Phytomonitoring for Viticulture

Lnda profesionale:

Prmirsimi ujor dhe sistemimi i tokave, kl.13 (L-14-284-12)Tema msimore nr.1: Faktort q ndikojn n prmirsimin ujor dhe marrdhniet tok-uj-bimLagshtira e shfrytzueshme n tok nga rreshjet dhe ujrat nntoksore, nuk sht e mjaftueshme pr t plotsuar krkesat e bims pr uj gjat t gjith ciklit bimor.Kjo ndodh nga shprndarja jo e rregullt e rreshjeve vjetore. Shprndarja e tyre vjetore n vendin ton sht n raportet 80% n periudhn tetor-prill dhe 20% pr periudhn tjetr vitit.Kjo shprndarje krijon mosbalancim t furnizimit me uj pr bimt.Kushtet e siprprmdura, ndikojn n ndrhyrjet agronomike pr t: shtuar artificialisht ujin n tok, ruajtur lagshtirn n tok brenda kufijve t lejuar, n mnyr q t ruaj zhvillimin optimal t bimve.Kjo praktik quhet ujitje.Pr t zbatuar praktikisht ujitjen, duhet t njihen nj varg faktorsh dhe marrdhniesh q ndikojn n prcaktimin e parametrave t ujitjes si:

prcaktimi i periudhave me munges lagshtire n tok dhe vlersim sasior i ksaj mungese; prcaktimi i sasis s ujit q do t prdoret gjat ujitjes - norma agronomike e ujitjes; prcaktimi i intervaleve t ujitjes - koha e ujitjes; prcaktimi i momentit t ndrhyrjes me ujitje; prcaktimi i mnyrs s ujitjes dhe llogaritja e elementve teknik t saj.

Pr t patur nj koncept t sakt pr ujitjen duhet t njihen faktort m t rndsishm t saj q lidhen me mardhniet tokuj, tok-ujbim etj. Fillimisht, duhet t prcaktojm se cilat jan format e ujit n tok. Toka prbhet nga tri faza: e ngurt, e lngt dhe e gazt.Faza e ngurt prbhet nga pjesa minerale dhe organike. Ajo z rreth 40 - 60% t vllimit t toks. Pjesa tjetr e vllimit, prbhet nga poret q kan form dhe madhsi t ndryshme.Ato grupohen n dy grupe t mdha n: poret kapilare dhe jo kapilare. Kto pore prbjn porozitetin e prgjithshm t toks.N poret e toks vendoset faza e lngt dhe faza e gazt.Vllimi q z faza e lngt ose uji toksor n poret kapilare sht sa vllimi i poreve kapilare, kurse faza e gazt ose ajri i toks vendoset n poret jokapilare.Uji dhe ajri n tok jan n lvizje t vazhdueshme dhe zvendsojn njri-tjetrin.E rndsishme sht q, jo i gjith uji i vendosur n poret kapilare shfrytzohet nga bimt, pasi nj pjes e tij, sht i lidhur fort me tokn dhe nuk thithet nga bimt.Duke par mardhniet ndrmjet toks, ujit dhe forcave q veprojn mbi t, ujin toksor e klasifikojm n tri forma: uji i rndess; uji kapilar; uji higroskopik.Uji i rndess sht ajo pjes e ujit toksor, q lviz nn veprimin e forcave t rndess nga lart-posht mbi ujin, n do pik t tij n tok dhe mbi tok.Energjia e fituar nga uji si rezultat i forcs s rndess sht n varsi t mass s tij dhe nivelit.Ky uj vendoset n poret jokapilare t toks dhe forca mbajtse e saj pr t, sht pothuajse fare e paprfillshme.Meqnse ky uj vendoset n poret jokapilare dhe zhvendoset me shpejtsi, ai sht i prkohshm n nj vllim t dhn toke.Ky uj, duke zhvendosur ajrin nga toka, krijon kushte t paprshtatshme pr veprimtarin e sistemit rrnjor t bimve n tok.Uji i rndess gjat lvizjes nga lart posht, grumbullohet n nivelin e ujrave nntoksore dhe rrit vazhdimisht nivelin e tyre.Prania dhe shfrytzueshmria e tij sht e prkohshme, pasi z porozitetin e ajrimit.Prandaj prania e tij pr nj koh t gjat n tok, krijon probleme asfiksie pr sistemin rrnjor t bimve dhe gjallesat aerobe t toks, si dhe nxit proceset e paksimit t elementve t toks.Uji kapilar sht uji q vendoset n poret kapilare t toks dhe lviz nn veprimin e forcave kapilare.Kjo forc sht rezultante e dy proceseve: bashkveprimit molekular siprfaqsor t grimcave t toks dhe ujit e kohezionit q molekulat e ujit kan me njra tjetrn. Forcat kapilare mbajn ujin toksor n distanc nga 0.0002-0.06 mm nga siprfaqja e grimcave t toks, t cilat zvoglohen me rritjen e latgsis nga siprfaqja e toks.Uji q mbahet me forcat kapilare lviz n tok nn veprimin e kapilaritetit dhe pr kt arsye quhet uji kapilar. Vllimi i ujit kapilar sht sa vllimi i poreve kapilare t toks.Forcat kapilare q veprojn mbi uj jan m t mdha se forcat e rndess dhe si e till, ky uj nuk largohet nga toka nse nuk do t veproj mbi t, nj forc m e madhe se forca kapilare prkatse.Kt forc mund ta ushtroj vetm bima. Pra, uji kapilar sht nj form e ujit toksor q ruhet n tok dhe sht e shfrytzueshme nga bima.Por, jo e gjith sasia e ujit kapilar sht e shfrytzueshme.Uji q ndodhet n poret shum t vogla kapilare, trhiqet me forca shum t mdha nga toka, kshtu q bimt nuk mund ta thithin.Uji higroskopik sht ajo pjes e ujit toksor q rrethon grimcat e toks dhe mbahet nga forcat e energjis s lir molekulare. Uji i mbajtur nga kto forca sht quajtur uji higroskopik. Uji higroskopik mbshtjell grimcat e toks me nj cip ujore rreth 0.0002mm dhe sht i palvizshm.Kufiri maksimal i sasis s ujit higroskopik njihet si koeficienti i higroskopicitetit. Si i till, uji higoskopik sht i pashfrytzueshm nga bimt dhe mund t largohet nga toka vetm n kushte temperature 105C, pr nj koh prej 5-6 orsh. Pr t shprehur marrdhniet tokuj-bim dhe tokuj, prdoren konceptet e mposhtme: kapaciteti i plot i toks pr uj, kapaciteti fushor i toks pr uj, pika e vyshkjes dhe uj i shfrytzueshm nga bimt.Kapaciteti i plot i toks pr uj (Kp.) shpreh sasin maksimale t ujit q mund t mbaj toka, kur t gjitha poret jan t zna me uj. Potenciali ujor n kt, nivel sht i barabart me zero.Nga pikpamja sasiore, ky kapacitet sht i barabart me vllimin e prgjithshm t poreve t toks dhe shprehet me centimetr kub uj pr 100gr tok.Kapaciteti fushor i toks pr uj (Kf) shpreh sasin e ujit q mbetet n tok, pasi largohet uji i rndess. Kshtu, kapaciteti fushor, sht supozuar t prfaqsoj sasin e ujit toksor n nj pozicion t dhn t profilit t toks dhe n nj koh t dhn pas lagies s saj.Pra, n tok ka mbetur vetm uji q mbahet nga forcat kapilare.N kt rast, toka sht n kapacitetin fushor t saj. Meqnse kapaciteti fushor arrihet pas largimit t ujit t rndess nn veprimin e forcave t rndess, gjendjen e kapacitetit fushor, toka e arrin pas disa ditsh. Prcaktimi i kapacitetit fushor si aftsi e toks pr t thithur dhe mbajtur sasi t prcaktuara uji, ka rndsi t veant pr t menaxhuar krkesat e bims pr uj n marrdhniet tok-bim.Pika e vyshkjes (Pv) shpreh sasin e ujit toksor q nuk shfrytzohet nga bimt. Kjo lagshtir prbhet nga nj pjes e ujit q ndodhet n kapilart e imt t toks dhe bimt nuk jan n gjendje tia shkpusin toks. Sasia e lagshtirs s toks n pikn e vyshkjes, varet nga prbrja grimcametrike e saj.Meqense burimi i vetm ujor pr bimt sht uji toksor, bimt do ta shfrytzojn at deri sa t munden.Kur bima nuk ka m aftsi t thith ujin e mbetur, ajo vyshket. Pas vyshkjes prcaktohet lagshtira e toks duke br diferencn e masave para dhe pas tharjes sipas formuls s msiprme. Lagshtira q ka toka n kt rast prkon me pikn e vyshkjes.Uji i shfrytzueshm (Ush) sht nj karakteristik e rndsishme e toks n marrdhniet e bimt dhe shpreh sasin e lagshtirs toksore q ndodhet n intervalin midis kapacitetit fushor t toks dhe piks s vyshkjes.N kt rast kemi: Ush =Kf - Pv. Prcaktimi i ksaj lagshtire sht mjaft e rndsishme pr t furnizuar me uj bimt. Ky tregues, prdoret si baz e llogaritjeve t kohs dhe norms s ujitjes. Bimt e marrin n sasira dhe mnyra t ndryshme ujin nga toka e ajri, n varsi nga lloji i bims.Vlerat e kapacitetit fushor dhe t piks s vyshkjes rriten kur kalohet nga tokat e lehta drejt tokave t rnda.Kahu i ksaj rritjeje sht i ndryshm pr kapacitetin fushor nga pika e vyshkjes. Kjo bn q maksimumi i ujit t shfrytzueshm t jet n tokat e mesme.Lvizja e ujit n tok t pangopur me uj quhet infiltrim.Njohja e infiltrimit sht mjaft e rndsishme pr zbatimin n praktik t ujitjes.Pr t kuptuar konceptin e infiltrimit, s pari, le t prshkruajm kt dukuri.N qoftse mbajm nj shtres ujore t qndrueshme mbi siprfaqen e toks, vrehet q furnizimi i toks me uj do t kaloj aftsin e toks pr t thithur ujin n brendsi t profilit t saj.Kur toka e that vihet n kontakt me nj burim ujor (rreshje, ujitje), ritmi i infiltrimit mbetet i pandryshuar.Pas kohs t1 deri n kohn t2, toka q fillimisht ka thithur uj, nuk ka m aftsi pr t infiltruar uj.Kjo aftsi, zvoglohet.Nse burimi i furnizimit me uj do t sillte nj prurje t njtrajtshme, ather, si pasoj e zvoglimit t ritmit t infiltrimit nga t1 n t2, uji i teprt do t depozitohej n siprfaqe ose do t largohej si rrjedh siprfaqsore.Pas kohs t2 kemi ngopje t toks me uj dhe n kt rast ritmi i infiltrimit sht i njjt me koeficientin e filtrimit t toks me uj n tok t ngopur.Ndrmjet ritmit t infiltrimit dhe ritmit t furnizimit t toks me uj dallojm tri gjndje: ku ritmi i furnizimit t toks me uj sht m e madhe se aftsia q ka toka pr t prshkuar uj n profilin e saj; ku ritmi i furnizimit t toks me uj sht i barabart me ritmin fillestar t infiltrimit q ka toka; ku ritmi i furnizimit t toks me uj sht m i vogl se aftsia q ka toka pr t prcjell ujin n profilin e saj. Gjat infiltrimit lagshtira shprndahet n profilin e toks n tri zona t dallueshme: zon e lagur, zon kalimtare dhe zon e ngopur.Zona e lagur sht ajo pjes e toks, n t ciln uji futet nprmjet kapilaritetit ku ende nuk ka arritur uji i rndess.Kjo zon, ndodhet n pjesn e poshtme t toks. Zona kalimtare sht ajo pjes e toks, n t ciln gjith poret e toks jan t mbushura me uj dhe lvizin nn veprimin e forcave t rndess.Uji n kt zon lviz nn veprimin e forcave t rndess pr t vazhduar m pas lvizjen n zonn e lagur.Kjo prbn zonn m dinamike gjat procesit t infiltrimit.Trashsia e ksaj zone rritet vazhdimisht gjat kohs q vazhdon furnizimi me uj.N dukurin e infiltrimit gjat shprndarjes s ujit n thellsi dhe gjersi, ndikim t madh ka edhe prbrja grimcametrike e toks.Kshtu, n toka t lehta ritmi i infiltrimit sht m i lart, ndrsa prhapja ansore e ujit sht m e madhe n toka t rnda.Njohja e dukuris s infiltrimit ndikon direkt n prcaktimin e parametrave teknik t mnyrs s ujitjes.

