan dolayı ebeveyinlerın yatağına sığınırlar.

1b. Çekirdek nevrozu - çocuklarda meydana gelen bünye değişik-liklerine tepki olarak belirir ve zoraki nevroz ile konverziyon olarak ifade edilir.

-Zoraki nevroz, çocuklarda 7 yaşlarında belirir, ergenlikte ise be-lirtileri tamamen açığa çıkmaktadır. Zoraki nevroz, zoraki düşünce veya fikir, kendisinden kurtulamayacağı veya karşı koyamayacağı belli bir ha-reketin zoraki yapılması, olarak ifade edilmektedir. Çocuk bundan kurtul-mak istemiyorsa, içten gelen basıncı artmakta, çocuk gergin ve sinirli ol-makta, korku ve heyecan hissetmektedir. Düşünce veya hareketini verilen emir doğrultusunda yaptığı halde çocukta rahatlama, hafifl eme ve huzur kaydedilir. Zoraki hareketlerin çoğu kez defalarca tekrarlanması mecburi-yeti olur. Daha önce yaşanmış bir korkudan savunma mekanizması, zora-ki nevrozların özünde bulundukları düşünülmektedir. Yaşanan korkudan savunma, çocuğun korkudan kendisini savunacak düşünce veya hareketin belirmesidir.

-Konverziyon, çocuklarda sıkça rastlanan nevrotik tepki tipidir, so-matik ve psikolojik planda, entrapsikolojik çatışmasının kendine doğru itilmesinin nürotik şeklini temsil etmektedir. Konverziyonlar tik olarak

154 Psİkolojİ

(bir grup kasın ansızın ve kontrol dışı hareket etmesi ve aynılarının tek-rarlanması) ifade edilebilirler. Bunlar genel olarak: göz kırpma, göz süz-me, göz kırpma, grimas, öksürür gibi yapma, ani durumlarda konuşma bozukluğu veya kekeme, saç bükme, dış gıcırdatma, tırnak ısırma, parmak emme ve benzeri şekillerde ifade edilir.

Konverziyon bilinç kapanması veya histerik körlük, sağırlık veya felç olarak da ifade edilebilir.

1c. Ahlak bozukluğu - bütünsel çocuk kişiliğinin kişide travmalar yaratan iç çatışmalar ve dış etkenlere karşı olan nevrotik tepkisini gös-termektedir. Bunlar genelde kıskançlık, hırs, kızgınlık, boyun eğmezlik, saldırganlık, suç işlemleri ve ortam ile çatışma ile ifade edilen duygusal tepkilerdir.

Çocukta yanlış yönlendirilen enerji fazlalığı vardır, bu enerji çatış-malar ile boşaltılır çünkü çocukta aile içinde ve hareket ettiği ortamda oto-afirmasyon, otorite olma gereği vardır yani kişiye psikolojik sıkıntı veren şeylere karşı protestosunu ifade etmektedir.

PSİKOZLAR

Psikozlar deyimi ardında en ağır psikolojik bozukluklar grubu kas-tedilmektedir. Hastada ego bozulması ve ağır kişi bozuklukları mevcut-tur. Bu bozukluklar gerçek dünya ile temaslarını sınırlama veya tamamen kesintiye uğratmaktadır. Hastalar kendi mesleki faaliyetlerini gerçekleş-tirecek durumda değillerdir, çünkü onların düşünme ve bellek yetenek-leri, duyguları ve umumi aktiviteleri zedelenmiştir. Bu hastaların çoğu saldırgandır, buna göre de kendileri ve yaşadıkları ortam için tehlike-lidirler, kendi durumlarından haberdar değillerdir ve kendi problemini kabul etmezler, bundan dolayı onların hastanede tedavi altına alınmaları gereklidir.

Psikoz nedenleri ikiye ayrılır: organik ve psikojen nedenler.Organik şartlı psikozlar - organik psikosendrom, merkezi sinir

sisteminin travma veya diğer hastalıklar ile hasar görmesi dolayisiyle be-lirmektedir (skleroz, uyuşturucular ile zehirlenme, sedatif, hipnotikler, kokain, kimyevi malzemeler kullanma, enfeksiyonlar, AİDS hastalarının üçte ikisinde beliren HİV deminensiyon vb.). Tüm organik psikozlarda bozukluk neticesi olarak psikolojik fonksiyonlarda belirgin değişiklikler


belirmektedir. Bu hastaların klinik resminde psikotik ve psikolojik olma-yan özellikler görülmektedir. En sık rastlanan psikotik özellikler: bilinç bozuklukları, kongitif fonksiyonların bozukluğu (bellek, algılama, dü-şünme) psikomotor huzursuzluk (geceleyin daha belirgin) olmaktadır. Psikolojik olmayan özelliklerden genelde korku, endişe, hipohondri göz-lenir. Hastaların davranışında saldırganlık, dürtüsellik ve eleştiri eksikliği gözlenmektedir.

Psikojen (fonksiyonel) psikozlarda, organik nedenlerin bulunması mümkün değildir. Davranışlardaki bozukluk, değişik psikolojik travmalar,

Örnek 16.47 yaşındaki berber B. S. vakası. Bilgiler eşinden alınmıştır: 3 gün

önceleri eve dönerken basamaklarda düşmüş ve başından darbe almış. 20 yıldan çok arasız alkol içiyor. Önceki akşam deli gibi davranıyormuş. Devamlı olarak odada bir şeyler arıyor gibi, böcekler öldürüyor,rakı içmek istiyor, huzursuz, odadaki güvercinleri kovmamı istiyor... başını yastık al-tında saklıyor...bir an yatıyor öteki an kalkıyor... döşemede bir şeyler ezi-yor.... bütün gece göz yummadı....

Kliniğe kabul sırasında huzursuz, terlemiş, korkulu, elleri titriyor. Devamlı olarak güvercinler gördüğünü söylüyor, elle göstererek, işte bir tane içeri girdi, diyor. Üzerindeki hamamböceklerini silkeliyor, ne kadar çok çoğalmışlar, berberde değil de fırındaymışım gibi, diyor. Sadece biraz rakı istiyor. Kendisine uzatılan bardak suyu hızla içiyor ve bu rakı çok iyi ama biraz daha sert olabilirdir diyor. Bu arada yoğun korku yaşadığına karşın şiddetle gülüyor. Hastaneye yatırıldığı ilk gecede hiç uyumamış. Sakat ve deforme olan bazı çocuklar uyku uyumasına izin vermiyorlar-mış. Beni devamlı olarak dokunuyor, itiyorlardı, tavandan keskin bıçak-la üzerime saldırıyordu, yataktan kalkmak istediğim zaman o çocuklar beni ağ içine tutuyorlardı. Bundan sonra gidiyor ve yine dönüyorlardı. Yatağıma beni iğneleyen bir çeşit balıklar atıyorlardı, onlar ise üzerime tırmanmış horon tepiyorlardı. Bu şeytanlardan birinin ayağına bastım, çığlık atarak parmağını gözüme batırdı, gökteki bütün yıldızları gördüm. Sabaha karşı beni terkedip, odamdan ayrıldılar.....

Hastanın teşhisi: Dg. Delirium Tremens alkoholicum

156 Psİkolojİ

uzun süren ve halledilmemiş çatışmalar ve hayat problemleri dolayısıyla belirmektedir. Fonksiyonel psikozu olan hastalarda, kişi kendisi için ağır ve çözümsüz olan hergünlük durumlarda kendisini bulabilecek durumda değildir. Nevrozlarda ise çatışma İD ve süper ego arasındadır, psikozlarda çatışma ego ve dış dünya arasındadır. Dış dünya ile reel ilişkilerin kestiril-mesi bu çatışmanın psikotik çözümünü temsil etmektedir (hasta bunun imkânsız olarak yaşar). Şizofreni ve maniya-depresyon psikozu, fonksiyo-nel psikozların temel şekilleridir.

Şizofreni esas özellikleri (birkaç tip mevcuttur) “kişinin bölünmesi” (şiz-bölünme, fren-kişi) demektir. Şizofreni kalıtsal dispozisyonlar ve bir dizi elverişsiz biyolojik, psikolojik, ve sosyal etkenlerin arasındaki bileşik interaksiyonlar yoluyla gelişmektedir. Hastalık belirtileri çok ve farklıdır: gerçek dünya ile bozulan temas, bulunduğu durum ile uyum içinde olma-yan tepki ve davranışlar, entelektüel yeteneklerde hasar, halüsinasyonlar, zoraki düşünceler, kovuşturma fikirleri, apati, agitasyon vb.

Hastalığın birinci aşaması kadınlarda 20-25 yaş arası, erkeklerde ise 20-30 yaş arasında ifade edilmektedir. Başlangıç aküt ve ansızın olabilir, ama çoğu vakalarda yavaştır ve şizofreni belirtileri tedricen ilerlemektedir. (sosyal kapanma, okulda ilgi kaybı, kişisel temizlik ilgisizliği, kızgınlık vb.)

Örnek 17.Lise mezunu, 23 yaşındaki Ç.S vakası. Hastaneye kaldırılmadan

2 gün önce, lise mezuniyet sınavını geçtikten sonra teyzesinin ziyaretine gelmiş. Teyzesi heyecanlı olduğunun farkına varmış, bunca yıl görüşme-diklerine karşın, kendisiyle soğuk davrandığını görmüş. Gözüne uyku girmediğini ve devamlı olarak bir şeyler konuştuğunu görmüş.

Hastaneye kabul edilmesi sırasında düzensiz, üstü başı kirli, ilgi-siz, düşüncelerini düzene sokmak ve üniversiteye kayıt yaptırmak için yetenekli olup olmadığını anlayabilmek için hastanede kalmaya razı ol-muş.

Bu arada durmadan hareket ederek çok adi hareketler yapıyormuş.Hastanın annesi oğlunun 5-6 yıl önceleri tamamen başka bir kişi

olduğunu, okula sıralı giderek, II sınıfa kadar iyi öğrenci olduğunu, on-dan sonra her sınıfı tekrar okuduğunu söylemiş. Ebeveynleri özel öğ-retmen kiralamışlar, ama öğretmen çocuğun ders esnasında konsantre olamadığını, ruhen derste mevcut olmadığını, çok dalgın ve dağınık ol-


Şizofren bozuklukların gelişimi farklı ve kişiseldir çünkü bazı hastalar remisyon-lardan geçmekte diğerleri ise kronikleşmek-tedirler. Bazı araştırmalara göre, tedavi edilen hastaların yüzde 10-15-i bir yıl içerisinde bir-kaç kere residif olmaktadırlar, üçte ikisinde kişide kronik bozukluklar meydana gelmek-te, geri kalan üçte biri ise hayati boyunca ye-teneklerini kaybetmekte veya psikiyatrik ens-titülere alınmaktadırlar.

Res. 23 Şizofreni hastası tarafından çizilen bir resim

duğundan şikayet etmekteymiş. Öğretmen çok çaba harcamış. Bütün bu güçlükler ergenlik olarak yorumlanmış. Annesi çocuğun son iki yılda çok çekingen olduğunu, arkadaşlarının bile eskisi gibi gelmediklerini, düşünceli olduğunu, belli bir neden olmaksızın tepesi attığı ve kırıp geç-tiğini ekledi.

Hastaneye alındıktan ertesi gün, psikomotor uzursuzluk belirmiş: anadan doğma soyunmuş, koridorlarda koşmaya başlamış, diğer hasta-lara saldırmaya başlamış, aynı kelimeleri defalarca tekrarlamaya başla-mış. Yere tükürüyor, anlamsız konuşuyor, kendisiyle temasın kurulması mümkün değilmiş.

Hastanede kaldığı sürece epilepsi, ehopraksiya oluyor, sık sık ster-yotip sorular soruyor, kuş sesleri taklit eder, mıyavlar, havlıyor, dört ayakta yürüyor, yataklar altında gizleniyor, halüsinasyonlar yaşıyor-muş. Kulak deliklerini kağıtla, izmaritlerle dolduruyormuş.

Daha sonra yemek güdüsünde artış oluyor, aç gözlülükle yiyor, başkalarının tabaklardaki gıdayı parmaklarla yiyor ve kilo alıyormuş.

Uzun süreli tedavi sonucunda durumu biraz değişmiştir. Psikolojik incelemeler sayesinde kişiliği çok bozulan bir şahıs, aff ektif boşluk, uy-gun olmayan duygusal tepkiler, kendi geleceği için ilgisizlik, steryotip düşünceler enfantil istekleri varolduğu keşfedilmiştir.

Hastaya şu tanı konulmuştur: Hebefren Şizofreni

158 Psİkolojİ

Manik-depresif psikozu - genelde duygusal davranışlarda görülen değişiklik ve bozukluklar olarak ifade edilmektedir. Bu psikozda iki durum gözlenmektedir: manik durumu- yoğun zenginlik, neşe, fikir zenginliği, öneri, telkin duyguları yani bir sözle yoğun etkinlik ifade edilir, depresif durum - yoğun üzüntü, değersizlik, suç, intihar fikirleri belirmektedir. Bu hastalığın bazı şekilleri için maniya ve depresyon durumlarının ikide bir değişmesi karakteristiktir.

Örnek 1846 yaşındaki emekli S.D. vakası. Kliniğe dokuzuncu kez alındı.

Hastalık ilk kez 19 yaşlarında bulunduğu zaman belirmiş. O zamandan beri devamlı olarak manik ya da depresyon aşaması olarak meydana çık-maktadır. Bilgileri oğlundan aldık: Yine aynı mesele tekrarlanıyor, dok-tor. Ancak bu kez çok daha huzursuzdur. Birkaç günden beri hep daha az uyuduğunun farkına vardık, sürekli hareket ediyor, durmadan evde bir şeyler arıyor, elbise değiştiriyor, süslenip püsleniyor, evimize yabancı insanları getiriyor, bizim olmadığına karşın, yaşamakta olduğumuz evi satışa çıkarıyor, dış ülkelerden ne isterlerse getireceğini vaad ediyor, bir takım sözleşmelere imza atıyor, kendi eşyalarını hediye ediyor, kadınlara sarkıntılık ediyor, bütün gün şarkı söylüyor, bedenini açıyor, yarı çıplak giyiniyor, soğuk suyla yıkanıyor, hiçbir türlü bir yerde toparlanamıyor. Az yiyor....

Hastaneye yerleştirildikten sonra hasta doktorları tanıyabiliyor. Onlara neşeyle yanaşarak, samimiyetle hitap ediyor: “Nerdesin birader, hadi arabayı al da Aleksandar Palasa gidelim. Ben iki kız bulacam... Meraklanma param var, hanımına haber et, acil vaka çıktığını söyle. Oğluna dönerek: hadi eve yaylan, annene de merak etmesin söyle, sen ki-tabı eline al ve oku. Benim ve doktorun önemli işimiz çıktı. Doktor bey ben H3 buldum, bir iğne yapıyorsun, gençliğin geri dönüyor...Bana ba-kınız (paltosunu çıkarıyor, kollarını sıvıyor, kaslarını gösteriyor)”. Neşeli, keyfi yerinde, devamlı harekette bulunuyor, boğuk sesle bir aşk şarkısı söy-lemeye çalışıyor...Hadi doktorum, şu işinizi bırakın, şu abileri de bırakın gitsinler (hasta bakıcılara gösteriyor), hele benim güzellerim ne yapıyor, bir bakalım, diyerek, doktor odasını terkediyor, bölümüme gidiyor, hemşi-releri kucaklıyor ve beni beğeniyor musunuz, diye soruyor.


Psikozlar etiyoloji etkenine göre, endojen (kalıtsal) ve egzojen (edi-nilen) de olabilir.

Psikoz nedenleriyle ilgili anlayışlar farklıdır. Bazı müellifl er, bu ağır hastalıkların ardında fizyolojik bozuklukların durduğunu, diğerleri ise psikoloji etkenleri yani bireyin hayat problemlerini halletmekte yeteneksiz olmasına bağlamaktadırlar. Bazı diğer bilim adamlarına göre, bu ruhsal hastalıkların belirmesi için organik önkoşullar mevcuttur, ancak hastalık-ların meydana çıkması her şeyden önce psikolojik faktörler, birey halledil-mesi zor olan durumlarla yüzleşip yüzleşmeyeceğine de bağlı olmktadır. Psikotik bozuklukların tretmanı psiko-farmakolojik tedavi, psiko terapi ve sosyal terapiyi dahil etmektedir.

Hastaneye yatırılması olayını sakin kabul ediyor ve kaldığı bölüm-de reorganizasyonun yapılması için hemen kollarını sıvıyor. Hoplayıp zıp-lıyor, “çeki düzen veriyor”. Hastaları bir yataktan diğerine taşiyor, onlara erkeklik gücü konusunda ders tutuyor.

Ertesi gün daha da aktift ir. Yalınayak, paçalarını sıvamış şekilde, beline kadar çıplak halde yürüyor. Göğüs kafesine mürekkep ile dövme yapmış, kızılderili gibi maske komuş, odasındaki duvara kadın resimleri çiziyor, hastalar arasında yarışmalar tertipliyor (ekmek parçalarıyla ka-dınların göğüslerine isabet etmelerini tembihliyor), Hastalarla kucaklaşı-yor, şarkı söylüyor, sigara ikram ediyor, yemeyi reddedenleri zorla besliyor, kendisi hiçbir şey yemiyor. Az uyuyor,kalkıp koridorlarda dolaşıyor, oda-dan odaya giriyor, hastaları örtüyor, horlayanları uyandırıyor, diğerlerini tuvalete gönderiyor.

On gün sonra bir grup hastanın kapıcıya “saldırı düzenlemeleri, benti yarmaları ve denize açılmalarını organize ediyor”. Bölüm şefine protesto mektupları yazıyor, dışarı salınmadığı halde tünel kazıyacağını ve tüm hastaları dışarı çıkaracağını tehdit ediyor.

Birkaç haft a süren tedaviden sonra hasta sakinleşiyor ve iyileşmiş durumda evine taburcu ediliyor.

Manik-depresyon psikoz grubundan Manik tanısı olan hastanın ta-rifidir. Ancak bu hasta belli bir süre sonra depresyona düşebilir.

160 Psİkolojİ

ÇOCUK YAŞLARINDA PSİKOZ

Çocuk yaşlarında gerçek psikozlar çok nadirdir. Onlar sayısı çok faktör ile şartlandırılmıştır ve psikozların çocuk yaşlarında keşfedilmesi nerdeyse imkânsızdır.

Ancak son zamanlarda çocuklarda bile şizofreni tipinden hastalıkla-rın gözlendiği iddia edilmektedir.

Semptomatik psikozlar çocuklarda zehirlenme veya sıtma vakala-rında gözlenir. Aynılarının deliryum karakteri vardır ve büyüklerin ben-zeri durumlarından farklı değillerdir.

1. Çocuklarda şizofreniÇocuklarda gözlenen gerçek şizofreni, çocuk kişiliğinde, davranış-

ları ve ortam ile ilişkilerinde ciddi bozukluğun meydana geldiğini ifade etmektedir. Semptomların yoğunluğu çocuğun büyüklüğü, kişi bünyesin-deki dezorganizasyon derecesine bağlıdır.

Edebiyatta erken infantil autizm terimi de kullanılır. Bu terim efektif temastaki autist bozukluk kavramını tanımlamaktadır. Bu bozukluk ebe-veynin farkına vardığından çok daha önce belirir. Çocukta birinci yaşın sonuna doğru apati, etraft aki olaylara tepki göstermeme, ebeveyinlere se-vinmeme, kucağa alınmak üzere uygun pozisyona gelmeme işaretleri ola-rak ortaya çıkmaktadır. Daha sonra çocuk autizminin gerçek sendromu gelişir: çocuk reel dünya ile temastan kaçmakta, etrafl a ilgilenmemekte, ebeveynlerden ayrılmakta, negativizm belirmekte, bedeninin bazı bölüm-leriyle memnun olmakta, parmaklarıyla oynamakta, apatiktir, çeşitli yüz hareketleri yapar sorulara cevap vermez.

Büyüdükçe belirtiler daha belirgin olur.

2. Çocuklarda manik-depresyon psikozuEdebiyatta çocuklarda manik-depresyon psikozlarının gözlenmedi-

ği düşünceleri mevcuttur. Depresyon manikten kıyasen daha çok görül-mektedir. Psikiyatristler 5-6 aylık çocuklarda depresyon keşfetmişlerdir. Bu vaka özellikle annelerinden koparılan çocuklarda mevcuttur. Bu halde çocukların depresyonu: üzüntülü bakış, daimi ağlama, ofl ama, halsizlik, oyuncak reddetme, motor aktivitesinin azalması ve iştah kaybı ile ifade edilmektedir.


Daha sonraki dönemde depresyon şu semptomlar ile ifade edilir: çocukta üzüntülü ve ağlayışlı bakış vardır, korku duyar, uyku bozukluğu, anoreksi, hazim preblemi, zayıfl ama, uykudan korku ve ağlayarak uyanma, kolay sinirlenir ve sertleşir, diğer çocuklarla oynamak için ilgi göstermez, çok susar, ve hatta bu durumda intihara bile yatkındır. Bu vakalar ciddi uzman bakımı ve uzun süreli tedavi isterler.