Tema msimore 2: Nevojat e bims pr uj dhe evapotranspirimi. Pr t prcaktuar nevojat e bimve pr uj sht e domosdoshme t njihen burimet e hyrjes dhe largimit t ujit nga toka. Burimet kryesore t hyrjes dhe largimit t ujit nga toka jan: Rreshjet (R) q prbjn hyrjen kryesore t ujit n tok.N kushtet e vendit ton shprndarjet jan mjaft t rregullta, duke krijuar tepric uji n disa periudha t vitit dhe munges uji n periudhn e vers. Avullimi (A) dhe transpirimi (T) q prbjn burimin kryesor t largimit t ujit nga toka me an t avullimit dhe bima me an t transpirimit. Rrjedhja e brendshme (Rrb) dhe siprfaqsore (Rrs) q prbjn burimet e hyrjes dhe daljes s ujit nga toka nga nj vllim i dhn toke.Ato jan burim i hyrjes s ujit, kur n tokn e dhn, kto ujra depozitohen n pjes t tjera toke rrotull ose nga zona m t thella toke. Jan burim daljeje kur, nga pjesa q analizojm, largohen ujra si ujra siprfaqsore (Rrs) ose futen n thellsi t toks si ujra n brendsi t topks (Rrb).Nse burimet e msiprme analizohen pr periudhat e nxehta t vitit, ather mund t themi se Rrb dhe Rrs praktikisht jan zero.Kjo ndodh sepse rreshjet si burim kryesor i futjes s ujit n tok, jan n sasi e intesitet t vogl.Gjith rreshjet q bien thithen nga toka dhe depozitohen n zonn ku shtrihen rrnjt, pa krijuar rrjedha siprfaqsore ose bashkim t ujit t rreshjeve me ujrat nntoksore.Si rrjedhoj, burimet e hyrjes dhe daljes s ujit jan rreshjet si burim i hyrjes dhe avullimi e transpirimi si burim i daljes.Burimet e hyrjes dhe daljes s ujit nga toka na shrbejn pr t llogaritur sasin e ujit q do t prdoret pr t prballuar nevojat e bims pr uj, gjat periudhs kur sasia e ujit t larguar (ET- evapotranspirimi) sht m e madhe se sasia e ujit q sigurohet nga rreshjet. Kjo sasi uji q nevojitet pr ujitje quhet norm e prgjithshme e ujitjes (Nut).Pra, Nut=ET-R. Koncepti i evapotranspirimit prfaqson sasin e ujit q avullon nga toka e mbuluar me bimsi. Faktort kryesor q ndikojn n sasin e ujit t avulluar nga nj siprfaqe toke me bimsi jan:

faktort klimatik si: lagshtira, temperatura, era etj.; faktort bimor si: lloji i bims, fazat e zhvillimit, etj.; fakort toksor si: cilsit ujore t toks etj.Ndr faktort klimatik m t rndsishm prmendim lagshtirn, e cila luan nj rol vendimtar n evapotranspirim.Ajo q ka ndikim t drejtprdrejt sht kryesisht lagshrira relative e ajrit, e cila duhet t jet reth 60% q bimt t rriten normalisht, ndrsa nn 30% bhet e dmshme. Nga lagshtira e ajrit varet edhe transpirimi i ujit nga bimt.Lagshtira sht e kombinuar edhe me temperaturn toksore e ajrore, e cila sa m e lart t jet aq m tepr ndikon n avullimin e ujit nga toka dhe bima.Kshtu nga avullimi i madh i ujit q bjn bimt dhe nga pamundsia e zvndsimit t tij nga toka, paksohet formimi i lnds organike dhe si rrjedhim bimt vyshken e thahen. Gjithashtu, n evapotranspirim ndikon edhe shpejtsia e ers, sa m e fort t jet aq m tepr ka ndikim negativ n largimin e ujit.Ndr faktort bimor lloji i bims sht i rndsishm.Rol luan ktu madhsia e bims dhe e gjethes.N bim me zhvillim t madh dhe siprfaqe t madhe gjethore uji avullon m shpejt. rol luajn edhe fazat e zhvillimit t bims.N fazat e para t zhvillimit bimt kan krkesa m t pakta pr uj, sepse sistemi rrnjor dhe masa mbitoksore jan pak t rritura.Me rritjen dhe zhvillimin e bims krkesat rriten.Pas lulzimit e formimit t organeve t riprodhimit konsumi i ujit vjen duke u ulur.Edhe qllimi i kultivimit t bims (pr gjethe, frut apo frutrrnjor) ka ndikim. Ky ligj biologjik duhet t kihet parasysh, pr t prcaktuar kohn kur duhet t ndrhyjm me ujitje. Ndr faktort toksor prmndim prbrjen grimcamrtrike, ku n tokat me prbrje mekanike t rnd prshkueshmria sht e ult edhe avullimi i ujit nga toka sht e ult, e kundrta ndodhe n tokat e lehta etj.Thellsia e shtress aktive sht tregues tjetr toksor, n t ciln sht i prqndruar sistemi rrnjor i bimve.Gjithashtu, si faktor t rndsishm prmendim edhe cilsit ujore t toks. N varsi t ktyre faktorve evapotranspirimi ndahet n: evapotranspirim potencial (ETp) shpreh sasin e ujit t larguar n njsin e kohs nga nj siprfaqe toke e madhe e kultivuar me bimsi livadhore t mbajtur n lartsi t pandryshueshme 8-15cm dhe n kushte optimale t ushqimit e t lagshtirs toksore.Bima livadhore zgjidhet si etalon pr t karakterizuar nj mbules bimore standarde.Pra, faktort q ndikojn n evapotranspirimin potencial jan vetm grupi i faktorve klimatik. Bazuar n kt konceptim, ETp sht vlersuar si tregues pr t karakterizuar potencialin avullues t nj zone t dhn klimatike. Evapotranspirimi potencial i kulturs (ETpk) shpreh sasin e ujit t larguar nga nj siprfaqe toke krahasimisht e madhe, e mbjell me nj bimsi t dhn dhe t mbajtur n kushte optimale ushqimi dhe lagshtire. N ndryshim nga ETp, n rastin e ETpk nuk kemi t bjm me siprfaqe bimore t qndrueshme avulluese. N kt rast, bimsia ndikon direkt n evapotranspirim nprmjet karakteristikave t saj si: siprfaqja gjethore, faza e zhvillimit, kndi i vendosjes s gjetheve, karakteristikat avulluese t gojzave etj. Evapotranspirimi potencial i kulturs ndryshon sipas llojit t kulturs e fazs s saj t zhvillimit. Evapotranspirimi real (ETr) shpreh sasin e ujit t larguar n kushte reale fushore.Matja e drejtprdrejt ose llogaritja e ksaj forme evapotranspirimi sht shum e vshtir. N kt form t ET ndikon shum lagshtira toksore.

Tema msimore nr 3: Norma agronomike e ujitjes dhe cilsia e ujit pr ujitjeNorma e prgjithshme e ujitjes e llogaritur sipas modelit t dhn m par, nuk mund t prdoret njhersh n tok, sepse sht disa her m e madhe se sasia maksimale e ujit q mund t mbaj toka. Bima mund t shfrytzoj gjith lagshtirn midis kapacitetit fushor t toks pr uj dhe piks s vyshkjes.Kjo mundsi sht vetm teorike pasi bima po t vyshket humbet aftsin prodhuese, prandaj ujin e ktij intervali e quajm uj teorikisht t shfrytzueshm.Pra, sasia maksimale e ujit q do t prdoret n nj ujitje duhet t jet e till q t zvndsoj lagshtirn nga pika e vyshkjes deri n kapacitetin fushor t toks pr uj.Uji q prdoret mbi kt sasi nuk depozitohet n tok, por lviz si uj i rndess dhe n kt rast sht i pashfrytzueshm.Sasia e ujit q prdoret pr t zvndsuar lagshtirn e harxhuar n tok quhet norm agronomike e ujitjes (Nu) dhe llogaritet me formuln:Nu=(KfPv)*H*D;ku:Nu-norma agronomike e ujitjes m3/ha, Kf- kapaciteti fushor i toks % pr uj, Pv-pika e vyshkjes %, H-thellsia e ujitjes cm, D-masa vllimore e toks gr/cm3.Sasia e ujit e llogaritur sipas ksaj formule, prbn sasin maksimale t ujit q mund prdoret gjat ujitjes. Pra, sasia e ujit t llogaritur n kt mnyr sht teorikisht dhe raste t tilla n praktikn bujqsore pothuajse nuk ndodhin.N qoftse, lagshtira n tok do t ulet deri n pikn e vyshkjes, bima do t kundr prgjigjet duke ulur shum veprimtarin jetsore.Prandaj, ujitja duhet t bhet kur lagshtira n tok t jet m e madhe se pika e vyshkjes.Pra, uji realisht i shfrytzueshm sht n sasi m t vogl se uji teorikisht i shfrytzueshm.Pr t shprehur lidhjen ndrmjet ujit realisht t shfrytzueshm dhe atij teorikisht t shfrytzueshm, prdoret koefiienti i shfrytzueshmris s ujit toksor, i cili jepet me formuln:K=Kf-: Kf-Pv;ku:Kkoefiienti i shfrytzimit t ujit, Kf-kapaciteti fushor i toks pr uj, Pv-pika e vyshkjes, - lagshtira toksore n astin e ujitjes. Vlerat e K-s jan n funksion t kulturave, t llojit t prodhimit dhe kushteve termike.Koefiienti K varion nga 0.50.75 pr kultura q kultivohen pr prodhim kokrr (grur, misr, bishtajore kokrr etj.) dhe 0.25-0.5 pr kultura q kultivohen pr mas t gjelbr (perime, foragjere etj.).Formula e norms agronomike t ujitjes, duke prfshir edhe koefiientin e shfrytzimit t ujit toksor, merr kt form: Nu=(KfPv)*H*D*K.N kt form t formuls s ujitjes prfshihen:

faktort toksor q jepen n elementt e formuls s ujitjes Kf ,Pv dhe D; faktort bimor q jepen n elementt e formuls s ujitjes H dhe K; faktort klimatik q jepen nga elementi i formuls K. Prve llogaritjes s norms agronomike t ujitjes rndsi ka edhe prcaktimi i kohzgjatjes midis dy ujitjeve. Kohzgjatja midis dy ujitjeve varet nga shpejtsia e harxhimit t ujit toksor.Kohzgjatja midis dy ujitjeve jepet me raportin ndrmjet norms agronomike t ujitjes dhe ritmit t evapotranspirimit. Edhe n kohzgjatjen e ujitjes ndikojn faktort toksor, bimor dhe klimatik.

Element shum i rndsishm pr ujitje sht cilsia e ujit.Pr ujitje prdoren ujrat siprfaqsore dhe ujrat nntoksore.Ujrat siprfaqsore si jan ujrat e lumenjve, liqeneve, kanalet ujmbledhse etj., kan temperatur t ndryshme gjat stinve t vitit dhe jan t turbullt. Ujrat nntoksore si jan ujrat e burimeve, puseve etj., zakonisht jan me temperatur konstante dhe t pastra. Treguesit q prcaktojn cilsin e ujit pr ujitje jan:

Temperatura e ujit sht faktor i rndsishm n prcaktimin e cilsis s tij.Uji ngrohet dhe ftohet m ngadal se toka.Kshtu, nj tok e lagur ngrohet m ngadal se nj tok e that.Po t ujitet me uj t ftoht, do tulet temperatura e toks, gj e cila shkakton rregullime n bim dhe kryesisht ngadalson procesin e fotosintezs.N ver merren si ujra t ftohta ato me temperature m t ult se 15C ose prgjithsisht, ujrat q kan temperature m t ult se 3/4 e temperaturave t ajrit. Temperatura optimale e ujitjes duhet t jet rreth15C. Pr t mnjanuar ujitjen me ujra t ftohta zakonisht prdoren kto rrug:

zgjatet rruga pr t futur ujin n ngastr;

krijohen rezervuar t vegjl pr t ngrohur ujin; bhen ujitje t shpeshta dhe me sasi t pakta uji; ujitet n ort e freskta t mbrmjes ose hert n mngjes.Lndt organike dhe inorganike n uj jan me prejardhje t ndryshme.Sasia e materialit t ngurt shprehet n gr/cm3 uj dhe prbhet kryesisht nga mbetjet inerte dhe przierje minerale.Lndt organike n uj konsiderohen lndt humusore nga pyjet ose ujrat e stallave, t cilat n prgjithsi shrbejn si plehrim i lngshm.Ktu duhet t kihet shum kujdes sidomos nga burimet organike me origjin nga ujrat e zeza t qytetit etj., t cilat prishin cilsin e ujit duke u br burim infeksioni sidomos n ujitjen e bimve perimore.

Prmbajtja e kriprave sht prcaktuese pr prdorimin ose jo t nj burimi ujor pr ujitje. Kripzimi i prgjithshm sht treguesi kryesor q prcakton cilsin e ujit pr ujitje.Kripzimi i prgjithshm prfaqson sasin e prgjithshme t kriprave t tretura n uj.Kriprat m t prhapura jan ato t natriumit, kalciumit, magnezit, bakrit etj.Sa m e madhe sht prmbajtja e kriprave n tretsirn toksore, aq m e paprshtatshme sht kjo tretsir pr rritjen dhe zhvillimin e bimve.Kriprat duke rritur trysnin osmotike t tretsirs toksore, pengojn thithjen e ujit nga rrnjt e bimve. Kriprat e natriumit jan m t dmshmet n tretsirn toksore pasi prishin cilsin e ujit.

Tema msimore nr. 4: Mnyrat e ujitjes

Nj ndr elementt m t rndsishm, pas prcaktimit t toks dhe kultivimit t nj kulture bujqsore sht mnyra e ujitjes.Ujitja sht faktor baz n dy-trefishimin e prodhimit bujqsor; prmirsimin e cilsin s prodhimit; shtimin e t ardhurave; paksimin e shpenzimeve; uljen e kostove dhe rritjen e fitimit.Ujitja duhet t siguroj jetes normale e t rris n terma sasior dhe cilsor prodhimin dhe me kosto t ult.Ajo kryhet kur toka dhe bimt kan nevoj pr uj.Pr kt merren masa paraprake q uji t mos mungoj n momentet m t rndsishme bio-fiziologjike t bims s kultivuar dhe t plotsoj krkesat e saj, n fazat kritike t rritjes dhe t zhvillimit.Mnyrat e ujitjes s bimve jan t ndryshme dhe fal prmirsimeve t sistemeve t ndryshme, q shfrytzohen pr shprndarjen e ujit dhe krkesave specifike t mnyrave t ndryshme t prodhimit ato kan evoluar.Parimet m t rndsishme q karakterizojn kto ndryshime jan:

rritja e koefiientve t shfrytzimit t ujit;

rritja e elasticitetit t rregullimit dhe kontrollit t sasive t ujit; rritja e efektivitetit t burimeve energjetike q shfrytzohen pr shprndarjen e ujit;

kufizimi i efekteve ansore q mund t nxiten nprmjet ujitjeve;

zgjerimi i mundsive pr shfrytzimin e ujit si transportues i plehrave dhe kimikateve t tjera tek bimt. Ekonomizim i prdorimit t ujit dhe ulje e kostos s ujitjeve. Kriteret shkencore t vlersimit t momentit t ujitjes jan: Lagshtia e toks-bazuar n matjen e potencialit ujor t saj, matet me aparate t posame t quajtur tensiometra.

Pika e vyshkjes-kufiri kritik tej t cilit nuk duhet ulur lagshtia.

Gjendja e evapotranspirimit (ET).Lizimetrat shrbejn pr matjen n mnyr t vazhdueshme t sasis s ujit t avulluar nga sistemi tok-bim-atmosfer (evapotranspirimi i bims) gjat gjith periudhs bimore.Para se t ujitet duhet t njihen saktsisht disa faktor t till si:burimi i ujit; prmbajtja e kriprave dhe e pH; siprfaqja q do t ujitet; klima apo mikroklima e mjedisit rrethues; kushtet topografike; struktura e toks;cilsit hidrologjike;aftsia ujmbajtse fushore, lidhjet midis lagshtis e potencialit ujor etj.N praktikn bujqsore sistemet e ujitjes q prdoren m shum jan: sistemi i ujitjes me rrjedhje t lir, sistemi i ujitjes n form shiu dhe sistemi i ujitjes s lokalizuar. a. Sistemi i ujitjes me rrjedhje t lir.sht nga m t vjetrit dhe pr shum arsye vazhdon t prdoret akoma tek ne me gjith ant negative q mbart n vetvete t cilat jan:

Ka shpenzime t teprta t krahut t puns, duke rritur koston e prodhimit.

Rrit mundsit e grryerjes s toks bujqsore.

Harxhon sasi t konsiderueshme t ujit pr do ujitje.

Favorizon shtimin dhe rritjen e barrave t padobishme ne siprfaqen q ujitet.

Krkon rrjetin e kanaleve ujits nga vendburimi i ujit deri te parcelat bujqsore.

Favorizon zhvillimin e smundjeve dhe dmtuesve q prekin kulturat bujqsore.

Ka humbje t ujit gjat trasportit t tij deri n fush. Nuk krijon mundsi pr ndrhyrje t tjera n tok dhe bim.

Sisitemi i ujitjse me rrjedhje t lir prdoret n tokat e rrafshta dhe mund t jet:

Ujitja me brazda sht ujitja m e prdorshme siprfaqsore ku uji kalon npr brazda t hapura ndrmjet dy rreshtave t bimve.Prdoret kryesisht n kulturat prashitse si: misri, pambuku, luledielli, perimet, si dhe n drufrutor.Gjithashtu, kjo mnyr gjen zbatim n tokat fushore t sistemuara kurriz e rrafsh, n brezare etj.Ujitja me brazda bazohet n aftsin q ka toka pr t infiltruar ujin n drejtim vertikal dhe horizontal.Elementt m t rndsishm teknik t ujitjeve me brazda jan:

Largsia midis brazdave, q prcaktohet nga prbrja grimcametrike e toks.N tokat e rnda brazdat bhen m larg, n do dy ose tre rreshta t bimve, ndrsa n tokat e lehta n do dy rreshta.

Gjatsia e brazdave, q prcaktohet nga prbrja grimcametrike e toks.Pjerrsia e toks dhe nga gjendja e sistemimit t saj.N tokat e rnda brazdat bhen m t gjata se n tokat e lehta.

Prurja e ujit n brazd sht sasia e rryms q do t prdoret pr mbushjen e brazds me uj. N prurjren e ujit n brazd ndikon ve t tjerash edhe thellsia e brazds q lviz nga 813 cm t cektat, deri n 2030 cm t thellat.

Koha e qndrimit t ujit n brazd, q varet nga prbrja grimcametrike e toks, norma e ujitjes, gjatsia dhe gjersia e brazds. Sa m e madhe t jet norma e ujitjes dhe gjatsia e brazds aq m e madhe duhet t jet koha e qndrimit t ujit n brazd.

Ujitja me rrshqitje zbatohet n livadhet natyrore dhe artificial, si dhe n t gjitha kulturat q mbillen n largsi t vogla t paprfillshme si jan jonxha, t lashtat etj.N prgjithsi, kjo mnyr ujitjeje krkon prurje t mdha t ujit 50200l/s dhe norma t mdha t ujitjes 8001200m3/ha.Kjo lloj ujitje ka shfrytzim t mir t sasis s ujt n masn 4060%, kosto t ult dhe shprndarje t ujit me shpejtsi.Ujitja me rrshqitje krkon sistemim t kujdesshm t toks dhe mirmbajtje t saj.Ujitja me rrshqitje mund t prdoret n toka me pjerrsi deri n 20%.Ujitja me rripa sht nj form e ujitjes me rrshqitje q zbatohet n tokat e sheshta e t sistemuara mir. oka ndahet n rripa me gjersi 24m dhe gjatsi deri n 130m me disa argjinatura me lartsi 1015cm, t cilat ndrtohen pingul me kanalin e tret ujits.Argjinatura shrben pr t kufizuar siprfaqen ujitse.Ndrsa ujitja me rrshqitje n lehe ose shpore zbatohet n tokat e pjerrta t zonave kodrinoremalore.Pas mbjelljes, toka ndahet n lehe ose shpore me brazda ujitse q shkojn sipas vijave rrushkulluese dhe me pjerrsi 13% ndaj tyre.Gjersia e leheve bhet 23m n tokat shum t pjerrta, 5- 6m n tokat me pjerrsi mesatare dhe 1620 m n tokat me pjerrsi t vogl.Ujitja me prmbytje sht ujitja q prdoret n orizoret.N kt ujitje uji duhet t qndroj mbi siprfaqe t toks pr nj koh t caktuar, kshtu q prurja e prdorur pr kt ujitje, duhet t jet m e madhe se ritmi i infiltrimit t toks. Siprfaqja e toks ku do t aplikohet ujitja quhet oxhak.Oxhaket jan siprfaqe t vogla toke t rrethuara me ledhe me lartsi 2530cm me form katrkndshi. Pr ujitjen me prmbytje prdoren norma t mdha uji 800010000m3/ha. Mqs shpenzohet sasi e madhe e ujit, duhet t prjashtohet si mundsi pr ujitjen e bimve n praktikat e sotme agronomike.Bazuar n teknologjit e reja t kultivimit t bimve, zbatohet n nj form tjetr t saj q sht ujitja me prmbytje t alternuar. Ujitjet me prmbytje t alternuara prdoren gjersisht n prodhimin e luleve dhe t bimve dekorative n sera. Sisteme t tilla jan t ndrtuara nga shtretr t cekt t ndrtuar nga materiale plastik, metalik, ose imentoje, t cilt n periudha t shkurtra kohe, prmbyten me nj shtres ujore prej disa centimetrash.Bimt e vendosura n vazo absorbojn ujin nprmjet infiltrimit nga pjesa bazale e tyre.Alterimi i shpesht i prmbytjeve me tharjen e plot t shtretrve mundson krijimin e raporteve normale uj-ajr n sistemin rrnjor t bimve.Ujitja me infiltrim zbatohet n tokat e zeza ose torfike t sistemuara n form t rrafsht, q e infiltrojn mir ujin si n drejtim ansor ashtu edhe n thellsi.Uji futet n rrug nntoksore me tuba ose me drena, me rrjedhje t lir ose me shtytje mekanike.Uji i futur n tok n kt mnyr, ngrihet lart nprmjet kapilarve t toks, duke njomur shtresn e toks atje ku gjendet sistemi rrnjor. Megjithse sht nj sistem i mir ujits nuk sht i prhapur, sepse krkon investim t madh. b. Sistemi i ujitjes n form shiu.sht forma m natyrale dhe m e mir e ujitjes s bimve, krahasuar me sistemin e ujitjes me rrjedhje t lir, pasi ky sistem ka kto eprsi:

Ekonomizimi i shfrytzimit t ujit pr do ujitje duke kursyer 50-60% sasin e ujit. Prmirsimi i fitoklims.

Rregullimi i temperaturs n mjedisin rreth bims deri n 5C n krahasim me pjesn tjetr t mjedisit.

I leht n montim, prdorim e mirmbajtje.

Sigurimi i shprndarjes uniforme t ujit n t gjith siprfaqen e toks.

Moskrijimi i pellgjeve t teprta t ujit.

Ruan tokn nga grryrja. Por, edhe ky sistem ujitje nuk ka gjetur prhapje t gjer pr disa vshtirsi apo magsi q paraqet, si: investime fillestare t mdha pr tu instaluar;

ndrtime t veanta, si jan sistem pompimi t ujit dhe shihedhsa.

mundsi pr infeksion nga smundjet dhe dmtuesit, duke nxitur zhvillimin e vshtirsuar luftimin e tyre.

kushte t mira freskie dhe shprndarje t lagshtirs n tr siprfaqen e toks, pra edhe n pjes t siprfaqes q nuk shfrytzohet nga bima. Ujitja n form shiu ka qen pr shum koh mnyra m e prhapur e ujitjes n sera, por sot ajo shtrihet edhe pr ujitjen e bimve n fush t hapur.Ujitja n kt rast realizohet nprmjet nj sistemi tubash nntoksor ose nj sistemi shihedhsish, stacionar ose t lvizshm.Problemet kryesore t ktij sistemi ujitjeje jan t lidhura me shpenzimet e mdha t energjis, q krkohet pr t siguruar nj presion relativisht t lart t ujit n tuba, mungesn e uniformitetit n shprndarjen e ujit pr shkak t humbjeve t presionit dhe s fundi n stimulimin e shum smundjeve krpudhore pr shkak t rritjes s prmbajtjes s avujve t ujit n ajr.Pr kt arsye, paralelisht me zgjerimin e sistemeve t ujitjes me pika, roli i ujitjeve n form shiu sht transformuar drejt shfrytzimit t tyre pr t ulur temperaturn e bimve n ser, nprmjet ujitjeve t shkurtra me doza shum t vogla uji. Ndrkoh, pr t rritur uniformitetin e shprndarjes s ujit, jan adaptuar sisteme t lvizshme t ujitjes n form shiu.Kjo mnyr ujitjeje prfaqson nj nga mnyrat e prparuara t ujitjes n serat pr prodhimin e fidanve t perimeve apo pr prodhimin e perimeve ose luleve me dendsi t madhe mbjelljeje.Disa nga vshtirsit apo mangsit e ktij sistemi ujitjeje jan:

Nuk mund t ujitet n form shiu n ort e nxehta t dits, sepse diferencat e temperaturave ndrmjet ujit e bims jan t ndryshme dhe kshtu krijohen shqetsime fiziologjike n bim.

Shtohet mudsisa e infektimit t bimve nga smundjet, si rezultat i lagies s bimve.

Krijon vshtirsi n shprndarjen uniforme t ujit n siperfaqe, n ditt kur fryn er.

c. Sistemi i ujitjes s lokalizuar ose si njihet ndryshe ujitja me pika prfaqson mnyrn m t prhapur t ujitjes n serra, por ajo po dominon edhe ujitjen e perimeve n fush t hapur, vreshtave dhe pemtoreve.Ajo sht e prshtatshme pr kulturat bujqsore intensive.Siprfaqet e ujitura n kt mnyr kan ardhur vazhdimisht duke u zgjeruar, fal eprsive t shumta t saj, krahasuar me dy sistemet e tjera t ujitjes.Sitemi i ujitjes me pika sht forma m e mir e ujitjes dhe zbatohet n t gjith kulturat bujqsore.Siprfaqet e ujitura n kt mnyr kan ardhur vazhdimisht duke u zgjeruar, fal eprsive t shumta midis tyre mund t theksohen:

Rrittja e efektiviteti t ujitjes.Efektiviteti i ujitjes me pika prllogaritet n 75-95 %, kundrejt vetm 25-50 % t ujitjeve siprfaqsore me brazda dhe 70-80 % t ujitjeve n form shiu. Ujitja me pika minimizon humbjet e ujit pr shkak t: evapotranspirimit, rrjedhjeve siprfaqsore dhe deprtimit n thellsi t toks.E shoqruar me mulirimin e toks, ujitja me pika, plotson krkesat e bimve pr uj, duke konsumuar vetm 30-50 % t vllimit t ujit q konsumohet nga ujitja n form shiu.

Rritja e efektivitetit t shfrytzimit t energjis.Sistemet e ujitjes me pika funksionojn n presione t ulta dhe pr kt arsye krkojn m pak shpenzime pr energji.

Rritija e efektivitetit t prdorimit t plehrave.Ujitja me pika mundson prdorimin e dozave preize t plehrave dhe vendosjen e tyre pran sistemit rrnjor t bimve.

Ulja e mundsis s shfaqjes s smundjeve.Meqense gjat ujitjes me pika gjethet e bimve mbeten t thata, kufizohet ndjeshm mundsia e zhvillimit t smundjeve krpudhore.

Ulja e mundsis s zhvillimit t barrave t kqija.Pr arsye se gjat ujitjes me pika, hapsira midis rreshtave mbetet e that, mundsia e rritjes s barrave t kqija n kt hapsir sht e vogl.

Rritja e prodhimit t bimve dhe prmirsimi i cilsis.Nprmjet ujitjes me pika prodhuesi ka mundsi t kontrolloj me saktsi dozat e ujit dhe t plehrave q u duhen dhn bimve. Pr pasoj, rritet mundsia pr t realizuar prodhime t larta dhe me cilsi m t mir.

Zvoglimi i mundsis s ngjeshjes s toks, erozionit dhe shplarjes s elementve ushqyes nga toka.

Krijimi i mundsive pr ndrhyrjevet tjera n bim dhe ntok edhe gjat kohs s kryerjes s ujitjeve.

Lehtsimi i ujitjes n do or t dits, pa krijuar asnj shqetsim fiziologjik te bimt. Shprndarja e ujit n mnyr uniforme dhe t kontrollueshme n t gjith siprfaqen, deri n at thellsi toke q sht i shtrir sistemi rrnjor i bimve. Eleminimi plotsisht i mundsis s infektimit t bims nga smundje q vijn nga siprfaqja e toks. Shmangia e rritja s lagshtirs s panevojshme t ajrit, duke eleminuar mundsin e prekjes nga smundjet krpudhore, si rezultat i mos kontaktit t drejtprdrejt t ujit me gjethet dhe bimn.Eleminohet edhe lagia e teprta dhe e padshiruar e siprfaqes s toks si ndodh n rastet e ujitjeve me prmbytje apo me brazda. Sigurimi i nj cilsie n nivel t lart t ujitjes. Menaxhimi i sasis s ujit n varsi t krkesave t bimve sipas fazave t rritjes dhe t zhvillimit t tyre. Kursimi n maksimum i sasis s ujit pr njsi t siprfaqes.

Krijimi i mundsis pr realizimin njkohsisht edhe t plehrimit plotsues kimik (sidomos plehrat e kombinuara kristalore), n prputhje me krkesat e bimve sipas fazave t rritjes dhe t zhvillimit te tyre. Favorizimi i instalimit t aparateve dhe sensorve t tjer kontrollues, me qlim menaxhimin e pajisjeve klimformuese t tilla si: sistemin e ngrohjes, t ventilimit dhe tb tjera klimformuese. Sigurimi i lehtsive n montimin dhe montimin e pajisjeve, sipas nevojs. Sigurimi i ruajtjes me lehtsi t pajisjeve dhe prdorimin e tyre pr shum vite me rradh.Nga ana tjetr, realizimi i ujitjes me pika sht i shoqruar me disa vshtirsi apo rreziqe t mundshme q duhen mbajtur n konsiderat, t tilla si: Vmendje m t madhe se ujitjet e tjera.Krahasuar me ujitjen n form shiu, ujitja me pika sht m e komplikuar, si pr sa i prket instalimit ashtu dhe shfrytzimit t sistemit.Ujitja me pika sht shum e ndjeshme karshi gabimeve q mund t bhen gjat aplikimit t saj.Shpesh ato jan tepr t kushtueshme ose t pakorigjueshme.