PSİKOPATİ

ETYOLOJİ

Psikopati kavramıyla ruhen hasta ve ruhen sağlıklı insanlar sınırı arasında bulunan bazı kişilerin psikolojik özellikleri belirtilmektedir. Bu özel psikolojik durumlar her şeyden önce aff ekt, istek ve dürtü bozukluğu ile ifade edilmektedir. Onlar şartlı ve kısmen kalıtsal elementlerdir, onların çoğu ise ortamın etkisi ve kişinin yaşadığı koşulların etkisi sonucudur. Bir kişinin yaşadığı ortamdaki koşullar onun gelişimi ve kişisel oluşumu bakı-mından çok önemli olduğu için, ortamdan gelen elverişsiz etkiler, bilhassa kalıtsal ön koşullar mevcut olduğu durumlarda, kişinin bünyesinde belirli bozuklukların belirmesine neden olacakları malumdur. Bu durumlar kişi-nin tepkilerinden anlaşılmaktadır. Ruhen normal ve sağlıklı olan kişinin tepkileri, kollektif ve birey için umumi olarak faydalıdır, psikopat kişi ise vakaların çoğunda hem ortamı hem kollektif için zararlı etkilerde bulun-maktadır.

Psikopat çocuklar çoğu kez bozguna uğramış ailelerden belirir. Bir çocuğun sahip olabileceğini psikopat özelliklerini küçük yaşta görülebili-nir: çocuk yalan söylüyor, hırsızlığa bar vuruyor, ev veya okuldan kaçmak-tadır, hayvanlara karşı olumsuz davranışlar sergilemektedir.

Psikopat kişiler toplumsal bir sorunu oluşturmaktadırlar.

Psikopati klasifikasyonuPsikopati klasifikasyonu bakımında farklı düşünce ve ölçütler mev-

cuttur. Ancak müellifl erin çoğu, psikopat klasifikasyonu kişinin bünyesi ve semptomatolojiye göre olması konusunda söz birliğine varmışlardır. Sıralama aşağıdaki gibidir:

162 Psİkolojİ

a. Şizoid psikopati Şizoid psikopati vakalarında kişinin bünyesi aşağıdaki gibi olmak-

la, bir şizofren psikozda mevcut semptomlara uygundur ancak daha zayıf şekilde ifade edilmektedir: duygusal gerginlik, duyarsızlık veya aşırı de-recede duyarlık, güvensizlik, paranoya yorumlarına yatkınlık, kapanmış, ortam ile zayıf iletişim, bencillik, tuhaf davranışlar vb.

b. Sikloid psikopati Kendi belirtileriyle maniya-depresyon psikozuna benzerdir.

Değişmiş karakter ve ahlak aşamalarında belirir, maniya ya da depresyon aşamasında ortaya çıkabilir. Hayati boyunca bir ya da diğer hastalığın işa-retlerini de verebilir.

c. Epileptoid psikopati Anında patlamak, saldırganlık, duyguların hızlı boşaltılması, kolay

kışkırtılma, boğaz kuruması, aşırı genişten almak, ruh halinde ani değişik-lik, telkin altına düşme ile ifade edilir.

d. Histerik psikopati Aşağıdaki duygularla dile gelen histerik bir karakter ile ifade edilir:

duygusal olgunsuzluk, afektif dengesizlik, egosantrizm, aşırı duygusallık, kişisel dominasyon isteği, hayal etmek, tereddüt, merak, poz tutma vb.

e. Cinsel psikopati Cinsel dürtünün memnun edilmesinde cinsel sapıklık eğilimleriyle

ifade edilir. Normal kişilerden farklı olarak dürtülerin belirgin etkisi, başta akıl ve istek olmak üzere, tüm diğer psikolojik fonksiyonların cinsel duy-guların hizmetine konulması, söz konusu psikopat kişilerin ortak özellik-lerinden biridir.

Normal bir insan kendi aklı ve zekâsıyla ve başta kendi iradesiyle kendi dürtülerini kontrol altında tutabilir ve belli hedefl ere yönelebilir, bu arada toplumun çizdiği yasal normları ve kuralları saygılar. Psikopat kişi bu kuralları sıkça çiğner ve kendi yeteneklerini yaşamakta olduğu toplu-mun çıkarlarıyla uyumlaştırmaya çaba harcamaz. Öte yandan ruhsal has-talığı olan kişi, mevcut yasaların önemini anlayacak durumda değildir, kendisinin ve başkalarının zarar verici davranışlarını görebilecek durum-da değildir.


BAĞIMLILIK HASTALIKLARI

UYUŞTURUCU BAĞIMLISI

Uyuşturucu bağımlılığını uyuşturucu, maddelerin fizyolojik netice-lerini öğrenmek amacıyla uyuşturucu almak için duyulan büyük ihtiyaç ile karakterize olan psikolojik ve fiziksel durum olarak tanımlayabiliriz. Uyuşturucu bedende meydana gelen fizyolojik değişiklikler neticesi ola-rak bağımlılık yarattığı zaman, bağımlılığın en ağır şekliyle karşılaşmak-tayız. Bu durum tolerans ve apstinensiyon sendromunun belirmesiyle is-patlanabilir. Tolerans şu şekilde karakteristik olur: uyuşturucu bağımlısı, her yeni dozdan sonra aynı fizyolojik neticeyi elde edebilmesi için daha büyük dozlara ihtiyaç duyar. Apstinensiyon sendromu özellikleri de şöyle-dir: uyuşturucu bağımlısı uyuşturucudan mahrum kaldığında beliren bir dizi nahoş semptom olur: kullanılan uyuşturucu tipine göre istifra, basur, ağrı olur. Psikolojik bağımlılık, uyuşturucu alışkanlığı fazla büyük olmadı-ğı oysa fiziksel semptomların mevcut olduğu zaman belirir.

Bilim adamları uyuşturucunun laboratuvar hayvanları üzerine sü-sitimal edilmesini tartmaktadırlar: hayvanın (özel cihazlar yardımıyla) kendi kendisine vereceği uyuşturucunun daha büyük süistimal potansiyeli vardır. Günümüzde en çok süistimal edilen afyon, alkol, kokain ve barbi-türat uyuşturucuları örnek olarak gösterilebilir. Hind keneviri - marihu-ana veya psikotrop ilaçlar gibisinden diğer uyuşturucular, hızlı ve güçlü bağımlılık yaradırlar, ama hayvanlarda bu etki pek gözlenmez.

Alkol ve tütün yanı sıra en çok süistimal edilen uyuşturucular altı gruba sıralanabilir: opyumlar, sedatif ve hipnotikler, stimülatörler, halüsi-nojenler, kanabis, nefesle içe çekilen uyuşturucular.

164 Psİkolojİ

OPYUMLAR

Opyumlar sınıfı opyum türevleri olan morfin ve heroin, bir de on-ların yerine kullanılan sintetikleri metadonu dahil etmektedir. Tıbbi açı-dan morfin güçlü bir ağrı kesicidir. Aslında bu diğer analgetiklerin gücünü tartmakta kullanılan bir standart olarak ele alınır. Bu ve opyum diğer tü-revleri ağrı yanı sıra öksürük ve bağırsak zorluklarını bloke etmektedir-ler. Bunlar aynı zamanda psikolojik kayıtsızlık durumunu da kışkırtırlar. Morfinden sintetize edilen heroin, 1898 yılında öksürük yatıştırma ilacı olarak çıkarıldı. Çok geçmeden heroinin bağımlılık yarattığı görüldü ve bir çok devlette ilaç olarak kullanımı da yasaklandı. Eroin kullanıcıları, bu uyuşturucu alındıktan hemen sonra mutluluk duygusu yarattığını iddia ediyorlar. Aynı zamanda derin kayıtsızlık durumuna sebebiyet verebilir ve bazan beden gücünü artırabilir.

Opiyumlar kullanıldıkları şartlara göre (önceki tecrübe, beklentiler vb.) ve kullanım şekline göre (şırınga, yutma, sigara şeklinde) farklı neti-celer verebilir. Apstinensiyon semptomları şunlardır: ayakların kontrolsuz hareket etmesi, korku, uykusuzluk, istifra, terleme, kısılmalar, diyare, sıt-ma.

Geçen yüzyılın yetmişli yıllarında beyinde doğal olarak salgılanan opyumlar gibi aynı efektleri olan (ağrı azaltıcı) enkefalinler keşfedildi. Opyumlara hızlı bağımlılık ve enkefalinler arasında ki bağlılığa işaret eden teoriler vardır. Bağımlıların doğal enkefalin yetersizliği olan kişiler olduk-ları ve bu yetersizliği opyumlarla tazmin ettikleri ileri sürülüyor.

SEDATİF VE HİPNOTİKLER

Bu sınıft a en çok süisitmal edilen uyuşturucular barbitürlerdir. 1900 yılından beri korkunun kaldırılması, uykunun kolaylaştırılması ve epilepsi tedavisinde kullanılmaktadırlar. Barbitürat bağımlılarından ba-zıları her gün büyük miktarda barbitürat alırlar ama zehirlenmezler. Bunlardan bazıları barbitürleri eroinle paralel olarak kullanarak, eroinin efektini artırırlar. Barbitürlerin süistimali ağır bağımlılık ile sonuçlanır ve alkolizme benzerdir.


Barbitürat kullanmanın anında kestirilmesi alkolizme benzer: tit-reme, uykusuzluk, korku ve birkaç gün sonra konvülsiyonlar ve deliryum olur. Barbitürat alımının anında kestirilmesi ölümle de sonuçlanabilir. Ölüm aşırı büyük mikdarda barbitür alma neticesi olarak da meydana gelebilir. Barbitürler alkol ile alındığı durumlarda çok tehlikelidirler. Bu grupta benzoidiazepinler ve öyledenilen hafif trankulizatörleri de say-maktayız. Onlar korku, uykusuzluk ve epilepsi tedavisinde kullanılır. Barbitürlerden daha güvenli sayıldıklarına karşın, gene de bağımlılığa se-bebiyet verirler.

STİMÜLANSLAR

Bu grupta kokain ve amfetaminler en çok süistimal edilen uyuş-turuculardır. Kokain beyaz kristal tozdur, acımsı tadı vardır. Güney Amerikada çalı şeklinde büyüyen Koka bitkisinin yapraklarından elde edilir. Tıpta kan damarlarının daraltılması, burun ve boğaz ameliyatı sıra-sında ağrıların azaltılması ve ameliyatlar esnasında kan kaybını önlemek için kullanılır. Maalesef geçen yüzyılın yetmişli yıllarında aşırı derecede kullanılmaya başlayan kokain süistimali ağır fiziksel ve psikolojik prob-lemlere neden olmaktadır. Aynı bu dönemde kokainin bir şekli olan krek de belirdi. Bu uyuşturucu sigara şeklinde alınır ve çok kısa zamanda ağır bağımlılık yaradır.

Amfetaminler üşük, polen alerjisi tedavisinde 20 yüzyılın 30-lu yıl-larında kullanıma girdi. Ancak çok geçmeden sinir sistemine olumsuz yansıdığı keşfedildi. Bir dönem diyet ilacı olarak kullanıldı, ama günü-müzde sadece narkolepsi (gün içinde ani uyku nöbetleri olarak beliren gece uyku bozukluğu) tedavisi olduğu gibi, hiperaktif kişilerin tedavisinde kullanılmaktadır. Büyükler bunu speed yani sürat olarak adlandırıyorlar. Bu uyuşturucular insanın uyanıklığını artırıyorlar, ruh halini iyileştiriyor, yorgunluğu ve uyku gereğini azaltıyor ama bu arada kullanıcıları sinirli ve son derece konuşkan yapmaktadırlar. Kokain ve amfetaminler uzun süre alındıkları halde, şizofreniye benzer psikoza sebebiyet verebilirler.

166 Psİkolojİ

Sintetik uyuşturucu olan ve ekstaz olarak bilinen 3,4-metilen dioksimetamfetamin, uyuşturucu kullananlarda refah, sevgi, daha bü-yük enerji ve bazı durumlarda halüsinasyon hissi yaratmaktadır. Diğer psiko sitimülanslar ile birlikte kullanıldığında, kötü his, kontrol kaybı, dehidrasyon, uzun süreli kilo kaybı en ağır vakalarda ise ölüme sebe-biyet verebilir. Kokain ve amfetaminler karşısındaki tolerans yıldırım hızıyla gelişir. Apstinensiyon sırasında depresyon belirir. Depresyon o kadar ağırdır ki bağımlılar uyuşturucuyu alana kadar ısrarlı olmalarına neden olur.

HALÜSİNOJENLER

Halüsinojenler tıpta ender kullanılır, örneğim ölüm eşiğinde olan hastalar, ağır ruh hastaları, uyuşturucu veya alkol bağımlılarına veri-lir. En sık süistimal edilen halüsyonojenler LSD (Lisergi asidi Dietil amidi) ve meskalindir. Bu ikincisi Peyote kaktüsünden elde edilir. Bu uyuşturucular karşısındaki bağımlılık pek hızlı geliştiğine karşın, bu uyuşturucuların alınması kesildiğinde apstinensiyon semptomları kay-dedilmez.

Fenisiklidin (PCP, “melek tozu”, “füze yakıtı”) genelde veteriner-ler tarafından hayvanların ameliyatı sırasında anestetik olarak kullanı-lır. Kolay elde edildiği için XX. yüzyılın yetmişli yıllarında çok aranan bir uyuşturucu oldu. Efektleri diğer halüsyojenlerden farklıdır. Örneğin LSD gerçekten kopma, eufori, vizyonların artması ve sıklıkla duygula-rın çapraz duruma gelmesine (renkler işidilir, sesler görülür) neden ol-maktadır. Buna karşın PCP gerçek dünyadan kopma, ağrı duygusunun azalmasına neden olur ve şizofreniye çok benzer bir durum üretebilir.

KANABİS

Kanabis sativa adlı bitkiden marihuana ve haşhaş elde edilir. İki bile uyuşturucu genelde sigara gibi alınır. İkisinin de etkisi benzerdir: rölaks olma, nabız hızlanması, zamanın yavaşlaması, duyma, tad, do-kunma ve koku duyusunun artması gözlenir. Ancak alınan mikdar ve koşullar uyuşturucu neticelerine bir hayli etki edebilir. Marihuana ve


haşhaş her gün büyük mikdarlarda alınmadıkları halde, bağımlılık ya-ratmazlar. Gençler ve öğrenciler tarafından kullanılması büyük endişe yaratmaktadır, çünkü çocuklarda okuma ve düşünme sürecine olumsuz etkilemektedir ve bu tinercilerin psikolojik ve fiziksel gelişimine olum-suz yansımaktadır. Kanabis halk tıbbında ağrı azaltıcı olarak kullanılır, ancak günümüzde kullanımı tıp açısından özürlü değildir.

İNHALANTLAR

Bunlar her günlük hayatta uyuşturucu olmayan maddelerdir: tutkal, seyrelticiler, sprey ve aerosoller veya temizlik malzemeleri. Bu kimyasalların fazlası inhale edilirerek kullanılır. Bu kimyasalların kü-çük dozları sinir sisteminde hafif stimülasyona neden olur, ancak daha büyük dozlar alındığında kontrol kaybı ve bilinç kapanmasına neden olabilirler. Bu efektler çabuk meydana gelir ve 45 dakka kadar sürerler. Bundan sonra başağrısı, baş dönmesi ve istifra duygusu gelişir. Bu mad-delerin inhalasyonu görme bozukluğu, realite değerlendirme bozukluğu ve kas ile refl eks bozukluğuna sebebiyet verebilir. Uzun sürede alındık-ları halde ölüme neden olabilirler. Yüksek konsantrasyonlu spreylerin inhale edilmesi ölümle sonuçlanabilir. Bu maddeler karşısında fiziksel bağımlılık gelişmediği sanıldığına karşın, bazı maddeler karşısında çok kısa zamanda tolerans gelişmektedir. Tıpta vazodilatör (izoamilnitrat) olarak kullanılan maddelerin inhalasyonu tıbbı kaygılandıran bir mese-ledir (onların afrodizyak oldukları sanılıyor). Bu maddelerin uzun süre alınması kardiovasküler sistemine zararlar verebilir.

TEDAVİ

Uyuşturucu bağımlılarının tedavisi, opyumlardan bağımlı olan-lar hariç, genelde bağımlı olarak beliren vakalar için kaygı olarak ger-çekleşmektedir: aşırı doz alma, uyuşturucu kullanımı sırasında aküt re-aksiyonlar, malnutrisyon ve steril olmayan iğnelerin kullanımı sırasın-da beliren problemler. Barbitürat ve amfiteminlerin süistimal edilmesi detoksikasyon amaçlı kişinin hastaneye kaldırılmasıyla sonuçlanabilir.

168 Psİkolojİ

Hangi maddenin süistimal edildiğini göz önüne almadan, her tedavi yani programın amacı, uyuşturucu kullanmaktan vazgeçmektir.

Opiyat bağımlılarının ekseriyeti için iki program türü uygulan-maktadır. Birincisi bağımlının tedavi edilmekte olan bağımlılar grubu-na dahil edilmesidir. Bağımlı tarafından bağımlılıkla ilgili mesuliyeti üzerine alması, bu tedavinin baş amacıdır. Bağımlı duygusal açıdan ol-gunlaşmayan bir kişi olduğu ve büyüyüp olgunlaşması için ikinci bir fırsatın verilmesi, ana fikirdir. Grup üyesinin nasıl davranacağını göz önüne alarak, grupun diğer üyeleri tarafından eleştirilmekte veya ödül-lendirilmektedir. Bazı bağımlılar bu tedaviler aracılığıyla uyuşturucula-rın zararlı etkilerini görebilmektedirler ve kendilerine yardımcı olmaya (metaterapi) çalışıyorlar.

Opyum yerine diğer maddelerin kullanılması mesela metadon, ikinci bir tedavi modelidir. Metadon eroinden daha yavaş etki etmek-tedir ancak bu da bağımlılık yaratır. Bu tedavi yöntemiyle bağımlının yavaş yavaş eroinden uzaklaşması ve sokakta uyuşturucu bulmaktan çekinmesine yardım edilmelidir. Yeni ilaçlar ile çağdaş tedavi, mesela naltrekson, karaciğer problemi olan bağımlıların tedavi edilmesini sağ-lamaktadır. Bu ilaçların bağımlılık yaratmaması avantajlıdır.

ALKOLİZM

Alkolizm kronik ve progresif bir hastalıktır. Bize bildik olan alkol-lu içkiler veya benzeri maddeler şeklindeki etil alkolun aşırı büyük mik-darlarda alınması ile meydana gelmektedir. Alkolizmin bir çok etkenin kombinasyonundan kaynaklandığı sanılmaktadır: fizyolojik, psikolo-jik, sosyal ve genetik. Alkolizm duygusal ve çoğu kez fiziksel bağımlılık ile ifade edilir. Genelde beyin bozuklukları ve ölüm ile sonuçlanır.

Alkolizma daha çok erkekler arasında yaygındır ama kadın ve gençler arasındaki alkol bağımlılarının sayısı giderek artmaktadır.

Alkolizm, zaman zaman meydana gelen aşırı sarhoşluktan farklı olarak, sosyal stres semptomu ya da problemlerin işaretlenmesi sırasın-da yanlış adaptasyon davranışı olarak gösterilmekteydi. Alkolizm ile il-gili çağdaş görüşlere gelince: bu kompleksli bir hastalıktır. Alkolizm bir-çok yıl boyunca gelişir. Hastanın alkole ulaşma gereği en erken belirti


olabilir (hasta her zaman yanında alkolun bulunduğundan emin olmak ister). Bu durum hastanın kiminle dostluk kuracağı ve zamanını nerede geçireceği olgusuna etki edecektir. Başlangıçta hastalar alkol karşısında yüksek tolerans gösterebilirler diğerlerine kıyasen daha büyük mikdar-da alkol alarak daha az netice verebilirler. Kişi zamanla giderek daha çok içmeye başlar. Alkol kişinin hayatında ailesi, işi, şöhreti ve fiziksel sağlığından daha önemli olmaya başlar. Kişi içme kontrolunu kaybeder ve ne kadar alkol içebileceği konusunda endişeli olur. Alkol almanın hoş olmayan efektlerinden kaçınmak için, bütün günlük içmeye yol açan fiziksel bağımlılık belirebilir.

Alkolun organizmaya doğrudan sedatif ve zehirleyici etkisi var-dır. Yoğun içme döneminde kaydedilen sırasız beslenme, zaten bileşik olan sağlık durumunda komplikasyonlar yaratmaktadır. İlerleyen vaka-lar genelde hastaneye yatırılır. En önemli organik sistemlere olan etki-leri kumulatifdir ve digestif sistemde bir dizi bozukluğa yol açabilmek-tedir: mide ülseri, pankreas iltihabı, karaciğer sirozu. Sinir sisteminde daimi hasar meydana gelerek, halüsinasyonlar, alaca karanlık durum-lar ve titremeler belirmektedir. Hastalığın ileri aşamasında en ciddi semptom olan deliryum tremens belirebilir. Bunun sonu feci olabilir. Hamilelik sırasında ılımlı mikdarda alkolun alınması bile üründe fetal alkol sendromu olarak adlandırılan ağır neticelere sebebiyet verebile-ceği ispatlanmıştır.