Kosto relativisht e lart e instalimit fillestar t sistemit dhe e mirmbajtjes s tij.

Krkesa t larta pr pastrtin e ujit.Tubat q prdoren pr ujitje kan bira/vrima shum t vogla t cilat mund t bllokohen nga grimca rre, precipitate t plehrave, krpudha, bakterie etj.Pr kt arsye, uji duhet t filtrohet dhe tubat duhet t pastrohen periodikisht.Her pas here krkohet prdorimi i kimikateve t ndryshm pr zhbllokimin e tubave t ujitjes. Ndjeshri t lart ndaj gabimeve q mund t bhen gjat aplikimit t saj.Shpesh ato jan tepr t kushtueshme ose t pakorrigjueshme. Ky sistem ujitjeje sht i prhapur dhe zbatohet pothuajse n t gjith kulturat bujqsore, e sidomos n kulturat perimore t fushs s hapur.Sistemi i ujitjes me pika n kushtet e fushs s hapur mund t jet i thjesht dhe i prbr.

Sistemi i ujitjes me pika sht i thjesht kur bazohet vetm n prbrjen e sistemit t pompave, t filtrimit dhe at t shprndarjes s ujit. Pr siprfaqe t mdha me gjatsi ngastre mbi 30m, merr rndsi t posame ka vendosja e sistemit t shprndarjes s tubave me vrima me reduktor presioni.Kjo ndikon drejtprsdrejti n daljen e sasis uniforme t ujit pr do pikues.Sistem i ujitjes me pika sht i prbr kur bazohet n nj impiant ku n prbrjen e tij, ve sistemit t pompimit dhe t shprndarjes s ujit npr dripera, jan instaluar edhe sisteme t tjera ndihmse si: sistemi i dozuar plehrimit, sistemi i sensorve t kontrollit t ujit n tok, sasis s elementeve ushqimore, et.j, sistemit metorologjik, si dhe sistemit kompiuterik i cili operon n baz t nj programatori bazuar n sensort e kontrollit.Shtretrit lundrues jan nj mnyr e veant ujitjeje, q shfrytzohet n prodhimin n hidroponi t disa specieve perimore, n mnyr t veant t sallats jeshile.N kt rast, n depozita t cekta t mbushura me tretsira ushqyese notojn kaseta polisteroli ku mbillen dhe rriten bimt.Prve nevojs pr t verifikuar n mnyr t vazhdueshme prmbajtjen e elementve ushqyes n kto tretsira, i rndsishm sht gjithashtu pasurimi i pandrprer i tyre me oksigjen.Mjegullimi i sistemit rrnjor t bimve njihet gjithashtu edhe si aeroponi.N kt rast bimt fiksohen n qafn e rrnjve nprmjet kapseve t posame, ndrkoh q kto t fundit qndrojn t varura n ajr dhe mbahen vazhdimisht t lagura me tretsira ushqyese q shprndahen n trajta t ngjashme me at t mjegullimit.Pr shkak t prmbajtjes s lart t oksigjenit prreth sistemit rrnjor t bimve, aktiviteti i ktyre t fundit sht shum intensiv.Pavarsisht nga avantazhet q ofrojn mnyrat e ndryshme t ujitjes n sera, q t gjitha ato mbarten me vete edhe rrezikun e shprndarjes s smundjeve q mund t ken prekur bim t veanta, n t gjith siprfaqen e sers.Ky rrezik sht shum i lart, nse tretsirat ushqyese riqarkullohen.Pr kt arsye sht i domosdoshm kombinimi i sistemeve t ujitjes me sisteme t prshtatshme t dezinfektimit t ujit t prdorur.Pjest kryesore q prbjn sistemin ujits me pika jan:Pompa, grupi i ushqimit, grupi i filtrave, rrjeti i tubacioneve ushqyese, valvulat e sigurimit dhe rrjeti i shprndarjes s ujit.

Pompa-sht elementi kryesor i sistemit ujits me pika, e cila ka si funksion marrjen e ujit nga burimi/rezervuari dhe drgimin e tij n sistemin e tubave prcjells dhe pastaj n pikhedhsat.

Grupi i ushqimit-Nprmjet sistemit t ujitjes me pika rrealizohet njkohsisht edhe plehrimi kimik (plotsues) sipas krkesave t bimve.Pikrisht grupi i ushqimit shrben pr tretjen e plehrave t ndryshme kimike (kryesisht ato kristalore dhe pesticidet) dhe kalimin e tyre n sistemin e shprndarjes s ujit.Grupi i ushqimit prbhet nga 3 element kryesore: pompa hidrualike, kazant e tretjes s plehrave kimike dhe pesticideve sipas nevojs, si dhe tubacionet lidhse me rubinetat prkatese.

Grupi i filtraveUji, zakonisht, n prbrjen e tij ka papastrti q njihen si materiale t ngurta me origjin organike dhe inorganike.Sasia e tyre n ujra t ndryshme sht e variushme dhe varet nga vendmarrja e ujit.Papastrtit inorganike jan rra, fraksionet e argjils, etj, ndrsa papastrit organike jan planktonet dhe algat nj e shumqelizore.Uji i burimeve natyrore apo i puseve, zakonisht jan shum m t pastrta, se sa uji i lumejve, prrenjve apo i rezervuarve.Uji nse futet n sistem pa u filtruar, ather pikhedhesat shum shpejt do t bllokohen, sasia e ujit pr pikhedhs kufizohet dhe sistemi do t dal jasht funksionimit shum shpejt.Shmangia e ktij shqetsimi arrihet nprmjet instalimit t dy tipe filtrash, n seri, pr pastrimin e ujit: filtri i rrs ose filtri i trash dhe filtri i argjils ose filtri i imt.

Valvula e sigurimit sht nj element tjetr i rndsishm q i shrben sistemit pr sigurimin e nj presioni normal gjat t gjith periudhs s ujitjes.Gjat puns motorri i pomps shfaq ngarkesa t momentit t cilat shkaktojn presione t ndryshme n uj, duke ndikuar n shprndarjen jo uniforme npr pikhedhsa.Valvola e sigurimit shrben pr t amortizuar kto ndryshime me qllim q sistemi ujits t siguroj nj regjim sa m normal pune. Rjeti i tubacioneve kryesore prbn gjith sistemin e tubave kryesore q marrin ujin nga burimi dhe e drgojn deri n rrjetin e shprndarjes s ujit me pika.Nj pikhedhs/vrime sht i prbr nga: pjesa hyrse e ujit, e cila ka nj mikrofiltr q shrben pr pengimin e papastrtive q mund t ken dal nga filtrate dhe hapsira e lvizjeve turbulente t ujit q shrben pr reduktimin e presionit.

Pikhedhesat ose driperat, sipas mnyrs s presionit tubat me vrima klasifikohen kryesisht n dy tipe: tuba me vrima pa reduktor presioni dhe tuba me vrima me reduktor presioni.N tubat pa reduktor presioni, sasia e ujit npr pikhedhesat nuk sht e barabart pr t gjith.Kshtu q, pikhedhsat q jan m afr pomps, hedhin m shum uj se sa ato q jan m larg.N kt rast gjatsia e tubove duhet t jet e shkurtr.Ndrsa n tubat me reduktor presioni, shtjellat e detyruara nga lvizjet turbulente n hapsirn prkatse, e reduktojn presonin e daljes s ujit dhe sasia e daljes s tij nga pikhedhsi i par sht i njjt n t gjithe pikhedhsat e tjer.Rekomandohet q: tipi i par (pa reduktor presioni) t prdoret pr gjatsi shum t shkurtra 15-30 m.Ndrsa tipi i dyt (me reduktor presioni) mund t prdoret pa problem edhe pr gjatsi m t mdha deri n 300 m ose m shum.Kshillohet q pjerrsia e lejuar natyrale e toks, t mos jet m e madhe se 10%.Largsia e vendosjes s vrimave sht e ndryshme pr tipe t ndryshme tubash.Ato mund t jen n largsin 10, 20, 30, 40, 50, 60 cm.Spesori i tubit sht nga 0.15mm0,34 mm.Gjatsia e nj tubi t vendosur n nj bobin sht nga 600-3000 m sipas tipeve.Presioni i daljes s ujit pr vrim sht nga 0.30- 1.05 BAR. Me kt presion siguron nj dalje uji nga 1.752.8 litra uj n or.Vlersimi i krkesave t toks pr uj bhet prmes dy rrugve q sht e nevojshme t msohen e t dihen nga specialistt dhe fermert e vendit ton.Hartimi i bilancit ujor dhe Eksperimentimi fushor.Bilanci ujor (I) sht i barabart me shumn e avullimit (E) dhe transpirimit (T), minus rreshjet (N) dhe humbjet gravitacionale t ujit (P) n lidhje dhe me sasin e ujit freatik (D), q vjen ose largohet.Pra: I= (E+T)-(N+P)D.Aparatet shprndars t ujit ose shihedhsat jan sprucatort, t cilt e shprndajn ujin mbi masn vegjetative t bimve n form shiu t leht, n sasin e prcaktuar, sipas llojit t bims dhe nevojave specifike t saj pr uj.Prdoren shihedhsa me presion 2-4 atmosfer, q hedhin secili nga 30-50 litra uj/minut.Me kt mnyr ekonomizohet uji dhe kryhet ujitje e njtrajtshme. Pr do ujitje harxhohen 500600 m/ha.

Tema msimore nr: 5: Nevojat pr kullim, filtrimi dhe matja e nivelit t ujit nntoksor

Ujitja dhe kullimi jan nj nga faktort kryesor me ndikim t drejtperdrejt n rritjen e

qndrueshme t prodhimit bujqsor n vend.Megjithse rreshjet mesatare vjetore jan t bollshme, gjat vers bien vetm 20% e sasis s tyre. Pr t siguruar nj bilanc optimal, sht e domosdoshme ujitja me 3000-5000 m3/ha dhe kullimi, veanrisht, gjat periudhs s dimrit, me nje hidromodul 4-5 litra/sek/ha. Infrastruktura e ujitjes, kullimit dhe mbrojtjes nga prmbytjet sht e projektuar pr ujitjen e rreth 420 000ha tok bujqsore (potencialisht t ujitshme 360 000ha), garantimin e kullimit n 280 000ha dhe zvoglimin e rrezikut nga prmbytjet lumore e detare.Zona m e rrezikuar nga prmbytjet sht ultsira perndimore e vendit.Shqipria sht nj vend i pasur me burime ujore, por pr shkak t relievit t thyer, gjysma e ujit pr ujitje sigurohet nga rezervuart artificial.Pr kullimin e nj siprfaqe prej 75 000ha, funksionojn 28 stacione pompimi (hidrovore) me fuqi t instaluar 28 0kw dhe kapacitet mesatar t largimit t ujit 390 m3/sekond.Kulturat bujqsore nuk mund t zhvillohen nse ato ndodhen n prani t drejtprdrejt t ujit t teprt n tok.Lagshtia e teprt bhet e pashmangshme nga prania e disa faktorve negativ t cilt mund t jen:

Furnizimi i pamjaftueshm me oksigjen dhe grumbullimi i CO2 kur kalon nj kufi kohzgjatjeje t caktuar.

Shkaktohen dmtime t bimve, sidomos pjesa ajrore e tyre vihet n gjendje vuajtjeje me gjethe t zverdhura dhe sisteme rrnjor pakson funksionet e tij, duke shkuar drejt tharjes.

Zvoglohet prvetsimi i elementve ushqyes si rezultat i paaftsis thithse t toks.

I kufizohet zhvillimi rrnjor si n shtrirje dhe n thellsi t tij.

Ngadalsohet ose ndrpritet veprimtaria mikrobike dhe aerobike n kushte t pamjaftueshme oksigjeni.

Mungon ajrimi, i cili ndihmon sidomos pr mbrojtjen nga disa smundje t rrnjve, si ndodh m shpesh me kalbzimin e tyre.

Zhvillohen disa barra konkurues, shum prej t cilve kan krkesa minimale pr oksigjen

Ulet temperatura e toks pr shkak t ujit q gjendet n t.

Ndikon negativisht n gjendjen e strukturs pr shkak t ngopjes s shpejt dhe kohs s gjat n tok.