Günümüzde bu hastalığın tedavisi, alkolizmin önceden olduğu gibi, başka bir problemin neticesi olarak değil, birincil problem olarak ele alınmasından ibarettir. Bu bakımda kamuoyunun bu problem karşı-sında daha duyarlı olması da önemlidir. Alkolizmi gizlemek gerekmez. Alkolizm hakkında ne kadar daha erken ve daha açık konuşulursa, has-talık teşhisi ve tedavisi de daha çabuk olur. Alkol almayı bırakan hasta-da beliren fiziksel problemlerin halledilmesi yanı sıra, zorunlu olarak beliren psikolojik problemleri de önemlidir. Bu durumlarda tedavi edi-len ve alkoldan vazgeçmeye çalışan alkol bağımlılarından oluşan öyle-denilen “destek grupları” ve bu problemlerle uğraşan uzman kişilerin yardımı gerçekten çok büyük önemdendir.

170 Psİkolojİ

UYUMSUZ VE SAPKIN DAVRANIŞLAR

İnsanın her günlük yaşamında devamlı olarak ayak uydurması ge-reken değişiklikler meydana gelmektedir. Uyum bazan daha çok bazan da daha az başarılı olur. Ortam ile uyum sağlayan, görevlerini yerine getiren, çabalara açık olan ve etrafındaki insanlarla armonik ilişkiler geliştiren kişi iyi uyum sağlamış kişidir. Uyum genelde başarısız ise, insanda ülser, kalp damar hastalığı, migren ve benzeri psikosomatik hastalıklar veya başka bir nevrotik tepki (yorgunluk, saldırganlık, uykusuzluk, çaresizlik, vb.) belirebilir. Uyum sağlayamayan insanın hem iş görevleri hem de insan-lar karşısında problemelri olur (isteksiz, korkak, dikkafalı, suç işlemeye yatkın). Uyumsuz davranışlar tamamen sağlıklı insanlarda da belirebilir, ama genelde zayıf psikolojik bünyesi olanlarda gözlenir (olgunlaşmayan kişiler). Genelde psikolojik ve fiziksel açıdan daha yoğun angaje olmaları gerektiği zaman uyumsuz davranan psikopatlar sözkonusudur. Özellikle çatışmalı durumlar ile karşılaşan nevrotik kişilerde de uyumsuz davranış-lar gözlenmektedir. Uyumsuz davranışlar genelde: ilkel tepki, apsentizm, narkomani, alkolizm, sapkınlık olarak ifade edilir.

1. İlkel (primitif) tepki insanın regresif davranış şeklidir ve onun yaşı ile statüsüne uygun değildir. Örneğin: büyük insan çocuk gibi davra-nır, genelde karakter hırsı, saldırganlık, nefret ve benzeri duygular ifade edilir.

2. Apsentism, iş yeri, okul veya evdeki görevlerden kaçmak demek-tir. İş görevlerini yerine getiremeyen ya da insanlararası ilişkilerini nor-male sokamayan işçi sıkça işbaşı yapmaz. Derslerini öğrenemeyen öğrenci sıkça derslere girmez. Aile problemleriyle yüzleşmeye hazırlıklı olmayan ebeveyn daha çok evin dışında olmaya nedenler bulmaktadır.

3. Sapkın davranışlar, erken çocukluk çağında ebeveyn sözü dinle-memekten başlayarak, suç anlamlı sapkın davranışlara kadar geniş asosyal davranışlar tabelasını kapsamaktadır. Evlerinden, okullarından kaçan kü-çük yaş çocuklar, yalan söyleyen, hırsızlık yapan, başıboş dolaşan çocuk-lar, eğitimi ihmal edilmiş çocuklar olarak adlandırılırlar.

En hafif vakalardan suç işlemlerine kadar uzayan sapkın davranışlar en çok ergenlik çağında görülür. Bu dönemde sayısı çok psikolojik kay-naşma olur; rüyalar, istekler, ebeveyinler ile temasın kesilmesi, onlarla an-laşmazlıklar, tartışmalar, inat, özgürlük isteği, öz afirmasyon, gibisinden


çok sayıda psikolojik kaynaşma meydana gelir. Ebeveyn otoritesi azalır. Ebeveynler eski moda, gülünçütür, hiçbir şey anlamazlar, onların gelişi-mini engellerler vb. Ebeveyinler, okullardaki öğretmenlerle ve ortamla meydana gelen bu çatışmalı durumlar dolayısıyle, gençler çeşitli sapkın davranış şekilleriyle tepki göstermkete, bazı gençler ise yasalarla da çatış-maktadırlar. Sapkın davranışların en sık rastlanan çeşitleri şunlardır: ka-panmışlık ve çekinme, herhangi bir faaliyet için istek kaybı. Öte yandan aşırı dışadönüklük da belirebilir: kahraman olma, maceralar, erkeklik veya dişiliğin afirmasyonu, aynı fikirde olanlar grubunun kurulması, birlikte hırsızlık yapma veya kavgaya iştirak etme, sokakta saldırgan davranış ve benzeri durumlar belirebilir.

Davranışlardaki bozukluklar iki temel gruba sıralanabilir: nevrotik ve psikotik-asosyal davranışlar. Nevrotik davranışlara pişmanlık duygu-suyla izlenen suçlar girmektedir. Mesela suç işleyen kişi işlemiş olduğu suçu anlamakta ve neticelerin farkındadır. Ancak kişinin süper ego-sun-da bozukluk varsa veya henüz oluşmamışsa, psikopat asosyal davranış tipi söz konusudur. Bu kişilerde hastalık sık sık tekrarlanmaktadır ve onların tedavisi ve topluma ayak uydurması zordur. Bu tip suçluların kendini be-ğenmişlik problemi de vardır, bunun sonucunda işlemiş oldukları suçla-rın sayısı artarken, başkalarının cesaret edemedikleri bir şeyi yaptıkları için gururları da artmaktadır. Onların sadece kurban bulmaları gerekiyor, kriminel aktivitelerini ise her zaman aynı steryotip usulle işlemektedirler. Bunun sayesinde kovuşturma organları tarafından kolaylıkla bulunmak-tadırlar. Sevgisiz ve toplumsallaşma modeli dışında büyüyen bireyler söz-konusudur, bunun sonucunda onların tespit yeteneğinde azalma vardır. Davranış bozuklukları olan çocukların tarihçesi incelendiğinde, vakala-rın hemen de tümünde, okulda başarısız oldukları, özellikle daha yüksek sınıfl ara geçişte başaramadıkları verilerine rastlanmaktadır. Çünkü daha yüksek sınıfl arda öğrencilerden daha çok çalışmaları ve daha çok ders ve öğretmenlere uyma beklentileri vardır. Nevrotik davranış bozukluklaru aşırı sıkı terbiye rejimi veya aşırı derecede hoşgörü ile yetiştirilen çocuk-larda belirmektedir. Her iki vakada da suçluluk duygusunu cezalayan son derece sert süper ego mevcuttur. Bu kişiler aktivitelerden çekilmekte veya suçluluk duygularını azaltacak ceza almaları için kasıtlı olarak suç işle-mektedirler. Kişi kendisini bularak istikrara ulaşmaya başardığı halde, bu savunma mekanizması kaybolabilir.

172 Psİkolojİ

Çocuklarda en sık görülen davranış bozuklukları şunlardır: dersler-den ve evinden kaçma, daha ufak hırsızlıklar vb. Suç ahlakı olan ebeveyin-lerin mevcut oldukları ailelerde, çocuk bunu diğer ebeveyn formları olarak benimsemektedir. Çocuklarda hırsızlık, daha büyük güven ihtiyacından da kışkırtılabilir. Bu vaka özellikle paranın tek sevgi ve güç sembolu olduğu ailelerde görülür. Her günlük kazanç peşinde kendi çocuklarına yeterince zaman ayıramayan ebeveynler, sevgilerini oyuncak veya diğer hediyeler satın almak, çocuğa para vermek ve sevgilerini bu şekilde kanıtlamak için çaba harcıyorlar. Sevgi azaldıkça çocuk daha çok delil aramaktadır ve neti-cede ekonomik güvenlik için duygusal nedenlerden dolayı hırsızlık yapan çocuk olmaktadır. Çocuğun karşısına büyük ve imkânsız istemler koyan reel durumlar, onun okul ve evinden kaçmasına neden olmaya mecbur de-ğildir. Özellikle kendilerine emin olmayan çocukların ebeveyin sevgisini test etme gereğini duymaktadırlar. Ebeveyinler çocuğun okuldan kaçma-sını genel olarak ceza ile karşılamaktadırlar ama bunun neticesi yeni kaçış-lardır. Bu şekilde nevrotik mekanizma oluşmaktadır. Çocuk büyüdükçe, bu mekanizma rasyonelleşmektedir. Okuldan kaçışlar için konsere git-tim, arkadaşımı ziyaret ettim gibisinden özürlü nedenler bulunmaktadır. Çocuklar bu şekilde ebeveyinlerini cezalamakta, onların korku ve pişman-lık duymaları ve onlara olan sevgilerini artırmaları amaçlamaktadırlar.

Davranış bozuklukların çoğu, olumsuz motivasyon kışkırtan akran-lar gurubu, kitlevi iletişim araçlarının sundukları olumsuz eğitici prog-ramlarında da zemin bulmaktadır.

Daha büyük boyutlu hırsızlıklar, fuhuş, alkolizm, uyuşturucu ve di-ğerleri, daha ağırı suç davranışlarıdır. Bu vakaları araştıran ve bu kişilerin davranışlarının düzeltilmesiyle uğraşan özel hizmetler vardır. Aile için-deki armonik ilişkiler, çocuk ve gençlerin kişiliğinin saygılanması, pozitif davranış şekillerinin desteklenmesi, onlarla ilgilenmek için daha çok za-manın ayırılması, çocuklarda davranış bozukluklarının azalmasına katkı sunmaktadır.


PSİKOLOJİK BOZUKLUKLARIN TEDAVİSİ

Günümüzde sayısı çok psikolojik bozukluk başarıyla tedavi edil-mektedir. Nitekim yine de daha etkili tedavi yöntemlerinin bulunması ge-reği duyulmaktadır. Tedavi genelde iki şekilde yapılır: kimyasal ve fiziksel (fizyolojik) araçlar ve psikoloji araçları. Bu ikincisinde tedavi uygulayan sağlık çalışanı, hasta ile temas kurarak, hastanın diğer insanlar karşısında-ki davranışlarını ve realiteyle ilgili anlayışlarında değişiklik yapmaya çaba harcamaktadır. Bu bozuklukların tedavisi için sayısı çok psikolojk işlem vardır: çeşitli psikoanaliz yöntemleri uygulanmaktadır. Bunların sayesin-de hastanın bilinç altı va irade dışına bastırılan içeriklerin bilince taşınma-sı için çaba harcanmaktadır. Zihin süreçlerinin doğru işlemesi amacıyla, zihinsel bozukluklara yapılan psikolojik etkiler binlerce yıl eskidir. Sihir ve dini adetlerde en eski ilkel psikoterapi içeriklere rastlamaktayız. Çağdaş bir tedavi şekli olan organize ve sistemli psikoterapi geçen yüzyılda uygulan-maya başlamıştır. Fransada Şarko ve Barnej, Avusturyada Braer tarafından başlatılmıştır. Daha sonra bu bilim adamlarına katılan Sigmund Freud psi-koanalizi en yüksek aşamasına getirmiştir. Gelişmiş psikoanaliz psikolojik tedavisi daha sonraki gelişimine büyük etkide bulunmuştur. Psikoanaliz en çok kullanılanlardan biri grup psikolojik tedavisidir. Bu tedavi sıra-sında, psikologun yönetmenliği altında çok sayıda hasta aynı anda kendi güçlüklerini ortaya atmakta ve sorunları üzerinde tartışmaktadırlar. Onlar diğerlerinin de benzer problemleri olduğunu öğrenerek ve kendi sorunla-rını ortaya atarak, problemlerinin gerçek yüzünü görebilecek ve diğer in-sanlarla sosyal ilişki kurabileceklerdir. Psikodram, grup psikolojik tedavi şekillerinden biridir. Günümüzde sayısı çok psikolojik tedavi yöntemi uy-gulanmaktadır: biheviyoral (davranış) tedavisi, egzistensiyel (varoluşsal) psikolojik tedavi ve Geştald tedavi.

Her psikolojik tedavi üç temel olguyu kapsar: bilisşel fonksiyonların yeniden yapılanması (tutumlarda, değer sistemleri ve kişiye doğrudan etki eden diğer öğelerde olasıl değişiklikler dahil); duygusal tepkilerde deği-şiklik; motivasyon yapısının değişmesi dahil, davranışların modifikasyonu (değişikliği).

Davranışçı terapisi (Biheviyoral terapi), özel şartlandırma şekille-riyle, nevrotik davranışlar ve diğer bozukluklar ortadan kaldırılabilir.

174 Psİkolojİ

Varoluşsal psikolojik terapi, şahsi kimlik duygusunun eksikliği ve kendi ortamı ile insanların bağlılık noksanlığı, yaşamakta olduğumuz dünyadan yabancılaşma duygusu, çağdaş insanın temel sorunlarından biri olduğu anlayışından yürümektedir. Bireyin mücadele etmeye değer mane-vi ve ahlaki değerler bulabileceği tahmininden yola çıkılmaktadır.

Geştald terapisi, kişi bütünselliği ve davranışlarının ortam ile uyumlaşmasına doğru giden tüm teknikleri uygulamaktadır. Son zaman-larda hastalara yönelik terapi bir hayli yayılmıştır.

PSİKOLOJİK DANIŞMA

Tedavinin terapist ve hasta arasında dolayısız temas aracılığıyla uy-gulanan tüm yöntemlere danışma denilir. Tüm psikoanaliz şekilleri de psikolojik danışma türleridir. Ancak bunları genelde psikoz ve ağır nev-rozların tedavisinde psikologlar uygulamaktadırlar. Psikologlar bu yön-temleri uygularken daha hafif nevrotik problemler, zaman zaman görülen psikolojik güçlükler, değişik sosyal ortamlardaki problemleri (evlilik, aile, okul ve diğer çocuk eğitim şekilleri), çözmeye çaba harcamaktadırlar. Bu arada meydana gelen güçlüklerin nedenlerini bulmaya ve onların nereden kaynaklandığını öğrenmeye çalışarak farklı psikolojik danışma yöntem-leri uygulamaktadırlar. Yapılan tespite dayanarak, belirli problemle ilgili nedenlerde, psikolog hastanın nasıl davranması gerektiği konusunda tav-siyellerde bulunmaktadır. Buna göre, belirli bir güçlüğün gerçek neden-lerinin bulunması, hastanın gerçek engelleri görebilmesi, özgüven duy-gusunu geliştirmesi ve güçlükleri aşma isteğini pekiştirmesi, psikolojik danışmanın özünü oluşturmaktadır.

Soru ve ödevler:1. Ofere göre kendini normallik ölçütlerinde bul. 2. Agravasyon ve simülasyon örnekleriyke karşılaştın mı? Tarif ede-

bilirmisin?3. Nevroz belirme nedenleri hangileridir?4. Verilen sınıfl andırmaya göre, nevroz çeşitlerini say.5. Nevrozlar nerede ve nasıl tedavi edilir?6. Psikopat benzerliğini tarif et.7. Psikozlar neden en ağır ruhsal bozukluklardır?


8. Narkotik araçları say ve hangi fizyolojik değişikliklere neden ol-duklarını say?

9. Hangi kişinin alkolik olduğunu söyleyebilirsin?10. Kendinde veya arkadaşlarında uyumsuz davranış şekilleri var mı?11. Psikolojik bozukluklar nasıl tedavi edilir?

✓ SAĞLIK PRATİĞİNDE YÖNTEMLER VE TEKNİKLER

✓ İLETİŞİM TEMEL PRENSİPLERİ

SAĞLIKTA ÖZEL PSİKODİNAMİK

178 Psİkolojİ

Ne tuhaft ır ki, mutlu olabilmemiz için ne kadar az şey gerekir, daha da tuhaft ır ki bu az şeylerden ne kadar çok yoksunuz.

İvo Andriç

Başka insanların mutlu olmasını sağlayan insan en mutludur.

Diderot

Mutluluğu başkalarıyla paylaşmıyorsak zenginliği de başkaları için üretmiyorsak onların tadını çıkarmaya hakkımız yoktur.

Bernard Show

Tanrıya ulaşmak istiyorsanız insana hizmet ediniz.Svami Vivekanda

Hayat, başkalarına verdiklerimizi iade eder.İvo Andriç

Büyüklük için yaşanan Hayatın kökleri kuvvette değil zayıfl ıktan kaynaklanır.

Erih From

Ben bir insanın her şeyi olduğunu biliyorsan, o zaman ona acı çektirme

Vişnu Sutra

Hayatın sevinç olması gerektiğini rüyamda gördürm. Uyandım ve hayatın çaba olduğunu anladım. Çalıştım ve sevincin çabada olduğunu sezdim.

Tagore


PSİKOLOJİDE YÖNTEM VE TEKNİKLER

YÖNTEM VE TEKNİK KAVRAMI

Yöntem (metot) bir problemi araştırma şeklidir. Teknikler herhangi bir araştırma için gerekli olan bilgileri toplama işlemleridir. Psikoloji diğer bilimler olduğu gibi, sayısı çok yöntem ve teknik kullanmaktadır. Onların yardımıyla psikolojik belirtiler ve onların arasındaki bağlantılar keşfedilip incelenmektedir. Belli bir olayı incelemedeki başarı oranı, seçmiş olacağı-mız yönteme bağlı olabilir. Araştırmacı temel kuralları inceliyorsa, bilimsel değeri daha büyük olan yöntemi seçmelidir. Yöntemin seçilmesi sırasında incelemeye konu olan kişinin yaşı önemli rol oynamaktadır. Büyüklerin psikilojik yaşamını araştırmak için kullanılan yöntem ve tekniklerin ço-cuklar için geçerli olamayacağı beyandır.

Sağlık çalışanları hergünlük çalışmalarında, hastaları daha iyi tanı-mak veya onlara yön göstermek için sayısı çok yöntem ve teknik kullan-maktadırlar.

PSİKOLOJİDE VE HASTALAR İLE MUAMELEDE KULLANILAN TEMEL YÖNTEMLER

1. KENDİ KENDİNİ GÖZLEM (İÇ GÖZLEM) - en eski ve en yay-gın yöntemlerden biridir. Bu yönteme göre insan kendi psikolojik yaşamı, düşünceleri, yaşantıları, tutumları ve duygularını kendisi gözlemlemekte, demektir. İnsan kendi yaşantılarını analiz eder ve kendi psikolojik yaşamı için bilgi oluşturur. Bu bilgiler sayesinde diğer insanlar ile birlikte yaşama-ya adım uydurmaktadır.

Başkalarını anlamak istiyorsan, önce kendini tanı deyimi, iç gözle-min ne kadar önemli olduğunu gözler önüne sermektedir.

Gözlem yöntemi önemlidir ancak, genelde pek güvenli sayılmaz çünkü avantajları da, eksiklikleri de vardır. Avantajlar: sadece bu şekilde başka insanların yaşantılarını anlayabilmekteyiz. Eksiklikler: insanın söy-lediklerinin doğru olup olmadığını kontrol edemeyiz. İnsanın tarif ettiği yaşantılardan ne kadar daha çok zaman geçerse, onlar o kadar daha çok değişir ve solarlar.

180 Psİkolojİ

Her nasılsa iç gözlem, psikoloji ve tıpta uygulanan baş yöntemlerden biridir. Hasta kendi hastalığı konusunda bilgi verdiği zaman, içgözlemi-ni kullanmaktadır ve teşhisin konulmasıyla ilgili değerli bilgiler verebilir: ağrı yaşamak, ağrı yerinin tespiti, çeşitli beden değişiklikleri ve içgözlem belirtileri olan sansasyonlar, aynı öyle içgözlemin fenomenleridir.

Hastane pratiğinde iç gözlem her defasında başka yöntem ve teknik-lerle tamamlanmaktadır.

2. DİĞER İNSANLARI GÖZLEME YÖNTEMLERİİnsanlar her zamandan beri kendi aralarında biri diğerini gözlemle-

mişlerdir. Gözlem nedenleri bazan sempati, bazan işbirliği için hazırlanma bazan geçimsizlik olabilir.

Diğer insanların gözlemlenmesi, onların davranışlarını gözlemle-meyi kapsamaktadır ve bunun üzerinden konkre kişinin psikolojik yaşamı hakkında bazı şeyler öğrenmeye çalışıyoruz.

Diğer insanları gözlemlenin iki yöntemi vardır:a. Tesadüfen gözlemleme - gözlemci gözlemlemeye hazırlanmadığı

ve bunu tesadüfen yaptığı gözlemdir. Örneğin hastanedeki bekleme oda-sında hastaların davranışı, sokakta meydana gelen bir olay, çocuk oyunu vb. gözlemlenebilir. Bu gözlem sırasında insanlarda belli bir tepkiye ne-den olan tüm koşulları görmemekteyiz. Biz olayların sadece bir kısmını görmekteyiz ve daha çok insan için geçerli olacak sonuçlar çıkartamayız. Bunu bir örnekle gösterelim: bir trafik kazasının görgü tanıkları farklı bilgi vermekteler. Farklar, insanlar böyle bir olayı gözlemlemeye hazır olmaması ve herkesin gördüklerine şahsi bir şey eklemesinden kaynaklanmaktadır.

İnsanların ilk bakışta değerlendirilmesi - bu yöntemi pratik ne-denlerden dolayı her gün uygulamaktayız. Tanımadığımız biri muayene-haneye girdiğinde, isteyerek ya da istemeyerek, o insan hakkında bir sonuç çıkartmaktayız. Bu tür değerlendirmenin nesnel olmadığı ayandır.

- Bu değerlendirme her şeyden önce: gözlemleyenin özelliği; onun hayat tecrübesi; zekâsı ve kendi kendini tanıma oranı; gözlemleyen kişinin cinsi, gözlemlenen kişinin özelliklerine bağlıdır. Bazı insanlar için daha kolay sonuç çıkarabiliriz çünkü onların açık bir kitap gibi olduklarını söy-leriz. Diğerleri için çok daha uzun zamana ihtiyacımız vardır. Her insan hakkında sonuç çıkardığımız zaman hata edebiliriz: işlere üstten yanaşı-yorsak, siyah-beyaz değerlendirme uyguluyorsak, insanların ekseriyeti or-talama sınırında bulunduklarını unutuyorsak hata edebiliriz. Bunun yanı


sıra gözlemlediğimiz kişiye bizim zayıfl ık ve isteklerimizi atfediyorsak, hata edebiliriz. Bir sonucu alel acele çıkardığımız yani bir kimse için not verdiğimiz zaman, bu olasıl hataları göz önünde bulundurmalıyız.

b. Kasıtlı (planlı) gözlem - bir nesne, olay veya insanı yakından ta-nımak istiyorsak, kasıtlı gözlem uygularız. İnsanları değerlendirdiğimiz zaman, geçmişte onun kişiliğine etki eden ve insanın bu ya da şu şekilde davranmasına katkıda bulunan etkenleri bilmeliyiz.

İnsanların kasıtlı gözlemlenmesi, sağlık çalışanının en önemli işle-rinden biridir. Örneğin o hastaya yazmış olduğu ilaçların etkisini görme-lidir. Bu arada hastayı gözlemleme planı yapmalıyız. Olayların kayda alın-ması, kasıtlı gözlemlemede temel koşullardan biridir. Bu şekilde özellikle birden çok hastayı gözlemlediğimiz zaman, kayıtların korunması gerek-mektedir.

Hastanın kasıtlı gözlenmesi sağlık çalışanın temel görevlerindendir ve bu arada şunlara dikkat etmelidir:

- Hastanın kendisine olan davranışı nasıldır (üzgün, keyifsiz, huzur-suz, ağır düşüncelerle uğraşıyor vb.);

- Hastanın hastalık karşısındaki tutumu (kaygısız mı yoksa hastalığı küçümsüyor mu, yoksa aşırı kaygılı mı);

- Hastanın teşhis ve terapi işlemleri karşısındaki tutumu (işbirliği yapmıyor, öğütlere kulak asmıyor);

- Hastanın sağlık personeli karşısında tutumu (güvensizlik, samimi-yetsizlik, bağlılık, küçümseme);

- Hastanın aile karşısındaki tutumu - ziyaretçilerin gelişine kadar kaygısız mıdır, ziyaretçileri kabul etmek istemiyor mu yoksa onları sabır-sızlıkla mı bekliyor, kendi başına kalma isteği, diğer hastalara bağımlı ol-mak, sıkça rastlanan ruh halleridir.

- Sayısı çok hasta kendi psikolojik sorunlarını söylemez ya da mev-cut olduklarını gizler. Bu tür ifadeler bizi yanıltmamalıdır ve onları de-vamlı olarak yakın takibe almalıyız. Özellikle çocuklarla çalıştığımız za-man çok dikkatlı olmalıyız.

3. DENEY - sayısı çok bilim tarafından uygulanan, psikoloji ve tıpta ise mümkün olduğu fırsatlarda kullanılan en büyük bilimsel değeri olan yöntemdir.

Doğal koşullarda meydana gelen önceki iki yöntemden farklı olarak, deneylerde olaylar yapay olarak kışkırtılır ve laboratuvarlarda uygulanır.

182 Psİkolojİ

Deney bir yöntem olarak daha çok avantajları vardır: olayı kendi-miz kışkırtırız, gerketiğinde tekrar edebiliriz, şartları kontrol etmekyetiz, zaman kaybı olmaz, hassas ölçüm yapılır, eğer bir kimse elde edilen so-nuçlardan şüpheleniyorsa, deneyi tekrarlayabiliriz. Deneyin eksiklikleri şunlardır: psikoloji ve tıpta sınırlı olarak uygulanması (insan sağlığına zarar verebilecekse uygulanamaz, bundan dolayı insanların yerine fareler, antropoid maymunlar ve diğer memeliler kullanılır). İnsan kendisiyle bir şeyler yapıldığını bildiği için davranışlarını değiştirebilir.

Deneylerle psikolojik belirtiler hassasiyetle tartılıp belirlenir, neden-lerle ilgili analizler yapılır, ilaçların organizmalara etkisi incelenir (gönül-lülerde) vb.

KİŞİLİK İNCELEME TEKNİKLERİ

1. MÜLAKAT - belli bir amaçla yapılan ve uzmansal olarak planla-nan sistemli bir konuşmadır. Hastayla yapılan her konuşma mülakat de-ğildir.

Bilgilerin elde edilmesi, tahminlerin doğrulanması veya belli bilgi-lerin bildirilmesi mülakatın asıl amacını oluşturabilir. Sağlık pratiğinde hasta ile yapılan konuşma hastanın tarihçesi hakkında bilgi edinmek, has-tayı ameliyata hazırlamak, hastaneden ayrılmazdan önce danışma yapmak veya hastalıkla alakalı kötü bir haber bildirmemiz gerektiğinde uygulanır. Hastanın kişiliğini tanımak, müdahale hazırlığı gerektiği gibi yapılmadığı zaman da hastayla görüşme yapılır.

Mülakatın yapılması için eğitim isteyen bir yetenektir. Kendisiyle gö-rüştüğümüz kişinin oldukça daha iyi ve başarılı işbirliği için hazırlanması, görüşmenin esas amacını oluşturur. Görüşme kendiliğinden başlamalı ve hastanın yaşı, cinsiyeti, eğitimi ve diğer özelliklerine adapte edilmelidir. Yapılma şekline göre görüşmeler: Dolayısız (sorular önceden hazırlan-mıştır) ve dolaylı (konuşmanın devam ettirilmesi için bazı sorulardan kaçınılır ve hastanın son sözleri tekrarlanır). Bunu daha iyi açıklayabilme-miz için bir örnek verelim: Görüşmenin başlangıcında hasta korkuyorum dediyse, dolayısız konuşmada neyden korkuyorsunuz sormalıyız, dolaylı konuşmada ise korktuğunuzu söylediniz şeklinde yanaşacağız.


Konuşma yapılırken her konuşmacının bilmesi ve onları saygılaması gereken bazı kurallar vardır:

- Hastanın daha çok konuşması teşvik edilmeli, konuşmacı ise daha pasif olmalı;

- Onu dinlemeye öğrenmeli ve konuştukları karşısında ilgi göster-meli;

- Hastanın güvenini kazanmak gerekir;- Konuşma kendiliğinden, zorlamadan gelişmeli;- Cevapların verilmesi telkin edilmemeli;- Hastanın söyledikleri eleştirilmemeli ve ahlaki açıdan değerlendi-

rilmemeli;- Sonuçta hastanın sempatik ya da antipatik özellikleri kayda alın-

mamalı;- Mümküm ise, konuşma başlamazdan önce hasta hakkında bilgi

toplamamız gerekiyor- Konuşma sırasında hastanın bütünsel davranışlarının gözlenmesi

tavsiye edilmektedir.Görüşme sonunda hastaya herhangi bir tavsiyede bulunup bulun-

mayacağımız karar verilmelidir, çünkü genelde her konuşmanın sonunda böyle bir beklenti vardır.

Konuşmayı yapanın sonunda ufak bir “hile” yapması yani tavsiye vermekten kaçınarak, hastayı kendibaşına karar vermesi bakımında yön-lendirmesi tavsiye edilir. Kararın kendibaşına verilmesi iki tarafl ı psikolo-jik önem taşır: birincisi, başkasının tavsiyelerini zor kabul ederiz, ikincisi, hasta kendi verdiği kararıyla kendi güveni ve özgüvenini sağlamlaştırmak-ta yani hasta konuşma esnasında olgunlaşıp değişmektedir.

2. PSİKOLOJİ TESTLERİ - Son yıllarda psikoloji testleri çok popü-ler ve kullanılır oldu. Belli kurallara göre hazırlanan, daha önce denetlenen standart sorulardan oluşmuştur. Hasta bu testi belli bir süre içinde doldur-malı. Testler sözlü ödevler ya da manipülatif ödevler (bir bütün oluştur-mak, çizmek) şeklinde olabilirler.

Uzman tarafından yapılan her testin birkaç özelliği vardır: geçerli-lik - araştırılan şeyi tartabilmeli; nesnellik - sonuçların değerlendirilmesi sadece tartılan olay ya da nesneye bağlı olmalı; tutarlılık - yeniden ve aynı

184 Psİkolojİ

koşullar altında kullanıldığında aynı sonuçları vermeli; duyarlılık - özne-ler arasında en ufak farkları bile tartabilmeli.

Testler aşağıdaki gibi olabilir:- Değerlendirme testleri - pedagoji pratiğinde kullanılan ve sözlü

testlere kıyasen daha nesnel sayılan testlerdir;- Yetenek testleri - değişik olabilirler, mesela:senzomotor yetenekler

testi (görme keskinliği, parmakların yeteneği, hareketlerin koordinasyonu vb.). Burada zihinsel yeteneklerin tartılmasına ait testler de yer almaktadır.

- Kişilik testleri - kişinin bazı özelliklerin (karakter, mizaç, tutum-lar, ilgiler) ölçümü yapılır. Kişilik testleri psikiyatride, ruh hastalıklarının teşhisi ve tanımında yardımcı araç olarak kullanılır.

3. PROJEKTİF TEKNİKLERİ - psikopatolojide yardımcı teşhis araçları olarak kullanılır. Özneye pek ayan olmayan, tamamlanmamış, bünyeleşmemiş, tamamlanması, oluşturulması gereken malzeme veri-lir ve bu arada özne kendi kişiliğinin projesini ifade edecektir. Projektif tekniklerle hastanın istekleri, endişeleri, iç huzursuzlukları, korkuları, saldırganlığı, asosyal davranışları, yakınları karşısındaki tutumları ve ona

yük olan diğer düşünceleri keşfedilmektedir. Bu tek-niklerle marazi etkisi olabi-lecek bastırılmış yaşantılar da keşfedilebilir. En sık kul-lanılan projektif teknikler şunlardır: Rorşah noktala-rı, TAT test (konusal idrak testleri), tamamlanmayan cümleler, çağrışmalar, oyun ve oyuncaklar çocuk resim-leri vb.

Oyun ve oyuncak testi çocuk psikolojisinde

Res. 24 Rorşah noktaları


yardımcı teşhis tedavi aracı olarak kullanılan iyi bir projektif tekniğidir (özellikle nevrotik bozukluklarda uygulanır)

Projektif teknikler nesnel işlemler olmadığını göz önüne alarak, on-ların uygulanması için tekniklerin iyi bilinmesi ve uygulayıcının iyi klinik tecrübesine sahip olması gerekmektedir.

HASTAYI ÖĞRETME TEKNİKLERİ

Hastayı sağlık açısından eğitmek, tedavi süreci esnasında işbirliği yapmasını sağlamak ve onun öz sorumluluğunu daha yüksek seviyeye kal-dırmak, sağlık çalışanlarının ödevlerinden biridir. Bu arada şu yöntemler başvurur:

1. BİREYSEL EĞİTİM - beslenme, dinlenme, ilaç kullanma tav-siyelerinden oluşan öğütlerin verilmesinden oluşur. Bu arada sağlık çalı-şanı, anlaşılabilmesini istiyorsa kendi sözlüğünü hastanın anlayabileceği seviyeye denk getirmeli. Öğüt vermekte aşırıya gitmemeli, sadece önemli olan ve hastanın bildiği şeyler söylenmelidir. Bu eğitim çerçevesinde has-taya durumları görsel araçlarla (resimler veya pratik) gösterme yöntemi uygulanır. Diabet melitus hastası kendisine insulin iğnesi nasıl yapabilir konusunda ders vermemiz, bu eğitimde uygulanan yöntemlerden biridir. Bu arada önce kendimiz örnek veririz, ondan sonra hasta bizim yanımızda uygulama yapar ve gerekli olduğunda olasıl hataların ortadan kaldırılması için bütün işlem tekrarlanır.

2. GRUP HALİNDE ÇALIŞMA - hastaların düşüncelerine ve tu-tumlarına etkide bulunmak istediğimizde, sağlık örgütlerinde sıkça uygu-lanan bir yöntemdir. Grup halinde çalışma sırasında daha çok fikir üretil-mekte, hatalı fikir ve tutumlar daha kolay görülüp reddedilir, yeni çözüm-lerin bulunması teşvik edilir.

Başarılı grup çalışması için birkaç koşul gereklidir: seansa katı-lanların tümü (hastalar, personel, aile fertleri) gurup halinde çalışmanın hedefini bilmeli, katılanların kendi düşüncelerini ortaya atabilecekleri tar-tışmalar mevcut olmalı, başkalarını dikkatle dinlemeli, farklı düşünceler örtbas edilmemeli, eleştiri yapılmalı, ama kişilik küçümsenmemeli, tartış-ma havası rahat olmalı.

Grup halinde çalışma, bağımlılık hastalıklarının tedavisinde olduk-ça faydalı neticeler vermiştir.

186 Psİkolojİ

3. ÖNERİ - başkasının düşüncesine etki etmek, eleştiri yapmadan başkasının düşüncelerini üstlenmek anlamındadır. Eleştiri yapmadan, de-lil ve kendi düşüncesi olmadan telkini kabul ediyor demektir.

Hastalar sağlık tarafından verilen telkinlere yatkındır. Bu olay do-layısız olabilir, mesela sağlık çalışanı hastayı cesaretlendirmek amacıyla onun sağlık durumunu övdüğü zaman. Bu telkin, sağlık durumunda reel iyileşme olmadığına karşın hastaya pozitif etki etmekte ve çok geçmeden kendisini gerçekten daha iyi hissedecektir.

Dolaylı telkin öyle denilen “plassebo efekti” ile en iyi gösterilir. Baş ağrısı olan hastalara şekil, paketleme ve tadı bakımında ağrı kesiciye ben-zeyen, aslında hiçbir ilaç içermeyen haplar verilir. Bir süre sonra, hastala-rın üçte ikisinde başarılı olmuştur!

Soru ve ödevler:1. İç gözlem neden sağlam bir yöntem değildir?2. Deneyin avantajları ve eksiklikleri hangileridir?3. Arkadaşlarını gözlemle! Gözleme dayanarak onların duygularını

öğrenebilirmisin?4. Pratik derslerde hastaları gözlemle.5. Oturtulmuş kurallara göre, hastayla konuşma yap.

HASTANIN KİŞİLİĞİNDE PSİKODİNAMİK ÖZELLİKLER

GİRİŞ

Hastalık insanın başına gelen korkunç bir şeydir ve onu her günlük yaşam raylarının dışına çıkarmaktadır. Hastalıkla yüzleşmek ıstırap çek-mek demektir, insan, onun EGO-su kimlik difuzyonu veya negatif kimlik ile ıstıraba maruzdur.

Kimlik difuzyonu - isteksizlik, apati, herhangi bir şey karşısında il-gisizlik, o zamana kadar ki tüm ideal ve planların yıkılması ile dile gelmek-tedir. Hasta reel olmayan düşüncelere yatkındır, kendi hayatına kıymaya düşünür, hiç kimseye inanmaz, gelecekle ilgili ümitleri yoktur.

Negatif kimlik - karşı koyma ile dile gelmektedir, hasta ona yardım-cı olmak isteyen sağlık çalışanları ve yakınlarının tavsiyelerine aykırı dav-


ranmaktadır. Kendisine kapanır, kendisine ve başkalarına emin değildir, suç ve daha düşük değer duygusuna kapılmaktadır.

Hastalığın devamında, hastanın davranışlarında savunma mekaniz-maları ağır basmaktadır. Hastalığın getirdiği tüm hoş olmayan durumları bastırmaya, reddetmeye veya rasyonelleştirmeye çalışır. Hastalığın nesnel olan belirtiler yanı sıra yeni belirtiler icat eder, duygusal güçlüklerini so-matik (bedensel) plana taşıyarak, konverziyon yapar. Davranışlarında ge-riler, çaresiz çocuk seviyesine gelir, buysa tedavinin uzamasına neden olur. Hasta ve sağlık çalışanı hastalığa karşı ortakça davrandıkları zaman, tedavi başarılı olur.

HASTAYA YANAŞMA ESASI

Daha önce belirtilen özelliklerin bilinmesi, hasta için karakteristik olan diğer özelliklerin öğrenilmesi, başarılı bir tedavi sürecinin başlatıl-ması bakımında temel ön koşullardan biridir. Hastanın kimliği ve hastalık süresince içinde olup bitenlerin tümünü öğrenmediğimiz halde, uzman olarak büyük bir hata işlemekteyiz ve bu hata tedaviyi kısmen başarılı veya başarısız kılacaktır.

Hasta bir organın ardında insanın durduğunu hiçbir zaman unut-mamalıyız. Bu halde sadece organ değil, hastanın kimliği de hastadır.

Kimlik psikodinamiğinin tanınması özellikle kronik hastalar ile ça-lışmamızda önemlidir. Uzun süren hastalık insanın kimliğini değiştirir, buysa tedaviyi zorlaştırır. Sağlık çalışanları hastanın EGOsundaki pozitif fonksiyonları (tedaviye aktif katılım, rahatlatma vb.) ve pozitif özellikleri (güven, emniyet, girişim vb.) teşvik etmelidir. Örneğin, hastaneden ba-ğımsız hayat için yeteneksiz olan birini taburcu ediyorsak, akciğer veremi-nin tedavisi ne kadar eder?

Tıp personelinin çalışmasıyla alakalı sayısı çok uyarı hastalardaki psikodinamiğin tanınmasına bağlıdır (her hasta için genel ve özeldir). Bu özelliklerin bilinmemesi, tedavi edilen organa (kalp, böbrek, karaciğer) büyük yardım etmek ama hastaya ufak yardım demektir. Tıptaki insancıl-lık, sadece hastalanmış organ değil, hastanın ta kendisinin ilgi merkezin-de bulunması demektir. Mesela Nikola Petrovskinin Nefretitis olmasına, yani bu kişinin bu hastalığa dönüşmesine izin veremeyiz. Bu en insan-cıl mesleğin insancıllık dışında kalması demektir. Sonunda o eski ve çok önemli kural: rol oyununu oynayın, devamlı olarak ben onun yerinde ol-

188 Psİkolojİ

saydım, ne yapmam gerekirdi, bana ne yardım edebilir sorusunu sormaya devam ediniz.

SAĞLIK ÇALIŞANI KİMLİĞİNİN PSİKODİNAMİK ÖZELLİKLERİ

Hastaların psikodinamiği yanı sıra, kendi kimliğimizin psikodina-miğini de tanımalıyız. Sağlık çalışanı hastaya gerekli olan en önemli “ilaç” olduğu düşünülmektedir. Tedavi sürecinde “kendini vermek” gerçi bir hü-nerdir, buysa kendimizi ve kendi kimliğimizi ne kadar tanıyoruz, sorusu-na bağlıdır. Maalesef sayısı çok sağlık çalışanı mesleklerinde “kendilerini vermekten” kaçınarak, tablet, iğne, hararet ölçerlerin sessiz transferleri ko-numuna geliyorlar...

Psikolog Ericksona göre, pratik neticelerden elde edilmiş kimlik te-orisine dayanarak, üç tip sağlık çalışanı mevcuttur:

1. EGO KİMLİĞİ OLUMLU (POZİTİF) GELİŞMİŞ SAĞLIK ÇALIŞANLARI

Onların dört özelliği vardır:a. Güven: kendilerine, meslek arkadaşlarına ve hastalara güvenleri

vardır. Hastaya inanmakla onun güvenini kazanır ve kendi tedavisinde ak-tif olması için hastayı aktif duruma getirir.

b. Güven ve özerklik: güvenli olmayan, bağımsız olmayan ve baş-kalarına bağımlı halde olan, hastanın güvensizliği ile mücadele edemeyen sağlık çalışanı. Güvenlik ve özerklik onun uzmanlığı ve uzmansal eğiti-mine bağlıdır (Mesela hastaysanız ve elleri titreyen bir hemşire size iğna yapmak istiyorsa, kendinizi ne kadar güvenli hissedeceksiniz?);

c. Girişim: kendisinde yaratıcılık, doğallık ve aktivite içeren, has-tanın pasifl iğine karşı koyacak girişim kastedilmektedir. Bu özellikler ol-maksızın, sağlık örgütlerinde takım(tim) işi de olamaz. Girişim ve yara-tıcılık kendi iş görevleri çerçevesinde aktivitelerin üstlenilmesi demektir. Daha yüksek seviye profilinden aktivitelerin üstlenilmesi hata olabilir ve hastada kargaşa yaratabilir (mesela bir tıp laboratuvarcısı biyo-kimya ana-lizi yapar ve onun doğruluğu için sorumludur, ancak elde edilen sonuca dayanarak, hastalığa tanı koyamaz);

d. Ortak faaliyet anlamı: diğer sağlık çalışanları ve hastalarla bir-likte çalışır. Günümüzde sağlık örgütlerinde takım halinde çalışılır. Takım


çalışması olmadan, başarılı tedavi de olamaz. Bu kendi kimliğini, iş arka-daşlarını ve hastaları saygılamak, baş ve en önemli kişi konumuna gelme temayülleri olmamak demektir.