Rritja dhe zhvillimi i bimve bhet vetm kur ato gjejn n tok kushte optimale t rregjimit ujor dhe ajror.Teprica ose mungesa e lagshtirs n tok mund t rezultoj me rnie t prodhimit apo ndrprerje t veprimtaris jetsore t bimve t kultivuara dhe kushtzohet nga shum faktor, ku ndr m t rndsishmit jan ato klimatike dhe toksore.Kushtet klimatike prbjn nj grup faktorsh nga m t rndsishmit pr lagshtirn n tok.Burimi m i madh i furnizimit t toks me uj jan rreshjet.Rreshjet n vendin ton jan t shprndara kryesisht n periudhn tetor- prill dhe m t pakta e t rregullta gjat vers.Shpesh ka periudha 2040 ditore pa rreshje dhe pastaj vijn periudha 10-15 ditore me shira t shumt dhe me intesitet t lart.Prve ujit, toka duhet t prmbaj edhe ajrin (oksigjenin).N procesin e tyre normal t frymmarjes, rrnjt e bimve thithin oksigjenin e toks dhe depozitojn n tok CO2, e cila kryhet n hapsirat ndrmjet grimcave t toks.Pa kt shkmbim normal t gazrave, sasia e dioksidit t karbonit rritet n raport me oksigjenin dhe n kt mnyr kemi vdekjen e rrnjve.Kushtet toksore ndikojn direkt n regjimin ujor t toks. Prbrja grimcametrike ndikon n prshkueshmrin e toks.Tokat e rnda kan prshkueshmri t vogl ujore.Gjat periudhs me rreshje intensive uji, n pamundsi pr tu prcjell me shpejtsi n thellsi t toks, depozitohet n siprfaqe ose largohet me rrjedhje siprfaqsore pr n zona t tjera. Thellsia e vendosjes s shtresave t paprshkueshme n tok ndikon n regjimin ujor t toks.Kur kto shtresa jan t vendosura cekt edhe shtresa e ujrave nntoksor sht e cekt.T dy faktort q prmendem m sipr tregojn se pr kushtet e vendit ton raporti ujajr-tok sht mjaft dinamik, me tepric uji n periudhat me rreshje dhe pakic uji n periudhn pa rreshje.Ky raport rregullohet me ndrhyrje agronomike.Ndrhyrja pr rregullimin e raportit uj ajr, kur kemi uj t teprt n tok quhet kullim i toks.Kullimi i toks sht domosdoshmri pr kultivimin e bimve gjat periudhs s lagsht t vitit.N kt periudh shpesh intensiteti i rreshjeve sht m i madh se prshkueshmria ujore e toks, prandaj edhe prirjet pr ngritjen e nivelit t ujrave nntoksore jan t mdha.Norm kullimi quhet mbajtja e nivelit t ujrave nntoksore n nj thellsi t caktuar nga siprfaqja e toks n periudha t ndryshme kohe.Pr bim t ndryshme bujqsore n faza t caktuara t zhvillimit t bims norma e kullimit sht e ndryshme.Norma e kullimit nuk sht konstante, por ajo ndryshon n koh.N tokat ranore, t cilat kan kapilaritet dhe kapacitet t vogl ujmbajts, ulja e ujrave nntoksore sht e dmshme, pasi shkakton tharjen e teprt t siprfaqes s toks.N kto raste norma e kullimit duhet t jet m e vogl.N tokat argjiliore duhet t jet m e madhe e kshtu, pr do lloj toke duhen br vlersime konkrete.Por, norma e kullimit varet edhe nga lloji i bims e sidomos nga sistemi rrnjor i tyre.Ato bim q kan sistem rrnjor t thell duan edhe norm kullimi t madhe.P.sh., n tokat fushore pr bimn e grurit rekomandohet nj norm kullimi 70-90 cm. n tokat torfike, 5065cm. n tokat e lehta, 60-80cm.n tokat e mesme dhe 70-75 cm n tokat e rnda. Kanalet kulluese mbledhin ujin e rndess e ato siprfaqsore dhe e transportojn n vende t tjera. Meqnse uji i rndess sht i teprt n tokn bujqsore, qllimi kryesor i kanaleve kulluese sht largimi i ktij uji n venddodhje t tjera. Pr zgjidhjen e problemit t kullimit dhe ujitjes, rndsi ka njohja e ujrave nntoksore. Njohja e prejardhjes s tyre, thellsis s nivelit t tyre, lkundjet e nivelit gjat vitit, formacionet gjeologjike, n t cilat ndodhet ky uj, trysnia e tij, dhe si matet niveli i ujrave nntoksore jan t rndsishme.Po t bjm nj prerje vertikale t toks shprndarja e ujit nga lart-posht do t dallohet n tri zona:

Zona e pangopur ku poret e toks jan t mbushura pjesrisht me ajr dhe pjesrisht me uj.

Zona kapilare n t ciln disa pore jan t mbushura plotsisht me uj dhe disa jan t mbushura pjesrisht me uj dhe ajr.

Zona e ngopur n t ciln t gjitha poret jan t mbushura me uj. Zona e ngopjes ndahet nga zona kapilare me nj nivel t dukshm, i cili quhet niveli i ujrave nntoksore dhe shnohet me N.U.N. N varsi t formacioneve gjeologjike n t ciln ndodhet zona ujmbajtse, si dhe largsis nga deti, ujrat nntoksore mund t jen ose jo t kripura.Kur zona e pafiltrueshme sht shum e thell, ujrat nntoksore jan pa trysni.N rast se uji nntoksor ndodhet midis dy shtresave t pafiltrueshme dhe trashsia e shtress ujmbajtse nuk sht shum e madhe, ai sht me trysni dhe po t hapim nj pus vertikal deri n kt zon, uji do t dal n form shatrivani. N kto raste, shtresa e pafiltrueshme sht deltin shum e rnd ose shtres shkmbore, ndrsa shtresa ujmbajtse sht ranore shum e leht ose zhavorr.Niveli i ujrave nntoksore n nj tok ndryshon gjat vitit n varsi t rreshjeve e temperaturs.N prgjithsi tokat e vendit ton kan nevoj pr kullim n periudhn nntor-maj, sepse n kt periudh bien rreshje t shumta, N.U.N sht i lart.Periudha tjetr majtetor ka nevoj pr ujitje, pasi N.U.N sht shum posht dhe n shtresn e punueshme, ku ndodhet sistemi rrnjor nuk ka uj. Pr t zgjidhur problemin e ujitjes dhe kullimit, sht e domosdoshme t njihen nivelet e ujrave nntoksore. Matja e nivelit t ujrave nntoksore, bhet me an t disa gypave me vrima, t cilat futen n tok.Deri n thellsin e lkundjes s nivelit t ujrave nntoksore, hapet nj vrim (me sond t posame) me diametr 34 cm, m t madh se diametri i gypit, i cili sht 410 cm. Para futjes s gypit n tok hidhet pak zhavorr ose rr e trash.M pas futet gypi, i cili m par sht i veshur me material q lejon futjen e ujit n gyp dhe pengon futjen e grimcave t toks dhe mbushjen e tij me llym.Gypi fiksohet mir, q t mos lviz dhe n krye t tij vendoset nj lexim i fardoshm i njohur.Nprmjet vrimave gypi mbushet me uj deri n nivelin e ujrave nntoksore.Me an t nj vizoreje t shkallzuar dhe t nj trupi notues t vendosur n fundin e vizores, merret leximi n t dhe prcaktohet thellsia e e ujit (H) nga siprfaqja e toks.N figur pasqyrohet skematikisht matja e N.U.N.

Tema msimore nr.6: Rrjetet kulluese dhe drenazhimi

Prmirsimi ujor i tokave n zonat fushore pr qllime bujqsore, synon n shmangien e futjes s ujrave t jashtme n territorin e fushs nn kultur.Kullimi i tokave bujqsore sht siprfaqsor e ntoksor ose nnsiprfaqsor.Kullimi siprfaqsor i tokave realizohet nga rrjeti kullues i kanaleve t hapura, ndrsa kullimi nntoksor ose nnsiprfaqsor i tokave realizohet me an t kanaleve kulluese t mbullyra t cilat zakonisht shtrihen nn siprfaqen e toks dhe quhet drenazhim.Nga prvoja e krijuar n vite pr kullimin e tokave bujqsore, kan dal disa prfundime, t cilat duhet t mbahen parasysh edhe n dott e sotme, si:

kullimi sht i nevojshm t mbshtetet mbi analiza laboratorike pr prcaktimin e prbrjes mekanike t toks;

prcaktimi i largsis s vijave t kullimit, qofshin ato t hapura apo t mbyllura, varsisht nga prbrja mekanike e toks;

Pr t prcaktuar rrugn e drejt dhe metodn m efiente pr prmirsimin e kullimit t tokave, bhet nj studim paraprak mbi topografin, hidrologjin dhe pedologjin e zons q do t kullohet. Me an t kullimit siprfaqsor, synohet rregullimi i rregjimit ujor t shtress s siprme t toks, pra, t shtress aktive t saj, pr nj periudh relativisht t gjat.Prandaj mnyrat e ndryshme t kullimit siprfaqsor zgjidhen n varsi t disa faktorve si:

Njohja e relievit t zons. T dhnat pr rreshjet dhe prurjet e rrjetit hidrografik.

Nivelin e ujrave nntoksor. Prmasat e kanaleve kulluese. Dendsia e vendosjes s kanaleve. Mnyra e vendosjes n raport me relievin. Forma e tyre etj. Largimi i shpejt i ujrave nntoksore realizohet n disa mnyra t tilla si: Ndrtimi i kanaleve t hapura t kullimit.

Prmirsimi i rrafshit t ngastrave duke pluguar n drejtimin m t shkurtr dhe n drejtim t pjerrsis m t madhe.

Ndrtimi i sistemit t kulluese. Pr shpejtimin e rrjedhjeve nprmjet siprfaqes q punohet, hapen kanale t prhershme ose t prkohshme nntoksore, duke ndar ujrat e larta nga ato t fushs.Ujrat nntoksore t ktyre siprfaqeve ndrpriten me an t drenave ujmbledhse.Kto punime kan disa prparsi:jan t thjeshta, kosto t ult, largim t shpejt t ujit, por kan edhe disa mangsi apo vshtirsi:humbin nj pjes toke t punueshme, ulje t rendimentit t mjeteve bujqsore etj.N tokat e pa sistemuara dhe ato t sitemuara, pr t disiplinuar rrjedhjen e ujrave, ndrtohen kanale, n varsi t toks, pjerrsis, brezarimit etj., si dhe vija kulluese e kanale t dyta e t treta.T gjitha sbashku prbjn rrjetin kullues.Vijave kulluese u jepet pjerrsi 1-3% pr t mos krijuar grryerje n gjatsi.Kanalet e dyta e t treta shkojn n drejtim t pjerrsis.Me an t rrjetit t kanaleve kulluese synohet jo vetm largimi i ujrave, por edhe rregullimi i regjimit t ujrave n tokat e prmirsuara.Rrjeti i kanaleve kulluese duhet projektuar, ndrtuar dhe mirmbajtur n at mnyr q t mos prmbyt tokat bujqsore gjat ciklit bimor t bims, pra t ruaj vazhdimisht normn e kullimit.N prpunimin e skemave t ndryshme t kullimit, sipas madhsis s teritorit q do t kullohet, rrjetin kullues e ndajm n: kanal kryesor kullues (K1K), kanale t dyta kulluese (K2K) dhe kanale t tret kullues (K3K).K1K shrbejn pr t mbledhur ujin e teprt t fushs dhe ta transportoj at drejt vendderdhjes. Si rregull, kto kanale vendosen n pjest m t ulta t territorit q do t kullohet dhe mundsisht n drejtim t pjerrsis m t madhe dhe t ultsirave m t mdha.Kanalet kryesore duhet t jen m t thella se kanalet e dyta.Derdhja e kanalit kryesor kullues duhet t bhet n vende q sigurojn qndrueshmrin e derdhjes.Zakonisht kto ujra derdhen n lum.Vendosja n planimetri e kanaleve kulluese K1K duhet t shihet me shum kujdes, pasi lidhet me funksionin e mir apo t keq t t gjith sistemit kullues.Nse kanali sht shum i gjat do t mbledh shum ujra rrugs, pra duhet q dimensionet e tij t jen m t mdha.Ujrat e zakonshme nuk duhet t mufasin kanalin n derdhje. Pr kt, duhet t thellohet shtrati i vendit t derdhjes ose zgjerimi i tij.Largsia e kanaleve K1K, vendoset 10001600m larg njri-tjetrit.Prve vendderdhjes q prshkruam m sipr dhe q prbn at q quhet vendderdhje me rrjedhje t lir, prdoret edhe vendderdhja me hidrovore.Kjo sht tipike pr zonn e ult bregdetare, ku kuota e tabanit t kanalit sht m e ult se niveli i detit.Pr t funksionuar normalisht, thellsia e kanaleve kryesore duhet t jet e till, q t siguroj funksionim normal t kanaleve t dyta e t treta dhe bhen 2.55 m thell dhe me baz t poshtme 0.5m. K2K prcjell ujin n kanalin kryesor transportues K1K dhe mbledhin ujin e nj pjese t fushs q quhet bllok dhe vendosen pingul me K1K.Q vendderdhja t jet e sigurt nga mufatja, zakonisht, kuota e tabanit K2K bhet 0.5m mbi kuotn e tabanit t K1K.Thellsia e tyre sht 1.63m, ndrsa seksioni trapez me baz t poshtme 0.5m dhe koeficient shpati 1.Kto kanale, vendosen rreth 600-800m larg njri tjetrit dhe n raste t veanta edhe 1000m.Derdhja e kanaleve t dyta zakonisht bhet 30-50cm. m lart tabanit ku derdhet.K3K shrben pr t ulur nivelin e ujrave nntoksore n nj pjes t bllokut q quhet ngastr dhe vendosen pingul me K2K.Ujrat e mbledhura nga ky kanal, transportohen me vetrrjedhje pr n K2K. Q vetrrjedhja e K3K t jet e sigurt nga mufatja, zakonisht kuota e tabanit t K3K bhet 0.5m mbi kuotn e tabanit K2K.Kto kanale kan thellsi 1.2-2m, seksion trapez me baz t vogl 0.3m dhe koeficient t shpatit 1.Derdhja e kanaleve t treta zakonisht bhet 20-30cm. m lart tabanit ku derdhet. Largsia midis kanaleve t treta sht rreth 200-250m.Prve kanaleve t siprprmndura, element tjetr i rndsishm i rrjetit kullues jan edhe vijat kulluese t cilat mbledhin rrjedhn siprfaqsore t disa pjesve t ngastrs dhe i derdhin n K3K. Largimi i ujrave t teprta krkon hartimin e zbatimin e projekteve pr sistemimin hidraulik t tokave.Q kto toka t mbahen n kushte t plota kullimi sht e nevojshme q ujrat nntoksore t mos ken nivele t larta dhe sidomos nga siprfaqja e toks krkohet largimi i shpejt i ujit t teprt, rast ky q ndodh m shpesh n tokat nuk kan nj sistemim siprfaqsor t mir.N rastin e ujrave nntoksore me nivel t lart sht e rndsishme t dihet saktsisht thellsia dhe luhatjet e nivelit t ujit sipas stinve t vitit t cilat maten her pas her direkt n puset q hapen posarisht pr kt qllim.Shtresa e toks q mbahet e lagt deri n ngopje nprmjet kapilaritetit, q ndodhet mbi pasqyrn e ujit, sht nj krkes pr tu mbajtur parasysh dhe quhet zon kapilare.Trashsia e zons kapilare varion nga disa milimetra n 20-30cm, n funksion t prbrjes s toks.N kt zon, potenciali ujor ka vler m t vogl se zero dhe si i till nuk sht pjes e kullimit.Njohja e nivelit t ujrave nntoksore sht nj tregues i drejtprdrejt q lidhet, si me punimin e toks ashtu edhe me nevojat e mobilimit t saj. Kshtu p.sh: pr do kultur sht e nevojshme t dihet thellsia e kultivimit pa t ciln nuk mund t tregohet se ku shtresa siprfaqsore e toks nuk duhet t preket nga niveli ujit nntoksor, me qllim q prodhimtaria e bims t moskufizohet nga uji i teprt.Nj tok me lagshti normale pr nj kultur t caktuar nuk mund t jet e till pr nj tjetr, prandaj n prcaktimin e lagshtis s toks dhe largimin e ujrave t teprta duhet t merret n konsiderat jo vetm prbrja mekanike e toks, thellsia e ujrave freatike, kushtet klimatiko-toksore, por dhe struktura e kulturave q do t mbillen, veorit e sistemit rrnjor, shtrirja e tij n thellsi dhe gjersi, vendosja e qimeve thithse n rrnjn e bims etj.Hapja e rrjetit t kullimit, sipas projektit, llogaritet mbi sasin e reshjeve q bien n zon dhe kohzgjatjen e qndrimit t tyre n vijat e kullimit.Gjat projektimit t rrjetit kullues pr dimensionimin e tij, nga prvoja e vendit ton, pranohet s gjat 24 orve mesatarisht mund t bien 50-70mm, kurse koefiienti i rrjedhjes ndryshon dhe sht n varsi t prbrjes s toks, periudhs s rnies dhe intensitetit t shiut q bie.Koha e largimit t ujit n rrjetin kullues mund t jet e shpejt ose e ngadalt, kjo varet nga natyra e toks, pjerrsia dhe funksionimi normal i tij domethn nga mbajtja kurdoher n kushte projekti.Largsia ndrmjet vijave t kullimit sht shum e rndsishme pr t siguruar nj kullim normal t siprfaqes s mbjell.Natyrisht, q largsia ndrmjet kanaleve apo vijave kulluese sht nj krkes hidraulike e domosdoshme.Gjat projektimit t vijave kulluese nuk duhet neglizhuar pjerrsia e skarpats, e cila shprehet nga raporti i gjersis s faqes s saj me rrafshin horizontal ndaj lartsis s thellsis.Shtrirja e skarpats sikundr flitet shpesh duhet t zgjidhet sipas kohezionit t toks q nnkupton mundsin e shkarjes s faqes s saj.N mnyr orientuese, shtrirja ose pjerrsia e skarpats, si m e qndrueshme dhe m ekonomike rezulton ajo 1:1.Pjerrsia sht nj e dhn teknike pr t ciln nuk sigurohet lvizja e ujit n vijat e kullimit. Pjerrsia q luhatet nga 0.8 deri n 1pr mij sht e mjaftueshme pr t siguruar shkarkimin e ujrave siprfaqsore t ngastrave.N kushte t detyrueshme pjerrsia e vijave kulluese nuk mund te jet m e vogl se 0.5 pr mij pasi vshtirson s teprmi kullimin, kurse ato q hapen me pjerrsi 2.5-3%, favorizojn n mnyr serioze proesin e grryerjes.N rastin e pemtarive, kur tokat nuk jan t sheshta, por me pjerrsi mbi 5%, ather vijat e kullimit do hapen me drejtimin t atill q t marrin pjerrsin e projektuar (0.5-2.5%.).Krahas kullimit me vija kulluese t hapura, mund t prdoret kullim me vija t mbyllura q sht quajtur Drenazhim.Rrjeti i kanaleve kulluese t hapura, nuk e zgjidh plotsisht, kullimin e toks bujqsore.Kullimi e arrin qllimin e tij kur largon edhe ujin e teprt nntoksor, deri n nj thellsi t caktuar.Kjo arrihet me drenazhim.Pra, me drenazhim, kuptohet ndrtimi dhe fuksionimi i kanaleve t mbyllura nntoksore q shrbejn pr t larguar ujin e rndess.Aplikimi i drenave bhet n tokat fushore pak a shum t rrafshta, t cilat jan t pa sistemuara dhe t pa niveluara.Pra, drenimi nntoksor sht nj mas plotsuese e kullimit, veanrisht pr kulturat vjeshtore t kultivuara n tokat e rnda, n tokat me nivel t lart t ujrave freatike dhe n prgjithsi n rastet kur prshkueshmria m e vogl e shtresave t toks pengon ose ngadalson deprtimin e shpejt drejt thellsis t rreshjeve intensive.Nga prvoja e krijuar n kullimin e tokave me an t drenazhimit, duhet t kihet parasysh: Prcaktimi i thellsis s vendosjes s drenave, n varsi t prbrjes s toks dhe distancave t mbjelljes ndyshon p.sh., 1.201.50m pr drufrutort, ndrsa me efektivitet sht vendosja e drenave deri n thellsin e rrnjve t bims.

Prcaktimi i pjerrsis si element hidraulik pr t siguruar lvizjen e shpejt t ujit sht e nevojshme t projektohet dhe t zbatohet jo m e vogl se 3 pr mij, sikundr sduhet t kaloj asnjher vlern 2%.

N varsi nga prbrja mekanike e toks duhet gjithashtu t prcaktohet n projektin e zbatimit prdorimi i materialit filtr t drenimit.

Faktort q duhet t merren parasysh n projektimin e nj rrjeti drenash jan:

Prurja q duhet t largojn drenat. Thellsia e vendosjes s drenave. Largsia midis drenave.

Kushtet hidraulike t lvizjes s ujit n drena.Prurja, q duhet t largojn drenat nnkupton sasin e ujit q duhet t largohet brenda nj dite dhe shprehet n l/sek/ha ose n mm.Thellsia e vendosjes s drenave ndryshon n varsi t faktorve agronomik dhe shtress s pa prshkueshme t toks.N toka mesatarisht t prshkueshme dhe homogjene, thellsia e drenave varion nga 0.9-1.5m. n tokat humusore dhe prmbajtje t lart t lnds organike, drenat vendosen n nj thellsi 1.2m.Largsia midis drenave varet nga karakteristikat e tokave, klima dhe kushtet hidrologjike t nntoks.N territore me lagshti, rekomandohen q distanca midis drenave t jet nga 6,10,20,30m.Vlerat e vogla jan pr tokat e rnda dhe t paprshkueshme.Si thellsia ashtu edhe largsia midis drenave lidhen ngusht me madhsin e norms s kullimit (z).Largsia si dhe thellsia prcaktohen me formuln:L=2(Hz) K/P;ku, L-argsia midis drenave, Hthellsia e vendosjes s drenave n metra, z-norma e kullimit, Kprshkueshmria hidraulike n tokn e mbushur me uj, P-intesiteti i hyrjes s ujit n tok nga rreshjet. Formula jep kuptimin se si thellsia edhe largsia midis drenave n tokn bujqsore sht n vartsi t norms s kullimit q duam t vendosim pr largimin e ujit t rndess nga zona e sistemit rrnjor t bims.Sa m e madhe t jet norma e kullimit aq m afr dhe aq m thell duhet t vendosen drenat.Pra, n tokat e lehta, drenat vendosen larg njra tjetrs dhe n thellsi t cekt, e kundrta ndodh me tokat e rnda ku drenat vendosen afr njra tjetrs dhe n thellsi m t madhe.

Kushtet hidraulike t lvizjes s ujit n drena shrbejn vetm si tregues mesatar dhe prfaqson afrsisht treguesin optimal t gjendjes s ujrave nntoksore.Ai duhet t jet n ato vlera, q n do rast t siguroj nj prmbajtje t till lagshtire n shtresn e punueshme t toks, q t prkoj me kapacitetin fushor t saj.Sipas jetgjatsis, drenat ndahen n t prkohshme dhe t prhershme. Drenat e prkohshme ndrtohen me plug t posam dhe funksionojn pr 23 vjet, kurse drenat e prhershme funksionojn pr 40 vjet.Sipas materialit, drenat e prhershme jan: qeramike, betoni, druri, plastmas etj.Drenat prej qeramike jan t prgatitura me balt t pjekur q prmban 5070% argjil, 1020% okside t aluminit, 10% lidhje t hekurit dhe jo m pak se 2% glqere.Diametri i brendshm i tyre sht 10cm, kurse i jashtmi sht 15cm.Gjatsia e ktyre drenave sigurohet nga saktsia e vnies s gypave njra pas tjetrs.Siprfaqja e tubit duhet t jet e lmuar dhe t mos ket t plasura.N vendin tone, drenat prej qeramike jan m t prdorshme.Drenat e betonit prdoren rrall dhe kan diametr krahasimisht t madh rreth 1060cm dhe gjatsi prej 75cm.Zakonisht kto drena prdoren pr kolektor t ujrave t drenave t tjera q derdhen n to.Drenat e drurit jan n form thuprash t lidhura me njra-tjetrn dhe t vendosura n fundin e kanalit (transhes).Kto dengje gjatsore thuprash trheqin ujin e rndess nga zona e sistemit rrnjor t bims duke e transportuar at.Drenat prej plasmasi jan gypa t gjat plastmasi me vrima gjat gjith gjatsis. Kto drena kan shum an pozitive: jan t lehta, kan diametr t vogl, mund t vendosen n mnyr t mekanizuar, lehtson punn e krahut, rritet rendimenti i vendosjes 1.52 her dhe nuk ka nevoj t hapet kanali.Drenat urith kan gjetur nj prhapje t madhe duke dhn rezultate t mira. Kto drena ndrtohen me traktor, n t cilin sht montuar nj gjyle me diameter 1012cm, e cila futet n tok n nj thellsi t caktuar duke napur nj kanal nntok.Drenat urith prdoren pr nj periudh relativisht t shkurtr 12 vjet.Faktori kryesor q prcakton vendosjen e drenave n planimetri, sht pjerrsia e zones q do t kullohet.N qoftse kjo pjerrsi sht m e vogl se 3%, pozicioni i vendosjes s drenave mund t jet paralel me vijat rrushkulluese.N kt rast pozicioni i vendosjes s drenave prcaktohet nga rrjeti i hapur kullues, n t cilin do t derdhen kto drena.N qoftse pjerrsia e zons q do t kullohet sht m e madhe se 3%, ather drenat duhet t vendosen paralel me vijat rrushkulluese.N terren piketohen akset e transheve t drenave, duke ngulur nj piket n fillim t transhes dhe nj n fund t saj.N largsi do 1020m vendosen piketa, n t cilat shnohet numri i pikets dhe thellsia e grmimit.Transheja, ku do t vendosen drenat hapet nga poshtlart dhe grmohet n thellsin q tregon piketa.Kjo thellsi duhet t jet sa ajo e prcaktuar n planimetri. Pas hapjes s transhes, bhet vendosja e drenave nga lartposht.N fillim vendoset nj shtres zhavorri me trashsi 1015cm, pastaj vendoset nj dren n fillim t transhes dhe nj tjetr pas 10 m.T dy drenat i vendosim n kuot me an t instrumentit.N faqet e siprme t gypave t drenave shtrihet nj spango dhe tendoset.T gjith gypat e tjer t drenave vendosen n vij t drejt nn spango.Pasi prfundon vendosja n gjatsin e 10 metrave, zhvendosemi n t njjtn mnyr n gjith gjatsin e transhes.Me vendosjen e drenave bhet mbulimi me zhavorr e rr dhe n fund mbushen me dheun e nxjerr nga hapja e transhes.

Tema msimore nr.7: Njohuri pr hartat dhe planet topografike

Pr t njohur dhe vlersuar format e siprfaqes s toks prdoren hartat dhe planet topografike.Hartat dhe planet topografike shprehin prfytyrimin grafik t nj pjese ose t t gjith globit toksor n prmasa t zvogluara.Hart quhet paraqitja e zvogluar e siprfaqes s toks, duke marr parasysh ndikimin e rrumbullaksis s saj.Hartat prmbajn bazn matematike dhe topografike.N bazn matematike prfshihen: emrtimi, rrjeti i kordinatave gjeografike dhe kilometrike, shkalla etj.N bazn topografike prfshihen: situacioni dhe relievi i zons q paraqiten me shenjat dalluese prkatse.Hartat topografike paraqesin objekte t ndryshme gjeografike, si; lumenjt, mallet, vendbanimet, rrugt etj.Me ndihmn e tyre mund t orientohemi leht n do trev t panjohur.Hartat topografike prdoren kryesisht n hulumtimet gjeologjike, gjeografike, biologjike etj.Plan quhet paraqitja e zvogluar e nj siprfaqeje t kufizuar toke, duke mos marr parasysh ndikimin e rrumbullaksis s toks.Planet topografike prmbajn: emrtimin, rrjetin kilometrik, situacionin dhe relievin e zons.Harta dhe plani dallohen midis tyre nga madhsia e zvoglimit t shkalls.Hartat topografike hartohen n shkall m t vogl, prfshir nj territor m t madh, por me m pak tregues t hollsishm.Planet topografike hartohen n shkall m t madhe, duke prfshir nj teritor m t vogl, por prmbajn tregues m t hollsishm.Hartat dhe planet kan prdorim mjaft t gjer n bujqsi.Me ndihmn e tyre kryhen punime t rndsishme, si: sistemimi bujqsor, qarkullimet bujqsore, studimet agronomike etj.Nprmjet tyre studiohet relievi, rrjeti rrugor hidrografik, qndrat e banimit, siprfaqet e tokave t ekonomive bujqsore etj.Paraqitja e siprfaqes s toks n hart dhe plan bhet duke zvogluar at sipas nj raporti t caktuar, e cila quhet shkall.Me shkall do t kuptojm raportin e gjatsis s nj vije n hart ose plan, kundrejt gjatsis s projeksionit t saj n natyr.Shkalla mund t shprehet n formn e nj thyese me numurues nj njsi dhe emrues hersin e zvoglimit.Kshtu, n shkalln 1:50 000, 1cm n hart i prgjigjet 50 000cm n natyr. Hartat ndrtohen me: Shkall t madhe 1:10 0001:25 000

Shkall e mesme 1:50 0001:100 000 Shkall e vogl 1:200 000 e lart.