Takımda herkesin kendi yeri vardır ve herkes önemlidir. Bu tip kuş-kusuz en çok aranan ve en başarılı çalışma tipidir. Bu sağlık çalışanları kendi mesleklerinde memnunluk bulmaktadırlar, hastaya gururla hizmet ederler ve insana karşı sevgi özelliğine sahiplerdir.

2. OLUMSUZ (NEGATİF) EGO KİMLİĞİ OLAN SAĞLIK ÇALIŞANLARI - kendi mesleklerini hiçbir zaman onaylamayan sağlık çalışanlarıdır. Onların temel özellikleri şunlardır:

a. Yaptıkları işten memnuniyetsizlik duyarlar, başlangıçta öyle ol-mayabilirler ama zamanla memnuniyetsizlik gelişmiştir, yaptıkları iş dola-yısıyla sürekli olarak kaderlerini şikayet ederler;

b. İsyan - etraft a olup bitenler karşısında sıkça isyan ederler, onlara her şey mani olur, tartışmaya yatkındırlar;

c. Mesleğin onaylanmaması - yapılması gereken her şeyin karşısın-da direniş ve bilinçaltı iç mücadele (hastalların ihtiyaçları karşısında sinir-lenen ve girişimci olmayan) sağlık çalışanları.

Bu davranışların tedavi sürecine ne kadar zarar verdiğini ve sağlık çalışanı-hasta ilişkisine ne kadar olumsuz etkide bulunduğunu söylemek gerekmez.

3. EGO KİMLİĞİ GELİŞMEMİŞ SAĞLIK ÇALIŞANI - bunlar ça-lıştıklar branşta kendilerini bulmakta tamamen başarısız olmuşlar. Onların özellikleri şöyledir: uslu, sakin, kendine kapanmış, kimseye güvenmeyen, kimseye açılmayan kişilerdir. Çalışılanlar karşısında ilgi göstermezler, has-talarla sadece verecekleri ilaç, hararet ölçer üzerinden temas kurar, hiç ko-nuşmaz, işlerken söz harcanmaktan korkar. Bu sağlık çalışanları hakkında hasta yatağının yanında olduklarını ancak hiçbir zaman hastanın yanında ve hastadan yana olmadıkları denilir. Onlar empati geliştirmez, duygusuz çalışırlar, onlar için pratik olarak hasta mevcut değildir. Hastalar onların yanında kendilerini güvensiz ve korumasız hissederler ve neticede bu dav-ranış tedavi sürecine zarar vermektedir.

Sağlık çalışanlarının çoğu Eriksonun bu tabelası için fazla düşün-mezler ve hangi grupa üye oldukları konusunda haberdar değillerdir. Hastalarla biraz daha ilgilenirlerse, kendilerini bulabilecek ve kendileri hakkında daha çok bilgisi olacak.

190 Psİkolojİ

SAĞLIK ÇALIŞANI - HASTA İLİŞKİLERİNDE PSİKODİNAMİK ÖZELLİKLER

Sağlık çalışanı-hasta ilişkisindeki temas psikodinamiği ve meslek karşısındaki tutum hakkında önceki başlıklarda daha çok söz ettik. Bu bölümde pratikte üzerinde pek az düşünülen birkaç negatif mekanizma-ya dikkat çekeceğiz.

1. TRANSFER VE KARŞITRANSFER - Bu mekanizma S. Freud tarafından tarif edilmiştir. Psikoterapide sağlık çalışanı-hasta ilişkilerini kapsayan incelemeleri söz konusudur. Bu ilişkinin sadece psikiyatride değil, insanlar arasındaki ilişkilerde umumi olarak kabul edilen bir fe-nomen mevcut olduğu ispatlanmıştır.

Hasta geçmişte önemli bir şahıs (mesela annesi) karşısında bastı-rılan duygu ve yaşantılarını şimdiki ilişkilerinde olan bazı önemli kişi-ye (sağlık çalışanı) transfer etmektedir. Transfer, birinin yetişkin ego-su diğerinin yetişkin egosuna hitap eder, buysa çocuk egosuyla cevap verir demektir. Örneğin: hemşire hasta kadına hitap eder: “Odanızdaki bu düzensizlik tahammül edilemez, özel eşyalarınızı düzene koymanızı rica ederim”. Hasta transferli çocuk egosuyla tepki gösterir ve “Siz beni sürekli olarak azarlıyorsunuz, aynı anamın yaptığı gibi” cevabını verir. Sağlık çalışanı hastadaki transferi tanımalıdır ve karşıtransfer ile cevap vermemelidir. Ancak o da içinde bastırlmış duygusal içerikler ve çatış-maları olan bir kişiyse, karşı transfer olayına tanık olacağız - yetişkin ego yerine ebeveyn egosu kullanılır. Yukarıda verilen örnekle alaka-lı olarak, “hadi ben yardımcı olurum, birlikte düzene sokalım” cevabı annenin çocukla olan ilişkisine benzemektedir. Bunu başka bir örnekle de açıklayabiliriz: Hasta hemşireye hitaben; “Hemşire bir bardak su rica ederim” der. Hemşire kızgınlıkla “sürekli olarak ufak bir çocuk gibi bir şeyler istiyorsun” cevabını verir. Bu örnekte hastanın yetişkin egosu, sağlık çalışanın yetişkin egosuna hitap eder, buysa ebeveyn egosuyla cevap verir. Durum real değildir, çünkü ne hasta çocuktur ne de sağlık çalışanı ebeveyndir, ama bu konuda bilinçli değillerdir. Tanınması güç olan transfer-karşı transfer ilişkisi, her ikisinde geçmişte bastırılan ve halledilmeyen çatışmalardan kaynaklanır ve bununla tedavi sürecinin frenlenmesine sebebiyet verilebilir. Hasta geriler, pasif olur ve sağlık ça-lışanına bağımlı olur.


2. ZAYIF, HASTA VE ÇARESİZ ROLÜNUN BİLİNÇSİZ OYNANMASI - İnsanlar arasındaki ortak - partnörlük ilişkilerinde ortaklardan birinin diğerine haketmediği bir rol yüklemesi durumuy-la sıkça karşılaşmaktayız. Mesela genç koca eşinin annesi gibi yemek pişirmesini istediğini veya genç kadın eşinden babası gibi korumasını aradığını sıkça işitmekteyiz. Real olmayan rollerin yüklenmesi bu diğe-rine psiko-sosyal savunma mekanizması olarak işine gelmektedir. Diğer sözlerle şahsi iç ve dış çatışma ve problemlerin halledilmesi yönünde ortağın-partnörün yardımcı araç olarak suistimal edilmesi söz konu-sudur. Sağlık çalışanı hastaya halsiz, çaresiz ve hasta olduğu rolünü bilinçiz olarak yüklemekte ve bu şekilde kendi zayıfl ığını başarıyla bastırıp inkar etmekte ve kendisini daha güçlü ve kuvvetli hissetmek-tedir. Sağlık çalışanında mevcut olan oysa gözle görünmeyen bu tutum, hastanın iyileşme yönündeki etkin eğilimlerini doğrudan frenlemekte ve onun gerilemesine neden olmaktadır. O, bu mekanizmayı bilinçsiz olarak uygulamakta, yanında çaresiz ve kendisine bağlı bir hasta var ol-duğu zaman kendisini faydalı ve faal hissetmektedir. Bu tür davranışlar-la tedavi süreci bilinçsiz olarak uzatılmakta ve sağlık çalışanı pozisyonu nürotik açıdan suistimal edilmektedir.

3. MİSTİFİKASYON - bu kavram mistik (açıklanamayan, tuhaf gerçek olmayan) kelimesinden kaynaklanır. Sağlık çalışanı-hasta iliş-kisinde ayan olmayan bir şeyin gösterilmesi, ihtilafl i olabilecek bazı olayın örtbas edilmesi demektir. İhtilaf, çatışma ve ek açıklamaların önlenmesi esas amaçtır. Bunun sonucu şaşkınlık ve gerçekten meydana gelenlerin tanınmamasıdır. Mistifikasyon, bir kimsenin bir şeyi ger-çekten hissedip yaşadığını göz önüne almadan, ona yaşamışlık duy-gusunu yüklemek demektir. Hastalar mistifikasyon için çok elverişlidir. Konuşma ve çatışmalardan kaçınmak amacıyla, sağlık çalışanları onlara sıklıkla yaşamadıkları duygu ve yaşantıları yüklemektedirler. Bu şekilde sağlık çalışanı kendisinin sahte huzurunu korumakta, hastayla ve onun hastalığı ile yüzleşmekten kaçmaktadır. Bütün olayları sahte iyimserlikle ve bulanık gösterir, buysa hastada şaşkınlık yaratır onu tedirgin ve pasif kılar. Örneğin hastanın midesinde ağrılar vardır, hemşireye söyler, hem-şire ise “geçecek” veya “öyle olması lazım” cevabını verir, buysa gerçek-lere uygun değildir. İki bile cevap hastaya hiçbir şey açıklamaz. Bu tür

192 Psİkolojİ

davranış hastaya zarar verir ve şaşkınlık içinde yanlız kalır. Sağlık çalı-şanları genelde kendi rahatlıklarını bozmamak ve kendi pozisyonlarını korumak için sıklıkla bilinçsizce mistifikasyon yapmaktadırlar.

SAĞLIK ÇALIŞANLARI ARASINDAKİ İNTERPERSONEL İLİŞKİLERDE PSİKODİNAMİK

Sağlık çalışanları arasında iyi ilişkiler ve iletişim başarılı takım ça-lışmaları açısından önemli bir ön koşulu temsil etmektedir.

Bu ilişkiler dahilinde önemli olan prensipler şunlardır:1. KARŞILIKLILIK, kendi içinde şunları içerir:-Diyalog - özne-nesne ilişkisinde karşılıklı, iki yönlü aktivite, or-

tak çalışmalara ait olan her konuda açıklamaların aranması ve alınma imkânı;

-Karşılkılı tanınma ve saygınlık - kendini diğerine hem özne hem nesne olarak sunmak yani her bireyin takım ferdi olarak karşılıklı saygılanması;

-Personel arası ilişkilerde çatışmaya izin vermek ve onun sti-mülasyonu - insanlar arası ilişkilerin kaçınılmazlığı olarak düçünce mücadelesi, farklılık ve uyuşmazlık. Sağlık sektöründe karşılıklığın en büyük engeli, bazı profillerin özerk gelişimini frenleyen bireylerin kendi pozisyonlarına olan hiyerarşik sabitliğinden kaynaklanmaktadır (hem-şire ya da bir laboratuvar çalışanı doktora tedavi sırasında yardım eden obje pozisyonunda sabit kalamaz, tedavi sürecinde aktif özne olma hak-kına sahiptir. Sadece bu şekilde takımın eşit haklı üyesi olacaktır.

2. FEEDBACK (GERİBİLDİRİM) BİLGİLER - dolayısız ve söz-lü geri bildirim bilgileri üzerinden, davranışlarımızın başkalarına nasıl etki ettiğini öğrenebiliriz. Bununla insanlar arası ilişkilerde açıklık iklimi yaradılmakta ve insanlar arasında güven teşvik edilmektedir. Buna göre iş arkadaşımıza işle ilgili söyleyeceklerimizi onun önünde söylemeliyiz. Arkasından söylenen her şey personel arası ilişkilere destrüktif etkide bulunan ve sağlık çalışanlarının hastalar ile ilişkisine olumsuz yansıyan “dedikodulardır”. Üç hemşire örneği: teknisyen A terapi hazırlayarak hastallara ilaç dağıtmaya gitmiş, ardından masada atıklar kalmış, tek-nisyen hemşire B buna kızıyor ve teknisyen hemşire Cye sertlikle şunu


söylüyor: “Onun çöplerini ne zamana kadar toplayacağım”. Bir kimsenin ardından söylenen bu tür sözler insanlararası ilişkileri soğutur ve ge-çimsizlik yaratır. Teknisyen hemşirenin bu sözleri teknisyen hemşireye söylemesi doğrudur. Anlaşılan bu uyarılar sadece iş süreci ile bağlantısı olan meseleler için yapılmalıdır. İş yerimizde meslektaşlarımızın özel hayatından söz etmeye hakkımız yoktur. Aynı zamanda bizim çalışma-mızla alakalı düzenli olmayan şeyleri bize de söylemeleri için hazırlıklı olmalıyız, çünkü hiç kimse mükemmel değildir.

3. İŞ YERİNDE ÇATIŞMANIN MEVCUT OLMASINA İZİN VERMEK VE ONLARI YAPICI HAVA İÇİNDE HALLETMEK

Çatışma durumları insanların her günlük yaşamında sıkça rast-lanan bir belirtidir. Onlar çözülmesi gereken karşıt düşünceler demek-tir. Bir birey çatışmalı durumu nasıl karşılayacak, onun yaşamı boyunca edindiği inanışları ve tutumlarına (çocukluğunda aldığı mesajlar, ebe-veynlerin davranışı, medya araçı üzerinden takdim edilen tutumlar, onun şahsi tecrübeleri) bağlıdır.

Çatışmalara tepki olan davranışlar üç temel kategoriye ayrılabilir:- Kaçınma (çatışmayı olmamış gibi yoksaymak);- Karşı koymak (ortağı suçlamak ve devamlı tartışmak)- İletişim.Kaçınmak ve karşı koymak çatışmanın gerçekten halledilmesini

sağlamaz, bundan dolayı sadece iletişime önem vereceğiz.İletişim (komunikasyon) kaçınmaktan farklıdır, çünkü çatışma

durumlarını kötü bir şey olarak değil, insanlararası ilişkilerin ayrılmaz bir parçası olarak ele almaktadır. Karşı koymaktan da farklıdır çünkü kimin haklı kimin haksız olduğunu ispatlayacak yerde, çatışan tarafl arı tatmin edecek çözüm bulunmaktadır.

İletişim iki tarafın karşılıklı anlayış ile katılımı demektir. Her taraf önce karşı tarafı anlamaya, ondan sonra kendisini de anlatmaya çaba harcar. Etkili iletişimin gerçekleşmesini istiyorsak, tarafl arın aktif ola-rak dinlemelerini sağlamak gerekir. Buna göre karşı tarafı entelektüel ve duygusal açıdan anlayabilir ama onunla hemfikir olması şart değildir.

İletişim ne demek:- Kendi duygu, gereksinim e isteklerini doğrudan doğruya ifade

etmek;

194 Psİkolojİ

- Normal olarak muhattabın gözlerine bakmak;- Bedeni pozisyonu düzgün ve uygun olmalı;- Kendi düşünce ve duygularını açıklamak için hazırlıklı olmak;- Aktif şekilde dinlemek;- Girişimcilik ve ayan düşünce bildirmek;- Konuşmaya hünerlice ve anlayışla girilir, atak yapılmaz. Bu şekilde yanaşılan çatışmalar yapıcı olur, tarafl ar çözümün bu-

lunması için kendileri sorumlu oldukları konusunda bilinçlidirler. Bu arada yenilenler ve yenenler olmaz. İnsanlar arasında çatışmaların za-manında halledilmesi, insanlar arası ilişkileri etkilemektedir.

4. TAMAMLAYICILIK - bu mekanizma iki ortağın kendi çalış-malarında biri diğerini tamamladıkları anlamındadır. Her günlük ya-şamda anne-çocuk, öğretmen-öğrenci, sağlık çalışanı-hasta hattında tamamlayıcılık ilişkileri mevcuttur. Personel arasında mevcut sağlıklı ilişkilerde tamamlayıcılık seyir eder ve bireyin hiyerarşik pozisyonuna sabitleşmiş değildir (mesela, şef hastayı iğnenin nasıl yapıldığını öğretir, laburatuvar çalışanı sidiğin ev koşullarında nasıl kontrol edildiğini gös-terir vb.) Tamamlayıcılık sabitleşmiş ise, profillerin eşit gelişimi önlen-miştir, birilerinin diğerleri karşısında üstünlüğü sabittir. Bununla takım çalışması zorlanmaktadır ve sağlıksız bir rekabet havası pekiştirilmek-tedir.

SAĞLIK ALANINDA TAKIM ÇALIŞMASINDAKİ PSİKODİNAMİK

Tıpta büyük, üniversel ve herşeyi becerek bireylerin zamanı ma-ziye karıştı. Günümüz tıp biliminde, hastaya ortak, takım yanaşımı ol-maksızın düşünülemez. Takım dediğimiz zaman, hastanın tedavi edil-diği bölümde çalışan grup kastedilmektedir. Teşhisin konulması veya tedavide sıkça diğer takımlarla da danışmalar yapılmaktadır.

Sağlık kuruluşları her günlük çalışmalarında üç tip takımdan söz edilebilir:


1. SET TAKIMI - Bu takım üyelerini, ortak mekân hariç, hiçbir şey bağ-lamaz. Takımın her üyesi kendi işini en önemli sayar, herkes dominant olmak is-ter, ondan dolayı hiç kimse başarılı olamaz. Bu takım-da bilgi iletişimi eksiktir, herkes kendisi için çalışır, hiç kimse diğerine yardım etmez, biri diğerini saygıla-maz (Res. 25).

Böyle bir takımda orta tıp kadrolarının pozis-yonu çok hassastır. Bu pro-fillere ısrarla çizilen sınırlamalar konulur ve onların daha bağımsız dav-ranış girişimlerinin tümü doktorun pozisyonunu tehlikeye atmak olarak karşılanır. Böyle bir şey genelde olmadığı için bu kadrolar kendilerine çekilir, aktif işbiriğini kestirir, emirleri pasif şekilde gerçekleştirir, yaratı-cılığın dışında kalırlar. Bu bölümlerde yatan hastalar kendilerini asla iyi hissetmezler, çünkü bu tip çalışmaların neticesi kaos ve düzensizliktir.

2. MASA TAKIMI - bu takımda birey (genelde şef) tüm çalışanlara kendi-sini kabul ettirmeye başarır. O otorite olarak takımla hü-küm sürer, herkes onu din-lemeye mecburdur, onunla aynı fiikirde olmayanlar takımdan ayrılmaya mec-bur olurlar. Orijinallik ve yaratıcılık sadece şefe aittir, tüm diğerleri onun istek ve emirlerinin pasif icraatçıla-rıdır. Böyle bir takımda ça-lışanlar memnun değiller-

Res. No. 25 Set takımı şeması

Res. No. 26 Masa takımı şeması

196 Psİkolojİ

dir, gerginlik vardır ve bu memnuniyetsizliği hastalara da ulaştırırlar. Bu gerginlik ve memnuniyetsizlik sonucu olarak çalışanlar arasında agresif davranışlar da gözlenmektedir. Bu tip bölümlerde gözde huzur vardır ama üyeler arasında başarılı işbirliği yoktur, hastalar ise soğuk bir or-tamda kalmaktadırlar (Res.26)

3. GRUP TAKIM - en iyi takımdır ve şu özellikleri vardır: anlayış, iletişim, kişisel ve uzmansal saygınlık, her bireyin kabul edilmesi, geri

besleme mevcuttur, çatış-malar olasıldır ama başa-rıyla halledilir. Takımdaki her bireyin rolü, onun ger-çek yetenekleri, uzmanlığı ve hüneriyle belirlenmiş-tir. Bu tip takımların lideri vardır, ancak mevcut prob-leme bağlı olarak, lider-lik rotasyon eder. Çalışma esnasında tüm takım üye-lerinin sürekli olarak uz-mansal açıdan yetiştirilme-leri, bu takım çalışmasının temel şartlarından biridir. Bu arada tüm üyeler etkin ve yaratıcı olmak isterler.

Çatışmalarda yenen veya yenilenler olmaz, aralarında karşılıklı saygı var-dır. Böyle bir takımda iyi işbirliği mevcuttur ve her çalışanın kendi profili dahilinde gelişmesi için imkân vardır.

Soru ve ödevler:1. Hastanın egosu nasıldır?2. Pratik çalışmalarda sağlık çalışanları tiplerini gözlemle. Adlarını

vurgulamadan, davranışları konusunda tartışma aç.3. Transfer-karşıtransfer mekanizması ne demek?4. Feedback için örnek ver.5. Şef ile çıkan çatışmayı nasıl halledeceksin?6. Senin sınıfını hangi takıma sıralıyorsun ve neden?

Res. No. 27 Grup takımı şeması

✓ ZİHİNSEL HİJYEN

✓ FARKLI SOMATİK HASTALIKLARDA PSİKOLOJİK PROFİLLER

✓ HASTALAR İLE İLETİŞİM

HASTALAR İLE PSİKOLOJİ PRATİĞİ

198 Psİkolojİ

ÇOCUKLAR KENDİ HAYATLARINI ÖĞRENİRÇocuklar eleştiri ile yaşıyorlarsa - kınamayı öğrenecekler;Çocuklar düşmanlık içinde yaşıyorlarsa - mücadele etmeyi öğrenecekler;Çocuklar aşağılanarak yaşıyorlarsa - korkak olmayı öğreneceklerÇocuklar ayıp içinde yaşıyorlarsa - kendilerini suçlu hissetmeyi öğreneceklerÇocuklar hoşgörü içinde yaşıyorlarsa - hoşgörülü olmayı öğreneceklerÇocuklar övgüler içinde yaşıyorlarsa - takdir etmeyi öğreneceklerÇocuklar eşitlik içinde yaşıyorlarsa - adaletli olmayı öğreneceklerÇocuklar güven içinde yaşıyorlarsa - inanmayı öğreneceklerÇocuklar saygı içinde yaşıyorlarsa - kendilerine değer vermeyi öğreneceklerÇocuklar işaret etmek ve dostluk içinde yaşıyorlarsa - dünyada sevgiyi bulmaya öğreneceklerdir.

Çalış ve sev, başka hiçbir şeyin anlamı yoktur.M. Danoyloviç

Duyguların ve vicdanınla çalşıyorsan hiçbir zaman gerçek Seni kaybetmeyeceksin.

Göthe


HASTALAR İLE PSİKOLOJİ PRATİĞİ

ZİHİNSEL HİJYENİN ANLAMI

Psikoloji konusu ve dalları başlıklı dersimizde kısaca zihinsel hijyen konusuna değindik. Psikoloji pratiğinde, psikolojik sağlığın ko-runması ve psikolojik bozuklukların önlenmesi bakımında önemli rol oynamaktadır. Bunlar sayısı çok bileşik görevlerdir, uygulandığı alanlar da değişiktir. Zihinsel Hijyen, ebeveyinler kendi çocuklarını nasıl yetiş-tirmeli, öğretmenler çocuk ve öğrencilerin farklı gelişim dönemlerinde onlarla nasıl davranmalı, büyükler iş yerinde nasıl davranmalı vb. öğret-mektedir.

Büyük insanın değişik dönemlerde ağır durumları nasıl çözebilir (meslek seçimi, hayat arkadaşı seçimi, evlilik problemleri), hasta insan-larla nasıl davranılmalı ve diğer kritik durumlarda nasıl davranacağımı-zı izah etmektedir. Zihinsel Hijyen, hassas insanlar katogorisine giren yaşlılar, alkolikler, tutuklular, uyuşturucu bağımlıları ve diğerleriyle na-sıl davranmamı gerektiğini öğretir. Bu sadece sağlık çalışanları, psikolog ve sosyal işçilerin işi değil, ebeveyn, öğretmen, yönetici ve farklı yerlerde ve farklı şekillerde insanlarla temasa gelen ve onlarla çalışan herkesin görevidir.

ÇOCUKLUK YAŞINDA ZİHİNSEL HİJYEN

Çocukluk dönemi insan yaşamının en önemli dönemlerinden biri olduğunu defalarca vurguladık. Kişilik teorilerinin çoğu (mesela Freud psikoanalizi), çocukluğun rolünü ve kişiliği üzerine olan yaşantıların et-kisini vurgulamaktadırlar.

Bilim adamları “uygun” ve “uygun olmayan” besleme metotları, memeden ayırma, hijyen alışkanlıkları yaratma ve bunların kişiliğin oluşmasından sonraki etkileri üzerinde durmuşlardır. Sözü edilen ak-tivitelerle ilgili, genelde kötü test edilen tahminlerin etkisi altında olan işlemler varmış. Çıkarılan tek sonuç cevapların çok bileşik olduğudur. Beslemeyle ilgili sorunun kesin cevabı yoktur (memeden ayırıp, şişeye geçmesi, memeden daha erken ya da daha geç ayırılması) çocuğu sıralı

200 Psİkolojİ

ya da isteğe göre beslemek, hijyen alışkanlıklarını daha erken veya daha geç yaratmak. Antropoloji delilleri analiz edilirse, farklı kültürlerde aynı işlemlerin kişiliğe farklı netice verdiği ayan olmaktadır.

Söz konusu işlem konkre çocuk için nasıl bir özel önem taşıyor, bu soruların özünde bulunuyor anlaşılmakta. Aynı işlemler psikoloji açısından tamamen farklı olabilirler, çünkü bu, işlemler nasıl yapıldı ve bundan doğan duygular nasıldı, sorusuna bağlıdır. Çocuğun memeden erken ayrılması çocukta psikolojik problemler kışkırtabilir veya kışkırt-mayabilir, Bu her şeyden evvel annenin çocuğu memeden nasıl ayırdı-ğına bağlıdır. Aynısı diğer işlemler için de geçerlidir. Kısacası bakımdan çıkan değişik duygusal yaşantılar kişiye nasıl etki etmektedir, araştırıl-malıdır.

Süt bebeklerinin temel bakımı ve doğru psikolojik gelişimi için be-densel temas, dokunuş ve ana kucağı önemlidir, bundan dolayı çocuğun daha çok elde tutulması gerekmektedir. Bu arada hareketlerin çocukta korku uyandıracak kadar sert ve ani olmamasına dikkat gösterilmelidir.

Bakımda annenin sesi de çok önemli bir unsurdur. Sevgiyle dolu yumuşak bir ses çocuğun hoşuna gider. Şiddetli ve hoş olmayan sesler çocuğu ürketir.

Çocuğun emzirilmesi sadece bedensel değil duygusal ihtiyaçlarını da karşılamış olur. Düzgün emzirme, yeterince mikdarda süt, çocukta güven ve rahatlık duygusu uyandırır.

Anlaşılan süt bebeklerinin bakımıyla ilgili kurallara, çocuğun yı-kanması ve sargılanmasını da dahil edeceğiz, çünkü bu işlemler bebeğin rahat ve huzurlu olmasını sağlar.

Karşılanmayan beslenme gereksinimleri, destek ve sevgi haricinde yapılan emzirme, süt çocuklarında güvensizlik duygusu geliştirir. Bu güvensizlik ve endişe duyguları büyüklerin kişiliğinde de derin izler bı-rakmaktadır. Beslenme ihtiyaçları tamamen karşılanmadan memeden ayırılan bebekte, insanlara güven olamayacağı düşüncesini oturtabilir.

Çocuk-ebeveyn ilişkisi - ebeveyinlerin çocuklar karşısındaki tutumları, onun ilerideki yaşamının en önemli determinantını belirle-mektedir. Tutumları en küçük yaştan, bebelik döneminden hisseder ve bu duygular onu ergenlik döneminde de takip eder. Bazı ebeveyinlerin tutumları çocukların gelişimi için faydalı, diğerleri ise zararlı olabilir. Örnek:


1. Çocuğun reddedilmesi - çocukta güvensizlik ve kendi kendi-ni küçümseme duygusu belirir. Bunu düşmanlık ve isyancı davranışlar veya apati ve duyarsızlık duyguları takip eder. Reddedilen çocuğun di-ğer insanlar ile ilişkilerde sevgi göstermesi veya sevgi kabul etmesi zor olacaktır.

2. Aşırı dereceli anne himayesi veya mamizam, zararlı neticeler verebilir. Aşırı derecede himaye altına almak geri adım atmaktan ibaret-se, çocuk bencil, egosentrik, sorumsuz, hoşgörüsüz kişi olarak gelişecek-tir. Anne kendisini kabul ettiriyorsa kendi kendini küçümseme, boyun eğmişlik, pasif bağımlılık duyguları gelişebilir.

3. Aşırı sıkı disiplin - ortamdan takdir edilme veya kendi kendini suçlama duygularının oluşmasına neden olabilir. Çocuğun davranışları dolayısıyla ceza uygulayan ebeveyinler karşısında düşmanlık duygusu veya sorunlarla yüzleşme kabiliyetsizliği kışkırtabilir.

4. Yetersiz veya tutarsız disiplin, karar verme sırasında yetersiz özkontrol, tedirginlik veya problem ile yüzleşme kabiliyetsizliğine yol açabilir.

5. Aşırı sıkı ahlak standartları - ebeveyinler tarafından kabul et-tirilen ve özellikle cinsel aktivitelere ait olan bu sınırlamalar, cinsellik konusunda soğuk bir kişi veya diğer patolojik belirtileri olan bir kişinin oluşmasına neden olabilir.

Aile çocuğun yetiştirildiği bir ortam olarak, çocukta güvensizlik ve endişe duygusunun belirmesine katkıda bulunabilir. Bu gibi kötü ne-ticeler genelde evli çift ler arasındaki anlaşmazlıklar, dağılan aileler, ebe-veynlerin ahlaksız davranışları, alkolizm ve diğer ağır zihinsel bozuk-luklardan ileri gelebilir.

Yeni doğandan kişiye kadar en iyi gelişimi sağlamak için, çocu-ğun beslenme ve sevgi gereksinimleri yanı sıra, stimülasyon (teşvik) anlamlı duygularını da tatmin etmek gerekiyor. Ebeveyinler çocukların yetiştirilmesinde kendi davranışlarıyla çocukların sevildikleri, güvenli oldukları, desteğe sahip oldukları ve sorumlu olma fırsatının sunuldu-ğu inancını yaratmaları çok önemlidir. Her şey sadece meme veya şişe ile verilen beslenmeye değil, ebeveyinler kendi çocuklarıyla ne yapmayı istiyorlar ve neye inanıyorlar sorusuna da bağlıdır. Çocukları doğru ye-tiştirme formulu diye bir şey yoktur. İşlemler her çocuğun gereksinim-leri ve durumlara uygun olmalıdır, hatırlanması gereken tek formul ise şudur: çocuğa çok sevgi ile bakmak, ama sevgide aşırmamak, sıkı olmak

202 Psİkolojİ

ama sertlik göstermemek ve her şeyden önce sakin olmak ve ebeveyn rolünün tadını çıkarmak.

HASTA ÇOCUK

Daha önce söylenenlerden, hasta çocuklarla çalışan personelin bü-yük sorumluluk taşıdıkları, özellikle annesiz çocukların bakıma alındıkla-rı sağlık enstitülerinde bu sorumluluğun daha da büyük olduğu anlaşım-laktadır. Bu koşullarda hemşire anne rolünu üstlenmektedir ve çocuğun tüm ihtiyaçlarını karşılamakla görevlidir.

Çocuk ve ebeveyinleri için hastalık ve hastaneye yatırılma çok bü-yük bir güçlüktür. Hastaneye yatırılmak sadece iyileşme sürecine değil, ço-cuğun psikolojik gelişimini de etkilemektedir. Çocuk ne kadar daha küçük ve hastalık ne kadar daha ağır ise, hastanede kalınacak süre daha uzun, neticeler ise daha zararlıdır.

ÇOCUĞUN HASTANEYE YATIRILMASI KARŞISINDAKİ TEPKİLERİ - Hastaneye yatırılmak üzere çocuğun anneden ayrılması sı-rasında en sıkça kaydedilen tepkileri tarif edelim:

1. Huzursuzluk ve ağlama aşaması - hiçbir söz yardımcı olmaz ve çocuk hiçbir şeyle sakinleştirilemez. Yemeyi reddeder, davranışlarında ge-riler.

2. Depresyon aşaması - birkaç gün devam eden ağlamadan sonra çocuk sakinleşir, üzgün ve isteksiz olur, ortamla ilgilenmez.

3. Nihai aşama - çocuk birkaç haft a veya birkaç aydan sonra görü-nüşte duruma uyar, ancak onun davranışlarını daha yakından inceledi-ğimizde, doğal aktiviteleri yoktur ve etrafındaki insanlara olan duyguları yüzeyseldir. (Hospitalizm bkz.)

HASTA ÇOCUKLAR VE EBEVEYİNLERİYLE PSİKOLOJİK İŞLEMLER

Ebeveynler ile çalışma: çocuğun hastalığı ebeveyinleri özellikle an-neyi rahatsız etmektedir. Çocuk ne kadar daha küçük ve hastalık ne kadar daha ağır ise, anne de o kadar daha çok hüsran olmaktadır. Ebeveyinler ile çalışmak iki açıdan önemlidir: birinci, ebeveyinlerin psikolojik güçlükleri


ve endişelerini azaltmak. Bu anlamda ebeveyinlerle çocuğun hastalığı hak-kında, tedavi ne kadar uzun sürerse, kalıcı olabilecek neticeler konusunda konuşulmalı. Çocuk hastaneye yatırılacaksa, ebeveyinlere çocuğu tedavi edecek doktorlar ve diğer sağlık çalışanları hakkında bir şeyler söylemek, çocuk bölümündeki kurallar ve hayatla tanıtmak gereklidir. Özellikle suç-luluk duygusu olan ebeveynleri yatıştırmak gerekir. Bunun yanı sıra ebe-veyinlerin endişesi ve kaygısı çocuklara geçebileceği ve onun durumunu daha da bileşik hale getirebileceğinden dolayı, ebeveyinlerle iyi konuşmak gerekiyor. Çocuklar kendi annelerine çok bağlı olurlar ve onların huzur-suzluk ile endişelerini hissederler.

Çocuklar ile çalışma - daha büyük çocuklar öncelikle hastaneye ya-tırılmak için hazırlanmalıdır. Çocuk eğitim sürecinde doktor ve iğnelerle korkutulduysa (mesela yemeğini yemesen seni iğneye götürecem) hazırlık daha zor olur. Buna karşılık olarak, çocuğun sağlık personeli ile pozitif tec-rübesi varsa, işler kolaylaşır. Çocuğun yaşını göz önüne alarak, tedavinin neden hastanede yapılması gerekiyor, açıklamalıyız. Bu arada bölümde kendisi gibi diğer çocukların da bulunduğunu, onlarla oynayabileceğini, annenin ise her gün ziyarete geleceğini söyleriz. Onun olgunluğuna baş-vurarak sağlıklı olması gereğine işaret ederiz.

Hastaneye yatırılma ve anneden ayrılma hem çocuk hem anne için ağır bir olaydır. Üç yaşını doldurmayan bir çocuğun anneden ayrılması tercih edilmez. Ayrılma işlemi bir an önce tamamlanmalı ve anneyi değiş-tirecek hemşire çocuğu hemen devralmalıdır. Anne gittikten sonra çocuk yanlız bırakılamaz, o anda duygusal sıcaklık ve iyi sözler işitmesi gerekir. Mümkün olduğu halde çocuğa bölümdeki güzel şeyleri, oyuncakları, ço-cuk oyunlarını, resimli kitaplar gösterirdikten sonra odasına alırız ve diğer çocuklarla tanıştırırız. Bütün bunları sakin, sevgiyle ve anlayışla yaparız. Hastaneye yatırılma sırasında çocuğun sevdiği oyuncakları veya resim ki-taplarını evinden getirmesi iyidir. Çocuğun bakımı için görevli olan hem-şire, çocuğun alışkanlıkları hakkında anneden bilgi almalı (beslenme, hij-yen) hangi oyuncağı en çok seviyor, bağımsız mıdır, neye sevinir, neyden korkar ve diğer konularda bilgi almak gerekir.

Günümüzde, gelişmiş ülkelerde, çocuk hastanelerinde en yakın aile fertlerinin kalabileceği bölümlerin açılması girişimleri vardır. Hastane odasının çocuğun evinin yerini alabilmesi için çaba harcanmaktadır.

204 Psİkolojİ

Hasta çocuklar ile çalışmaların organizasyonu (psikolojik açıdan). Bölüme çocuğu kabul eden hemşirenin annenin yerini aldığını daha önce söyledik. Onun çocuk karşısındaki davranışları, sevgi ve anlayışla dolu olmalıdır. Hemşire çocukla konuşmalı, onunla oynamalı, ancak kendisi-ne bağımlı kılmaktan kaçınmalı ve bağımsızlığını desteklemelidir. Endişe duymayan ve korku hissetmeyen çocuklar tedaviye daha kolay alışmakta-dırlar. Tüm teşhis işlemleri çocukların yaşına uygun olmalıdır, her tıbbi işleminin icra edilmesi sırasında, çocuğun dikkatini başka tarafa çevirmek gerekir. Çocuk yanlız ve uzun zaman ağlarken bırakılmamalı. Ağlayan ço-cuğu elimize almalı, onu sakinleştirmeli ve oyunla angaje etmeliyiz.

Çocukların ebeveyinler tarafından ziyaret edilmesi çok önemlidir. Ziyaretler her günlük olmalıdır ancak bu arada ebeveyinler çocuklar-la nasıl davranmalı diye öğüt verilmelidir. Onun huzurunu kaçırmamak şartıyla duygu sellerinden kaçınmak gerekir. Ebeveyin ziyaretleri kısa ol-malı. Bu konudaki araştırmalar, günde 5 dakika sürecek ziyaretlerin ço-cuğun psikolojik durumuna daha iyi etki ettiğini göstermiştir. Ziyaretten hemen sonra çocukların dikkatini belli bir aktivite ile angaje etmeliyiz. Ebeveyinler kendi çocuğunu ziyaret ettikleri zaman odadaki diğer çocuk-larla da nazik davranmalıdırlar.

Res. 28 Çocuklarla çalışma


Hasta çocuklar için oyun ve oyuncaklar - oyun çocukların en önemli aktivitesidir. Çocuk oyun oynarken angaje olur, sevinir, öğrenir ve gelişir. Hasta çocuklarda oyun tedavi açısından önemlidir. Bundan dolayı çocuk bölümlerinde oyuncaklar olmalı ve çocukların kendi arala-rında veya personel ile oynayabilmeleri imkânı sağlanmalıdır. Oyun sı-rasında çocukları kendi başına bırakmamalıyız, onların yanında bulun-malıyız ve kendilerine zarar vermemelerine dikkat etmeliyiz ve oyuna yön vermeliyiz.

Bölümde faydalı oyun aktivitesinin gerçekleşmesi için, çocukların yaşına, hijyen koşullarına uygun oyuncakların bulunması, basit, ilginç ve renkli olmaları gerekiyor. Anlaşılan oyun ve oyuncaklar hastalığa ve umu-mi olarak çocuğun durumuna uygun olmalıdır.

Çocuğun taburcu edilmesiyle ilgili ebeveyinlerin hazırlanması - hastanın taburcu edilmesı sırasında, çocuğun yeniden ev koşullarına uy-ması bakımında çıkabilecek olasıl güçlüklerle karşılaşabilmeleri için hazır-lıklı olmaları gerekiyor. Bu arada çocuğun huzursuz, pasif, duygusal açı-dan soğuk olduğunun farkına varabilirler. Bu tür uyumlaşma problemleri olan çocuğun cezalandırılması, işleri daha da bileşik kalabilir. Ebeveyinler sabırlı, dikkatli olmalı, sevgi ve şefk at göstermelidirler.

HASTA GENÇ

Hasta gençlerin gereksinim ve problemleri çocuk ve büyüklere kıya-sen oldukça daha farklıdır. Gençler duygusal açıdan değişkendir, güvenleri yoktur ve eleştirisel davranırlar. Onlarla çalışmada çok sabırlı olmak gere-kiyor. Onların güvenini kazanmak, başarılı çalışmanın temel ön koşulunu oluşturmaktadır.

Sağlık çalışanları hasta gençlerle başarılı çalışmak için, gençliğin tüm psikolojik özelliklerini tanımalıdırlar. Mesela gençler büyükler gibi muamele görmek isterler, onlara küçük çocuk muamelesi yaparsak hata etmiş oluruz. Bunun yanı sıra onların utanganç olduklarını da göz önünde bulundurmalıyız, dolayısıyla onların samimiyetini başkaları önünde ko-rumalıyız.

Genç insanların uzun süreli tedavisi sırasında gençlerin eğlencesi için araçların olması gerekmektedir: radyo, TV, sosyal oyunlar, yazma, re-sim çizmek, kitaplar, dergiler vb. Aynı öyle bölümde ebeveyin ve arkadaş-ları tarafından ziyaret edilmeleri için uygun yer olmalıdır.

206 Psİkolojİ

HASTA BÜYÜK

Kişinin hasta olduğu bilgisine hasta ve ailesinin adapte olması,hastane şartlarına uyması ve tedavi için aktif druruma gelmesi gerekmektedir. Bu işlemlerde öznel ve nesnel faktörlerin etkisi vardır:

NESNEL (OBJEKTİF) FAKTÖRLER:1. Hastalığın ağırlığı ve süresi: hasta ne kadar daha ağır ve daha

uzun süreli ise, adaptasyon ve etkinleşme de o kadar daha ağır olacaktır. Hastalığın malüllüğe neden olacağı veya ağır ve belirsiz olacağı bilinirse, durumlar daha da bileşik olur.

2. Hasta ve sosyal ortam arasındaki ilişki: hasta, ailesi ve sağlık çalışanları arasındaki ilişkiler pozitif, dostane ve anlayışla dolu olursa adaptasyon işlemi daha iyi olacaktır. Bu durumda hasta daha iyimserdir ve kendisine daha çok güvenmektedir.