Hartat topografike zakonisht prpilohen n shkall 1:10 000 deri n 1:500 000. lanet ndrtohen me shkalln 1: 5001:10000.N bujqsi planet jan m t prdorshmet. Relievi sht faktor shum i rndsishm dhe luan nj rol t madh n zgjidhjen e problemeve t ndryshme, sidomos n sistemimin e tokave t pjerrta bujqsore. Relievi duhet t paraqitet n hart me saktsi t madhe dhe t kuptueshme. elievi n hart dhe plan jepet me an t vijave rrushkulluese.Vija rrushkulluese sht nj vij imagjinare, q prftohet nga bashkimi i pikave me lartsi t njjt mbi nj rrafsh referimi (bregdeti ose liqeni).Me an t vijave rushkulluese, llogaritet pjerrsin e terrenit.Ato japin ndryshimin e lartsis nga njri terren te tjetri dhe largsin horizontale midis tyre.Vijat rrushkulluese jan t mbyllura.Ato mund t afrohen ose largohen, por kurr nuk bashkohen. Atje ku ato afrohen, pjerrsia sht m e madhe, ndrsa atje ku largohen, ajo sht m e vogl.N hart dhe plane do vij rrushkulluese ka t shnuar nj numur (kuot), i cili tregon lartsin e pikave t saj mbi nivelin e detit. urse me disnivel t dy vijave rrushkulluese, kuptojm diferencn midis dy kuotave t vijave rrushkulluese prkatse.Pr do vij t hedhur n hart ose n plan mund t gjndet pjerrsia me an t formuls: p% =h/D.100; ku: p%- pjerrsia e vijs n %; h disniveli midis vijave rrushkulluese;D-largsia horizontale midis vijave rrushkulluese.Situacioni sht paraqitja e objekteve t terrenit n hart ose n plan me an t shenjave dalluese.Shenjat konvencionale jan simbole t shkurtuara q i prshtaten forms dhe karakterit t objektit q jepet n hart ose plan.Shenjat konvencionale mund t jen: shkallzore, joshkallzore ose sqaruese.Shenjat konvencionale shkallzore jan figura t ngjashme me objektet e terrenit t par nga lart.Ato ruajn formn dhe raportin e prmasave sipas shkalls.T tilla jan: ngastrat, pyjet, knetat etj.Shenjat konvencionale jasht shkallzore prdoren pr paraqitjen e objekteve t vogla, t cilat nuk mund t paraqiten n shkall, si: burimet, godinat e veuara, pikat gjeodezike etj.Shenjat e harts duhet t dallohen mir nga njra-tjetra dhe forma e ngjyra e tyre ti prshtatet asaj t natyrs.Kshtu me ngjyrn blu shprehen shenjat e ujrave , me kafe toka,ndrsa me jeshile bimsia n prgjithsi etj.Pr t prdorur hartn ose planin, s pari bhet orientimi dhe prcaktimi i vendqndrimit.Orientimi i harts bhet me an t vijave t toks.Duke u ndodhur mbi ndonj vij t toks,p.sh.mbi nj rrug t drejt,mund t orientojm hartn n drejtim t ksaj vije.E kthejm hartn n mnyr t till, q drejtimi i rrugs n hart t prputhet me drejtimin e rrugs n tok.Objektet q ndodhen n t majt dhe n t djatht t rrugs, t jen n hart n t njejtin an.Orientim tjetr sht prdorimi i busulls.Vendoset busulla mbi njrn nga vijat q tregon meridianin dhe lvizet harta posht busulls, derisa shigjeta e saj t prputhet me vijn e meridianit dhe drejtimi i shigjets t jet drejtimi q paraqet shenja karakteristike e busulls n hart ose n drejtimin rrits t paraleleve, kur kjo shenj mungon.N rastet q u prshkruan, harta sht e orientuar.Caktimi n hart i vendqndrimit mund t bhet duke prdorur objekte t terrenit t paraqitur n hart.N kt rast gjetja e vendqndrimit bhet me sy, duke prcaktuar dy ose tre objekte t afrta.N raport me kto objekte, vlersojm me sy vendin ku ndodhemi dhe po me sy, shnojm vendqndrimin n hart. Gjetja e vend qndrimit bhet edhe me matje.Pran vendqndrimit gjejm nj objekt, i cili sht i shnuar n hart.E orientojm hartn dhe vendosim vizoren tek objekti i paraqitur n t, n mnyr t till q, ans vizores t shihet n tok objekti i zgjedhur.Heqim nj vij n hart sipas drejtimit t caktuar me vizore dhe matim largsin nga vendqndrimi yn deri tek objekti me hapa. Kt largsi e vendosim n vijn e shnuar n hart sipas shkalls s saj, duke filluar nga objekti. Pika e gjetur n fund t largsis n hart sht vendqndrimi yn.Pve prcaktimit t vendqndrimit, hartat dhe planet prdoren pr t matur dretprdrejt siprfaqet e tokave duke njohur shkalln e zvoglimit t harts ose planit, pr t prcaktuar kuotn e nj pike fardo sipas vijave rrushkulluese.Hartat dhe planet topografike jan t domosdoshme pr orientime n terrene t panjohura.Hartat dhe planet topografike jan t domosdoshme edhe pr hartimin e zbatimin e projekteve n terrene n mjaft fusha t rndsishme t veprimtarive ekonomike si: projektimi i rrugve, urave, hekurudhave, studime pedologjike, agronomike etj.Planet dhe hartat topografike kan kan vlera t mdha praktike edhe pr matjen e tokave.Pr matjen n plan ose n hart topografike, prdoren metoda analitike dhe mekanike.Me metodn analitike siprfaqja e toks bujqsore n plan ndahet me figura t regullta gjeometrike si: trikndsh, katror, trapez etj.Pasi maten prmasat, gjendet siprfaqja e secils figure t formuar.Siprfaqja e toks bujqsore del nga shuma e siprfaqeve t figurave t formuara.Duke prdorur shkalln e harts ose planit gjendet siprfaqja q i takon n terren.Me metodn mekanike matet siprfaqja n hart ose plan me nj instrument, q quhet planimetr polar.N praktikn e gjer, pr sistemimin e tokave mund t prdoren edhe matje me instumente t thjeshta.Mjetet e thjeshta q prdoren n kto matje jan:

Piketat q prdoren pr t prcaktuar drejtimin e nj kanali, t nj tarrace, rruge etj.N krye t pikets shnohet nj numur, i cili mund t tregoj rradhn, kuotn e grmimit ose t mbushjes n at pik.

Zhaloni q prfaqson nj shkop prej druri ose metali 13m, q prdoret pr t caktuar nga larg vendin e vendosjes s pikatave ose pr t shnuar vija t drejta, q prfaqsojn akse kanalesh, rrugsh, blloqe pemsh etj.

Metri shirit q prdoret pr t matur madhsin e objekteve t ndryshme n terren.

Peplumi q prbhet nga nj spango me nj plum n fund t tij.Prdoret pr ti dhn zhalonit qndrim pingul.

Nivela ose terezia e ujit q sht e prbr nga nj tub qelqi i harkuar leht.Brenda tubit sht mbyllur nj lng q formon nj boshllk t vogl n form fllucke e vendosur n nj mbajtse drrase.Ky instrument tregon nivelimin e siprfaqes s rrafsht ose pr t treguar akset e tarracave me pjerrsi t caktuar.

Ekeri q sht nj tub, n an t cilit jan vendosur disa t ara te zgjatura prkundrejt njra tjetrs, n plane 900 ose 450.N fund ekeri ka nj tub t shkurtr, q mund t futet n zhalon duke lejuar rrotullimin rreth tij.Ekeri prdoret pr t shnuar vija pingule ose me knd 450.

Eklimetri shrben pr t matur pjerrsin n siprfaqet e toks.sht i prbr nga nj gjysm rrethi (reporter) i shkallzuar n grad.N mesin e diametrit sht vendosur nj shigjet metalike, q lviz lirisht duke treguar pjerrsin sipas treguesve numerik.

Busulla sht mjet q tregon orientimin n terren dhe vendosjen e saj n hart ose plan.

Planimetri polar q mat siprfaqen n hart ose plan me metodn mekanike.

Tema msimore nr.8: Grryerja e toks nga uji e era dhe faktort ndikues t sajGrryerja sht nj dukuri natyrore, e cila prfaqson forcat e ndryshme t natyrs pr t shkaktuar zbutjen e ngadalshme t kores s toks, ndarjen, veimin dhe shkputjen e grimcave t toks, si dhe transportimin e tyre nga nj kuot m e lart n nj kuot m t ult.Dukuria e grryerjes, pr nga forma se si shfaqet, si vepron dhe far shkakton, ka karakter t ndrlikuar.Ajo sht n funksion t kushteve gjeomorfologjike, klimatike dhe veprimit t vazhdueshm t njeriut mbi tokn.N kndvshtrimin e zhvillimit normal dhe gjeologjik, grryerja e toks prbn zanafilln e krijimit t masiveve t ndryshme toksore me tipe e nntipe tokash.Me an t erozionit largohet pjesa m e vlefshme e toks, e pasur n grimca t imta dhe bashk me t sasi t mdha lndsh ushqimore, si: fosfor, azot, kalcium, magnez etj.Pra grryerja e toks zhvillohet n dy faza: n ndarjen grimcave t toks prej njra-tjetrs dhe transportimin e tyre nga pika m e lart e relievit n pikn m t ult t tij.Faktort q ndikojn n dukurin e grryerjes duhet t njihen me hollsi, pasi vetm ather mund t merren masa pr ta penguar at.Faktort kryesor q ndikojn n shtimin e grryerjes jan: rreshjet, relievi i toks, prbrja fiziko-mekanike e toks, bimsia dhe veprimtaria e njeriut.Rreshjet shkaktojn grryerje t menjhershme dhe n mnyr t veant shiu.Pika e shiut, duke rn n tok, godet me forc grimcat e toks.N fillim e godet tokn e shkput prej saj grimcat dhe pastaj i transporton nga lart posht.Gjat lvizjes grimcat bashkohen me njra tjetrn, duke shpejtuar shkputjen e tyre.Kshtu gjat rrjedhjes, uji merr me vete grimcat e bashkuara dhe grryen tokn vazhdimisht.Shpejtsia e rrjedhjes s ujit dhe intensiteti i tij e grryejn m tepr tokn, ku shpesh shkaktojn rrshqitje, shembje dhe si pasoj degradimin e toks.Sipas mnyrs dhe shkalls s veprimit t ujrave mbi tok dallojm: grryerje siprfaqsore, me brazda dhe lineare.Grryerja sipprfaqsore ndodh kudo, si n fush ashtu edhe n tokat e pjerrta. Uji, duke rrshqitur n siprfaqe, merr me vete grimcat e imta t toks dhe i depoziton n vende m t ulta. Turbullira e ujit dhe depozitimet e lumit n vija kulluese dhe n kanale jan treguesit e grryerjes siprfaqsore.Kjo form grryerje sht shum e dmshme, sepse vepron n t gjith siprfaqen e toks.Grryerja me brazda ndodh kur vijzat e vogla t lvizjes s ujit n siprfaqe bashkohen me njra tjetrn dhe duke ndjekur pikat m t ulta t toks, arrijn t formojn brazda.Kto brazda, duke u bashkuar zmadhohen e thellohen, duke ndjekur pjerrsin e toks. Brazdat jan m t theksuara n fund t fushs, n pjesn m t ult t saj.Thellsia e ktyre brazdave shkon deri n 20-30 cm, t cilat mbyllen me an t punimeve.Dmet e ksaj forme grryerje jan t mdha, sidomos n ato siprfaqe ku nuk merren masa paraprake.Grryerja lineare ndodh kur brazdat n toka m t pjerrta thellohen. N kt rast, grryerja zhvillohet si n drejtim t thellsis ashtu edhe n drejtim ansor.Uji, duke grryer faqet ansore t brazds, shmb tokn pr s gjati, duke e zgjeruar e thelluar vazhdimisht at.Thellsia e brazdave arrin mbi 30-40cm dhe gjersia mbi 50-60cm, prandaj nuk mund t mbyllen me an t punimeve.Ky lloj sht forma m e dmshme e grryerjes.Rreshjet e tjera si, breshri, bora etj shkaktojn grryerje t toks.Breshri ka aftsi grryese t madhe, por si dukuri sht m i rrall. Bora shkakton grryerje gjat shkrirjes s saj n tokat me bimsi t rrall e t degraduara t zonave malore.Relievi i toks ka ndikim n dukurin e grryerjes.Pjerrsia ndikon n madhsin e grryerjes.Shkalla e pjerrsis dhe gjatsia e saj ndikojn n madhsin dhe shpejtsin e rrjedhjes s ujit n siprfaqen e toks.Kur pjerrsia rritet mbi 10%, shtohet shum edhe grryerja e toks.M t prirura drejt grryerjes jan kodrat dhe shpatet e maleve q kryesisht jan t zhveshura nga bimsia.Toka sht nj nga faktort m t rndsishm q ndikojn n grryerjen e saj. Prshkueshmria, tipi grimcametrik dhe struktura e toks jan veorit m t rndsishme, me t cilat toka ndikon n madhsin e grryerjes.Prshkueshmria prcakton nse do t ket ose jo rrjedh siprfaqsore ose grryerje.Tipi grimcametrik i toks (e leht, e mesme, e rnd etj) si dhe struktura e saj prcaktojn rezistencn q ka toka ndaj veprimit ndars s shiut dhe energjis s rrjedhs s ujit. Tokat e rnda dhe me struktur, kan grimca m t lidhura me njra tjetrn, prandaj i qndrojn m shum grryerjes, ndrsa tokat e lehta dhe t mesme jan m t prirura ndaj grryerjes.Bimsia ndikon kryesisht n qndresn e toks ndaj grryerjes.Mbulesa bimore e toks pengon zhvillimin e grryerjes.Sa m e dendur dhe m e zhvilluar t jet bimsia aq m mir mbrohet toka.Tokat me mbules t rrall bimore grryhen m tepr.Bimsia sht ndr faktort kryesor t formimit t strukturs s toks dhe t lidhjes s grimcave t saj me njra tjetrn.Formimi i strukturs rrit porozitetin e prgjithshm t toks, si dhe porozitetin jokapilar ndaj atij kapilar. Kjo bn q toka t ket nj prshkueshmri ujore t mir.Bimsia pengon jo vetm rnien e shiut n tok, por edhe pakson shpejtsin e rrjedhs s ujit n siprfaqe.Bimt t cilat e kryejn m s miri kt funksion, jan bishtajoret nj dhe shumvjeare, t cilat zhvillojn nj sistem rrnjor t fuqishm duke qndruar pr nj koh m t gjat n tok se bimt e tjera. Veprimtaria e njeriut ndikon si n rritjen e shkalls s grryerjes ashtu edhe n paksimin e tij.Grryerja nuk sht vetm produkt i natyrs, por edhe n qndrimet e politikat ekonomike t nj vendi ndaj prdorimit t toks. Toka nuk duhet t konsiderohet si nj mjet q i shrben t gjithve dhe nuk i takon asnjrit. Shfrytzimi pa kriter i toks ka br q proeset e grryerjes t mbizotrojn mbi proceset pedogjenetike dhe tokformuese.Arsyet e grryerjes s toks nga faktort social jan t shumta, por do t rendisim disa prej tyre si:

Braktisja e tokave n zonat rurale, sidomos ato t pjerrta.