3. Hastane fiziksel ortamı: hastalar hoş ve iyi donatılmış odalarda yerleştirildikleri ve hijyen ile rekreasyon koşulları daha iyi olduğu zaman kendilerini daha iyi hissetmektedirler.

4. Teşhis ve tedavi işlemleri: Sayısı çok teşhis ve tedavi işlemi hasta için büyük bir yükü temsil etmektedir. Herhangi bir işlem, uygun psiko-lojik hazırlık gerektirmektedir. İyi hazırlık, müdahalenin yarısının başarılı olmasını garanti etmektedir.

ÖZNEL (SUBJEKTIV) FAKTÖRLER:1. Hastanın kimliği: olgunlaşmayan kişiler hastane koşullarına

daha zor adapte olurlar. Hastalıktan önce iyimser, duygusal açıdan sabit, bağımsız disiplinli, zeki, sorumluluk duyugularına sahip olan kişiler has-tane koşulları ve tedaviye daha kolay adapte olmaktadırlar. Genel olarak kadınlar, erkeklerden daha kolay adapte olurlar.

2. Önceki tecrübeler: önceki pozitif tecrübeler, kronik hastaların adaptasyonunu kolaylaştırabilir. Sağlık çalışanının hasta ve ailesi karşısın-daki tutumları, tedavi sürecinde önemli etkenlerdir, albete.

.


HASTA YAŞLILAR

Yaşlı kişilerle çalışırken oldukça dikkatlı olmamız gerekiyor. Yaşlılarla çalışırken her şeyden önce onlarda meydana gelen psikolojik değişiklikler bilinmelidir. Gelecek sağlık çalışanlarına yardımcı olabilecek birkaç pratik öğüt vereceğiz:

- Yaşlılık ve ölümün beraber gittikleri düşüncesinden kurtulmaları,- Yaşlı insanlar arasında büyük kişisel farklar vardır. Demek oluyor

ki onlarla çalışırken, onların kişiliğini göz önünde bulundurmak gerekiyor,- Yaşlı insanlara karşı ve onların kişiliklerine sonsuz saygıyla dav-

ranmalıyız,- Yaşlı adam hastaneye zor adapte oluyorsa, onunla ilgilenen perso-

nelin sıkça değiştirilmesinden kaçınmak gerek,- Onların istek, tutum ve değerleri saygılamalıyız,- Daha ciddi bir neden yoksa, yaşlı hastayı odadan odaya taşımayı-

nız,- Gerek olmadığında onun eşyaları ve mobilyanın yerini değiştir-

meyiniz,- Yaşlı insanlar karşısında sabırlı, hoşgörülü olmalıyız ve onlara dik-

kat göstermeliyiz,- Onların davranışlarını değiştirmek için kaba davranmamalıyız,

böyle bir şey nerdeyse imkânsızdır, bizim onlara uymamız daha iyi olur,- İyi iştimeyen yaşlılar şüphecidir, bundan dolayı kendileriyle ve on-

ların yanında daha yüksek sesle konuşmalıyız, bu şekilde ne dediğimizi duyabileceklerdir,

- Yaşlıların bazı ifadeleri karşısında kritik olmalıyız. Yaşlılıkta bazan psikolojik bozukluklar belirebilir, bu nedenle bir kimsenin onları takip et-tiği, özel eşyalarını çaldığı, yemeklerine zehir kattığı gibisinden ifadeler verebilierler.

- Yaşlı insanların samimiyetini saygılayalım. Onlar fiziksel olarak bedenlerinin bir hayli değiştiğini bilirler ve bundan dolayı utanırlar. Bu nedenle herhangi bir müdahale sırasında onların bedenlerini yabancı ba-kışlardan korumalıyız,

- Hastanede kaldıkları bölümde okuma, sosyal oyunlar, radyo, TV gibi aktivitelerle angaje edelim,

- Bölümde sukunet olması, kapılar, enstrümanların çarpılmamasına dikkat edelim vb.

208 Psİkolojİ

- Yaşlı insanlar unutur, bundan dolayı ilaçların alınması konusunda verilen tavsiyelere uyup uymadıklarını sıkça kontrol etmek lazım.

Daha yaşlı insanlarla çalışmak daha büyük sabır ve insanseverlik is-ter.

ÖZÜRLÜLER VE ONLARIN TEDAVİSİ

Özürlü terimi altında, insanın normal yaşama ve çalışma yete-neklerinin daimi, kısmen veya tamamen azalması anlaşılmaktadır. Daha yeni zamanda özürlü (malül olma durumu) kelimesinden kaçınıl-makta, özel ihtiyaçları olan insanlar terimi kullanılmaktadır. özürlü (sa-kat, malul) meydana gelme nedenleri farklı olabilir: travma, kol ve bacak amputasyonu, artritis deformasyonları, romatizma, hemipleji, çocuk felçi, duyu organlarının imhası, kalıtsal deformasyonlar vb. Bu kişilerin rehabi-litasyonu üç doğrultuda gerçekleşir:

- Tıbbi rehabilitasyon - sağlık örgütlerinde gerçekleşir. Tedavi, fizi-kal terapi ve ortopedik cihazları kapsar.

- Profesyonel rehabilitasyon - insanın eski mesleği veya yetenekle-rine uygun başka bir meslek için profesyonel olarak yeteneklendirilmesi demektir.

- Psikolojik-sosylal adaptasyon - hastanın ortama, iş yerine ve ai-leye uyması bakımında yardımın sunulması demektir. Özel gereksinimleri olan kişilere psikolojik yardım her yönde olmalıdır. İnsanın özürlü olması sonucunda psikolojik durumlar meydana gelir.

- Daha düşük değer kompleksleri - gelecek karşısında duyulan kaygı, karamsarlık, güvensizlik. Böyle kişinin kendi sınırlarını kendisi görmesi ve bu çerçevede etkili olabilmesi için psikolojik yardımın sunul-ması gereklidir. Özürlü kişide iyimserlik geliştirmek, endişe ve kaygıların ortadan kaldırılması, gerçi yardımdır. Özürlünün öz güvenine kavuşması için onun ailesiyle, özürlü karşısında nasıl davranmlıdırlar konusunda ça-lışmanın yapılması gerekir. Bu arada geçerli olan temel bir kural vardır: özürlü kişi karşısındaki davranışlarda aşırıya gidilmemeli: ne aşırı acımalı, ne de sınırlı yeteneklerini aşırı derecede görmezlikten gelmemeli.

Uzuvları (kol-bacak) amputasyon edilen kişilerin rehabilitasyonu söz konusu olunca, tretman iki yönde gerçekleşmelidir: Birincisi fizik-sel kayıbın üstesinden gelinmesidir, ikincisi protez ve benzeri cihazların kullanımı için idmanın yapılmasıdır. Protezlerin kullanılması egzersizle-


rin başladığı zaman, adaptasyon problemi belirmektedir, bundan dolayı özürlü kişinin cesaretlen-dirilmesi, motifl endirilmesi ve onda alışkanlığın yaratılması ge-rekmektedir.

Bu anlamda son zaman-larda grup danışmaları düzen-lenmektedir. Bu danışmalarda komple adaptasyon olmaya ba-şaran özürlüler örnek olarak gösterilmektedirler.

Özürlü bir kişi kendi sakatlığını şöyle tarif ediyor: Bizim en büyük derdimiz, bize baktıklarında utanmamızdır. Hastanede kendini daha rahat hissedersin, çünkü etrafındaki-ler de öyle, ancak normal insan-lar arasında kendini korkuluk gibi hissediyorsun, “ortadan yok olmayı arzu eder, kendi kendin-den utanıyorsun, çaresiz, sakat bir kişi olduğunu daha da çok hissediyorsun.

Ağır sakatlığı takip eden bazı psikolojik tepkileri sayma-mız faydalı olabilir: büyük kor-ku, psikolojik sağlık endişesi, ölüm korkusu, tedirginlik, üzün-tü, uykusuzluk, reddedilmişlik duygusu, farklı sosyal durumlar karşısında aşırı duyarlılık, intihar düşünceleri, eski durumun kalıcı olarak kaybedil-diği duygusu.

Daha başarılı adaptasyon için, belirebilecek bazı pozitif tepkilerin de bilinmesi faydalıdır: belli bir alanda başarılı çalışma hayali, özürlü ol-manın hayatta yeni bir firsat olarak algılanması, iyileşeceğine dair inanışın beslenmesi, başkaları yardım ettiğinde memnunluk duymak, hayatı güç-

Res. 29

Fantom (hayalet) deney - uzuvu amputasyon edilmiş insan, kesilen

uzuvunu halen hissetmektedir. Kaşıntı hissetmekte, uzuvunu hareket edebileceğini ve hata kullanabileceğini

bile hissediyor. Bu yaşantılar amputasyondan sonra daima

görülmektedir, bazan kısa, bazan ise bütün hayat sürmektedirler.

210 Psİkolojİ

lükler içinde geçmek için “seçilmiş” olduğunu düşünmek vb. Bu kişilere yardım etmek, yukarıda belirtilenler doğrultusunda olacaktır.

BAZI SOMATİK HASTALIKLARDA PSİKOLOJİ PROFİLLERİ

İnsanda ruh ve bedenin derin bir bağlantı içinde bulunduklarını söyledik. İnsanın hastalığa nasıl tepki göstereceği bir çok etkene bağlıdır: onun kimlik özellikleri, hastalığın özelliği, süresi ve hastalığın neticesi.

Bu metinde en sık rastlanan somatik hastalıklarda görülen psiko-lojik belirtilere yer vereceğiz:

1. KARDİOVASKÜLER SİSTEM HASTALIKLARIBu tip hastaların psikolojik durumları terapist, kardiolog, psiki-

yatrist ve psikologların ilgi alanında bulunmaktadır. Kardiovasküler sistem, tüm organlardan sinir sistemiyle en yakın

ilintidedir. Kardiovasküler hastalıkların yelpazesi çok geniştir, ancak hastala-

rın çoğunda endişe, hastalığın kötüye gidebileceği korkusu ve düzeltile-meyecek birşey için üzüntülü düşünceler hüküm sürmektedir. Hastalar sıkça depresyona düşer, aradabir intihar düşüncesiyle uğraşır ama inti-har etmezler. Sıkça korkulu rüya görürler (derine düşmek, boğulmak, kendi cenaze merasimine katılmak vb). Zor uyur, uykudan ise korku ile uyanmaktadırlar.

Bazı vakalarda klinik resimde huzursuzluk, hırslı davranışlar, or-tamdaki insanların tahammül edilmeyişi, bazı durumlarda ise saldır-ganlık görülür. Beyinde oksijen yetersizliği (hipoksi) nedeniyle beliren eufori daha az olur.

Aritmi ve stenokardi ile izlenen kronik kalp hastalarında, kimliğin psikopatizasyonu gelişmekte, daimi hipohondri fiksasyonu belirmekte, üzgünlük, ilgilerin daralması ve hırslı davranma temayyülleri görül-mektedir.

Miokard enfarktüsü olan hastalarda endişe, huzursuzluk, depres-yon ve negativizm ağır basmaktadır. Hastalar rahatsızlıkla ilgili olguyu kabul etmekte, ancak daha sonra fobiler, sakatlık korkusu ve iş ile aileye yansıyacak olumsuzluklar endişesi kaydedilmektedir.


2. HİPERTANSİYON HASTALIĞI - aynı öyle sayısı çok psikolojik değişikliğin meydana gelmesine neden olmaktadır. Hastalığın başlangı-cında genelde baş ağrıları, baş dönmeleri, sinir, yorgunluk, kaygı, ağlama, hafıza zayıfl aması belirmektedir.

Hipertansiyon hastalığı, insan hastalanmadan önce var olduğu olumsuz özelliklerini belirtir.

Hipertansiyon hastalığı (özellikle genç yaşta başladıysa) duygusal yaşamda daha ağır bozukluklara sebebiyet vermektedir, mesela büyük si-nir, hırslı davranışlar, düşmalık ve kötü niyetlilik duygusunun gelişmesine neden olmaktadır.

3. BEYİNDE ARTEROSKLEROZ - değişiklikler hipertansiyon hastalığına benzemektedir. Bu hastalığın başlangıcında da yorgunluk, aza-lan iş yeteneği, aktif dikkatin zayıfl aması, unutkanlık, duygu kontrol kaybı kaydedilmektedir. Hastaların geceleyin daha şiddetli olan baş ağrısı olur.

Arteroskleroz başlangıcında hastalar kendi durumları karşısında eleştirisel davranırlar, hafızanın, çalışma yeteneğinin zayıfl adığı konusun-da bilinçlidirler ama buna zor katlanmaktadırlar.

Hastalığın ilerlemesiyle, yukarıda tarif edilen değişiklikler yanı sıra, zekâ azalması ve hafızada patolojik değişiklikler meydana gelmekte- has-talar yeni içerikleri özellikle ad ve rakkamların belleğe konulmasında zor-luk çeker, düşünme yavaşlamıştır, detaylara eğilirler, konuşmada steryotip olurlar, önemli-önemsiz arasında fark yapamazlar, konsentrasyon ve dik-katlerinde azalma olur.

4. SİNDİRİM SİSTEMİN HASTALANMASI - bu hastalıklar ara-sında ülser hastalığı en büyük dikkat çeker. Bu hastalıkta genelde asteni (genel zayıfl ık, yaşam coşkusunun azalması) ve sinirliliğin artması kay-dedilir. Hastalar genelde uyku bozukluğundan sıkça şikayet ederler. Kanserojen hastalık korkusunun belirmesi olasıldır, buysa depresif tep-kilerin gelişmesine neden olmaktadır. Bazı durumlarda psikopat tepkiler görülebilir. Somatik durumun iyileşmesiyle bu tepkilerde azalma olur.

Karaciğer hastalarında yorgunluk artar uykuludurlar, dikkatleri daha zor konsentre olur. Hastalar keyifsizdir, kolayca depresyona düşer, sinirlidirler, sıkça hipohondrik fikirlere yakalanırlar, şiddetli tepkilere yat-kındırlar.

5. NEOPLAZMA - kanserojen tümörlerde belirgin psikolojik deği-şiklikler görülür. Genelde tümünde de genel halsizlik, yaşam coşkusunun

212 Psİkolojİ

azalması ve apati gözlenir. Neoplazmalarda psikolojik değişiklikler farklı-dır ve hastalığın yerine bağlıdır. Beyin tümörlerinin en büyük değişiklik-lere neden olduğu beyandır: başlangıçta büyük halsizlik, sinir, dalgınlık, hipohondri düşünceler gözlenir.Tümörün gelişimiyle hastalar adinamik olur, iyi duymaz, baygınlıklar geçirirler.

Beyin tümörlerinde meydana gelen psikolojik değişiklikler, büyük ölçüde tümorün lokalizasyonuna bağlıdır. Alın tümörlerinde apatik-abu-lik sendromu (keyifsizlik ve kayıtsızlık) tipiktir, şakak tümörlerinde duy-ma ve tad bozukluğu, ense tümörlerinde görme ve duyma halüsinasyon-ları, tepe tümörlerinde ise depersonalizasyon tipinden kimlik bozukluğu karakteristiktir.

6. BULAŞICI HASTALIKLARI - geçen yüzyıllarda çok yaygın olan ve milyonlarca insanın ölümüne neden olan bulaşıcı hastalıkları günü-müzde insan için bir tehlikeyi oluşturmuyorlar. Ancak AİDS ve SARS gi-bisinden yeni bulaşıcı hastalıklarının belirdiğine tanık olmaktayız.

AİDS VE VEREM - hastalarda genel halsizlik, değişken ruh halleri, sinir, üzüntü belirir. Bazan çaresizlik ve çocuksu infantil davranışlar gö-rülür. Hastalar daha uzun zaman izole edildikleri halde avtizım (kendine kapanma) bencillik, ortam karşısında soğukluk kaydedilir.Hastalarda mi-zantropi (insanlardan nefret etmek) görülür, bu hisli hastalığı sağlıklı in-sanlara yayma derecesine kadar gelişir (mesela verem hastaları su içtikleri bardağı başkalarının önüne koyar, ya da AİDS hastası cinsel ortağını hasta olduğundan haberdar etmez.

Bazan ölümün yaklaştığı perspektifinde hastalarda hayatı en iyi şe-kilde yaşama eğilimi gelişir, dolayısıyla kendilerini son derece ahlaksız bir hayata teslim ederler. Hastalığın gelişmiş safh alarında bedenin genel in-toksikasyonu ilerlediğinde, eufori durumları gözlenebilir.

PSİKOORGANİK SENDROMU - büyük beyin enfeksiyon süreçle-ri, travma ve kanama sonucu olarak gelişmektedir. En büyük değişiklikler zekâ ve bellek alanında meydana gelmekte, de duygusal hayat bozuklukla-rı oluşmaktadır. Hafızada ciddi bozukluklar olur, bilhassa yakın geçmişte meydana gelenler unutulur, hastaların düşünceleri dağınıktır, zaman ve alan içinde oryentasyonları azalır. Hastalar yavaştır, girişimleri azalır, çare-sizdirler. Duygusal planda hırslı tepkiler görülür.

Hastalık çekilmeye başlayınca halsizlik, istek azalması, yorgunluk, duyarlılığın artması, dikkatin ve belleğin azalması belirir. Bu değişiklik-ler azalmaya başlar ve birkaç haft ada yok olurlar. Aksi halde, beyinde ağır


zedelenme neticesi olarak, demensiyon gelişebilir (zihinsel kayıp ve psi-kolojik yaşamda ağır patolojiye yol açan tedavi edilemez beyin zararları meydana gelmektedir).

7. TRAVMALAR - günümüzde sıkça rastlanan yaralanmalardır. Genelde trafik kazaları sonucudur. Travmalarda ikincil enfeksiyonlar be-lirdiği halde psikolojik değişikliklere neden olur. Genel olarak psikolojik travmalarda halsizlik, hipohondri eğilimi, duygusal dengesizlik, üzüntü ve endişe görülür. Büyük kanamalar sırasında Korsakov sendromu dahil (demensiyon, oryentasyon kaybı, ağır hafıza bozuklukları) zihinsel-bellek alanında bozukluk belirebilir.

Beyin travma hastalığı kronik aşaması (beyin travması uzak neti-celeri) iki temel sendrom ile gelişir- travmatik serebrosteni ve travmatik ensefelopati.

Travmatik serebrosteni - avtizm, kverülans (suçlama, şikayet, mah-keme vakalarının yürütülmesiyle ifade edilen paranoik fikirler), kuşkulan-ma, kovuşturulma fikirleri ile ifade edilir. Travmatik ensefelopati, netice olarak daha ciddi klinik resim bırakır: belirgin asteni, zihinsel-bellek deg-radasyonu, kişilik değişiklikleri.

Travmatik ensefelopati üç tip olarak ifade edilir: apatik tip (kayıt-sızlık, isteksizlik), euforik tip (kaygısızlık, neşe, kritik olmayan davranış-lar) ve patlayıcı tip (sinir, agresif davranış, bencillik). Bazı vakalarda deme-siyon çok belirgin olabilir ve ağır zihinsel gerileme olarak ifade edilebilir.

8. ENDOKRİN SİSTEMİ HASTALIKLARI - endokrin sistemi has-talıkları iç organların herhangi bir hastalığına kıyasen daha yoğun psiko-lojik değişikliklere neden olmaktadırlar. Metnin devamında daha sık rast-lanan endokrin hastalıklarda meydana gelen psikolojik değişikliklere yer vereceğiz:

- Tiroid bezi - Bazed hastalığı (tireotoksikoz) genel olarak aşırı de-recede sinir, duygusal dengesizlik, yorgunluk ile dile gelir. Hastalar üzgün, huzursuz, gergin, şüpheci, hırslı davranışlara yatkın olur korkulara kapı-lırlar. Miksedemde durum terstir, apati, kayıtsızlık, uykulu olma durumu vardır. Bazan dağınık düşünceleri olur ve devamlı bir şeyler mırıldanırlar.

- Pankreas - bu bezin hastalığından tıbbi psikolojisi için diyebetes melitus hastalığı en büyük önem taşımaktadır. Duygusal dengesizlik, si-nir, devamlı mevcut olan yorgunluk ile dile gelir. Uzun süreli şeker hastalı-ğı durumunda hastalarda zihinsel ve hafıza bozuklukları belirir.

214 Psİkolojİ

Bu psikolojik profillerinin bilinmesi, sağlık çalışanının hastaların bakımı ve tedavi edilmesine her yanlı yanaşımı olmasına yardımcı olacak-tır. Bunun yanı sıra, hastaların güçlüklerini daha kolay anlayabilmesi ve kendi görevlerini daha sabırlı yapmasına yardımcı olacakıtr.

Soru ve ödevler:1. Çocukların tedavi sürecinde onun ebeveyinleriyle de çalışmamız

neden önemlidir?2. Çocuğun hastaneye yatırılması sırasında nasıl davranacaksın?3. Gençlerin yattığı bölümde çalışıyorsan, gençlerle nasıl davrana-

caksın?4. Hasta büyüklerin adaptasyonuna hangi nesnel (objektif) faktörler

etki eder?5. Hasta büyüklerin adaptasyonuna hangi öznel (subjektif) faktörler

etki eder?6. Yaşlı kişilerle çalışmamızda çok dikkatli olmalıyız, diyoruz.