Pronsia mbi tokn on n ndryshime t tjetrsimit t prdorimit t saj.

Krijimi i zonave urbane t reja t pabazuara n nj studim t paracaktuar.

Hapja e tokave t reja t pasistemuara, sidomos n zona t pjerrta.

Shfrytzimi pa kriter i shtrateve t lumenjve pr marrje inertesh.

Prerja e pyjeve pa kriter pr qllime tregtimi t lnds drusore.

Prishja e kullotave natyrore, pa i zvndsuar ato.

Manaxhimi pa kriter i rrjedhave ujore siprfaqsore.

Derdhjet e mbetjeve t qytetit n shtratet e lumenjve dhe mbushja e tyre, q on n prmbytjen e tokave pran tyre.

Punimet e shpeshta dhe pa kriter i toks bujqsore.

Pr t ulur sa m shum efektin e grryerjes s toks n prgjithsi dhe asaj bujqsore n veanti duhet t merren disa masa parandaluese si:

Sistemimi i tokave t pjerrta. Ndrgjegjsimi i komunitetit pr shfrytzimin e toks me kriter.

Mbulimi i toks me bimsi t dendur.

Shtimi i siprfaqes me drur dhe mbrojtja e pyjeve.

Krijimi i nj rrjeti kullues t prshtatshm, sidomos n periudhn e dimrit.

Zbatimi i drenazheve t prhershme n tokat q rrezikohen nga prmbytja.

Bonifikimi i tokave knetore dhe futja e tyre nn kultur bujqsore.

Tema msimore nr.9: Sistemimi siprfaqsor kurriz dhe rrafsh i tokave bujqsoreMe sistemim t tokave bujqsore kuptojm trsin e masave t prhershme e t prkohshme, q zbatohen mbi tok, pr ti dhn asaj forma dhe prmasa t caktuara, ku uji, ajri, temperatura dhe veprimtaria mikrobiologjike t marra s bashku, t ndikojn n rritjen e zhvillimin e mir t bimve dhe t pjelloris s toks.Sistemimi i tokave sht i domosdoshm si n toka fushore ashtu edhe n toka t pjerrta.Sistemimi i tokave bujqsore prmirson raportin uj-ajrtok, duke paksuar grryerjen.Pr t arritur raportin optimal ujajr n tok ushtrohet veprimtaria agronomike q quhet sistemimi i toks bujqsore. Elementt baz t sistemimit t toks n fush jan:

Kanali i par kullues q mbledh ujrat e gjith fushs q kullon si dhe kanali q sjell ujin pr t gjith fushn q ujitet.

Kanali i dyt kullues q ndan fushn n blloqe dhe mbledh ujrat e nj blloku pr ta derdhur n K1K si dhe kanali i dyt ujits i cili shkon paralel me K2K dhe sjell ujin pr ujitjen e nj blloku.

Kanali i tret kullues q ndan bllokun n ngastra dhe mbledh ujin e nj ngastre pr ta derdhur n K2K dhe kanali i tret ujits q shkon paralel me K3K dhe shrben pr t sjell ujin pr ujitje t nj ngastre.

Ngastra sht siprfaqja e toks bujqsore n fush q kufizohet nga kanalet e dyta dhe t treta kulluese dhe ujitse.Ngastra prbn njsin baz t sistemimit t tokave bujqsore d.m.th njsin baz t kullim-ujitjes, si dhe t punimit t saj.Meqnse largsia midis kanaleve t dyta sht 600800m dhe midis kanaleve t treta 180200 m, kto jan edhe prmasat e ngastrs.Forma m e prshtatshme gjeometrike e ngastrs sht forma e drejtkndshit.Nga prmasat e dhna m sipr siprfaqja e ngastrs luhatet nga 1116ha.

Lehu sht njsia baz e punimeve, kullimit dhe ujitjes.Lehet jan me gjersi 2327m, sepse sigurojn nj kullim e ujitje t mir dhe manovrim t agregateve e makinave bujqsore.Lehet vendosen pingul me kanalet e treta dhe mund t sistemohet kurriz ose rrafsh.

Vija kulluese ndrtohet n an t do lehu, me thellsi mbi 5060cm, gjithmon 10-15cm nn thellsin e plugimit.

Vijat ujitse hapen n gjatsi t lehut t sistemuar kurriz ose rrafsh.

Zona e kthesave shrben pr t kthyer mjetet gjat punumit t leheve.Si rregull, gjersia e saj sht sa gjysma e gjersis s lehut dhe shtrihet rreth e rrotull ngastrs, duke prfshir brenda saj lehet.

Sistemimi i ngastrs t prcaktuar m par quhet sistemim siprfaqsor i saj.Sistemimi siprfaqsor i ngastrs prfshin prcaktimin e leheve dhe rregullimin e relievit t tyre.Lehja sht pjes e siprfaqes s ngastrs e kufizuar nga vijat kulluese dhe nga zona e kthess.Ndarja e ngastrs n lehe, sht karakteristik dalluese e sistemimit t tokave fushore n vendin ton.Prmasa m e rndsishme e lehes sht gjersia e saj, sepse ajo lidhet dretprsdrejti me kullimin dhe ujitjen e mir t ngastrs.Rregullimi i relievit t leheve sht pjes e sistemimit siprfaqsor t ngastrs.Ai kryhet n formn kurriz dhe rrafsh.Sistemimi n form kurrizi sht iprshtatshm pr zonat me rreshje t shumta dhe me toka t rnda, me pjerrsi t vogl t paprshkueshme nga uji.

Me sistemim siprfaqsor kurriz t toks do t kuptojm rregullimin e relievit n mnyr, q ai t jet i ngritur n mesin e tij dhe t vij gradualisht duke u ulur nga t dy ant drejt vijave kulluese.Me kt form t sistemimit siprfaqsor n do lehe, formohen dy faqe t pjerrta me kulm n mesin e lehes. N vendin ton zbatohet gjersia e leheve 23m pr tokat e rnda, 27m pr tokat e mesme dhe 31 m pr tokat e lehta. Pjerrsia n sistemin kurriz luhatet nga 13%.Tokave t lehta u jepet pjerrsi m e vogl, kurse tokave t rnda pjerrsi m t madhe.Qllimi i sistemimit siprfaqsor t ngastrs (leheve t saj) n form kurrizi, sht rritja e pjerrsis s anve t leheve, n mnyr q ujrat e teprta t lvizin m shpejt n drejtim t vijave kulluese.Kjo mnyr sistemimi, n vendin tone ka pasur prhapje n tokat e rnda me prshkueshmri t vogl, ku uji futet me ngadal n tok. Sistemimi n form kurrizi ka disa mangsi, pasi nuk siguron regjim ujor t njjt n t gjtha pikat e lehes e si rrjedhim edhe t ngastrs.Kshtu, largimi i ujit nga kreshta e kurrizit, pra nga mesi i lehes, bhet m i shpejt sesa pran vijs kulluese, pasi sasia e teprt e ujit n kresht, q nuk futet n tok, rrjedh n drejtim t vijs kulluese.Kjo bn q raporti i ujit me ajrin n kresht t jet m i vogl se sa pran vijs kulluese.Pra, toka pran kreshts sht m e ajrosur se sa pran vijs kulluese.Mangsit e sistemimit siprfaqsor n form kurrizi, mnjanohen me sistemimin siprfaqsor n form t rrafsht.Me sistemim siprfaqsor t rrafsht do t kuptojm krijimin e nj siprfaqeje afrsisht t rrafsht t lehes n drejtimin trthor, duke ruajtur pjerrsin gjatsore t lehes pr t krijuar nj regjim ujor afrsisht t njjt n do pike.N kt rast, jo vetm regjimi ujor, por edhe ai ushqimor pr bimn sht afrsisht i njjt n t gjith lehen.Me kt mnyr sistemimi edhe qarkullimi i makinave bujqsore dhe veprimtaria e tyre sht m e leht.N sistemimin n form t rrafsht, rregullimet e relievit t lehes, q mund t shkaktohen nga t metat e plugimit, mund t rregullohen me an t grejderit (mjet i rrafshimit t toks) m leht se n sistemin kurriz.Megjith ant pozitive t sistemimit siprfaqsor t rrafsht, mundsia pr t larguar ujin e teprt nga lehja sht m e madhe n sistemimin n form kurrizi.Pr t larguar n mnyr sa m t shpejt ujin nga lehet n sistemimin rrafsh t toks, bhet kombinimi me drenazhim t toks. Sistemimi n form t rrafsht mund t zbatohet me vija kulluese dhe ujitse t prhershme ose t prkohshme.N rastin e vijave kulluese dhe ujitse t prhershme, lehet vendosen n drejtim pingul me kanalet e treta t ndara me vija kulluese dhe ujitse t prhershme, t cilat ruajn vazhdimisht prmasat e duhura. Punimet, mbjelljet dhe shrbimet e tjera kryhen po n kt drejtim.N rastin e dyt, vijat kulluese e ujitse t prkohshme prishen e hapen sa her q punohet e mbillet toka.Punimet dhe mbjellja kryhen paralel me kanalet e treta.Pas mbjelljes, hapen vijat kulluese dhe ujitse pingul me kanalet e treta.Kjo form sistemimi u prshtatet tokave t lehta e t prshkueshme nga uji.

Pr ndrtimin e kurrizit duhen patur parasysh kta tregues kryesor: koefiienti i shkrifrimit, lvizja e plugut t trhequr nga traktori dhe ndryshimi i thellsiss s plugimit gjat kalimeve t plugut. Gjat plugimit, pjesa siprfaqsore e toks kthehet dhe shkrifrohet.Plugimi, gjat ndrtimit t kurrizit duhet t kryhet me plugje qilizm, t cilat thellsin maksimale e kan 0.5m.Pr t shpjeguar se si ndrtohet kurrizi i referohemi skems s lvizjes s traktorit n lehe.Traktori me plugun nga zona e kthess drejtohet n mesin e lehes, pran vijs q prcakton kurrizin, duke e ln at nga e djathta.Plugu lshohet n pun dhe ecn drejt, duke e ln dheun nga e djathta.Pasi del n ann tjetr t lehes, n zonn e kthess, ai kryhen nj kthes n form t dardhs dhe futet prsri n lehe, pran mesit t saj, duke e ln dheun prsri nga e djathta.Kshtu vazhdohet derisa plugohet e gjith lehja. Pasi kryhen plugimin, plugu del nga lehja, pran vijs kulluese t piketuar, duke e ln at nga e majta. Pr ndrtimin e kurrizit, nuk mjafton vetm lvizja e traktorit n mnyrn e prshkruar m lart, por duhet t ndryshohet edhe thellsia e plugimit.Thellsia maksimale bhet n mesin e lehes dhe kjo vjen gradualisht duke u zvogluar n fund t lehes, pran vijs kulluese.Pasi prfundon puna me lehet, ndrtohet zona e kthess, s cils i jepet e njjta pjerrsi, si dhe faqet e kurrizit.Ndrtimi i kurrizit nuk arrihet me nj plugim.Koha e formimit t kurrizit sht n varsi t pjerrsis q duam ti japim faqes dhe numrit t plugimeve q kryejm.Afrsisht kurrizi ndrtohet pas 23 plugimesh ose pas 23 vjetsh.Pas plugimit kryhen punime t tjera, si: diskimi, lesime, branime etj.Pas ktyre punimeve toka z vend mir.Pas prfundimit t t gjitha punimeve pastrohen dhe rregullohen t gjitha vijat kulluese dhe ujitse, duke u dhn prmasat e krkuara: thellsi 5060 cm, gjersi n taban 3040 cm dhe gjersi n krye 6070cm.Vijat kulluese e ujitse lidhen prkatsisht me kanalin e tret kullues dhe ujits.Pasi sht ndrtuar kurrizi me nj pjersi t caktuar, t gjitha plugimet q do t kryhen m pas, pr prgatitjen e toks pr mbjellje, duhet t ruajn formn e kurrizit.Me ruajtje t kurrizit do t kuptojm ruajtjen e pjerrsis dhe gjersis q u formua gjat ndrtimit t tij.Pr t ruajtur formn e kurrizit, zbatohen dy mnyra plugimi brazdmbyllur dhe brazdhapur t cilat kombinohen me njra-tjetrn.Mnyra e plugimit me brazd t mbyllur zbatohet n vjesht, pasi bimve q mbillen n kt periudh u krijon kushte m t mira kullimi.Gjat plugimit brazdmbyllur, traktori s bashku me plugun lvizin n t njjtn mnyr si pr ndrtimin e kurrizit, duke ruajtur pjerrsin e kurrizit t ndrtuar. i vetmi dallim sht ruajtja e pandryshuar e thellsis s punimit. Prandaj gjat plugimit thellsia e tij nuk ndryshon si n mesin e kurrizit ashtu edhe n fund t faqeve t tij.Mnyra e plugimit me brazd t hapur zbatohet n pranver, pasi n kt stin, bimt nuk e ndiejn shum lagshtirn e teprt.Nga ana tjetr, krijohet nj reliev m i prshtatshm i lehes, pr t sjell gjat vers ujin pr ujitje.Plugimi brazdhapur ndjek rrugn e kundrt t plugimit brazdmbyllur.Ai fillon atje ku ka prfunduar plugimi brazdmbyllur dhe mbaron atje ku ai ka filluar. N mnyrn e plugimit brazdhapur, veprimet n lehe ktyhen sipas nj radhe t till:

nga zona e kthess, traktori me plug, drejtohet n lehen e par pran vijs kulluese, duke e ln at n t djatht;

traktori lviz drejt duke e kthyer rripin e toks n t djatht n drejtim t vijs kulluese, por pa e hedhur dheun brenda n vij;

pasi plugu del n zonn e kthess, bn nj rrotullim t gjer dhe futet n ann tjrtr t lehes, pran vijs tjetr kulluese, duke e ln at prsri n t djatht; lshohet plugu n tok dhe e kthen tokn prsri n drejtim t kanalit, por gjithnj duke patur parasysh q t mos e mbuloj at; veprohet kshtu n t gjith brazdn deri sa i afrohemi nga ant e lehes n qndr t saj, ku prfundon edhe plugimi; n mes t lehes mbetet nj brazd e hapur, e cila pastrohet, i jepet prmasa e duhur dhe sh