Neden?7. Özürlü kişiler hangi doğrultularda muamele görür?8. Özürlülerde en sık görülen kompleks hangisidir?9. Klinikte yapılacak pratik çalışmalarda hastalarda somatik hasta-

lıklarla ilgili psikolojik değişiklikleri gözlemle. Psikoloji dersinde bu konu-da tartışma aç.


HASTALAR İLE İLETİŞİM

Sağlık çalışanı ve hasta arasında iletişim olmadığı halde, teşhis ve te-davi imkânsız olmaktadır. İletişim dediğimiz zaman iki taraf arasında ha-kiki, uzmansal, ayan, açık, güvenle dolu iletişimi kastediyoruz. Daha önce farklı iletişim tipleri ve psikolojik yardım sunma şekilleri hakkında söz ettik (ör. öğrenme, yöntem ve teknikler bkz.) Ancak bu sorunun önemini göz önüne alarak, iletişimin bazı önemli açılarını daha bir kez vurgulamak faydalı olur.

HASTALARA PSİKOLOJİK YARDIM KURALLARI

Bedende meydana gelen değişiklikler insanın psikolojik hayatını da değiştirdiğini söylemiştik. Hasta insanı anlayabilmemiz için ben onun ye-rinde olsaydım tipinden rol oyunları çoğu kere faydalı olmaktadır. Bizim aktivitelerimiz şu doğrultuda olmalıdır:

- Kendi zorluklarını tanımasına yardımcı olalım;- Aynılarını ifade etmesi ve anlamasına yardımcı olalım;- Tedavi sürecindeki rolunu kabul etmesine yardımcı olalım;- Kendi güçlüklerini reel olarak değerlendirmesine yardımcı olalım;- Başka olasıllıklar görebilmesine yardımcı olalım (özürlülerde);- Hastalık sonuçlarına bağlı olarak, kendi davranışlarını değiştirme-

sine yardımcı olalım;- Daha büyük kişisel olgunluğa erişmesine yardımcı olalım (gerçek

değerlerin geliştirilmesi ve sağlıklı yaşam).

İLETİŞİME ETKİ EDEN FAKTÖRLER

İletişim dinamik bir süreçtir. Sağlık çalışanı ve hasta arasındaki ile-tişim sayısı çok etkeni kapsar. En önemlileri şunlardır:

- Aralarında iletişim kuran kişilerin kayıtları, düşünceleri, tu-tumları, duygu ve çıkarları. Daha önce saydığımız benzer veya aynı psi-kolojik belirtileri varsa, iletişimin daha kolay olacağı anlaşılmaktadır. Aksi halde iletişim çok zor olur (özellikle saklı duyguları ve karşı düşünceleri varsa).

216 Psİkolojİ

- Aralarında iletişimi olan insanların ilişkisi - aralarında tanışan insanlar arasında gerçekleşiyorsa, iletişim daha kolay olur. Aralarında ta-nışmayanlar, hiyerarşik pozisyonda bulunanlar arasındaki iletişim daha değişik olur.

- İletişimin hedefi - hedef yani konuşmadan ne bekliyoruz, ileti-şim şekli için önemlidir,

- Mesajların ayan olması - iki taraf için anlaşılır bir dille konuşu-yorsak, düşüncelerimizi ayan ve anlamlı ifade ediyorsak, iletişim de kolay anlaşılır olur. Söylediklerimizin anlaşılmaması ender değildir. Özellikle konuşmanın hızı ve sesliliğine dikkat göstermemiz gerekiz.

- İletişim hazırlığı ve yeteneği - iletişim şekli ve içeriği kişinin eği-timi, kimliği, hayat tecrübesi, o anda iletişim içinde olanların o andaki ruh haline bağlıdır. Elimizde olan zaman da önemlidir. Konuşma sırasın-da saklı mesajları duymamız ve tanımamız önemlidir.

- İletişim tarzı - iletişim sırasında düşünceli isek, acele etmiyorsak, huzurluysak, konuşmacımıza baskı yapmıyorsak, mesajlarımızı oldukça daha başarılı şekilde aktarmış olacağız,

- Önceki tecrübe - hastanın bize karşı pozitif tutumu varsa, bize güveniyorsa iletişim çok daha başarılı olur. Hastayla ciddi olarak ilgile-niyorsak ve ona gerçekten yardım etmek istiyorsak bu hedefimize vara-biliriz.

İLETİŞİM TEKNİKLERİYLE İLGİLİ ÖNEMLİ MEVZULAR

Her sağlık çalışanı iletişim tekniklerini tanımalıdır ve onlar onun uzman eğitiminin bir parçası olmalıdır. Devamda iletişim başarısına bağlı olan kimi daha önemli işlemlere yer vereceğiz:

- Hasta hakkında daha çok bilgi toplamak (sağlık evraklarında bulabileceğimiz, eski ve şimdiki hastalıkları, yaşama koşulları, ailesi ne ait bilgiler vb.).

- Hastayı selamlayarak kendimizi takdim ederiz - bu arada mes-leğimizin ne olduğunu da söyleriz. İlk iletişim hoş ve sade olmalı.

- Hastanın yerleştirilmesi - konuşma hasta için ne daha konforlu koşullarda yapılır, hasta konforlu bir odaya alınmalı, administratif oda-


lardan kaçınmalıyız. Konuşmayı genel sorularla başlarız, hastanın rahat-laması için zaman gereklidir. En önemli soruyu hemen ele almamız iyi sayılmaz.

- Onu konuşmamızın hedefiyle tanıtmalıyız - hastanın konuşma-ya aktif olarak katılmasını istiyorsak, başlangıçta konuşulacak problemin mevzusu ve hedefiyle tanıtmalıyız. Bu arada kendisini koruma tutumunu alacağı ve iletişimde bozukluk belireceği için onu önceden eleştiremeyiz;

- Hastayı konuşmak için motive etmeliyiz - onun gereksinimleri-ni doğrudan doğruya karşılamaktayız (mesela tedaviye aktif katılım daha iyi tedavi demektir). Motivasyon ölçülü olmalıdır (Motifl er konusunda, motivasyon dersini tekrarla)

- Hastayı kendi tutumlarını sergilemesine teşvik edelim - bu arada çeşitli yollara başvurulur: sorular (ayan, kesin, kısa, yaş ve eğitim seviyesine uygun olmalı); teşvik (peki sonra ne oldu, bu konuda fazla bir şeyler söyleyiniz, gibisinden olmalı); aktif dinleme (gözlerine bakar, sakin oturur, sözünü kestirmeyiz, onu dikkatle dinlediğimizi göstermek için zaman zaman onunla hemfikir olduğumuzu söyleriz); onun söyle-dikleri karşısında anlayış gösteririz, refl eksiyon kullanırız, yani onun en son söylediklerini tekrar ederiz (mesela hasta röntgen yapmayacağını söylerse, sağlık çalışanı, pozitif teşhis yüzleşmemesi için röntgen yaptır-maktan çekiniyor cevabını verir, hasta ise bununla hemfikir olur); sus-kunluk, konuşmanın kritik noktasına geldiğinde çok önemli bir işlemdir (bu durum hiç de hoş değildir ve uzun sürmemelidir) vb.

- Hastanın tutumlarımızla tanıtılması - hasta kendi düşünce ve tutumlarını açıkladıktan sonra, bizim tutumlarımızı açıklarız. Bu arada kısa, ayan ve anlaşılabilir olmalıyız. Bundan sonra söylediklerimizi anla-yıp anlamadığını ve onları kabul etmeye hazır olup olmadığını kontrol ederiz. Onu eleştiremeyiz, kınayamayız;

- Tutum farkları konusunda tartışma - bu sırada tutumların zor değiştiği konusunda hesap yürütmeliyiz, kendi tutumlarımızı destekle-mek için ek bilgilere baş vururuz, konuşma sırasında hastanın olgunlaş-ması ve değişmesine izin vermekteyiz;

- Konuşmadan sonuçlar çıkarıyoruz - bu sonuçlar ayan olmalı, hasta bunları anlamak için aklını ve duygularını kullanır, onların ne ka-dar anlaşılır olduğunu ve yerine getirilebilirliğini kontrol ederiz;

218 Psİkolojİ

- Ek motivasyon - konuşmanın sonunda ek motivasyon gereklidir. Mesela “burada anlaştıklarımızı saygılarsanız, daha kısa zamanda iyileşe-ceksiniz” ve genelde hastanın tutumlarındaki değişiklikleri takdir ederse-niz başarılı olabilirsiniz. Hasta, hastalığa karşı yürütülen mücadelede or-tak-partnör olduğunuz izlenimini edinmesi önemlidir.

İletişim sırasında sağlık çalışanları tarafında işlenen kimi hatalar vardır:

- Yanlış beklentiler (hastaların onlara bağımlı ve laik oldukları, usandırıcı oldukları ve devamlı olarak hastalıktan bahsettiklerini, şükran-sız oldukları ve onların yakınları karşısında yeterince övülmediklerini dü-şünüyorlarsa);

- Hastayı dinleme ve gözetleme yeteneğinin olmayışı - ilgisizlik, meslek bıkkınlığı, aşırı büyük kişisel sorunlar, aşırı çok administratif iş-lemler vb.

- Hastadan gelen mesajları yorumlama yeteneksizliği - genelde hastayı yeterince tanımamak ve sözlü mesajlar ile satırlar arası mesajları tanımama sonucudur;

- Hastanın problemlerini anlayamamak - başka insanlarla kayna-şamamak ve tecrübe sahibi olmamak veya önemsiz meselelere yönlenmek;

- Konuşma konusuna yönlenme yeteneksizliği - konuşmaya kendi özel sorunlarını sokuştururlar, kendi nevrotik güçlükleri dolayısıyla ko-nuşmayı başka bir yöne kaymasına neden olurlar, ufak tefek meseleler ve önemisz işlerle uğraşırlar;

- Fazla konuşur ve hastayı takip edemezler - ya da aşırı büyük öz kontrolleri vardır ve hiç konuşmazlar;

- Hastanın söylediklerini değerlendirirken nesnel olmamak - ge-nelde hastanın söylediklerine gereken dikkat ve ağırlık verilmez;

- Himayeci tutumu - hastayı pasif duruma iteler;- Konuşmalarını hasta ile uyumlaştıramazlar (hastanın yaşı, eğiti-

mi ve kişiliğine uygun olmaz);- Hoşgörü yokluğu - hasta konudan uzaklaştığı halde, onun sözünü

keserler ya da kendi düşüncelerini kabul ettirirler;- Sağlık çalışanlarının kişi özellikleri - iletişimde çok önemlidir-

ler. Diğer insanlar karşısında güç ve etki göstermek, kendini beğenmişlik, şahsi davranışların kontrol edilmemesi ve benzer özellikler, kimi sağlık çalışanlarının insanlar ile başarılı iletişim kurması ve onlarla çalışması ba-kımında yeteneksiz olmalarına katkı sunmaktadır.


PROBLEMİ OLAN İNSANLARA YARDIM ETMEK İSTEYEN KİŞİLER NEYİ BİLMELİ VE

NE YAPMALIDIRLAR

Sağlık çalışanı mesleği kolay değildir ve bu meslekle uğraşan insan-lardan çok büyük beklentiler vardır.

Hasta olan insanlara yardım etmek isteyen kişi temelli uzman bil-gilerine sahip olmalıdır. “Sağlıklı mantık” zemini üzerine yardım sunmak ve tedavi etmek risklidir. Uzman bilgiler insanlarla herhangi bir deneyin yapılmasını önlemektedir.

Takım olarak çalışıyorsak daha başarılı olacağız, başkalarını dinle-meye öğrenmeliyiz, hastaların problem ve güçlüklerini tanımalıyız, onla-rın karşısında ilgi göstermeliyiz ve hastaya yardımcı olabileceğimiz konu-sunda kendimize güvenimiz olmalı.

Her insana şefk at, saygı ve samimi yanaşım gereklidir.İnsanlar kendilerini farklı şekilde ifade ederler. İyi bir dinleyici sa-

dece kulaklarıyla dinlemez, tüm duyu organları ve zihni aktift ir. İyi bir dinleyici dinler, kayıt alır, bağlar, sonuçlar çıkarır ve bu şekilde bir kimse-nin problemi olduğu veya yardıma muhtaç olduğunu kolaylıkla anlar. Bir kimsenin yardımımıza muhtaç olduğunu tespit edersek, onun problemini ayan olarak görebildiysek, o zaman uygun yardımı sunar (konuşma, öğüt) veya daha iyi yardım edebilecek birine yönlendiririz.

Yardım isteme hasta için de zor bir durumdur. Bir kimsenin dişi ağırıyorsa, fazla düşünmeden dişçiye gider. Ancak bizim saklı ve son de-rece samimi problemlerimizle yüzleşmek ve onları tanımadığımız birine açmak gerektiği zaman, durumlar tamamen değişiktir. İnsanların çoğu samimi olan konularda konuşmanın ayıp olduğunu düşünüyorlar. Bunun için insanlar psikolojik yardım istedikleri zaman, kendilerini utanmış, kü-çümsenmiş ve değersiz hissetmemeleri için elden geleni yapmalıyız.

Çoğu yapılması gereken en iyi şeyin ne olduğunu bilirler, ancak bu bildiklerini yapamamaları, onların temel problemini oluşturmaktadır.

Yardımın planlanması sırasında, kendiliğinden sadece değerli ve doğru nedir düşüncesinden hareket edilmemelidir. Yardım planlama sı-rasında her şeyden evvel yardım etmekte olduğumuz kişiyi tanımamız ge-rekmektedir.

Neticede, en önemli olanı şudur ki, başkasına yardım etmek istiyor-sak, kendimizi, kendi yeteneklerimizi, zayıfl ıklarımızı ve motifl erimizi iyi

220 Psİkolojİ

tanımalıyız. Hastanın problemleri bizim imkânlarımızdan ve uzmansal yeteneklerimizden daha büyük olduğunun farkına varırsak, daha uzman kişiye yönlendirmeliyiz.

ZİHİNSEL HİJYENİN BAZI PRENSİPLERİ (ŞAHSİ KİMLİK NASIL KORUNMALI)

Sağlık çalışanları kendi ruh sağlığını kendileri korumalıdırlar. Bundan dolayı zihinsel hijyenin verdiği bazı kurallarına işaret edeceğiz (önceki metinlerde benzer kurallara değindik):

- Duygusal istikrar - kendi davranışlarımızda bizim duygusal tep-kilerimiz için hesapa yürütmeliyiz. Duygular ve organik değişiklikler ara-sında yakın bağlantıların mevcut olduğunu ve sıkça tekrarlanan yoğun duygusal heyecanların organik bozukluklara yol açabileceğini belirttik. Bunun için organizma için zararlı olan duygulardan kaçınmak gerekir. Her şeyden önce sevdiğimiz insanlar ile ihtilaf ve çatışmalı durumlardan kaçınmalıyız.

Bize en yakın olanlara karşı agresif davranış ve diğer düşmanlıkların ifade edilmesine izin vermiş olursak, iç çatışma, huzursuzluk ve rahatsılık kışkırtmış olacağız. Buna karşın duygular bastırılmamalıdır, diğer kişiler tarafından da kabul edilebilecek şekilde ifade edilmelidirler. Spor üzerin-den boşalma en iyi yollardan biridir;

- Hoşgörü - kendimizde hüsranlar karşısında hoşgörü yani geçici başarısızlığa katlanma ve güçlüklerin üzerinden gelme duygusu geliştir-meliyiz.

Çözülmesi zor olan problem ile karşılaşacağımız zaman, onu nesnel olarak gözden geçirmeli, gerçek nedenleri bulmalı ve en uygun çözüm yol-larını aramalıyız. Kendimizi kontrol etmeliyiz, güçlükler karşısında öfk e ve saldırganlıkla tepki göstermemeliyiz ve başarısızlık nedenlerini her za-man başkasında aramamalıyız, çünkü bunun nedenleri bizde de olabil-mektedir;

- Gerçekçi eğilimler - kendimiz hakkında real bir resim çizmeliyiz. Kendi olanaklarımız ve yeteneklerimiz hakkında yanlış düşünce yaratma-malıyız, sahip olamadığımız yetenekler üstlenmemeliyiz. Kendimizi oldu-ğumuz şekilde kabul etmeliyiz, şimdiye kadar yaptıklarımızdan memnun olmamalıyız, yeni ve daha iyi bir şey yapmaya çalışmalıyız;


- Çalışma memnuniyeti - memnuniyetle yapacağımız bir faaliyet, başarı ile sonuçlandıracağımız bir iş bulmalıyız. Her şeyden evvel mesleği-miz memnunluk duymamızı ve başarı elde etmemizi sağlamalıdır.

Ağır hasta olan bir insandan tebessüm alacağınız ve onu sağlıklı ve mutlu görmenize katkı sunmaktan daha kutsal ve daha güzel bir şey yok-tur.

Soru ve ödevler:1. İletişime hangi faktörler etki eder?2. Sağlık çalışanı-hasta rollerini oynayınız ve iletişim kurunuz.

Başarılı olup olmadığı konusunda tartışınız!3. Sağlık çalışanı-hasta rollerini oynayınız ve iletişim kurunuz (bu

arada kuralları saygılayınız)4. Kurallara aykırı sağlık çalışanı-hasta rollerini oynayınız ve ileti-

şim kurunuz. Sonunda kendi duygularınız hakkında konuşunuz!5. Sağlık çalışanı mesleğinde ne kadar başarılı olabileceğiniz konu-

sunda kendinizi sorgulayınız!

12 sayfada sorulara verilen cevapların tümü de HAYIRdır.

222 Psİkolojİ

K A Y N A K Ç A

1. Психологија – учебник, педагошка насока, V издание, И. Тодорова-Цвејиќ, Скопје, 2000

2. Медицинска психологија – учебникза здравствена струка – С. Стефановски, Скопје, 1993

3. Психијатрија за студенти по стоматологија – Г. Чадловски, Скопје, 2001

4. Психологија – В. Стаменкова Трајкова, Скопје, 19955. Општа психологија – Н. Рот, Белград, 19856. Елементи психологије – Д. Креч и Р. Крачфилд, Белград, 19807. Психологија – Х. Пожарник, Љубљана, 19848. Медицинска психологија и ментална хигијена – П. Бралша и

С. Озимец, Загреб, 19809. Медицинска психологија – Х. Христозов, Софија, 198910. Емоционална интелигенција – Д. Големон, Њујорк, 199511. Психологија учења, С. Радоњиќ, 199212. Психијатрија со медицинска психологија, С. Стоиљковиќ,

197713. Психологија, Н. Рот, С. Радоњиќ, 1976


İÇİNDEKİLER

I. PSİKOLOJİ KONUSU VE DALLARI

Psikoloji Konusu ve Dalları 9İnsanın Psikolojik Yaşamının Organik Esasları 13

II. TEMEL PSİKOLOJİK BELİRTİLER

Psikolojik Belirtiler Kavramı 29Duyu ve Algılamalar 30Dikkat 41Öğrenme 43Hafıza (Bellek) 48Unutma 53Düşünme 56Zekâ 63Duygular 73Motivasyon 89İlgiler 97Tutumlar 99Önyargılar 99

III. PSİKOLOJİK YAŞAMIN ORGANİZASYONU-KİŞİ

Kişilik, Kavram, Özellikleri, Teoriler 105Temperament (Mizaç) 108Karakter 111Kişilik Dinamiği 113Kişisel Gelişimi 119Belirli Yaşam Dönemlerin Özellikleri 123

IV. PSİKOLOJİK YAŞAM BOZUKLUKLARI

Normallik Kavramı 131Bilinçin Özel Durumları 133Bilinç Bozuklukları 139

224 Psİkolojİ

Nevrozlar 143Çocukluk Çağında Nevrotik ve Psikotik Hastalıklar 151Psikozlar 154Çocukluk Çağında Psikozlar 160Psikopati 161Bağımlılık Hastalıkları 163Uyumsuz ve Sapkın Davranışlar 170

V. SAĞLIKTA ÖZEL PSİKODİNAMİK

Psikolojide Yöntem ve Teknikler 179Kişilik İnceleme Teknikleri 182Hastayı Öğretme Teknikleri 185Hasta Kişinin Psikodinamik Özellikleri 186Sağlık Çalışanın Kişiliğinin Psikodinamik Özellikleri 188Sağlık Çalışanı Davranışlarının Psikodinamik Özellikleri 190Sağlık Çalışanları Arasında Personeller Arası

İlişkilerin Psikodinamiği 192Sağlıkta Takım Çalışmasında Psikodinamik 194

VI. HASTALAR İLE PSİKOLOJİ PRATİĞİ

Zihinsel Hijyen 199Bazı Somatik Hastalıklarda Psikoloji Profi lleri 210Hastalar ile İletişim 215Zihinsel Hijyenin Bazı Prensipleri 220

Lilyana MİLEVA Kiril Katsarski Sağlık Mesleki Okullari için … za 3_TUR... · 2015-01-26 ·...

Documents

Transcript of Lilyana MİLEVA Kiril Katsarski Sağlık Mesleki Okullari için … za 3_TUR... · 2015-01-26 ·...